İndir - mehmet ali yıldırım tarih sitesi

Transkript

T.C.
ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
TARĠH (YAKINÇAĞ TARĠHĠ) ANABĠLĠM DALI
TANZĠMAT DÖNEMĠNDE MESLEK OKULLARI
Doktora Tezi
Mehmet Ali YILDIRIM
Ankara-2010
T.C.
Doktora Tezi
Mehmet Ali YILDIRIM
Tez DanıĢmanı
Prof.Dr.Musa ÇADIRCI
Ankara-2010
T.C.
Doktora Tezi
Tez DanıĢmanı: Prof.Dr. Musa ÇADIRCI
Tez Jürisi Üyeleri
Adı ve Soyadı
Prof.Dr. Musa ÇADIRCI
Ġmzası
…………………………
Prof.Dr. Necdet HAYTA
........................................
Doç.Dr. Mehmet SEYĠTDANLIOĞLU
........................................
Doç.Dr. Hamiyet SEZER FEYZĠOĞLU
………………………….
Doç.Dr.Bekir KOÇ
.........................................
Tez Sınavı Tarihi 14.05.2010
TÜRKĠYE CUMHURĠYETĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE
Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranıĢ
ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin
gereği olarak, çalıĢmada bana ait olmayan tüm veri, düĢünce ve sonuçları andığımı
ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.(22 / 03 / 2010)
Mehmet Ali YILDIRIM
ĠÇĠNDEKĠLER
KISALTMALAR…..……………………………………………………………...VII
TABLOLAR…………………………………………………………………….......X
ÖNSÖZ………………………………………………………………………….....XII
KONU ve KAYNAKLAR..……………………………………………………….XV
GĠRĠġ………………………………………………………………………………..1
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
MEMUR YETĠġTĠREN OKULLAR
1.1. Tanzimat Döneminden Önce Memur YetiĢtirme Sistemi…………………...…...7
1.2.Tanzimat Dönemine Doğru Sivil Eğitimde Önemli Bazı GeliĢmeler….………...9
1.3.Mekteb-i Maârif-i Adliye (Adlî).………………………………………………..14
1.3.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler………………………………….16
1.3.2.Eğitimci Kadrosu.……………………………………………………..21
1.3.3.Mektep Binası…………………………………………………………22
1.3.4.Mezunlarının Ġstihdâmı………………………………………………..23
1.4. Mekteb-i Maârif-i Aklâm (Mahrec-i Aklâm)…………………………………..30
1.4.2.Eğitimci Kadrosu……………………………………………………...33
1.4.3.Mektep Binası…………………………………………………………35
1.4.4.Mezunlarının Ġstihdâmı………………………………………………..36
1.4.5.Önemini Kaybetmesi ve Kapatılması…………………………………43
1.4.6.Ġstanbul DıĢında Memur YetiĢtiren Mektepler………………………..45
1.5.Lisan Mektebi…………………………………………………………………...47
1.5.1.Mektebin Açılması…………………………………………………….49
1.5.3.Eğitimci Kadrosu……………………………………………………...52
1.5.4.Mektebin Kapanması………………………………………………….54
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
ÖĞRETMEN YETĠġTĠREN OKULLAR
2.1.Tanzimat Döneminden Önce Sivil Okullara Öğretmen YetiĢtirme Sistemi.........55
2.2.Dârülmuallimîn‟in AçılıĢına Doğru Eğitim Reformları………………………...58
2.3.Dârülmuallimîn………………………………………………………………….62
2.3.1.Mektebin Açılması…………………………………………………….64
2.3.2.Ġlk Eğitim Faaliyeti ve Öğrencileri……………………………………65
2.3.3.1851 Tarihli Dârülmuallimîn Nizamnâmesi…………………………..69
2.3.4.Nizamnâmesinin Ġlanından Sonra Dârülmuallimîn……………………73
2.3.4.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler………………..………74
2.3.4.2.Eğitimci Kadrosu…………………………………….………77
2.3.4.3.Mektep Binası……………………………………….………79
2.3.4.4.Mezunlarının Ġstihdâmı………………………………...……80
2.4.Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi ve Dârülmuallimîn‟in Yeniden
Yapılandırılması……………………………………………………….…….86
2.5.1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nin Ġlanından Sonra Dârülmuallimîn….90
2.5.1.RüĢdiye ġubesi (Dârülmuallimîn-i RüĢdî)…………………………….91
II
2.5.1.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler………………………..91
2.5.1.2.Eğitimci Kadrosu…………………………………………….94
2.5.1.3.Mektep Binası……………………………………………….96
2.5.1.4.Mezunlarının Ġstihdamı……………………………………...96
2.5.2.Ġstanbul DıĢında RüĢdiyelere Öğretmen YetiĢtirme GiriĢimleri…..…100
2.5.3.Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi………………………………………...101
2.5.3.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler………………………103
2.5.3.2.Eğitimci Kadrosu…………………………………………...105
2.6.Dârülmuallimîn-i Sıbyan………………………………………………………106
2.6.1.Mektebin Açılması…………………………………………………...111
2.6.2.Ġlk Eğitim Faaliyeti ve Kapatılması………………………………….114
2.6.3.Sıbyan Mekteplerine Geçici Olarak Öğretmen Tayin Edilmesi……..116
2.6.4.Mektebin Yeniden Açılması…………………………………………118
2.6.5.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler………………………………...121
2.6.6.Eğitimci Kadrosu ve Mektep Binası…...………………………….…123
2.6.7.Mezunlarının Ġstihdamı………………………………………………123
2.6.8.Ġstanbul DıĢında Dârülmuallimîn-i Sıbyan Açma GiriĢimleri……….126
2.7.Dârülmuallimât………………………………………………………………...128
2.7.1.Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nde Dârülmuallimât……………...130
2.7.4.Eğitimci Kadrosu…………………………………………………….141
2.7.5.Mektep Binası………………………………………………………..143
2.7.6.Mezunlarının Ġstihdamı………………………………………………144
III
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
MESLEKÎ-TEKNĠK OKULLAR
3.1.Tanzimat Dönemine Kadar Sivil Meslekî-Teknik Eğitimin GeliĢimi…………146
3.2.Ziraat Mektebi (Talimhanesi)……………………………………………….…152
3.2.3.Eğitimci Kadrosu…………………………………………………….161
3.2.4.Nafia Nezâreti Ġdâresi Altına Alınması………………………………163
3.2.5.Geçici Olarak Mekteb-i Tıbbiye‟ye Nakli…………………………...163
3.2.6.Mektebin Kapatılması………………………………………………..165
3.3.Sanayi Mektepleri……………………………………………………………...168
3.3.1.Islahhaneler…………………………………………………………..170
3.3.1.1.Islahhânelerin Açılması…………………………………….171
3.3.1.2.Gelir Kaynakları ve Giderleri………………………………180
3.3.1.3.Ġdareleri…………………………………………………….183
3.3.1.4.Öğrenci Kaynakları ve Kabul ġartları……………………...187
3.3.1.5. Eğitim-Öğretim ve Meslekî Faaliyetler……………………189
3.3.1.6.Disiplin……………………………………………………..196
3.3.1.7.Eğitimci Kadrosu ve Ustalar……………………………….197
3.3.1.8.Mezunlarının Ġstihdamı…………………………………….198
3.3.2.Ġstanbul Mekteb-i Sanayii.……………………………………...........199
3.3.2.1. Mektebin Yapısını Öngören Rapor………………………..200
IV
3.3.2.2.Mektebin Açılması…………………………………………208
3.3.2.3.Ġdaresi………………………………………………………214
3.3.2.4.Gelir Kaynakları ve Giderleri………………………………217
3.3.2.5.Öğrenci Kaynağı ve Kabul ġartları………………………...221
3.3.2.6.Eğitim-Öğretim ve Meslekî Faaliyetler…………………….225
3.3.2.7.Disiplin……………………………………………………..232
3.3.2.8.Eğitimci Kadrosu ve Ustalar……………………………….233
3.3.2.9.Mezunlarının Ġstihdamı…………………………………….235
3.3.3.Mülkiye Mühendis Mektebi………………………………………….237
3.3.4.Ġnas Sanayi Mektebi………………………………………………….245
3.4.Orman Mektebi………………………………………………………………...247
3.4.2.Ġlk Eğitim Faaliyeti ve Eğitime Ara Verilmesi………………………251
3.4.3.Yeniden Açılması…………………………………………………….256
3.4.4.1871 Tarihli Orman Mektebi Nizamnâmesi…………………………258
3.4.5.Nizamnâmesinin Ġlanından Sonra Eğitim-Öğretim…………………..262
3.4.6.Mektep Binası………………………………………………………..264
3.4.7.Mezunlarının Ġstihdâmı………………………………………………265
3.5.Telgraf Mektebi (Fünûn-ı Telgrafiye/Telgrafhâne-i Âmire Mektebi)…………266
3.5.1.Ġlk Telgraf Memurlarının Eğitimi ve Mektebin Açılması……………269
3.5.2.Eğitim-Öğretim Faaliyeti ve Kapanması…………………………….273
3.6.Posta ve Telgraf Mektebi………………………………………………………276
3.6.2.Eğitimci Kadrosu ve Mektep Binası...……………………………….279
V
3.7.Maden Mektebi………………………………………………………………...279
3.7.1.Maden Mektebi‟nin Yapısını Öngören Rapor……………………….283
3.8.Müze Mektebi Açma TeĢebbüsü………………………………………………288
SONUÇ....................................................................................................................293
KAYNAKÇA……………………………………………………………………...298
EKLER……………………………………………………………………………319
ÖZET……………………………………………………………………………...329
ABSTRACT……………………………………………………………………….330
VI
KISALTMALAR
A.AMD.
Sadâret Âmedi Kalemi
A.DVN.
Sadâret Divan (Beylikçi) Kalemi
A.DVN.DVE.
Sadâret Divan (Beylikçi) Kalemi Düvel-i Ecnebiye
a.g.e.
Adı geçen eser
a.g.m.
Adı geçen makale
a.g.t.
Adı geçen tez
A.MKT.
Sadâret Mektubî Kalemi
A.MKT.MHM.
Sadâret Mektûbî Kalemi Mühime Odası
A.MKT.MVL.
Sadâret Mektûbî Kalemi Meclis-i Vâlâ
A.MKT.NZD.
Sadâret Mektûbî Kalemi Nezâret ve Devâir
A.Ü.
Ankara Üniversitesi
AYN.d
Ayniyat Defteri
B
Recep
BEO.
Bâb-ı Âlî Evrak Odası
bkz.
Bakınız
BOA.
BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi
C
Cemaziyelahir
C.
Cilt
C.BLD.
Muallim Cevdet Tasnifi Belediye
C.DH.
Muallim Cevdet Tasnifi Dâhiliye
C.ĠKTS.
Muallim Cevdet Tasnifi Ġktisat
C.MF.
Muallim Cevdet Tasnifi Maârif
VII
C.ML.
Muallim Cevdet Tasnifi Maliye
CA
Cemaziyelevvel
D.T.C.F.
Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi
H.
Hicri
HH.d
Hazine-i Hassa Defteri
HR.MKT.
Hariciye Nezâreti Mektubî Kalemi
HR.TO.
Hariciye Tercüme Odası
HSD.CB.
Cavid Baysun Evrakı
Ġ.A.
Ġslam Ansiklopedisi
Ġ.DH.
Ġrâde Dâhiliye
Ġ.HR.
Ġrâde Hariciye
Ġ.MMS.
Ġrâde Meclis-i Mahsus
Ġ.MSM.
Ġrâde Mesâil-i Mühime
Ġ.MTZ.GR.
Ġrâde Eyalet-i Mümtaze Girid
Ġ.MVL.
Ġrâde Meclis-i Vâla
Ġ.ġD.
Ġrâde ġûra-yı Devlet
Ġ.Ü.
Ġstanbul Üniversitesi
L
ġevval
M
Muharrem
M.E.B.
Milli Eğitim Bakanlığı
MAD.d
Maliyeden Müdevver Defter
MF.MKT.
Maârif Nezâreti Mektûbî Kalemi
N
Ramazan
Nr.
Numara
VIII
OTAM
Osmanlı Tarihi AraĢtırma Merkezi Dergisi
p.
page
R
Rebiülahir
RA
Rebiülevvel
S
Safer
s.
Sayfa
S.
Sayı
ġ
ġaban
T.T.K.
Türk Tarih Kurumu
TCTA
Tanzimat‟tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi
vd.
ve devamı
Y.PRK.MF.
Yıldız Perâkende Evrakı Maarif
Y.EE.
Yıldız Esas Evrakı
Z
Zilhicce
ZA
Zilkade
T.
Ticaret, Nafia, Ziraat, Orman, Maadin Nezâretleri Defterleri
IX
TABLOLAR
Tablo 1.1.Mekteb-i Maârif-i Adliye mezunlarından 1843 yılında kalemlere atananlar
ve dereceleri…………………………………………………………………25
Tablo 1.2.Mekteb-i Maârif-i Adliye mezunlarından değiĢik yıllarda kalemlere tayin
olunan memurlar………………………………………………………….…26
Tablo 1.3.Mahrec-i Aklâm‟ın ilk mezunları ve atandıkları kalemler……………….38
Tablo 1.4.Mahrec-i Aklâm‟ın 1864 yılı mezunları ve atandıkları kalemler………...40
Tablo 1.5.Tanzimat dönemi sonlarında Mahrec-i Aklâm mezunları ve atandıklar
kalemler.……………………………………………………………………..42
Tablo 1.6.1869-70 yıllarında Lisan Mektebi‟nin eğitimci kadrosu…………………53
Tablo 2.7.Tanzimat dönemi sonlarına doğru Dârülmuallimîn-i RüĢdî‟de okutulan
dersler derslerin hocaları ve öğrenci mevcudu…………………………...…95
Tablo 2.8.Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi‟nin birinci ve ikinci sınıf hocalarının aldıkları
maaĢlar ile mektepte okutulacak dersler……………………………...……105
Tablo 2.9.Açılacak olan Dârülmuallimât‟ın memur, hoca ve hizmetlilerinin isimleri,
okutulacak dersler ve öngörülen masrafı…………………………..………134
Tablo 2.10.Dârülmuallimât‟ın ilk mezunları………………………………………138
Tablo 3.11.Ziraat Mektebi‟nin ilk öğrencileri……………………………..………159
Tablo 3.12.1849 yılında Ziraat Mektebi‟nin öğrenci ve hocaları ile aldıkları
maaĢlar……………………………………………………………..………162
Tablo 3.13.Ziraat Mektebi‟nin Nafia Nezâreti Ġdaresi‟ne geçiĢi sırasında öğrenci ve
hoca kadrosuyla bir aylık masrafı…………………………………….……163
Tablo 3.14.Islah-ı Sanayi Mektebi‟nde eğitimi verilmesi öngörülen meslekler ile her
sene alınacak öğrenci sayısı……………………………………………..…206
X
Tablo 3.15.Tanzimat dönemi sonlarında Sanayi Mektebi‟nin eğitim-öğretim
programı ve öğrenci mevcudu……………………………………...………231
Tablo 3.16.Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin öngörülen senelik masrafı…..………239
Tablo 3.17.1874 Mülkiye Mektebi Nizamnâmesi…………………………………243
Tablo 3.18.1875 Turuk ve Maabir Mektebi‟nin güncel programı…………………245
Tablo 3.19.BaĢarı sıralarına göre Orman Mektebi‟nin ilk mezunları…………...…253
Tablo 3.20.Orman Mektebi‟nin 1869 yılı mezunları………………………………257
Tablo 3.21.Tanzimat dönemi sonlarına doğru Orman Mektebi mezunları………...264
Tablo 3.22.Vays‟ın raporuna göre Maden Mektebi‟nde okutulması gereken dersler,
dersleri verecek olan hocaların maaĢları ve senelik masraf…………..........285
Tablo 3.23.Müze Mektebi Nizamnâmesi…………………………………………..292
XI
ÖNSÖZ
Tanzimat döneminde meslekî eğitim, her alanda olduğu gibi pratik ihtiyaçlar
doğrultusunda, baĢka bir ifadeyle pragmatist bir yaklaĢımla plan ve program
gözetilmeden ĢekillenmiĢtir. Kabaca II. Mahmut dönemindeki bürokratik reformların
neticesi ve yenilerinin uygulanabilmesi düĢüncesi memur okullarının, eğitimi
geleneksel sistemden soyutlama çabaları öğretmen okullarının, ülkedeki doğal
kaynaklardan bilinçli bir Ģekilde faydalanmak isteği ile teknolojik geliĢmeler ise
meslekî-teknik okulların açılmasını sağlamıĢtır. Bu dönüĢümün esin kaynağı ise
tabiatıyla Batı olmuĢtur.
Eğitimin devlet politikası olarak sindirilemediği bir dönemde açılan bu
okullar, çeĢitli kurumların bünyesinde ve farklı zamanlarda hayat bulmuĢlardır.
Öğrenci ve eğitimci yokluğu, ekonomik sıkıntılar ve öncelik arz eden siyasi
meselelerden dolayı eğitimde sürekliliği sağlamak problem olmuĢtur. Bazı okullar
yeterli sayıda nitelikli eleman yetiĢtirildiği düĢünüldükten ve kısa bir eğitim
serüveninden sonra tamamen kapanırken bazıları ise uzun aralardan sonra yeniden
açılabilmiĢtir. Bu durumun araĢtırmamız esnasında bir bölünme ve dağınıklık
meydana
getireceği
ve
okulların
geliĢim
sürecinin
takibini
zorlaĢtıracağı
öngörüldüğünden çalıĢmamız konu ve zaman sınırlamasına tabi tutulmuĢtur.
Dolayısıyla temel kaynağını arĢiv kayıtlarının oluĢturduğu bu çalıĢmaya askerî
okullar, tıp eğitimi veren okullar ve Mülkiye Mektebi dâhil edilmemiĢtir. Zaman
dilimi olarak ise Tanzimat döneminin genel kabul gören kapsamı olan 1839-1876
tarihleri arası belirlenmiĢtir.
XII
Üç bölümden oluĢan çalıĢmamızın birinci bölümünü, “Memur YetiĢtiren
Okullar” baĢlığı altında -direkt olarak- kalemlere memur yetiĢtirmek amacıyla
açılmıĢ olan Mekteb-i Maârif-i Adliye, Mahrec-i Aklâm ve Lisan Mektepleri
oluĢturmaktadır. Ġkinci Bölüm, Dârülmuallimîn-i RüĢdî, Dârülmuallimîn Ġdâdî
ġubesi ve Dârülmuallimîn-i Sıbyan ile Dârülmuallimât mekteplerinin oluĢturduğu
“Öğretmen YetiĢtiren Okullar”a ayrılmıĢtır. Son bölüm ise “Meslekî-Teknik
Okullar” baĢlığı altında Ziraat Mektebi, Sanayi Mektepleri, Orman Mektebi, Telgraf
Mektebi ve Maden Mektebi ile Müze Mektebi kurma giriĢimi alt baĢlıklarından
meydana gelmektedir.
Mekteplerin farklı alanlara ve hedeflere yönelik olmaları, yapılarını da farklı
kılmaktadır. Dolayısıyla son bölümün kapsamı geniĢ tutulmuĢ ve memur ile
öğretmen yetiĢtirenler dıĢında bütün meslek okulları burada değerlendirilmiĢtir. Her
mektebin, kaynaklar el verdiği ölçüde kuruluĢ süreci, eğitim-öğretim faaliyeti,
hocaları, fiziki yapısı ve mezunlarının istihdamı ayrı ayrı incelenmeye çalıĢılmıĢtır.
ÇalıĢmam sırasında ve genel olarak doktora öğrenimim sürecinde
yardımlarını esirgemeyen hocalarımdan baĢta bilgisi, birikimi ve tecrübesinden
doktora öğrencisi olarak ve danıĢmanlığımı üslenerek istifade etme Ģerefini bana
veren, ayrıca eğitim gibi önemli bir alana yönlendirerek bu çalıĢmayı hazırlamama
vesile olan danıĢman hocam sayın Prof.Dr. Musa Çadırcı‟ya minnetle teĢekkür
ederim. Tez izleme komitemde bulunan ve bu vesileyle kendisini her ziyaretimizde
sıcak bir karĢılamayla tecrübelerinden faydalanmamızı sağlayan sayın Doç.Dr.
Mehmet Seyitdanlıoğlu‟na da Ģükranlarımı sunarım. Yine bütün yoğunluğuna
XIII
rağmen bilgi ve yönlendirmesine baĢvurduğum değerli hocam Doç.Dr. Bekir Koç‟a
teĢekkürü borç bilirim.
Lisans dönemindeki öğrenciliğimden bu yana dostluklarını hiçbir zaman
esirgemeyen bütün samimiyetleriyle her konuda yardımcı olan hocalarım ve daha
ziyade ağabeylerim Erdoğan KeleĢ ve Muhammed Yazıcı‟ya da sonsuz teĢekkürler
ederim. Doktora öğrenciliğim esnasında tanıĢtığım ve gerek arĢiv ve gerekse literatür
ile ilgili sorunlarımda sık sık birikiminden yararlandığım değerli dostum Murat
Hulkiender‟e, yine doktora öğrenciliğim sırasında tanıĢarak memnuniyetle arkadaĢlık
ettiğim, yardımlarıyla öğrencilik yükümü hafifleten Fatih Gencer‟e minnetimi ifade
etmeden geçemeyeceğim. Son olarak lisans döneminden bu yana üzerimde emeği
olan ve isimlerini burada sayamadığım bütün hocalarıma, aileme, eĢime ve çalıĢmam
sırasında Ģefkatimi esirgemek zorunda kaldığım oğluma teĢekkürler.
XIV
KONU ve KAYNAKLAR
Doktora Tezi olarak kaleme aldığımız bu araĢtırmanın temel amacı,
açılmalarını gerekli kılan koĢullar, harcanan mesai, atfedilen önem ve maddî ve
kültürel Ģartlar çerçevesinde, meslekî eğitim kurumlarını dolayısıyla meslekî eğitimi
modernleĢme süreci içerisinde değerlendirmektir. Osmanlı Devleti‟nin var olma
mücadelesi verdiği bu sancılı dönemde kendini güncelleme çabasının daha iyi
anlaĢılmasına katkı sağlamak, kendi özelinde çalıĢmamızın bir diğer hedefidir. Bu
doğrultuda modernleĢme tablosundaki resmin tamamını görmek arzusuyla hareket
edilerek Tanzimat döneminde açılan meslek okullarının geliĢimi takip edilmeye ve
yapıları ortaya konmaya çalıĢılmıĢtır.
Osmanlı eğitim tarihiyle ilgili genel ve özel birçok araĢtırma ve inceleme eser
mevcuttur. Bunların baĢlıcalarına aĢağıda değinilecektir. Birçoğuna ise çalıĢmamızın
ilgili yerlerinde atıfta bulunulmuĢtur. Ancak çalıĢmamız, oldukça geniĢ bir resmi
evrak koleksiyonuna sahip olan BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi kayıtları esas alınarak
vücuda getirilmiĢtir. Bu bağlamda araĢtırmamızın kapsamına giren mevcut
incelemeler de yeniden değerlendirilmiĢ, yeni bilgi ve yorumlar eklenmek suretiyle
geniĢletilmeye çalıĢılmıĢtır.
ArĢiv kayıtları içerisinde en çok müracaat ettiğimiz evraklar içerisinde aynı
zamanda bu konunun seçilmesinde de etkili olan, Maârif Nezâreti Mektûbî Kalemi
kayıtları son derece önemli bir yer tutmaktadır. Konu ile ilgili mevcut çalıĢmalar bu
tasnif sayesinde zenginleĢtirilmiĢtir. Özellikle Maârif Nezâreti idaresi altında
bulunan meslek okullarının, Tanzimat döneminin son yedi yılındaki durumları bu
belgeler sayesinde daha sağlıklı değerlendirilebilmiĢtir. Mahrec-i Aklâm‟ın önemini
XV
yitirmesi ve Tanzimat sonlarında mezunlarının istihdam edildiği kalemler,
Dârülmuallimîn-i
RüĢdî
mezunlarının
istihdamı,
1873
yılından
itibaren
Islahhânelerin ve Ġstanbul Mektebi Sanayii idâresinin yeniden yapılandırılması,
Dârülmuallimât‟ın eğitim sisteminde bir takım düzenlemelere gidilmesi ve 1872
yılından itibaren sıbyan mekteplerinin eğitimci sıkıntısını gidermeye yönelik
teĢebbüsler gibi önemli bilgiler, Maârif Nezâreti yazıĢmalarından elde edilmiĢtir.
Bunun yanı sıra Tanzimat dönemine ait hemen her konu için baĢvurulan arĢiv
kaynaklarından olan Bâbıâlî Sadâret Dâiresi kalemlerine ait irâde tasnifleri, bizim
çalıĢmamızda da temel alınmıĢtır. Zira bilindiği üzere 1832 yılından itibaren
padiĢahların emirleri iradeler yoluyla bildirilmeye baĢlanmıĢtır. Ayrıca irâde
eklerinde yer alan meclislere ve nezaretlere ait mazbatalar karar alma ve alınan
kararların uygulanma sürecini takip etmemizi kolaylaĢtırmıĢtır. Dâhiliye, Hariciye,
Meclis-i Vâlâ, Mesâil-i Mühimme, Meclis-i Mahsus ve Şûra-yı Devlet irâdelerinden
okulların açılmasını gerekli kılan Ģartlar, açılma süreçleri, yapıları, bazı okulların
kapatılması, hocaların tayini ve aldıkarı ücretler ile okutulan dersler gibi önemli
bilgilere ulaĢılmıĢtır.
Sadâret Bâbıâlî Evrak Odası‟nın Divan (Amedi) ve Mektûbî (Mühimme,
Meclis-i Vâlâ, Nezâret ve Devâir) kalemlerine ait belgeleri de yararlandığımız diğer
bir kaynak grubu arasındadır. Bu belge tasniflerinden elde edilen destekleyici
bilgiler, kurumsal takip boyutunda araĢtırmamıza önemli katkı sağlamıĢtır. Bu
bağlamda Nezâret Gelen-Giden Defterleri ile Mektûbî Kalemi‟ne ait ve konumuzla
ilgili dönemleri içeren Ayniyat Defterleri de görülmüĢtür.
XVI
Özellikle ilk dönemlerde Ziraat Mektebi ile ilgili olarak baĢvurduğumuz
Hazine-i Hassa defterleri ile Maliyeden Müdevver defterler yine istifade ettiğimiz
arĢiv kayıtları içerisinde yer almaktadır. Hazine-i Hassa defterlerinde Ziraat
Mektebi‟nin masrafları tafsilatıyla yer alırken, mektebin yapısına yönelik veriler de
bulunmaktadır. Son olarak maârif ve dâhiliye evrakı baĢta olmak üzere özellikle
Mekteb-i Maârif Adliye için Muallim Cevdet Tasnifi‟nden, Şûra-yı Devlet maârif
belgeleri ve Yıldız Tasnifi‟ne ait vesikalardan yararlandığımızı da belirtmek yerinde
olacaktır.
Basılı kaynaklar içerisinde yoğunlukla müracaat ettiklerimizin baĢında ise
Devlet Salnâmeleri gelmektedir. Okulların idari yapıları, öğrenci sayıları, okutulan
dersler, dersleri veren hocalar ve bulundukları mevki gibi son derece önemli ve
istatistiksel bilgiler salnâmelerde yer almaktadır. Aynı Ģekilde Adana, Erzurum,
Diyarbekir, Sivas, Kastamonu, Girit, Halep, Bosna ve Tuna Vilâyet Salnâmeleri de
Sanayi Mektepleri konusunu araĢtırırken müracaat ettiğimiz basılı resmi kayıtlar
arasındadır. Islahhânelerin idâri yapıları, bu kurumlarda verilen teorik ve pratik
eğitim, öğrenci sayıları ve öğrencilerin mesleklere göre dağılımları, hocaları ve
ustalarıyla ilgili bilgiler vilâyet salnamelerinde yer almaktadır.
Telgraf Mektebi, Orman Mektebi, Sanayi Mektebi, Islahhâneler ve Maârif-i
Umûmiye nizamnâmelerinin yer aldığı Birinci Tertip Düstûr ise müracaat etiğimiz
bir diğer önemli basılı kaynak olmuĢtur.
ArĢiv vesikalarının tamamlayıcısı olarak gördüğümüz ve verdikleri bilgi
kadar dönemin düĢünsel atmosferini de yansıtan gazeteler ise çalıĢmamızın özellikle
kurgusal boyutunun oluĢumuna büyük fayda sağlayan süreli yayınlardandır. BaĢta
XVII
Takvim-i Vekâyî olmak üzere Ceride-i Havâdis, Basiret, Şark ve Diyarbekir ile Tuna
vilâyet gazetelerinden edindiğimiz bilgiler değerlendirmelerimizde yer almıĢtır.
ġânî-zâde Mehmed‟in Şânî-zâde Tarihi, Ahmed Cevdet‟in Tarih-i Cevdet ve
Tezâkir, Ahmed Lütfi‟nin Vak’a-nüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi ise yararlandığımız
kroniklerdir.
Eğitim tarihi ile ilgili ve eğitim teĢkilatı kapsamındaki araĢtırma ve inceleme
eserlerin baĢında Ģüphesiz Mahmud Cevâd ibnü‟Ģ-Ģeyh Nafî‟nin Maârif-i Umumiye
Nezâreti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, baĢlıklı çalıĢması gelmektedir. Her ne kadar
Maârif Nezâreti bünyesindeki meslekî okulları içerse de, eğitim tarihi çalıĢan
araĢtırmacıların görmeden geçemeyeceği bir eserdir. Bir diğer önemli çalıĢma ise
yine eğitim tarihine giriĢin anahtarı ve bir külliyat niteliğinde olan Osman Nuri
Ergin‟in Türk Maârif Tarihi isimli 5 ciltlik tetkikidir. Tanzimat döneminde açılan
meslek okullarına, ilk olarak bu çalıĢma içerisinde bütünüyle yer verilmiĢtir. Bu
itibarla bizim için önemli bir baĢvuru kaynağı özelliğine sahip olmuĢtur. Konumuzla
ilgili olan ve yazarın yorumlarıyla bütünleĢtirdiği vesika kaynaklı veriler,
tarafımızdan değerlendirilmiĢ ve meslek okullarının açılıĢ süreçleri ve durumları ile
ilgili önemli çıkarımlarda bulunulmuĢtur. Kullandığımız 1977 yılı baskısında 5 cilt,
üç kitapta birleĢtirilmiĢtir. Meslek okulları, ilk iki cildin yer aldığı birinci kitapta
“Yüksek Tahsil, Meslek ve Ġhtisas Mektepleri” genel baĢlığı altında yer almaktadır.
Bunların haricinde Nafi Atuf‟un, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, Faik
ReĢit Unat‟ın, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihî Bir Bakış, Hasan Ali
Koçer‟in Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi (1773-1923), isimli eğitim
tarihi ile ilgili klasikleĢmiĢ çalıĢmalar konuya bakıĢ açımızı Ģekillendirmede önemli
XVIII
rol oynamıĢlardır. Bu noktada Yahya Akyüz‟ün Türk Eğitim Tarihi isimli kitabının
ve çok sayıda makalelerinin, Necdet Sakaoğlu‟nun Osmanlı’dan Günümüze Eğitim
Tarihi isimli kitabının ve geniĢ kapsamlı bir bakıĢ açısıyla Osmanlı‟da eğitimin
modernleĢmesini ele alan Selçuk AkĢin Somel‟in The Modernization of Public
Education in The Otoman Empire 1839-1908 adlı çalıĢmasının eğitim tarihine giriĢte
bize ıĢık tuttuğunu belirtmeden de geçemeyeceğiz.
Meslek okullarının kurum bazında dağınıklık arz etmesi, ister istemez bu
okulları eğitim ile direkt ilgisi olmayan farklı araĢtırmalarda takip etmek
zorunluluğunu doğurmaktadır. Bunlar içerisinde en önemlisi Ali Akyıldız‟ın Osmanlı
Merkez Teşkilatında Reform isimli geniĢ kapsamlı çalıĢmasıdır. Bu çalıĢma
içerisinde araĢtırma konularımızdan biri olan Mekteb-i Maârif-i Adliye ilgili en
güncel bilgi ve değerlendirmeler bulunmaktadır. Ayrıca Özkan Keskin‟in, Orman ve
Ma‘âdin Nezâreti’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri, konulu doktora tezi, Orman ve
Maden Mektepleri‟ni içermesi bakımından göz önünde bulundurduğumuz önemli bir
çalıĢmadır.
Hasan Ali Koçer‟in, Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme Problemi ile Cemil
Öztürk‟ün Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası ve Dünden Bugüne
Türkiye’de Öğretmen Yetiştiren Kurumlar adı altında yayımlanmıĢ olan iki önemli
eseri ise öğretmen okullarını araĢtırırken dikkate aldığımız inceleme eserlerin
baĢında gelmektedir. Bu konuda Abdulkadir Özcan‟ın Tanzimat Döneminde
Öğretmen Yetiştirme Meselesi baĢlıklı makalesinin de öğretmen okullarının
geliĢiminin incelenmesi münasebetiyle önemli bir çalıĢma olduğunu ifade etmek
gerekir.
XIX
Bu eserlerin haricinde farklı yıllarda ve değiĢik süreli yayınlar içerisinde yer
alan önemli makaleler araĢtırmamızın bir bütün halinde Ģekillenmesine yardımcı
olmuĢtur. Bunların -direkt olarak mekteplerle ilgili olanlarının- baĢında Ġhsan
Sungu‟nun Mekteb-i Maârif-i Adliye’nin Tesisi, baĢlıklı makalesi gelir. Bu makale
adı geçen okulun kuruluĢunu öngören nizamnâmeyi ayrıntılarıyla ele almıĢtır. Yine
bu mektebin devamı niteliğindeki baĢka bir okul olan Mahrec-i Aklâm ise Osmanlı
Bürokrasisinde Kâtip Yetiştirmek İçin Açılan Modern Bir Eğitim Kurumu: Mekteb-i
Maarif-i Aklam (Mahrec-i Aklam), baĢlıklı makalesiyle Gülden Sarıyıldız tarafından
incelenmiĢ ve bizim çalıĢmamıza önemli katkı sağlamıĢtır. Sezai Balcı‟nın Osmanlı
Devleti’nde Modernleşme Girişimlerine Bir Örnek: Lisan Mektebi adı altında
yayımlanmıĢ makalesi de keza bu mekteple ilgili değerlendirmemize katkıda
bulunmuĢtur. Son olarak çalıĢmamızın sanayi mektepleriyle ilgili kısmı için
müracaat ettiğimiz Cemil Öztürk‟ün Türkiye’de Meslekî ve Teknik Eğitimin Doğuşu
I: Islahhâneler isimli makalesi ve Bekir Koç‟un Osmanlı Islahhanelerinin İşlevlerine
İlişkin Bazı Görüşler ile Osmanlı Modernizasyonuna ilişkin Bazı Gözlemler:
Sanayileşme Çabaları ve Islahhaneler isimli iki önemli makalesi araĢtırmamızın bu
alandaki planına yön vermiĢtir.
Konumuzla ilgili olarak yukarıda baĢlıcalarını vermekle yetindiğimiz büyük
emeklerin eseri olan çalıĢmalar son derece önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Ayrıca
daha birçok araĢtırmaya çalıĢmamız içerinde yer verilmiĢtir. Gerek ismini verdiğimiz
ve gerekse atıfta bulunduğumuz araĢtırma ve incelemelerin tamamının künyeleri
ilgili dipnotlarda ve kaynakçada belirtilmiĢtir.
XX
GĠRĠġ
Osmanlı
Devleti‟nin
genel
eğitim
sistemi,
1730
yılında
açılan
Hendesehane‟ye kadar üç temel kurum üzerinde ĢekillenmiĢti. Bunlardan ilki ülke
geneline yayılmıĢ olan sıbyan mektepleri, ikincisi devletin özellikle ilk dönemlerinde
önemli iĢleve sahip olan medreseler ve üçüncüsü, saray iĢlerini görmek üzere
nitelikli elemanların yetiĢtirildiği saray mektebi, baĢka bir ifadeyle Enderun idi.
Gayrimüslim unsurlar ise kendilerine tanınmıĢ olan din, dil ve kültür hürriyeti
çerçevesinde toplumlarını eğitme özgürlüğüne sahiptiler. Bununla beraber devletin
üstlenmiĢ olduğu bir eğitim politikası bulunmamaktaydı.
Söz konusu kurumlardan sıbyan mektepleri, cami müĢtemilatlarında resmi bir
program veya yönetmeliğe bağlı olmaksızın daha ziyade temel dinî eğitimden oluĢan
ilköğretim hizmetini görmekteydiler. Burayı bitirenlerin devam edebileceği yegâne
eğitim kurumu ise medreselerdi. Ancak ilk zamanlar kaliteli eğitimin verildiği,
hukuk, din adamı ve eğitimcilerin yetiĢtirildiği medreseler, devletin diğer
organlarıyla paralel olarak zamanla çözülmeye baĢladılar. Dünyanın bilimsel
dönüĢümünü takip edemediler. Dolayısıyla modernleĢme sürecinde daha ziyade
problem üreten kurumlara dönüĢtüler. II. Murat döneminde kurulan ve öğrenci
kaynağını belirli Ģartları sağlayan Hıristiyan çocuklar arasından devĢirilen acemi
oğlanların oluĢturduğu Enderun ise ilk etapta, devletin gücünü korumak için
yetenekli kapıkullarının yetiĢtirilmesini sağlamaktaydı. Fatih döneminde saray, ordu
ve hükümet iĢlerinde çalıĢacak idarî ve mülkî kadroları yetiĢtiren bir eğitim
kurumuna dönüĢtü. Memleketin önemli müderris ve sanat üstatlarından oluĢan bir
hoca kadrosuna sahip olan mektep ilim, sanat, kültür ve beceriye yönelik eğitimi
sayesinde önemli Ģahsiyetlerin yetiĢmesini sağladı. XIX. yüzyıl ortalarına kadar
özgünlüğünü yitirerek iĢlevini devam ettirdi.
Meslekî eğitim ise var olan sistemin dahi dıĢında görülmekteydi. Dolayısıyla
klasik dönemin aynı zamanda evrensel nitelikteki meslekî eğitim sistemi, usta-çırak
geleneği idi. Gerek devlete memur olarak hizmet etmek üzere kalemlere ve gerekse
bir sanat erbabının yanında meslek öğrenmeye yönlendirilen çocuklar, dinî-ahlakî
öğreti ile desteklenen uzun bir süreç içerisinde hace ve ustalarının gözetiminde
yetiĢmekteydiler.
Devlet memuriyetinde hizmet içi olduğu kadar aile içi eğitim de önemliydi.
Nitekim memur bir babanın oğlunu, kendi yetiĢtirmesi devleti önemli bir yükten
kurtarmaktaydı. Bu yüzden memur çocukları devlet hizmetinde tercih sebebiydiler.
BaĢka bir ifadeyle memuriyette sağlam kefil Ģartı yani referans esastı.
Meslekî-teknik eğitim ise yine çıraklık sistemiyle loncaların sorumluluğunda
organize edilmekteydi. Küçük yaĢta ustanın yanına verilen çocuklar, 20 yıla kadar
uzayan bir eğitim döneminden geçmekteydiler. Bu eğitim tamamlanınca yaklaĢık 3
yıl süren kalfalık dönemi baĢlardı. Lonca geleneğinin öngördüğü kurallara göre bir
meslek dalında ihtiyaç olduğu takdirde de nihayet hiyerarĢinin en üst noktası olan
ustalığa eriĢilirdi.
Sivil genel ve meslekî eğitim ana hatlarıyla bu mecrada seyrederken XVIII.
yüzyılın ikinci yarısında devlet, içinde bulunduğu olumsuz siyasi ve askerî koĢulları
iyileĢtirmek üzere, rakibi olan fakat giderek geliĢen Batı‟ya kültürel manada daha
fazla yönelmeye gereksinim duydu. Bunun eğitim açısından sağladığı en önemli
2
kazanım ise askerî-teknik okullar oldu. 1773 yılında Deniz, ardından 1795 yılında
Kara Mühendishaneleri açıldı. Böylece eğitimde ilk modernleĢme süreci de baĢladı.
Birer harp akademisi hüviyetine sahip olan bu okulları, II. Mahmut
döneminde açılan ve yine askerî ihtiyaçları karĢılamaya yönelik Tıbbiye ve Harbiye
mektepleri izledi. Bununla beraber bir yandan orduyu modernize etmek ve açılan
askerî okullara çağdaĢ eğitim programları kazandırmak düĢüncesiyle Avrupa‟dan
uzman ve eğitimciler getirtilirken, diğer yandan buraya öğrenciler gönderilmeye
baĢlandı. Bu geliĢmeler her ne kadar askerî ihtiyaçların giderilmesi temelinde ortaya
çıksa da aslında dolaylı olarak sivil meslekî eğitimin alt
hazırlamaktaydılar.
Söz
gelimi
özellikle
Harbiye
Mektebi,
yapısını da
sadece
subay
yetiĢtirmekle kalmayıp Tanzimat dönemi sivil mekteplerinin mühendislik, matematik
ve fen alanlarında modern manada yetiĢmiĢ eğitimci kaynağı da oldu.
Öte yandan XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Ġngiltere‟de ortaya çıkan ve hızla
Avrupa‟ya yayılan sanayileĢme hareketi, çok geçmeden etkisini Osmanlı
topraklarında da gösterdi. Ucuz ve kaliteli fabrika mamulü ithal mallar hızla Osmanlı
pazarını ele geçirmeye baĢladı. Devlet ise Avrupa‟dan geri kalmama düĢüncesiyle
XIX. yüzyılın ilk yarısında endüstriyel atılımlar gerçekleĢtirmek üzere harekete geçti.
Bunun ilk yansıması yine tabiatıyla ordu ihtiyaçları doğrultusunda kendini gösterdi.
ÇağdaĢ fabrikalar ilk etapta askerî gereksinimleri karĢılamak üzere tesis edilmeye
baĢlandı. Özellikle 1840‟lı yıllarda Ġstanbul‟da bir sanayi bölgesi oluĢtu. Ancak tesis
edilen fabrikaların her türlü teknik ekipmanı yüksek maliyetlerle ithal edilmekteydi.
Doğal olarak bunun içerisinde insan gücü de bulunmaktaydı.
3
SanayileĢme, toplumun ilk defa tanıĢtığı mekanik alanlarda nitelikli teknik
personel ihtiyacını beraberinde getirmiĢti. Ġdâreciler bu sorunu kısa vadede pratik
yöntemlerle çözme yoluna gittiler. Avrupa‟dan getirtilen teknik elemanların yanına
yerli ustalar verilmek suretiyle iĢin öğrenilmesine çaba sarf edildi. Ancak çıkarları
gereği son derece ketum olan yabancılar, bilgilerini paylaĢmama noktasında
kararlılık sergilemekteydiler. Neticede dönüĢümün sağlanması yolunda sarf edilen
gayretler meslekî-teknik eğitimi zorunlu kıldı. Medeniyet-i hâzıranın sanayi
sayesinde vücuda geldiği yolunda artan kanaatler ve sanayinin ilerlemesinin eğitim
ile ittifakına bağlı olduğu, teknolojinin görenekle geliĢim kaydedemeyeceği
görüĢünün kabul görmesi, meslekî-teknik eğitime verilen önemi zamanla daha da
arttırdı.
Meslekî eğitimin bir diğer geliĢme sahası ise sanayileĢmeyle de bağlantılı
olan doğal kaynakların etkili kullanımına duyulan ihtiyaç sayesinde ortaya çıktı.
