Talaat Pashanin Ermeni Soykirimi Raporu.fm

Transkript

Gomidas Enstitüsü Araþtýrma Dizisi
TALÂT PAÞA’NIN ERMENÝ SOYKIRIMI RAPORU
Ara Sarafian
Gomidas Enstitüsü
Londra
Gomidas Enstitüsü
yayýmlanmýþtýr.
tarafýndan
hazýrlanmýþ,
© 2011 Ara Sarafian. Tüm haklarý saklýdýr.
ISBN 978-1-903656-59-4
Gomidas Enstitüsü
42 Blythe Rd.
Londra W14 0HA
Birleþik Krallýk / United Kingdom
E-posta: [email protected]
Web: www.gomidas.org
Taderon
Press
tarafýndan
ÝÇÝNDEKÝLER
Giriþ
Harita
5
18
TALÂT PAÞA’NIN RAPORU
Özet Sayfasý: Veri ve Hesaplamalar
20
BATI VÝLAYETLERÝ (HARÝTA)
Ýstanbul
Edirne vilayeti
Çatalca mutasarrýflýðý
Ýzmit mutasarrýflýðý
Hüdavendigâr (Bursa) vilayeti
Karesi mutasarrýflýðý
Kal’a-i Sultaniye (Çanakkale) mutasarrýflýðý
Eskiþehir mutasarrýflýðý
Aydýn vilayeti
Kütahya mutasarrýflýðý
Afyon Karahisar mutasarrýflýðý
Konya vilayeti
Menteþe mutasarrýflýðý
Teke (Antalya) mutasarrýflýðý
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
ORTA KESÝMLERDEKÝ VÝLAYETLER (HARÝTA)
Ankara vilayeti
Bolu mutasarrýflýðý
Kastamonu vilayeti
Canik (Samsun) mutasarrýflýðý
Niðde mutasarrýflýðý
Kayseri mutasarrýflýðý
Adana vilayeti
Ýçel mutasarrýflýðý
37
38
39
40
41
42
43
44
45
DOÐU VÝLAYETLERÝ (HARÝTA)
Sivas vilayeti
Erzurum vilayeti
46
47
48
Bitlis vilayeti
Van vilayeti
Trabzon vilayeti
Mâmuretülâziz (Elaziz / Elazýð) vilayeti
49
50
51
52
GÜNEYDOÐU VÝLAYETLERÝ VE ÝSKÂN MINTIKASI (HARÝTA) 53
Maraþ mutasarrýflýðý
54
Halep vilayeti
55
Urfa mutasarrýflýðý
56
Diyarbakýr vilayeti
57
Suriye vilayeti
58
Zor mutasarrýflýðý
59
Musul vilayeti
60
Beyrut vilayeti
61
Kudüs (Kuds-i Þerif) vilayeti
62
Ek I: Türk Askeri Arþivleri’nden Bir Rapor
Ek II: Talât’ýn “Kara Kaplý Defteri”
64
66
Harita I: Osmanlý Ýmparatorluðu’ndaki Ermenilerin Ýmhasý, 1915-17
Harita II: Osmanlý Ýmparatorluðu’nda Hayatta Kalan Ermeni Sürgünleri,
1917
Giriþ
“Üç Ermeni havalisini tahliye ettik bile; Bitlis, Van ve Erzurum’da hiç
kimse kalmadý. Türklerle Ermeniler arasýndaki nefret o kadar ziyade ki
irtibatý tamamen kestik…”, diyen Talât “…Anadolu’nun hiçbir
yerinde Ermeni kalmayacaðýný, onlarýn ancak çölde (Zor ve baþka
yerler) yaþabileceklerini,” söyledi. …“Büyük bir hata yapýyorsun,”
dedim ve cümlemi üç kez tekrarladým. “Evet, hata olabilir,” dedi,
“lakin piþman olacaðýmýzý zannetmiyorum.”
—Büyükelçi Henry Morgenthau’nun Günlüðü1
Ermenilerin Talât Paþa’nýn Gözetiminde Ýmhasý
Osmanlý Dâhiliye Nazýrý Talât Paþa, imparatorluktaki Ermenilerin imha
edildiði 1915–16 yýllarý boyunca bu iþlemin baþýnda bulundu. Bir
güvenlik önlemi maskesi altýnda, Ermenilerin topyekûn tehciri emrini
verdi ve cemaatlerin parçalanmasýna, mülklerinin sistematik bir þekilde
müsaderesine, zorla din deðiþtirtmelere, yüzbinlerce insanýn ortadan
kaybolmasýna ve hayatta kalanlarýn da imparatorluðun dört bir yanýna
daðýtýlmasýna nezaret etti. 1916 sonu itibariyle kendisine çeþitli vilayet ve
mutasarrýflýklardan ilerleme raporlarý ulaþmaya baþlayan Talât, sürecin
sonunda yapýlanlarýn genel bir deðerlendirmesini de istedi. 24 Aðustos
1916’da, 34 vilayet ve mutasarrýflýða þifreli bir telgraf göndererek,
imparatorluðun deðiþik kýsýmlarýndaki Ermenilerin durumunu sordu.2
Talât Paþa, bu hususta yolladýðý genelgede doðrudan sadede geliyor ve
sözü dolandýrmadan her yerde ne kadar Ermeni bulunduðunu, bunlarýn
kaçýnýn “yerli”, kaçýnýn “yabancý” olduðunu soruyordu. Altý ay sonra, 11
Þubat 1917’de, bu defa 23 vilayet ve mutasarrýflýða gönderdiði bir diðer
þifreli telgrafla bir Ermeni sayýmý yapýlmasýný istedi3 ve bir kez daha, her
bölgedeki “yerli” ve “yabancý” Ermenilerin sayýsýný sordu.
Talât Paþa’nýn Osmanlý Ermenileri’nin Ýmhasýna Ýliþkin Raporu
Türk gazeteci ve tarihçisi Murat Bardakçý, 2008’de, Talât Paþa’nýn þahsi
evraklarý arasýnda bulduðu ve Osmanlý Ýmparatorluðu’ndaki Ermenilerin
durumunu gösteren bir rapor yayýnladý.4 Talât Paþa’nýn hazýrlattýðý kesin
olan bu rapor, 1982’de ölen dul eþinden vefatýnýn kýsa bir süre öncesinde
temin edilmiþti.5 Rapor, Osmanlý vilayetlerindeki Ermenilerin daðýlýmýný
gösteren, gayet itinalý bir çalýþmaya dayanýyordu. Belgenin herhangi bir
tarihi, baþlýðý ya da resmi giriþi yoktu, ancak Osmanlý Ermenileri’nin
6
Talât Paþa’nýn Ermeni Soykýrýmý Raporu
1914 ve 1917’deki sayýlarýný gösteren özet hesaplarla baþlýyordu. Bu
hesaplar, hem Ermenilerin 1914’te her bir vilayet ve mutasarrýflýða nasýl
daðýldýðýný gösteriyor, hem de 1917’de Osmanlý Ýmparatorluðu’nun farklý
kesimlerinde bulunup da sayýmý yapýlan Ermenilerin hangi yerlerden
geldiðini gösteriyordu.6 Ham rakamlarýn, gerçek sayýlarýn altýnda
olduðuna iþaret eden ve savaþ öncesi Osmanlý Ermeni nüfusunu
(Protestan Ermeniler hariç) yaklaþýk 1.500.000 olarak tahmin eden bir de
not düþülmüþtü; ayný notta, 1917 yýlýnda, imparatorluðun 23 vilayet ve
mutasarrýflýðýnda kalmýþ olan, her mezhepten Ermeni varlýðýnýn ise
350.000 - 400.000 kadar olduðu tahminine de yer veriliyordu.7 Talât’ýn
düzeltilmiþ rakamlarýna göre, 1914 ile 1917 arasýnda, 1.150.000 (veya
toplamýn yüzde 77’si) dolayýnda Osmanlý Ermenisi yok olmuþtu.8
Türk Arþivlerinde Ermeni Tehciri
Son yýllarda Türkiye’de, Baþbakanlýk Osmanlý Arþivi’nce, I. Dünya Savaþý
sýrasýnda Osmanlý Ermenilerine yapýlanlarla ilgili bazý belgeler kullanýma
açýldý. Bunlar arasýnda, yukarýda deðinilen, 1916 ve 1917 tarihli iki þifreli
telgraf, bu telgraflara verilen bazý cevaplar ve Ermeni tehcirine iliþkin bir
dizi baþka belge de vardý. Bu yeni arþiv malzemesi, her ne kadar eksikse
de, Talât’ýn Ermeni tehciri konusuyla ne denli yakýndan alakadar
olduðunu göstermekte ve onun 1917 tarihli raporunun, yine kendisinin
11 Þubat 1917’de yayýnladýðý genelgenin sonuçlarý üzerine bina edildiðini
ortaya koymakta.
Örneðin, 1915’teki ilk sürgünlerden kýsa bir süre sonra, Talât, farklý
bölgelere telgraflar çekerek, buralardan sürülen insan sayýsýna dair, gerek
telgrafla, gerek yazýlý olarak rapor istemiþ ve almýþtýr. Söz gelimi, Sivas
(merkez kaza) örneðinde, 26.895 kiþilik bir Ermeni nüfusundan (5.032
hane), 21.446’sý (4.453 hane) tehcir edilmiþ ve geriye 5.449 Ermeni (579
hane) kalmýþtý.9 Bu rakamlara göre, vilayet merkezindeki Ermeni
nüfusunun yüzde 80 kadarý tehcir edilmiþ demek oluyordu. Vilayetin
tamamý için ise, 136.084 Ermeni’nin tehcir edildiði, ilaveten 6.055
kiþinin de tehcire hazýrlandýðý bildirilmiþti.10 Kayseri’de, 49.947 olarak
bildirilen Ermeni nüfusundan 44.271’inin tehcir edildiði belirtiliyordu.
Ayrýca, kaçýp Kayseri’ye geri dönmeye çalýþan 765 sürgünün yakalanýp
yeniden tutuklandýðý rapor edilmiþti. Kayseri raporuna, kalan 4.911
Ermeni’nin, herhangi bir mahalde nüfusun yüzde beþini aþmayacak
þekilde Müslüman köylerine daðýtýlmak üzere ayrýldýðý da eklenmiþti.11
Karadeniz kýyýsýndaki Canik’ten (Samsun) gelen rapor, 27.453
Ermeni’den (4.251 hane), 25.476’sýnýn (4.229 hane) tehcir edildiði
bilgisini veriyordu.12 Bu rakamlara göre, bu Karadeniz mutasarrýflýðýdaki
7
tehcir oraný, 1915 sonu itibariyle, yüzde 72’nin üzerindeydi.13 1915
yýlýna ait bu ilk raporlarda, geride kalanlarýn durumu hakkýnda ayrýntýya
girilmediðinden, kaç Ermeni erkeðinin Osmanlý ordusuna alýnmýþ
olduðunu veya kaç Ermeni’nin Ýslamiyet’e döndürüldüðünü bilemiyoruz.
Bilgi akýþý, Osmanlý payitahtýndan giden özel talimatlar ve mahallinden
gelen tehcir bilgileriyle devam etti. Genel tehcir baþladýktan on dört ay
sonra, yayýnladýðý 24 Aðustos 1916 tarihli genelge ve daha sonra da 11
Þubat 1917’de tarihli genelgeyle Talât’ýn Ermeni meselesine iliþkin yeni
veriler istediðini biliyoruz: Aðustos genelgesi, her mahalden, Ermeni
tehcirine ait yerinde tutulmuþ kayýtlara dayalý bilgi isterken, Þubat
genelgesi yeni bir Ermeni sayýmý yapýlmasýný talep ediyordu. Her iki
genelge de ayný kilit soruyu, yani vilayetteki “yerli” ve “yabancý”
Ermenilerin sayýsýný soruyor, ama talep ettiði ek bilgilerin mahiyetiyle
diðerinden ayrýlýyordu. Aðustos genelgesi, Katolik ya da Protestan veya
asker ailesi olduðu, yahut Müslümanlýðý kabul ettiði, veyahut da özel
izinle kaldýðý için tehcire uðramayan Ermenilerin durumunu
soruyorken,14 Þubat genelgesi her vilayetteki “yabancý Ermeniler”in
coðrafi kökeni hakkýnda ek bilgi talep ediyordu.
Aðustos 1916 genelgesine gelen cevaplar, Talât’a, “tehcir” programýnýn
sonuçlarýna dair toplu bir yeniden deðerlendirme yapma olanaðý
saðladý.15 Bu en yeni sonuçlar, örneðin Kayseri’de savaþ öncesindeki
50.000’i aþkýn Ermeni nüfusundan, 6.761 kiþinin kaldýðýný ortaya
koyuyordu.16 Bu sayýlara göre, yöredeki Ermenilerin yüzde 77
civarýndaki kýsmý tehcir edilmiþti.17 Hüdavendigâr (Bursa) vilayeti örneði
ele alýndýðýnda, 60.000 dolayýndaki savaþ öncesi nüfustan geriye 2.999
Ermeni kalmýþtý.18 Bu sayýlara göre, buradaki Ermenilerin yüzde 95’i
Hüdavendigâr’dan tehcir edilmiþti. Maraþ örneðinde ise, 39.901