Ekonomik çıkarları ön planda tutmaya azami gayret gösteren devlet, Avrupa ile
irtibatı canlı tuttukça bu konuda da eksikliklerini tespit etmekteydi. Nitekim
modernleĢme sürecinde geniĢ tarım alanlarının onda birini kullanarak bereketli
mahsullere kanaat getirmenin çağdaĢ dünya ile bağdaĢmadığı anlaĢılmıĢtı. Üstelik
ürünlerin kalitesinin, ülkede tesis edilmesi planlanan fabrikaların tarım endüstrisine
dayalı hammadde ihtiyacını da karĢılamaktan uzak olduğu görülmüĢü. Devlet
ihtiyacını karĢılayanlar haricinde verimli ormanların ısınma, gelir elde etme, tarla ve
otlakları geniĢletme ve hatta keyfi olarak çıkarılan yangınlarla ahali tarafından
bilinçsizce yok edilmemesinin gereği anlaĢılmıĢtı. Madenlerden bilimsel metotlarla
daha fazla gelir elde edilebileceğinin, birçok yeni madenin keĢfedilerek usûlüne
uygun iĢletilmesinin gelirleri arttıracağının farkına varılmıĢtı. Nihayet Osmanlı
4
idarecileri bu eksiklikleri gidermek ve kaynakları daha verimli kullanabilmek
amacıyla adı geçen sahalarda yıllardır modern teknikleri uygulayan Avrupa‟dan
uzmanlar sipariĢ etti. Takip eden süreçte ise yetiĢmiĢ insan gücüne duyulan ihtiyaç
iyice hissedilmeye baĢladı. Dolayısıyla meslekî eğitimin dönüĢümü hız kazandı. Bu
bağlamda ilk fiili giriĢim ise Ziraat Talimhânesi‟nin kurulması oldu.
Tanzimat dönemi arifesinde eğitimin, dönüĢümün temel enstrümanı olduğu
yüksek sesle dile getirilmeye baĢlanmıĢtı. Ġlköğretimden baĢlamak üzere geleneksel
eğitimin bir düzene konularak güncellenmesi reformcuların birinci hedefiydi. Ancak
eğitim, dönüĢümün silahı olduğu kadar, geleneğin de kalkanıydı. Zira onu,
yüzyıllardır bağlı olduğu muhafazakâr zihniyetten koparmak oldukça zordu. Bu
nedenle ilk olarak reformları uygulamaya muktedir görevlileri yetiĢtiren orta dereceli
eğitim kurumları tesis edildi. YetiĢmiĢ kadro sıkıntısı nedeniyle yine muhafazakâr
yapının baskın olduğu ilk modern eğitim kurumları olan Mekteb-i Maârif-i Adliye,
Ulûm-ı Edebiyye ve Dârülmaârif bu düĢüncenin eserleri olarak ortaya çıktılar. 1846
yılında eğitim iĢlerini düzene koymak üzere kurulan Meclis-i Maârif-i Muvakkat ile
Sutan Abdulmecid‟in verdiği desteğe de dayanılarak daha cesur adımlar atıldı.
Eğitimin ilk, orta ve yüksek olarak sınıflandırılarak kademeli hâle getirilmesi kararı
alındı ve çalıĢmaları yürütmek üzere bir daimî meclis kurulması teklif edildi. Alınan
kararlar doğrultusunda programında ilim ve fenlere yönelik derslerin bulunması
öngörülen rüĢdiye mektepleri açılmaya baĢlandı. Bu mekteplerin açılması ise meslekî
eğitimin üçüncü sahasında radikal değiĢiklikleri beraberinde getirdi ve ilk defa
medrese dıĢında modern manada öğretmen yetiĢtiren kurumların temeli atılmıĢ oldu.
5
Devletin kurumsal manada kendini güncellemesi ve ilerlemesi, yetiĢmiĢ insan
gücüne, bu ise eğitime verilen öneme bağlıydı. Bu durum idarecileri, koĢullar izin
verdiği ölçüde eğitimi modernleĢtirmeye yöneltti.
6
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
MEMUR YETĠġTĠREN OKULLAR
1.1.Tanzimat Döneminden Önce Memur YetiĢtirme Sistemi
Tanzimat döneminden önce memur/kâtip yetiĢtirme iĢi Bâbıâlî‟nin mektep
mahiyetine sahip olan Kethüda Bey ve Divan-ı Hümayun kalemleri tarafından
görülmekteydi. 7-12 yaĢ civarında kalemlere giren çocuklar, burada Türkçe okuyup
yazmayı, kitâbeti ve her çeĢit yazıyı öğrenirlerdi. Kalemlerdeki Hace diye
adlandırılan baĢ memurlar, aynı zamanda eğitimleri altındaki Ģakirt veya mülâzım
denilen memur adaylarına hocalık ederlerdi. Memur adayları kalemin kural, adap ve
iĢleyiĢiyle yazı çeĢitlerini maiyyetine girdikleri memurların yanında usta-çırak
geleneği çerçevesinde öğrenirlerdi1. Kalemlerde sabah alınan meslekî eğitimi,
Ġstanbul‟un büyük camilerindeki öğleden sonra derslerinde verilen ve donanımlı bir
Müslüman olmayı sağlamaya yönelik dinî-ahlakî eğitim tamamlardı2. Bir çocuğun
kaleme girebilmesi için memur veya devlet ileri gelenlerinden birinin çocuğu olması
tercih sebebiydi. BaĢka bir ifadeyle devlet memuriyetine giriĢte patronaj sistemi esas
alınırdı3. Bununla birlikte nüfuzlu biri tarafından zekâ, terbiye ve çalıĢkanlıklarına
kefil olunan çocuklar da kalemlere girebilmekteydiler. Kaleme memur olarak
girmeye “çırak edilme” denirdi ki, bu tabir modern memur yetiĢtirme usûlüne geçiĢ
sürecinde de kullanılmaktaydı. Bunun yanı sıra çırak olarak kaleme alınan çocuklara
1
Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, C.I-II, Ġstanbul, 1977, s.63-81; Ali Akyıldız, Osmanlı Bürokrasisi
ve ModernleĢme, Ġstanbul, 2004, s.25.
2
Norman Itzkowıtz, Ottman Empire and Ġslamic Tradition, Chicago, 1972, s.56.
3
Findley‟e göre aile içerisinde alınması muhtemel meslekî eğitimden dolayı, kalemlere giriĢte memur
çocuklarının tercih edilmesi akraba kayırıcılığını da akılcı kılmaktadır. Carter V. Findley,
Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, (Çeviren: Gül Çağalı Güven),
Ġstanbul, 1996, s.56-57.
meslekî olgunluğa eriĢinceye kadar herhangi bir ücret verilmezdi4. Kendilerini
geliĢtirmek için Bâbıâlî ve Bâb-ı Defteri‟deki bazı hocalardan da ders alan memur
adayları birkaç senelik eğitimin ardından önemsiz yazıları yazmaya baĢlarlardı 5.
Böylelikle stajyer olarak düĢük bir de ücret alırlardı. Mesleği öğrenmeye paralel
olarak zamanın akıĢı içerisinde kıdemleriyle birlikte gelirleri de yükselirdi6.
Memurların bu usûlde yetiĢmesi, devletin klasik yapısını koruduğu dönemde
iĢlevseldi. Ancak II. Mahmut dönemiyle birlikte merkezileĢmeye bağlı olarak
etkinleĢen kurumsal reform süreci, memur yetiĢtirme usûlünün de değiĢimini zorunlu
kıldı7. Bu bağlamda 1826 yılından itibaren Arapça Sarf (gramer) ile Nahiv (cümle
bilgisi), derslerini görmeyen dolayısıyla kabiliyeti tebeyyün etmemiş kimselerin
kalemlere kabul edilmemesi fikri gündeme alınmıĢtı. Staj görmekte olan kâtip ve
halifelere ise hizmet içinde aldıkları meslekî eğitimin haricinde adı geçen konulara
yönelik teorik dersler verilmesi kararlaĢtırılmıĢtı8. Fakat kısa vadeli olarak
düĢünülmüĢ ve alt yapıdan yoksun olan bu dar kapsamlı önlem, uzun vadede bir
fayda sağlamaktan uzaktı. Zira 1838 yılına gelindiğinde yine sıbyan mektebinden
çıkmıĢ olan 8-10 yaĢındaki çocuklar, baĢka bir özellik aranmaksızın kalemlerin kâtip
kaynağı durumundaydılar. Sıbyan mektebinde günlük hayatı idameye yönelik basit
4
ReĢad Ekrem Koçu, “Sıbyan Mektepleri” Hayat Mecmuası, C.1/2, Ġstanbul, 1966, s.28.
Basit olarak Osmanlı‟da kâtibin görevi devlete ait belgeleri hatasız ve dikkatli bir Ģekilde kayda
geçmektir. Ancak pratikte hukuk, tarih, coğrafya, astronomi, matematik, dil (ilk dönemlerde Arapça
ve Farsça ve sonradan Fransızca) ve literatür gibi geleneksel Ġslâmi ilimler de memurlar tarafından
öğrenilirdi. Christine Woodhead, “From Scribe to Litterateur: The Career of a Sixteenth-Century
Ottoman Katib”, Bulletin (British Society for Middle Eastern Studies), Vol. 9, No. 1. (1982), p. 59.
6
Ali Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez TeĢkilatında Reform, Ġstanbul, 1993, s.26.
7
Sultanın devlet idaresinde öngördüğü reformlar ve yeni kurulan nezâretler, farklı metotlarla
yetiĢtirilmesi gereken donanımlı genç memur ihtiyacını doğurmuĢtu. Faik ReĢit Unat, Türkiye Eğitim
Sisteminin GeliĢmesine Tarihî Bir BakıĢ, Ankara, 1964, s.80e.
8
Tatil günleri dıĢında Bâb-ı Defteri Camii‟nde kâtip ve halifelere ders vermesi için Arapça ve Farsça
konularında mahir bir hoca olduğu ifade edilen El-Hâc Ġbrahim Pertevi Efendi görevlendirilmiĢti.
BOA., C.DH. Dosya No:268 Gömlek No:13354 (17 C 1241/27 Ocak 1826). (Takip eden dipnotlarda
dosya ve gömlek ibareleri kullanılmayacak, belgeler 268/13354 Ģeklinde gösterilecektir).
5
8
bilgileri dahi öğrenemediklerinden dolayı da girdikleri kalemlerde yapacakları iĢ ile
ilgili hiçbir bilgiye sahip değildiler. Söz gelimi bazı kalemlerde gerekli olan
matematik ve coğrafya gibi ilimlerden habersizdiler. Arapça, Farsça ve Fransızca ile
ilgili bir fikirleri de yoktu. ÇalıĢmakta oldukları kalem için gerekli olan mütevazı
bilgileri ise çoğunlukla kendi çabalarıyla ve uzun bir zaman dilimi içerisinde
öğrenmeye gayret sarf ediyorlardı9.
Tanzimat dönemi arifesinde bu geleneksel usûlde, geniĢleyen sivil bürokrasi
için ihtiyaca cevap verecek süre ve sayıda memur yetiĢtirmek, artık neredeyse
imkânsızdı10. Çünkü kalemlerdeki iĢ hacminin her geçen gün daha da artması,
devletin çok iĢ çıkaracak aktif ve pratik bir bürokrasiye ihtiyaç duymasına neden
olmaktaydı11. Modern bürokrasiye iltimastan tecrit edilmiĢ, liyakat sahibi memurlar
yetiĢtirmek için ise mektep bünyesinde modern bir eğitim sistemine geçilmesi
kaçınılmaz hale gelmiĢti.
1.2.Tanzimat Dönemine Doğru Sivil Eğitimde Önemli Bazı GeliĢmeler
Tanzimat dönemine doğru sivil eğitimin modernleĢmesi yolunda ilk etkili
giriĢimler II. Mahmut zamanında baĢlamıĢtı. Her ne kadar 1824 yılında ilan ettiği
hatt-ı hümâyûn ile dinî-ahlâki nitelikteki ilköğretimi -Ġstanbul sınırlarının içerisindemecburi hale getirdiyse de fen ve nafia terimleri onun zamanında literatüre girdi12.
9
BOA., A.DVNSNZAM.d. Nr.34/32 (Nizamat Defterleri; Kalem Nizamı, Nr.34/32) s.34 (27 ZA
1254/11 ġubat 1839); BOA., MAD.d, Nr.8999, s.15 (27 ZA 1254/11 ġubat 1839); Ġhsan Sungu,
“Mekteb-i Maârif-i Adliye‟nin Tesisi”, Tarih Vesikaları, C.I, S.3 (ayrı basım), Ankara, 1941, s.5-6.
10
Ġlhan Tekeli, “Tanzimat‟tan Cumhuriyet‟e Eğitim Sistemindeki DeğiĢmeler, TCTA, C.II, Ġstanbul,
1985, s.466.
11
Ġlber Ortaylı, “Osmanlı Kançılaryasında Reform: Tanzimat Devri Osmanlı Diplomasisinin Bazı
Yönleri”, Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Ġktisâdi ve Sosyal DeğiĢim Makaleler I, Ankara, 2004,
s.497-499.
12
Sultan hatt-ı hümâyûnunda; uzun zamandan beri ailelerin 5-6 yaĢlarındaki çocuklarını ekonomik
nedenerle ve bir meslek edinmelerini sağlamak amacıyla ustaların yanına vermesinin dinlerini
9
ÇağdaĢlaĢmayı eğitimin güncellenmesi paralelinde gördüğünden devlet üzerindeki
yeniçeri vesayetini kaldırdıktan sonra, haricî ve dâhilî siyasi problemlerden fırsat
kaldığı ölçüde, bu konuya daha fazla mesai harcamıĢtı 13. Bu dönemde Mısır‟ın
kültürel manada hızlı dönüĢümünü de göz ardı etmemiĢ ve Mehmet Ali PaĢa‟nın
yolundan giderek Avrupa‟ya ilk öğrencileri de o göndermiĢti14. Bu sayede Batı‟dan
ilim ve fikir transferinin önü, elçilerin yanı sıra eğitim kanalıyla da açılmıĢ
oluyordu15.
1838 yılında kurulan Meclis-i Umur-ı Nafia ile sivil eğitim sorunlarını
gündeme almıĢ, ziraat ve sanayi gibi memlekete faydalı iĢler arasında görülen eğitim
meseleleri için yetkilendirilmiĢ uzman bir meclisin oluĢmasını sağlamıĢtı. Nafia
Meclisi‟nin çalıĢmaları sonucunda eğitim, döneme göre daha çağdaĢ ve bilimsel bir
yaklaĢımla ele alınmıĢ, bu doğrultuda bir takım düzenlemeler yapılmasının gereği,
öğrenmekten yoksun kalmalarına neden olduğuna dolayısıyla cahilliğin arttırdığına, oysa dinin
dünyevi iĢlerin de baĢında geldiğine dikkat çekmekteydi. Ardından da çocukların bir mahalle
mektebini bitirmeden ustanın yanına verilmesine yasak getirmekteydi. Bu yasağın delindiği tespit
edildiğinde ise çocuğun ailesine, çalıĢtıran esnafa, esnaf kethüdâsına ve mektebin hocasına ceza
verileceğini bildirmekteydi. Ahmet Cevdet PaĢa, Tarih-i Cevdet, C.XII, Dersaadet, 1309, s.238-240;
Mahmud Cevâd Ġbnü‟Ģ-Ģeyh Nâfi, Maârif-i Umumiye Nezâreti Tarihçe-i TeĢkilat ve Ġcraatı,
Matbaa-yı Amire, Ġstanbul, 1338, s.1-3. Değelendirmeler için bkz. Niyazi Berkes, Türkiye’de
ÇağdaĢlaĢma, Ġstanbul, 2004, s.180-181; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.222-223.
13
NeĢet Çağatay, “Tanzimat ve Türk Eğitimi”, Mustafa ReĢid PaĢa ve Dönemi Semineri Bildiriler,
(Ankara 13-14 Mart 1985), Ankara, 1994, s.54-57.
14
Bernard Lewis, Modern Türkiyenin DoğuĢu, Ankara, 1970, s.84; Stanford J. Shaw-Ezel Kural Shaw,
Osmanlı Ġmparaorluğu ve Modern Türkiye, C.II, (Çeviren: Mehmet Harmancı), Ġstanbul, 2006,
s.78. Mehmet Ali PaĢa, 1809 yılından itibaren askerî amaçlı olarak Avrupa‟ya öğrenciler
göndermesine rağmen genel eğitimin geliĢimi noktasında Mısır ahalisinin potensiyeline yönelik ilk
izlenimi negatifti. Bir coğrafyacı ve mühendis olan Jombard‟ın Fransa‟ya öğrenci göndermesi
gerektiği konusundaki tavsiyesini dikkate almıĢ ve 1826 yılından itibaren bu ülkeye genel amaçlı sivil
eğitim için öğrenciler göndermeye baĢlamıĢtı. Bill Williamson, Education and Social Change in
Egypt and Turkey, London, 1987, s.62. Sultan II. Mahmut Avrupa‟ya yaklaĢık 150 öğrenci
gönderimiĢtir. Adnan ġiĢman, Tanzimat Döneminde Fransa’ya Gönderilen Osmanlı Öğrencileri,
1839-1876), Ankara, 2004, s.2. Bu konuyla ilgili olarak ayrıca bkz. Hamiyet Sezer, “Tanzimat
Dönemi‟nde Avrupa ġehirlerine Gönderilen Öğrenciler”, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim
Milletlerarası Kongresi Ġstanbul 12-15 Nisan 1999, ĠRCICA, Ġstanbul, 2001, s.689 vd.
15
…Mahmud devrinin en esaslı ve en faydalı tedbirlerinden biri, o vakte kadar her türlü ıslahat ve
yeniliğe karşı daima muhalefet eden yeniçerilerin lağvı ise, diğeri de müteakip devirlerde faal bir rol
oynayacak adamları yetiştirmek suretiyle garplılaşma hususuna zemin hazırlamaktır. Mümtaz
Turhan, Kültür DeğiĢmeleri, Ġstanbul, 1951, s.200.
10
ayrıntılı bir rapor hazırlanarak dile getirilmiĢti. Özetle raporda, öncelikle eğitimin
insanın ve ülkenin geliĢimindeki öneminden bahsedilmekte, ilmin devletin
ilerlemesindeki rolüne vurgu yapılmaktaydı. Dinî bilgilerin insanı ahirete
hazırladığına, ilmin ise dünyada refah içerisinde yaĢamanın temeli olduğuna iĢaret
edilmekteydi16.
Ardından
ise
çocukların
yaĢları
geldiğinde
mekteplere
gönderilmesinin ve iyi bir eğitim almalarının temin edilmesinin gereği ifade
edilmekte, geçmiĢe atfen eğitim konusundaki ihmalkârlığın, ona yeni bir düzen
vermek suretiyle sona erdirilmesine değinilmekteydi. Bu doğrultuda evvelâ
ilköğretimin ele alınarak zorunlu hale getirilmesi, hocalarının yetkinleĢtirilmesi, tek
tek ders anlatma usûlünün yerine aynı düzeyde eğitimin verildiği sınıf sisteminin
benimsenmesi, fakir çocuklara özel mektepler açılması, Kuran‟ı hatmedip, Ġlmihâl
derslerini görerek ilköğretimi bitirenlerin selâtin-i izam, baĢka bir ifadeyle orta
dereceli mekteplere yönlendirilmesi, buradan mezun olanların ise yüksek mekteplere
devam etmeleri teklif edilmekteydi. Ayrıca orta öğretimde Türkçe ĠnĢa‟nın yanısıra
Tuhfe ve Nuhbe ile Subha-yı Sıbyan gibi lügat ve Birgivi Risâlesi gibi ahlak
kitaplarının okutulması ve Kitâbet derslerinin verilmesi tavsiye edilmekteydi17.
Meclis-i Nafia‟nın düĢünce ve tavsiyeleri, tabiatıyla etkinliğini kaybetmek
istemeyen ulema tarafından ihtiyatla karĢılandı. Ağırlıklarının bulunduğu Dâr-ı Ģûrâ-
16
…Delâil-i akliyye ve nakliye ile müsbet ve mevcûd ve meşhûd olan sanayi ve hiref mahzâ ilm ile zuhûra
geldiği ve ulûm-ı dîniyye vesile-i necât-ı ahiret olduğu misüllü fünûn-ı saire dahi muaşeret-i nev‘i
benî âdemin kemâline sebep olacağı vâreste-i kayd-ı beyân ve işâretdir… Raporun ve sair
müzekkirelerin tam metni için bkz. “Meclis-i Umûr-ı Nafi„a‟nın Layihası” Takvim-i Vekâyi, def‘a
176 (21 ZA 1254/5 ġubat 1839); Salnâme-i Maârif-i Umûmiye, H.1318 (1900/1901), s.16-21;
Mahmud Cevâd, a.g.e., s.6-10; Unat, a.g.e., s.81-89 (Latince). Değerlendirmeler için ayrıca bkz.
Berkes, a.g.e., s.181-184; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.222-223; Selçuk AkĢin Somel,
The Modernization Of Publıc Education Ġn The Ottoman Empire 1839-1908, Leiden-BostonKöln, 2001, s.29-32.
17
Tuhfe, Sümbülzâde Vehbi tarafından yazılmıĢ olan manzum bir Farsça-Türkçe lugattır. Nuhbe ise yine
Sümbülzâde‟nin kaleme aldığı Arapça-Türkçe sözlüktür. Subha-yı Sıbyan ise çocuklar için
hazırlanmıĢ Arapça-Türkçe sözlüktür. Somel, a.g.e., s.31.
11
yı Bâbıâlî tarafından incelenen rapora iki konuda muhalefet ettiler. Bunlardan birisi,
alfabeyi öğrenememiĢ çocuklara uygulanmasının verimsiz olacağı düĢünülen sınıf
sistemi18, diğeri ise iki defa Kuran hatmederek orta dereceli mektepler için yeterli
bilgilerin edinilemeyeceği görüĢü idi. Dâr-ı Ģûra‟ya göre ilköğretimden mezuniyet,
en az beĢ altı defa Kuran‟ı hatmetmeye bağlanmalıydı19.
Nafia Meclisi Dâr-ı Ģûra‟nın ihtarlarına cevap vererek çekinceleri gidermeye
çalıĢtı20. Ardından ise konu, Divân-ı Ahkâm-ı Adliye‟de görüĢüldü. Bu görüĢmede
orta dereceli mekteplerde Arapça dilbilgisi derslerine Emsile‟den baĢlanması Bina,
Maksûd, Izzi ve Nahiv‟den ve Avâmil‟e kadar gösterilmesi, ilerledikçe de Sarf‟dan
Nuhbe ve Birgivî Risalesi‟ne geçilmesi nihayet ahlak ve lügat derslerinin okutulması
görüĢü ileri sürüldü. Ġstanbul‟da birkaç mektebin orta dereceli olarak düzenlenmesi,
hocalar tayin edilmesi, buraya alınacak öğrencilerin tespiti için ise ulemadan birinin
görevlendirilmesi uygun görüldü. Sultanın bu görüĢleri onaylamasının ardından21 ise
18
…Dört beş yaşında henüz mektebe verilmiş ve hey’et-i hurûfu görmemiş ve bilmemiş olan etfâl beherhâl hocalarının birer birer hurûfu gösterüb ta‘lim iylemesi lazım geleceğinden bu gibilere birden ders
verilmesi yani onbeş yirmi çocuğu hocaları karşısına oturtub cümlesine birden elifba harflerini hîn-i
kıraatde hocanın lisanından bi’l-istima‘ lâfzen elif ba demeği öğrenmek mümkün ise de hey’et-i
hurûfu irâe itmedikçe bilmesi mümkün olamaz gibi hatıra gelmiş… “Bazı hususun lâzım geldiğini
mübeyyin Dâr-ı Ģûra-yı Bâbıâlî‟den Meclis-i mezkûre (Meclis-i Nafia‟ya) gönderilen ihtar
müzekkeresi” Takvim-i Vekâyi, def‘a 176 (21 ZA 1254/5 ġubat 1839).
19
…Yalnız bir iki hatm-ı şerif itmiş olan etfâl zikrolunan lugat ve inşa ve risale kıraatine kesb-i kabiliyet
idemeyeceğinden bi’l-farz kabiliyeti olsa dahi işbu kitablar kıraatıyla meşgul olub Kur‘an-ı Kerim
kıraati nâkıs kalarak ilm-i tecvid ve vücûh-ı kıraat ta‘allümünden bi-behre kalacağından meselâ
zikrolunan mahallât mekteblerinde halince Kur‘an-ı Azim kıraatine kesb-i isti‘dâd iylemek üzere üç ve
beş veyahud altı hatm-i şerif idüb…Takvim-i Vekâyi, def‘a 176 (21 ZA 1254/5 ġubat 1839).
20
Meclis-i Nafia, Kur„an‟ı bir iki defa hatmederek sıbyan mektebini bitirmenin hafızların azalmasına
neden olmayacağını, sınıf sisteminden kastın ise Elifba, Kur„an, Ġlmihâl ve Tecvid okuyanların ayrı
gruplara ayrılması olduğunu Dâr-ı Ģûra‟ya cevaben bildirdi. Bu görüĢ ayrılığı, aynı zamanda Dâr-ı
Ģûra nezdinde ulemayla mücadelenin de resmi baĢlangıcıydı. Necdet Sakaoğlu “Eğitim TartıĢmaları”,
TCTA, C.II, Ġstanbul, 1985, s.479.
21
Takvim-i Vekâyi, def‘a 176 (21 ZA 1254/5 ġubat 1839); Somel, a.g.e., s.32.
12
gerekli düzenlemeleri yapmak üzere Mekâtib-i RüĢdiye Nezâreti kuruldu ve
nazırlığına Ġmâmzade Esad Efendi tayin edildi22.
Bu geliĢmeler, özellikle Nafia Meclisi‟nin raporu eğitim teĢkilatının
kurumsallaĢması ve bu doğrultudaki reformların baĢlaması noktasında aynı zamanda
bir milat oldu23. Zira gerçekçi bir yaklaĢımla modern dünyanın ilim öncülüğünde
Ģekillendiği ve ülkenin ilmin yolunu takip etmekten baĢka çaresi kalmadığı düĢüncesi
ortaya konmuĢtu. Bu bağlamda dıĢ dünya ile ilgilenmeyip, sadece kendi ülkesi
içerisindeki “geleneksel cüzi bilgilerle” yetinen ulemâya24 karĢı da refleks
oluĢmuĢtu25. Ancak raporda öngörülen bilimsel eğitim, doğal olarak din merkezinden
soyutlanamadı. BaĢka bir ifadeyle tespit yerinde, fakat çözüm için ileri sürülen
öneriler -bu önerileri ileri sürenlerin düĢüncelerinde dahi- bunun oldukça
gerisindeydi. Nitekim meclisler arasındaki fikir uyuĢmazlığı dinî eğitimin teferruatı
üzerinde yoğunlaĢarak çağdaĢ düĢünceleri sığ bıraktı26.
Gerek modernleĢme yolunda yapılan ıslahatları uygulamaya yardımcı olacak
donanımlı memurlara duyulan ihtiyaç ve gerekse eğitimi modernleĢtirmeye yönelik
giriĢimler, Nafia Meclisi‟nin tekliflerinden olan orta dereceli mekteplerin
kurulmasına zemin hazırlamıĢtı. Nihayet bu mekteplerden ilki, Osmanlı Devleti‟nin
22
BOA., HAT. 1320/51545 (29 Z 1254/15 Mart 1839); Salnâme-i Maârif-i Umûmiye, H.1318
(1900/1901), s.22; Mahmud Cevâd, a.g.e., s.20-21; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.224225.
23
Mehmet Ö. Alkan, “Ġmparatorluk‟tan Cumhuriyet‟e ModernleĢme ve Ulusçuluk Sürecinde Eğitim”,
Osmanlı GeçmiĢi ve Bugünün Türkiye’si, (Derleyen: Kemal H. Karpat), Ġstanbul, 2004, s.91-92.
24
Roderic H. Davison, “Osmanlı Türkiyesi‟nde Batılı Eğitim”, (Çeviren: Mehmet Seyitdanlıoğlu),
Belleten, C.LII/200, Ankara, Ağustos, 1987, s.1031.
25
Bilime dayalı eğitimin (secularization of education) geliĢimiyle ulemanın nüfuzu etkisini kaybetmeye
baĢladı. Walter F. Weiker, “The Ottoman Buraucracy: Modernization and Reform”, Administrative
Science Quarterly, Vol.13, No.3, Dec. 1968, p.456.
26
Berkes, a.g.e., s.183.
13
ilk rüĢdiyesi ve aynı zamanda sivil meslek okulu olan Mekteb-i Maârif-i Adliye,
1839 yılında tesis edildi.
1.3.Mekteb-i Maârif-i Adliye (Adlî)
Mekteb-i Maârif-i Adlîye27‟nin kuruluĢ gayesi devlet dâirelerine donanımlı
memurlar yetiĢtirmek ve hâlihazırda çalıĢmakta olan memurların mektebe
devamlarını temin ederek seviyelerini yükseltmekti28. Bu amaç doğrultusunda nasıl
bir yapıya sahip olacağını teferruatlı bir Ģekilde belirleyen bir nizamnâme
hazırlanmıĢtı. Buna göre mektep, yaklaĢık 100 yatılı öğrenciyi barındıracak
kapasitede bir binaya sahip olacaktı. Bunun yanı sıra Bâbıâlî civarında inĢa edilecek
mektep binasında, yine 100 öğrencinin ders görebileceği 6 derslik, bir kütüphane ve
bir de depo bulunacaktı. Ayrıca hocalar için dinlenme ve çalıĢma odaları ile
öğrenciler için ders aralarında vakit geçirecekleri bir oda da yine bina içerisinde yer
alacaktı29.
Mektebe 4.000 kuruĢ maaĢla bir müdür ve 2.000 kuruĢ maaĢla ulemadan
ikiĢer Arapça ve Farsça hocası ile bir sülüs hocası tayin edilecekti. Öğrencilerin
dersleriyle meĢgul olmaları, mektebin adap ve kurallarına riayet etmeleri müdürün
sorumluluğuna bırakılmıĢtı. Bu konuda müdüre yardımcı olmak, yatılı öğrencilerin
27
28
29
II. Mahmut‟un mahlasına nispetle “adlî” ekini alan Mekteb-i Maârif‟e aynı zamanda Mekteb-i
Ġrfaniyye ve Mekteb-i Ġrfan da denmiĢtir. Ergin, a.g.e., C.I-II, s.395-396; Sungu, a.g.m., s.4. Öte
yandan arĢiv kayıtlarında adlî yerine daha ziyade adliye tabirinin kullanıldığı görülmektedir.
Dolayısıyla biz de belgelerdeki orijinal ifadeye sadık kalmak adına Mekteb-i Maârif-i Adliye ismini
kullanmayı uygun gördük.
Salnâme-i Maârif-i Umûmiye, H.1318 (1900/1901), s.22; Mahmud Cevâd, a.g.e., s.25-26; Unat,
a.g.e., s.80e.
BOA., A.DVNSNZAM.d. Nr.34/32, s.34-39 (27 ZA 1254/11 ġubat 1839); BOA., MAD.d, Nr. 8999
(27 ZA 1254/11 ġubat 1839), s.15-17. Bu mektebin kuruluĢu ve nizamıyla ilgili çalıĢmalar için ayrıca
bkz. Ergin, a.g.e., C.I-II, s.394-406; Sungu, a.g.m., s.1-14; Hasan Ali Koçer, Türkiye’de Modern
Eğitimin DoğuĢu ve GeliĢimi, Ġstanbul, 1991, s.43-46. Konuyla ilgili son ve kapsamlı çalıĢma için
ayrıca bkz. Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.226-228.
14
ihtiyaçlarını karĢılamak ve binanın temizlik hizmetlerini görmek üzere maaĢları 500
ile 600 kuruĢ arasında değiĢen görevliler tayin olunacaktı. Okutulacak dersler için ise
Bâbıâlî kalemlerinden ehil bir rika ve divani hocası, Bâb-ı Defterî‟den de bir siyakat
hocası tayin edilecekti. Hocalar, cuma günleri hariç her gün sabahtan akĢama kadar
mektepte bulunup, derslerine girecek ve öğrenciler ile ilgileneceklerdi30.
Mekteb-i Maârif-i Adliye‟de, Bâbıâlî ve Bâb-ı Defteri kalemlerinde
çalıĢmakta olan memurlar ile devlet ricâlinin çocuklarının eğitim görmesine öncelik
verilmesi planlanmıĢtı. Bununla birlikte kayıt yaptırmak isteyen öğrenciler Hariciye
ve Maliye nezâretlerine dilekçe ile müracaat edeceklerdi. Dilekçe veren öğrenciler
hakkında tahkikat yapılacak ve ancak Ģartları uygun olanlar kabul edileceklerdi.
İstihkak ve kabiliyeti his olunmayanlar, alınmayacaklardı. Kontenjan 100 kiĢiyi
aĢmayacak ve seviyelerine göre sınıf-ı evvel (birinci sınıf), sâni (ikinci) ve sâlis
(üçüncü) Ģeklinde üç sınıfa ayrılacak olan öğrencilerin yaĢı 18‟in altında olacaktı.
Dersler baĢladıktan sonra devam-devamsızlık hususuna dikkat edilecek, derslere geç
kalanlar uyarılacak, gelmeyenler ise araĢtırılıp eğer uygun bir mazeretleri yoksa ikaz
edileceklerdi. Uyarıları dikkate almayan ve mazeretsiz geç gelmeyi veya hiç
gelmemeyi tekrarlayanlar ise uzaklaĢtırılacaklardı. Ayrıca birkaç sene eğitim görüp
kalemlere girecek seviyeye ulaĢamayanlar, becerilerine göre baĢka mesleklere
yönlendirileceklerdi. Eğitimleri sonunda sınavlarını geçerek baĢarılı olanlar ise
istedikleri kalemlerde çalıĢabileceklerdi. Öğrencilerin baĢarı durumu ise her sene
dersler kesildikten sonra yapılacak olan sınav neticesinde belirlenecekti. Sınavda
üstün baĢarı gösteren öğrencilere, “niĢan-ı istidat” isimli küçük altın bir niĢan ile 500
kuruĢ bahĢiĢ verilecekti. Ġkinci ve üçüncü derecede baĢarılı olan öğrenciler de yine
30
BOA., A.DVNSNZAM.d. Nr.34/32, s.34-36; BOA., MAD.d, Nr. 8999, s.15-16; Sungu, a.g.m., s.5-9.
15
niĢan ve para ile ödüllendirilecekti. Sınavlarını baĢarıyla geçen birinci sınıf
öğrencilerine 150, ikinci sınıf öğrencilerine 100 ve üçüncü sınıf öğrencilerine 50
kuruĢ bahĢiĢ verilecekti. Mektepte okutulan derslerle alakalı çeĢitli konulardan ve
ilm-i ĠnĢa (fenn-i kitâbet, vesîka ilmi, diplomatika)‟dan yapılacak sınavlarda ise hiç
kimseye iltimas gösterilmeyecekti31.
Mekteb-i Maârif-i Adliye‟de verilecek dersler Arapça Sarf (etimoloji,
gramer) ile Nahiv (formoloji, cümle bilgisi), Farsça, Mantık, Tarih, Coğrafya,
Hendese (geometri) ve Politika olacaktı. Matematik, coğrafya ve geometri gibi
ilimlerin Avrupa‟da ileri seviyede olduğu ve öğrencilerin bu ilimleri anlayacak
derecede Fransızca bilmelerinin gerekliliği de nizamnâmede vurgulanmaktaydı.
Ancak Fransızca eğitimi, gramerlerindeki benzerlik sebebiyle Arapça gramer
öğretildikten sonra öğrencilere verilecekti32.
1.3.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler
Mekteb-i Maârif-i Adliye, nizamnâmede çizilen tabloya bakıldığında son
derece modern bir mektep görünümündeydi. Ancak 1839 baharında eğitim hizmetini
vermeye baĢlayan mektebin33 öngörülen yapısı, hızlı netice alma kaygısıyla pratiğe
dökülememiĢti34. Özgün bir binadan yoksun olarak açılmıĢ olan mektep, Sultan
Ahmet Camii‟nin hükümdar mahfilinde geleneksel eğitim sistemine göre dizayn
31
BOA., A.DVNSNZAM.d. Nr.34/32, s.35-37; BOA., MAD. Nr. 8999, s.15-16; Sungu, a.g.m., s.9-11.
BOA., A.DVNSNZAM.d. Nr.34/32, s.36-37; BOA., MAD. Nr. 8999, s.16; Sungu, a.g.m., s.3;
Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.226-227.
33
Mekteb-i Maârif-i Adliye‟nin kuruluĢ tarihi, arĢiv kayıtlarında 27 ZA 1254 (11 ġubat 1839) olarak yer
almaktadır. Ancak okulun açılıĢ tarihinin bundan kısa bir süre önce olduğu tahmin edilmektedir.
Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.226.
34
Sungu, a.g.m., s.2; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.227.
32
16
edildi35. Okutulması düĢünülen derslerin çoğuna da eğitim-öğretim içerisinde yer
verilemedi.
Mekteb-i Maârif-i Adliye Nizamnâmesi‟ne göre öğrencilerin mektebe kabul
edilebilmek için Hariciye ve Maliye Nezâretlerine baĢvurmaları gerekmekteydi.
Ancak mektep açıldıktan sonra kayıt alma iĢi farklı bir yöntemle gerçekleĢtirildi.
Buna göre bir sıbyan mektebinden mezun olmuĢ olan öğrenciler okula kabul edilmek
için önce dilekçeyle Bâbıâlî‟ye müracaat ediyorlardı. Bu dilekçe öğrenciler ve
ebeveynleri tarafından verilebilmekteydi36. Gerekli araĢtırmalardan sonra baĢvuru
uygun görülür ise öğrencinin kabul edilmesi için mekâtib-i rüĢdiye nazırına bir
buyruldu gönderiliyordu37. YazıĢmaların ardından ruûs-ı hümâyun verilmesiyle de
öğrenci mektebe alınıyordu38.
Yapısı itibariyle Müslüman tebaaya yönelik olan mektebin açılması, ilgiyle
karĢılanmıĢtı. Üstelik bu okuldan mezun olanların haricinde kimsenin kalemlere
alınmayacağının duyurulması mektebe olan talebi de yoğunlaĢtırdı. 1841 yılında ilk
mezunlarını verirken öğrenci sayısı 77‟si kalemlere devam eden kâtipler olmak üzere
35
BOA., C.MF. 25/1241 (27 ZA 1256/ 20 Ocak 1841).
Devletlü inâyetlü merhametlü efendim sultanım hazretleri sağ olsun arzuhal kullarıdır ki sâye-i
mücedditvâye-i şehinşâhide tertib ve tanzim buyrulan Mekteb-i Maârif-i Adliye şakidanı zümresine
ilhak ve idhâlim ber-kemâl iylediğü derkâr olmağla bu bâbda müsaade-i aliyyeleri irzân buyrularak
ber-mûceb-i nizam icâb olan rüûs-ı hümâyun yed-i âcizâneme ita buyrulmak bâbında emr ü ferman
devletlü inâyetlü efendim sultanım hazretlerinindir. Emin veled-i Mehmed kulları. BOA., C.MF. 1/244 (1255 M 21/6 Nisan 1839); Fatma isimli kadın, oğlu Ġsmail‟in yaĢı ve eğitim seviyesi ilgili bilgi
verdikten sonra oğlunun ilm-i irfâniye kalemi Ģakirdânlarının ceridesine kaydını talep etmektedir.
BOA., C.MF. 1/24. Dilekçe örneği için ayrıca bkz. BOA., C.MF. 7/338 (29 Z 1255/4 Mart 1840).
37
Mekteb-i Maârif-i Adliye, Kasım 1838‟de kurulan ve nazırlığına Ġmamzâde Esad Efendi‟nin getirildiği
Mekâtib-i RüĢdiye Nezâreti‟nin kontrolündeydi. Nezâretin görevi mektep öğrencilerinin kısa sürede
ve kabiliyetli bir Ģekilde tahsillerini tamamlamalarını sağlamaktı. Takvim-i Vekâyi, def‘a 191 (17
ZA 1255/22 Ocak 1840).
38
BOA., C.MF. 28/1376 (28 C 1259/26 Temmuz 1843); Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.227.
1846 yılından itibaren Mekâtib-i RüĢdiye Nezâreti'nin lağvedilmesiyle, bu nezâretin görev ve yetkileri
Daimî Meclis-i Maârif (Meclis-i Maârif-i Umûmiye)‟in üzerine alındı. Dolayısıyla kalemlere alınacak
kiĢilerin yeteneklerinin tespiti de dâhil olmak üzere bütün iĢlemler bu meclis tarafından yürütülmeye
baĢlandı. Teyfur Erdoğdu, “Maârif-i Umumiye Nezâreti TeĢkilatı-I”, A.Ü. SBF Dergisi, C.51,
Ankara, 1996, s.196.
36
17
toplam 325 idi. Bundan bir yıl sonra da 326 öğrenci bulunmaktaydı. Bu
öğrencilerden ise 59‟u kalemlerde istihdam edilmiĢ olan memurlardı39.
Ġdareciler ilk giriĢim olması sebebiyle mektebe hevesle önem veriyorlardı.
Daha eğitim henüz baĢlamıĢken öğrencilere dağıtılmak üzere Maliye Nezâreti 15.000
kuruĢluk atiye tahsis etmiĢti40. Ayrıca açıldıktan sonra da her sene yapılan sınavlarda
öğrencilere atiye verilmesi gelenek haline getirildi41. Öğrencilerin imtihanlarına
Ģeyhülislamın, vezirlerin ve devlet ricalinden kimselerin hatta bazen padiĢahın bile
nezâret etmesi de mektebe verilen değeri net biçimde ifade edebilir42. Aynı önemin
öğrenciler tarafından da gösterilmesine gayret sarf edilmiĢtir. Özellikle ilk yıllarda
devam konusuna dikkat edilmiĢ, düzenli olarak yoklama çizelgesi tutulmuĢtur43.
Modern manada olmasa da sınıf usûlü ilk defa Mekteb-i Maârif-i Adliye ile
uygulanmaya baĢlanmıĢtır44.
39
BOA., Ġ.DH. 37/1749, lef.1 (bundan sonraki belge atıflarında irade lefleri/ekleri gömlek numarasından
sonra 37/1749-1 Ģeklinde gösterilecektir). (12 S 1257/5 Nisan 1841); BOA., Ġ.DH. 55/2721-2 (1258 S
15/28 Mart 1842).
40
BOA., C.ML. 534/21947 (14 RA 1255/27 Mayıs 1839); Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform,
s.227.
41
1842 yılında Mekteb-i Maârif-i Adliye ve Ulûm-ı Edebiye‟de okuyan öğrenciler ile mektebin memur
ve hocalarına yılsonu sınavının ardından toplam 26.080 kuruĢ atiyye dağıtılması kararı alınmıĢtır.
BOA., Ġ.DH. 55/2721-2 (1258 S 15/28 Mart 1842). Önemli bir çalıĢmada, adı geçen arĢiv kaydına
atfen Mekteb-i Maârif-i Adliye‟de, öğrencilere hediye olarak kitap dağıtıldığı bilgisinin verildiğine
rastladık. Ancak söz konusu çalıĢmada kitap sayısı olarak verilen rakamlar derslerde okutulan sarf ve
nahiv kitaplarına göre sınıflara ayrılmıĢ olan kâtip ve öğrencilerin sayısıdır. Hediye, baĢka bir ifadeyle
atiyye-i seniyye, maliye hazine-i celilesinden celb ile hoca, öğrenci ve memurlara dağıtılacak olan
toplam 26.080 kuruĢtur. ÇalıĢmamızın kusursuz olduğu iddiasında bulunmadan, sehven gözden
kaçmıĢ olduğunu düĢündüğümüz bu ayrıntıyı düzeltmekte fayda görüyoruz. Bkz. Arzu M. Nurdoğan,
Osmanlı ModernleĢme Sürecinde Ġlköğretim, Marmara Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları
Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ġstanbul, 2005, (Tablo 3.12) s.333. Hoca, öğrenci ve memurların
atiyyesi 1846 yılında ise 29.455 kuruĢ idi. BOA., Ġ.DH. 99/5000-2 (20 ZA 1262/9 Kasım 1846).