Ermeni’den19 geriye, 2.442 Gregoryen, 2.028 Katolik ve 1.813 Protestan
Ermeni kalmýþ, 290 kiþi de Müslüman olmuþtu. Bu sayýlara göre, 1916
sonu itibariyle, Ermenilerin yüzde 84’ü yöreden tehcir edilmiþti.20
Avrupa yakasýndaki Edirne vilayetine gelince, 1914’te burada 19.000’in
üstünde Ermeni varken, 1916’nýn sonuna gelindiðinde yalnýzca 4.583
Ermeni kalmýþtý.21 Ermeni nüfusun yaklaþýk yüzde 77’si sürülmüþtü.
Altý ay sonraki 11 Þubat 1917 genelgesi, daha çok veri içeriyordu ve
belirttiðimiz gibi, Talât Paþa’nýn 1917 raporunun temeli de bu veriler
olmuþtur. Söz gelimi, Kastamonu’dan gelen bildirimde, bu mutasarrýflýkta
3.436 yerli ve 188 yabancý Ermeni olduðu belirtiliyordu. Bu veriler,
Kastamonu’da 3.437 yerli ve 185 yabancý Ermeni bulunduðunu
kaydeden Talât Paþa raporuyla pratikte aynýydý.22 Ankara vilayetinden
8
gelen bildirimde, vilayette 12.766 yerli ve 451 yabancý Ermeni olduðu
belirtiliyordu. Talât’ýn raporunda bu rakamlar sýrasýyla 12.766 ve 410
olarak geçiyordu.23 Bolu için bildirilen rakamlar, 1.608 yerli, 549 yabancý
Ermeni’ydi.24 Talât’ýn raporu da yerlileri 1.539, yabancýlarý ise 551 olarak
veriyordu. Karesi’ye gelince, bildirimde 1.852 yerli ve 246 yabancý
Ermeni bulunduðu ifade ediliyordu. Talât’ýn raporunda bu kayýt 1.852
yerli ve 124 yabancý Ermeni olarak geçiyordu.25 Beyrut’tan gelen
bildirim, 50 yerli ve 1.980 yabancý bulunduðu yolundaydý. Talât’ýn
raporu, 50 yerli, 1.849 yabancý bulunduðunu kayda geçiyordu.26 Suriye
örneðinde, 1917 bildiriminde, 39.400 yabancýya karþýlýk hiç yerli Ermeni
bulunmadýðý kaydedilmiþti.27 Talât’ýn raporunda da ilgili rakamlar
39.409 yabancý ve sýfýr yerli Ermeni olarak verilmiþti. Bu veriler, Talât’ýn
raporunun 11 Þubat 1917 genelgesiyle yakýndan baðlantýlý olduðunu
gösterir. Anlaþýlan, veriler kontrolden geçirilip ilave bilgiler de
kullanýlarak güncellenmiþtir.
Talât’ýn Der Zor’la ilgili verdiði rakamlar özellikle açýklayýcýdýr. Bu
madde, önce 201 yerli ve 1.570 yabancý Ermeni olarak girilmiþ, daha
sonra yabancý Ermenilerle ilgili rakam “telgrafla alýnan ek bilgi” þeklinde
bir dipnotla 6.778 olarak deðiþtirilmiþtir.28 Benzer þekilde,
mutasarrýflýktan gelen kayýtlar Halep’teki yabancý Ermenilerin sayýsýný
10.703 olarak gösterirken, rapora düþülen bir notla Halep’ten telgrafla
alýnan bilgilere göre yabancý Ermenilerin sayýsýnýn 13.591 olduðu
belirtilmiþtir.29 Dipnotlarda, açýklamalarla birlikte bu tür düzeltmelerin
de verilmiþ olmasý, 1917 raporunun, doðruluk derecesi belli bir
hassasiyetle kontrol edilmiþ özgül bir veri kütlesine dayandýðý þeklindeki
iddiamýzý destekler. Öte yandan, raporda bazý temel aritmetik hatalarýn
da bulunduðu görülmektedir: örneðin, Suriye için verilen ayrýntýlý
dökümün toplamý aslýnda 39.409 deðil 39.837; Musul’un toplamý da
7.033 deðil, 7.025 etmektedir.30
Talât’ýn Ermeni Soykýrýmýna Bakýþý
Talât, tehcir devam ederken, Ermenilerin yok edilmekte olduðunun
farkýndaydý ve 1917 raporu da, muhtemelen onun bütün geliþmeleri bir
arada görme çabasýnýn bir ürünüydü. Söz konusu rapor, Talât Paþa’nýn 11
Þubat 1917 tarihli genelgesinin ulaþtýðý, Osmanlý Ýmparatorluðu’nun
Hüdavendigâr dýþýndaki 23 yöresinden gelen fiili verilere dayanýlarak
hazýrlanmýþtý.31 Bu genelgeyi cevaplamayan tek vilayet Kudüs idi. Tetkik
için söz konusu vilayetlerin seçilmiþ olmasý, buralarda henüz hâlâ arta kalan
Ermenilerin barýnmasýndan, ya da 1915–16 tehcirleri sýrasýnda buralarýn
sürgünlerin yollandýðý yerler olmasýndandý. Hâlbuki Erzurum, Bitlis, Van,
9
Diyarbakýr, Trabzon, Elazýð ve Canik gibi doðu vilayet ve mutasarrýflýklara
tehcirin baþlangýcýnda barýndýrdýklarý Ermeni nüfusun tamamýnýn
boþaltýlmasý emri verildiðinden, bu yerler tetkik kapsamýna alýnmamýþtý.32
Talât, önünde toplanan verileri, 29 vilayet ve mutasarrýflýktaki
Ermenilerin durumunu açýklamak üzere yaptýðý nihai hesaplamalarda
kullandý.33 Osmanlý Ermenilerinin 1914’teki daðýlýmýný gösteren nüfus
istatistiklerini ve kendi 1917 istatistiklerini kullanarak, tehcir edilen
Ermenilerin sayýsý ve oranýyla, tehcirden sonra hayatta kalanlarýn tahmini
sayýlarýný görebiliyordu. Talât’ýn raporuna göre, 1914 ile 1917 arasýnda,
bir milyondan fazla Osmanlý Ermenisi ortadan kaybolurken, geri kalan
nüfus da Payitahtta ikâmet eden (ve tehcire uðramayan) kesimle
vilayetlerdeki “yerli” ve “yabancý” Ermeniler arasýnda taksim edilmiþti.
Pratikte, “yabancý”larýn hemen hemen tamamý, 1915–16’da yerlisi
olduklarý vilayetten gönderilmiþ olanlardan hayatta kalanlar,34 “yerli”
Ermeniler ise kendi memleketi olan vilayetin dýþýna sürülmemiþ olanlardý.
Ermeni meselesi hususunda ayrýcalýklý malumata sahip olan Talât
Paþa’nýn 1917 raporundaki verileri çok daha vukufuyla yorumlamýþ
olmasý gerekirdi. Örneðin Talat resmi raporundaki verilerin bütün
Osmanlý Ermenilerini – yani Apostolik, Katolik, Protestan Ermeniler ve
son dönemde Ýslam’a geçen Ermeniler – temsil ettiðini biliyordu.35 Oysa
raporda bu ayrýntý açýk bir þekilde belirtilmemiþ. Talat binlerce Ermeni
kadýn ve çocuðun Müslüman topluluklar içinde eritilmek üzere
Müslüman ailelerine verildiðini ya da orta ve batý Anadolu’daki vilayetlere
daðýtýldýðýný da biliyordu. Bunlarýn yaný sýra 1915 Nisan’ýnda Van’da
Osmanlý güçlerine direnenler ya da 1915-16’da Rus sýnýrýný geçmeyi
basaranlar örneðinde olduðu gibi Osmanlý Ýmparatorluðu’ndan kaçan
Ermeniler de vardý. Kaçanlarýn sayýsý 150.000 dolayýndaydý ve nihayette
bunlarýn hayatta kalýp kalmadýðý da hiçbir sekilde açýk deðildi. Sonuçta,
binlerce insan sefalet ve hastalýktan telef olmuþtu.
Nihai çözümlemede, görgü tanýklarýnýn anlattýklarýyla da desteklenip
doðrulandýðý gibi, Osmanlý Ermenilerinin büyük bir çoðunluðu, zorunlu
yürüyüþler, çeþitli mahrumiyetler ve doðrudan katliamlar yüzünden
öldü.36 Talât’ýn raporu, Osmanlý Ermenilerinin 1915’teki tehcirinin,
Ermenilerin ortadan kaldýrýlmasýný amaçlayan bir uðraþýn parçasý
olduðunu açýkça gösterir. Yetkililerin hedefi, bir nüfus aktarýmý (tehcir)
deðil, topluluklarýn topyekûn imhasýydý. Tehcir edilen Ermenilerle,
1917’de yeniden iskân mýntýkasýnda bulunan Ermeni sürgünlerinin sayýsý
arasýndaki farktan da görülebileceði gibi, bu olgu, Talât’ýn politikalarýnýn
örgütleniþinden, yürütülüþünden ve sonuçlarýndan apaçýk ortadadýr.
10
Talât, aradaki nüfus açýðýnýn gayet iyi farkýndaydý, çünkü 1915–16
boyunca tehcire yakýndan nezaret etmiþti. Onun 1917 raporunun da
gösterdiði gibi, bir milyonu aþkýn Ermeni tehcir edilmiþken, Osmanlý
hükümetince belirlenen iskân mýntýkasýna 60.000 kadarý varabilmiþti; bir
diðer 50.000’i tehcir güzergâhý üzerinde saða sola daðýlmýþ halde ve
100.000 kadarý da kendi vilayeti dâhilinde bulunmakta idi. Vilayetlerinde
yaþamaya devam edebilenlerin neredeyse tamamý, tutsak muamelesi
görüyor ve Müslüman-Türk olmalarý yönünde baskýya uðruyordu.
Talât, besbelli, Osmanlý Ermenilerinin imhasýný kiþisel bir zafer telakki
ediyordu ki, 1918’de Osmanlý Ýmparatorluðu’ndan kaçýp sürgüne
giderken raporunu da yanýnda götürmüþtü. Yoksa kamuoyuna
açýklanmak üzere hazýrlanmamýþ olan bu rapor, Talât’ýn 1921’deki
zamansýz ölümüne kadar pekâlâ ortadan kaldýrýlabilirdi.
Talât’ýn Ermeni Soykýrýmý Konusundaki Raporunu Sunarken...
Ýzleyen sayfalarda, Talât’ýn Ermenilerin imhasý konusundaki görüþünü
ortaya koyan 1917 raporunun sunumu yer alýyor. Bu rapor, Osmanlý
kayýtlarýndan elimizde bulunan en doðrudan “resmi görüþ”ü temsil ediyor.
Talât’ýn verilerini, Ermenilerin önce kendi memleketlerine, sonra da
1917’de bulunduklarý mahallere göre daðýlýmýný gösterecek þekilde
düzenledik. Talât’ýn verilerinin bu þekilde sunumu, týpký Talât’ýn
kendisinin de görmüþ olduðu gibi bizim de, 1917’de, farklý vilayetlerden
gelen kaç Ermeninin tehcirden sað çýktýðýný görmemize olanak saðlýyor.
Bu tür hesaplamalar, Talât’ýn giriþte verdiði özet analizine de dâhildi.
1917 raporunun, söz gelimi Edirne, Çatalca, Kal’a-i Sultaniye
(Çanakkale), Canik ve Kudüs gibi Ermeni nüfusu olan yerlerden gelen
bildirimlere yer vermediði durumlarda, bu vilayet ve mutasarrýflýklarý ayrý
birer kalem olarak girdik ve Talât’ýn 1917 raporuna dahil ettiði
imparatorluðun diðer yerlerine buralardan sürülen Ermeni sayýsýný da
belirttik. Bunu yaparken, resmi Osmanlý kaynaklarýna dayanarak, 1914’te
bu vilayet ve mutasarrýflýklarda bulunan Ermenilerin sayýsýný da
gösterdik. Bu tür bilgiler, Talât Paþa tarafýndan da biliniyordu ve kendi
raporuyla ilgili deðerlendirmesine girmiþ olsa gerek.
Yer yer ilave bilgileri de, parantez içinde vererek veya dipnotta göstererek,
raporun formatýna uydurduk. Örneðin, bazý bildirimlerde, Edirne veya
Van vilayetlerinin yerlisi sayýlmasý gereken insanlar, daha alt idari birimler
olan Gelibolu ve Hakkâri’nin yerlisi olarak belirtiliyordu. Bu gibi
durumlarda, o insanlarý, Gelibolu veya Hakkâri’yle ilgili ek ayrýntýlarý