Bununla beraber baĢarılı öğrenciler için verilmesi düĢünülen niĢanlardan vazgeçilmiĢtir. BOA., Ġ.DH.
37/1749-5 (12 S 1257/5 Nisan 1841).
42
Ceride-i Havâdis, Nr.274 (Gurre-i Rebiülâhir 1261/9 Nisan 1845); BOA., Ġ.DH. 160/8865-1, (9 R
1264/15 Mart 1848); Mahmud Cevâd, a.g.e., s.26; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.402.
43
BOA., C.MF. 7/327 (1 C 1255/12 Ağustos 1839); BOA., C.MF. 50/2479 (29 C 1255/9 Eylül 1839)
44
Modern manada öğrencilerin bilgi sevilelerine ve yaĢlarına göre sınıf usûlü uygulaması rüĢdiyelerin
tesisi ile baĢlayacaktı. Somel, a.g.e., s.16.
18
Ġleriki yıllarda mektebe, açıldığı dönemlerde olduğu kadar talep olmamıĢtır.
RüĢdiyelerin açılması, iltimasla hariçten memuriyete girme, Darülmaârif ve diğer
mektep mezunlarının da kalemlerde istihdam edilmesi gibi nedenlerin mektebin
öğrenci mevcudunu düĢürdüğü görülmektedir45.
Mekteb-i Maârif-i Adliye‟de okutulması düĢünülen dersler, nizamnâmede
gerekliliği izah edilerek belirlenmiĢ ve güncellenmiĢ konuları içeren dersler idi.
Bununla beraber meslekî bilginin yanında sosyal ve politika ile ilgili ilimlere ait
derslerin de iĢlenmesinin planlanması mektebe çağdaĢ bir duruĢ kazandırmıĢtı.
Ancak literatür eksikliği ve eğitimci sıkıntısı gibi nedenlerle bu dersler programda
yer almayarak sadece düĢüncede kaldı. Açıldıktan sonra mektepte 1838 yılında
alınan Meclis-i Vâlâ kararları doğrultusunda, orta dereceli mekteplerde okutulması
öngörülen Sarf ve Nahiv derslerine yönelik geleneksel eğitim ağırlık kazandı.
Nitekim Omanlı Türkçesi‟ne hâkim olmanın yolu Arapça ve Farsça dilbigisinin
hakkıyla öğrenilmesinden geçmekteydi. Bu düĢünceden hareketle adı geçen dersleri
tahsil etmeyenlerin memuriyete alınmayacakları ilan edildi46.
Nahiv baĢka bir ifadeyle cümle bilgisi derslerinde Arapça cümlelerin yapısı
ve kuruluĢu öğretilmekteydi. Bu ders için konu ile ilgili kuralları anlatan ve örnekler
veren “Kafiye”, “Ġzhar” ve “Avâmil” isimli yıllarca okutula gelen kitaplardan
faydalanılmaktaydı. Sarf dersleri için okutulan kitaplar ise Arapça fiil çekimi
45
1850‟de mektepteki öğrenci sayısı 250‟ye kadar düĢmüĢtür. M.A., Ubicini, Türkiye 1850, C.I,
(Çeviren: Cemal Karaağaçlı), s.198.
46
Takvim-i Vekâyi, def‘a 191 (17 ZA 1255/22 Ocak 1840).
19
kurallarını anlatan “Maksûd”, kelimeden kelime türetmeye yarayan kuralları anlatan
“Bina”, gramer bilgilerini veren “Emsile” ve “Izzi” idi47.
Öğrencilerin
seviyelerini
bu
kitaplar
üzerindeki
hâkimiyetleri
belirlemekteydi. Nahiv kitaplarını tahsil etmekte olan öğrenciler üç, sarf kitaplarını
okumakta olan öğrenciler ise dört sınıfa ayrılmıĢlardı48. Kafiye ve Ġzhar sınıf-ı evvel
(birinci sınıf) ve sâni (ikinci) öğrencilerinin, Avâmil ise sınıf-ı sâlis (üçüncü sınıf)
öğrencilerinin okuduğu kitaplardı. Izzi, Maksûd, Bina ve Emsile ise bir nevi hazırlık
gören mülâzım öğrencilerin okuduğu eserlerdi49. Ayrıca mektepte Arapçanın
haricinde Farsça, Nesih, Sülüs, Divani ve Rika50 ile sonradan bu derslere dâhil olan
Riyâziye
(matematik),
Coğrafya,
Hesap
(aritmetik)
ve
Hendese
dersleri
okutulmaktaydı51.
Ġlk
yıllarda
öğrencilerin
sınıf-ı
evvel52
itibarıyla
mezun
düzeyine
gelebilmeleri için Kafiye‟yi tamamlamaları yeterliydi. Ancak sonradan hissedilen
eksiklik üzerine pratikte daha fazla gerekli olacak derslere ağırlık verildi. Öğrenciler,
Sarf ve Nahiv ile fazla meĢgul ettirilmeyerek daha ziyade ĠnĢa ve Kitâbet olarak
47
BOA., Ġ.DH. 37/1749-1 (12 S 1257/5 Nisan 1841); Kitaplar hakkında daha fazla bilgi için bkz. Mefail
Hızlı, “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”, Uludağ Üniversitesi Ġlahiyat
Fakültesi Dergisi, C.17, S.1, Bursa, 2008, s.25-46.
48
BOA., Ġ.DH. 85/4250-1 (19 S 1260/14 Mart 1844).
49
BOA., Ġ.DH. 37/1749-1 (12 S 1257/5 Nisan 1841).
50
Hatt hocaları Divân-ı Hümâyûn kalemlerinden becerilerini ispat etmiĢ kiĢiler arasından seçilerek
görevlendirilmekteydiler. BOA., C.MF. 89/4437 (18 B 1257/5 Eylül 1841).
51
Ceride-i Havâdis, Nr.274 (Gurre-i Rebiülâhir 1261/9 Nisan 1845). Mektep-i Maârif-i Adliye
idaresinin 1850 yılında mekâtib-i saire ile birleĢmesiyle riyâziye, hesap ve coğrafya derslerinin
mektepte okutulan dersler arasına girdiği görülmektedir. BOA., Ġ.MVL. 177/5300-2 (18 ġ 1266/30
Mayıs 1850); Ubicini de bu dönemde mektepte tarih ve coğrafya derslerinin okutulduğundan
bahseder. Ubicini, a.g.e., C.I, s.198. Ayrıca bkz. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye (Sonraki
atıflarda Devlet Salnâmesi olarak kısaltılacaktır) H.1277(1860), s.113; H.1278(1861), s.113.
52
Sınıf-ı evvel veya birinci sınıf, eğitimin son senesini baĢka bir ifadeyle son sınıfı ifade eder.
20
adlandırılan meslekî derslere yönlendirildiler53. 1857 yılı baĢlarında ise mektepte
Hendese derslerini tahsil sırasında Resim dersi de verilmeye baĢlandı54.
1.3.2.Eğitimci Kadrosu
Tanzimat reformlarının verdiği en büyük açıkların baĢında reformları önce
algılayıp sonra uygulayabilecek eğitimli kadro sıkıntısı gelmekteydi. Bu nedenledir
ki, Mekteb-i Maârif-i Adliye açıldığı sırada modern manada eğitim verecek hocalar
bulunamadı. Doğal olarak ilk müracaat edilen kiĢiler müderrisler oldu. Bununla
beraber idareciler mevcut imkânlar dâhilinde kaliteli hocalar bulmaya dikkat
etmiĢlerdir. Mektep, meslekî eğitim amacıyla kurulduğu için de tabiatıyla müdürler
ve yazı hocaları, daha ziyade en az hocalık rütbesine sahip olan Divân-ı Hümâyûn
Kalemi memurları arasından seçilmekteydiler55.
Mekteb-i Maârif-i Adliye‟nin iki tip eğitimcisi bulunmaktaydı. Bunlardan
birincisi ders vermeye salahiyeti olan tecrübeli hocalar, ikincisi ise hocalığa yeni
baĢlamıĢ olan asistan mahiyetinde mülâzımlar idi. Mülâzımlar, tecrübe kazandıktan
sonra alanlarında duyulan ihtiyaç üzerine veya mektepten bir vesileyle ayrılan
hocaların yerine geçerek yükselebilmekteydiler. Mülâzımlıktan boĢalan kadrolar ise
hariçten yapılan atamalarla tekrar doldurulmaktaydı56.
53
BOA., BEO., A.MKT.NZD. 52/70 (20 C 1268/11 Nisan 1852).
BOA., Ġ.DH. 367/24296-1 (12 CA 1273/8 Ocak 1857).
55
BOA., Ġ.DH. 78/3880 (28 B 1259/24 Ağustos 1843).
56
Mekteb-i Maârif-i Adliye hocalarından Hasan Efendi‟nin vefatı üzerine yerine mektebin
mülâzımlarından Ebubekir Efendi, boĢalan mülâzımlık görevine ise Sultan Mehmed Camii ders-i
âmmlarından Seyyid Mehmet Efendi tayin kılınmıĢtır. Takvim-i Vekâyi, def‘a 215 (20 Zilkade
1256/13 Ocak 1841); …Mekteb-i Maaârif hocalarından Ahmed Efendi’nin vuku-ı vefâtına mebni
yerine mahsus olan bin beş yüz guruş maâş ile mekteb-i mezbûr mülâzım-ı evveli bulunan Mehmed
Efendi’nin tayini… BOA., Ġ.DH. 403/26689 (18 L 1274/1 Haziran 1858).
54
21
Zaman zaman bazı düzensizliklere rastlanmakla beraber genel olarak hocalar
1.500, mülâzımları ise 750 kuruĢ maaĢ almaktaydılar57. MaaĢlar kadroya tahsis
edildiğinden mülâzımlıktan hocalığa geçenlerin maaĢı iki katına çıkmaktaydı. Aynı
Ģekilde mülâzımlığa atananlar da mülâzım maaĢı yani 750 kuruĢ almaktaydılar58.
1.3.3.Mektep Binası
AçılıĢı sırasında Mekteb-i Maârif-i Adliye için Ġstanbul ġehremaneti binası
düĢünülmüĢtü. Daha doğrusu burada bulunan Bâb-ı Defteri‟nin Topkapı Sarayı‟na
nakledilmesi ve binanın elden geçirilerek Mekteb-i Maârif-i Adliye‟ye tahsis
edilmesi planlanmıĢtı. Ancak Ocak 1839‟da Bâbıâlî‟nin yanması bu binanın Bâbıâlî
olarak kullanılmasını gerektirdi. Bu durumda mektep için Sultan Ahmet Camii
Hükümdar Mahfili en uygun yer olarak belirlendi59.
Bir müddet sonra geçici olarak Bâbıâlî‟ye verilen binadan da vazgeçilerek
ÇemberlitaĢ‟ta II. Mahmut‟un türbesi civarında yeni bir bina inĢası fikri gündeme
geldiyse de fiilî bir giriĢim olmadı60. Üstelik Bâb-ı Defteri binası da 1261 (1845)
yılında boĢaltıldıktan sonra Ticaret Nezâreti‟ne verildi61. Mekteb-i Maârif-i Adliye
1861 yılına baĢka bir ifadeyle kapanıncaya kadar bu binanın bir köĢesinde sığıntı
Ģeklinde varlığını devam ettirmiĢtir62.
57
BOA., Ġ.MVL. 88/1976-4 (10 S 1263/28 Ocak 1847).
Mekteb-i Maârif-i Adliye hocası, Ali Efendi‟nin mektepten ayrılmasıyla yerine 1.500 kuruĢ maaĢ ile
mekteb-i mezbûrda hocalık zeylinde bulunan müderrisinden Tahir Efendi, onun yerine de 750 kuruĢ
maaĢ ile Süleymaniye Camii ders-i âmmlarından ve müderrisinden Hafız Ahmet Efendi tayin
edilmiĢtir. BOA., Ġ.DH. 141/7266 (19 R 1263/6 Nisan 1847).
59
Sungu, a.g.m., s.4
60
BOA., Ġ.DH. 2/64 (1255 B 15/24 Eylül 1839).
61
Ergin, a.g.e., C.I-II, s.406.
62
Devlet Salnâmesi, H.1269(1852), s.87; H.1270(1853), s.94; H.1271(1854), s.104; H.1272(1855),
s.101; H.1274(1857), s.130; H.1277 (1860), s.113; H.1278(1861), s.113; H.1279(1862), s.116.
58
22
1.3.4.Mezunlarının Ġstihdamı
Mekteb-i Maârif-i Adliye, memur yetiĢtirmek üzere tesis edilmiĢ bir okuldu63.
Dolayısıyla sınavlarını vererek eğitimlerini tamamlayan öğrencilerin, devlet
dairelerinde istihdam edilmeleri karara bağlanmıĢtı.
Mektebin her sene bahar aylarında ve iĢlenen konulardan yapılan genel
imtihanlarında baĢarılı olan öğrenciler, bir üst sınıfa geçmekteydiler64. Sınıf-ı evvel
yani son sınıf öğrencileri ise mezun oldukları takdirde kalemlere memur olarak
girmeye dönemin ifadesiyle çırak buyrulmaya hak kazanmaktaydılar65.
ġevk ve istek kaynağı olacağı ve mektebe olan talebi arttıracağı düĢüncesiyle,
mezun olan öğrencilerin çalıĢmak istedikleri kalemler de kendi seçimlerine
bırakılmıĢtı. Seçilen kalemde aĢırı yığılma olmadığı sürece bu kuralın uygulanmasına
dikkat ediliyordu66. Bir kaleme aĢırı talebin olduğu durumlarda veya kapasitesi az
sayıda memur istihdamını gerektiren bir kalem tercih edildiğinde memur adayları,
yoğunluğun daha az olduğu kalemlere yönlendiriliyorlardı67.
63
…Aklâm-ı şâhâneye memur buyrulacak şakirdân ve müstaidd’in evvelemirde Mekteb-i Maârif-i
Adliye’de tahsil-i ulûm-ı lâzıme ve kafiye ile bade istedikleri kalemlere memur tayin olunmaları
nizamdan bulunduğu vechle… BOA., Ġ.DH. 78/3887 (3 B 1259/ 30 Temmuz 1843).
64
Ceride-i Havâdis, Nr. 176, (25 RA 1260/14 Nisan 1844); Nr.274 (Gurre-i Rebiülâhir 1261/9 Nisan
1845); Nr.324 (26 RA 1263/14 Mart 1847); Nr. 378 (20 R 1264/26 Mart 1848); Nr. 426 (13 R 1265/8
Mart 1849).
65
BOA., Ġ.DH. 56/2777 (2 RA 1258/13 Nisan 1842); BOA., Ġ.DH. 85/4250-2 (19 S 1260/10 Mart 1844);
BOA., Ġ.DH. 99/5000-2 (20 ZA 1262/9 Kasım 1846); BOA., Ġ.DH. 168/8865 (29 R 1264/15 Mart
1848).
66
BOA., Ġ.DH.87/4343 (17 R 1260/6 Mayıs 1844); Mahmud Cevâd, a.g.e., s.26.
67
1843 yılında mektepten mezun olanların atandığı kalemleri gösteren irâdede TeĢrifat-ı Divân-ı
Hümâyun Odası ile Darphane-i Amire Tahrirat Odası ve sair mahallerin memurunun fazla
olamayacağı ve aĢırı talep halinde Mektûbî-i Senâveri odasının dahi memur sayısının artacağı
belirtilmektedir. Bu nedenle de mektepten mezun olarak memuriyete hak kazanan adaylardan bu
odaları tercih eden 11 kiĢinin Mektûbî Odası‟yla Divân-ı Hümâyûn Kalemi Mühimme Odası‟na ve
Bâb-ı Maliye aklâmına, darphaneyi isteyen bir kiĢinin de Dâhiliye Kalemi‟ne memur kılınması tensip
olunmuĢtur. BOA., Ġ.DH. 78/3877 (3 B 1259/30 Temmuz 1843). Ayrıca bkz. BOA., C.MF. 51/2537
(17 R 1260/6 Mayıs 1844).
23
Mezun olan adaylar, göreve baĢlamak için önce çalıĢmak istedikleri kalemleri
belirten dilekçelerini mektep nezâretine sunmaktaydılar. Mektep nazırı öğrencilerin
taleplerini dilekçe ekleriyle beraber bir pusula ile Bâbıâlî‟ye bildirmekteydi68.
Bâbıâlî tarafından adayların istedikleri kalemler, ilgili nezâretlerle yapılan
müzâkereden sonra aday ve kalem isimlerinin yer aldığı bir listeyle padiĢahın
irâdesine arz ediliyordu69. Onay alındıktan sonra da adayların görevlendirildikleri
kalemlerden sorumlu nezâretler ile mektep nezâreti bilgilendiriliyordu70. Son olarak
memur adayları, rüûs-ı hümâyunlarını alarak mesaiye baĢlıyorlardı71.
Mektebe olan talep de göz önünde bulundurularak göreve baĢlayan
memurlara zamanla kabiliyetleri nispetinde ve atandıkları kalem tarafından bir
miktar maaĢ bağlanmaktaydı. Nitekim bu kararın alındığı yıl mezunlar liyakatlerine
göre derecelendirilerek tayin olunmuĢlardı.
68
…Mekteb-i Maârif-i Adliye’de tahsil-i ulûm etmekte olan şakirdânın imtihanları icrâ olunarak isti‘dad
ve liyâkatleri tebeyyün edenlerin istedikleri kalemlere memuriyetleri nizam iktizasından olduğuna
binâen şakirdân-ı mümâileyhümâdan bu def‘a müntehi (mezun) olarak aklâm-ı şâhâneye çırağ
olmaları zamanı gelenlerin isimleri ve istedikleri kalemler bir pusulaya işaret olunarak mekteb-i
mezkûr nazırı tarafından mümâileyhümânın yazılarıyla beraber Bâbıâli’ye gönderilmiş… BOA.,
Ġ.DH. 147/7630 (29 C 1263/14 Haziran 1847). Memurların atanma sürecindeki bürokratik iĢlemler,
Mekâtib-i Umûmiye Nezâreti‟nin kaldırılması üzerine Meclis-i Maârif-i Umûmiye‟nin uhdesine
devredildi. Dolayısıyla mekteple ilgili kararlar, bu meclis tarafından gündeme alınıyor ve ardından
Meclis-i Vâlâ‟da görüĢülüyordu. Son olarak alınan kararları içeren Meclis-i Vâlâ mazbatası, ekleriyle
beraber Bâbıâli‟ye gönderiliyordu. BOA., Ġ.MVL., 190/5743 (14 M 1267/19 Kasım 1850).
69
BOA., Ġ.DH. 129/6637 (20 ZA 1262/9 Kasım 1846).
70
BOA., BEO., A.MKT.MHM. 13/45 (4 B 1265/26 Mayıs 1849).
71
BOA., C.MF. 21/1018 (6 Safer 1267/11 Aralık 1850).
24
Tablo 1.1.Mekteb-i Maârif-i Adliye mezunlarından 1843 yılında kalemlere atananlar
ve dereceleri72
Kalem
Divân-ı Hümâyun
Mühimme Odası
Maliye Hazine-i
Celilesi Aklâmı
Mektûbî-i Hazret-i
Vekâletpenâhi Odası
Atanan Memurlar
Toplam
1843
Derece-i Evvel
Derece-i Saniye
Esseyid Ahmed Muhtar Efendi
Mehmed Ġzzet Efendi
Esseyid Ġbrahim Haydar Efendi
Mehmed Galip Efendi
Esseyid Ġbrahim Hatemi Efendi
Yusuf Agâh Efendi
Mehmed Sadık Efendi
Mustafa ġemseddin Efendi
Mehmet Emin Vuslâti Efendi
Emin Efendi
Ahmed Canib Efendi
Ezher Efendi
Yahya Nüzhet Efendi
Ahmed Münir Efendi
Hafız Hüseyin Efendi
Mehmed Tevfik Efendi
Osman Efendi
Mehmed Alami Efendi
Ġbrahim Nazmi Efendi
Ġsmail Efendi
Hacı Ruhi Efendi
Mustafa Said Efendi
Vasfi Efendi
Mehmed Rauf Efendi
Ali Hadi Efendi
Mehmed Ramiz Efendi
Mehmed Emin Efendi
Mehmed Nuri Efendi
Ahmed Saib Efendi
Esseyid Mehmed Ġzzet Efendi
10
10
10
Dâhiliye Kalemi
___
Hasan Raif Efendi
1
Toplam
15
16
31
Mekteb-i Maârif-i Adliye açıldıktan sonra kalemlere memur olarak girebilme
bu mektepten mezun olma koĢuluna bağlanmaya çalıĢıldıysa da rüĢdiyelerin açılması
bu keyfiyete son verdi. Bunun yanı sıra memur olma usûlünün geleneksel yapı,
teamül ve kayırmadan soyutlanması, pratikte uzun zaman gerektirmekteydi. Nitekim
mektebin açıldığı ilk yıllarda öğrenciler bir
yolunu bularak eğitimlerini
tamamlamadan kalemlere girmeye meyletmekteydiler73. 1847 yılına kadar halife ve
kâtip çocuklarının kalemlere imtihansız girme ayrıcalıkları da devam etti. Ayrıca
herhangi bir mektebe devam etmeden bir Ģekilde kendini yetiĢtiren kimseler de
kalemlerde istihdam ediliyorlardı. Öğrencilerin Ģevkini kıran ve mektebe olan rağbeti
72
BOA., Ġ.DH. 78/3877 (3 B 1259/30 Temmuz 1843); Takvim-i Vekâyi def‘a 259 (21 N 1259/15 Ekim
1843).
73
BOA., Ġ.DH. 37/1749-5 (12 S1257/9 Nisan 1841).
25
düĢüren bu durumun üstesinden gelinemeyince 1852 yılından itibaren böyleleri için
sınav Ģartı getirildi74.
Memuriyete girmede önemli devlet görevlilerin çocuklarına iltimas geçilmesi
ise nizamı bozan baĢka bir mesele idi75. Yılın imtihan ve atama zamanı olmayan
herhangi bir döneminde liyakatli-liyakatsiz kimseler bir yolunu bularak kalemlere
girebiliyorlardı76. Ġleriki yıllarda da bu durumun devam ettiği görülmektedir.
Ġmtihana girmeden memur olma yolunu bulanlar, öğrencilere kötü örnek olarak
mektebin düzenini bozmaya devam etmiĢlerdir77.
Tablo 1.2.Mekteb-i Maârif-i Adliye mezunlarından değiĢik yıllarda kalemlere tayin
olunan memurlar78
Kalem
Maliye Mektûbî
Odası
Muhesebe-i
Masarifat-ı
Rumeli
Muhesebe-i
Vâridat-ı
Rumeli
1846
Mehmed Arif Efendi
Nuri Efendi
Aziz Mahmud Efendi
Mehmed Efendi
Ahmed Efendi
Ġbrahim Efendi
ġükrü Efendi
Fuad Efendi
Hüseyin Tahsin Efendi
Mehmed Hasib Efendi
ġemsi Efendi
Mehmed Rıfat Efendi
Mustafa Rasim Efendi
Hafız Vehbi Efendi
Hüseyin Rafet Efendi
Seyyid Mahmud Efendi
Atanan Memurlar
1848
Mahmud Efendi
Rıza Bey
Rıfat Efendi
Emin Efendi
1850
___
Tevfik Efendi
Ahmed Efendi
Said Efendi
Ahmed Efendi
Mehmed Efendi
Hamdi Efendi
Sabit Efendi
___
Salim Efendi
Arif Efendi
Toplam
8
14
7
74
Zaptiye MüĢiri Mahmet PaĢa‟nın oğlu Sait Bey ile müĢirin kitabet hizmetinde bulunan Hasan Tahsin
Efendi iltimasla Mektûbî-i Maliye odasına girmiĢlerdir. Ancak adı geçenlere ruûs-ı hümâyun
verildiğinden bahseden belgede Mekteb-i Maârif‟in nizamı gereği imtihanla hak edenler ve aklâm-ı
Ģâhâneye devam edenlerin memuriyete girebildikleri vurgulanmıĢtır. Bu nizamın bozulmaması için
adı geçen memurların liyakat sahibi oldukları belirtilerek “saire sirayet etmemek” ve “emsâl teĢkil
etmemek” Ģartı koĢulmuĢtur. BOA., C.DH. 41/2038 (2 B 1263/16 Haziran 1847).
76
BOA., BEO., A.DVN. 81/20 (28 Z 1268/13 Ekim 1852); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 59/60 (26 Z
1268/11 Ekim 1852).
77
Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.241.
78
BOA., Ġ.DH. 129/6637 (22 ZA 1846/17 Kasım1862); BOA., Ġ.DH. 171/9113 (2 C 1264/6 Mayıs 1848);
BOA., Ġ.MVL. 190/5743 (14 M 1267/19 Kasım 1850).
75
26
Tablo 1.2. devam
1846
___
Atanan Memurlar
1848
___
1850
Tevfik Efendi
Toplam
1
___
Osman Efendi
___
1
Necib Efendi
___
2
Kâmil Efendi
Ahmet ġevki Efendi
Mehmed Emin
Efendi
Hasan Bey
Selim Efendi
Rıza Efendi
5
___
___
Mehmed Efendi ġefik
Efendi
Ali Efendi
Mehmed Efendi
4
Dâr-ı ġûra
Tahrirat Odası
Divân-ı
Hümâyûn
Mühimme Odası
Hazine-i Hassa
Kefce Odası
Hazine-i Hassa
Tahrirat Odası
Hazine-i Hassa
Zimmet Odası
Maliye Kâtibi
Odası
___
___
Kalem
Anadolu Maliye
Mektupçusu
Bâb-ı Seraskeri
Mektûbî Odası
Bâb-ı Seraskeri
Tahrirat Odası
Bâbıâlî Tercüme
Odası
1
Behcet Bey
___
___
Hamdi Efendi
1
___
___
Hafız Ahmed Efendi
1
Ali Rıza Efendi
___
___
1
___
Maliye Tahsilat
Odası
___
___
Muhasebe-i
Masarifat-ı
Anadolu
Muhesebe-i
Vâridat-ı
Anadolu
Nizamiye
Muhasebesi
Rumeli Maliye
Mektupçusu
Münir Efendi
Selim Sırrı Efendi
Necati Efendi
___
Ġbrahim Efendi
Ata Efendi
Faik Efendi
Salim Efendi
Hüsnü Efendi
Ġsmet Efendi
Arif Efendi
Mehmed Efendi ġükrü
Efendi
___
4
___
5
4
Ömer Efendi
___
1
Arif Efendi
___
___
___
___
Sadâret Mektûbî
Kalemi
Selim Efendi
Agâh Efendi
Arif Efendi
Sergi
Muhasebesi
Tahrirat-ı
Hariciye Odası
Mehmed Tevfik Efendi
___
___
___
Toplam
24
14
27
Ragıb Efendi Süleyman
Efendi Hüseyin Efendi
Ömer Efendi
Salih Efendi
Celal Efendi
Osman Efendi
Ahmed Resmi Efendi
Behcet Bey
Hüseyin Efendi
Bahaddin Efendi ġükrü
Efendi
Halid Efendi
Rıza Efendi
Salim Efendi
Esad Efendi
Halil Efendi
43
3
6
6
3
3
81
Mekteb-i Maârif-i Adliye‟nin tasarımı ve pratikteki düzeni ona memur
yetiĢtiren orta dereceli bir medrese-mektep vasfı yüklemekteydi. Aynı zamanda
mektep, modernleĢme sürecinin baĢlarında tesis edildiği için bir numune idi. Bu
nedenle zamanın akıĢı içerisinde programı, sürekli olarak güncellenmeye çalıĢıldı.
Mektebin geleneksel eğitim sisteminin üzerine çıkması tabiatıyla kolay ve
kısa sürede olacak bir Ģey değildi. Modern sıfatını eklemek veya öyle olacağını ümit
ederek heyecana kapılmak Ģüphesiz eğitimin çağdaĢlaĢması yolunda atılan önemli bir
adımdı. Ancak çağın gereklerine uygun olarak yetiĢmiĢ, vizyon sahibi eğitimcilerin
yeterli sayıda olmadığı bu ilk dönemde Ģartlar, medrese eğitimini modern bir mektep
bünyesinde kamufle etmekten öteye geçmeye müsaade etmedi79. Zira yenilik için
isim değiĢtirmekten ziyade özü değiĢtirmek gerekmekteydi80. KuruluĢundan 1846
yılına kadar bu mektebin kontrolü Mekâtib-i RüĢdiye Nezâreti‟ndeydi81. Bu nezâret
ise Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti bünyesinde ve Ģeyhülislamın denetimindeydi82.
Tabiatıyla ders vermek için müracaat edilen eğitimciler de müderrislerdi.
Mekteb-i Maârif-i Adliye‟den kısa bir süre sonra Mart 1839‟da sivil halka
okuma yazma öğretmek için Süleymaniye Camii‟nde Mekteb-i Ulum-ı Edebiyye83
adında rüĢdiye statüsünde bir mektep daha açıldı. Bu mektep de Mektep-i Maârif-i
79
Bu durum mektepte okutulan derslerde çok net bir Ģekilde görülmektedir.
Ubicini, bu dönemden bahsederken Mekteb-i Maârif-i Adliye‟yi mülkiye hizmetine geçecek
memurların yetiĢtiği medrese olarak nitelendirmiĢtir. J.H.A., Ubicini, 1855’de Türkiye, (Çeviren:
Ayda Düz), Ġstanbul, 1977, s.26.
81
Söz konusu olan nezâret, bir genel müdürlük veya baĢmüdürlük hükmüne sahipti. Aslında Tanzimat
döneminde görevin ve makamın önemini vurgulamak için birçok müdürlüğe nezâret dendiği
görülmektedir. Erdoğdu, a.g.m., s.192.
82
Mahmud Cevâd, a.g.e., s.20-26; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.224-226.
83
Ulûm-ı Edebiyye aynı zamanda Ulum-ı Arabiyye olarak ta adlandırılan Arap ilimlerindeki 12 fennin
adıdır. Bunların 8‟i usûl (lûgat, sarf, iĢtikak, nahiv, meâni, beyân, aruz ve kafiye), 4‟ü ise fürû (inĢa,
karz-ı Ģi„r, muhâdarat ve hat) denen imlâ fenleri olarak tasnif edilmiĢtir. Ahmet Cevdet PaĢa, Belâgatı Osmaniyye, (Hazırlayanlar: T. Karabey, M. Atalay) Ankara, 2000, s.3. Ġlk dönemlerde bu
mekteplerde okutulan derslerin genel olarak bu ilimlere ait olması, mektebin ismini ve esin kaynağını
ifade bakımından önemlidir.
80
28
Adliye ile aynı sistemde eğitim veriyordu84. Bazı belgelerde her iki mektep “Mektebi Ulûm-ı Edebiyye-i Adliye” Ģeklinde tek isim altında ifade edilmekteydi85. Öte
yandan iki mektep de ders içerikleri, imtihan usûlleri, imtihan zamanı ve daha birçok
yönden aynı özelliğe sahipti86. Ulûm-ı Edebiyye‟den mezun olan öğrenciler de aynı
bürokratik iĢlemlerin ardından kalemlerde istihdam edilmekteydiler87. Dolayısıyla o
dönemin ifadesiyle bu iki mektebin de açılmasından murat, hidemât-ı seniyyede
istihdama muktedir adamlar yetiĢtirmek oldu88.
Eğitim sisteminde öne çıkan modern ve gelenek arasındaki kültürel ikilem
nedeniyle 1846 yılına kadar Mekteb-i Maârif-i Adliye ve Ulûm-ı Edebiyye‟den
baĢka orta dereceli mektep açılamadı. Bu nedenle her iki mektep de mülkiye
rüĢdiyesi hükmüne sahipti89. Daha sonra bunlara Dârülfünûn‟a gitmek isteyen
öğrencileri hazırlamak amacıyla açılan fakat aynı zamanda aklâm-ı şahaneye
alınacak şakirdana da mahrec olması düĢünülen ve eğitim süresi üç yıl olan Valide
Sultan Mektebi diğer adıyla Darülmaârif ile hızla sayıları artan rüĢdiye mektepleri de
eklendi90. 1862‟de Mekteb-i Maârif-i Adliye‟nin lağvıyla yerine açılan Mahrec-i
84
Mahmud Cevâd, a.g.e., s.25-26. BOA., Ġ.DH. 85/4250 (19 S 1260/10 Mart 1844); BOA., Ġ.DH.
171/9113-1 (2 C 1264/6 Mayıs 1848).
86
BOA., Ġ.DH. 56/2777 (2 RA 1258/13 Nisan 1842); Eylül 1839 tarihli bir vesikada Mekteb-i Maârif-i
Adliye‟deki Ģakirdân sayısının 600‟den fazla olduğundan bahsedilmektedir. Aslında bu sayı her iki
mektepte okuyan öğrencilerin miktarıdır. BOA., Ġ.DH. 2/61 (28 C 1255/8 Eylül 1839).
87
Mekteb-i Ulûm-ı Edebiye-i Adliye mezunlarının atandıkları kalemlerden bazıları Ģöyleydi; Bâb-ı
Seraskeri Tahrirat Odası, Hazine-i Hassa Ceb-i Hümâyûn Kalemi, Hazine-i Hassa Tahrirat Odası,
Maliye Mazbata Odası, Maliye Mektûbî Odası, Maliye Tahsilât Odası, Muhasebe-i Masarifat-ı
Anadolu, Muhesebe-i Masarifat-ı Rumeli, Muhesebe-i Vâridat-ı Rumeli, Rumeli Maliye Mektupçusu,
Tahrirat-ı Hariciye Odası ve Tersane-i Amire Mektupçusu. BOA., Ġ.DH. 171/9113-1 (2 C 1264/6
Mayıs 1848); BOA., Ġ.MVL. 190/5743 (14 M 1267/19 Kasım 1850).
88
BOA., Ġ.DH. 37/1749-5 (12 S 1257/5 Nisan 1841).
89
Kemal H. Karpat, “The Transformation of The Otoman State, 1789-1908”, Ġnternational Journal of
Middle East Studies, Vol.3, No.3, Jul., 1972, p.256.
90
Darülmaârif ve sair mekâtib şakirdânından tekmil-i ders idüb istihdama kesb-i liyakat etmiş olanların
aklâm-ı şâhâneden istedikleri kalemlere memuriyetleri Meclis-i Maârif-i Umûmiye’den ifade olunarak
bi’l-istizân irâde-i seniyye-i cenâb-ı hilâfetpenâhi dahi ol-mezkûre müteallik ve şerefsüdûr buyrulmuş
85
29
Aklâm da dâhil olmak üzere bütün bu mektepler, 1867 yılına kadar kalemlerin
memur, meslek ve ihtisas mekteplerinin de öğrenci kaynağı oldular91.
1.4.Mekteb-i Maârif-i Aklâm (Mahrec-i Aklâm)
Mekteb-i Maârif-i Adliye, Tanzimat‟ın ilk yıllarında memur yetiĢtirme
usûlünün profesyonelleĢtirilmesi ve sistematik bir hale dönüĢtürülmesi noktasında
önemli bir baĢlangıç idi. Fakat mektep, -kendisinin de katkısıyla- zamanla geliĢen
modern bürokrasinin gerisinde kaldı. Her ne kadar ders programında yapılan
değiĢikliklerde öğrenciler, Usûl-ı ĠnĢâ ve Kitâbete medâr olacak derslere
yönlendirildilerse de bu yeterli olmadı.
Tanzimat ile birlikte yeni müesseselerin kurulması, devlet daireleri
arasındaki evrak sirkülâsyonunu artırmıĢtı. Mekteplerde yetiĢen memurların
katkısıyla bürokrasi yeni bir standarda kavuĢmuĢ, çabukluk ön plana çıkmıĢ ve
evraklar sade bir üslup ile yazılmaya baĢlanmıĢtı. Arapça ve Farsçanın ağdalı
ifadeleri, düzenden yoksun lüzumsuz elkablar ile uzun dualar resmi yazıĢmalardan
çıkarılmıĢ veya kısaltılmıĢtı92. Bunun yanı sıra yazıĢmalarda dil kuralları kadar söz
ve cümle bütünlüğü de önem kazanmıĢtı. Usûl-i kalem olarak ifade edilen bu yeni
resmi tarz aynı zamanda memurların niteliğini de değiĢtirdi. Zaten Mekteb-i
Aklâm‟ın kuruluĢ sebebi, kitâbet-i resmiyyenin baĢka bir ifadeyle resmi yazıĢma
olmağla mümâileyhin memuriyetleri bâbında emr ve irâde hazret-i men-lehü’l-emrindir. BOA.,
BEO., A.MKT.NZD. 158/77 (29 ZA 1271/13 Ağustos 1855). Ayrıca bkz. Ceride-i Havâdis Nr.737
(20 L 1275/23 Mayıs 1859); Sadrettin Celâl Antel, “Tanzimat Maarifi”, Tanzimat I, Ġstanbul, 1999,
s.447.
91
92
Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.58-61; Ortaylı, a.g.m., s.497. Ayrıca bkz. Ġlber Ortaylı,
TürkiyeTeĢkilat ve Ġdare Tarihi, Ankara, 2007, s.472.
30
usûlünün hakkıyla öğretilmesine duyulan ihtiyaçtı93. Çünkü bu mektep açılmadan
önce rüĢdiye mekteplerinden mezun olan öğrenciler ile hariçten kimseler de “aklâm-ı
Ģahaneye” memur ediliyorlardı. Ancak bu Ģekilde kalemlere girenler, geliĢen
bürokrasiye uygun düzeyde bilgi donanımına sahip değildiler, tahsilleri noksandı.
Buna karĢın kalemlerin okur ve özellikle de yazar memurlara ihtiyacı vardı.
Tanzimat dönemi devlet adamaları, ıslahatları tatbik noktasında münevver
memurlara önem vermekteydiler94. Bu memurları yetiĢtirmek için ise rüşdiyelerin
fevkinde bir eğitim verilmesi gerekmekteydi. Bu bağlamda Mekteb-i Maârif-i Adliye,
ilim ve maârifin geliĢmesi ve ilerlemesi yönündeki yeni düzen için yeterli görülmedi.
1862 yılında yerini ve memur yetiĢtirme görevini Mekteb-i Aklâm‟a devretti.
Mektebin mevcut öğrencileri rüĢdiye itibarıyla Darülmaârif‟e, bazı hocaları da emek
ve
tecrübelerine
istinaden
maaĢlarıyla
birlikte
Meclis-i
Maârif
üyeliğine
nakledildiler95.
Mekteb-i Aklâm, 1862 yılında 45 öğrenci ile eğitim faaliyetine baĢladı96.
Açıldıktan kısa bir zaman sonra Mahrec-i Aklâm97 ismiyle de anılan mektebin, ilk
93
Gülden Sarıyıldız, “Osmanlı Bürokrasisinde Kâtip YetiĢtirmek Ġçin Açılan Modern Bir Eğitim
Kurumu: Mekteb-i Maârif-i Aklâm (Mahrec-i Aklâm)”, Türk Kültürü Ġncelemeleri Dergisi, S.6,
Ġstanbul, 2002, s.21.
94
Asıl gayesi Dârülfünûn‟a öğrenci yetiĢtirmek olan Dârülmaârif dâhi bu amaca hizmet etti. Antel,
a.g.m., s.448.
95
…Mekâtib-i rüşdiyeden aklâm-ı şâhâneye çıkarılacak sınıf-ı evvel şakirdânına mahrec olmak üzere bâirâde-i seniyye Mekteb-i Maârif-i Adliye vaz‘-ı kadimi vechle Mekteb-i Aklâm ittihaz olunarak sâye-i
maârif-vâye-i hazret-i padişahîde şakirdân-ı mûmâileyhim umur-ı tahsile mübâşeret itmiş ve mekteb-i
mezkûrda kalan şakirdânın dahi rüşdiye nam ve itibarıyla diğer münâsip mahale yerleştirilmeleri
iktiza-yı halden bulunmuş olduğuna mebni bunların sınıf-ı evvel muallimi olan mükerremetlü Mehmet
Efendi ile beraber münâsip mevkisi ve vüs‘ati mülâbesesiyle Darülmaârif’e nakli ve zikr olunan
Mekteb-i Maârif hocalarının en eski ve kadimlerinden ve kibâr-ı müderrisinden mükerremetlü Bekir
Efendi ve Hacı Hüseyin Efendi’nin dahi tasvir olunduğu üzere maâş-ı mahsuslarıyla Meclis-i Maârif
azalığına nakli ve tayini hususuna dair Maârif-i Umûmiye Nezâret-i Celilesi’nin takriri arz ve takdim
kılınmış olmağla… BOA., Ġ.DH. 493/33436-2 (25 M 1279/23 Temmuz 1862); Ergin, a.g.e., C.I-II,
s.476; Sarıyıldız, a.g.m., s.21.
96
1862 yılı Mayıs ayında 45 öğrencisi bulunan mektepte, bu tarihten biraz önce eğitime baĢlandığı
anlaĢılmaktadır. Sarıyıldız, a.g.m., s.21.
97
Bu nedenle mektebin ismi, ilerleyen sayfalarda Mahrec-i Aklâm olarak geçmektedir.
31
yıllarda eğitim süresi bir yıldı. Öğrenci kaynağı ise rüĢdiyelerdi. Dönemin ifâdesiyle
mektep, Dersaâdet’de kâin mekâtib-i rüşdiyede tekmil-i müddetle kalemlere memur
olacak şakirdana mahrec olmak ve bir sene müddetle orada tahsil-i fen-i hatt ve
kitâbet ederek aklâma gönderilmek üzere küşâd olunmuĢtu98.
Mektebi Aklâm, rüĢdiyelerin üzerinde meslekî eğitim vermek üzere tesis
edilmiĢti. Dolayısıyla belli bir seviyeye sahip olan öğrencilere burada verilecek olan
eğitimin yoğunluğu, hatt ve kitâbet üzerineydi. Bu nedenledir ki, mektep için
düĢünülen ilk hocada, Rika dersini hakkıyla verebilecek derecede bir kabiliyet
aranmıĢtı 99.
Ġlk etapta yoğun ilgi gösterilen mektebe Tanzimat dönemi sonlarına doğru
baĢta kalemlerin memur kapasitesinin dolması sebebiyle rağbet azalmaya baĢladı.
Nitekim 1870 yılında 50, 1871 yılında 121, 1872‟de 100 olan öğrenci sayısı ilerleyen
yıllarda hayli geriledi100.
Açıldığı dönemde Mekteb‟i Aklâm‟da Rika dersinden baĢka Usûl-i Kıraat
(Türkçe kıraat), Farsça, Arapça, ĠnĢa ve Hesap dersleri verilmeye baĢlandı101. 1865
yılına gelindiğinde mezun olan öğrencilerin yeterli donanıma sahip olmamaları
98
BOA., Ġ.DH.522/35543 (6 N 1280/14 ġubat 1864).
Bu dersi verecek yetenekte hoca bulmak için bir duyuru yapıldı ve bu iĢe talip olanların Sadarete
müracaat etmeleri istendi. Müracaat edeler arasından kimsenin yeterli görülmemesi ise mektebe
verilen önemi ifade bakımından önemlidir. Sarıyıldız, a.g.m., s.21-22.
100
s.83; H.1292(1875), s.138; H.1293(1876), s.141. Mahmud Cevâd‟ın verdiği bilgilere göre ise Mahreci Aklâm‟ın öğrenci sayısı, 1872 yılında 88, 1874 yılında 50, 1875 yılında 44‟tür. Mahmud Cevâd,
a.g.e., s.122, 138 ve 158.
101
Devlet Salnâmesi, H.1280(1863), s.125; H.1281(1864), s.126; H.1282(1865), s.115.