11
parantez içinde vermeyi de ihmal etmeden, ilgili vilayet ve
mutasarrýflýklarýna yerleþtirdik.
Osmanlý Ýmparatorluðu’ndaki menþe yerinin ayrýntýlarý verilmeden farklý
bir vilayette tespit edilen kimi Ermeniler vardý. Özel olarak Konya’da, 236
kiþi hayýr kurumu müstahdemi ve 216 kiþi de zanaatkâr olarak
tanýmlanmýþtý. Adana’da, 1.152 kiþinin Toros inþaat mahallinde çalýþtýðý
þeklinde bir tespit vardý. Aydýn’da, 113 kiþi “ecnebi uyruklu” olarak tespit
edilmiþti. Beyrut’ta, bir kiþi Tiflis, iki kiþi Dedeaðaç, dört kiþi Filibe ve
yedi kiþi de Varna menþeli olarak listelenmiþti. Sivas’ta, Selanik menþeli üç
kiþi vardý. Ankara’da, Mýsýr’dan gelen bir ve Kafkasya’dan gelen bir kiþi
vardý.
Okur, kendi yerlisi olduðu vilayetin dýþýnda yaþayanlar sütunundaki
94.206 Ermeni’yle, sayýldýklarý vilayete dýþarýdan gelmiþ olanlar
sütunundaki 106.910 kiþi arasýndaki farký kaydedecektir. Ýlk rakam,
verilen bilgi 29 vilayet ve mutasarrýflýkla sýnýrlý olduðu için daha azken,
ikinci rakam, “Toros inþaat mahalli iþçisi,” “zanaatkâr” veya “ecnebi”,
kýsaca yabancý olarak teþhis edilmiþ Ermenilere ilaveten, bütün
vilayetlerden gelenleri kapsýyordu.
Ýlerleyen sayfalarda sunulan bilgilerin tamamý, Talât’ýn raporunun
aslýndan türetilmiþtir. Kýsým baþlýklarý dâhil her türlü ilave yorum ya
köþeli parantez içine alýnmýþ ya dipnot olarak verilmiþ ya da açýkça
“eklendi” ibaresiyle gösterilmiþtir. Asýl rapordaki hiçbir bilgi dýþarýda
býrakýlmamýþtýr. Sondaki iki Ek de Talât’ýn raporuna ait ve onunla
baðlantýlýdýr. Ýkinci Ek, yani Talât’ýn “Kara Kaplý Defteri” özellikle
önemlidir, çünkü onun þahsi evraký arasýnda bulunmuþtur ve doðrudan
doðruya Osmanlý Ermeni ve Rumlarýnýn imhasý ve mülklerinin
tasfiyesiyle ilgilidir.
Notlar
1. Günlükteki, Talât Paþa ve ABD Büyükelçisi Henry Morgenthau arasýnda
geçen sohbete dair, 8 Aðustos 1915 tarihli bir giriþ, United States Diplomacy
on the Bosphorus: The Diaries of Ambassador Morgenthau, 1913–1916,
derleyen ve yayýna hazýrlayan Ara Sarafian, Princeton ve Londra: Gomidas
Enstitüsü, 2004. (Buradaki parça, Büyükelçi Morgenthau’nun Öyküsü,
Ýstanbul, Belge Yayýnlarý, 2005, s. 248’den alýntýlanmýþtýr-ç.n.)
2. Bkz. 24 Aðustos 1916, Bâb-ý Âlî, Dersaadet tarihli þifreli telgraf, Talât
Paþa’dan Edirne, Adana, Ankara, Aydýn, Baðdat, Beyrut, Halep,
Hüdavendigâr, Diyarbakýr, Suriye, Sivas, Trabzon, Bitlis, Kastamonu,
12
Konya, Mâmuretülâziz, Musul, Urfa, Ýzmit, Bolu, Canik, Zor, Karesi,
Kudüs, Kal’a-i Sultaniye, Menteþe, Teke, Kayseri, Karahisar-ý Sahib, Ýçel,
Kütahya, Maraþ, Niðde, Eskiþehir’e. DH. Þfr, 68/112. Not: Aksi
belirtilmedikçe, her türlü arþiv atfý Ýstanbul’daki Baþbakanlýk Osmanlý
Arþivi’nedir.
3. Bkz. Bâb-ý Âli, Emniyet-i Umumiye Müdiriyeti, Dersaadet 11 Þubat
1917 tarihli þifre telgraf, Talât Paþa’dan Adana, Ankara, Aydýn, Beyrut,
Halep, Suriye, Sivas, Kastamonu, Konya, Musul, Urfa, Ýzmit, Eskiþehir, Ýçel,
Bolu, Zor, Karesi, Kudüs, Kayseri, Afyon Karahisar, Kütahya, Maraþ ve
Niðde’ye. DH.Þfr., 72/210.
4. Murat Bardakçý, Talât Paþa’nýn Evrak-ý Metrukesi: Sadrazam Talât Paþa’nýn
özel arþivinde bulunan Ermeni tehciri konusundaki belgeler ve hususî
yazýþmalar, Ýstanbul: Everest Yayýnlarý, 2008. Bu yayýn, Hürriyet gazetesinde
“Talât Paþa’nýn Kara Kaplý Defteri” baþlýðý altýnda bir dizi olarak yayýnlandý,
24-27 Nisan 2005; “Paþa’ya göre Ermeni Sayýlarý”, Hürriyet, 26 Eylül 2005;
“Talât Paþa’nýn Tehcir Belgeleri”, Hürriyet, 23-26 Nisan, 2006 ve “Talât Paþa,
Elazýð’dan 74 bin 206 Ermeni’nin tehcir edildiðini yazýyor,” Sabah, 26 Þubat
2007.
5. Bardakçý, Talât Paþa’nýn Evrak-ý Metrukesi, s. 12.
6. Talât’ýn özet hesabýnda, iki büyük vilayet ve mutasarrýflýk dýþarýda
býrakýlmýþtý: Edirne vilayeti ve Canik mutasarrýflýðý.
7. Bkz. Bardakçý, Talât Paþa’nýn Evrak-ý Metrukesi, s. 109. Talât’ýn notlarýna
göre, 1.500.000 sayýsý, Osmanlý Ýmparatorluðu’nun her tarafýndaki
Gregoryen ve Katolik Ermeniler’den müteþekkildi. 350.000–400.000 sayýsý
ise muhtemelen Protestan Ermenileri de kapsýyordu, çünkü 1915–16
tehcirleri sýrasýnda, Osmanlý görevlileri onlara diðer Ermenilerle ayný
muameleyi yapmýþtý. Katolik ve Protestan Ermenileri tehcir dýþýnda tutmak
için, çoðunlukla geçici olmak ve hiç kuþkusuz Batýlý güçleri yatýþtýrmak üzere,
bazý muafiyetler de tanýnmýþtý. Örneðin, Gregoryen Ermeniler ana gövdesi
gönderildikten kýsa süre sonra, Katolik ve Protestan Ermenilerin de tehcire
uðratýldýðý Erzurum, böyleydi. Bkz. EUM.2 Þb.10/23 tarih 6 L 1333 (18
Aðus. 1915).
8. Bardakçý, Talât Paþa’nýn Evrak-ý Metrukesi, s. 109. Talât’ýn verdiði sayýlar
Osmanlý hükümetinin meseleye bakýþýný temsil etmektedir ve bizim, bu
çalýþmadaki ana odak noktamýz da budur.
9. EUM.2Þb., 73/44, tarih 16 Z 1333 (27 Eyl. 1915). Geride kalanlar,
kadýndan ziyade erkek olduðuna göre, bu sayýlarýn içinde asker olarak
Osmanlý ordusuna alýnanlar da bulunabilir. Sürülenlerin 11.590’ý kadýn,
8.856’ý erkekken, kalanlar listesinde 1.694 kadýn ve 3.755 erkek
bulunuyordu.
10. EUM.2 Þb., 68/84 tarih 28 Eyl. 1915.
13
11. EUM.2 Þb., 68/75 tarih 18 Eyl. 1915.
12. EUM.2 Þb., 73/53. Raporda yazýlý olan orijinal tarihin “24 Eylül 1331
Rumi” (7 Ekim 1915) olmasýna raðmen, bu belge arþiv tarafýndan “30 Za
1333” olarak tarihlenmiþtir.
13. EUM.2 Þb., 73/53, tarih 29 Za. 1333 (10 Ekim 1915).
14. Bu hayatta kalanlar kategorilerinin hepsi tartýþmalý kategorilerdir. Bazý
Katolik ve Protestan Ermeniler, yabancý devletlerin müdahalesiyle tehcirden
muaf tutulmuþsa da, Katolik ve Protestanlarýn çoðu 1915 ile 1917 arasýnda
tehcir edilmiþtir. Osmanlý ordusuna hizmet eden Ermenilerin aielerinin
tehcirden muaf tutulduðu varsayýlýrken, gerçekte birçoðu sürülmüþ ya da
zamanla erisinler diye Müslüman köylerine daðýtýlmýþtýr. Tehcirden
kaçýnmak için Ýslamiyeti kabul eden bazý Ermeniler de olmuþtur, ancak
genellikle bunlar da tehcir edilmiþ veya kendilerinden Ermeni olmayan
kimselerle evlenmeleri beklenmiþtir.
15. Ermenilerin gönderiliþini anlatmakta, ya sefkiyat ya da iskân terimi
kullanýlýyordu.
16. 1914 yýlý resmi Osmanlý istatistiklerine göre, Kayseri mutasarrýflýðýnda
48.659 Gregoryen Ermeni, 1.515 Katolik Ermeni ve 2.018 Protestan (çoðu
Ermeni olmak üzere) bulunuyordu. Bkz. Arþiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri,
cilt 1, s. 624. Vilayette sayýmla bulunan Ermeni miktarý için, Bkz. EUM.2
Þb., 74/28, tarih 25 Z 1334 (24 Aðus. 1916). Bu belgeye göre, kalan
Ermenilerin bileþimi þöyleydi: 3.430 “yerli” Ermeni, 11 “yabancý” Ermeni,
634 Katolik Ermeni, 507 Protestan Ermeni, 2.060 “asker ailesi” efradý ve
115 Ýslamiyete geçen.
17. Bu sayýlar, kabaca, 18 Eyl. 1915 tarihli, daha eski bir rapordaki sayýlarla
karþýlaþtýrýlabilirdir.
18. 1914 yýlý resmi Osmanlý rakamlarýna göre, Hüdavendigâr vilayetinde
58.921 Gregoryen Ermeni, 1.278 Katolik Ermeni ve 992 Protestan (çoðu
Ermeni olmak üzere) vardý. Bkz. Arþiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, cilt 1, s.
611. Geri kalan Ermenilerin sayýsý için, Bkz. EUM.2 Þb., 74/29, tarih 3 M
1335 (31 Ekm. 1916). Bu belgeye göre bakiye 2.999 Ermeni arasýnda 84
“yerli” Ermeni, 1.136 Katolik Ermeni, 1.032 Protestan Ermeni, 536 “asker [ve
memur] ailesi” üyesi, 52 Ýslamiyete geçen ve 159 da özel izinle kalan vardý.
19. 1914’te Maraþ’taki Ermeniler için resmi rakam 37.416 idi. Bkz. Arþiv
Belgeleriyle, s. 655.
20. EUM.2 Þb., 74/24, tarih 20 Z. 1334 (19.10.1916).
21. Resmi kaynaklara göre, I. Dünya Savaþý arifesinde 19.523 Gregoryen
Ermeni, 248 Katolik Ermeni ve farklý etnik cemaatlere mensup 115
Protestan vardý. Bkz. Arþiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, cilt 1, s. 613.
Kalan Ermenilerin sayýsý için, Bkz. EUM.2 Þb., 74/36, tarih 22 M 1335 (19
Kas. 1916).
14
22. EUM.2 Þb., 74/66, tarih 10 Þ. 1335 (10 Haz. 1917). Bu arþiv belgesi,
verilerin cinsiyet itibariyle kazalarýn düzeyine göre ayrýntýlý bir dökümünü de
verir. Buna göre, örneðin, mutasarrýflýktaki yerli Ermenilerin yüzde 66’sý ve
yabancý Ermenilerin de yüzde 85’i kadýndý.
23. EUM.2 Þb., 75/46. Bu belgenin orijinalinde tarih yoktur.
24. EUM.2 Þb., 74/52, tarih 16 Ca 1335 (10 Mart 1917).
28. Ne yazýk ki Zor’a dair rakamlar konusuyla ilgili yazýþmalarýn hiçbirinin,
Baþbakanlýk Osmanlý Arþivi’nde bulunduðu yer tarafýmýzdan tespit
edilememiþtir.
29. Bardakçý, Talât Paþa’nýn Evrak-ý Metrukesi, s. 132-133.
30. Bkz. Bardakçý, Talât Paþa’nýn Evrak-ý Metrukesi, s. 128–29 ve s. 138–39.
(Bu çalýþmadaki veri kütlemiz, aslýndaki gibi býrakýlmýþ olan özet sayfasý
dýþýnda, ayrýntýlý rakamlarý yansýtmaktadýr).
31. Söz konusu vilayet ve mutasarrýflýklar, Eskiþehir, Adana, Sivas, Beyrut,
Kastamonu, Konya, Aydýn, Suriye, Hüdavendigâr, Halep, Ankara ve Musul
ile Ýzmit, Kütahya, Bolu, Karahisar-i Sahib, Ýçel, Karesi, Kayseri, Maraþ, Zor,
Niðde ve Urfa idi.
32. Erzurum, Van ve Bitlis’teki Ermenilerin tamamýnýn tehcirini emreden
telgraf için, Bkz. Talât Paþa’nýn, Erzurum, Van ve Bitlis vilayetlerine
gönderdiði, Dersaadet, 10 Mayýs 1915 tarihli genelge, EUM. DH. Þfr, 53/93;
Trabzon, Mâmuretülâziz, Sivas, Diyarbakýr ve Canik’teki Ermenilerin
tamamýnýn tehcirini emreden telgraf için, Bkz. Talât Paþa’nýn vilayetlere
gönderdiði Dersaadet, 20 Haziran 1915 tarihli genelge, EUM. DH. Þfr 54/
87. Canik, Trabzon, Erzurum ya da Bitlis’te hiç Ermeni kalmadýðýný bildiren
bir ara rapor örneði için, Bkz. Bu çalýþmanýn sonundaki “Ek I.” 1915 sonu
itibariyle köylerde saklanan 4.000 kadýn ve çocuk bir yana býrakýlýrsa, ne
Diyarbakýr’da, ne de Mâmuretülâziz’de artýk Ermeni kalmadýðý söyleniyordu.
Bkz. EUM.2 Þb., 68/72 ve 68/70 tarih 18 Eyl. 1915. Keza, Talât, 1916’da
tehcirin durdurulmasýný emrettiðinde, herhalde bu yörelerde hiç Ermeni
kalmamýþ olduðundan olsa gerek, doðu vilayetlerinin hiçbiri alýcýlar listesine
dâhil edilmemiþti. Bkz. EUM.2 Þb., 62/21, tarih 15 Mart 1916.
33. Bunlar, rapora veri gönderen 23 vilayet ve mutasarrýflýk ile 1917’de artýk
hiçbir Ermeni sakini kalmadýðý farz edilen Erzurum, Bitlis, Van, Diyarbakýr,
Trabzon ve Mâmuretülâziz idi.
34. Bu görüþümüz iki somut örneðe dayanýyor. Örneðin Kayseri’den gelen
resmi bir raporda Kayseri mutasarraflýðýnda 1916’da, Apostolik, Katolik ve
Protestan Ermenilerin yaný sýra Ýslama dönen Ermenileri kapsayan 6.761
Ermeninin bulunduðu kaydediliyordu. Ayný 6.761 rakamý Talat’ýn 1917
15
tarihli raporunda da yer alýyor. Bkz. 24 Ekim 1916 tarihli DH.EUM.2. Þb,
74/28 ve Talat Paþa Raporu s. 43. Benzer bir örnek de Hüdavendigar’da
karþýmýza çýkýyor. Burada 2.999 Apostolik, Katolik ve Protestan’ýn yaný sýra
Ýslam’a dönmüþ Ermeninin bulunduðu bildiriliyor. Ayný rakam Talat’ýn
1917 Raporu’nda da kullanýlmýþ. Bkz. 31 Ekm. 1916 tarihli DH.EUM.2.
Þb, 74/29 ve Talat Paþa Raporu s. 27.
35. Talât’ýn özetinde, 1914’te 68.433 Ermeninin, yerlisi olduðu vilayetin
dýþýnda yaþadýðý (örneðin geçici iþçi olarak) notu düþülmüþtür. Elimizdeki
tüm bilgiler, kendilerine ev sahipliði yapan cemaatteki diðer Ermeniler gibi
bu Ermenilerin de ayný akýbete uðradýðýný ortaya koyuyor. Çünkü bu
gruptakiler 1915–16’da tehcire uðramamýþ olsalardý, ikâmet ettikleri yerlerde
hâlâ “yabancý” diye tasnif edilirlerdi. Eðer tehcir edilip de hayatta kalmýþ
olsalardý, yerlisi olduklarý vilayet, kayýtlara geldikleri yer olarak deðil asýl
vilayetleri olarak geçerdi. Örneðin, 1917’deki sayýmda, Erzurum’dan gelmiþ
3.364 Ermeniden, Musul ve Suriye’de bulunanlarýn (1.662) tehcir edildiði ve
Ýzmir’dekilerin (481) geçici iþçi olduðu kesinken, Urfa, Halep ya da
Sivas’takilerin (1.035 kiþi) durumunu belirlemek daha zordur.
36. Ermenilerin uðradýðý istismar ve katliam, yabancý gözlemciler ve hayatta
kalan Ermeniler tarafýndan kayýt altýna alýndý. Söz gelimi Harput yöresinde,
elimizde, orada faaliyette bulunan Hýristiyan misyonerlerin ve yabancý
konsolosluk görevlilerinin özel evraklarýnýn yaný sýra, hayatta kalanlarýn
anýlarý da var. Bkz. Maria Jacobsen, Diaries of a Danish Missionary. Harpoot,
1907-1919 (Danimarkalý Bir Misyoner’in Günlükleri: Harput 1907-1919)
(Princeton ve Londra: Gomidas Enstitüsü) 2001; Henry H. Riggs, Days of
Tragedy in Armenia: Personal Experiences in Harpoot, 1915-1917
(Ermenistan’da Trajedi Günleri), (Princeton, NJ: Gomidas Enstitüsü) 1997;
Tacy Atkinson, The German, the Turk and the Devil Made a Triple Alliance:
Harpoot Diaries, 1908-1917 (Alman, Türk ve Þeytanýn Üçlü Ýttifaký:
“Harput Günlüðü, 1908-1917), (Princeton, NJ: Gomidas Enstitüsü) 2000;
James Barton, "Turkish Atrocities": Statements of American Missionaries on the
Destruction of Christian Communities in Ottoman Turkey, 1915-1917 (Türk
Mezalimi: Amerikan Misyonerlerinin Osmanlý Türkiyesi’ndeki Hýristiyan
Cemaatlerin Ýmhasý Konusundaki Beyanlarý), (Princeton, NJ: Gomidas
Enstitüsü) 1998; Hampartzoum Mardiros Chitjian, A Hair’s Breadth from
Death (Ölüme Kýl Payý), (Londra ve Reading: Taderon Press, 2004); ve ABD
konsolosu Leslie A. Davis’in United States Official Records on the Armenian
Genocide, 1915-1917 (Ermeni Soykýrýmý’na Ýliþkin ABD Resmi Kayýtlarý),
der., yay. hzl. ve giriþi yazan Ara Sarafian, (Gomidas Enstitüsü: Princeton ve
Londra) 2004.
TALÂT PAÞA’NIN ERMENÝ SOYKIRIMI RAPORU
18
Talât Paþa’nýn Ermeni
Edirne
Çatalca
Ýstanbul
Kastamonu
Ýzmit
Kal’a-i Sultaniye
(Çanakkale)
Bolu
Hüdavendigâr
Karesi
Ankara
Eskiþehir
Kütahya
Aydýn
Afyon
Karahisar
Niðde
Konya
Menteþe
Teke (Antalya)
Ýçel
A k d e n i z
K
Soykýrýmý Raporu
K a r a d e n i z
Canik
Trabzon
Erzurum
Sivas
Kayseri
Bitlis
Mâmuret-ül
Âziz
Van
Maraþ
Diyarbakýr
Adana
Urfa
Musul
Halep
Zor
Beyrut
Suriye
Talât Paþa’nýn 1917 raporuna
bilgi veren vilayetler
Kudüs
Talât Paþa’nýn 1917 raporunu
kapsadýðý vilayetler
1915-16 Ermeni sürgünlerinin
resmi iskân mýntýkasý
19
20
[Özet Sayfasýnýn (karþý sayfa) Aslýndaki Notlar]
* Bu miktar, yabancý Ermeniler toplamýnda da kapsanmýþtýr.
** 1914’te, yerlisi olduðu vilayet ve mutasarrýflýðýn dýþýnda yaþayan
68.433 Ermeni vardý.
[NOT]: 1914 sayýmýnda Ermeni Gregoryen genel nüfus 1.187.818 ve
Ermeni Katoliklerin sayýsý 63.967, her ikisinin toplamý 1.256.403’ten
[sic.] ibaret olarak gösterilmiþtir. Mevcut nüfus tam olarak
yazýlmadýðýndan, gerçek miktarýn 1.500.000 kadar olacaðý gibi, bugün
mevcut olarak yukarýda görünen yerli ve yabancýlarýn 284.157 miktarýna
da ihtiyaten yüzde 30 kadar ilave yapmak gerekir ki, bu takdirde gerçek
mevcut 350.000 ile 400.000 arasýnda bulunmuþ olur.
———————————
1 Bardakçý, Talât Paþa’nýn Evrak-ý Metrukesi, s. 108 ve 109. Bu özet, Talât’ýn
raporunun baþlangýcýnda yer almaktadýr.
2 Talât’ýn raporunda sýralananlar arasýnda, Ermeni nüfuslu bazý vilayet ve
mutasarrýflýklar eksiktir. Bunlar, Edirne, Çatalca, Kale-i Sultaniye (Çanakkale),
Menteþe, Teke (Antalya), Canik ve Kudüs’tür. Raporda, her ne kadar 1917’de
Ýstanbul’da bulunan Ermeniler için 80.000 rakamý veriliyorsa da, bu yaklaþýk bir
sayýdýr ve ana rapordaki dökümde gösterilmemiþtir.
21
[Özet Sayfasý: Veri ve Hesaplamalar]1
Vilayet2
/mutasarrýflýk
Ankara
Musul
Niðde
Vilayette bulunan Vilayetteki yabancý Vilayetin yerlisi olup
yerli Ermeniler
Ermeniler
baþka vilayetlerde
bulunan Ermeniler
1914’teki
Ermeni nüfus
12.766
253
193
410
7.033
850
4.560
0
547
44.661
0
4.939
Ýzmit
Kütahya
Eskiþehir
Bolu
3.880
3.932
1.258
1.539
142
680
1.096
551
9.464
0
1.104
56
56.115
4.023
8.620
3.002
Afyon Karahisar
Ýçel
Karesi
Kayseri
2.234
252
1.852
6.650
1.778
116
124
111
1.484
0
1.696
6.778
7.498
350
8.663
47.974
Adana
Maraþ
Sivas
Beyrut
12.263
6.115
8.097
50
4.257
198
948
1.849
19.664
2.010
3.993
0
51.723
27.306
141.000
1.224
Kastamonu
Konya
Aydýn
3.437
3.730
11.901
185
14.210
5.729
211
3.639
0
9.052
13.078
19.710
Suriye
Zor
Hüdavendigâr
Halep
0
201
2.821
13.679
39.409
6.778
178
13.591
0
0
10.251
19.091
0
63
59.038
37.031
1.144
0
0
0
6.687
0
0
0
451
3.364
1.061
160
15.616
125.657
114.704
67.792
Diyarbakýr
0
Trabzon
0
0
Mâmuretülâziz (Elaziz)
---------97.247
Istanbul
80.000
---------[Yerli1917]
177.247
[Yabancý1917]
106.910
----------
0
0
0
---------106.910
0
---------106.910
1.849
562
2.201
---------94.206 *
0
---------94.206
56.166
37.549
70.060
--------------1.032.614
80.000
--------------1.112.614 **
Urfa
Erzurum
Bitlis
Van
[Toplam1917]
284.157
22
BATI VÝLAYETLERÝ
Lejant
Edirne Çatalca
Karadeniz
Ýstan
b
76%
ul
Marmara Denizi
7%
17%
5%
Ýzmit
-i e
l’a niy
a
K lta Karesi 78%
21% Hüdavendigâr
15%
Su
59%
72%
13%
20% (Bursa)
2% 0%
98%
Kütahya
Aydýn
on
40%
Ege Denizi
0%
Me
nte
þe
1917’de yerlisi olduklarý vilayetin
dýþýnda sayýlan Ermeniler
1917’de kayýp olan Ermeniler
17%
60%
1917’de yerlisi olduklarý vilayette
sayýlan Ermeniler
Eskiþehir
ar
s30%
i
h
ra
Ka50% 20%
y
Af
Pasta grafiklerin büyüklüðü, Talât Paþa’nýn 1917
raporuna göre, vilayetin 1914’te barýndýrdýðý Ermeni
nüfusun büyüklüðüyle orantýlýdýr.
Resmi Osmanlý istatistiklerine göre, vilayetteki
Ermeni nüfusunun büyüklüðü. Talât Paþa raporunda
herhangi bir rakam verilmemiþ olduðu takdirde.
43%
Konya
Teke
(Antalya)
29%
28%
23
ÝSTANBUL*
Ýstanbul Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Ýstanbul (yerli)
bilgi yok
Adana
Afyonkarahisar
Ankara
Aydýn
Beyrut
Bolu
Eskiþehir
Halep
Ýzmit
Karesi
Kastamonu
Kayseri
Konya
Kütahya
Musul
Sivas
Suriye
Urfa
Zor
TOPLAM
72
3
18
616
54
48
73
73
38
3
21
3
230
4
9
5
13
5
20
1.308
Talât Paþa’nýn Özet Verileri
Vilayetin yerli Ermenileri (1914)
Vilayetteki yerli Ermeniler (1917)
Vilayet dýþýndaki yerli Ermeniler (1917)
Kayýp yerli Ermeni nüfus (1917)
bilgi yok
†
bilgi yok
1.308
bilgi yok
* Talât Paþa’nýn raporunda Ýstanbul için ayrý bir cetvel bulunmuyordu. Burada
sunulan veriler, raporda gözüken diðer 23 vilayet ve mutasarrýflýktan gelen
cetvellerden toplanýp bir araya getirildi.