99
32
gerekçe gösterilerek verilen eğitim üç yıla çıkarıldı102. Böylece rüĢdiyelerden
mektebe alınan öğrenciler sınıf-ı sâlis yani üçüncü sınıf itibar olundular. Sene
sonunda yapılan imtihanda baĢarılı olan üçüncü sınıf öğrencileri, sınıf-ı sâni baĢka
bir deyiĢle ikinci sınıfa, ikinci sınıf öğrencileri, sınıf-ı evvel yani son sınıfa
yükselmekteydiler. Son sınıf öğrencileri ise Ģehadetnâme/diploma alarak mezun
olmaktaydılar. Böylece eğitim süresi uzayan mektebin mevcut derslerine zamanla
Fransızca, Tarih, Coğrafya, Kimya, Hikmet (Fizik) ve Resim dersleri de eklendi103.
Ders sayısının en fazla olduğu dönem olan 1870 yılı baĢlarında Mekteb-i
Aklâm‟ın sınıf-ı sâlis öğrencileri Arapça, Farsça, Rika, Hesap, Türkçe Ġmla (dil
bilgisi) ve ĠnĢa, Fransızca ĠnĢa, Coğrafya, Tarih, Hikmet-i Tabi„iye, Kimya ve Resim
derslerini görüyorlardı. Ġkinci sınıfta okutulan dersler Arapça, Farsça, Türkçe
Ameliyatı, Türkçe ĠnĢa, Fransızca Lisan ve Ġmla, Hendese-i Sathiye, Coğrafya,
Tarih, Resim ve Rika dersleri idi. Son sınıfta ise Arapça, Farsça, Fransızca Lisan ve
Ġmla, Türkçe Ġmla ve ĠnĢa, Coğrafya, Tarih, Resim ve Rika dersleri
okutulmaktaydı104. Bununla beraber Fransızca olarak çıkarılan Muallimin Jurnali
isimli gazetenin de mektebin ders gereçleri arasında olduğu anlaĢılmaktadır105.
1.4.2. Eğitimci Kadrosu
Mekteb-i
Aklâm,
açıldığında
müdürlüğüne
Maârif-i
Umûmiye
muavinlerinden Cemal Bey atanmıĢtı. Ardından oldukça titiz bir araĢtırma
102
Ergin, a.g.e., C.I-II, s.478. Biz bu duruma aynı zamanda kadrolardaki ĢiĢkinlikten dolayı zaman
kazanma düĢüncesinin de etkili olduğunu zannetmekteyiz.
103
s.198; H.1292(1875), s.138; H.1293(1876), s.141; BOA., MF.MKT. 27/112 (15 RA 1292/21 Nisan
1875).
104
BOA., HSD.CB. 1/54 (6 C 1288/23 Ağustos 1871); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.478-479; Mahmud Cevâd,
a.g.e., s.130 ve 156.
105
BOA., MF.MKT. 29/105 (24 CA 1292/28 Haziran 1875).
33
neticesinde Sadâret Mektûbî halifelerinden Ahmet Bey, 500 kuruĢ maaĢla Rika
hocalığı görevine getirildi106. Rika hocasından sonra 600 kuruĢ maaĢla Maârif Jurnal
Kâtibi Vâcid Efendi Usûl-ı Kıraat dersini vermek üzere memur edildi107. 1864 yılı
Haziran ayında ise yine 600 kuruĢ maaĢla müderrisînden Rafet Efendi Farsça
hocalığına tayin edildi108. Aynı yıl Mekteb-i Aklâm‟ın Arapça derslerini
müderrisinden Mustafa Efendi, ĠnĢa derslerini Nüzhet Efendi, Hesap derslerini de
BinbaĢı Ahmet Efendi vermeye baĢladı109.
Mekteb-i Aklâm, Dârülmuallimîn ve Mekteb-i Mülkiye ile aynı mekânda
olduğundan ve ortak derslere sahip bulunduğundan dolayı bazı hocalar bu üç
mektebin derslerine de girmekteydiler. Ayrıca içinde bulunulan ekonomik sıkıntıya
binaen varsa üzerlerindeki memuriyetleri de devam etmekteydi 110. Mektepte ileriki
yıllarda yazı derslerinden baĢka üzerine düĢülen derslerden birinin de Fransızca
olduğu görülmektedir. Bunda ise kapanan Lisan Mektebi‟nin önemli rolü vardır. Zira
106
Devlet Salnâmesi, H.1279(1862), s.118; H.1280(1863), s.125; Sarıyıldız, a.g.m., s.22.
…Mekteb-i Aklâm’a tayin kılınacak muallimler içün yetmiş yedi senesinde maârifin muvâzenesi
defterine ihtiyâten ilâve ve idhâl kılınmış olan üç bin kuruştan mukaddem beş yüz kuruş maâş ile bir
rik‘a hocası tayin edilmiş olunduğu misüllü bu kere dahi usûl-ı kıraat içün oraya bir muallim tayinine
lüzûm göründüğünden tertib-i mezkûrdan baki iki bin beş yüz kuruştan altı yüz kuruş maâşla Maârif
Jurnal Kâtibi Vâcid Efendi’nin zikrolunan muallimliğe memur edilmesi… BOA., Ġ.MVL. 486/220232 (Gurre-i Muharrem 1280/18 Haziran 1863).
108
Ayrıca mektebe 150 kuruĢ maaĢla bir de odacı görevlendirildi. BOA., Ġ.MVL. 588/22962-3 (25 Z
1280/1 Haziran 1864).
109
Devlet Salnâmesi, H.1281(1864), s.126. Ġleriki yıllarda derslere giren hocalar çeĢitli nedenlerle
değiĢmiĢlerdir. Bkz. Devlet Salnâmesi, H.1282(1865), s.115; Mahrec-i Aklâm ĠnĢa hocası ġefik
Efendi, Erzurum vilâyeti mektupçuluğuna tayin edilmiĢ ve yerine Vasfi Efendi görevlendirilmiĢtir.
BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.14 (23 RA 1283/5 Ağustos 1866); Devlet Salnâmesi, H.1285(1868),
s.115; Mekteb-i Aklâm Muallimi NaĢir Efendi‟nin hastalığından dolayı yerine Beyazid Mekteb-i
RüĢiyesi Farisi Muallimi Arif Efendi vekâleten görevlendirilmiĢtir. BOA., MF.MKT. 18/23 (21 S
1291/9 Nisan 1874).
110
Mesela 1283 (1866) yılında Mahrec-i Aklâm‟da inĢâ dersi vermek için tayin edilen Mektûbî-i Senâveri
hulefasından Vasfi Efendi, Mekteb-i Mülkiye ile Dârülmuallimîn‟in de inĢa derslerine memuriyetiyle
beraber tayin edilmiĢtir. BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.14 (23 RA 1283/5 Ağustos 1866).
107
34
buradaki Fransızca hocalarının çoğu Mahrec-i Aklâm‟da istihdam edilmiĢlerdir. 1871
yılında mektebin 12 hocasından 6‟sı Fransızca hocasıdır111.
Mekteb-i Aklâm da selefi olan Mekteb-i Maârif-i Adliye gibi hususi bir
binaya sahip olamadı. Mekteb-i Maârif-i Adliye‟nin Ticarethane‟deki binasında
açıldı ve 1864 yılına kadar burada faaliyet gösterdi112. Ancak Ticaret, Maârif ve
Nafia Nezâretleri ile Mülkiye ve Dârülmuallimîn mekteplerine de ait olan bu bina
yoğun bir hareketliliğe sahipti. Üstelik aynı yıl, Mekteb-i Mülkiye‟nin öğrenci
sayısının arttırılması da gündeme alınmıĢtı. Binanın mektep Ģeklinde tasarlanmıĢ
odaları ise oturulamayacak surette dar, harap ve havasız olduğundan eğitime elveriĢli
değildiler. Bu nedenlerle Mekteb-i Aklâm ile beraber buradaki mektepler için
alternatif bir yer aranmaya baĢlandı. Önce Dârülfünûn binasının biraz masrafla
münasip yerleri tamir edilerek bu mekteplerin buraya nakledilmesi düĢünüldü. Fakat
binanın Dârülfünûn için kullanılacağı yönünde irâde çıkınca baĢka yerlere bakıldı.
Nihayet Sedefçiler semtinde yer alan Nuri Efendi Konağı‟nın geniĢlik, sağlamlık ve
uygun mevkisinden dolayı bu üç mektep için en münasip yer olduğuna karar
verildi113.
Mekteb-i Aklâm bir müddet ÇemberlitaĢ‟ta Atik Ali PaĢa Camii karĢısındaki
Nuri Efendi Konağı‟nda eğitim faaliyetine devam etti114. Ġstanbul‟daki büyük yangın
sırasında konak yanınca öğrenciler, 1866 yılında Beyazıt Ġmâreti‟ndeki vakıf odasına
111
Mösyö Adosidi, Mösyö Ġstimtaki, Mösyö Molafzon, Mösyö Baron, Mösyö Astan ve Cemal Efendi,
mektebin Fransızca hocalarıydılar. Devlet Salnâmesi, H.1288(1871), s.135.
112
Devlet Salnâmesi, H.1279(1862), s.118; H.1280(1863), s.125.
113
Konak, iki taksitte ödenecek senelik 45.000 kuruĢ bedel ile beĢ yıllığına kiralanmıĢtı. BOA., Ġ.MVL.
503/22764-3 (13 L 1280/22 Mart 1864); Sarıyıldız, a.g.m., s.22-23.
114
35
yerleĢtirildiler. Fakat burasının da yıkılmak zorunda kalması öğrencileri açıkta
bıraktı115. Bunun üzerine Vefa civarında Mehmet Ali PaĢa‟nın annesine ait olan
uygun bir konak bulundu. Bu konağın arka kısmında yer alan taĢ bir daire yine bu üç
mektebe tahsis edildi116. 1869 yılında ise Mekteb-i Aklâm için Ayasofya civarındaki
Muhtar Bey konağı kiralandı117.
Mahrec-i Aklâm‟ın eğitim süresi açıldığı dönemde bir yıldı. Dolayısıyla
mektebe alınan öğrenciler sene sonunda yapılan imtihanda baĢaralı görüldükleri
takdirde mezun olmaktaydılar. Mektep üç sınıfa taksimle yeniden organize edildikten
sonra ise imtihanı hakkıyla veren son sınıf, diğer bir ifadeyle sınıf-ı evvel öğrencileri,
Ģehadetnâme almaya muvaffak oluyorlardı118.
Öğrenciler ilk zamanlar ezberden yazdırılan yazılardan ve farklı derslerde
gördükleri çeĢitli konulardan imtihan edilmekteydiler119. Ders sayısının arttığı ve
mektebin eğitim süresinin uzadığı dönemlerde ise sınav sistemi buna göre
Ģekillenmekteydi. 1871 yılında sınıf-ı evvel öğrencilerinin Coğrafya, Hesap,
Fransızca ile ilgili kurallar, Türkçeden Fransızcaya ve Fransızcadan Türkçeye
Tercüme, Türkçe ve Fransızca ĠnĢa gibi farklı derslerde görülen konulara ait
115
BOA., BEO., A.MKT.MHM. 341/84 (25 R 1282/17 Eylül 1865); BOA., Ġ.MVL. 549/24649-1 (23 ġ
1282/11 Ocak 1866).
116
Burasının kirası ise aylık 2.500 kuruĢ idi. BOA., Ġ.MVL. 549/24649-3 (12 ZA 1282/29 Mart 1866).
117
Sarıyıldız, a.g.m., s.23; Devlet Salnâmesi, H.1288(1871), s.135.
118
“sınıf-ı evvel Ģakirdânına Ģahâdetnâme itası usûl imiĢ” Mahmud Cevâd, a.g.e., s.130.
119
BOA., Ġ.DH. 501/34064 (13 B 1279/4 Ocak 1863). …Mekteb-i Aklâm şakirdânının mevsim-i
imtihanları hulûlüne mebni cümlesi birden Meclis-i Maârif’e celb ile kendülerine def‘aten istiktâb
suretinde yazı yazdırılmış ve melfûf-ı cedvelde gösterildiği vechle sair tahsil olunmakta olan fünûn-ı
mütenevvi‘adan dahi imtihanları icrâ kılınmış… BOA., Ġ.DH. 522/35543-2 (22 B 1280/2 Ocak 1864).
36
bilgilerden sınava tabi tutulduğu görülmektedir120. Ġmtihanlarda baĢarılı olan
öğrenciler Ģehadetnâme alarak mezun olmaktaydılar. Elinde Ģehadetnâmesi olan
mezunların ise istedikleri kalemlere memur olarak tayin edilmesi mektebin nizamı
gereği idi121. Bu nedenle ilk zamanlarda Mahrec-i Aklâm açılmazdan evvel imtihana
girip memur olmaya hak kazananların bile ataması yapılmamaktaydı122.
Memur adaylarının atanma iĢlemleri bu mektebin selefi olan Mekteb-i
Maârif-i Adliye‟ye benzer Ģekildeydi. Önce mezun olan öğrencilerin çalıĢmak
istedikleri kalemler Meclis-i Maârif tarafından Bâbıâlî‟ye arz edilmekteydi. Onay
alındıktan sonra adayların tayin edildikleri kalemler bilgilendirilirdi123. Ayrıca hangi
adayın nereye atandığını içeren bir tezkere de Maârif Nezâreti‟ne gönderilirdi124. Son
olarak memur adayları tercih ettikleri ve atandıkları kaleme yönlendirilirlerdi.
Mekteb-i Aklâm ilk mezunlarını 1863 yılında verdi. Bu sene Meclis-i
Maârif‟te yapılan imtihanlarda 30 öğrenciden 22‟sinin yazıları beğenilerek yeterli
seviyede eğitim aldıklarına kanaat getirilmiĢti. 8 kiĢinin ise yazıları diğerlerine
nazaran aĢağı seviyede görülmüĢ ve birkaç ay daha mektepte tutulup, kendilerini
120
BOA., HSD.CB. 1/54 (6 C 1288/23 Ağustos 1871)
…Mekteb-i Aklâm şakirdânının mevsim-i imtihanları hulûlüne mebni mümâileyhim meclis-i maârife
celb ile ezberden olarak yazdırılan yazılardan yirmi ikisinin asâr-ı kalemiyesi intihab ve kabul
olunmuş ve hasbe’l-usûl bunların aklâm-ı şâhâneye taksimi iktiza edeceğinden esamisini ve hangi
kalemi istediklerini mebni bir kıt‘a defteri tanzim ile gönderilmiş olduğundan bahisle icrâ-yı icabı
hususuna dâir Maârif-i Umûmiye Nezâret-i Celilesi’nin bir kıt‘a tezkiresi zikrolunan yazılar ve defter
ile beraber manzur-ı âli buyrulmak için arz ve takdim kılındı… BOA., Ġ.DH. 501/34064 (13 B 1279/4
Ocak 1863).
122
BOA., BEO., A.MKT.MHM 273/19 (28 S 1280/14 Ağustos 1863).
123
Maliye Nezâret-i Celilesine; Mekteb-i Aklâm şakirdânının bu sene imtihanları bi’l-icrâ bunlardan
asâr-ı kalemiyesi intihab olunan efendilerin aklâm-ı şâhâneye icrâ-yı memuriyetleri hususuna Maârifi Umûmiye Nezâret-i Celilesi makamından vuk‘u bulan iş‘ar üzerine bi’l-istizân müsaade-yi seniyye-i
cenâb-ı hilâfetpenâhi buyrulmuş ve bunlardan hazine-i celile aklâmına memur olacakların esâmisini
mübeyyin bir kıt‘a pusulası leffen gönderilmiş olmağla ber-mûceb-i irâde-i seniyye iktizasının
icrâsına himmet buyrulması bâbında tezkire-i senâveri terkim kılındı efendim. BOA.,C.ML.
461/18724 (23 B 1279/14 Ocak 1863). Ayrıca bkz. BOA., BEO., MKT.MHM. 263/42 (7 ZA
1279/26 Nisan 1863).
124
BOA., BEO., A.MKT.MHM. 293/33 (17 N 1280/25 ġubat 1864).
121
37
geliĢtirmeleri gerektiğine karar verilmiĢti. Üç ay daha derslere devam ettikten sonra
ikmâl-i noksan eden bu 8 kiĢi de mezun olarak kalemlere girmeye hak kazandılar125.
Tablo 1.3.Mahrec-i Aklâm‟ın ilk mezunları ve atandıkları kalemler126
Atanan Memur Sayısı
Kalem
Ocak 1863
Mayıs 1863
Toplam
___
1
5
Hazine-i Hassa Tahrirat Odası
Nail Bey
Tevfik Bey
Hafız Raif Efendi
Rauf Bey ve Sait Bey
___
Hazine-yi Hassa Sergi Odası
Maliye Bedelât Odası
Maliye Kâtibi Odası
Maliye Meclis-i Muhasebe
Mazbata Odası
Maliye Mektûbî Odası
Emtia Gümrüğü Tahrirat Odası
Hariciye Mektûbî Odası
Cemal Bey
2
___
___
Sami Efendi
Mehmed Bey
Mahmud Bey
Tahsin Efendi
Refik Efendi
AĢir Efendi
Rıza Efendi
___
2
1
___
2
Maliye Muhasebesi Odası
Maliyede Mazbata Odası
Ġbrahim Edhem Efendi
Ahmed Raif Efendi
Mustafa Efendi
Galip Efendi
___
___
1
1
Meclis-i Vâlâ Mazbata Odası
Ruhi Efendi
___
1
Meclis-i Vâlâ Mazbata Odası
Ali Faik Efendi
Namık Efendi
Murat Bey
Suphi Efendi
NeĢet Bey
3
___
___
1
1
Nuri Efendi
Rasih Efendi
Hüsnü Efendi, Ahmet Rauf
Efendi, ġükrü Efendi ve
Nafiz Bey
22
___
2
Arif Bey
4
8
30
Meclis-i Vâlâ Mektûbî Odası
Mektûbî Maârif Odası
Muhasebe-i Vâridat-ı Rumeli
Sadr-ı Ali Mektûbî Odası
Toplam
1
1
Eğitimlerini tamamlayarak kalemlere atanan ilk mezunlar, yazdıkları teĢekkür
yazılarında
aklâm-ı
şahaneye
memur
olduk
diyerek
tarik-i
tahsili
terk
etmeyeceklerini ifade etmekteydiler. Ayrıca çalıĢtıkları odalarda yapmaları gereken
yazıĢma ve diğer
görevlerini
yerine
125
getirdikten sonra
zamanlarını
boĢa
BOA., Ġ.DH 501/34064 (14 B 1279/5 Ocak 1863); BOA., Ġ.DH 506/34432 (17 ZA 1279/6 Mayıs
1863).
126
BOA., Ġ.DH 501/34064-1; BOA., Ġ.DH 506/34432-1.
38
harcamayacaklarını, devlet ve millete faydalı olacak ilimleri öğrenmeye gayretle
devam edeceklerini de belirtmekteydiler127.
1864 yılında da yine mektepten mezun olan öğrencilerden bir kısmı Hariciye
ve Ticaret Nezâreti kalemlerine, bir kısmı Meclis-i Vâlâ Mazbata ve Mektûbî
odalarıyla Kavanin Dairesi Kalemi‟ne tayin olundular. Ayrıca Gümrük Emâneti
Tahrirat Odası, Hazine-i Hassa Tahrirat Odası, Zaptiye MüĢirliği ve Bâb-ı Vâlâ-yı
Seraskeriye‟de Mahrec-i Aklâm‟ın bu dönemki mezunlarından atamalar yapıldı128.
Ancak 1864 yılı mezunlarının memuriyete tayinleri, biraz sıkıntılı olmuĢtu. Bunun
nedeni ise o sene kalemlerde memura ihtiyaç duyulmamasıydı. ġöyle ki, mektebin
nizâmı gereği öğrenciler bir yıllık eğitimin ardından mezun düzeyine gelmiĢ ve
Meclis-i Maârif‟e toplanarak sınava alınmıĢlardı. Yapılan sınav neticesinde ise
yazıları beğenilen 32 öğrencinin sınav evrakı ve çalıĢmak istedikleri kalemler, Maârif
Nezâreti tarafından Sadâret‟e arz edilmiĢti. Üstelik öğrencilerin çoğunun sınavları ve
yazıları övgüye Ģayan olacak derecede iyi idi129.
Tezkereyi görüĢen Meclis-i Mahsus ise beklenenin aksine aklâm-ı şahanede
bulunan bendegânın derece-i kifâyede görünmesi sebebiyle öğrencilerin bir sene
daha mektepte tutulmasını istedi. Maârif Nezâreti‟nin görüĢü ise usûlü icâbınca
mektebin eğitim süresinin 1 yıl ile sınırlı olduğu ve bu durumun öğrencileri olumsuz
etkileyeceği yönündeydi. Bunun üzerine Sadâret, öğrencilerin bir kere de Bâbıâlî
Kalem Zabitleri tarafından sınava tabi tutulmalarına ve yeterli liyakate sahip
olanların istedikleri kalemlere tayin olunmalarına karar verdi. Sonuçta öğrencilerin
127
Atanan öğrencilerin hepsi teĢekkür yazısı kaleme almıĢlardı. BOA., Ġ.DH 501/34064-2 vd.
BOA., BEO., A.MKT.MHM. 293/33 (17 N 1280/25 ġubat 1864).
129
BOA., Ġ.DH. 522/35543-1 (22 B 1280/2 Ocak 1864).
128
39
tamamı bu sınav neticesinde istihdama layık görüldüler ve baĢarılarına göre
derecelendirilerek tercih ettikleri kalemlere atandılar130.
Tablo 1.4.Mahrec-i Aklâm‟ın 1864 yılı mezunları ve atandıkları kalemler131
ġubat 1864
Kalem
Ġkinci Ġtibar
Olunan Efendiler
Sadık Efendi
Üçüncü Ġtibar
Olunan Efendiler
___
Toplam
Bâbıâlî Evrak Odası
Birinci Ġtibar
Olunan Efendiler
___
Bâb-ı Vâlâ-yı Seraskeri
___
Agâh Efendi
___
1
Bâb-ı Zaptiye‟de
Meclis-i Tahkik Odası
Dâhiliye Odası
___
Akif Efendi
___
1
Rıfat Bey
___
AĢki Bey
2
Gümrük Emâneti
EĢref Efendi
Seyfi Efendi
3
Gümrük Muhasebe
Odası
Hazine-i Hassa
Tahrirat Odası
Meclis-i Vâlâ
Kavanin Dâiresi Kalemi
Meclis-i Vâlâ Mazbata
Odası
Osman Efendi
Mustafa Tevfik
Efendi
___
___
1
___
Ali Bey
___
1
___
___
2
Meclis-i Vâlâ Mektûbî
Odası
Mektûbî-i Hariciye
Odası
___
Emin Bey
Fahri Bey
Mahmut Nedim
Bey
___
5
Mustafa Bey
Fehim Bey
Galip Bey
Ahmet Efendi
Talat Bey
___
Ahmet Rıfat Efendi
Saib Efendi
Rükneddin Bey
3
1
1
Fethi Bey
Asım Bey
Ticarethane
ReĢid Bey
Ratıp Efendi
Ali Bey
Rıza Bey
Arif Bey
___
Sırrı Efendi
___
1
Toplam
9
14
6
29
Mektûbî-i Sadr-ı Ali
Odası
7
130
BOA., Ġ.DH. 522/35543 (7 N 1280/15 ġubat 1864); Sarıyıldız, a.g.m., s.24-25. Maârif Nezâreti‟nin
arz tezkiresinde yapılan ilk sınavda mezun olacak öğrenci sayısı 32 olarak verilmiĢtir (bkz. BOA.,
Ġ.DH. 522/35543-1). Ancak ikinci sınav neticesinde 29 öğrencinin istihdam edildiği görülmektedir
(BOA., Ġ.DH. 522/35543). 3 öğrencinin akıbeti hakkında herhangi bir bilgiye ulaĢamadık.
131
BOA., Ġ.DH. 522/35543-2.
40
Ġlerleyen yıllarda Mahrec-i Aklâm‟ın açıldığı dönemdeki ihtiĢamı pek
görülmemektedir. Bunda mektebin sabit bir binaya sahip olmamasının, Mekteb-i
Mülkiye‟nin gölgesinde kalmasının, bütün ihtarlara, önlemlere rağmen rüĢdiyelerden
mezun olan veya açıktan kimselerin kalemlere atanmasının ve nihayet kalemlerdeki
memur sayısının ihtiyaçtan fazla olmasının etkili olduğu söylenebilir. Ancak buna
rağmen mektebin iĢlerliği sağlanmaya çalıĢılmıĢtır. Derslerin içerik olarak
zenginleĢtirilmesine, çeĢitlendirilmesine gayret sarf edilmiĢtir. Buradan mezun
olanların nitelikli birer memur olarak devletin her kademesinde çalıĢabilecek
donanıma sahip olmaları için çaba harcanmıĢtır. Mezunların istihdam edildiği
kalemlerin çeĢitliliği buna en güzel örnek olarak gösterilebilir.
ġunu da ifade etmek yerinde olur ki, Mahrec-i Aklâm nitelikli memur
yetiĢtirmekle beraber buradan mezun olanlar diğer yüksek ihtisas mekteplerine de
devam edebilmekteydiler. Nitekim açıldığı sırada Lisan Mektebi‟ne sadece Mahrec-i
Aklâm‟dan mezun öğrenciler kabul edilmekteydi132. Bununla beraber mektebi bitiren
öğrenciler arzu ettikleri takdirde ikmâl-i mâlumat için Mekteb-i Sultânî‟ye ve Orman
Mektebi ile Mekteb-i Tıbbiye gibi mekteplere devam edebilmekteydiler133.
132
133
BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.49 (21 S 1284/24 Haziran 1867).
Bu duruma mektebe olan talebin azaldığı dönemde daha sık rastlanmaktadır. Zira 1872 yılında sınıf-ı
evvel öğrencilerinin de baĢka mekteplere geçmek istedikleri görülmektedir. BOA., MF.MKT. 5/52
(19 B 1289/22 Eylül 1872); BOA., MF.MKT. 43/53 (25 ġ 1293/15 Eylül1876); BOA., MF.MKT.
50/160 (12 ġ 1294/22 Ağustos 1877); BOA., MF.MKT. 42/4 (Gurre-i ġaban 1293/21 Ağustos 1876);
BOA., MF.MKT. 7/109 (10 L 1289/11 Aralık 1872).
41
Tablo 1.5.Tanzimat dönemi sonlarında Mahrec-i Aklâm mezunları ve atandıkları
kalemler134
1872
1874
1876
1877
___
___
___
Nesib Bey
Zahid Efendi
Mehmet Halit
Bey, Ali Bey
___
___
2
2
___
___
___
1
___
Muhiddin
Efendi
___
___
1
___
___
Osman Efendi
Ziya Efendi
___
___
Ahmet Cemal
Efendi
Mehmet Arif
Bey
___
___
2
___
___
1
___
Ebulhayr
Efendi
___
___
Abdulbaki
Bey
___
___
Akif Efendi
1
___
___
___
2
___
___
Kalem
Adliye Nezâreti Mektûbî
Odası
Ahkâm-ı Adliye Mazbata
Odası
Bâb-ı Seraskeri Mektûbî
Odası
Bâb-ı Seraskeri Mektûbî
Odası
Bâb-ı Seraskeri
Muhasebe Kalemi
Ahkâm-ı Adliye
Hariciye Kitâbeti
1
Hariciye Mektûbî
Kalemi
Hariciye Nezâreti
Mektûbî Odası
Maliye Masarif
Muhasebesi
Maliye Nezâret-i Celilesi
Banka Dairesi Tercüme
Odası
Maliye Varidat Odası
Mezâhib Odası
Nuri Efendi
Azmi Efendi
___
Talat Efendi
Kadri Bey
___
___
___
___
___
___
1
1
Nafia Nezâret-i Celilesi
___
___
___
1
___
Ġsmail Hakkı
Efendi
___
___
1
___
ġevket Bey
___
Ahmet
Fehim Bey
___
ġura-yı Devlet Mazbata
Odası
Hamit Efendi
___
Hamdi Bey
4
ġura-yı Devlet‟e
Salih Efendi
Ziya Bey,
Ömer Lütfi
Efendi
___
___
___
1
Tahrirat-ı Ecnebiye‟ye
ġefik Bey
___
___
___
1
Tahrirat-ı Hariciye
Kalemi
___
Nazım Efendi
___
___
1
___
5
___
Ali Rıza Bey
9
5
4
32
Rüsûmat Aklâmı‟na
Rüsûmat Mektûbî Odası
Tercüme Kalemi
Toplam
134
Toplam
___
Sabit Efendi
Ata Bey
Suphi Bey
Nazım Efendi
14
Vasaf Efendi
1
1
1
BOA., MF.MKT. 7/109 (10 L 1289/11 Aralık 1872); BOA., MF.MKT. 19/34 (4 B 1291/17 Ağustos
1874); BOA., MF.MKT. 51/13 (18 ġ 1294/28 Ağustos 1877); BOA., MF.MKT. 42/4 (Gurre-i ġaban
1293/21 Ağustos 1876); BOA., MF.MKT. 42/40 ( 4 ġ 1293/25 Ağustos 1876).
42
1.4.5.Önemini Kaybetmesi ve Kapatılması
Ġlk açıldığı dönemlerde rüĢdiyelerden mezun olan öğrencilerin -bu mekteplere
olan talebi arttırma kaygısı da göz önünde bulundurularak- kalemlere tayin
edilmelerine Meclis-i Maârif tarafından izin verilmiĢti135. Sonradan ise rüĢdiyelerde
verilen eğitim, kalem memuriyeti için yeterli görülmeyerek Mahrec-i Aklâm‟ın
açılması kararlaĢtırılmıĢtı136. BaĢka bir ifadeyle Mahrec-i Aklâm kalemlere ehil
kimseler yetiĢtirmek üzere kurulmuĢ ve bu mektepten Ģehadetnâme almayan hiç
kimsenin memuriyete alınmaması kural haline getirilmiĢti137. Uygulanan resmi
prosedüre göre memur olmak isteyen bir aday önce rüĢdiyeyi bitirip Mahrec-i
Aklâm‟a girmeye hak kazanacaktı. Öngörülen süre içerisinde bu mektebe devam ile
bitirme sınavında baĢarılı olup mezun olduktan sonra ise istediği kalemde görev
alabilecekti. Ancak pratikte eski sistem etkili olamaya devam etti. Mahrec-i Aklâm‟ı
bitirmek bir yana rüĢdiyelerden mezun olmuĢ, bir vesile ile ayrılmıĢ veya atılmıĢ
olanlar bile çoğu zaman bir yolunu bularak kalemlere girebildiler138. Bununla beraber
baĢarılı olamayan Mahrec-i Aklâm öğrencileri de mektebi terk ederek memur olmaya
çalıĢmaktaydılar139. Dolayısıyla zaten ĢiĢkin olan kalemlerdeki memur kadrosu,
gereğinden çok fazla hale geldi. TaĢrada ise rüĢdiyelerden mezun olmayan hatta
135
BOA., BEO., A.MKT.MHM. 158/75 (Selh-i ZA 1271/9 Eylül 1855).
…Mekâtib-i rüşdiyeden şahadetnâme ahz iden şakirdân mukaddeman aklâm-ı şâhâneye me’mur
idilmekde iken muahharan bunların tahsilce ikmâl-ı noksanları içün rüşdiyelerin fevkinde Mahrec-i
Aklâm Mektebi küşâd olunub burada ikmâl-i tahsil ile şahadetnâme alanların aklâm-ı şâhâneye
me’mur olmaları nizam ittihaz buyrulmuş… BOA., BEO., A.MKT.MHM. 42/4 (Gurre-i ġaban
1293/21 Ağustos 1876).
137
BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.160 (13 N 1285/28 Aralık 1868); Bu kural sıklıkla çiğnendiği için
konu, sürekli olarak mektebin ve kalemlerin nizâmını gündemde tutmuĢtur. BOA., MF.MKT. 4/64
(28 C 1289/2 Eylül 1872).
138
BOA., BEO., A.MKT.MHM. 319/30 (28 C 1281/28 Kasım 1864).
139
BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.131(27 C 1289/1 Eylül 1872).
136
43
Türkçe okumayı bilmeyenler bile vilayet kalemlerinde görev almaktaydılar140. Bu
durum mektebe olan talebi azaltmakla beraber mevcut öğrencilerin de hevesini
kırmaktaydı.
1872 yılında yapılan genel imtihanlarda Tarih, Coğrafya ve diğer fenleri
tahsil etmeyen rüĢdiye öğrencileri, mezun ettirilmeyerek sınıflarında bırakılmıĢtı.
Bunlardan bir kısmı, Dârülmuallimîn ve Orman mekteplerine yönlendirildiler.
Sınıfını tekrar etmek istemeyen ve mezun olmadan kalemlere girme arzusunda olan
öğrenciler için kalem zabitleri bilgilendirilerek önlem alınmaya çalıĢıldı141. Mahrec-i
Aklâm‟a ise bu yıl rüĢdiyelerden öğrenci alınmadı. Buna Dârülmuallimîn ve Mektebi Mülkiye ile ortak derslere sahip olması da eklenince mektepteki muallim, memur,
mubassır ve bevvâb sayısı ihtiyaçtan fazla hale geldi. Meclis-i Maârif, mektebin
Arapça, Riyâziye ve Fransızca hocaları ile diğer görevlilerin maaĢlarıyla birlikte
Mekteb-i Sultânî‟ye veya Mekteb-i Mülkiye ile Dârülmuallimîn‟e nakledilmelerine
karar verdi. Ayrıca rüĢdiyelerden öğrenci alınmadığından müdür dâhil olmak üzere
ĠnĢa, Farsça ve Rika hocalarına da gerek olmadığı, liyakatlerine göre baĢka
görevlerde kullanılmaları fikri benimsendi142.
Bütün bu nedenlerden dolayı itibar ve revacını kaybeden mektebe devam
eden öğrenci sayısı, 1873 yılında 20-30 civarına kadar düĢmüĢtü143. Buna rağmen
1876 yılına kadar eğitim faaliyetinin devam ettirilmesine çalıĢıldı144. Ancak Mahrec-i
140
BOA., MF.MKT. 18/49 (27 Safer 1291/15 Nisan 1874).
BOA., MF.MKT. 3/25 (22 CA 1289/28 Temmuz 1872).
142
BOA., MF.MKT. 4/68 (29 C 1289/3 Eylül 1872).
143
BOA., MF.MKT. 11 /70 (28 R 1290/25 Haziran 1873).
144
Öğrencilerin mektebe devamını temin etmek ve eğitimin kalitesini yükseltmek için alınan önlemlerden
biri de yoklamaya önem verilmesiydi. Buna göre Dârülmuallimîn, Mekteb-i Mülkiye ve Mahrec-i
Aklâm‟da öğrenciler derse girmeden evvel isimleri jurnale yani yoklama kâğıdına yazılacak ve bu
jurnal dersin hocasına verilecekti. Hoca, yoklama yaptıktan ve jurnale imzasını attıktan sonra derse
141
44
Aklâm, 1877 yılında Mekteb-i Mülkiye teĢkilatının geniĢletilmesine istinâden
kapatılmak zorunda kaldı. Tecrübe ve dönüĢüm sürecindeki eğitim zincirinin kilit
halkalarından olan mektebin öğrencileri ise Ġdâdî Mülkiye Mektebi sınıflarına
nakledildiler145.
1.4.6.Ġstanbul DıĢında Memur YetiĢtiren Mektepler
Eğitim faaliyetini Ġstanbul‟da yürüten Mahrec-i Aklâm‟dan baĢka bazı vilâyet
merkezlerinde de vilâyet kalemlerine “mahrec” olmak üzere açılmıĢ mektepler
bulunmaktaydı. Bunlardan birisi 1866 yılında Bosna vilâyetinde, maiyet memurları
yetiĢtirmek, daha açık bir ifadeyle vilayet kalem ve dairelerine BoĢnakça okuyup
yazabilen, resmi yazıĢma usulüne vakıf ve matematik, tarih, coğrafya gibi fenlerden
haberdar memurlar yetiĢtirmek üzere hükümet dairesi içerisinde “Sabah Mektebi”
namıyla açılmıĢtı. Mektebin talebesi, vilâyet kalemlerinde çalıĢan kâtipler arasından
seçilecekti. Ġki yıl eğitim verilecek mektepte okutulacak dersler ise Fetevâ-yı ġerife,
Fenn-i ĠnĢa, Tarih, Coğrafya, Farsça, Fransızca ve BoĢnakça olarak belirlenmiĢti146.
Ancak açıldıktan kısa bir süre sonra hastalık, yangın ve sair nedenlerle mektepte
eğitim epeyi bir süre aksadı. YaklaĢık bir yıl aradan sonra yeni bir mahal tedarikiyle
eğitim faaliyetinin yeniden baĢladığı mektepte tatil olan salı ve cuma günlerinin
dıĢında cumartesi ĠnĢa ve BoĢnakça, pazar Fetevâ-i ġerif ve Farsça, pazartesi
145
146
baĢlayacaktı. Ġmtihan döneminde aynı zamanda öğrencilerin derslere devamı da değerlendirmeye
alınacaktı. BOA., MF.MKT. 22/168 (12 Z 1291/21 Aralık 1874).
… Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi’nde Mahrec-i Aklâm’a müteallik bir madde olmaması cihetle
Mahrec-i Aklâm şakirdânı İdâdî Mülkiye Mektebi şakirdânına kalbolunmuş… Devlet Salnâmesi,
H.1295(1878), s.255; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.479; Unat, a.g.e., s.80; Sarıyıldız, a.g.m., s.28.
Bu mektebin açılması, ketebenin “iktisâb-ı malûmat ve maârif” eylemeleri yolunda hayırlı görülerek
mektep için gerekli kitap, risale ve haritaların hemen tedarik edilmesine gayret sarf edilmiĢtir. BOA.,
BEO.AYN.d, Nr.1068, s.3 (11 M 1283/26 Mayıs 1866); Bu konuyla ilgili olarak bkz. Sedat Bingöl,
“Mekteb-i Mülkiyenin Bir ġubesi: Bosna‟dan Sabah Mektebinin AçılıĢı ve KuruluĢ Talimatları”
Mülkiye, C.XXV, S.229, s.344-350.
45
Coğrafya ve BoĢnakça, çarĢamba Hesap ve BoĢnakça ve perĢembe günleri Farsça ve
Tarih dersleri okutulmaktaydı147.
Bir diğer mektep ise 1868 yılında Anadolu‟da Sivas vilâyeti merkezinde tesis
edilmiĢ olan Mekteb-i Aklâm idi. Öğrenci kaynağını rüĢdiyelerden mezun olup
kitâbete heveskâr olanların teĢkil ettiği mektepte cuma ve pazar günleri haricinde
haftada beĢ gün ders verilmekteydi. Bu dersler Hesap, Cedvel, Usûl-ı Defteri,
Kavanin ve Nizamnâme, MeĢk ve ĠnĢa, Tarih, Arapça ve Farsça dersleri idi. Daimî
hocalarını iki kalfanın oluĢturduğu mektebin Arapça ve Farsça dıĢındaki dersleri,
vilayetin çeĢitli kurumlarında görevli ehil memurlar tarafından okutulmaktaydı. Bu
memurlar asli görevleri haricinde kendilerine ayrılan günlerde mektebe gelerek ders
vermekteydiler. Sivas‟taki Mekteb-i Aklâm‟ın öğrenci sayısı açldığı sırada 95 idi.
1870-71 yıllarında ise mektepte 85 öğrenci bulunmaktaydı148.
Tanzimat dönemi sonlarında Mahrec-i Aklâm namıyla bir memur mektebi de
Edirne‟de açılmak istenmiĢti. Ancak rüĢdiye mekteplerinden mezun olup, vilayet
kalemlerine girmek isteyenler ile tahsili noksan kâtipleri eğitmek için düĢünülen bu
mektep, faaliyete geçemedi. Bunun sebebi ise Maârif Nazâreti tarafından mektebin
vasfı, rütbesi ve cihet-i tahsiliyesinin rüĢdiye mekteplerinin üzerinde olmadığına
kanaat getirilmesi idi. Dolayısıyla açılmasına izin verilmeyerek yerine bir idâdî
mektebi kurulması daha münasip görüldü149.
147
Takvim-i Vekâyî def‘a 882 (26 M 1284/30 Mayıs 1867).
Takvim-i Vekâyî def‘a 980 (5 R 1285/25 Temmuz 1868); Salnâme-i Vilâyet-i Sivas,
H.1287(1870/1871), s.83; H.1288(1871/1872), s.92.
149
BOA., MF.MKT. 17/186 (10 S 1291/29 Mart 1874).
148
46
1.5.Lisan Mektebi
Lisan Mektebi, Osmanlı Devleti‟nde mektep mahiyetinde yabancı dil eğitimi
veren ilk memur mektebiydi. Ancak kamuya yönelik dil eğitiminin baĢlangıcı,
II.Mahmut döneminde kurulmuĢ olan Tercüme Odası‟na kadar dayanmaktaydı.
Bilindiği gibi Osmanlı Devleti, Rum isyanı patlak verene kadar Müslüman
tercümanlardan yoksunluğu bir eksiklik olarak görmemiĢtir. Kaldı ki, 1821 yılına
kadar tercümanlığın devlet mahremiyetinde ne derece bir öneme sahip olduğunun da
kavranamadığı görülmektedir. Yunan isyanı patlak verince durumun vahameti
anlaĢılmıĢ ve devleti yanlıĢ bilgilerle aldatan Rum maslahatgüzarlar azl, Divân-ı
Hümâyûn tercümanı ise idam edilmiĢtir150. Mühendishane-i Hümâyûn hocalarından
Bulgarzâde Yahya Efendi‟nin tercümanlığa ve hocalığa getirilmesiyle bu iĢ, önce
güvenilir kimselerin sonra da Müslümanların kontrolü altına alınmıĢtır151.
Yahya Efendi‟nin Divan ve Sadâret Kethüdası kalemlerinden seçilen
yetenekli birkaç kâtibe Rumca ve Fransızca öğretmeye baĢlaması aynı zamanda ilk
lisan eğitiminin de baĢlangıcı oldu. Bununla beraber Rumların tamamen
tercümanlıkla iliĢkilerinin kesilmesiyle Nisan 1821‟de kurulmuĢ olan Tercüme
150
Rum isyanı sırasında Divan-ı Hümâyûn tercümanı olan Morozi hanedanından Kostaki‟nin…
memleketeyn tarafına yazmış olduğu kâğıtlarda böyle bi-vakit vaz‘ ve hareketkâr akıllımı idi ve
bunun şimdi mevsimimiydi… gibi iĢbirlikçi ibareler tespit edilince suçu sabit görülen tercüman idam
edildi. ġanizade Mehmet Ataullah Efendi, Tarih-i ġanizade, C.IV, Ġstanbul, 1291, s.21-22.
151
On beş yirmi günden berüdür Bâbıâlî’de Rumî ve Frenkîü’l-ibâre bazı evrak kıraat ettirilmekte olan
Mühendishâne hocalarından Rumîü’l-asl Bulgarzâde Yahya Efendi bundan sonra dahi omakûle
tercümeleri mukabele ve evrak-ı mezkûreye nazar ederek lazım gelen dekayiki evliya-yı umura ifâde
ve tefhim ve bazı müsta‘idd ve heveskârlara düvel ve milel beyninde mütedâvi olan elsine-i ecnebiyeyi
ta‘lim eylemek hususlarına memur kılınması… ġanizâde, a.g.e., C.IV, s.33-34. Ayrıca bkz. Akyıdız,
Merkez TeĢkilatında Reform, s.72-73; Carter V. Findley, The Foundation of the Ottoman Foreign
Ministry: The Beginnings of Bureaucratic Reform under Selim III and Mahmud II, International
Journal of Middle East Studies, Vol. 3, No. 4. (Oct., 1972), pp. 400-401; Cahit Bilim, “Tercüme
Odası”, OTAM, S.1, Ankara, Haziran 1990, s.33-34; Sezai Balcı, Osmanlı Devleti’nde
Tercümanlık ve Bab-ı Ali Tercüme Odası, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih
(Yakınçağ) Anabilim Dalı, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara, 2006, s.82-84.
47
Odası152 bünyesinde “Lisan Odası” adıyla bir birim oluĢturuldu. Bu birimin kuruluĢ
amacı memurlara dil öğretmekti. Lisan Odası‟nda eğitimlerini tamamlayan memurlar
ise mütercim sıfatıyla Tercüman Odası‟na geçmekteydiler. Buradaki asli görevleri
tercümeleri temize geçerek kaydetme idi. Bunun yanı sıra vakit buldukça eğitime
devam etmekte, pratik yaparak tecrübe kazanmaktaydılar153.
Tercüme Odası‟nın kuruluĢunun ardından geçirdiği geliĢim dönemi ise pek
baĢarılı değildi. Kalemde verilen eğitim istenilen seviyeye ulaĢamadı. Ayrıca Lisan
Odası da 1829 yılından sonra kapatılmıĢtı. 1833 yılından itibaren odaya yeniden
düzen verildiyse de bunun pek faydalı olduğu söylenemez. Nitekim 1856
Haziranında Hariciye Nezâreti‟nin baĢlıca kalemi olan Tercüme Odası‟nda iĢ
görecek ancak üç dört kiĢi bulunmaktaydı. Odanın lisan hocası yoktu ki, olsa bile
yeniden mütercim yetiĢtirme hayli vakit gerektirmekteydi 154. Mevcut durum bu
umur-ı mühimmenin gitgide millet-i Ġslâm elinden çıkmasına sebep olacağından ilk
önlem
Avrupa‟ya
öğrenci
göndermek
oldu.
Oda
halifelerinden,
rüĢdiye
mekteplerinden ve diğer kalem memurlarından seçilecek iyi Türkçe bilen 16 kiĢinin
Fransızca öğrenmek için Paris‟e, 2 kiĢinin Ġngilizce öğrenmek için Londra‟ya ve 2
kiĢinin de Viyana‟ya gönderilmesine karar verildi155. Bundan iki ay sonra hazırlanan
bir nizamnâmeyle de oda, seviyelerine göre dört sınıfa ayrılan memurlara dil
öğretecek bir mektep Ģeklinde organize edildi. Tercümede yeterli olamayanların bu
sınıflarda verilen dersleri almaları mecbur hale getirildi. Fransızca Gramer, Hatt,
152
ġanizade, a.g.e., C.IV, s.34; …Ketebe-i aklâm ve saireden tahsil-i lisana heveskâr olan efendiler için
alâ meratebehüm maâşlar tahsisiyle Bâbıâlî’de Tercüme Odası açıldı. Ahmet Cevdet PaĢa, Tarih-i
Cevdet, C.XI, Dersaadet, 1309, s.166.
153
Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.74; Findley, a.g.m., s.402.
154
BOA., Ġ.HR. 126/6343-1 (6 L 1272/10 Haziran 1856).
155
BOA., Ġ.HR. 126/6343 (21 L 1272/25 Haziran 1856).
48
Tarih, Coğrafya, Fransız ve Milletler hukuku gibi derslerin okutulacağı bu
sınıflardan mezun olanlara ise yüksek rütbe ve maaĢ tahsis edilecekti. Bunun yanı
sıra Fransızca eğitimin verileceği bu dört sınıfın haricinde bir de Ġngilizce sınıfı
açıldı. Bu sınıfta ise Ġngilizce gramer, Türkçeden Ġngilizceye ve Ġngilizceden
Türkçeye tercüme ve konuĢma dersleri okutulacaktı156. Böylece Tanzimat
bürokrasisinde etkin bir yer edinen Tercüme Odası, mektep-kalem hüviyetine sahip
olmuĢ oldu.
Tercüme Odası, devletin siyasetine yön verecek önemli devlet adamları
yetiĢtirerek yabancı dilin diplomasi kadar ilmî-fikrî geliĢimdeki öneminin de
anlaĢılmasını sağlamıĢtır. Nitekim 1860 yılından itibaren açılan mekteplerde yabancı
dil derslerinin yoğunlukta olduğu görülmektedir. Ancak Modern bir mektep
bünyesinde dil eğitimi verilmesi teĢebbüsü Lisan Mektebi‟yle olmuĢtur.
1.5.1.Mektebin Açılması
XIX. yüzyıl bürokratları ıslahat projeleri ve hazırlanacak hemen her
nizamnâme için önce Avrupa‟daki mevzuatı tercüme ederek incelemekte, ardından
tartıĢarak ülke Ģartlarına uygun hale getirmekteydi. Yabancı dile vâkıf kaliteli
bürokratlar ise ya yurt dıĢında ya da Tercüme Odası‟nda yetiĢmekteydiler157. Öte
yandan Telgraf, Orman ve Maden Mektepleri gibi meslekî-teknik okulların yabancı
hocaları tarafından hazırlanan programlara uygun öğrenciler de ilk etapta Tercüme
Odası‟ndan tedârik edilmekteydiler. Dolayısıyla modernleĢme sürecinde yabancı dil
oldukça önemli idi. Ancak oda bir yana bırakılırsa dil eğitimi vermek için bir mektep
156
157
Akyıdız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.77; Balcı, a.g.e., s.103-105.
Ortaylı, a.g.e., s. 471.
49
açılması düĢüncesi Bâbıâlî‟nin aklına epeyce bir zaman sonra gelmiĢtir denilebilir158.
ġüphesiz bunda dil eğitiminin Tercüme Odası‟nda verilmesinin etkisi büyüktür.
Dolayısıyla Lisan Mektebi‟nin açılıĢına büyük oranda odanın eğitim iĢlevindeki
yetersizliği vesile olmuĢtur159. Odanın bu konudaki yetersizliği ve dil eğitimi için
baĢka bir alternatifinin olmayıĢı ise yabancı dile meyilleri olan öğrencileri, Beyoğlu
ve Galata‟da bulunan Gayrimüslim mekteplerine yönlendirmiĢti. Nitekim devlet
bünyesinde lisan eğitimi verilmesi gereği, dönemin Maârif-i Umûmiye Nazırı Kemâl
Efendi tarafından kaleme alınan tezkerede izah edilirken bu konunun üzerinde
durulmaktaydı. Bununla beraber aynı tezkerede Lisan Mektebi‟nin masrafı için mali
kaynak, öğrenci temini, mektebin yeri ve açılma gayesi de ayrıntılarıyla belirtilmiĢ
ve irâde için Sadâret‟e müracaat edilmiĢti160.
Böylece Hariciye Nezâreti dairesi dâhilinde olan kalemlere memur
yetiĢtirmek ve Fransızca öğrenmek isteyen öğrenciler için Ģimdilik numune olmak
üzere bir Lisan Mektebi tesisine karar verilmiĢ oldu. 26 Mart 1866 tarihli irâde ile
açılması onaylanan mektep, Mahrec-i Aklâm bünyesinde eğitim faaliyetine baĢladı.
Geçici surette açılan mektebin ilk yıl masrafları için 25.000 kuruĢluk bir kaynak
temin edildi. Geçici bir müdür ile muallimler tayin edilen mektep için aynı yıl
Ģehadetnâme alarak çıkmıĢ olan öğrenciler arasından 20 kiĢi seçilmesine karar
158
Lisan Mektebi‟nin açılıĢı ile ilgili olarak ayrıca bkz. Sezai Balcı, “Osmanlı Devleti‟nde ModernleĢme
GiriĢimlerine Bir Örnek: Lisan Mektebi”, A.Ü.D.T.C.F. Tarih AraĢtırmaları Dergisi, CXXVII,
S.44, Ankara, Eylül 2008, s.85-86; Sarıyıldız, a.g.m., s.28.
160
…Mekâtib-i rüşdiyede ulum-ı Arabiyye ve Farisiyye ta‘lim ve ta‘allüm olunmakta ve bizce esas-ı elsine
olan lisan-ı celil-i Osmanî dahi kavaid-i mahsusasına tatbiken okutturulmakta olub ancak bazı
muamelatca görülen lüzûm iktizasınca şakirdân-ı mekâtibden bazıları Fransız lisanı ta‘limini arzu
ederek Galata ve Beyoğlu’nda ecnebi mekteblerine gitmekte oldukları tahkik kılınmış…BOA., Ġ.DH.
547/38078-1 (29 L 1282/3 Mart 1866); Balcı, a.g.m., s.85.
159
50
verildi161. ġehadetnâme alarak çıkmıĢ öğrencilerden kasıt ise Mahrec-i Aklâm
mezunlarıydı. Zira Lisan Mektebi, Mahrec-i Aklâm‟dan mezun olan öğrencilere
münhasır olarak eğitim faaliyetine baĢladı162.
Ġlk eğitim yılı içerisinde mektebe kaç öğrencinin devam ettiği takip edilemese
de sene sonunda imtihanlara 15 öğrencinin girdiği görülmektedir. Bu öğrencilerin
sınavlarda gösterdikleri baĢarı nedeniyle tahsillerinin beğenilmesi ise mektebe ikinci
yıl 15 öğrenci daha alınmasını sağladı. Ġlk yıl öğrencileri sınıf-ı evvel, ikinci yıl
öğrencileri ise sınıf-ı sâni itibar olundular. Öğrenci sayısı artan mektebin tabiatıyla
masrafları artacağından 25.000 kuruĢluk tahsisatın da 40.000 kuruĢa çıkarılması
kararlaĢtırıldı163.
Lisan Mektebi‟nin eğitim süresi bir yıl idi. Yılsonunda imtihanları baĢarıyla
verenlerin hariciye kalemlerinden istediklerine memur olarak girebilmeleri de usûl
olarak kabul edilmiĢti. Ancak mektebin ilk öğrencileri kendi talep ve rızalarıyla
eğitime devam etmeyi istemiĢlerdi. Bu iyi niyet ise hem taltif edilmelerini sağladı
hem de eğitimleri sonunda yine istedikleri kalemlere devam etmelerini garantiye aldı.
161
…Nezâret-i Celile-i Hariciye dâiresi dâhilinde olan aklâma medhâl olmak ve lisân-ı mezkûr
(Fransızca) tahsiline heveskâr bulunan şakirdân orada tahsil-i lisan etmek ve şimdilik bir numûne
olmak üzere Evkâf-ı Hümâyûn hazinesinden füruht olup maârif masarifatına karşılık bulunmuş olan
arazi esmânından arttırılarak dâire-i maârifde mevkûf bulunan yirmi beş bin guruşun bir senelik
mesârife karşılık ittihazıyla ve bu sene bi’l-imtihan çıkan şakirdândan yirmi kadar müsta‘iddi intihab
birle Mahrec-i Aklâm dâhilinde Lisan Mektebi namıyla bir daire tahsis kılınmış ve şimdilik suret-i
muvakkatde müdir ve muallimler tayiniyle derslere bed’an olunmuş olduğu ifadesine dâir Maârif-i
Umûmiye Nezâret-i Behiyyesi’nin tezkiresi… BOA., Ġ.DH. 547/38078 (9 ZA 1282/26 Mart 1866);
BOA., A.MKT.MHM. 352/35 (12 ZA 1282/29 Mart 1866).
162
Aslında Maârif-i Umûmiye Nezâreti‟nin tezkiresinde açılacak mektebin öğrenci kaynağı, Dârülmaârif
ve Mahrec-i Aklâm olarak düĢünülmüĢtür. Ancak açıldığında Lisan Mektebi‟nde dil eğitimi alacak
öğrencilerin tamamı, Mahrec-i Aklâm mezunları arasından seçilmiĢtir. BOA., Ġ.DH. 547/38078-1 (29
L 1282/3 Mart 1866); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.49 (21 S 1284/24 Haziran 1867).
163
BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.49.
51
Nitekim her birine, emsâl teĢkil etmesi de göz önünde bulundurularak, ruûs-ı
hümâyûn mahiyetinde varaka-yı müşevvike verildi. Bu sayede aklâm halifesi
sayılmıĢ oldular164.
Açıldığı sırada Lisan Mektebinde yalnızca Fransız dili eğitimi verilmekteydi.
Ki bu mektep, Fransızca okutturulmak üzere teşkil ve küşâd olunmuştu. Bundan iki
yıl sonra ise Maârif Nezâreti tarafından mektepte Rum ve Bulgar lisanlarının da
talim ettirilmesi gündeme geldi. Bu iki lisanın eğitimi için sınıflar açılarak hocalar
tayin edilmesi kararı alındı. ġüphesiz bu kararın alınmasında mektepte verilen
eğitimden ve öğrencilerin performansından memnun olunmasının önemli etkisi vardı.
Ancak bundan daha önemlisi Düstur‟un Ermenice ile beraber Rum ve Bulgar
lisanlarına da çevrilmesi yönündeki irâde-i seniyye ve bundan kaynaklanan sıkıntı
idi. Çünkü yaklaĢık 5 milyon Bulgar, 2,5 milyon Rum tebaaya sahip Osmanlı
Devleti‟nin bendegân ve memurları içerisinde bu lisanları bilen, yetiĢmiĢ kiĢiler
bulunmamaktaydı. Maârif Nezâreti‟nin bu teklifi, Meclis-i Vâlâ‟da da görüĢüldükten
sonra yerinde görülerek Lisan Mektebi‟nde Rum ve Bulgar lisanına vâkıf öğrenciler
yetiĢtirilmesine de karar verildi165.
Rumca eğitimi vermek üzere Ġstatistik Mütercimi Kostaki Efendi tayin
olundu. Kostaki Efendi‟ye Lisan Mektebi‟nde haftada dört gün Rumca dersleri
okutmak üzere 750 kuruĢ maaĢ bağlandı. Ardından Bulgar lisanını hakkıyla
verebilecek bir muallim aranmaya baĢlandı. Yapılan araĢtırmalar neticesinde
164
165
BOA., BEO., A.MKT.MHM. 385/70 (21 S 1284/24 Haziran 1867); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068,
s.49-50 (21 S 1284/24 Haziran 1867).
BOA., Ġ.MVL. 582/6127-2 (4 Receb 1284/1 Kasım 1867); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.640; Balcı, a.g.m.,
s.86-87; Sarıyıldız, a.g.m., s.29.
52
kabiliyeti imtihanla da tasdik edilen Mekteb-i Tıbbiye öğrencilerinden Enekli Dimitri
Efendi bu iĢ için uygun görüldü. Böylece mektebin Bulgarca muallimi de aylık 400
kuruĢ maaĢ ile tayin edilmiĢ oldu166. Bu arada eğitimleri devam eden Fransızca
öğrencilerinin, yeni lisanlarla meĢgul olmalarını engellemek için müstakil bir sınıf
açıldı. Yapılan bu yenilik ve düzenlemeler ise mektebin bir düzene kavuĢmasını
sağladı. Bir yandan eksikliklerin tespiti ve giderilmesi noktasında çalıĢmalar
yapılırken diğer yandan öğrenci mevcudu ve buna paralel olarak eğitimci kadrosu
arttırıldı. Nitekim üçüncü senesinde mektebe rüĢdiyelerden bir hayli öğrenci
alınmıĢtı. Buna Fransızca inĢa eğitiminde duyulan ihtiyaç da eklenince Fransız
Mösyö Bern Dö Montan Ruj, mektebin eğitimci kadrosuna inĢa muallimi olarak
dâhil edildi. Montan Ruj‟a tahsis edilen maaĢ, 1.200 kuruĢ idi167.
Tablo 1.6.1869-70 yıllarında Lisan Mektebi‟nin eğitimci kadrosu168
1869
Müdür
Mektep MüfettiĢi
Birinci Sınıf Muallimi
Ġkinci Sınıf Muallimi
Diğer Muallimi
Üçüncü Sınıf Muallimi
Muallim Muavini
1870
Müdür
Mektep MüfettiĢi
Birinci Sınıf Muallimi
Ġkinci Sınıf Muallimi
Cemâl Bey
Mösyö Dolis
Adosidi Efendi
Mösyö Bern Dö
Montan Ruj
Halil Bey
Ġstimtaki Efendi
Osman Efendi
Diğer Muallimi
Diğer Muallimi
Diğer Muallimi
166
Cemâl Bey
Mösyö Dolis
Adosidi Efend
Mösyö Bern Dö
Montan Ruj
Baron Efendi
Ġstimtaki Efendi
Gatban Efendi
BOA., Ġ.MVL. 582/6127 (9 ġ 1284/6 Aralık 1867); Dersaâdet’de geçen sene küşâd olunan Lisan
Mektebi şakirdânına Fransızca tedris ettirildiği misüllü Rum ve Bulgar lisanları dahi ta‘lim
olunacağından bundan evvelce Rum muallimi nasb ve tayin kılındığı gibi Bulgar lisanı muallimliğine
dahi bi’l-imtihan liyakat ve iktidarları tebeyyün ve tahakkuk eden Mekteb-i Tıbbiye şakirdânından
Enekli Dimitri Efendi’nin şehri dört yüz kuruş maâş tahsisiyle tayini Meclis-i Maârif’te tezekkür ve
tensib olunduğuna dair… BOA., Ġ.DH. 568/39585 (11 B 1284/8 Kasım 1867); BOA., BEO.,
A.MKT.MHM. 393/47 (16 B 1284/13 Kasım 1867); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.81 (16 B
1284/3 Kasım 1867); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 395/94 (14 ġ 1284/11 Aralık 1867); BOA.,
BEO.AYN.d, Nr.1068, s.85 (13 ġ 1284/10 Aralık 1867).
167
Montan Ruj, Adosidi Efendi‟nin lisan muallimliğine helâl getirilmemek üzere tayin olunmuĢtu. BOA.,
Ġ.ġD. 11/539 (22 N 1285/6 Ocak 1869); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 431/100 (5 L 1285/19 Ocak
1869).
168
53
1.5.4.Mektebin Kapanması
Lisan Mektebi de diğer memur mektepleri gibi meslekî eğitimin
modernleĢmesi sürecindeki tecrübelerden biri olmuĢtur. Mahrec-i Aklâm bünyesinde
geçici olarak açılan bu mektebin Fransızca ağırlıklı olmak üzere Rum ve Bulgar
lisanlarına yönelik eğitim verdiği görülmektedir. Mektep, ilk yıl 15 öğrenci almıĢ,
ikinci yıl ise bu mevcuda 15 öğrenci daha eklenmiĢtir. Ġlk açıldığı dönemde yalnızca
Mahrec-i Aklâm‟dan öğrencileri kabul eden Lisan Mektebi‟ne, üçüncü sene
rüĢdiyelerden mezun olan öğrenciler de girebilmiĢtir. 1869-70 yıllarında mektepteki
öğrenci sayısı 66‟ya ulaĢmıĢtır169. Ancak bu üç yıllık dönemden itibaren mektep
hakkında
kayıtlara
rastlanamamaktadır.
Burada
yetiĢen
öğrencilerin
hangi
kalemlerde istihdam edildiğine dair bilgiler de mevcut değildir. Bunun nedeni ise
mektebin geçici olarak açılmıĢ olmasıdır. Nitekim açılıĢından bahseden belgelerde
Mehrec-i Aklâm dâhilinde ve -geçici- olduğuna iĢaret edilmiĢtir. Hatta müdür ve
muallimlerinin de geçici surette tayin edileceği belirtilmiĢtir. Bununla beraber
ilerleyen yıllarda mektebin Fransızca hocalarının Mahrec-i Aklâm‟ın eğitimci
kadrosunda yer aldıkları görülmektedir170. Hariciye Nezâreti kalemlerine memur
yetiĢtirme iĢinin de yine Mahrec-i Aklâm‟ın uhdesinde olduğu anlaĢılmaktadır171. Bu
duruma göre 1870 yılından itibaren Lisan Mektebi‟nin, bünyesinde açıldığı Mahrec-i
Aklâm‟a dâhil edildiği sonucuna varılmaktadır. Mektebin yeniden müstakil bir
Ģekilde açıldığı tarih ise 1879‟dur172.
169
Devlet Salnâmesi, H.1288(1871), s.125.
171
BOA., MF.MKT. 19/34 (4 B 1291/17 Ağustos 1874); BOA., MF.MKT. 50/160 (12 ġ 1294/22
Ağustos 1877).
172
Lisan Mektebi‟nin Tanzimat döneminden sonra yeniden açılıĢıyla ilgili bilgiler için bkz. Ergin, a.g.e.,
C.I-II, s.641-648; Balcı, a.g.m., s.85-95. Câvide IĢıksal, “Türkiye‟de Açılan Ġlk Yabancı Dil
Okulları”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S.VIII, Ġstanbul, Mayıs 1968, s.30-31.
170
54
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
ÖĞRETMEN YETĠġTĠREN OKULLAR
2.1.Tanzimat Döneminden Önce Sivil Okullara Öğretmen YetiĢtirme Sistemi
Tanzimat döneminden önce Osmanlı Devleti‟nde, öğretmen yetiĢtirmek için
tasarlanmıĢ hususi bir eğitim müessesesi bulunmamaktaydı. Bununla beraber bu
iĢlevi, medreseler görmekteydi. Nitekim medreseler, kaza (yargı) ve ifta (fetva
verme) görevlerini icrâ eden ehl-i ilme mensup hukuk görevlileriyle beraber tedris
(öğretim) görevlilerini de yetiĢtiren yegâne kurumlardı173. Medreselerde yetiĢen
öğrenci statüsündeki daniĢmentler, mezun olduklarında sırasıyla mu„id ve müderris
unvanlarıyla ilmiye sınıfının ilk kademelerinde göreve baĢlarlardı. Aynı zamanda bu
görevler eğitim vermeye salahiyet kazanıldığını ifade etmekteydi. Müderrislik
görevini tercih edenler 20 akçeden 60 akçeye kadar baĢka bir ifadeyle orta
öğretimden üniversiteye kadar yükselerek eğitim hizmetini görürlerdi174.
Örgün eğitim kurumlarının ilk örneklerinden olan sıbyan mekteplerinde
muallimlik yapmak için ise çok fazla tecrübeye gerek yoktu. Ancak öğretmenlerin
Nefs-i enfes sahibi, rızâ-yı hak talibi ve bir salih hafiz-i kelâmullah ve namazın
173
174
Medreseler, mekteb-i hukuk hizmetini görürken kısmen öğretmen yetiştirme işini de görmekteydiler.
M. Cevdet, “Dârülmuallimîn‟in YetmiĢinci Sene-i Devriyesi Münasebetiyle Verilen Konferans”,
Tedrisat Mecmuası, S.32, 7 Mart 1332, s.175.
Müderris ve mu„idlik ile ilgili olarak bkz. Ġsmail Hakkı UzunçarĢılı, Osmanlı Devletinin Ġlmiye
TeĢkilatı, Ankara, 1988, s.55-60; Cahid Baltacı, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, C.I,
Ġsanbul, 2005, s.107-119; Fahri Unan,”Osmanlılarda Medrese Eğitimi”, Osmanlı, C.V, Ankara, 1999,
s.151; Kenan Yakuboğlu, Osmanlı Medrese Eğitimi ve Felsefesi, Ġstanbul, 2006, s.221.
Medreselerin eğitim konusunda ileri olduğu bir dönem olan Fatih döneminde sahn-ı semân
medreselerinde müderrisler, tatil günleri dıĢında her gün öğrencilerle ilgilenirlerdi. Bununla beraber
müderrislerin yanına ilk bilgileri öğrencilere okutup, müzakere edebilecek bir mu„id baĢka bir ifadeyle
asistan görevlendirilmiĢti. A.Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde Ġlim, Ġstanbul, 1970, s.38-39.
Medrese eğitimi ile ilgili değerlendirme ve yorumlar için bkz. Necdet Sakaoğlu, Osmanlı’dan
Günümüze Eğitim Tarihi, Ġstanbul, 2003, s.19-38.
erkânın ve şeraitin bilir, sıbyan talimine münasip ve kadir kimse olmalarına
ehemmiyet verilmekteydi175. Yani mümin, mütedeyyin ve fazıl Ģahsiyeti ile
geleneksel Osmanlı toplum düzeninin sıbyan mektebinden baĢlayarak yeniden
toplum içerisinde üretilmesine hizmet edecek bir hoca tipi makbul idi. Özellikle
Fatih döneminde sıbyan mekteplerinde öğretmenlik yapacakların bu özelliklere sahip
olmalarına dikkat edilmiĢtir. Hatta onun zamanında Ayasofya
ve Eyüp
medreselerinde okutulan dersler arasında Arapça Sarf ve Nahiv, Mantık, Ġlm-i kelâm,
Hendese, Heyet, Coğrafya ve Tarih derslerinin yanı sıra Adâb-ı Muhâsebe ve Usûl-i
Tedris gibi formasyon derslerinin bulunduğu da bilinmektedir. Bu dersleri almayan
ve alt sınıflarda stajını görmeyenlerin ise öğretmenlik yapmaları yasaklanmıĢtır176.
Bunun yanı sıra genel olarak sıbyan mekteplerinde muallim olacaklar, mahallenin
Ģeref ve haysiyet sahibi simaları arasından seçilmiĢlerdir177. Fakat sonraları
medreselerden icâzet almıĢ olanların sıbyan mekteplerinde muallimlik yapması
yeterli görüldü. Çoğunlukla da mahallede bulunan cami imamları ile müezzinler bu
vazifeyi yüklenmiĢlerdi178. Fiilî bir denetimden yoksun olan mekteplerde verilen dinî
ve ahlâki eğitimin içeriği ve kalitesi ise mektebin finansmanını sağlayan vakıf
mütevellisinin inisiyatifine terk edilmiĢti179.
175
Bkz. Mefail Hızlı, “Osmanlı Sıbyan Mektepleri”, Osmanlı, C.V, Ġstanbul,1999, s.211.
Fatih devrinde medreselerin öğretmen yetiĢtirme noktasındaki iĢlevi için bkz. M. Cevdet, a.g.m.,
s.180-183; Nafi Atuf, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, Ġstanbul, 1930, s.8. Aziz
Berker, Türkiyede Ġlk Öğretim, Ankara, 1945, s.5; Hızlı, “Osmanlı Sıbyan…”, s.209; Abdulkadir
Özcan, “Tanzimat Döneminde Öğretmen YetiĢtirme Meselesi”, 150. Yılında Tanzimat, Ankara,
1992, s.442.
177
Koçu, a.g.m., s.25.
176
178
179
Kuran bilen ve Suphe-i Sıbyan, Tuhve-i Vehbi gibi risaleleri okuyabilen yaĢlı kadınların da bu
mekteplerde eğitim verdiği görülmekteydi. Öğrencisinin çok olduğu sıbyan mekteplerinde
muallimlere yardımcı olmak için ise yetiĢkin talebeler arasından seçilen ve halife olarak adlandırılan
yardımcılar bulunurdu. Nafi Atuf, a.g.e., Birinci BasılıĢ, s.28. Sıbyan mektebi hocaların okul içi
görevleri ve okul dıĢı faaliyetleri ile ilgili değerlendirmeler için ayrıca bkz. Yahya Akyüz, Türkiye’de
Öğretmenlerin Toplumsal DeğiĢmedeki Etkileri 1848-1940, Ankara, 1978, s.28-32.
Mekteb-i Sıbyan, Muallimhâne ve Mektephâne isimleriyle de anılan sıbyan mekteplerinin belirli bir
yönetmeliği veya resmi bir öğretim programı yoktu. Vakfiyesinin gelirine paralel olarak genelde bu
56
XVIII. yüzyılda sıbyan mektebi derslerinin arasına yazı derslerinin de girdiği
görülmektedir. Mektebin muallimi olacak kimsenin vasıfları ise vakfiyelerde buna
göre çizilmekteydi. Örneğin I.Mahmut döneminde Valide Sultan tarafından
yaptırılan mektebin vakfiyesinde fenn-i kitâbette mahareti müsellem ve talim-i meşk-i
hatta â‘lem bir kimesne hâce-i meşk olsun denilmekteydi. Aynı Ģekilde
I.Abdulhamid‟in vakfiyesinde de Bir hattat üstat, talim-i hatta sahib-i itiyad
kimesnenin mektebe muallim tayin edilmesi istenmekteydi. Netice itibariyle bu
mekteplerde ders verecek muallimlerin Kur„an okutmaya, namaz kurallarını
öğretmeye ve biraz da yazı yazdırmaya ehliyeti olması yeterli olmuĢtu180.
XIX. Yüzyıla gelindiğinde medreselerde verilen eğitim nitelikli öğretmen
yetiĢtirmekten oldukça uzaklaĢmıĢtı181. Medreseler, ihtiyacât-ı cedide-i medeniyyeyi
hiçbir surette temin edemeyecek durumda idi182. Eskiden okutulan fakat artık metruk
ve menfi olan matematik, fizik, astronomi gibi müsbet ilimler Ģöyle dursun, Ġslâmi
ilimlerin en önemlileri olan tefsir ve hadis dahi medrese literatüründen silinmek
üzereydi183.
Bununla
beraber
örgün-formal
eğitime
geçiĢe
doğru
yapılan
düzenlemeler ve bu bağlamda sıbyan mekteplerinin üzerinde orta dereceli çağdaĢ
mekteplerin açılması modern manada öğretmen yetiĢtirmeyi de kaçınılmaz hale
180
181
182
183
mekteplerin bir muallimi, diğer hizmetleri görmek için ise bir hademe ve bir de kalfası bulunurdu.
Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara,
1997, s.96. Bu mekteplerin modernleĢmesi süreci ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Nurdoğan, a.g.t.,
s.24 vd.
Osman Ergin, “Sübyan Mektepleri”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri,
Hazırlayanlar: Ġsmail Kara-Ali Birinci, Ġstanbul, 2005, s.397-400.
Fatih döneminden sonra bozulmaya baĢlayan medreseler, bu dönemde önem ve anlamlarını
yitirmiĢlerdir. Islah giriĢimleri de baĢarılı olamayınca kendi geleneklerine terkedilmiĢtir. Hüseyin
Hatemî, “19.Yüzyılda Medreseler”, TCTA, C.II, Ġstanbul, 1985, s.502-503.
Ed. Engelhard, Türkiye ve Tanzimat: Devlet-i Osmaniyyenin Tarih-i Islahatı, (Mütercimi: Ali
ReĢad), Ġstanbul, 1328, s.225.
M.ġerefettin Yaltkaya, “Tanzimattan Önce ve Sonra Medreseler”, Tanzmat I, Ġstanbul, 1999, s.466.
Ayrıca bkz. Musa Çadırcı, “Cevdet PaĢa‟nın Medreselerle Ġlgili GörüĢleri”, Ahmet Cevdet PaĢa
(1823-1895), (Sempozyum 9-11 Haziran 1995), Vefatının 100. Yıl Armağanı, Ankara, 1997, s.80.
57
getirdi. Bu dönüĢüm bir yandan yeni açılan mekteplerin öğretmen ihtiyacını
karĢılarken öte yandan eğitim sistemini de geleneklerden kurtarmayı sağlayacaktı. Ġlk
defa ulema zümresi dıĢında eğitimci sağlanacaktı184.
2.2.Dârülmuallimîn’in AçılıĢına Doğru Eğitim Reformları
Eğitim, Tanzimat Fermanı‟nda değinilmeyen bir konuydu185. Bunu devletin
içinde bulunduğu durum göz önüne alındığında mazur görmek yerinde olur. Zira
askerî ve mülkî konular doğal olarak öncelikli halledilmesi gereken meseleler idi186.
Buna rağmen plan dâhilinde olmasa da Tanzimat döneminin ilk yıllarından itibaren
eğitimde modernleĢme yolunda baĢlangıç sayılacak adımlar atılmıĢtır. 1838 yılında
oluĢturulan Meclis-i Nafia‟nın çalıĢmaları, Mekâtib-i RüĢdiye Nezâreti‟nin kuruluĢu,
Mekteb-i Maârif-i Adliye ve Ulûm-ı Edebiyye‟nin tesisi bu cümledendir. Bununla
birlikte ilk dönemlerde eğitim iĢleri, Meclis-i Nafianın yanı sıra, Dâr-ı Ģûra ve
Divân-ı Ahkâm-ı Adliye gibi yüksek meclislerin de yetki alanına bırakılmıĢtı. Ġdâri
bir takım zorluklara neden olmakla beraber meseleler bu üç meclisin görüĢmeleri
neticesinde karara bağlanmaktaydı187. Ancak 1845 yılına kadar orta dereceli iki
mektebin tesisi ve sıbyan mektepleri ile ilgili zayıf ıslahat teĢebbüsleri haricinde
eğitimin modernleĢmesi noktasında kayda değer bir ilerleme olmadı. Bu yılın Ocak
ayında Sultan Abdulmecid‟in bizzat Bâbıâlî‟ye gelerek eğitim açısından ülkenin
içinde bulunduğu durumu özetleyen hatt-ı hümâyûnunu okutması ise Meclis-i Umûr-
184
Eugene Morel, Türkiye ve Reformları, Ġstanbul, 1984, s.180.
Takvim-i Vekâyi, def‘a 187 (15 N 1255/22 Kası 1839). Ferman ile ilgili değerlendirmeler için bkz.
Yavuz Abadan, “Tanzimat Fermanının Tahlili”, Tanzimat I, Ġstanbul, 1999, s.31-58; ReĢat Kaynar,
Mustafa ReĢit PaĢa ve Tanzimat, Ankara, 1985, s.175-190.
186
Ahmet Mithat Efendi, Üss-i Ġnkılâp, (Yayına hazırlayan: Tahir Galip Seratlı), C.I, Ġstanbul, 2004,
s.75.
187
A. Cevat Eren, “Tanzimat”, Ġ.A., C.XI, EskiĢehir, 1997, s.724. Tanzimat maddesinin ayrı basımı için
bkz. Ahmet Cevat Eren, Tanzîmat Fermanı ve Dönemi, Ġstanbul, 2007, s.52-53.
185
58
ı Nafia‟nın raporundan sonra yeni bir dönüm noktası oldu. PadiĢah, askerî
alandakileri ayrı tutarak, modernleĢme yolunda …her ne dürlü teşebbüs ve mübâşeret
olunmuş ise hiçbir şey esaslı ve etraflı tutulmadığından mıdır nedir? sitemiyle
baĢlayan fermanında mamuriyet-i mülk ve tebaa hususunda ne tedbir gerekiyorsa
alınmasını istemekteydi. En önemlisi de dinen ve dünyeviyen tebaanın cehaletten
kurtulmasını sağlamak için ilim, fen ve sanayinin kaynağı olan mekteplerin icad ve
inşasını, ülkenin münasip olan yerlerinde gerekli olanların tanzim ve tertip edilmesini
emretmekteydi188.
Reformların bütünlük içerisinde baĢarı sağlayacağının ve bunun için eğitimin
ne denli önem arz ettiğinin teĢhisi, memleketin eğitim konusundaki geleceği
bakımından da son derece önemliydi. Kaldı ki, reformlardan önce onları anlayacak
ve uygulayacak kadrolara olan ihtiyacın karĢılanması eğitim ile mümkün olabilirdi.
Artık aĢikâr olan bu duruma padiĢah da el atınca konu özelinde BatılılaĢmaya doğru
yeniden fakat daha esaslı giriĢimler baĢladı189. 1845 yılının Mart ayı baĢında
mekteplerin yolunda tanzimi ve diğer eğitim meselelerinin halli için bir Meclis-i
Maârif-i Muvakkat teĢkil edildi. Bu meclisin çalıĢmaları neticesinde üç rapor
hazırlandı. Bunlardan ilki, sıbyan mekteplerinin ıslahına, ikincisi orta dereceli
mekteplerin tesisine ve üçüncüsü de bir dârülfünûn kurulmasına dair idi. Böylece
eğitim sistemi bir plan dairesinde Ģekillenerek ilk, orta ve yüksek olarak
kademelendirilmiĢ olmaktaydı. Düzenlemelerin pratiğe dökülmesini ve takibini
188
Takvim-i Vekâyi, defa 280 (12 M 1261/21 Ocak 1845); Ceride-i Havâdis, Nr. 213, (17 M 1261/26
Ocak 1845); Berker, a.g.e., s.13-14.
189
Davison, “Osmanlı Türkiyesi‟nde Batılı…”, s.1039.
59
sağlamak üzere devamlı ve müstakil bir maârif meclisinin teĢkili de Meclis-i
Muvakkat üyelerinin görüĢleri arasındaydı190.
Meclis-i Muvakkat‟ın teklifleri, Meclis-i Vâlâ‟da da görüĢülüp kabul
edildikten ve padiĢah tarafından onaylandıktan sonra, alınan kararların uygulanması
için 1846 yılında Meclis-i Maârif-i Umûmiye kuruldu191. Daimî suretteki bu yeni
meclis de Meclis-i Muvakkat‟da görüĢülen konuları yeniden ele aldı. Dersaâdet‟te
mevcut olan mekteplerin sıbyan ve rüşdiye olarak tefrik ve tahsisiyle usül-i
müteferriasına dikkat ve itina kılınmasının gereği burada da vurgulandı. Sıbyan
mekteplerinde dinî ve ahlaki, rüĢdiye mekteplerinde ise dinî eğitimle beraber daha
ziyade ilim ve fenlere giriĢ mahiyetinde bir eğitimin verilmesi öngörüldü. Gündeme
alınan hususlardan biri ise mektep hocalarına, verecekleri eğitimin esaslarını belirten
talimatların verilmesiydi. Ayrıca bütün bu iĢleri görmeye meclisin mesaisi
yetmeyeceğinden ıslahatları tespit ve müzâkere görevlerinin meclise, uygulama ve
denetim görevlerinin ise atanacak bir nazıra verilmesi kararlaĢtırıldı. Böylece
nazırlığı için Vakanüvis Esad Efendi‟nin ve nazır muavinliği için erbâb-ı maâriften
bir zât olan Kemal Efendi‟nin görevlendirildiği Mekâtib-i Umûmiye Nezâreti de
190
Takvim-i Vekâyi, defa 283 (4 RA 1261/13 Mart 1845); Ceride-i Havâdis, Nr.220 (7 RA 1261/16
Mart 1845); Cevdet PaĢa, Tezâkir, 1-12, (Yayınlayan: Cavid Baysun), Ankara, 1991, s.10; M.A.,
Ubicini, Türkiye 1850, C.I, s.191-192; Salnâme-i Maârif-i Umûmiye, H.1318 (1900/1901), s.23;
Cahit Yalçın Bilim, Tanzimat Devri’nde Türk Eğitiminde ÇağdaĢlaĢma, EskiĢehir, 1984, s.18-22;
Ekmelettin Ġhsanoğlu, “Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim ve Eğim AnlayıĢı”,
150. Yılında Tanzimat, Ankara, 1992, s.361-363; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.228231; Sakaoğlu, a.g.e., s.70-71; Somel, a.g.e., s.37-39.
191
Takvim-i Vekâyi, defa 303 (27 B 1262/21 Temmuz 1846); Cevdet PaĢa, Tezâkir, 40-Tetimme, s.37.
Bu düzenlemelerin gerisindeki düĢünce aynı zamanda mekteplerin mümkün mertebe ulema elinden
alınarak devletin idaresine verilmesini sağlamaktı. Engelhard, a.g.e., s.74. Meclisin, Hariciye Nezâreti
ve Meclis-i Vâlâ riyasetinin kontrolünde bulunacak olması, Maârif teĢkilatlanmasından ilmiye
mensuplarının soyutlanmasının önünü açan bir uygulama idi. Akyıldız, Merkez TeĢkilatında
Reform, s.231-232. Bununla birlikte Meclis-i Muvakkat‟ın 7 üyesinden 3‟ü ulemâ sınıfından iken,
Meclis-i Maârif-i Umûmiye‟nin yalnızca baĢkanı ulemadan idi. Ekmelettin Ġhsanoğlu, “ModernleĢme
Süreci Ġçerisinde Ġlmî ve Meslekî CemiyetleĢme Hareketlerine Genel Bir BakıĢ”, Osmanlı Ġlmî ve
Meslekî Cemiyetleri, Ġstanbul, 1987, s.18; Ġhsanoğlu, “Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi…”,
s.364-366.
60
tesis olunmuĢ oluyordu192. Evkaf Nezâreti‟ne bağlı olan Mekâtib-i RüĢdiye Nezâreti
kaldırılıp, yerine Mekâtib-i Umûmiye Nezâreti‟nin kurulmasıyla aynı zamanda
eğitim iĢlerinin Meclis-i Maârif‟e bağlanarak merkezileĢtirilmesi de sağlanmıĢ
olmaktaydı193.
Sıbyan ve rüĢdiye mekteplerinin kontrolünü üzerine alan Mekâtib-i Umûmiye
Nezâreti, vakit kaybetmeden bu mektepleri düzene koyma çalıĢmalarına baĢladı.
Ancak kısa süre sonra nezâret müdürlüğe dönüĢtürüldü ve Kemal Efendi Mekâtib-i
Umûmiye Müdürlüğü‟ne tayin olundu194. ĠĢte bu hızlı değiĢim ve dönüĢüm sırasında
rüĢdiye mekteplerinin de teĢkilatlanması baĢladı. Reform sürecinin baĢlarından bu
yana çeĢitli görevlerde bulunan Kemal Efendi, gayretli ve reformları algılayacak
vizyona sahip biriydi. Nitekim Mekteb-i Maârif-i Adliye bir yana bırakılırsa, ilk
rüĢdiye mektepleri 1847 yılında onun maddi ve manevi çabalarıyla açıldı. Bizzat
eğitim de verdiği bu mekteplerde uygulanan yeni sistem baĢarılı olunca, ilk olarak
192
193
194
BOA., Ġ.DH. 134/6903 (15 M 1263/3 Ocak 1847); Takvim-i Vekâyi, defa 316 (21 M 1263/9 Ocak
1847); Ceride-i Havâdis, Nr. 316 (29 M 1263/17 Ocak 1847); Cevdet PaĢa, Tezâkir, 40-Tetimme,
s.37; Nevzad Ayas, Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitimi KuruluĢlar ve Tarihçeler, Ankara, 1948,
s.125; Andreas Karamias, Education and The Quest For Modernity in Turkey, Chicago, 1966,
s.58; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.233.
Eren, a.g.m., s.737; Ġlhan Tekeli-Selim Ġlkin, Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim
Sisteminin OluĢumu ve DönüĢümü, Ankara, 1993, s.64. Mekteplerin Çoğalması ve dolayısıyla
teĢkilatlanmaya duyulan gereksinim ise 17 Mart 1857‟de Maârif-i Umûmiye Nezâreti‟nin oluĢmasını
sağlayacaktı. Böylece eğitimin yeniden organize edilmesi daha profesyonel ve hızlı bir Ģekilde
gerçekleĢecekti. Bkz. Bayram Kodaman-Abdullah Saydam, “Tanzimat Devri Eğitim Sistemi” 150.
Yılında Tanzimat, Ankara, 1992, s.478-479.
Ceride-i Havâdis, Nr. 366 (25 M 1264/2 Ocak 1848). …Bâ-irâde-i seniyye cenâb-ı şehinşâhi Rumili
ordu-yu hümâyunu müşirliği devletlü Emin Paşa hazretlerine tevcih ve ihsan buyrulmuş olduğundan
uhdesinde bulunan Meclis-i Maârif-i Umûmiye riyâsetinin ahire tefvizi lazım gelerek sudûr-ı azâmdan
Nakibü’l-eşrâf Esad Efendi’nin uhdesinden Mekâtib-i Umûmiye Nezâreti’nin sarf ve tahvil ve
Mekâtib-i Umûmiye Müdürlüğü’ne tebdili ile nezâret-i mezkûr muavini bulunan izzetlü Kemâl Efendi
hakikaten sahib-i kemâl zat olarak bu madde-i hayriyenin hüsn-i tesisinde ziyâdesiyle hidmet ve
gayreti meşhûd olduğundan zikrolunan müdürlük mümâileyhe bi’l-ihâle… Takvim-i Vekâyi, def‘a
365 (20 S 1264/27 Ocak1848).
61
Kemal Efendi‟nin müdürlüğü nazırlığa dönüĢtü. Ardından da yeni rüĢdiye mektepleri
açılmaya baĢlandı195.
2.3.Dârülmuallimîn
RüĢdiye mekteplerinin sağladığı baĢarı, Ģüphesiz Kemal Efendi tarafından
uygulanan yeni sistemin eseriydi. BaĢarıda süreklilik ise bu mekteplerde modern
eğitimi verebilecek kapasiteye sahip öğretmen kadrosuyla mümkün olabilirdi.