† Resmi Osmanlý nüfus istatistiklerine göre, 1914’te Istanbul’da 82.880 Gregoryen
ve Katolik Ermeni vardý. Protestan Ermeniler ayrýca sayýlmamýþ olduklarýndan,
hesaplamalarýn dýþýnda býrakýldý. Bkz. T. C. Genelkurmay Baþkanlýðý, Arþiv
Belgeleriyle, cilt 1, s. 605.
24
EDÝRNE VÝLAYETÝ*
Edirne Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Edirne (yerli)
bilgi yok
Adana
Afyonkarahisar
Aydýn
Beyrut
Bolu
Eskiþehir
Ýzmit
Karesi
Konya
Musul
Niðde
Sivas
Suriye
Zor
TOPLAM
95
16
137
6
4
16
6
9
90
87
8
1
677
38
1.190
(Gelibolu’dan)
(Gelibolu’dan)
(Tekfurdað’dan)
bilgi yok
bilgi yok
1.190
bilgi yok
†
* Talât Paþa’nýn raporunda Edirne için ayrý bir cetvel bulunmuyordu. Burada
† Resmi Osmanlý nüfus istatistiklerine göre, 1914’te Edirne’de 19.523’ü Gregoryen,
248’i Katolik olmak üzere 19.771 Ermeni vardý. Bkz. Arþiv Belgeleriyle, s. 613.
25
ÇATALCA MUTASARRIFLIÐI*
Çatalca Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Çatalca (yerli)
bilgi yok
Aydýn
3
Karesi
5
TOPLAM
8
bilgi yok
bilgi yok
†
8
bilgi yok
* Talât Paþa’nýn raporunda Çatalca için ayrý bir cetvel bulunmuyordu. Burada
† Resmi Osmanlý nüfus istatistiklerine göre, 1914’te Çatalca’da 842 Gregoryen
Ermeni vardý. Bkz. Arþiv Belgeleriyle, s. 605 ve s. 617.
26
ÝZMÝT MUTASARRIFLIÐI*
Ýzmit Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Ýzmit (yerli)
3.880
Adana
Afyonkarahisar
Ankara
Aydýn
Beyrut
Bolu
Eskiþehir
Halep
Konya
Kütahya
Musul
Niðde
Suriye
Urfa
Zor
TOPLAM
82
656
3
116
22
155
386
862
4.399
300
607
776
797
309
85
9.555
13.435
56.115
3.880
9.555
42.680
(% 76)
* 1917’de Ýzmit’te bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât’ýn
raporunda þu sayýlar verilmektedir: Ýzmit (yerli) 3.880; Istanbul 38; Van 24; Bitlis
22; Kayseri 14; Konya 14; Ankara 13; Gelibolu 6; Hüdavendigâr 5; Bolu 2; Elazýð 2;
Sivas 1; Trabzon 1. Toplam 4.022.
27
HÜDAVENDÝGÂR (BURSA) VÝLAYETÝ*
Hüdavendigâr Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Hüdavendigâr (yerli)
Adana
Afyonkarahisar
Ankara
Aydýn
Beyrut
Eskiþehir
Halep
Ýzmit
Karesi
Konya
Kütahya
Musul
Suriye
Urfa
Zor
TOPLAM
2.821
131
242
5
197
14
454
192
5
18
6.349
301
1.012
726
285
130
10.061
12.882
59.038
2.821
10.061
46.156
(% 78)
* 1917’de Hüdavendigâr’da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü
için Talât’ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Hüdavendigâr (yerli) 2.821; Kal’a-i
Sultaniye 178. Toplam 2.999.
28
KARESÝ MUTASARRIFLIÐI*
Karesi Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Karesi (yerli)
1.852
Adana
Afyonkarahisar
Aydýn
Beyrut
Eskiþehir
Halep
Konya
Niðde
Suriye
Urfa
Zor
TOPLAM
22
115
100
9
9
88
966
20
128
244
22
1.723
3.575
8.663
1.852
1.723
5.088
(% 59)
* 1917’de Karesi’de bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için
Talât’ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Karesi (yerli) 1.852; Van 28; Kal’a-i
Sultaniye 22; Hüdavendigâr18; Ankara 13; Erzurum 11; Gelibolu 9; Çatalca 5;
Ýstanbul 3; Sivas 2; Konya 2; Aydýn 2; Malatya 2; Kütahya 1; Eskiþehir 1; Kayseri 1;
Adana 1; Bitlis 1; Canik 1; Karahisar 1. Toplam 1.976.
29
KAL’A-Ý SULTANÝYE (ÇANAKKALE) MUTASARRIFLIÐI*
Çanakkale Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Kal’a-i Sultaniye (yerli)
Kütahya
Afyonkarahisar
Karesi
Kastamonu
Konya
Aydýn
Suriye
Zor
Hüdavendigâr
TOPLAM
bilgi yok
6
10
22
5
7
43
129
4
178
404
bilgi yok
†
bilgi yok
404
bilgi yok
* Talât Paþa’nýn raporunda Kal’a-i Sultaniye (Çanakkale) için ayrý bir cetvel
bulunmuyordu. Burada sunulan veriler, raporda gözüken diðer 23 vilayet ve
mutasarrýflýktan gelen cetvellerden toplanýp bir araya getirildi.
† Resmi Osmanlý nüfus istatistiklerine göre, 1914’te Kal’a-i Sultaniye’de 2.474
Gregoryen Ermeni vardý. Bkz. Arþiv Belgeleriyle, s. 605.
30
ESKÝÞEHÝR MUTASARRIFLIÐI*
Eskiþehir Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Eskiþehir (yerli)
1.258
Ankara
Beyrut
Halep
Ýçel
Kayseri
Konya
Kütahya
Musul
Niðde
Suriye
Urfa
Zor
TOPLAM
20
4
129
56
1
619
62
30
1
113
188
5
1.228
2.486
8.620
1.258
1.228
6.134
(% 71)
* 1917’de Eskiþehir’de bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için
Talât’ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Eskiþehir (yerli) 1.258; Hüdavendigâr
454; Ýzmit 386; Ýstanbul 73; Ankara 62; Kütahya 46; Bitlis 21; Edirne 16; Afyon
Karahisar12; Sivas 9; Karesi 9; Kayseri 8. Toplam 2.354.
31
AYDIN VÝLAYETÝ*
Aydýn Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Aydýn (yerli)
Adana
Halep
Ýçel
Karesi
Konya
Sivas
Suriye
Zor
TOPLAM
11.901
41
34
6
2
7
1
21
10
122
12.023
19.710
11.901
122
7.687
(% 39)
* 1917’de Aydýn’da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât’ýn
raporunda þu sayýlar verilmektedir: Aydýn (yerli) 11.901; Kayseri 1.600; Ýstanbul
616; Erzurum 481; Konya 383; Afyon Karahisar 371; Sivas 303; Bitlis 294; Elazýð
254; Ankara 219; Hüdavendigâr 197; Edirne 137; Yabancýlar 133; Ýzmit 116;
Kütahya 101; Karesi 100; Adana 78; Van 74; Diyarbakýr 73; Maraþ 50; Halep 46;
Trabzon 46; Kal’a-i Sultaniye 43; Urfa 29; Canik 21; Antalya 13; Menteþe 12;
Kastamonu 9; Bolu 8; Niðde 7; Kudüs 7; Beyrut 6; Çatalca 3. Toplam 17.731.
32
KÜTAHYA MUTASARRIFLIÐI*
Kütahya Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Kütahya (yerli)
3.932
Aydýn
Eskiþehir
101
46
Karesi
1
Kastamonu
2
Konya
7
TOPLAM
157
4.089
4.023
3.932
157
yok
* 1917’de Kütahya’da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için
Talât’ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Kütahya (yerli) 3.932; Hüdavendigâr
301; Ýzmit 300; Eskiþehir 62; Kal’a-i Sultaniye 6; Konya 5; Istanbul 4; Ankara 2.
Toplam 4.612.
33
KARAHÝSAR-I SÂHÝB (AFYON KARAHÝSAR) MUTASARRIFLIÐI *
Afyon Karahisar Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Afyon Karahisar (yerli) 2.234
Aydýn
Beyrut
Eskiþehir
Halep
Karesi
Konya
Suriye
Urfa
Zor
TOPLAM
371
17
12
52
1
502
419
111
19
1.504
3.738
7.498
2.234
1.504
3.760
(% 50)
* 1917’de Afyon Karahisar’da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü
için Talât’ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Afyon Karahisar (yerli) 2.234;
Ankara 578; Ýzmit 565; Hüdavendigâr 424; Karesi 115; Eskiþehir 56; Edirne 16;
Konya 11; Kal’a-i Sultaniye 10; Ýstanbul 3. Toplam 4.012.
34
KONYA VÝLAYETÝ*
Konya Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Konya (yerli)
3.730
Adana
Afyonkarahisar
Aydýn
Beyrut
Bolu
Halep
Ýçel
Ýzmit
Karesi
Kütahya
Musul
Niðde
Sivas
Suriye
Urfa
Zor
TOPLAM
207
11
383
83
155
469
15
14
2
5
407
6
1
1.525
311
48
3.642
7.372
13.078
3.730
3.642
5.706
(% 44)
* 1917’de Konya’da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için
Talât’ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Konya (yerli) 3.730; Hüdavendigâr
6.349; Ýzmit 4.399; Ankara 1.518; Karesi 966; Eskiþehir 619; Afyon Karahisar 502;
Müessesatda (kurumlarda) müstahdem 236; Ýstanbul 230; Sanatkâr 216; Edirne 90;
Sivas 30; Kayseri 16; Kütahya 7; Aydýn 7; Kal’a-i Sultaniye 7; Niðde 5; Kastamonu
3; Bitlis 3; Trabzon 2; Adana 1; Halep 1; Van 1; Elazýð 1. Toplam 17.939.
35
MENTEÞE (MUÐLA) MUTASARRIFLIÐI*
Menteþe Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Menteþe (yerli)
bilgi yok
Aydýn
12
TOPLAM
12
bilgi yok
†
bilgi yok
‡
bilgi yok
12
bilgi yok
* Talât Paþa’nýn raporunda Menteþe için ayrý bir cetvel bulunmuyordu. Burada
† Aðustos 1916 genelgesine cevaben gelen cetvele göre, Menteþe’de 2 yerli ve 51
yabancý Ermeni vardý. Bkz. EUM.2 Sb, 28/47-A tarih 4 Z 1334 (3 Ekim 1916).
‡ Resmi Osmanlý nüfus istatistiklerine göre, 1914’te Menteþe’de 12 Gregoryen
Ermeni bulunuyordu. Bkz. Arþiv Belgeleriyle… s. 641.
36
TEKE (ANTALYA) MUTASARRIFLIÐI
Teke Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Teke (yerli)
bilgi yok
Aydýn
13
TOPLAM
13
bilgi yok
*
bilgi yok
†
bilgi yok
13
bilgi yok
* Talât Paþa’nýn raporunda Antalya (Teke) mutasarrýflýðý için ayrý bir cetvel
bulunmuyordu. Burada sunulan veriler, raporda gözüken diðer 23 vilayet ve
† Resmi Osmanlý nüfus istatistiklerine göre, 1914’te Antalya’da 630 Gregoryen
Ermeni vardý. Bkz. Arþiv Belgeleriyle, s. 661.
37
ORTA KESÝMDEKÝ VÝLAYETLER
Karadeniz
38%
60%
2%
47%
Bolu
Kastamonu
Can
ik
51%
2%
Ankara
29%
10%
61%
Lejant
14%
sayýlan Ermeniler
14%
4%11% 72%
85%
Niðde
Kayseri
38%
Adana
Ýçel
23%
77%
0%
Akdeniz
24%
38%
38
ANKARA VÝLAYETÝ*
Ankara Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Ankara (yerli)
12.766
Adana
Afyonkarahisar
Aydýn
Beyrut
Bolu
Eskiþehir
Halep
Ýçel
Karesi
Kastamonu
Kayseri
Konya
Kütahya
Musul
Niðde
Sivas
Suriye
Urfa
Ýzmit
Zor
TOPLAM
101
578
219
50
9
62
373
5
13
13
87
1.518
2
52
1
31
1.234
142
13
10
4.513
(Yozgat’tan)
(Yozgat’tan)
(24 Yozgat’tan ve 7 Çorum’dan)
17.279
44.661
12.766
4.513
27.332
(% 61)
* 1917’de Ankara’da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için