Nitekim mevcut öğretmenler sıbyan mekteplerine ait dersleri verilen talimatlar
doğrultusunda okutabilirlerdi. Ancak bunların içerisinde rüĢdiye mekteplerinde
okutulacak olan Arapça ve Farsça dersleri, özellikle de Hesap ve Coğrafya gibi
fenleri okutacak kapasitede öğretmenler bulunmamaktaydı. Bu nedenle açılacak olan
rüĢdiye mekteplerinde istihdam olunacak hocaların, kaynağı olabilecek ve Meclis-i
Maârif tarafından kaleme alınacak talimatlar doğrultusunda öğrenci yetiĢtirebilecek
bir eğitim kurumuna ihtiyaç vardı. Bu ihtiyaç ise gerekçesiyle beraber, 25 Temmuz
1847 tarihli Meclis-i Maârif-i Umûmiye mazbatasında üç bentten oluĢan bir rapor ile
gündeme getirilmiĢti196. Dârülmuallimîn isminde bir mahal tahsisiyle donanımlı
öğretmenlerin burada yetiĢtirilmesini öngören mazbatada, ayrıca mektebin nerede
195
196
…Mekâtib-i rüşdiye küşâd ile tarik-i terakkiyede bir adım ileri atıldı… Cevdet PaĢa, Tezâkir, 1-12,
s.11; Kemal Efendi, ilk ve numune olarak Davut PaĢa Mektebi‟ni, rüĢdiyeye dönüĢtürdü. Burada usûli cedide üzere Arapça, Farsça, Hesap ve Coğrafya dersleri okutturdu. Kısa sürede öğrencilere bazı
ilimlerin ilk unsurlarını öğretti ve onları 1848 yılında Huzur-ı Hümâyûn’da imtihan ettirdi. Bu talim
usûlü herkes tarafından beğenilince de bir yıl içerisinde dört rüĢdiye mektebi daha açıldı. Cevdet PaĢa,
Tezâkir, 40-Tetimme, s.38. Ayrıca bkz. M. Cevdet, a.g.m., s.184; Ayas, a.g.e., s.125; Akyıldız,
Merkez TeĢkilatında Reform, s.235-237; Bilim, a.g.e., s.4-46; Somel, a.g.e., s.41.
…Bundan akdem teşkil buyrulmuş olan meclis-i muvakkat lâyihaları mealinden müstefâd olduğu
vechle mektepler nizâmatının vaz‘ ve tesisine çalışmaktan maksad-ı asli sür’at ve sühûlet-i tahsil
maddesi olup ancak mekâtib-i sıbyana mahsus olan derslerin etfâle ta‘lim ve tefhimine verilen
talimata tevfikan mevcut bulunan hocalar icrâ edebiliyorlar ise de mekâtib-i rüşdiyede okutulacak
Arabiyye ve lügat-ı Farsiyye derslerini ve bâ-husus hesap ve sair fenleri ta‘lim ve tefhim edebilecek
âdem, şimdiki mektep hocalarında bulunmayacağına… BOA., Ġ.DH. 155/8034-2 (11 ġ 1263/25
Temmuz 1847); Cemil Öztürk, Atatürk Devri Öğretmen YetiĢtirme Politikası, Ankara, 2007, s.4;
Cemil Öztürk, Dünden Bugüne Türkiye’de Öğretmen YetiĢtiren Kurumlar, Ġstanbul, 1998, s.150155.
62
açılacağı, nasıl öğrenci ve hoca temin edileceği gibi konular da teferruatıyla
belirtilmiĢti. Buna göre Mekkizâde Asım Efendi‟nin türbesi bitiĢiğinde yapılacak
olan sıbyan mektebinin, Dârülmuallimîn olacak Ģekilde inĢa edilmesi istenmekteydi.
Okutulacak dersler, “Hüsn-i ifade” ve “Talim usûlü” baĢka bir deyiĢle güzel anlatma
ve öğretme yöntemi ile beraber rüĢdiye öğrencilerine anlatabilecek kadar Arapça ve
Farsça ile Hesap ve Coğrafya dersleri olarak belirlenmiĢti.
Mektebin öğrencileri, medreselerde sarf ve nahiv görmüĢ ve hatta daha ileri
seviyede eğitim almıĢ, müderris veya mülâzımlığa elveriĢli iyi ahlaklı kimseler
arasından seçilecekti. Mekâtib-i Umûmiye Nezâreti‟nce titizlikle seçilecek olan
öğrencilerin sayısı ise 30 olacaktı. Ayrıca mezun olduktan sonra rüĢdiye
mekteplerinde hocalıkla görevlendirilecek öğrencilere, mektebe her gün devam ile
görecekleri eğitimleri sırasında 30‟ar kuruĢ maaĢ bağlanacaktı197.
Eğitimci kadrosuna gelince; öncelikle mektebe, öğrencilere Hüsn-i Ġfade ve
Talim Usûlü‟nü de göstermekle görevli bir müdür atanacaktı. Müdürün haricinde
yeni baĢlayan öğrencilere, verilecek talimatlara göre ifade usûlleri ve okutulacak
diğer fenlere giriĢ konularını anlatmak üzere hocalar memur edilecekti. Bu hocalar
içerisinden biri muallim olacak diğerleri ise mu„id ve Ģakird vasfıyla görev
yapacaklardı. Muallimlik, Bi’l-münâvebe yani dönüĢümlü olacak ve muallim olacak
kiĢi müdür tarafından belirlenecekti. Ayrıca mektebe, uygun bir Hesap ve Coğrafya
hocası ile bir de Farsça hocası tayin olunacaktı.
197
Öğrencilere eğitimleri sırasında maaĢ bağlanmasının en önemli sebebi, “adat-ı talebe” olduğu üzere
“Ģühuru selâse” yani üç aylarda taĢraya giderek erzak temin edemeyecek olmalarıydı. BOA., Ġ.DH.
155/8034-2.
63
Müdürlük görevi için Saray-ı Sultânî‟nin emekli hocalarından Denizlili
Yahya Efendi düĢünülmüĢtü. Coğrafya ve Hesap dersleri için bir müderris olan
Osman Efendi, Farsça dersleri için ise asli görevi vaizlik olan Tevfik Efendi‟nin
tayin edilmesi kararı alınmıĢtı. Yahya Efendi ile Osman Efendi‟ye 1.000, Tevfik
Efendi‟ye de 500 kuruĢ maaĢ bağlanması uygun görülmüĢtü. Bunun yanı sıra
temizlik hizmetlerini görmek üzere bir veya iki odacının görevlendirilmesi
istenmiĢti. Bütün bu konular Meclis-i Vâlâ‟ya havale ile burada da müzâkere edildi
ve 21 Ağustos 1847 tarihli irâdenin ardından alınan kararlar tatbik edilmeye
baĢlandı198.
Dârülmuallimîn‟in kurulması sırasında Mekkizâde Asım Efendi‟nin türbesi
civarında bir sıbyan mektebi inĢa edilmesi gündemdeydi. Ancak bu bölgede yeteri
kadar mektep bulunması, bu binanın Dârülmuallimîn olarak inĢa edilmesini
sağladı199. 1847 yılı sonlarında inĢası tamamlanan Dârülmuallimîn‟e Aralık ayı
itibariyle gerekli levazımatlar alınmaya baĢlandı ve giderler için aylık 150 kuruĢ
tahsis edildi200. 1848 yılı Mart ayına gelindiğinde mektebin eğitime baĢlaması için
gerekli hazırlıklar tamamlanmıĢ, hoca ve talebelerin temini sağlanmıĢtı. Bu arada
resmi açılıĢta, manevi moral desteği açısından bütün Meclis-i Maârif-i Umûmiye
198
Bu tarihte memlekette 5 adet rüĢdiye mektebi bulunmaktaydı. Dârülmuallimîn‟de öğretmenler
yetiĢinceye kadar mevcut rüĢdiyelere imtihanla ve geçici surette uygun hocalar tayin olunacaktı.
BOA., Ġ.DH. 155/8034 (9 N 1263/21 Ağustos 1847).
199
Dârülmuallimîn, ileride açılacak olan Dârülfünûn binasına nakledildiğinde ise burasının rüĢdiye olarak
kullanılması düĢünülmekteydi. BOA., Ġ.DH. 143/7393 (27 R 1263/14 Nisan 1847).
200
BOA., Ġ.DH.162/8438 (5 M 1264/13 Aralık 1847). DöĢemesinin yanında, mektebe ilk alınan eĢyalar
ise bir büyük ve iki küçük mangal, ibrık ve leğen, bakır güğüm, musluklu güğüm, meĢrebe ve kömür
idi. BOA., Ġ.DH.162/8438/3. Ayrıca ders gereci olarak iki adet küre alındı. BOA., Ġ.MSM. 25/687 (18
S 1264/25 Ocak 1848).
64
üyelerinin hazır bulunması istenmiĢti201. Böylece mekteplerin öğretmen kaynağı
olacak ilk modern eğitim kurumu, 16 Mart 1848 tarihinde hocalar, öğrenciler ve
Meclis-i Maârif üyelerinin katılımıyla açılmıĢ oldu202.
2.3.2.Ġlk Eğitim Faaliyeti ve Öğrencileri
Dârülmuallimîn düĢünce itibariyle son derece çağdaĢ bir vizyonun eseriydi.
Ancak mektebin tesis edildiği dönemde memleketin içinde bulunduğu kültür alt
yapısı, bu vizyonun oldukça gerisindeydi. Mektebe baĢlayacak derecede bilgi
düzeyine sahip öğrenciler bulunmamaktaydı. Üstelik kuruluĢtan bu yana Osmanlı‟nın
eğitim iĢlerini gören ve halen etkinliği devam eden ilmiyenin suyuna gidilmesi
mecburiyeti de söz konusuydu. Bu nedenlerle mektebe alınan ilk öğrenciler,
medreselerden temin edildi.
201
BOA., Ġ.MSM. 25/691 (25 RA 1264/1 Mart 1848).
202
…Mekâtipte etfâle talim ve tedris ittirilecek ulûm-ı âliye ve fünûn-ı mukteziyenin suhûlet-i ta‘lim ve
tefhimi bulunmadığı halde yine umûr-ı tahsilde müşkilatdan vâreste olmayacağı cihetle zikrolunan
tedris ve tefhim tarikinin nemat-ı sehl ve âsânisi ta‘allüm olunmak ve ilerüde mekâtib içün hoca lazım
geldikce oradan alınmak üzere bir Dârülmuallimîn tesisi ve inşâsına irâde-i seniyye-i cenâb-ı
şehinşâhi müteallik ve şeref-südûr buyrulmuşdu mûcebince mezkûr Dârülmuallimîn münâsebet-i
mevkiyyesi cihetiyle Fatih civârında tarhı esas ve ibnâsına (ebniye) ibtidar birle sâye-i
müberrâtvâye-i hazret-i padişahîde bu kere bi’l-cümle müteferri‘âtıyla hayyiz-i hitam olunmuş
olduğuna ve hocaları ile talebesi dahi tahrir ve ikmâl kılınmış idüğüne ve bu babda vuku a gelen
hüsn-i muvaffâkıyet-i seniyye-i mülükâne dahi her halde zuhûr-ı te’yidât ve füyuzât-ı ilâhiyeye beraâtı istihlâl bulunduğuna binaen Dârülmuallimîn-i mezkûrun şan-ı maâli nişan hazret-i mülükâneye
muvâfık surette feth ve küşâdı zımnında müteallik buyrulan irâde-i seniyye-i şâhâne mantuk-ı âlisince
zikrolunan Meclis-i Maârif-i Umûmiye’nin bi’l-cümle azâ-yı kirâmı işbu Rebiülâhirin onuncu
pençşenbe günü oraya bi’l-azime hocaları ve talebesi mevcud oldukları halde feth ve küşâd…olundu.
Takvim-i Vekâyi def‘a 372 (23 R 1264/29 Mart 1848); Mahmud Cevâd, a.g.e., s.39-40; Ergin, a.g.e.,
C-I-II, s.571; Zekâi Konrapa, “Ġstanbul Darülmuallimini‟nin Yüz Yılı 16 Mart 1848-16 Mart 1948”,
Yeni Bilgi, C.I/X, 16 Mart 1948, s.5; Hasan Ali Koçer, Türkiye’de Öğretmen YetiĢtirme Problemi,
Ankara, 1967, s.10; Yahya Akyüz, “Osmanlı‟da Ġlk Açılan Öğretmen Okulları”, Toplumsal Tarih,
S.105, Ġstanbul, Eylül 2002, Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Ankara, 2006, s.177; s.62; Özcan,
a.g.m., s.444; Öztürk, Atatürk Devri…, s.4; Öztürk, Dünden Bugüne Türkiye’de Öğretmen…
s.151. Akyüz, son yayımladığı makalesinde mektebin açılıĢı üzerinde ayrıntılı bir Ģekilde durmuĢ ve
açılıĢ tarihini yanlıĢ veren çalıĢmalarla ilgili değerlendirmelerde bulunmuĢtur. Bkz. Yahya Akyüz,
“Türkiye‟de Öğretmen YetiĢtirmenin 160. Yılında Dârülmuallimîn‟in Ġlk Yıllarına Toplu ve Yeni Bir
BakıĢ” OTAM, S.20, Ankara, 2009, s.29-30.
65
Dârülmuallimîn‟in açıldığı tarihlerde buraya alınan öğrencilerin kaynağı olan
medreselerdeki durum ise ortadaydı. Bu öğrenciler -seçilmiĢ olsalar bile- geleneksel
eğitimi modern mektebe taĢımaktan baĢka hiçbir Ģey yapamamıĢlardı203. Mekâtib-i
rüşdiye hocalığına kesb-i liyakat etmek için Dârülmuallimîn’e memur edilen bu
talebeler, kabiliyetsizlikleri bir yana gayretten de yoksundular. Nitekim eğitimin
baĢlangıcından itibaren yaklaĢık iki yıllık bir zaman dilimi geçmesine rağmen,
beklentilerin uzağında bir baĢarı söz konusuydu. Bu durum 14 Aralık 1850 tarihli
Meclis-i Maârif-i Umûmiye mazbatasında açıkça ifade edilmekteydi. Ayrıca
mazbataya göre öğrenciler kendi hallerinde bırakılır ise müderris vazifesi gibi
maaĢlarını alıp, hiçbir iĢe yaramayacaklar idi. Bu öngörü rüĢdiyelerden birine hoca
ataması için yapılan bir imtihanda net olarak idrak edilmiĢti. Zira imtihan neticesinde
hoca tayin edebilmek için güçlükle ve sadece bir kiĢi bulunabilmiĢti. Geriye kalan 25
kadar öğrencinin içerisinden de ancak 4 veya 5 kiĢinin yetiĢtirilebileceği, kalan 20
öğrencinin ise hiçbir iĢe yaramayacağı anlaĢılmıĢtı. Oysa Dârülmuallimîn, terbiyet-i
umûmiyenin menba‘ı ve ruhu olduğundan bu halde bırakılması uygun değildi ve
nizamının ıslah edilerek kuvvetlendirilmesi elzemdi204.
Bu düĢünceden hareketle öncelikle iki yıl olarak belirlenmiĢ olan eğitim
süresi, yeni alınacak öğrenciler için üç yıla çıkartıldı. Bu arada hovardalığı vazife
edinen mevcut öğrencilerin, ne sözle ne de fiilî bir icraat ile yola gelmeleri mümkün
gözükmediğinden mektepten uzaklaĢtırılmalarına karar verildi. Ancak aylık 30 kuruĢ
maaĢ adlıklarından, öylece ortada bırakılmaları da uygun değildi. Bu nedenle
203
Medreselerdeki eğitim sistemi çağın gerisinde olduğu ve Dârülmuallimîn‟in ilk öğrencileri buradan
temin edildiği için mektebin ilk dönemleri modern bir medreseyi andırmaktaydı. Dârülmuallimînler
hiç şüphe yok ki medresenin biraz modernleştirilmiş ve daha doğrusu derslerin camilerden yahut
kubbeli medrese odalarından dört köşe tavan altına alınmış şekli idi. A.Adnan Adıvar, “Bir Asır
Evvel Bugün Dârülmuallimîn”, Yeni Bilgi, C.II/11, 1 Nisan 1948, s.2-3.
204
BOA, Ġ.MVL. 195/6008-2 (9 S 1267/14 Aralık 1850).
66
maaĢlarının yarısının ödenmesine devam edilerek bir nevi erken emekliye
ayrılmaları, yerlerine ise yine imtihanla ve aynı oranda öğrenci temin edilmesi
kararlaĢtırıldı. Böylece bu geçici vaziyetin önüne geçilecek ve mektep, içinde
bulunduğu durumdan kurtarılabilecekti. Diğer yandan mevcut düzenin yenilenmesini
sağlamak ve mektebin idaresini üslenmek üzere Meclis-i Maârif-i Umûmiye
üyelerinden Cevdet Efendi‟nin görevlendirilmesi de meclis tarafından karara
bağlandı. Mazbatada yer alan ve mektebi yeniden yapılandırmaya yönelik olan
düĢünceler, Meclis-i Vâlâ‟ya havale ile burada da görüĢülüp, onaylanarak irâde için
Bâbıâlî‟ye arz edildi205. 3 Ocak 1851 tarihli irâdeyle mektebin mevcut öğrencilerinin
uzaklaĢtırılarak yerlerine yeniden öğrenci alınması için gerekli iĢlemlere baĢlandı.
Aynı tarih itibariyle Dârülmuallimîn‟in idaresi resmen Cevdet Efendi‟ye verildi206.
Cevdet Efendi, göreve geldiğinde meclis üyeliği münasebetiyle mektebin
mevcut durumundan ve sıkıntıların nedenlerinden haberdar idi. Ona göre tahsil usûlü
yolunda
gitmemekteydi
ve
bunun
sebebi
de
mektebe
gereken
önemin
verilmemesiydi. Bu nedenle ilk iĢ olarak bir nizamnâme kaleme aldı. Mektepte
okutulacak dersler, öğrenci kabulü, eğitim süresi, öğrencilerin sorumlulukları ve
mezuniyet sonrası durumları bu nizamnâmede teferruatlı bir Ģekilde belirtilmekteydi.
Cevdet Efendi‟nin, mektebe yeni bir düzen verme noktasındaki düĢüncelerine
göre aslında mektebin ıslahı, daha ziyade öğrencilerin ıslahına bağlıydı. Yukarıda da
ifade edildiği üzere öğrencilerin medrese kültürüne sahip olmaları, mektebin modern
anlamda yeterli donanıma sahip ve saygın öğretmen yetiĢtirmesine en büyük
205
206
BOA, Ġ.MVL. 195/6008-1 (23 S 1267/28 Aralık 1850); BOA., A.AMD. 28/23 (27 S 1267/1 Ocak
1851).
BOA, Ġ.MVL. 195/6008 (29 S 1267/3 Ocak 1851). Cevdet PaĢa, Tazakir‟de 1266 ġevvâlinin beĢinde
Meclis-i Maârif-i Umûmiye azalığına tayin olduğundan bahseder. Ayrıca Darümuallimin
müdürlüğünün de kendisine bağlandığını ifade eder. Cevdet PaĢa, Tezâkir, 40-Tetimme, s.41.
67
engellerden biriydi. Nitekim Arabî, Farisi ve Riyâziyatta ifade ve ta‘lime muktedir
bulunmaları gereken öğrenciler, söz konusu dersleri hakkıyla öğrenmek bir yana
senenin neredeyse yarısında mektepte dahi bulunmamaktaydılar. Bunun sebebi ise
yine geleneksel bir alıĢkanlık olan “cerr”e çıkarak taĢraya dağılmalarıydı207.
Dolayısıyla öğrencilerin yılın önemli bir kısmında mektebe devam etmemeleri,
eğitimde esas olan sürekliliği engellemekteydi. Cevdet Efendi bu durumun
çözümünü ise öğrencilerin maaĢını arttırmakta görmüĢtü. Ġdarelerini kolaylaĢtırmak
için öğrenci sayısının yirmiye düĢürülmesini istemesinde de bu düĢünce hakimdi.
Zira eksilen 10 kiĢinin maaĢı diğerlerine dağıtılacaktı. Hatta bunun dahi
yetmeyeceğini düĢündüğünden toplam maaĢlara padiĢah tarafından da 700 kuruĢ
eklenmesini sağlamıĢtı208. Böylece örencilerin maddi olarak tatmin edileceğini ve
eğitim süresinde kesintisiz olarak derslere devam edeceklerini öngörmekteydi. Bu da
kaliteli öğretmen yetiĢtirmede istenilen baĢarıyı sağlayacaktı. Öte yandan öğrencilere
ödenecek olan maaĢın, liyakatsiz ve aç gözlü kimselerin dikkatini çekeceğini de
tahmin etmekteydi. Bu gibiler ise mektebin düzenini bozmakla beraber, halini
evvelkinden fena surete getirebilirdi. ĠĢte Cevdet Efendi bu nizamnâmeyi, gerek bu
gibi istisnaların önünü kesmek ve gerekse de diğer usûlleri yoluna koymak için
hazırlamıĢtı209.
207
Üç aylarda cerre çıkarak taĢraya dağılan öğrenciler, gittikleri yerlerdeki ahaliye “imâmet ve vaizlik”
yaparak, baĢka bir ifadeyle namaz kıldırmak, müezzinlik yapmak ve bu gibi diğer dini vazifeleri
görmek, suretiyle nafakalarını temin ederlerdi. ġemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, Ġstanbul, 2004. Bu
konudaki değerlendirmeler için bkz. Akyüz, a.g.e., s.185-187.
208
Dârülmuallimîn talebesi senenin yarısını taĢrada geçirmekte olduğundan maaĢlarına 8.400 kuruĢ zam
yapılması kararlaĢtırılmıĢtı. Bu kaynak ise Mekteb-i Maârif-i Adliye öğrencilerine her sene verilmekte
olan 29.400 kuruĢ atiyyenin kesilmesiyle temin edilmiĢti. BOA., BEO., A.MKT.MHM. 31/46 8 C
1267/10 Nisan 1851).
209
BOA., Ġ.MVL. 211/6894-2 (Selh-i C 1267/1 Mayıs 1851).
68
2.3.3.1851 Tarihli Dârülmuallimîn Nizamnâmesi
1851 yılında yürürlüğe giren Dârulmuallimîn nizamnâmesi, konulara göre
tasnif edilmiĢ beĢ baĢlık/bölümden oluĢmaktadır. Öngörülen düzenlemeler ise her
bölümde ayrı ayrı belirlenmiĢtir.
Birinci bölüm, “Talebenin kemiyyet ve keyfiyyetleri” baĢlığı altında iki
maddeden meydana gelmektedir. Öğrencilerin miktarı ve kalitesine iliĢkin olan bu
bölümün ilk maddesine göre Dârülmuallimîn‟in asli öğrencilerinin, baĢka bir
ifadeyle muvazzaf (burslu-maaĢlı) öğrencilerinin sayısı 20 kiĢi olacaktı. Ancak
bunun haricinde mülâzımlar (yedekler) arasından isteyenler mektebe maaĢsız olarak
devam edebileceklerdi210. Bu bölümün diğer maddesi ise öğrencilerin, okutulacak
dersler üzerindeki hâkimiyet ve baĢarı sınırına yönelikti. Buna göre öğrencilerin
baĢarılı olabilmeleri için Arabide ibare istihrâcına ve hüsn-i ifadeye muktedir
olmaları, yani Arapça bir cümlenin manasını anlayıp, düzgün ifade edebilmeleri
lazımdı. Bunun yanı sıra Farsça ve Riyâziyât tahsiline de kabiliyetli olmaları ve kötü
davranıĢlardan uzak durmaları Ģarttı.
İkinci bölüm, “Talebe ve mülâzım yazma usûlü” baĢlığı altında dört
maddeden oluĢmaktadır. Bu bölümde mektebe öğrenci kabulünün -özellikle adam
kayırmanın önüne geçmek için- bir sistematiğe bağlanması öngörülmüĢtü. Bölümün
ilk maddesine göre; Dârülmuallimîn‟e bir öğrenci alınması durumunda ilk sıra baĢ
mülâzımın olacaktı. Mülâzım yok ise bir imtihan yapılacak ve bu imtihan neticesinde
sıfat-ı matlube-i meşrûhada her kim bulunur ise yani kim yeterli görünürse mektebe
210
BOA., Ġ.MVL. 211/6894-3/1 (Selh-i C 1267/1 Mayıs 1851). Dârülmuallimîn 1851 tarihli nizamnâmesi
geniĢ bir biçimde Sayın Yahya Akyüz tarafından değerlendirilmiĢtir. (Bkz. Yahya Akyüz,
“Dârülmuallimîn‟in Ġlk Nizamnâmesi Önemi ve Ahmet Cevdet PaĢa”, Milli Eğitim, S.95, Ankara,
Mart 1990, s.3-20). Ancak konu bütünlüğü açısından biz de ayrıntılı olarak ele almayı uygun gördük.
69
öğrenci olarak o kabul edilecekti. Birden fazla kiĢinin uygun görülmesi halinde ise
derecelendirme yapılacak ve birinci sıradaki alınarak diğerleri baĢarı sıralarına göre
mülâzım kaydedileceklerdi. Ġhtiyaç halinde mülâzımlar, kaydedildikleri sırayla
mektebe alınacaklardı. Ġkinci maddeye göre mülâzım olarak kaydedilen öğrencilere,
sınavdaki baĢarılarını ve baĢarı derecelerini belirten mülâzemet kâğıdı yani bir kayıt
ve kabul belgesi verilecekti. Mülâzamet kâğıdı hocalar tarafından mühürlenip
onaylandıktan sonra Meclis-i Maârif tarafından da yine mühürlenerek tasdik
edilecekti. Üçüncü maddeye göre öğrencilerin yazılması ve hangi mülâzımın
mektebe alınacağı, Meclis-i Maârif‟in reyi ile olacaktı. Fakat her iki konuda
Dârülmuallimîn hocalarının da onayı Ģart koĢulmaktaydı. Bu bölümün son
maddesine göre ise Dârülmuallimîn öğrencilerinden, eğitimlerini tamamlayıp mezun
olduklarında Ġstanbul veya taĢrada hangi rüĢdiyeye, ne zaman tayin edilirlerse
edilsinler, görev yapacaklarına dair bir senet alınacaktı. Bu senet, Meclis-i Maârif
tarafından muhafaza edilecekti.
Üçüncü Bölüm, “talebe ve mülâzımların müddet-i tahsilleri ve suret-i
iĢtigalleri” baĢlığı altında dört maddeye ayrılmıĢtır. Burada öğrencilerin eğitim
süreleri ve çalıĢma biçimleri ele alınmıĢtır. Birinci maddeye göre; mektepte verilecek
eğitimin süresi üç yıl olarak belirlenmekteydi. Ancak bu yeni öğrenciler için geçerli
olacaktı. 1267 (1851) senesinden eski olanlar ise bir yıl okumuĢ kabul edilecekler ve
iki sene daha mektebe devam edeceklerdi. Ġkinci maddeye göre öğrenciler yılın on
ayında ve haftada beĢ gün olmak üzere mektebe devam ederek dersleri takip etmeye
mecbur tutulmuĢlardı. Üçüncü madde, mülâzımların eğitim süresine yönelikti. Buna
göre mülâzımlar, mektebe devam
etmek zorunda olmayacaklardı. Ancak
70
mülazemetleri sırasında geçen süre, eğitim süresi olan üç yıldan düĢülmeyecekti211.
Bu bölümün dördüncü ve son maddesi ise eğitim süresince okutulacak derslere
iliĢkin idi. Öğrenciler, Usûl-i ifade ve talim, baĢka bir ifadeyle (ders) anlatım ve
öğretim yöntemi212 isimli meslekî dersin yanı sıra Farsçayı da öğreneceklerdi.
Bununla beraber Riyâziyâttan Hesap ve gerektiği kadar Hendese, Meseha (Alan
Ölçümü), Heyet (Astronomi) ve Coğrafya dersleri mektebin ders programında yer
alacaktı.
Dördüncü Bölüm, “Dârülmuallimîn talebesi hakkında icrâ olunacak
muamele” baĢlığı altında üç bende ayrılmıĢtır. Devam-devamsızlık, imtihan sayısı,
mezun olma ve mektepten uzaklaĢtırılma gibi konular bu bölümde belirlenmiĢtir. Bu
bölümün birinci maddesine göre mazeretsiz olarak mektebe devam etmeyen
öğrencinin maaĢı kesilecek ve mektepten uzaklaĢtırılmak suretiyle yerine baĢka bir
öğrenci alınacaktı. Ġkinci maddesine göre eğitimlerini tamamlayıp sınava girerek bir
rüĢdiyede öğretmenlik yapmayı hak eden öğrencilere, hocaları ve Meclis-i Maârif-i
Umûmiye tarafından mühürlenmiĢ bir diploma verilecekti. Diplomada mezuniyet
dereceleri de belirtilecekti. Sınavı veremeyenler ile sınava girmek istemeyenlerin
maaĢları kesilecek ve mektepten uzaklaĢtırılarak yerlerine yeni öğrenciler alınacaktı.
Bununla beraber uzaklaĢtırılan öğrenciler muidlik (yardımcı hocalık) gibi görevlerde
istihdam edilebileceklerdi. Üçüncü maddeye göre Dârulmuallimîn‟de senede bir veya
icap ederse birkaç defa sınav açılabilecekti. Bu sınavlarda baĢarılı olup öğretmenliği
hak edenler olursa diploma alabilecekler, yeterli görülmeyenler eğitime devam
211
212
BOA., Ġ.MVL. 211/6894-3/2.
Usûl-i ifâde ve talim dersinin güncel karĢılığı, ders verme ve öğretim yöntemidir. Akyüz,
“Dârülmuallimîn Ġlk…”, s.13.
71
edeceklerdi. Eğitim süresinin gözetilmeyeceği bu sınavlara girmek ise öğrencilerin
isteğine bırakılmıĢtı.
Nizamnâmenin son bölümünde ise “Müntehabların ahvâli” baĢlığı altında
mezunların durumuyla ilgili konular bulunmaktadır. Son bölümün ilk maddesine
göre diploma alarak hocalığı hak edenler önce tecrübe kazanmak için muidlik
görevinde istihdam olunacaklardı. Açıkta bu görev yok ise derslere devam
edeceklerdi.
Ġkinci maddeye göre bir rüĢdiye mektebinde hocaya ihtiyaç olduğunda veya
yeni bir rüĢdiye açıldığında baş müntehab yani Dârulmuallimîn‟i en iyi derecede
bitiren kiĢi tayin olunacaktı. Ancak bu kiĢi kendi isteğiyle hocalık hakkını diğer
mezunlardan birine verebilecekti. Bu durumda ilk tayin hakkını kaybetmemekle
beraber maaĢı kesilecek, yerine hakkını devrettiği kiĢi görevlendirilecekti.
Bu bölümün ve nizamnâmenin son maddesine göre ise bir rüĢdiye hocasına
ihtiyaç duyulduğunda ilk tayin hakkı en iyi derecede mezun olan kiĢiye ait idi. Ancak
hakkını gönüllü olarak diğer mezunlara terk edebilmekle beraber talibi çıkmayan
görevi kendisi üslenmek zorundaydı. Bu görev taĢrada da olsa gitmek
mecburiyetinde olacaktı. Gitmediği takdirde ise elinden diploması alınacak ve bir
daha gerek mekteplerde gerekse eğitim ile ilgili baĢka iĢlerde görev yapamayacaktı.
Cevdet Efendi tarafından hazırlanmıĢ olan Darulmuallimin nizamnâmesi,
Meclis-i Maârif-i Umûmiye üyeleri tarafından da müzâkere edilerek Meclis-i
72
Vâlâ‟ya havale edildi. Burada da görüĢüldükten sonra Düstûru’l-amel tutulmak
kararı ile Bâbıâlî‟ye arz edildi ve 1 Haziran 1851 tarihli irâde ile yürürlüğe girdi213.
2.3.4.Nizamnâmesinin Ġlanından Sonra Dârülmuallimîn
Dârülmuallimîn, Cevdet Efendi‟nin vizyonu ve çabalarıyla yeniden hayat
bulmuĢtu. Müdürlüğü sırasında Heyet dersinin yanı sıra Tarih-i Ġslâm ve Umûmi
derslerini de veren Cevdet Efendi, Fransızcaya olan aĢinalığı münasebetiyle
derslerinde Batı dünyasının eserlerini tetkik etmekteydi. Bunun yanı sıra gerek
Kemal Efendi ile temas kurarak ve gerekse kendi Fransızca hocası Emin Efendi
vasıtasıyla Prusya ve Fransız Dârülmuallimîn teĢkilatlarını da incelemeye
çalıĢmıĢtı214.
Ne var ki, mektep nizamı itibariyle yenilense de öğrenci kaynağı
değiĢmemiĢti. Ayrıca eğitim konusunda, ihtiyatlı idareciler çoğunlukta olduğundan
dönüĢüm yavaĢ ilerlemekteydi. Buna rağmen Ģeklen değiĢim bile bu mektebe olan
bakıĢ açısını değiĢtirmeye yetmiĢ ve Dârulmuallimîn modern mektepler sınıfına
çoktan dâhil olmuĢtu. Kaldı ki, mektepte meslekî eğitim ön plana çıkarılmıĢ,
formasyona yönelik dersler -pratikte hayat bulmasa da- programa ilave edilmiĢti.
Böylece bir yandan medresenin etkinliğini azaltmak hedeflenirken diğer yandan da
bilimsel metotlarla ve sistemli olarak yetiĢecek öğrenmenler sayesinde modern
eğitimin ülke geneline yayılması düĢüncesi ön plana çıkmıĢtı215.
213
BOA., Ġ.MVL. 211/6894 (Gurre-i ġ 1267/1 Haziran 1851).
Cevdet Efendi, dersi talebeye esas itibariyle anlattıkdan sonra bir hadisenin esbâb ve avâmil-i
muhtelifesiyle ondan çıkan neticeler üzerinde efendileri düşündürürdü… M. Cevdet,
“Dârülmuallimîn‟in YetmiĢ Birinci Sene-i Devriyesi Vesilesiyle Müessesenin Ġlk Müdiri Cevdet
PaĢa‟nın Hayat-ı Ġlmiyesi Üzerine Konferans”, Tedrisat Mecmuası, S.38, 1333, s.432.
215
Tanzimat Dönemi‟nin pedogoji anlayıĢı ile ilgili olarak bkz. Mustafa ġanal, “Tanzimat ve MeĢrutiyet
Dönemlerinin Pedagoji Formasyon AnlayıĢı”, A.K.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, C.V, S.1, Haziran
2003, s.198-201.
214
73
2.3.4.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler
Eğitim-öğretimin nizamnâmeye göre yeniden baĢlamasından yaklaĢık üç yıl
sonra Dârulmuallimîn ilk mezunlarını vermeye baĢladı. Arapça, Farsça ve matematik
konularından
gerekli
dersleri
alan
ve
sınavı
veren
öğretmen
adayları,
Ģehadetnâmelerini alarak mezun oldular216. Nizamnâmesinin ve bilinçli idaresinin
etkisiyle açıldığı yılların aksine Dârulmuallimîn‟deki eğitim, nispeten kaliteli hale
gelmiĢti. Dersler öğrenciler tarafından daha yoğun bir Ģekilde ve ciddiyetle takip
edilmekteydi. Okuduğu dersleri layıkıyla anlayan öğrenciler, bunu pratikte de
göstermekte ve mükâfatlandırılmaktaydılar217. Bununla beraber derslere gerekli
ihtimamı göstermeyip, baĢka iĢlerle uğraĢan öğrencilere de gerekli cezalar
verilmekteydi218. Dolayısıyla ödül ve ceza müessesesi iĢletilerek bir yandan disiplin
temin edilirken diğer yandan da öğrencilerin sorumluluk kazanmalarına katkı
sağlanmaktaydı.
Mektebin geliĢimine paralel olarak okutulan dersler de çeĢitlilik kazandı.
Ġlerleyen yıllarda müspet ilimlere yönelik derslere ağırlık verilmeye baĢlandı. Bu
216
217
218
Dârülmuallimîn talebesinden Vizeli Selim Efendi Arabi ve Fariside usûl-i ifâde ve istifadeyi tahsil ve
riyâziyatdan dahi tahsis olunmuş olan miktarı tekmil etmiş olduğunu musaddık efendi-yi mümâileyhin
yedine şahâdetnâme ita olundu 21 Şevvâl 1271.
Muallim-i Fârisi Tevfik, Muallim-i Riyâzi Es-seyyit Osman Sâib, Muallim-i Arabi Yahya Tevfik
Dârülmuallimîn talebesinin tahsiline me’mur olan hoca efendilerin tarafından temhir olunmuş olan
işbu şahâdetnâme mûcebince efendi-yi mümâileyhin ma‘lûmât-ı müktesebesi derece-yi matlubeye
reside olmuş olduğu lede’l-imtihan sabit olarak emsâli beyninde intihab olunduğunu meş‘ar
şahadetnâmesi Meclis-i Maârif-i Umûmiye’de dahi tasdik olunmuşdur. Mühür Meclis-i Maârif-i
Umûmiye 27 Şevval 1271. Mahmud Cevâd, a.g.e., 62. Vizeli Selim Efendi‟nin eğitimin
modernleĢmesine sağladığı katkı ile ilgili olarak bkz. Uluslar arası Vize Tarih ve Kültürü
Sempozyumu (Vize/28 Nisan 2000), Türkiye’nin Ġlk Pedagogu Vize’li Selim Sabit Efendi,
Ġstanbul, (tarihsiz).
Örneğin Hafız Ahmet Efendi, mektepte okutulan fen bilimleri sayesinde bir “küre-i sema ve irtifa
tahtası” imal etmiĢti. Bu durum takdire Ģâyân bulundu ve diğer öğrencileri de heveslendirmesi
düĢüncesiyle Ahmet Efendi‟ye 2.000 kuruĢ atiye verildi. BOA., Ġ.DH. 365/24169 (20 CA 1273/16
Ocak 1857); BOA., BEO., A.AMD. 74/62 (1273/1857).
Mesela mektep öğrencilerinden Dağıstani Hamdi Efendi, bazı suçlardan dolayı Manisa‟ya sürgüne
gönderilmiĢ ve burada altı ay kaldıktan sonra affedilmiĢti. BOA., BEO., A.MKT.NZD. 127/88 (18 R
1271/8 Ocak 1855); BOA., BEO., A.MKT.NZD. 155/36 (3 ZA 1271/18 Temmuz 1855).
74
bağlamda 1858 yılı itibariyle mektepte fizik dersinin okutulması gündeme alındı.
Matematik derslerini veren Miralay Safvet Bey tarafından ders için gerekli olacak
gereçler hakkında bir liste hazırlandı. Gerekli alet ve edevatın sağlanması noktasında
12.500 franklık bir bütçe ayrıldı219. YaklaĢık bir buçuk yıl sonra da Paris‟e sipariĢ
edilen aletler ders araç ve gereçleri içerisinde yerini aldı220. Bunun yanı sıra geometri
dersi için Miralay Safvet Bey tarafından bir Usûl-i Hendese kitabı neĢredilerek yine
Dârülmuallimîn‟de okutulmaya baĢlandı221.
1868 yılında baĢta Suriye olmak üzere ülkenin Arapça konuĢan bölgelerinde
görev yapacak öğretmenler yetiĢtirmek için mektepte özel bir eğitim verilmesi
gündeme geldi. Zira buradaki rüĢdiye mekteplerinde devletin resmi dili olan
Türkçenin
öğretilmesi,
öğretmenlerin
Arapça
konuĢabilmelerine
bağlıydı.
Dârülmuallimîn‟de yetiĢen öğretmen adayları ise Arapçayı yeterli düzeyde
konuĢamamaktaydılar. Üstelik medreselerde tahsil görerek icâzet almıĢ, Arapça
dilbilgisine vâkıf, hatta kitap dahi yazabilen müderrisler arasında bile bu dili
konuĢmaya hevesi ve rağbeti olan muallim yoktu. Nitekim bu sırada Trablusgarp
rüĢdiye mektebinde görev yapmak üzere bir muallime ihtiyaç duyulmuĢ, fakat
açıktan
dahi
bu
görevi
üslenecek
kimse
bulunamamıĢtı.
Bu
nedenle
Dârulmuallimîn‟de Arapçaya teorik ve pratik olarak hakim öğretmenler yetiĢtirilmesi
fikri öne sürüldü222. Konu Maârif Nezâreti tarafından ele alınarak iki görüĢ
çerçevesinde değerlendirildi. Bunlardan ilki, mezun düzeyine gelmiĢ olan
219
BOA., Ġ.DH. 400/26462 (13 ġ 1274/29 Mart 1858); BOA., Ġ.DH. 408/27028 (10 ZA 1274/22 Haziran
1858).
220
Temin edilen aletlerin, Dârülmuallimîn‟de yer olmadığı için Dârülmaârif mektebinde muhafaza
edilmesi kararlaĢtırılmıĢtı. BOA., Ġ.DH. 450/29771 (25 C 1276/19 Ocak 1860).
221
BOA., Ġ.DH. 411/27185 (Selh-i Safer 1275/10 Eylül 1858).
222
BOA., Ġ.ġD. 7/352-3 (18 S 1285/10 Haziran 1868).
75
Dârulmuallimîn öğrencileri arasından sarf, nahiv ve mantık derslerini görmüĢ 10
kiĢinin seçilerek ġam veya Halep‟e gönderilmesiydi. Orada bulundukları süre
içerisinde masraflarını görmeleri için de aylık 130‟ar kuruĢ maaĢ verilmesi
düĢünülmüĢtü. Ġkinci görüĢe göre ise Ġstanbul‟dan öğrenci gönderilerek orada
yetiĢtirilmesi zaman alabilirdi. Bu nedenle Suriye ahalisinden Türkçe bilen ve kendi
dilinin sarf ve nahvini görmüĢ kiĢiler bulunarak Dârulmuallimîn‟de yetiĢtirilmesi
daha uygun idi. Maârif Nezâreti‟nin konu ile ilgili tezkiresi ġura-yı Devlet Maârif
Dâiresi tarafından da değerlendirilerek Bâbıâli‟ye havale edildi223. Neticede
Suriye‟den 10 öğrenci tedarik edilerek Dârülmuallimîn‟de yetiĢtirilmesine karar
verildi224. Öte yandan mektepte okutulan derslere Arabî tekellümüne mahsus
muvakkat bir ders baĢka bir ifadeyle Arapça pratiği için geçici bir ders eklendi.
Hocalığına da ifâde-i meramı öğretmeye tamam-ı ehl bulunan Mekteb-i Mülkiye
talebesinden Aluszâde Hamid Efendi tayin edildi225. 1869 yılı baĢlarında Suriye
Valiliği tarafından Dârülmuallimîn‟de eğitim almak üzere seçilen Hasan Fenvati,
Emin ġebib ve Ahmet Fehmi efendiler Ġstanbul‟a gönderildiler226. Böylece
Arapçanın konuĢulduğu yerlerdeki mekteplerde görev alacak ilk öğretmen adayları
temin edilmiĢ oldu.
1869 tarihi itibariyle mektepte okutulan dersler ise Türkçe, Arapça, Farsça,
Tarih, Heyet, Yazı, Rika, Hendese ve Riyâziye dersleri idi. Daha sonra bunlara
Coğrafya ve Resim ile geçici olarak Arapça Tekellümü (konuĢma) dersleri eklendi.
223
BOA., Ġ.ġD. 7/352-1 (13 RA 1285/4 Temmuz 1868).
Öğrenciler için aylık 150‟Ģer kuruĢ tahsis edilecekti. BOA., Ġ.ġD. 7/352 (22 RA 1285/13 Temmuz
1868); BOA., MAD.d, Nr.10586, s.223 (29 ZA 1285/13 Mart 1869).
225
Hamid Efendi‟ye aylık 500 kuruĢ maaĢ verilecekti. BOA., Ġ.ġD. 4/416 (3 R 1285/24 Temmuz 1868);
BOA., BEO.NGG.d. Nr. 390 (5 R 1285/26 Temmuz 1868).
226
BOA., BEO., A.MKT.MHM. 437/98-3 (28 L 1285/11 ġubat 1269).
224
76
Sonuncusu hariç, bu dersler Tanzimat dönemi sonuna kadar mektebin temel dersleri
oldu227.
2.3.4.2. Eğitimci Kadrosu
Dârülmuallimîn, kurulduğu dönem itibariyle medrese kökenliydi fakat aynı
zamanda onunla mücadele halindeydi. BaĢka bir ifadeyle mektep, öğrencileri ve
eğitimci kadrosunun neredeyse tamamı medrese kültürüne sahip olan modern bir
mektepti. Zamanın akıĢı içerisinde, genel olarak eğitime önem verilmesi ve bu yolda
yapılan yenilikler çerçevesinde, değiĢim geçirmeye baĢlayacaktı.
Açıldığı sırada Dârulmuallimîn‟in müdürlüğü, Saray-ı Sultânî‟nin emekli
hocalarından Denizlili Yahya Efendi‟ye verilmiĢti. Ulûm-ı Riyâziye dersleri Osman
Efendi, Farsça dersleri ise Tevfik Efendi tarafından verilmekteydi. 1851 yılında
müdürlük görevine Cevdet Efendi tayin edilirken diğer hocalar görevlerine devam
ettiler.
Farsça hocası Tevfik Efendi‟nin vefât etmesi üzerine yerine 21 Kasım 1857
tarihi itibariyle Mecid Efendi görev yapmaya baĢladı228. MüneccimbaĢı Osman
Efendi
ise
üzerinde
iki
memuriyet
olmasından
dolayı
Haziran
1858‟de
Dârülmuallimîn hocalığından affını istedi229. Onun yerine de Miralay Safvet Bey
tayin olundu230.
227
s.225; H.1290(1873), s.197; H.1291(1874), s.197; H.1292(1875), s.137; H.1293(1876), s.140. Bu
arada 1851 nizamnâmesinde mektepte okutulması öngörülen usûl-i ifade ve talim isimli meslekî
formasyon dersine, çalıĢmamızın zaman dilimi içerisindeki resmi kayıtlarda rastlanamamıĢtır.
228
BOA., Ġ.MVL.414/18088-2 (4 C 1275/9 Ocak 1859).
229
BOA., Ġ.DH. 403/26689 (19 L 1274/1 Haziran 1858); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 132/50 (29 L
1274/12 Haziran 1858).
230
Her iki yeni hocanın da 1.000‟er kuruĢ olan maaĢları, 7 Kasım 1857 tarihi itibariyle iĢletildi. BOA.,
Ġ.MVL.414/18088 (5 ġ 1275/10 Mart 1859).
77
1864 yılından itibaren mektebin eğitimci kadrosuna inĢa muallimleri, Tevfik
Bey ve Nüzhet Efendi dâhil oldular. Farsça ve Arapça derslerine Türkçe dersi de
eklenerek bu üç ders, Ġsmail Efendi tarafından verilmeye baĢlandı. Bu arada
müdürlük görevi maârif muavinlerinden Hilmi Efendi‟ye verilirken, Cevdet Efendi
de Heyet derslerini okutmaya devam etmekteydi. 1865 yılında ise öğrencilerin güzel
yazı yazmalarını temin etmek amacıyla Darûlmuallimîn‟e 500 kuruĢ maaĢla bir yazı
hocası alınması kararlaĢtırıldı231.
Dârülmuallîmin‟in 1863 yılı itibariyle Mahrec-i Aklâm ve Mekteb-i Mülkiye
ile aynı binaları paylaĢmasının, hoca tedariki yönünden avantajları bulunmaktaydı.
Nitekim özellikle de yazı hocaları, üzerlerindeki kâtiplik memuriyetleriyle beraber
bu mekteplerin ortak derslerini yürütmekteydiler. Mesela Nüzhet Efendi, hem
Mahrec-i Aklâm‟ın hem de Dârülmuallimîn‟in ĠnĢa derslerini vermekteydi232. Aynı
Ģekilde 1866 yılında Mahrec-i Aklâm‟da ĠnĢa dersi vermek için tayin edilen
Mektûbî-i
Senâveri
hulefasından
Vasfi
Efendi,
Mekteb-i
Mülkiye
ile
Dârülmuallimîn‟in de ĠnĢa derslerini vermek için üzerindeki memuriyetiyle beraber
görevlendirilmiĢti233. Ġlerleyen yıllarda programa Rika dersi eklenmiĢ ve bu ders de
kâtipler tarafından verilmeye baĢlanmıĢtı. Ġlk yıl maârif kâtiplerinden Ahmet
Efendi‟nin tayin edildiği Rika dersi hocalığına 1867 yılında NaĢid ve Tayyar
Efendiler atandılar234.
231
Devlet Salnâmesi, H.1281(1864), s.126; BOA., Ġ.MVL. 528/23695 (29 ġ 1281/27 Mart 1865).
233
BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.14 (23 RA 1283/5 Ağustos 1866).
234
232
78
Mektebin bazı hocaları ise birkaç dersi aynı anda vermekteydiler. Mesela
Farsça, Arapça ve Türkçe derslerini, Ġsmail Efendi okutmaktaydı. Bununla beraber
Mecid Efendi de Farsça dersi ile birlikte Tarih dersini vermeye memur edilmiĢti.
Hocalar vasıflarına göre ücret almaktaydılar. Ġlk atanan Yahya Efendi ile
Osman Efendi, 1.000 kuruĢ maaĢla göreve baĢlamıĢlardı. Tevfik Efendi‟nin maaĢı ise
500 kuruĢtu. 1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟ne kadar bu miktarlarda önemli
bir değiĢiklik olmadı. Genel olarak Dârulmuallimîn hocalarına tahsis edilen maaĢlar
500 ile 1.000 kuruĢ arasındaydı.
2.3.4.3.Mektep Binası
Dârülmuallimîn, Fatih‟te Mekkizâde Asım Efendi türbesi civarında 1847 yılı
sonunda inĢası tamamlanan müstakil binasında eğitim hizmetine baĢladı 235. Bu bina
1858 yılında bir tadilat geçirdiyse de 1863 yılına kadar kullanıldı236. Daha sonra
mektep, Ticarethane‟ye taĢındı237. Ancak Ticaret, Maârif ve Nafia Nezâretleri ile
Mülkiye ve Mahrec-i Aklâm mekteplerinin de bulunduğu Ticarethane binası, gün
içerisinde oldukça fazla hareketliliğe sahipti. Mekteplere ayrılan odalar ise eğitime
elveriĢli değildi. Üstelik bu dönemde Mekteb-i Mülkiye‟nin öğrenci sayısının da
arttırılması gündemdeydi. Dolayısıyla Dârülmuallimîn ve diğer mektepler için baĢka
bir bina aranmaya baĢlandı. Önce Dârülfünûn binası düĢünüldüyse de buradan
235
BOA., Ġ.DH. 143/7393 (27 R 1263/14 Nisan 1847).
Fatih civârında kâin Dârülmuallimîn’in muhtac-ı ta‘mir olan mahallerinin keşf ve münâkasesi
mûcebince dört bin dört yüz dış iskelesinin dahi on beş bin yedi yüz elli kuruş ile ta‘mirinin icrâ
edilmesi. BOA., Ġ.MVL. 390/17010 (19 B 1274/5 Mart 1858).
237
236
79
vazgeçilerek Sedefçiler içinde yer alan Nuri Efendi Konağı‟nın en münasip yer
olduğuna karar verildi238.
Üç mektep için de 1866 yılına kadar ÇemberlitaĢ‟ta Atik Ali PaĢa Camiî
karĢısındaki Nuri Efendi Konağı kullanıldı. Ancak Ġstanbul‟daki büyük yangın
sırasında konak yanınca Dârülmuallimîn ve Mekteb-i Mülkiye öğrencileri geçici
olarak Çiçekpazarı‟nda bir mahale nakledildiler239. Gerek yangın, gerekse yangından
sonra öğrencilerin yerleĢtirildiği yerin dar olması sebebiyle mektebin eğitimi
aksamıĢtı. Bu durumun önüne geçmek ve daha fazla boĢa vakit kaybetmemek için
hemen yeni bir bina tedariki için harekete geçildi. Nihayet Vefa civarında Mehmet
Ali PaĢa‟nın annesine ait olan ve mektepler için uygun baĢka bir konak bulundu.
ġehzâde Ġmâreti karĢısındaki konağın arka kısmında yer alan taĢ bina yine bu üç
mektebe tahsis edildi240.
2.3.4.4.Mezunlarının Ġstihdâmı
Dârülmuallimîn‟in kuruluĢunda öne çıkan düĢünce, mektebin mekâtib-i
umûmiye yani bütün sıbyan ve rüĢdiye mekteplerinin öğretmen kaynağı olmasıydı.
Ancak ilk dönemde sadece rüşdiye hocalığına mahrec oldu. Mezun olan öğrenciler,
peyder pey açılmakta olan rüĢdiyelerde görev almaya baĢladılar.
Öğretmen adaylarının mezuniyet sonrası sorumlulukları 1851 tarihli
Dârülmuallimîn Nizamnâmesi‟nin ilgili bölümlerinde açıkça ifade edilmekteydi.
Buna göre öğrenciler, mezun olduklarında Ġstanbul veya taĢrada hangi rüĢdiyeye, ne
zaman tayin edilirlerse edilsinler, görev yapacaklardı. Görev yerine gitmek mecburi
238
BOA., Ġ.MVL. 503/22764 (13 L 1280/22 Mart 1864).
BOA., Ġ.MVL. 549/24649-2 (23 ġ 1282/11 Ocak 1866); Devlet Salnâmesi, H.1283(1866), s.120.
240
Binanın kirası aylık 2.500 kuruĢ idi. BOA., Ġ.MVL. 549/24649 (12 ZA 1282/29 Mart 1866).
239
80
idi. Bundan imtina edenlerin ise ellerinden diplomaları alınacak ve bir daha gerek
mekteplerde gerekse eğitim ile ilgili baĢka iĢlerde görev yapamayacaklardı.
Dârülmuallimîn açıldıktan birkaç yıl sonra numune statüsünde olan rüĢdiyeler
baĢta Ġstanbul olmak üzere peyder pey yaygınlaĢmaya baĢladı241. Ġstanbul‟un
haricinde 1848 yılı itibariyle önce Edirne ve Bursa‟da 1851 yılında ise Bosna
vilâyetinin Bana Luka, Biha, Yeni Pazar, Travnik ve Zvornik sancaklarında birer
rüĢdiye açılması için hazırlıklara baĢlanmıĢtı. 1852 yılında söz konusu vilayetin diğer
iki sancağı olan Saraybosna ve Mostar‟da da rüĢdiye mekteplerinin açılmasına onay
verildi. Açılmakta olan rüĢdiyelere muallim-i evvel baĢka bir deyiĢle baĢöğretmen ve
muallim-i sani ya da baĢöğretmen muavini sıfatıyla iki öğretmen atanması
kararlaĢtırılmıĢtı. Ancak Bursa ve Edirne rüĢdiyeleri açılacağı sırada Dârülmuallimîn
henüz
mezun
vermediğinden
Meclis-i
Maârif
bu
mekteplerin
muallim-i
evvelliklerine derslere devam eden öğrencilerden atama yapılmasını uygun bulmuĢtu.
1852
yılında
Bosna
vilayeti
sancaklarındaki
rüĢdiyelerin
5‟ine
de
Dârülmuallimîn‟den öğretmenler gönderildi242. Aynı tarih itibariyle ilk mezunlarını
veren mektepte yılda 20 öğretmen yetiĢmeye baĢladı243. Bu tabloya göre
Dârülmuallimîn ilk etapta rüĢdiyelerdeki öğretmen ihtiyacına fazlasıyla cevap
verecek nitelikteydi.
241
Darülmaârif, Mekteb-i Maârif-i Adliye ve Mekteb-i Ulûm-ı Edebiyye‟nin haricinde bu dönemde
Ġstanbul‟da bulunan rüĢdiye mektepleri ise Bayezid, BeĢiktaĢ, Üsküdar, Saraçhane, KasımpaĢa,
DavutpaĢa ve Laleli rüĢdiye mektepleri idi. Devlet Salnâmesi, H.1269(1852), s.87-88; H.1270(1853),
s.94-95; H.1271(1854), s.104-105.
242
Somel, a.g.e., s.66-67.
243
Bu yaklaĢık rakam 1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi ilan edilene kadar geçerlidir. Bkz. Devlet
Salnâmesi, H.1275(1858), s.93; H.1276(1859), s.109; H.1277(1860), s.114; H.1278(1861), s.114;
H.1279(1862), H.1280(1863), s.124; H.1281(1864), s.126; H.1282(1865), s.115.
81
1853
yılından
itibaren
ise
rüĢdiye
mekteplerinin
ülke
genelinde
yaygınlaĢtırılmasına karar verildi244. Kırım SavaĢı‟nın sekteye uğrattığı bu karar, tam
olarak savaĢın sona ermesiyle hayata geçrildi ve 1857 yılından itibaren rüĢdiye sayısı
hızla artmaya baĢladı245. Buna paralel olarak mekteplere muallim tayini de hızlandı.
Dârülmuallimîn mezunları Ġstanbul ve taĢrada açılan yeni rüĢdiyelerde görev
almaktaydılar. Fakat 1860 yılında açılan bazı rüĢdiyelere mektep mezunları haricinde
dıĢarıdan atamalar yapıldı246. Öğrencileri rahatsız etmekle beraber mektebin
nizamnâmesinde de değiĢiklik yapılmasını gerektiren bu durum ise yine öğretmen
adaylarının Sadrazam‟a verdikleri dilekçeleri ile gündeme geldi247. Adaylar, ortak
olarak kaleme aldıkları dilekçelerinde, birkaç yıldan bu yana mektepte eğitim
aldıklarını ve uzun zamandır taĢrada açılmakta olan rüĢdiyelerde görev almayı
beklediklerini, fakat bu mekteplere “nizamın hilâfı ve muadelet-i seniyyenin
muhalifi” olarak dıĢarıdan öğretmenler tayin edildiğini dile getirdiler. Bu haksız ve
layıksız durumun önünü almak için Dârülmuallimîn‟de yetiĢen öğretmen adaylarının
haricinde baĢkalarının tayin olunmamasını istediklerini ifade ettiler248.
244
Unat, a.g.e., s.43; Taşralarda dahi münasip mevkilerde mekâtib-i rüşdiye küşâdı der-dest-i icrâ olub
şimdiki halde Bosna Eyâleti dâhilinde yedi ve Tekfurdağı’nda bir aded rüşdiye mektebi küşâd
olunmuşdur. Devlet Salnâmesi, H.1271(1854), s.105. Bu def‘a Rumeli cânibinde beş aded mekteb-i
rüşdiye küşad olunmak üzere bulunmuşdur. Devlet Salnâmesi, H.1272(1855), s.113.
245
1857 yılında 3‟ü Anadolu‟da 16‟sı Rumeli‟de olmak üzere taĢradaki rüĢdiye sayısı 19 idi. 1858-1859
yıllarında bu sayı Anadolu‟da 6, Rumeli‟de 28‟e ulaĢtı. Bu tarihlerde rüĢdiyelere kayıtlı toplam
öğrenci sayısı ise 2395 idi. 1860 yılında 7‟si Anadolu, 31‟i Rumeli‟de olan rüĢdiyelere toplam 2795
öğrenci devam etmekteydi. 1861 yılında ise Anadolu‟daki rüĢdiye sayısı 12, Rumeli‟deki rüĢdiye
sayısı 34 oldu. Bu mekteplerde eğitim alan öğrenci sayısı da 3125‟i buldu. Devlet Salnâmesi,
H.1274(1857), s.131; H.1275(1858), s.93-96; H.1276(1859), s.110-112; H.1277(1860), s.115-117;
H.1278(1861), s.115-117. RüĢdiyelerle ilgili istatistikî bilgiler için ayrıca bkz. Mehmet Ö. Alkan,
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e ModernleĢme Sürecinde Eğitim Ġstatistikleri 1839-1924, Ankara,
2000, s.17-33.
246
Ceride-i Havâdis, Nr.976 (8 ġ 1276/1 Mart 1860).
247
BOA., BEO., A.MKT.NZD. 336/26 (9 C 1277/23 Aralık 1860).
248
…Müceddeden küşâd olunmakda olan rüşdiye mektepleri hocalıklarına me’mur olmak emel ve
arzusuyla Dersaâdet’de bulunan Dârülmuallimîn’e birkaç seneden beru devam ve sa y ve ikdâm ile
sâye-i feyz-vâye-i hazret-i şahânede her birlerimiz tahsil-i ilm ve fünûn iderek mekâtib-i mezkûre
hocalığıyla taşraya gönderilmek üzere hayli vakitdir usûl-i imtihanımız icrâ olunarak açılacak
82
Aslında açılmakta olan rüĢdiyelere Dârülmuallimîn mezunlarından sınavı
verenler tayin edilmekteydi. Örnek olarak gösterilen Erzurum ve Ġzmit rüĢdiyelerine
ise mektepte ehliyetli mezun kalmaması, baĢka bir ifadeyle öğrencilerin eğitim
süreleri tamamlanmadığı için zaruri olarak hariçten atama yapılmıĢtı249. Zaten bu
duruma tepki gösteren öğrencilerin dayanak noktası da “Dârülmuallimîn‟de yeterli
öğretmen
yetiĢtirilinceye
kadar
açılmakta
olan
rüĢdiyelere
öğretmen
gönderilmemesinin” usûl olarak kabul edilmiĢ olması idi. Öğretmen yetiĢtirme
amacının
son
bulmaması
için
bu
türden
atamaların
önüne
geçilmesini
istemekteydiler.
Konuyu ele alan Meclis-i Maârif ise Dârülmuallimîn‟de yetkin öğretmen
adayı olmadığı için rüĢdiyelere öğretmen tayin edilmemesini doğru bulmamaktaydı.
Bu nedenle de dıĢarıdan yapılan atamalara sıcak bakıyordu. Meclis-i Vâlâ‟da da aynı
düĢünce
hâkim
olunca
ihtiyaç
halinde
rüĢdiye
mekteplerine
ilk
olarak
Dârülmuallimîn‟in muvazzaf talebesinin, eğer muvazzaflar arasında uygun kimse
yok ise mülâzımlardan birinin, o da olmaz ise hariçten atama yapılmasının mektebin
nizamnâmesine geçici olarak eklenmesi kararı alındı250. Böylece hariçten atamalar
mahallere memuriyetimizin icrâsını küll-i yevm me’mûl intizar itmekde olduğumuz halde bu kere
taşraca açılub gönderilmesi lazım gelen rüşdiye hocalıklarına nizamın hilâfı ve muadelet-i seniyyenin
muhalifi olarak haricden efendiler bi’l-intihâb nizamsız icrâ olunan Hanya ve Şam-ı şerif ve Haleb ve
Birusa ve Hisar ve el-ân icrâ olunmakda olan Biga ve İznikmid ve Erzurum’a gönderilmekde ise de bu
husus haksızlık ve layıksız olub… BOA., Ġ.MVL. 444/19767-4; Yahya Akyüz, “Öğretmen Okulu
DıĢından Ġlk Kez Öğretmen Atanmasına ĠliĢkin Orijinal Belgeler (1860-1861) ve Tarihi GeliĢim”,
Milli Eğitim, S.137, Ankara, Ocak-ġubat-Mart, 1998, s.9. Bu konuda ayrıca bkz. Akyüz, “Türkiye‟de
Öğretmen YetiĢtirmenin…”, s.43-47.
249
Öğrenciler hendese ve hesap yani matematik derslerinde yetersizdiler. Ceride-i Havâdis, Nr. 976 (8 ġ
1276/1 Mart 1860).
250
Ġzmid‟e Ders-i âmm Mustafa, Erzurum‟a ise Dağdani Ahmed Efendiler hariçten tayin olunmuĢtu.
BOA., Ġ.MVL. 444/19767-3 (27 C 1277/10 Ocak 1861); BOA., Ġ.MVL. 444/19767-1 (21 B 1277/2
ġubat 1861).
83
meĢru
hale
getirilmiĢ
oldu251.
Takip
eden
yıllarda
rüĢdiyeler
çoğalınca
Dârülmuallimîn‟in muvazzaf mezunlarının tamamı tayin edildiğinden yeniden böyle
bir problem çıkmadı. Öyle ki 1863 yılında mektepte muvazzaf mezunların yerine
geçecek mülâzım öğrenci bile kalmamıĢtı. Bu nedenle aynı yıl Meclis-i Maârif
tarafından 15 muvazzaf, 20 kadar da mülâzım öğrenci almak üzere ilan verilmiĢti252.
1869 yılına gelindiğinde Ġstanbul‟daki rüĢdiye mekteplerinin sayısı, 1‟i kız
rüĢdiyesi olmak üzere 13‟e yükselmiĢti. Bunun haricinde yine aynı tarihe kadar
Anadolu, Adalar ve Arap vilâyetlerinde toplam 66, Rumeli‟de de 62 rüĢdiye mektebi
açılmıĢtı253. Üstelik belli bir program dâhilinde açılması planlanan ve bunun için az
da olsa bir bütçe ayrılan rüĢdiyelerin bir kısmı da hizmete giremiyordu254.
RüĢdiyelerin bu denli hızlı artması, beraberinde bir alt yapı sorununu da
meydana getirmekteydi. Nitekim Anadolu‟nun birçok yerinde bina, ders araç-
251
…Dârülmuallimîn talebesinden hoca yetiştirilinceye kadar açılacak mekâtib hocalıklarına evvel
emirde nizamı vechle talebe-i mümâileyhimin muvazzaf olanlarından ve bunlarda ehil bulunamadığı
halde mülâzımlarından ve mülâzımlarında dahi erbab görülemediği takdirde haricden münâsiblerinin
tayin olunması fıkrasının Dârülmuallimîn nizamnâmesine muvakkaten zeyl ve ilâvesi gösterilmiş olub
vâkıa rüşdiye mektepleri içün Dârülmuallimîn’den hoca alınması hakkında olan nizamın icrâsı
talebesinden o hidmete kesb-i liyâkat edenlere şâmil ise de bunların muvazzaf ve mülâzımlarında ehil
bulunmadığı takdirde haricden alınması umûr-ı zaruriyeden olarak bu hale göre Dârülmuallimîn
talebesinden hoca yetişdirilinceye kadar muvakkaten ittihaz ve icrâsı istizân olunan usûl yolunda
görülmüş… BOA., Ġ.MVL. 444/19767-2 (13 ġ 1277/24 ġubat 1861); Karakoç Sarkis, Külliyât-ı
Kavânîn, Nr.5935 (13 ġ 1277/24 ġubat 1861); BOA., BEO., A.MKT.MVL. 125/74 (24 ġ 1277/7
Mart 1861); BOA., Ġ.MVL. 444/19767 (19 ġ 1277/2 Mart 1861). Akyüz, “Öğretmen Okulu
DıĢından…”, s.14-15.
252
Bu dönemde Dârülmuallimîn‟e kabul edilmenin Ģartı, biraz Farsça ve derdini anlatmaya yetecek kadar
yazı bilmekti. Ceride-i Havâdis, Nr. 1165 (19 CA 1280/1 Kasım 1863).
253
Ġstanbul‟da bulunan rüĢdiyelere toplam 1605, Anadolu‟dakilere 5450 ve Rumeli‟dekilere 4410 öğrenci
devam etmekteydi. Bu rüĢdiyelerden Aziziye, Kemah, Kars, Seferhisar, Adapazarı, BaĢkale, Adana ve
Pertek mekteplerinin muallim-i evvelleri henüz tayin edilmediğinden muallim-i sânileri tarafından
idare olunmaktaydılar. Devlet Salnâmesi, H.1286(1869), s.111-118; Bilim, a.g.e., s.47. 1847-1869
yılları arasında ülke genelinde rüĢdiyelerin geliĢimiyle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Somel a.g.e., s.6573.
254
Bir rüĢdiye mektebi tesis etmenin devlete maliyeti, öğretmen ve hizmetli maaĢları hariç 15.000 kuruĢu
bulmaktaydı. Bkz. BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.138, (5 CA 1285/24 Ağustos 1868).
84
gereçleri ve en önemlisi öğretmenden yoksun rüĢdiyeler bulunmaktaydı255. Buna
karĢın Dârülmuallimîn artık yeterli öğretmen yetiĢtirememekteydi. Kaldı ki, birkaç
yıl öncesinde taĢra rüĢdiyelerine dıĢarıdan atama yapılmasına kızan öretmen adayları,
artık bir mazeret göstererek bu mekteplerde görev almak istemiyorlardı256. Böyle
olunca çoğu rüĢdiyeye de düzenleme yapılan nizamnâmeye dayanılarak, müderrisler
tayin olunmaktaydı257.
Dârülmuallimîn mezunlarının maaĢları ise atandıkları mekteplerde göreve
baĢladıkları günden itibaren bağlanıyordu. Bunun miktarı da muallim-i evvellik için
625 ile 750 kuruĢ arasında idi258. Bununla beraber taĢra rüĢdiyelerinde bulunan
muallim-i evvel ve sâniler içerisinde iyi hizmeti görünenlerden bazılarına Ġstanbul,
Edirne ve Bursa rüûsu verilirken 1869 yılına kadar tayin usûlü belirli bir kaideye
bağlanmamıĢtı. Ancak bu tarih itibariyle imtihanla mektebe girerek eğitimlerini
tamamlayıp ve yine imtihanla öğretmenliği hak edenlerin 5 yıl görev yapmaları
kararlaĢtırıldı. Bu süre içerisinde görevlerini layıkıyla yerine getirenlerin de Ġstanbul
rüûsu alabilmeleri usûl kabul edildi259.
255
Mesela 1866‟da Erzincan, Kemah, Kars, Seferhisar, Ankara, Adapazarı, BaĢkale ve Adana
rüĢdiyelerinde henüz muallim-i evvel bulunmamaktaydı. Devlet Salnâmesi, H.1284(1867), s.124;
Çadırcı, a.g.e., s.290.
256
Bu nedenle yerlerine gitmek istemeyen mezunlardan, eğitimleri boyunca yapılan masrafın tahsil
edilmesi gündeme alındı. …talebeden müddet-i tahsilleri ikmâl ile şahâdetnâmelerini aldıkdan sonra
memur oldukları mahallere azimet idecekleri taahhüdünü şâmil sened alınması ve taahhüdü hilâfında
hareket edenlerin Dârülmuallimîn’de bulundukları müddet aldıkları maâş ile kendüleri içün
vuku‘bulan mesârif-i ta‘limiye ve sairenin kâmilen ahz ve istihsâl olunması… BOA., BEO.AYN.d,
1068, s.131 (15 R 1285/5 Ağustos 1868); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 415/79 (15 R 1285/5
Ağustos 1868).
257
Bkz. Devlet Salnâmesi, H.1284 (1867), s.83-85; H.1285(1868), s.93-96.
258
BOA., BEO., A.MKT.MHM. 367/15 (28 C 1283/7 Kasım 1866); BOA., BEO., A.MKT.MHM.
439/25 (6 Z 1285/20 Mart 1869); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.136 (27 R 1285/17 Ağustos 1868).
259
BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.247 (22 S 1286/3 Haziran 1869).
85
2.4.Maârif-i
Umûmiye
Nizamnâmesi
ve
Dârülmuallimîn’in
Yeniden
Yapılandırılması
1869 yılında eğitimin teĢkilatlanmasında önemli bir adım atıldı ve Maâif-i
Umûmiye Nizamnâmesi ilan edilerek ülke genelinde eğitim, modern manada yeniden
organize edilmeye baĢlandı260. Eğitimi kurumsal manada dağınıklıktan kurtarmayı
öngören ve bütünsel bir yaklaĢımla devlet meselesi olarak ele alan nizamnâme -her
ne kadar Fransa‟nın verdiği notaya istinaden hazırlanmıĢsa da- çağdaĢ eğitime geçiĢ
noktasında en etkili giriĢim idi261. ÇeĢitli baĢlıklar altında 198 maddeden oluĢan ve
eğitim ile ilgili hemen her konuyu yeniden düzenleyen nizamnâmeye göre mektepler
umumî ve hususî mektepler baĢlığı altında iki gruba ayrılmaktaydı. Eğitim
kurumlarının temeli olan umumî ya da genel mektepler ise ilköğretim, ortaöğretim ve
yükseköğretim kurumları olarak sınıflandırılmaktaydı. Ġlköğretimi sıbyan mektepleri,
ortaöğretimi rüĢdiye, idâdî ve sultânî mektepleri, yüksek öğretimi Dârülmuallimîn,
Dârülmuallimât,
Dârülfünun
ile
fünûn
ve
sanayi-i
muhtelife
mektepleri
oluĢturmaktaydı.
Yükseköğretim kurumları baĢka bir ifadeyle mekâtib-i âliyye içerisinde yer
alan Dârülmuallimîn, öngörülen eğitim sisteminin iĢlemesinde ve geliĢiminde ayrıca
260
261
Nizamnâme metni için bkz. BOA., Meclis-i Tanzimat, Nr.2, s.221-245; BOA., Y.EE. 112/6, s.2-59;
Düstûr, Tertib-i evvel (Birinci Tertip), Cild-i sâni (C.II), Ġstanbul, 1289, s.184-219 (24
Cemâziyelevvel 1286/1 Eylül 1869); Mahmud Cevâd, a.g.e., s.469-559. Ayrıca bkz. Unat, a.g.e.,
s.96-119.
Engelhard, a.g.e., s.226-227; Antel, a.g.m., s.450-456; Ġhsan Sungu, “Galatasaray Lisesinin
KuruluĢu”, Belleten, CVII, S.28, Ankara, 1948, s.316-317; Lewis, a.g.e., s.121; Karamias, a.g.e.,
s.62-63; Roderic H. Davison, Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Reform 1856-1876, (Çeviren: Osman
Akınhay), Ġstanbul, 2005, s.258. Nizamnâme, ġurâ-yı Devlet Maârif Dâiresi‟nce ihtilalden itibaren
Fransız eğitim sisteminin geliĢimini ve güncel halini inceleyerek değerlendiren Maârif Nazırı Saffet
PaĢa önderliğinde Kemal PaĢa, Dadyan Artin Efendi, Recaizâde Ekrem Bey, Ebuzziya Tevfik Bey,
Mehmet Mansur ve Dragon Tzankoff tarafından oluĢan bir komisyon tarafından hazırlanmıĢtı. TekeliĠlkin, a.g.e., s.67; Hamza Altın, “1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi ve Öğretmen YetiĢtirme
Tarihimizdeki Yeri”, F.Ü. Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, C.13:1, Elazığ, 2008, s.272-273.
86
öneme sahipti. Nitekim mekâtib-i umûmiyenin derecât-ı muhtelifesi için mükemmel
muallimler yetiştirmek bu kurumun göreviydi. Bu itibarla mektep Maârif-i Umûmiye
Nizamnâmesi‟nde yeniden yapılandırılmaktaydı262.
Mektebin yeni düzeni, nizamnâmenin 52. maddesinden 67. maddesine kadar
olan kısmında yer almaktaydı. Buna göre; Ġstanbul‟da büyük bir Dârülmuallimîn
kurularak üç Ģubeye ve her Ģube biri edebiyata, diğeri ulûm-ı fünûna (fen bilimlerine)
mahsus olmak üzere iki sınıfa ayrılacaktı. ġubelerden birincisi rüĢdiye, ikincisi
idâdiyye ve üçüncüsü ise sultâniyye mekteplerine öğretmen yetiĢtirecekti263.
RüĢdiye Ģubesi iki dâireye taksim edilecek ve birincisi Ġslâm, ikincisi
Gayrimüslim rüĢdiye mektepleri için öğretmen yetiĢtirecekti. ġubenin eğitim süresi
ise üç sene olup, sınıflara göre Ģu dersler okutulacaktı264.
Edebiyat sınıfı: Türkçe Kitâbet ve ĠnĢa (Türkçe yazı dersi), tertib-i cedit üzere
tedrise kesbedebilecek derecede (yeni eğitim düzenine göre öğrenime yetecek kadar)
Arapça ve Farsça, Her Cemaatin Kendi Lisanı, Tarih-i Umûmi (her milletin kendi
lisanı üzere tedris edilecektir). Ulûm sınıfı: Tersim-i Hutut (çizgi resmi, yazı), Hesap,
Defter Tutmak Usûlü (Her milletin kendi lisanı üzere tedris kılınacaktır), Hendese,
Mesâha (alan ölçme), Cebir.
Ġdâdiyye Ģubesinin eğitim süresi iki sene olacak ve sınıfların ders programı
Ģöyle olacaktı;
262
Nizamnâmenin Dârülmuallimîn‟e mahsus maddeleri için bkz. BOA., Meclis-i Tanzimat, Nr.2, s.229231; BOA., Y.EE. 112/6, s.19-23; Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.194-196. Değerlendirme ve
yorumlar için ayrıca bkz. Özcan, a.g.m., s.452-456; Altın, a.g.m., s.276-279.
263
Madde 52. BOA., Y.EE. 112/6, s.19.
264
Madde 53, 54. BOA., Y.EE. 112/6, s.19-20.
87
Ulûm sınıfı: Ġlm-i Mevâlid (biyoloji), Hendese-i Resmiye (tasarı geometri) ve
Menazır (fiziğin konularından optik), Cebir, Hikmet-i Tabi„iye, Kimya, Resim.
Edebiyat sınıfı: Arabi ve Farisiden tercüme ameliyatı, Türkçe ġiir ve ĠnĢa, Fransızca,
Kavanin-i Osmaniye (Osmanlı kanunları), Mantık, Ġlm-i Servet-i Milel (milletler
ekonomisi, iktisat)265.
Sultâniyye Ģubesinin müddet-i tahsiliyesi üç sene olup sınıfına göre verilecek
dersler Ģöyle olacaktı;
Ulum sınıfı: Müsellesat-ı Müsteviye ve Küreviye (düzlem ve küresel
trigonometri), Cebir‟in Hendese‟ye Tatbiki (analitik geometri), Kutu„-ı Mahrutiyat
(koni kesitleri), Cerr-i Eskal (kaldıraç, mekanik), Ġlm-i Heyet (astronomi), Kimya‟nın
Sanayi ve Ziraat‟a Tatbiki (endüstriyel ve ziraî kimya), mükemmel Ġlm-i Mevâlid,
Fenn-i Tabakatü‟l-arz (jeoloji), Fenn-i Tahtit-i Arazi (arazi çizimi), Resim. Edebiyat
sınıfı: Mükemmel Türkçe ĠnĢa ve EĢ„ar (Türkçe güzel yazı, nesir), Mükemmel Arabî
ve Farisî, Maani (yerinde ve manalı ifadeye mahsus ilim, sözcük bilgisi), Türkçeden
Fransızcaya ve Fransızcadan Türkçeye Tercüme Ameliyatı, Hukuk-ı Milel (milletler
hukuku) 266.
Nizamnâmede Ģubelere göre dersleri ve içeriklerini belirleyen maddelerin
ardından mektebin idâri yapısı ve diğer teferruatlarla ilgili maddelere yer verilmiĢti.
Bu maddelere göre mektebin bir müdürü ile lüzumu kadar hocası ve iki de bevvâbı
265
266
Madde 55. BOA., Y.EE. 112/6, s.20.
Madde 56. BOA., Y.EE. 112/6, s.20-21. Sultânî Ģubesi, bu isimle Tanzimat Dönemi‟nde
açılamamakla beraber, 1891 Dârülmuallimîn-i Âliye Nizamnâmesi‟yle, Dârülmuallimîn Ģubeleri
yeniden düzenlenmiĢtir. Bkz. Öztürk, Atatürk Devri… s.21-23.
88
(hizmetli) bulunacaktı. Müdüre 5.000, hocalara da 2.000 ile 4.000 kuruĢ arasında
değiĢen miktarlarda maaĢlar verilecekti 267.
Dârülmuallimîn‟e öğrenci olarak girmek isteyenler rüĢdiye, idâdiyye ve
sultâniyye Ģehadetnâmesini veya mülâzemet rüûslarını göstermek suretiyle giriĢ
sınavından muaf olacaklardı268. ġehadetnâme ya da mülâzemet rüûsu olmayanlar ise
bir mümeyyiz heyeti huzurunda sınav olacaklar ve derecelerine göre Ģubelerden
birine kabul edilecekler fakat yatılı olmayacaklardı269.
Dârülmuallimîn‟in rüĢdiye Ģubesi öğrencilerine 80‟er, idâdiyye Ģubesi
öğrencilerine 100‟er, sultâniyye Ģubesi öğrencilerine de 120‟Ģer kuruĢ maaĢ
verilecekti. Mektebin üç Ģubesinde bulunan muvazzaf (maaĢlı) öğrenci sayısı 100‟ü
geçmeyecek, bunlardan 40‟ı rüĢdiye, 60‟ı ise idâdiyye ve sultâniyye Ģubesine mahsus
olacaktı. BoĢta kalan maaĢ ise en kıdemli öğrenciye tahsis edilecekti270.
RüĢdiye Ģubesinde eğitimini tamamlayan ve imtihan ile liyakatlerini ispat
eden öğrenciler, rüĢdiye öğretmenliğine atanacaklar veya idâdiyye Ģubesine
geçebileceklerdi. Bu konuda öğrencilerin seçme Ģansı bulunacaktı. Aynı Ģekilde
idâdiyye Ģubesinden mezun olanlar, idâdiyye öğretmenliğine tayin edilecekler ya da
sultâniyye Ģubesine devam edebileceklerdi271.
267
Madde 57, 58. BOA., Y.EE. 112/6, s.21.
268
Üç derece olarak icrâ edilen nevi sâlis imtihanlarından birincisi olan mülâzemet imtihanları, edebiyat,
hukuk ve ulum kısımlarına mahsustu. Bu sınav, idâdiyede tahsillerini tamamlamıĢ olanlar için
Ġstanbul‟da Kebir-i Maârif‟in Ġlmiye Dâiresi ve Dârülfünûn ile Mekâtib-i Aliye nazırları huzurunda,
taĢrada ise mahalli meclis-i maârifinde sözlü olarak yapılacaktı. BaĢarılı olanlara Maârif Nezâreti
tarafından mühürlenmiĢ ve üzerinde imtihanı yapan mahalli maârif meclisinin adının da yazılı olduğu
mülâzemet rüûsu verilecekti. Bkz. Bab-ı Sâlis, nizamnâmenin imtihanlara ve Ģahâdetnâme ve rüûslara
ve bunların imtiyazatına dâir kısmı. BOA., Y.EE. 112/6, s.45.
269
Madde 59. BOA., Y.EE. 112/6, s.21-22.
270
Madde 60. BOA., Y.EE. 112/6, s.22.
271
Madde 61. BOA., Y.EE. 112/6, s.22.
89
Bitirme sınavını vererek Dârülmuallimîn‟den mezun olan öğretmen adayları,
sınıfına göre ve maaĢlı olarak, tayin edilecekleri umûmî mekteplerdeki görevlerini
kabule mecbur olacaklardı272. Öğretmen tayinlerinde ise öncelik Dârülmuallimîn
mezunlarına tanınacaktı. Tayin edildikleri mekteplerde mazeret beyan etmeksizin en
az 5 yıl çalıĢmadan görevlerini bırakmak isteyen öğretmenlerden, eğitimleri
süresince almıĢ oldukları maaĢları geri alınacaktı. Ayrıca bu gibiler sahip oldukları
atama önceliğinden de mahrum bırakılacaklardı273.
Öğretmen adayları, bulundukları Ģubeler için öngörülen eğitim süresini
tamamlanmadan
da
sınavlara
girebilecek
ve
baĢarılı
olanlar
öğretmen
olabileceklerdi274.
Dârülmuallimîn‟in Ģubelerinden biri de müdüriyeti idaresi altında olacak olan
Dârlümuallimîn-i Sıbyan olacaktı275.
Nizâmnâmenin Dârülmuallimîn‟in yapısını belirleyen son maddesinde ise
mektebin bir muntazam kütüphanesiyle bir de içerisinde fizik ve kimya için gerekli
alet ve edevat bulunan laboratuarının olacağı kaydedilmekteydi276.
2.5. 1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi’nin Ġlanından Sonra Dârülmuallimîn
Dârülmuallimîn için öngörülen yeni düzen son derece çağdaĢ idi. Ancak
mektebin nizamnâmeye göre Ģubelere taksimi ve yeniden teĢekkülü için alt yapıya
dolayısıyla da zamana ihtiyaç vardı. Nitekim mevcut koĢullarda idâdiyye ve
272
Madde 62. BOA., Y.EE. 112/6, s.22
Madde 63, 64. BOA., Y.EE. 112/6, s.22-23.
274
Madde 65. BOA., Y.EE. 112/6, s.23.
275
Madde 66. BOA., Y.EE. 112/6, s.23
276
Madde 67. BOA., Y.EE. 112/6, s.23.
273
90
sultâniyye Ģubeleri için elveriĢli talebenin bulunamayacağı aĢikârdı. Bunun yanı sıra
Gayrimüslim ahaliden öğrenci alındığı takdirde dersler, çeĢitli lisanlarda verilecekti.
Bu durum ise hoca sıkıntısı gibi zorluklar meydana getirmenin yanı sıra fazla masraf
gerektirecekti. Neticede bu iki noksanın çaresine ileride bakılmak üzere Ģimdilik 100
öğrenciden ibaret olacak Ģekilde sadece rüĢdiye Ģubesinin faaliyete geçirilmesi
kararına varıldı277.
2.5.1.RüĢdiye ġubesi (Dârülmuallimîn-i RüĢdî)
Dârülmuallimîn, kuruluĢ itibariyle sıbyan ve rüĢdiye mektepleri için
öğretmen yetiĢtirmeyi amaç edinmiĢ olsa da fiilen yalnızca rüĢdiye mekteplerine
mahrec olmuĢtu. Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟yle, mektep Ģubelere ayrılınca
rüĢdiye mekteplerinin öğretmen kaynağı Dârülmuallimîn-i RüĢdî ismini aldı278.
Yeni düzene göre 150 kadar öğrenci ile eğitim-öğretimin devam ettiği
Dârülmuallimîn-i RüĢdî‟nin ders programında ve verilen eğitimin niteliğinde önemli
bir değiĢiklik olmadı. Mektepte okutulan Arapça, Farsça, Tarih, ĠnĢa, Rika, Riyâziye
ve Türkçe derslerine Coğrafya ile Resim derslerinin eklenmesinden baĢka yenilik
yapılamadı279.
277
278
279
Mektebin müdür, muallim, hademe ve öğrencilerinin masraflarını görmek için ayrılmıĢ olan senelik
78.564 kuruĢluk tahsisatı da usûl-i cedideye tavfikan resmen küşâdı tarihinden itibaren 105.036 kuruĢa
yükseltildi. BOA., Ġ.ġD. 9/476 (8 R 1287/8 Temmuz 1870); BOA., MAD.d, Nr.9264, s.142 (26
Kanun-ı evvel 1286/7 Ocak 1871).
Mektebin idâdiye ve sultâniyye Ģubeleri açılamadığından 1869 nizamnâmesinin ilanından sonra da
Dârülmuallimîn ismi sadece rüĢdiye Ģubesini ifade etmeye devam etmiĢtir.
Mart 1874 yılında yapılan düzenlemeye göre de derslerin, Türkçe, Arapça, Farsça, Hesap, Cebir,
Hendese, Tarih, Coğrafya, Ġmla, ĠnĢa, Rika ve Resim dersleri olacağı ilan edilmiĢti. Mahmud Cevâd,
a.g.e., s.135.
91
Eğitim-öğretim yılı sonunda derslerin kesilmesiyle sınavlar baĢlamaktaydı.