Talât’ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Ankara (yerli) 12.766; Kayseri 257; Sivas
74; Eskiþehir 20; Ýstanbul 18; Niðde 8, Elazýð 6; Hüdavendigâr 5; Erzurum 5; Ýzmit
3; Van 3; Diyarbakýr 3; Çankýrý 3; Bitlis 2; Trabzon 1; Mýsýr 1; Kafkasya 1. Toplam
13.176.
39
BOLU MUTASARRIFLIÐI*
Bolu Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Bolu (yerli)
1.539
Aydýn
8
Kastamonu
3
Suriye
54
Ýzmit
2
TOPLAM
67
1.606
3.002
1.539
67
1.396
(% 46)
* 1917’de Bolu’da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât’ýn
raporunda þu sayýlar verilmektedir: Bolu (yerli) 1.539; Ýzmit 155; Konya 155;
Ýstanbul 48; Kastamonu 45; Elazýð 37; Erzurum 28; Bursa 26; Trabzon 15; Van 10;
Ankara 9; Sivas 9; Edirne 4; Kayseri 3; Bitlis 3; Canik 2; Adana 1; Beyrut 1. Toplam
2.090.
40
KASTAMONU VÝLAYETÝ*
Kastamonu Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Kastamonu (yerli)
Adana
Ankara
Aydýn
Bolu
Halep
Konya
Sivas
Urfa
TOPLAM
3.437
61
3
9
45
82
3
2
17
232
(Çankýrý’dan)
3.669
9.052
3.437
232
5.383
(% 60)
* 1917’de Kastamonu’da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için
Talât’ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Kastamonu (yerli) 3.437; Trabzon 93;
Sivas 33; Ýstanbul 21; Yozgat 13; Erzurum 6; Kal’a-i Sultaniye 5; Canik 4; Bolu 3;
Kütahya 2; Elazýð 2; Ayýntap 2; Diyarbakýr 1. Toplam 3.622.
41
CANÝK MUTASARRIFLIÐI*
Canik Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Samsun
Bolu
Karesi
Sivas
Kastamonu
Aydýn
Suriye
Zor
Halep
TOPLAM
bilgi yok
2
1
128
4
21
7
9
6
178
Talât Paþa’nýn Özet Tablosu
bilgi yok
†
bilgi yok
178
bilgi yok
‡
* Talât Paþa’nýn raporunda Canik için ayrý bir cetvel bulunmuyordu. Burada
† Resmi Osmanlý nüfus istatistiklerine göre, 1914’te Canik’te 27.319 Gregoryen ve
Katolik Ermeni vardý. Bkz. T. C. Genelkurmay Baþkanlýðý, Arþiv Belgeleriyle, cilt 1,
s. 643.
‡ Türk askeri arþivlerine göre, Canik mutasarrýflýðýndaki 26.374 Ermeninin
tamamý Amasya, Karahisar (Þebinkarahisar) ve Sivas üzerinden Zor ve Musul’a
gönderildi. Arþiv Belgeleriyle, cilt 1, s. 438 ve 444.
42
NÝÐDE MUTASARRIFLIÐI*
Niðde Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Niðde (yerli)
193
Ankara
Aydýn
Beyrut
Halep
Ýçel
Konya
Suriye
Urfa
Zor
TOPLAM
8
7
15
167
7
5
131
214
1
555
748
4.939
193
555
4.191
(% 85)
* 1917’de Niðde’de bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât’ýn
raporunda þu sayýlar verilmektedir: Niðde (yerli) 193; Ýzmit 776; Karesi 20; Kayseri
17; Sivas 10; Edirne 8; Konya 6; Erzurum 5; Elazýð 5; Ankara 1; Eskiþehir 1; Adana
1. Toplam 1.043.
43
KAYSERÝ MUTASARRIFLIÐI*
Kayseri Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Kayseri (yerli)
Adana
Afyonkarahisar
Ankara
Aydýn
Beyrut
Bolu
Eskiþehir
Halep
Ýçel
Karesi
Konya
Kütahya
Musul
Niðde
Sivas
Suriye
Urfa
Ýzmit
Zor
TOPLAM
6.650
539
257
1,600
39
3
8
838
40
1
16
182
17
113
2.683
580
14
49
6.979
13.629
47.974
6.650
6.979
34.345
(% 71)
* 1917’de Kayseri’de bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için
Talât’ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Kayseri (yerli) 6.650; Ankara 87; Sivas
21; Ýstanbul 3. Toplam 6.761.
44
ADANA VÝLAYETÝ*
Adana Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Adana (yerli)
12.263
Aydýn
78
Beyrut
667
Bolu
Halep
1
4.757
Ýçel
40
Karesi
1
Konya
1
Musul
1.074
Niðde
1
Suriye
11.273
Urfa
1.461
Zor
TOPLAM
312
19.666
31.929
51.723
12.263
19.666
19.797
(% 38)
* 1917’de Adana’da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için
Talât’ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Adana (yerli) 12.263; Toros inþaat
mahalli.152; Halep 682; Kayseri 539; Maraþ 344; Elazýð 303; Konya 207;
Diyarbakýr 144; Hüdavendigâr 131; Sivas 116; Ankara 101; Edirne 95; Ýzmit 82;
Ýstanbul 72; Kastamonu 61; Urfa 56; Bitlis 42; Aydýn 41; Erzurum 30; Karesi 22;
Van 20; Ýçel 17. Toplam 16.520.
45
ÝÇEL MUTASARRIFLIÐI*
Ýçel Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Ýçel (yerli)
252
Adana
TOPLAM
17
17
269
350
252
17
81
(% 23)
* 1917’de Ýçel’de bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât’ýn
raporunda þu sayýlar verilmektedir: Ýçel (yerli) 252; Kayseri 40; Adana 40; Konya 15;
Niðde 7; Aydýn 6; Yozgat 5; Sivas 3. Toplam 368.
Pasta grafiklerin büyüklüðü, Talât Paþa’nýn
1917 raporuna göre, vilayetin 1914’te barýndýrdýðý
Ermeni nüfusun büyüklüðüyle orantýlýdýr.
sayýlan Ermeniler
Lejant
Sivas
91%
6%
3%
99%
0%
1%
97%
Mâmuret-ül
0% 3% Âziz
Trabzon
Karadeniz
DOÐU VÝLAYETLERÝ
97%
0% 3%
1%
Diyarbakýr
99%
Bitlis
0%
Erzurum
97%
0% 3%
100%
Van
0% 0%
46
47
SÝVAS VÝLAYETÝ*
Sivas Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Sivas (yerli)
8.097
Adana
Ankara
Aydýn
Beyrut
Bolu
Edirne
Eskiþehir
Halep
Ýçel
Ýzmit
Karesi
Kastamonu
Kayseri
Konya
Maraþ
Musul
Niðde
Suriye
Urfa
Zor
TOPLAM
116
74
303
5
9
1
9
681
3
1
2
33
21
30
13
364
10
1.744
509
46
3.974
(Amasya’dan)
12.071
141.000
8.097
3.974
128.929
(% 91)
* 1917’de Sivas’ta bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât’ýn
raporunda þu sayýlar verilmektedir: Sivas (yerli) 8.097; Trabzon 364; Erzurum 235;
Canik 128; Kayseri 113; Elazýð 63; Yozgat 24; Çorum 7; Ýstanbul 5; Selanik 3;
Kastamonu 2; Konya1; Aydýn 1; Diyarbakýr 1; Edirne 1. Toplam 9.045.
48
ERZURUM VÝLAYETÝ
Erzurum Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Erzurum (yerli)
Adana
Ankara
Aydýn
Beyrut
Bolu
Halep
Karesi
Kastamonu
Maraþ
Musul
Niðde
Sivas
Suriye
Urfa
Zor
TOPLAM
0
30
5
481
4
28
257
11
6
163
901
5
235
761
443
34
3.364
125.657
0
3.364
122.293
(% 97)
49
BÝTLÝS VÝLAYETÝ
Bitlis Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Bitlis (yerli)
Adana
Ankara
Aydýn
Beyrut
Bolu
Eskiþehir
Halep
Ýzmit
Karesi
Konya
Musul
Suriye
Zor
TOPLAM
0
42
2
294
1
3
21
216
22
1
3
431
24
1
1.061
114.704
0
1.061
113.643
(% 99)
50
VAN VÝLAYETÝ
Van Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Van (yerli)
0
Adana
Ankara
Aydýn
Bolu
Ýzmit
Karesi
Konya
Musul
TOPLAM
20
3
74
10
24
28
1
87
247
(Hakkâri’den)
67.792
0
247
67.545
(% 99)
51
TRABZON VÝLAYETÝ
Trabzon Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Trabzon (yerli)
Ankara
Aydýn
Bolu
Ýzmit
Kastamonu
Konya
Musul
Sivas
Suriye
TOPLAM
0
1
46
15
1
93
2
18
364
40
580
37.549
0
580
36.969
(% 98)
52
MÂMURET-ÜL-ÂZÝZ (ELAZIÐ) VÝLAYETÝ
Elazýð Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Elazýð (yerli)
0
Adana
Ankara
Aydýn
Beyrut
Bolu
Halep
Ýzmit
Karesi
Kastamonu
Konya
Maraþ
Musul
Niðde
Sivas
Suriye
Urfa
Zor
TOPLAM
303
6
254
63
37
606
2
2
2
1
2
112
5
63
585
84
76
2.203
(Malatya’dan)
70.060
0
2.203
67.857
(% 97)
10%
86% 4%
Beyrut
Akdeniz
37%
Halep
Suriye
51%
12%
71%
7%
Maraþ
22%
90%
Urfa
7%
Der Zor
Diyarbakýr
1915-16 ERMENÝ
SÜRGÜNLERÝ ÝÇÝN
AYRILAN ÝSKÂN ALANI
3%
Baðdat
Musul
GÜNEYDOÐU VÝLAYETLERÝ VE ÝSKÂN MINTIKASI
sayýlan Ermeniler
Lejant
53
54
MARAÞ MUTASARRIFLIÐI*
Maraþ Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Maraþ (yerli)
6.115
Adana
344
Aydýn
50
Beyrut
213
Musul
435
Urfa
715
Zor
353
TOPLAM
2.110
8.225
27.306
6.115
2.110
19.081
(% 70)
* 1917’de Maraþ’ta bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât’ýn
raporunda þu sayýlar verilmektedir: Maraþ (yerli) 6.115; Erzurum 163; Amasya 20;
Sivas 13; Elazýð 2. Toplam 6.313.
55
HALEP VÝLAYETÝ*
Halep Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Halep (yerli)
13.679
Adana
Aydýn
Beyrut
Kastamonu
Konya
Musul
Suriye
Urfa
Zor
TOPLAM
682
46
370
2
1
847
16.018
901
227
19.094
(Ayýntap’tan)
32.773
37.031
13.679
19.094
4.258
(% 11)
* 1917’de Halep’te bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât’ýn
raporunda þu sayýlar verilmektedir: Halep (yerli) 13.679; Adana 4.757; Ýzmit 862;
Kayseri 838; Diyarbakýr 796; Sivas 681; Elazýð 606; Konya 469; Ankara 373;
Erzurum 257; Bitlis 216; Hüdavendigâr 192; Niðde 167; Eskiþehir 129; Karesi 83;
Kastamonu 82; Ýstanbul 73; Afyon Karahisar 52; Aydýn 34; Suriye 30; Canik 6.
Toplam 24.382.
56
URFA MUTASARRIFLIÐI*
Urfa Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Urfa (yerli)
1.144
Adana
Aydýn
Beyrut
Musul
Suriye
Zor
TOPLAM
56
29
5
191
129
41
451
1.595
15.616
1.144
451
14.021
(% 90)
* 1917’de Urfa’da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât’ýn
raporunda þu sayýlar verilmektedir: Urfa (yerli) 1.144; Adana 1.461; Halep 901;
Maraþ 715; Kayseri 580; Sivas 509; Erzurum 443; Konya 311; Ýzmit 309;
Hüdavendigâr 285; Karesi 244; Niðde 214; Eskiþehir 188; Ankara 142; Edirne 133;
Afyon Karahisar 111; Elazýð 84; Diyarbakýr 35; Kastamonu 17; Ýstanbul 5. Toplam
7.831.
57
DÝYARBAKIR VÝLAYETÝ
Diyarbakýr Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Diyarbakýr (yerli)
Adana
Ankara
Aydýn
Beyrut
Halep
Kastamonu
Sivas
Suriye
Urfa
Zor
TOPLAM
0
144
3
73
177
796
1
1
598
35
21
1.849
56.166
bilgi yok
1.849
54.317
(% 97)
58
SURÝYE VÝLAYETÝ*
Suriye Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Suriye (yerli)
0
Beyrut
Halep
2
30
TOPLAM
32
†
32
* 1917’de Suriye’de bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için
Talât’ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Suriye (yerli) 0; Halep 16.018; Adana
11.273; Kayseri 2.683; Sivas 1.744; Konya 1.525; Ankara 1.234; Ýzmit 797;
Erzurum 761; Hüdavendigâr 726; Edirne 677; Diyarbakýr 598; Elazýð 585; Afyon
Karahisar 419; Niðde 131; Urfa 129; Kal’ai Sultaniye 129; Karesi 128; Eskiþehir
113; Bolu 54; Trabzon 40; Bitlis 24; Aydýn 21; Ýstanbul 13; Kudüs 8; Canik 7.
Toplam 39.837.
† Resmi Osmanlý nüfus istatistiklerine göre, 1914’te Suriye’de 406 Gregoryen ve
241 Katolik Ermeni vardý. Protestan Ermeniler ayrýca sayýlmadýklarýndan,
hesaplamalarýmýza alýnmadý. Bkz. Arþiv Belgeleriyle, s. 627.
59
ZOR MUTASARRIFLIÐI*
Zor Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Zor (yerli)
201
63
201
0
0
†
* 1917’de Zor’da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için Talât’ýn
raporunda þu sayýlar verilmektedir: Zor (yerli) 201; Maraþ 353; Adana 312; Halep
227; Hüdavendigâr 130; Ýzmit 85; Elazýð 76; Kayseri 49; Konya 48; Sivas 46; Urfa
41; Edirne 38; Erzurum 34; Karesi 22; Diyarbakýr 21; Ýstanbul 20; Afyon Karahisar
19; Ankara 10; Aydýn 10; Beyrut 9; Canik 9; Eskiþehir 5; Kal’a-i Sultaniye 4;
Niðde 1; Bitlis 1. Toplam 1,771. Talât’ýn 1917 yýlý verilerinde, toplam yabancý sayýsý
6.778 kiþi olarak deðiþtirilmiþtir (sayýnýn yeni herhangi bir alt dökümü verilmeden).
Raporun özet analizinde bu alternatif rakam kullanýldý.
† Resmi Osmanlý nüfus istatistiklerine göre, 1914’te Zor mutasarrýflýðýnda 67
Gregoryen ve 215 Katolik Ermeni vardý. Protestan Ermeniler ayrýca
sayýlmadýklarýndan, hesaplamalarýmýza alýnmadý. Bkz. Arþiv Belgeleriyle, s. 653.
60
MUSUL VÝLAYETÝ *
Musul Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Musul (yerli)
253
0
†
253
0
bilgi yok
* 1917’de Musul’da bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için
Talât’ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Musul (yerli) 253; Adana 1.074;
Hüdavendigâr 1.012; Erzurum 901; Halep 847; Ýzmit 607; Maraþ 435; Bitlis 431;
Konya 407; Sivas 364; Urfa 191; Kayseri 182; Ankara 152; Elazýð 112; Beyrut 106;
Hakkâri 87; Tekfurdaðý (Tekirdað) 60; Eskiþehir 30; Trabzon 18; Ýstanbul 9. Toplam
7.278.
† 1914 yýlý resmi Osmanlý nüfus istatistikleri, Musul’a dair rakam vermez. Bkz.
Arþiv Belgeleriyle. Bununla birlikte, sadece erkeklerin kaydedildiði 1906/7 nüfus
sayýmý verilerine göre, 45 Gregoryen ve 4.726 Katolik Ermeni var gözüküyordu.
Bkz. Kemal Karpat, Osmanlý Population 1830-1914: Demographic and Social
Characteristics, Madison: The University of Wisconsin Press, 1985, s. 166.
61
BEYRUT VÝLAYETÝ*
Beyrut Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Beyrut (yerli)
50
Aydýn
6
Bolu
1
Musul
106
Zor
TOPLAM
9
122
172
1.224
50
122
1.052
(% 86)
* 1917’de Beyrut’ta bulunan Ermenilerin menþe yerlerine göre dökümü için
Talât’ýn raporunda þu sayýlar verilmektedir: Beyrut (yerli) 50; Adana 667; Halep
370; Maraþ 213; Diyarbakýr 177; Konya 83; Elazýð 63; Ýstanbul 54; Ankara 50;
Kayseri 39; Ýzmit 22; Afyon Karahisar 17; Kudüs 16; Niðde 15; Hüdavendigâr 14;
Karesi 9; Varna 7; Edirne 6; Sivas 5; Urfa 5; Eskiþehir 4; Erzurum 4; Filibe 4; Suriye
2; Bitlis 1; Dedeaðaç 1; Tiflis 1. Toplam 1.899.
62
KUDÜS-Ý ÞERÝF VÝLAYETÝ*
Vilayetin yerli Ermenilerinin 1917’deki daðýlýmý
Kudüs
bilgi yok
Beyrut
16
bilgi yok
†
bilgi yok
16
bilgi yok
* Talât Paþa’nýn raporunda Kudüs-i Þerif’e dair herhangi bir bildirim
gözükmemektedir. Burada sunulan veriler, raporda gözüken diðer 23 vilayet ve
† Resmi Osmanlý nüfus istatistiklerine göre, 1914’te Kudüs’te, 1.310 Gregoryen
Ermeni vardý. Bkz. Arþiv Belgeleriyle, s. 653.
EKLER
Ek I
Türk Askeri Arþivlerinden Bir Rapor
Türk askeri arþivlerinde bulunan ve Ankara’daki Türk Genelkurmayý’nca
yayýnlanan aþaðýdaki Osmanlý belgesi,* 1915’te tehcire tabi olan
Ermenilerin sayýlarýyla tehciri gerçekleþen Ermenilerin sayýlarýný,
sürgünlerin tutturacaðý güzergâhlarla nihai varýþ noktalarýný ve tehcir
edilmeyenlerin akýbetini göstermektedir.
Tehcir kayýtlarý bütün bölgeler için tamam deðilse de, yine de yarým
milyondan fazla Osmanlý Ermenisinin sürüldüðünü orta koymaktadýr.
Belgenin, ne yazarýnýn kim olduðu ve tarihi bellidir, ne de raporun
yayýmcýsý tarafýndan kaynaðýn kim olduðuna dair herhangi bir tartýþma
vardýr. Bununla birlikte, Osmanlý Ermenilerinin 1914’teki nüfusu
konusunda burada sunulan veriler, yine Murat Bardakçý tarafýndan
yayýnlanan, Talât Paþa’nýn tasarrufundaki bir diðer Osmanlý belgesinde
sunulanlarla, yani “Kara Kaplý Defter”dekilerle neredeyse aynýdýr (Bkz.
Ek 2).
Bu belge, taþýdýðý tüm kýsýtlýlýklara raðmen, Ermenilerin tümünün
tehcirinin programda bulunduðunu, Erzurum ve Trabzon sýnýr
bölgelerinden kaçýp kurtulabilen Ermenilerin sayýsýnýn az olduðunu,
tehcirin [büyük ölçekli katliamlarýn yaþandýðý Bitlis haricinde] çok geniþ
kapsamlý bir þekilde yürütüldüðünü ve sürgünlerin son duraðýnýn esas
olarak Der Zor ve Musul olduðunu gösterir.
Van’a dair bilgi olmayýþý, muhtemelen vilayetin çeþitli kýsýmlarýndaki
Ermenilerin Osmanlý kuvvetlerine karþý gösterdiði baþarýlý direniþten ve
neticede birçoðunun Rus ordusu tarafýndan kurtarýlmasýndandýr.
* Bkz. Orijinal raporun týpkýbasým ve ayrýca modern Türkçe çevriyazýmlý bir sureti
için, T. C. Genelkurmay Baþkanlýðý, Arþiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 19141918, Ankara: Genelkurmay Basým Evi, 2005, cilt 1, s. 439-456.
66
Vilayet
Kayýtlý
nüfus
Tehcir
edilen
Ankara Vilayeti
47.224
bilgi yok
Erzurum Vilayeti
128.657
120.000
Varýþ
mahalli
Bakiye - Açýklama
Zor Sancaðý
Çatýþmada
öldürülmüþ veya
kaçmýþ
Zor Sancaðý
Kaçmýþ, saklanmýþ
veya öldürülmüþ
Çatýþmada
öldürülmüþ
veya kaçmýþ
Adana Vilayeti
46.031
bilgi yok
Ýzmit Sancaðý
54.370
50.000
Eskiþehir Sancaðý
bilgi yok
bilgi yok
Bitlis Vilayeti
109.521
20.000
Siirt
üzerinden
Diyarbakýr ve
Mâmuretülâziz
üzerinden Zor
ve Musul
Canik Sancaðý
26.374
26.374
Amasya ve Karahisar
üzerinden Zor
ve Musul
Halep Vilayeti
34.451
bilgi yok
Hüdavendigâr Vilayeti
66.413
bilgi yok
Diyarbakýr Vilayeti
61.002
bilgi yok
Sivas Vilayeti
141.592
141.592
Malatya üzerinden
Zor ve Musul
34.500
28.000
Gümüþhane
üzerinden
Zor ve Musul
Karesi Sancaðý
8.290
bilgi yok
Karahisar Sancaðý
7.327
bilgi yok
Kayseri Sancaðý
47.617
bilgi yok
Mâmuretülâziz Vilayeti
74.206
bilgi yok
Maraþ Sancaðý
27.101
27.101
Trabzon Vilayeti
Halep üzerinden
Zor ve Suriye’ye
yollanmýþ
Çatýþmada
öldürülmüþ
Ek II
Talât’ýn Kara Kaplý Defteri
Talât Paþa’nýn þahsi evraký arasýndan bulunup da Murat Bardakçý
tarafýndan yayýnlanan ikinci bir belge de, 66 sayfalýk, elle yazýlmýþ,
herhangi bir baþlýðý olmayan, kara kaplý bir defterdir. Ýstatistiklerden,
grafiklerden ve renkli haritalardan müteþekkil bu defter,* içeriði itibariyle
1916 yýlý sonlarýndan bir süre sonra hazýrlanmýþ izlenimi verir. Talât
Paþa’nýn sipariþiyle hazýrlanmýþ olduðu neredeyse kesindir. Bu “Kara Kaplý
Defter”in esas odak noktasý, 1877 ile 1916 arasýnda Osmanlý
Ýmparatorluðu’na göç eden Müslüman muhacir ve mültecilerin iskânýdýr.
Ancak çalýþmanýn yarýsý, Osmanlý Ermenileri ve Rumlarýna ait mülklerin
tasfiyesini anlatan “Özel Masraf ve Ödeneklerin Bir Mukayesesi” baþlýklý
bir ekten meydana gelmektedir.
Herhangi bir açýklama ve yorum olmaksýzýn, basit bir tarzda sunulmuþ
olmakla beraber, burada verilen bilgiler, ham verilerle Osmanlý
propaganda-dezenformasyon çabasýnýn etkileyici bir karýþýmýný oluþturur.
Burada en göze çarpaný, Ermenilerin ortadan kaybolmasý ve onlara ait
mülklerin müsaderesidir.
Ermeni bölümü, “Sevkolunan Ermeni Miktarý” baþlýklý bir tabloyla
baþlar. Nüfuslarýyla beraber 18 vilayet ve sancaðýn sýralandýðý bu tabloda†
tehcir edilen toplam Ermeni sayýsý 924.158 olarak verilir ki bu basitçe,
1914 yýlý resmi Osmanlý istatistiklerine göre bu vilayetlerdeki Gregoryen
Ermenilerin sayýsýný yansýtan bir rakamdýr.‡
Liste, ne Osmanlý Ýmparatorluðu’nun Avrupa’daki vilayetlerini ve ne de
Kütahya’yý veya Van’ý içerdiði gibi,** Katolik ve Protestan Ermenilerin
* Bkz. Murat Bardakçý, Talât Paþa’nýn Evrak-ý Metrukesi: Sadrazam Talât Paþa’nýn
özel arþivinde bulunan Ermeni tehciri konusundaki belgeler ve hususî yazýþmalar,
Ýstanbul: Everest Yayýnlarý, 2008, s. 27-103.
† Rakamlarýn tamamý için Bkz. Bardakçý, s. 76-77.
‡ Bu liste, Ermenilerin tamamýnýn tehcirinin programa alýndýðýnýn bir tasdikidir;
Van ve Kütahya’nýn listede bulunmayýþý, Van’da Ermeni direniþi nedeniyle,
Kütahya’da da Müslüman yerlilerin merkezi hükümetin planlarýna karþý çýkmasý
nedeniyle tehcirin gerçekleþmediðini doðrular.
** Defterde, Avrupa vilayetlerindeki Ermenilerin tehcirinden söz edilmezken, Edirne
vilayetindeki 3.133 metruk Ermeni evinin müsaderesine de deðinilmez.
68
tehcirinden de bahsetmez.* Belli ki, bu gibi ayrýntýlar defterin temel
kaygýlarý arasýnda deðildir.
SEVKOLUNAN ERMENÝ MÝKTARI
Ankara Vilayeti 47.224; Erzurum Vilayeti 128.657; Adana Vilayeti
46.031; Bitlis Vilayeti 109.521; Halep Vilayeti 34.451;
Hüdavendigâr Vilayeti 66.451; Diyarbakýr Vilayeti 61.002; Sivas
Vilayeti 141.592; Trabzon Vilayeti 34.500; Mâmuretülâziz Vilayeti
74.206; Ýzmit Sancaðý 54.370; Canik Sancaðý 26.374; Karesi
Sancaðý 8.290; Karahisar Sancaðý 7.327; Kayseri Sancaðý 47.617;
Maraþ Sancaðý 27.101; Niðde Sancaðý 5.101; Konya Sancaðý 4.381.
Toplam 924.158†
Sevkolunan Ermenileri bekleyen kader konusunda ise, “Ermenilerin
Tahliye ve Ýskân Mýntýkasýný Ýrae Eder” baþlýklý harita, resmi Osmanlý
kayýtlarýnda geçen iskân bölgesinin sýnýrlarýný çizer. Merkezi, çöldeki Der
Zor mutasarrýflýðý olan bu iskân mýntýkasý, Halep, Urfa, Suriye ve Musul
vilayetlerini de kýsmen içine alýr.‡ Harita, 924.158 Ermeninin
gönderildiði mahallin burasý olduðu fikrini verir.
Defter, Müslüman ve yabancý hayýr kurumlarýnýn elindeki Ermeni
yetimlerine (sýrasýyla 6.768 ve 3.501)** dair kýt birkaç bilgi verdikten
* Bardakçý, s. 90-91.
† Bkz. Bardakçý, s. 76-77. Kara Kaplý Defter’de karþýmýza çýkan bu veri setiyle
kýyaslanabilir bir diðeri de, ATASE (Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt
Baþkanlýðý) tarafýndan yayýnlanmýþtýr. Bkz. Arþiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, cilt
1, s. 439-56. Bu ikinci belge, mevcut çalýþmanýn Ek I’inde yer almaktadýr. Murat
Bardakçý ve Yusuf Halaçoðlu’na göre, Kara Kaplý Defter’in ve ATASE tarafýndan
yayýnlanan belgenin her ikisi de ayný kaynaktandýr. Bkz. Yusuf Halacoglu, The Story
of 1915: What Happened to the Ottoman Armenians?, (Ankara: TTK), 2008, s. 58.
Ancak, ikinci belgede tehcirin vuku bulduðu yedi yöreye (yani, Erzurum, Ýzmit,
Bitlis, Canik, Sivas, Trabzon ve Maraþ) iliþkin ek ayrýntýlar vardýr. 1914’te bu
vilayetlerdeki 522.115 Ermeniden 413.067’si (veya yüzde 80’i), Der Zor civarýndaki
iskân mýntýkasýna fiilen “tehcir edilmiþ” olarak verilir. Aradaki fark, yani bu
vilayetlerden tehcir edilmiþ olarak listelenmeyenler, “çatýþmada öldü”, “kaçtý” ya da
“saklandý” terimleriyle açýklanýr. Dolayýsýyla insan, bütün Ermeniler tehcire tabi
kýlýnmýþ olsa da, fiiliyatta tümünün planlandýðý gibi sürülmediði sonucuna varýr.
‡ Bardakçý, s. 82-83.
** Bkz. Bardakçý, s. 88-89. Dipnotlardaki “diðer” kategorisinde bazý ek bilgiler
verilir: Adana’da Amerikan Kýz Mektebi’nde 400 kýz ve Haruniye Mektebi’nde 15
çocuk bulunmaktadýr; Halep vilayetinde Cemal Paþa’nýn izniyle 530 çocuk iki
Alman kadýnýn nezaretine verilmiþtir ve Sivas’taki Ermeni yetimhanesinde 70 çocuk
vardýr.
69
sonra, Osmanlý Ermenilerine ait mülklerin müsaderesinin ayrýntýlarýna
geçer. Bu mülkler çoðu yerde “metruk mülkler” olarak belirtilmekle
birlikte, bazýlarýndan “istimlâk olunan mülkler” þeklinde bahsedildiði de
olur.
“Ermenilerden Metruk Boþ Haneler Mikdarý” baþlýklý tablo, Edirne,
Adana, Ankara, Hüdavendigâr, Diyarbakýr, Sivas, Mâmuretülâziz, Konya,
Urfa, Ýzmit, Eskiþehir, Canik, Karesi, Kayseri, Niðde ve Maraþ
vilayetlerinde el konmuþ 40.717 Ermeni mülkünü kayda geçirir.* Bu
tablo, Erzurum, Trabzon, Van ve Bitlis’te ise, muhtemelen savaþ
mýntýkasýna olan yakýnlýklarý ya da I. Dünya Savaþý sýrasýnda Rus
ordularýnca iþgal edilmiþ olduklarý için olsa gerek, müsadere edilmiþ
herhangi bir mülkten söz etmez.
ERMENÝLERDEN METRUK BOÞ HANELER MÝKDARI†
Edirne Vilayeti 3.133; Adana Vilayeti 699; Ankara Vilayeti 2.540;
Hüdavendigâr Vilayeti 14.856; Diyarbakýr Vilayeti 1.055; Sivas
Vilayeti 3.000; Mâmuretülâziz Vilayeti 3.500; Konya Vilayeti 270;
Urfa Vilayeti 250; Ýzmit Vilayeti 3.589; Eskiþehir Vilayeti [veri
yoktur]; Canik Vilayeti 614; Karesi Vilayeti 2.870; Kayseri Vilayeti
3.000; Karahisar-ý Sahib Vilayeti [veri yoktur]; Niðde Sancaðý 341;
Maraþ Sancaðý 1.000. Toplam 40.717
Bu “metruk hanelerin” sayýsýnýn, tehcir edilen Ermenilerin sayýsýyla
yakýndan uzaktan bir iliþkisi yoktur. Söz gelimi, Sivas ya da
Diyarbakýr’daki evlerin sayýsý, bu vilayetlerden tehcir edilen Ermenilerin
sayýsýna göre fazlasýyla düþüktür.‡ Bu rakamlarýn herhangi bir açýklamasý
da yoktur.
“Ermenilerden Metruk Çiflikat” baþlýklý bir diðer tabloda, Ermenilerin
terk ettiði, arazi toplamý 90.458 dönümü bulan çiftliklerden bahsedilir ki,
bu da çok eksiktir.** Bu tablo, Mâmuretülâziz, Kayseri, Diyarbakýr ve
Adana gibi belli baþlý yöreleri dýþarýda býrakarak, Ankara, Halep ve Sivas
* Bardakçý, s. 90-93.
† Bardakçý, s. 90-91. Eskiþehir, Canik, Karesi, Kayseri, Karahisar-ý Sahib
(Þebinkarahisar) vilayet deðil mutasarrýflýk olmalýdýr.
‡ Bu sayýlara göre, metruk ev baþýna tehcir edilen kiþi sayýsý gayet deðiþkendir:
Adana 66; Ankara 19; Canik 43; Diyarbakýr 58; Hüdavendigâr 4,5; Ýzmit 15; Karesi
2,9; Kayseri 16; Konya 16; Mâmuretülâziz 21; Niðde 15; Sivas 47. Devlette kayýtlý
metruk Ermeni mülklerinin sayýsý, çoðu yerde çok düþüktür.
** Bardakçý, s. 100-101.
70
vilayetleriyle Ýzmit, Urfa ve Canik mutasarrýflýklarýný ve Maraþ ile Afyon
Karahisar [merkez] kazalarýný kapsar.*
Defterin ayrý bir yerindeki, “331 Senesi Zarfýnda Muhacirine Vâkî Olan
Muavenât-ý Ýskâniyeyi Ýrâe Eder Cedveldir” (“1915-16’da [Müslüman]
Muhacirlerin Ýskâný için Verilen Arazi, Mülk, Hayvan ve Tohumluk”)
baþlýklý tablo, müsaderelerin baþka bir göstergesidir. Buradaki liste
Ankara, Aydýn, Ýstanbul, Halep, Hüdavendigâr, Mâmuretülâziz, Ýzmit,
Eskiþehir, Canik, Maraþ ve Niðde’deki 20.545 evi, 267.536 dönüm ekili
araziyi, 76.942 dönüm baðý, 7.812 dönüm bahçeyi, 703.491 dönüm
zeytinliði, 4.573 dönüm dutluðu, 97 dönüm portakallýðý, 5 arabayý,
4.390 hayvaný, 2.912 tarým alet-edevatýný ve 524.788 tohumluðu kapsar.†
Bu mal ve mülk, Osmanlý Rum ve Ermenilerinden alýnýp Müslüman
muhacirlere verilmiþtir.
Son olarak, Defter bir de “Ermenilerin Uhdesinde Bulunan Maden
Ýmtiyazatý” baþlýklý bir tabloyla, Ermenilerin iþlettiði madenlerin de ayrý
bir dökümünü verir.‡ Bu imtiyazlara herhalde düpedüz devlet
yetkililerince el konmuþtur.
Son Sözler
Özellikle Talât Paþa’nýn þahsi evraký arasýnda böyle bir defterin
bulunmasý, Osmanlý hükümetinin iç dünyasýný ve onun Ermeni karþýtý
politikalarýný idrak etmemizi saðlar. Sterilize dil bilhassa kayda deðerdir ve
daha güven veren, inkârcý bir söylemin doðuþunu açýklar. Ýkonik bir
etkileyiciliðe sahip olsalar da, bu belgedeki terminoloji de, veriler de
sadece saymaca deðerleriyle alýnamazlar. Bu þerh, sadece Osmanlý
Ermenileri ve Rumlarýnýn gördüðü muamele için deðil, adý verilmemiþ
farklý Müslüman gruplar, söz gelimi Talât’ýn, son dönem Osmanlý
Ýmparatorluðu’nun toplumsal kompozisyonunu deðiþtirme çabalarý
sýrasýnda çok istismar edilmiþ olan Kürtler için de geçerlidir.
* Bardakçý, s. 100-101. Bu çiftliklerin deðeri 3.852.551 kuruþ olarak konmuþtu —
Ýzmit’teki deðer biçilmemiþ 12.218 dönüm hariç.
† Bu verilerle daha önceki rakamlar arasýnda, söz gelimi Mâmuretülâziz yöresinde
istimlâk edilmiþ Ermeni evleri sayýsý arasýnda bir örtüþme olup olmadýðý açýk
deðildir.
‡ Bardakçý, s. 102-103.
GOMIDAS ENSTITÜSÜ’NDEN
Mavi Kitap’ý oluþturan belgeleri toplamak ve karþýlaþtýrmalarýný yapmak aylarýmý
aldý. Yayýmlandýktan sonra da kitapta anlatýlanlar uzun süre aklýmdan çýkmadý.
Hiç durmaksýzýn düþüncelerimi meþgul eden yalnýzca kurbanlarýn çektiði acýlar ve
canilerin iþlediði suçlar deðil, ayný zamanda insanlarýn, bu soykýrým faillerinin
yaptýklarýný nasýl yapabildiði sorusuydu.
[Ermeni Soykýrýmý] üzerinde yaptýðým çalýþma … Ýkinci Dünya Savaþý’nda
Nazilerin çok daha geniþ çapta ve çok daha büyük bir soðukkanlýlýkla iþlediði
soykýrým suçunun bile silemediði izler býraktý belleðimde.
Özel ya da kamusal alanda olsun, kiþisel ya da kiþisel olmayan nitelikte olsun,
iþlenmiþ her büyük suç, milliyetle sýnýrlandýrýlamayacak bir sorunu ortaya koyar.
Bu, bizi insan doðasýnýn derinliklerine götüren bir sorundur. 1915 yýlýnda
Türkiye’de yapýlan soykýrým bana ‘Ilk Günah’ gerçeðini yeniden hatýrlattý.
–Arnold Toynbee, Acquaintances (Oxford, 1967).
James Bryce ve Arnold Toynbee, Osmanlý Ýmparatorluðu’nda Ermenilere Yapýlan
Muamele, 1915-1916: Vikont Bryce’ýn Fallodon Vikontu Grey’e Sunduðu Belgeler
[Sansürsüz Basým], yayýna hazýrlayan Ara Sarafian, Gomidas Enstitüsü, Londra, 2009,
654 sayfa, harita. ISBN 9781903656877.

Talaat Pashanin Ermeni Soykirimi Raporu.fm

Transkript

Benzer belgeler

PRESS RELEASE

kim bu ermeniler .indd

Nazar Özsahakyan (Beyazıt Lions Klübü)

yenicaggazetesi.com.tr sitesinde yayımlanan haber

MİNİK DEHALAR gazete - Akademi Deha Anaokulu

Hemen yayınlanmak üzere Project 2015 İstanbuldaki Anma

• Belgütay Varımlı ile konuşmasmın içeriğini değiştirmesi için

Ermeni meselesi kisa-dagitim

1839`dan 1915`e Yuvarlanan Süreç

Kim Kardashian, Kobe Bryant İçin Devrede