Hocaların hazır bulunduğu sınavlar, öğrencilerin sene sonuna kadar gördükleri
derslerden yapılmaktaydı. Hangi derslerden ne zaman imtihan olunacağı, mektebin
duvarına asılan ders cetveliyle ilan edilmekteydi. Öğrencilerin zihinlerini
dinlendirmesi ve bir sonraki derse hazırlanabilmeleri için iki sınav arasında birkaç
gün boĢluk bulunmaktaydı. Mazeret beyan etmeksizin sınavlara girmeyen öğrenciler,
sınıf geçememekte veya son sınıfsa Ģehadetnâme alamamaktaydılar. Bu gibilerin
sene ortasında sınav talep etme hakları da yoktu. Aynı Ģekilde devamsızlık eden fakat
mazereti olan öğrenciler de sınıf geçirilmemekteydiler280. Sınıf-ı evvel muvazzaf
öğrencilerinden mezun olanların yerine yine sınavlarda baĢarılı olan sınıf-ı sâni ve
onların yerine sınıf-ı sâlis talebesi geçmekteydi. Ayrıca boĢalan kadrolar için de
sınav
açılmakta
ve
baĢarılı
olan
mülâzım
öğrenciler
muvazzaflığa
nakledilmekteydi281. 1874 yılı Mart ayında muvazzaf öğrencilere verilecek ücret
aylık 80 kuruĢ olarak belirlenmiĢti282.
Öğrencilerin mektebe ve derslere olan ilgi ve sorumluluklarını arttırmak üzere
disiplin daha fazla ön plana çıkarılmaya çalıĢıldı. Bu bağlamda devamsızlık eden
öğrenciler mektepten ihraç edilerek maaĢları kesilmekte ve yerlerine mülâzımlardan
muvazzaf
öğrenci
alınmaktaydı283.
Söz
gelimi
“erbab-ı
ihtiyaçtan”
olan
Dârülmuallimîn‟in bazı muvazzaf öğrencileri, maaĢlarını daha rahat yetirebilmek için
280
BOA., MF.MKT. 5/87 (25 B 1289/28 ylül 1872); BOA., MF.MKT. 13/7 (Gurre-i ġaban 1290/24
Eylül 1873).
281
BOA., MF.MKT. 10/20 (23 M 1290/23 Mart 1873).
282
Mahmud Cevâd, a.g.e., s.135.
283
Mesela mektebin sınıf-ı evvel talebelerinden Denizlili Hafız Osman ve sınıf-ı sâni talebesinden Bolulu
Abdullah ve Burdurlu Hafız Mehmet ve sınıf-ı sâlis talebesinden AlaĢehirli Mehmet ve AyaĢlı
Hüseyin Efendiler ikiĢer ay, sınıf-ı sâlis talebesinden Trabzonlu Mustafa Efendi ise yirmi gün mektebe
devam etmedikleri için tard ve ihraç edilmiĢlerdi. BOA., MF.MKT. 1/117 (11 R 1289/18 Haziran
1872); BOA., MF.MKT. 28/24 (14 R 1292/20 Mayıs 1875).
92
tatil dönemleri dıĢında taĢraya gitmek için izin talep etmekteydiler. Bunun üzerine
Maârif Nezâreti, bu tür giriĢimlerde bulunarak mektebi terk eden öğrencilerin
kayıtlarının silinmesi ve eğitimleri süresince aldıkları maaĢın geri alınması için
harekete geçti. Konuyu görüĢen ġûra-yı Devlet ise ödenen maaĢın geri alınmasının
mümkün olmayacağı gerçeğinden hareketle bu gibilerin sadece kayıtlarının
silinmesiyle yetinilmesi kararını verdi284.
Görüldüğü üzere Maârif Nezâreti devam konusunda oldukça hassastı. Çünkü
“evsâf-ı matlûbeyi hâiz” yani istenilen özelliklere sahip talebe yetiĢtirilmesi için
devamın sağlanması önemli bulunmaktaydı. Bundan dolayı ileriki yıllarda farklı
önlemler alınmaya devam edildi. “Terk-i devam” eden talebeye kesinlikle izin
verilmemesi ve mektebe devam etmeleri noktasında nasihatlerde bulunulmasının
yanı sıra devamsızlığın sene sonu imtihanlarında gözetilmesi bu önlemler
arasındaydı. Buna göre, derse girmeden evvel öğrencilerin isimleri jurnale yazılacak
ve bu jurnal dersin hocasına verilecekti. Hoca, yoklama yaptıktan sonra derse
baĢlayacaktı. Her hoca derse girmeden önce yoklama yapacak ve jurnale imzasını
atacaktı. Jurnal, öğrencilerin derslere devamını göz önünde bulundurmak için
imtihan zamanında kontrol edilecekti. Bir diğer önlem ise tatil zamanlarında taĢraya
giden öğrencilerinden ġevvâlin 15‟ine kadar döneceklerine dair senet alınması idi285.
Eğitim-öğretimin kalitesinin yükselmesinde derslere devamın temin edilmesi
kadar, öğrencilerin en baĢtan donanım sahibi olmaları da oldukça önemliydi. Bu
nedenle mektebe kabul edilecek öğrencilerin “Arabiden tasdikat tekmil etmiĢ”
284
285
BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.95 (8 M 1289/28 Mart 1872).
ġevvâlin 15‟i söz konusu tarih itibariyle Aralık ayı ortalarına denk gelmektedir. BOA., MF.MKT.
21/153 (2 L 1291/1 Aralık 1874); BOA., MF.MKT. 22/168 (12 Z 1291/21 Aralık 1874).
93
(Arapça), “Farisiden gülistan görmüĢ” (Farsça) olmaları, hesaptan Amâl-ı Erbaa
(dört iĢlem), Ġmla ve Yazı bilmeleri ve serbestçe Türkçe okumaları gerekliydi286.
Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nin ilan edildiği dönemde mektebin müdürü
Hilmi Efendi idi. Heyet hocası Cevdet, Farsça, Türkçe ve Riyâziye hocası Ġsmail
Efendi, Tarih ve Farsça hocası Mecit Efendi, ĠnĢa hocası Vasfi Efendi, Rika hocası
Ahmet Efendi idi. Mektebin dersleri değiĢmemekle beraber öğrenci sayısı ise 150‟yi
bulmuĢtu287. Dolayısıyla da hoca takviyesi yapılması kaçınılmaz hale gelmiĢti. Ekim
1872 tarihi itibariyle öğrencilerden 30 kadarı mezun olmuĢ, 10 kadarı ise vefat etmiĢ
veya mektebi bırakmıĢtı. Bu dönemde mektebin öğrenci sayısı 60‟a kadar geriledi.
Buna bazı derslerin Mülkiye ve Mahrec-i Aklâm ile ortak görülmesi de eklenince
hoca sayısının düĢürülmesine karar verildi288. Maddi boyut da göz önüne alınmak
suretiyle hocalar, öğrenci miktarına göre güncellendi. 1873 yılında 300 kuruĢ maaĢla
Esat Efendi ikinci inĢa hocası olarak tayin olunurken, mektebin Farsça hocası olan
Rüstem Efendi yine aynı miktar maaĢla Mülkiye Mektebi‟ne kaydırıldı289.
286
BOA., MF.MKT. 21/50 (10 L 1291/20 Kasım 1874).
M. Cevdet, “Dârülmuallimîn‟in YetmiĢinci…” s.187.
288
BOA., MF.MKT. 4/68 (Selh-i Cemâziyelahir 1289/3 Eylül 1872). …Dârülmuallimîn talebesi
mukaddem yüz neferden ibâret olub bu mikdar talebeye ise bir Farisi hocası kâfi olamayacağından iki
muallim istihdam olunmakda iken geçen sene imtihanda bir otuz kadarı bâ-şahâdetnâme çıkdığı ve on
neferden bazıları vefat bazısı dahi terk iylediği cihetle mekteb-i mezbûrun talebesi altmışa tenzil etmiş
ve bu kadar talebenin bir Farisi hocasıyla idaresi mümkün olmasına ve’l-hâlet-i hezihi müstahdem
olan Rüstem Efendi’nin buna ehliyetine ve yirmi seneden berü maârif hizmetlerinde müstahdem ve
mümâileyh Abdurrahman Efendi ise iki seneden berü hizmet itmekde bulunmasına mebni mensuh-ı
ıslahat komisyonunun haber ve ma‘lumatıyla mümâileyhin maâşı kat‘ idilerek hizmetden çıkarılmış ve
şimdi ise Mahrec-i Aklâm ve Mekteb-i Mülkiye ve Dârülmuallimîn’in bir yerde birleşdirilmesiyle
dersleri çoğaldılub hatta mevcut olan iki Farisi hocası ma‘a ziyade kâfi bulunmuş olduğundan…
BOA., MF.MKT. 4/130 (8 B 1289/11 Eylül 1872).
289
BOA., BEO., A.MKT.MHM. 460/58 (10 C 1290/5 Ağustos 1873).
287
94
Tablo 2.7.Tanzimat dönemi sonlarına doğru Dârülmuallimîn-i RüĢdî‟de okutulan
dersler, derslerin hocaları ve öğrenci mevcudu290
Yıl
1287(1870)
Toplam
1288(1871)
Toplam
1289(1872)
Toplam
1290(1873)
Toplam
1291(1874)
Toplam
1293(1876)
Toplam
290
Dersler
Hocalar
Farsça ve Riyâziye
Riyâziye
Rika
ĠnĢa
4
Farsça
Rika
ĠnĢa
Rika
Coğrafya
Riyâziye
Resim
Arabi tekellümü
Arabi tekellümü
7
Riyâziye
ĠnĢa
Coğrafya
Arapça
Farsça
Farsça
Tarih
Rika
Rika
7
Riyâziye
ĠnĢa
Coğrafya
Arapça
Tarih
Rika
6
ĠnĢa
Tarih
Farsça
Hesap ve Coğrafya
Müderrisinden Ġsmail Efendi
--Mütemâyiz NâĢid Efendi ve Tayyar Efendi
Sâliseden Sadık Bey
5
Cabbar Efendi
Mütemâyiz NâĢid Efendi
Sâliseden Sadık Bey
Tayyar Efendi
Arif Efendi
----Yusuf Efendi
Mehmet Efendi (muavin)
9
Miralay Hafız Bey
Sâniyeden Sadık Bey
Erkan-ı Harbiye Kolağası Arif Efendi
Hamit Efendi
Rüstem Efendi
Abdurrahman Efendi
Sâniyeden Ahmet Hilmi Efendi
Mütemâyiz NâĢid Efendi
Sâliseden Tayyar Efendi
9
Miralay Hafız PaĢa
Hamit Efendi
6
Müderrisinden Rüstem Efendi
Erkan-ı Harbiye Kolağası Arif Efendi ve
Esat Efendi
Abdurrahman Efendi
Miralay Hafız PaĢa
8
Mustafa Bey ve Esat Efendi
Abdurrahman Efendi
Sâliseden Tayyar Efendi ve Nuri Bey
Müderrisinden Rüstem Efendi
8
Arapça
Rika
Riyâziye
8
Hesap ve Coğrafya
ĠnĢa
Arapça
Tarih
Rika
Farsça
7
Öğrenci Sayısı
150
101
100
76
86
106
Devlet Salnâmesi, H.1287(1870), s.117, H.1288(1871), s.134, H.1289(1872), s.255, H.1290(1873),
s.197, H.1291(1874), s.197, H.1292(1875), s.137, H.1293(1876), s.140; M. Cevdet,
“Dârülmuallimîn‟in YetmiĢinci…”, s.188.
95
2.5.1.3.Mektep Binası
Dârülmuallimîn-i RüĢdî öğrencileri eğitimlerine, 1866 yılında geçmiĢ
oldukları ġehzâde Ġmâreti karĢısındaki konağın bazen taĢ, bazen de ahĢap kısmında
1870 yılına kadar devam ettiler291. 1870 yılından itibaren ise Mekteb-i Mülkiye ve
Dârülmuallimîn-i RüĢdî‟ye tahsis edilmek üzere Bozdoğan Kemeri‟ndeki Palabıyık
Mehmet Bey Konağı kiralandı292. Bir süre sonra buradan da taĢınan mektep,
Tanzimat döneminde öğretmen yetiĢtirmeye Dârülfünûn binasında devam etti293.
2.5.1.4.Mezunlarının Ġstihdamı
Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟ne göre Dârülmuallimîn-i RüĢdî diplomalı,
iyi huy ve karakter sahibi herkes, rüĢdiye mekteplerinde istihdam edilecekti. Bununla
beraber elinde mülâzamet rüûsu olup (idâdî mezunları), Dârülmuallimîn‟de tahsil
görmüĢ derecede donanımlı olduğunu imtihanla tasdik ettirenler ile hariçten sınavlara
girerek baĢarılı olanlar da öğretmen olabileceklerdi. Ancak tercih önceliği
Dârülmuallimîn-i RüĢdî mezunlarının olacaktı294. Özellikle yeni açılan rüĢdiyeler ve
muallim-i evvellik için pratikte bu hususa dikkat edildi. Mesela 1872 yılında Tuna
vilâyetinde Babadağı ve Berkofça‟da açılan rüĢdiyelere “vilâyetçe” muallim-i sâni
tayin olunmuĢ iken Maârif Meclisi tarafından buna cevaz gösterilmemiĢti. Meclis,
tayin olunan öğretmenler her ne kadar görevlerine baĢlamıĢ olsalar da yeni açılan
291
M. Cevdet, “Dârülmuallimîn‟in YetmiĢinci…”, s.187.
Kiralanan konağın için 7.524,5 kuruĢluk tahmini bir masrafla bakıma alınması kararlaĢtırılmıĢtı.
BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, numero 97 (20 R 1287/20 Temmuz 1870); Devlet Salnâmesi,
H.1288(1871), s.134.
293
Devlet Salnâmesi, H.1289(1872), s.255; M. Cevdet, “Dârülmuallimîn‟in YetmiĢinci…”, s.187.
292
294
Bkz. Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi, Bâb-ı Rabi (muallimlere dairdir). Madde 178-191. Düstûr,
Birinci Tertip, C.II, s.53-56. RüĢdiyelerde öğretmenlik yapmak için yaklaĢık 25 yaĢında olmak ve
kanunen herhangi bir suç veya cinayetten mahkûm olmamak ta öğretmen adaylarında aranan
özelliklerdendi. Madde 181. BOA., Y.EE. 112/6, s.53-54.
96
rüĢdiyelere Dârülmuallimîn‟den mezun öğretmenler gönderilmesi lazım geldiğini
vilâyete bildirdi. Ayrıca merkezden kitap ve ders cetveli gitmedikçe ve öğretmenlerin
memuriyetleri tasdik olunmadıkça göreve baĢlasalar dahi bir faydası olmayacağı,
maaĢ alamayacakları ifade edildi. Bu nedenle atanan öğretmenlerin ileride lüzum
görüldüğü takdirde bu mekteplerde veya baĢka mekteplerde istihdam olunacakları
dile getirilerek bu iki rüĢdiye mektebine Dârülmuallimîn mezunu muallim-i evveller
tayin olundu295.
RüĢdiyeler bulundukları bölgenin nüfusu ile doğru orantılı olarak geliĢim
göstermekteydiler. Bir rüĢdiyenin açılıĢını takip eden iki yıl içerisinde öğrenci
mevcudu da yükselmekteydi. Dolayısıyla geçici olarak bir muallim-i sâni ile eğitime
baĢlayan bu mekteplere zaman içerisinde öğretmen takviyesi yapılmaktaydı296.
Dârülmuallimîn Ģehadetnâmeli muallim-i evvellerin tayin olunmasına ise özellikle
özen gösterilmekteydi297. Hatta muallim-i sâniler içerisinden muallim-i evvelliğe
yükselmek isteyenler bulunsa da Ģehadetnâmeleri olmadığı gerekçesiyle bunlara
müsaade edilmemekteydi298. Buna rağmen dilekçe verenlere ise muallim-i evvellik
için Dârülmuallimîn Ģehadetnâmeli veya Ģehadetnâmeliler derecesinde bulunmanın
gerekli
olduğu
hatırlatılmakta
ve
Ġstanbul‟a
295
çağrılarak
imtihan
vermeleri
Babadağı‟nda açılan rüĢdiyeye muallim-i sâni olarak tayin olunan Mehmed ġükrü Efendi‟nin yerine
Dârülmuallimîn Ģahâdetnâmeli Kazganlı Ömer Efendi, Berkofça‟daki rüĢdiye mektebine ise Ġbrahim
Efendi‟nin yerine yine Dârülmuallimîn mezunu Abdullah Fehmi Efendi tayin olundu. BOA.,
MF.MKT.1/100 (10 R 1289/17 Haziran 1872); BOA., MF.MKT.1/121 (11 R 1289/18 Haziran
1872).
296
Nitekim birçok rüĢdiye mektebi mali sıkıntılara yönelik çözüm yollarından olan nısfu rüşdiyye
formülüyle açılmıĢtı. Ġlk iki yıl yerel ulemâ arasından tayin edilen bir muallim-i sâni ile bir bevvâb
kadrosuyla hizmet veren rüĢdiyelere üçüncü yıl Meclis-i Maârif tarafından muallim-i evvel atanarak
tam rüĢdiye vasfı yükleniyordu. Somel, a.g.e., s.69-70.
297
BOA., MF.MKT. 1/155 (16 R 1289/20 Haziran 1872).
298
Yine maârif nizamnâmesine göre bir vilâyette muallim-i evvellik kadrosu boĢaldığında bu göreve en
kıdemli muallim-i sâni atanması kurala bağlanmıĢtı. Madde182. BOA., Y.EE. 112/6, s.54.
97
istenmekteydi299. Dârülmuallimîn mezunlarının özellikle yeni rüĢdiyelere tayin
olunması ve hatta ihtiyaç halinde son sınıf öğrencilerinin bile dıĢarıdan atamalara
tercih edilmesi bu dönemde mektebe ve rüĢdiyelere verilen önemi ifade
etmektedir300.
Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nin öngördüğü önemli konulardan biri ise
memuriyetin yükümlülüğü idi. Nizamnâmenin 62. maddesine göre öğretmenler
atandıkları yer neresi olursa olsun görevi kabule mecbur idiler. 64. maddesine göre
ise yaklaĢık 5 yıl atandıkları yerde görev yapmakla mükelleftiler. Bu süre
tamamlanmadan ve mazeretsiz olarak görevini bırakanlardan eğitimleri süresince
almıĢ oldukları maaĢları geri alınacaktı301. Ayrıca bunlar sahip oldukları atama
önceliğinden de mahrum bırakılacaklardı. Ancak ilerleyen yıllarda bu maddelere
muhalif olarak bazı öğretmenlerin bir iki yıl çalıĢtıktan sonra istifa ettikleri görüldü.
Öğretmenler içerisinde ders-i âmm hocalığına ve Ģeyhülislamlık tarafından baĢka
görevlere nakledilenler tespit edildi. Hâlbuki rüĢdiye mekteplerinin geliĢmesi
öğretmenlerinin erbâb-ı kifâyetden bulunmasına bağlı idi. Mesleğini bu Ģekilde terk
edenlerin ise Dârülmuallimîn‟e, sırf eğitimleri süresince maaĢ almak için girdikleri
düĢünülmekteydi. Bu nedenle Meclis-i Maârif, görevinden istifa edenlerden eğitim
aldıkları üç yıl süresince almıĢ oldukları 80 kuruĢ maaĢın tahsil edilmesi kararını
299
BOA., MF.MKT. 4/88 (2 B 1289/5 Eylül 1872); BOA., MF.MKT.23/18 (14 ZA 1291/23 Aralık
1874). Hesap, cebir, hendese, coğrafya, tarih-i umûmi, usûl-i defter, imlâ, inĢa ve resimden yapılan
imtihanı verenler, Dârülmuallimîn-i RüĢdî Ģahâdetnâmesini almaya hak kazanıyorlardı. BOA.,
MF.MKT.25/33 (Gurre-i Muharrem 1292/11 ġubat 1875).
300
BOA., MF.MKT. 8/15 (13 ZA 1289/12 Ocak 1873).
301
Nizamnâmenin ilanından önceki dönemlerde böyle bir yaptırım uygulanmadığı için taĢradaki bazı
rüĢdiye öğretmenleri istifa ettikleri gibi halefleri gelmeden görev yerlerini terk etmekteydiler. Bu
durum ise eğitimin aksamasına neden olmaktaydı. Dolayısıyla Maârif Nezâreti‟nin bunun önünü
almak için istifa etmek isteyen öğretmenlerin dilekçelerini bulundukları bölgedeki meclislere değil de
nizam gereği vali, mutasarrıf veya kaymakamlara vermelerine ve yeniden atama yapılana kadar görev
yerlerini terk etmemelerine dikkat edilmesi için ilgili kurumları bilgilendirdiği görülmektedir. BOA.,
BEO., A.MKT.MHM. 191/74 (27 M 1277/15 Ağustos 1860).
98
aldı302. Bu gibilerin geçtikleri memuriyetten çıkarılmaları ve aldıkları rütbelerden
mahrum bırakılmaları için de Bâb-ı MeĢihat ve Bâbıâlî nezdinde giriĢimde
bulunuldu303.
Öğretmenlerin tayin oldukları mekteplerde eğitim hizmetini aksatmamaları da
çok önemliydi. Hatta Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nde görevinde rehaveti
görülenler için uygulanacak yaptırım da belirlenmiĢti. Mazeret beyan etmeksizin
görevini terk eden öğretmenlerin maaĢlarının kesilmesi, ayda 10 gün eğitim
hizmetini yerine getirmeyenlerin ise meslekten ihraç edilmesi kurala bağlanmıĢtı.
Ancak bazı yerlerde bu nizama da uyulmadığı görülmekteydi. Mesela Elbistan
rüĢdiyesi muallim-i evveli Ahmet Efendi‟nin, izin almaksızın birkaç defa memleketi
Malatya‟ya gittiği ihbar olunmuĢtu. Bunun üzerine konu Meclis-i Maârif tarafından
Halep Vilâyeti‟ne bildirildi. Ahmet Efendi‟ye tatil zamanları dıĢında mektebi tekrar
terk etmesi halinde Dârülmuallimîn‟de bulunduğu ve mektebi terk ettiği süre
içerisinde almıĢ olduğu maaĢların tahsil edileceğinin ve yerine baĢka bir öğretmenin
tayin olunacağının ihtar olunması istendi304.
RüĢdiye öğretmenlerine yarısı atandıkları günden itibaren, tamamı yerlerine
ulaĢtıklarında verilmek üzere genelde aylık 625 kuruĢ maaĢ bağlanmaktaydı. Ancak
öğretmelerin maaĢı, atandıkları vilâyetlere hatta aynı vilayet dâhilindeki kasabalara
göre farklılık göstermekteydi. Bölgenin ehemmiyetine göre belirlenen ücretler, 530
ile 800 kuruĢ arasında değiĢmekteydi. Örneğin Tuna vilayetinin Berkofça
Kasabası‟nda 625 kuruĢ olan muallim-i evvellik maaĢı, Pravadi Kasabası‟nda 595
302
Mecidiye rüĢdiyesi muallimlerinden Hasan Efendi‟nin istifa ederek ders-i âmm silkine dâhil olması
üzerine bu karar alındı. BOA., MF.MKT. 16/80 (16 ZA 1290/5 Ocak 1874).
303
BOA., MF.MKT. 16/80-1,2 (16 ZA 1290/5 Ocak 1874).
304
BOA., MF.MKT.1/121 (3 ZA 1291/12 Aralık 1874).
99
kuruĢ, ĠĢkodra vilayeti Tiran RüĢdiyesi‟nde 590, Sivas Vilayeti dâhilindeki Tokat
RüĢdiyesi‟nde 530, Kastamonu Vilayeti‟ne bağlı Tosya Kasabası RüĢdiyesi‟nde 625
ve Trablusgarp RüĢdiyesi‟nde 575 kuruĢ idi305. Trablusgarp RüĢdiyesi muallim-i
evvellik maaĢı Anadolu ve Rumeli‟deki maaĢların arasında olduğundan buraya kimse
rağbet etmemekteydi. Bu nedenle bu rüĢdiyenin muallim-i evvellik maaĢı Aralık
1873 tarihi itibariyle 800 kuruĢa çıkarıldı306. Öte yandan merkeze uzak vilayetlere
öğretmen tayin etmeyi kolaylaĢtırmak için maaĢlar daha da arttırılıyordu. Örneğin
Bağdat RüĢdiyesi‟ne 1869 yılında atanan muallim-i evvele 1.200 kuruĢ maaĢ tahsis
edilmiĢti307. Aynı Ģekilde öğretmen bulmak zor olduğundan Bingazi rüĢdiyesinde
görev alan öğretmenlere 800 kuruĢ308, Suriye Vilâyeti‟ne bağlı Laskiye RüĢdiye
Mektebi‟nde çalıĢmak isteyenlere 700 kuruĢ maaĢ verilmekteydi309.
2.5.2.Ġstanbul DıĢında RüĢdiyelere Öğretmen YetiĢtirme GiriĢimleri
Osmanlı Devleti kozmopolit bir yapıya sahip olduğundan ülkenin değiĢik
bölgelerinde konuĢulan diller tabiatıyla farklılık arz etmekteydi. Buralarda açılmakta
olan rüĢdiyeler için öğretmen temin etmek ise oldukça güçtü. Bu konuda ilk sıkıntı,
ahalisi Arapça konuĢan bölgelerde çıkmıĢtı. Çözüm olarak ise muallim-i sânilerin
valilik tarafından tayin edilmesi, muallim-i evvellerin ise Suriye‟den 10 öğrenci
seçilerek Dârülmuallimîn‟de yetiĢtirilmesi düĢünülmüĢtü. Bunun yanı sıra okutulan
305
BOA., MF.MKT.1/121 (11 R 1289/18 Haziran 1872); BOA., MF.MKT. 1/55 (16 R 1289/23 Haziran
1872); BOA., MF.MKT.7/29 (24 ġ 1289/27 Ekim 1872); BOA., MF.MKT. 7/31 (25 ġ 1289/28 Ekim
1872); BOA., MF.MKT.5/56 (21 B 1289/24 Eylül 1872; BOA., MF.MKT.8/15 (13 ZA 1289/12
Ocak 1873; BOA., MF.MKT.8/16 (13 ZA 1289/11 ġubat 1873).
306
BOA., MF.MKT. 14/137 (11 L1290/2 Aralık 1873).
307
Somel, a.g.e., s.73.
308
Dârülmuallimîn Şahadetnâmelilerden Bayramiçli Ali Efendi’nin tarih-i vusûlünden itibaren işletilmek
ve doksan senesi maârif bütçesinin beşinci faslının üçüncü maddesinde muharrer tertibden tesviye
olunmak üzere şehri sekiz yüz kuruş maâşla Bingazi rüşdiye mektebi muallim-i evvelliğine tayini…
BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.245 (24 N 1291/5 Kasım 1874).
309
BOA., MF.MKT. 25/36-2 (4 M 1292/10 ġubat 1875).
100
derslere Arapça konuĢmaya yönelik geçici bir ders eklenmiĢti310. Ancak bu geçici
çözüm, olumlu bir netice vermedi. Bu kararın alınmasını takip eden yıllarda, yüksek
maaĢ tahsis edilmesine rağmen, bölgelerde açılan rüĢdiyelere öğretmen tedarik etmek
hep sorun oldu. 1874 yılına gelindiğinde ise ilk kalıcı çözüm giriĢimleri baĢladı.
Hicaz, Bağdat, Halep ve Trablusgarp ile Suriye vilayetleri dâhilinde açılacak olan
rüĢdiye ve sıbyan mekteplerine öğretmen yetiĢtirmek üzere Suriye vilayetinde bir
Dârülmuallimîn tesis edilmesi istendi311. Türkçeye ve matematik ilimlerine aĢina
olmayan bölge ahalisi için vilâyet tarafından öne sürülen bu talep, Meclis-i Maârif‟te
görüĢüldü ve yerinde bulundu. Memurları merkezden tayin olunmak üzere ġam‟da
bir Dârülmuallimîn açılması uygun görüldü. Mektebe devam edecek talebenin ve
talebelere ödenecek maaĢın miktarı vilayete bırakıldı. Alınan bu karar merkezde
bulunan Dârülmuallimîn-i RüĢdî ve Sıbyan‟ın nizamnâmelerinden birer nüshayla
beraber Suriye Valiliği‟ne gönderildi312.
2.5.3.Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi
1873 yılı sonlarına gelindiğinde ülke genelinde sıbyan mekteplerinin sayısı
artmıĢ ve eğitim usûlü düzene girmeye baĢlamıĢtı. Yine taĢrada hemen hemen her
Ģehir ve kasabada rüĢdiyeler tesis edilmiĢ ve hizmete girmiĢti. Ancak memlekette
rüĢdiyelerden mezun olup, tahsile devam etmek isteyenlerin mekâtib-i umûmiye
içerisinde Mekteb-i Sultânî‟den baĢka devam edecekleri bir mektep yoktu. Tıbbiye
ve
Harbiye
mekteplerine
giren
öğrenciler
dahi
yeterli
donanıma
sahip
olmadıklarından bir müddet daha bu mekteplerin idâdîlerinde eğitim almaktaydılar.
310
BOA., Ġ.ġD. 7/352 (22 RA 1285/13 Temmuz 1868); BOA., Ġ.ġD. 4/416 (3 R 1285/24 Temmuz 1868).
BOA., MF.MKT. 21/22 (8 L 1291/18 Kasım 1874).
312
BOA., MF.MKT. 21/107 (17 L 1291/27 Kasım 1874). Ancak Suriye vilayetinde bir Dârülmuallimîn
açılması, 1893 yılını buldu.
311
101
Orman, Maden ve Mülkiye Mühendis gibi ihtisas mekteplerine ise doğal olarak idâdî
eğitimi almıĢ kimseler bulunamamakta ve bu durum haliyle eğitimin kalitesini
düĢürmekteydi. Kısacası ülkedeki eğitim sistemi, mekâtib-i umûmiye teĢkilatının
rüĢdiyelerle sınırlı kalmasıyla ilerleme ve geliĢme gösteremezdi. Dolayısıyla sıra
Maârif Nizamnâmesi‟nde öngörüldüğü üzere idâdîlerin tesisine ve tedricen
yaygınlaĢtırılmasına gelmiĢti. Bu bağlamda ilk etapta ve numune olması
düĢüncesiyle Dârülmaârif‟in, baĢarılı öğrencileriyle beraber idâdiye tahvil edilmesi
kararı alındı313.
Ġdâdîlerin açılması fikri ve giriĢimi ise bu mekteplere öğretmen yetiĢtirecek
olan Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi‟nin de faaliyete geçirilmesini gündeme getirdi.
Aslında 1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟ne göre kurulacak olan Büyük
Dârülmuallimîn rüĢdiye, idâdî ve sultanî olarak üç Ģubeye taksim edilmiĢti. Ayrıca
Dârülmuallimîn-i Sıbyan da yine Büyük Dârülmuallimîn‟in bir Ģubesi haline
getirilerek bu mektebin müdüriyetine bağlanmıĢtı. Ancak alt yapı noksanlığından
dolayı yeni yapının nizamnâmede öngörüldüğü üzere pratiğe dökülmesi ötelenmiĢti.
1874 yılına gelindiğinde Dârülmuallimîn sıbyan, rüĢdiye ve idâdî olarak üç Ģube
Ģeklinde yeniden organize edildi. ġubelerin dersleri ve eğitim süreleri ile
öğrencilerinin mezuniyet öncesi ve sonrası maaĢları yeniden düzenlendi314.
Bu düzenleme ile Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi‟ne imtihanla alınacak
öğrencilere eğitimleri süresince 100‟er kuruĢ maaĢ bağlanması kararlaĢtırıldı.
313
314
BOA., Y.EE. 37/47, s.1 (3 Kanun-ı evvel 1289/15 Aralık 1873 tarihinde Sâderete yazılan takrir
suretidir). BOA., BEO., A.MKT.MHM. 472/59 (24 ZA 1290/13 Ocak 1874). Ġlk idâdî, Dârülmaârif
binasındaki yenileme çalıĢmaları nedeniyle geçici olarak Maârif Nezâreti dâiresinin birkaç odasında
ve yaklaĢık 90 öğrenciyle 1874 Mayısında hizmet vermeye baĢladı. ġark, Nr.141, s.1 (13 R 1291/30
Mayıs 1874).
ġark, Nr.91, s.1 (27 M 1291/16 Mart 1874).Mahmud Cevâd, a.g.e., s.134-135; Öztürk, Atatürk
Devri…, s.20.
102
Buradan mezun olacaklar, rüĢdiye öğretmenliğinden 200 kuruĢ fazla maaĢ ile idâdî
mektepleri öğretmenliklerine, açıkta idâdî öğretmenliği kadrosu yok ise rüĢdîye
öğretmeni maaĢıyla rüĢdiye mekteplerine tayin edileceklerdi. RüĢdiyelerde
öğretmenlik yapacak olan idâdî öğretmenleri, yeni idâdîler açıldıkça veya kadrolar
boĢaldıkça aslî görevlerine nakledileceklerdi. Nakil sırası öğretmenlerin baĢarı
derecelerine, eĢitlik söz konusu olduğunda ise kıdemlerine göre belirlenecekti315.
Böylece ülkenin lüzum görülen Ģehir ve kasabalarında açılacak idâdî mekteplerine
muallim yetiĢtirilmek üzere Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi‟nin açılıĢ hazırlıklarına
baĢlanmıĢ oldu316. Aynı yılın Mart ayında ise mektebe öğrenci alınacağına dair ilk
ilan verildi. Ancak eğitim-öğretimin baĢlaması bundan yaklaĢık iki yıl sonra
olacaktı317.
1875 yılı Aralık ayında Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi‟nde eğitim görmek
üzere 15 öğrenci alınması için yeniden ilan verildi. Ġlanda alınacak öğrencilerin
eğitimleri sırasında aylık 100 kuruĢ maaĢ alacakları özellikle belirtildi. Eğitim süresi
iki yıl olan Ģubeden mezun olacakların taĢra rüĢdiye ve idâdilerinde, atandıkları
bölgenin ehemmiyetine göre 1.000 kuruĢu bulacak ücretlerle görev alacakları dile
getirildi. Mektepte eğitim almak için ise Dârülmuallimîn-i RüĢdî mezunu olmak veya
Arapça, Farsça, Lisan-ı Osmanî, Ġmla, Hesap, Hendese, Coğrafya, Tarih, Cebir,
Usûl-i Defteri, Resim, ĠnĢa ve Hatt-ı Rika konularından yapılacak sınavda baĢarılı
315
BOA., Y.EE. 37/47, s.1. Ġdâdî Ģubesinin masrafları için Dârülmuallimîn‟in aylık tahsisatına da 3.500
kuruĢ daha ilave edilecekti. BOA., BEO., A.MKT.MHM. 472/59 (24 ZA 1290/13 Ocak 1874).
316
…Dersaâdet’te küşâdı mukarrer bulunan idâdî ile Dârülmuallimîn Şube-i İdâdîsi’nde nizamnâme-i
aslisi iktizasınca tedris olunacak hikmet-i tabiîyye ve kimya derslerine müteallik alât ve edevâtın
buraca ta‘sir-i esbâb-ı istihzârı cihetiyle Avrupa’dan celbi hususuna dair…BOA., Ġ.DH. 678/47234
(Selh-i ZA 1290/19 Ocak 1874); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 473/11 (5 Z 1290/24 Ocak 1874).
317
ġark, Nr.91, s.2 (27 M 1291/16 Mart 1874).
103
olmak gerekmekteydi. ġartları yerine getirecek derecede donanıma sahip olanların 12
Ocak 1876 tarihine kadar Meclis-i Kebir-i Maârif‟e müracaat etmeleri istendi318.
1876 yılına gelindiğinde Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi‟nin eğitimci kadrosu
önemli ölçüde tamamlanmıĢtı. ġubeye Dârulmuallimîn-i RüĢdî mezunları arasından
16 da öğrenci tedarik edilerek aynı yılın Nisan ayında eğitime baĢlandı. Maârif-i
Umûmiye Nizamnâmesi‟nde öngörüldüğü üzere eğitim süresi iki sene olan Ģubede
birinci sene Türkçe Belâgat, Cebir-i Âlâ, Hendese, Fransızca, Arapça, Farsça ve
Resim dersleri okutuldu. Ġkinci sene, Hikmet-i Tabi„iye ile Ġlm-i Mevâlid derslerinin
idâdiyye öğrencileriyle ortak alınmasını sağlamak amacıyla mektebin, maârif
dâiresinin üst katında bulunan idâdiyye dâiresine taĢınmasına karar verildi. Bu
derslerin haricinde ikinci senede Türkçe ġiir ve ĠnĢa ile Fransızcadan Mütercim
Mantık dersi, Kozmografya, Müsellesat, Kimya, Fransızca, Resim, Arapçadan
Türkçeye Tercüme Ameliyatı (pratiği), Farsça, Arapça, Cebir ve Hendese derslerinin
okutulması için hazırlık yapıldı319. Mektepte okutulan ve okutulması düĢünülen
dersler Maârif Nizamnâmesi‟nin, Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi'nde okutulması
planlanan derslere yönelik, 55. maddesine göre düzenlenmeye çalıĢmıĢtı. Pratikte de
mektebin
ders
programının
büyük
oranda
nizamnâmeye
uygun
olduğu
görülmektedir. Ayrıca Mart 1874‟te Ģubelerin teĢkili ardından verilen ilan-ı resmide
mektepte okutulması öngörülen dersler, yine uygulanan programa yakındır320.
318
BOA., MF.MKT. 32/86 (21 ZA 1292/19 Aralık 1875).
BOA., Ġ.ġD.39/2047-1/2 (13 CA 1295/15 Mayıs 1878).
320
Bkz. Mahmud Cevâd, a.g.e., s.135. Bu ilan-ı resmide mektebin eğitim süresinin üç yıl olacağı ifade
edilmiĢtir.
319
104
Ġkinci senede okutulması düĢünülen derslerden Türkçe ġiir ve ĠnĢa ile Mantık
derslerini vermek üzere 600 kuruĢ maaĢla Selim Efendi tayin olundu. Müsellesat ve
Kozmografya derslerini okutmak üzere her bir ders için 400 kuruĢtan toplam 800
kuruĢ maaĢla Dârulfünûn eski müdürü Tahsin Efendi atandı. Kimya dersi hocalığı
için 500 kuruĢ maaĢla BinbaĢı Doktor Dika Efendi, Fransızca hocalığı için 700 kuruĢ
maaĢla Artin Efendi, Resim dersi hocalığı için 200 kuruĢ maaĢla Mösyö Giz
görevlendirildi. Arapça ve Arapçadan Türkçeye Tercüme dersine birinci sene
hocalarından maaĢı iki katına çıkarılarak 600 kuruĢa yükseltilen ġerif Efendi, Farsça
hocalığına 600 kuruĢ maaĢla Mahrec-i Aklâm ve Mekteb-i Mülkiye‟nin Farsça
derslerini vermiĢ olan Rüstem Efendi tayin edildi. Haftada üç gün olan Fransızca
dersleri beĢ güne çıkartılarak bu dersi birinci seneden bu yana vermekte olan NeĢet
Efendi‟nin maaĢına ise 350 kuruĢ zam yapıldı321.
Tablo 2.8.Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi‟nin birinci ve ikinci sınıf hocalarının aldıkları
maaĢlar ile mektepte okutulacak dersler322
Hocanın Adı
Selim Efendi
Tahsin Efendi
Toplam
Caleb Efendi
Dika Efendi
Artin Efendi
Mösyö Giz
ġeref Efendi
Rüstem Efendi
NeĢet Efendi
9
Okuttuğu Ders
Mantık
Kozmografya
Müsellesat
Cebir ve Hendese
Kimya
Fransızca
Resim
Arapça
Farsça
Birinci Sene Fransızca
10
321
Birinci Sene
Dersi
Eski
400
----700
----200
300
300
350
2.250
MaaĢı (KuruĢ)
Ġkinci Sene
Ġkinci Sene
Dersi
Dersi
Zam
Yeni
--600
--400
--400
------500
--700
200
--300
--300
--250
--1.050
2.600
5.900
MaaĢların karĢılığı olan 3.650 kuruĢun 1.250 kuruĢu birinci sene tahsisatından artan miktardan
karĢılanacak, 2.450 kuruĢu ise Maârif Nezâreti bütçesinin tesviyesiyle temin edilecekti. BOA., Ġ.ġD.
39/2047 (2 CA 1295/3 Haziran 1878).
322
BOA., Ġ.ġD.39/2047-2.
105
2.6.Dârülmuallimîn-i Sıbyan
Fatih döneminden sonra sıbyan mektepleri için ilk esaslı düzenlemenin XIX.
yüzyıl baĢlarında II. Mahmut tarafından gerçekleĢtirildiği görülmektedir. Sultan, ilan
ettiği fermanda Ġstanbul‟da çocukların sıbyan mekteplerine devamını mecbur
tutmuĢtu. Ancak eğitimin niteliği konusunda bir yenilik getirmemiĢti. Mektep
hocaları, eskiden olageldiği gibi öğrencilere Kuran‟ın yanı sıra, Tecvid ve Ġlmihâl
gibi risaleler okutarak şerâit-i İslâmiye ve akâid-i diniyyelerini öğretmekle yükümlü
tutulmuĢlardı323. Buna rağmen bu mekteplerin vaziyeti genel manada olduğu gibi
hocalar özelinde de istenilen düzeye ulaĢamamıĢtı. 1838 yılında kurulan Meclis-i
Umûr-ı Nâfia tarafından hazırlanan raporda yer alan mezkûr mekteblerde talim ve
taallümde bir kâide ve nizam olmayub, hiçbir tarafdan dahi layıkıyla nezâret ve
ikdâm olmadığından muallimîn bildikleri gibi okutmakda ve bu cihetle mevcut olan
sıbyanın vakitleri kuru gürültü ile boĢa geçtiği ifadesi durumu izaha en güzel
örnektir. Dâr-ı ġûrâ-yı Bâbıâlî ve Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye‟de de görüĢülen
bu rapora istinaden, sıbyan mekteplerinde ders verecek hocaların bilgi seviyelerinin
tespit edilmesi ve yetersiz olanların tasfiye edilmesi gündeme alınmıĢsa da bu
mektepler yine özüne terk edilmiĢtir324.
Tanzimat Fermanı‟nda ve dönemin ilk yıllarında ise genel olarak eğitimin
modernleĢmesi yönünde belirli bir plan öngörülmemekteydi. Lakin biraz yukarıda da
bahsedildiği üzere 1845 yılında Sultan Abdülmecid‟in özellikle eğitim alanındaki
reformlardan duyduğu memnuniyetsizliği ifade etmesi, gidiĢatın seyrini değiĢtirdi.
323
324
Takvim-i Vekâyi, def‘a 176 (21 ZA 1254/5 ġubat 1839); Berker, a.g.e., 8-11; Kodaman-Saydam,
a.g.m., s.480-481.
106
Eğitim meseleleri genel olarak ülkenin reform gündeminde ilk sıralara yükselmekle
beraber ilköğretim ile ilgili düzenlemeler de bu tarih itibariyle hız kazandı.
Kademelendirilen eğitim sisteminin temelinde yer alan sıbyan mektepleri yeniden
yapılandırılmaya baĢlandı. Bu doğrultuda yapılan çalıĢmalar sonucunda 1847 yılı
Nisan ayında sıbyan mektebi hocalarına verilmek üzere bir talimat hazırlandı325.
Mekteplerde verilen eğitimin kalitesini yükseltmek için bir takım yenilikler getirildi.
Hocalardan verilecek dört yıllık eğitim süresince çaba sarf etmeleri, çocukların iyi
çalıĢtırılması istendi. Ayrıca Elifba cüzünden baĢlayan geleneksel eğitimin devam
ettirilmesiyle beraber yazı derslerine de ağırlık verilmesi düĢüncesi ön plana çıktı. Bu
bağlamda mekteplere birer de yazı hocası tayin edilmesine karar verildi. Hocaların
gelirinin devlet teminatı altına alınması kararlaĢtırıldı326.
Bütün bu yenilik ve düzenlemeler sıbyan mekteplerinin yapısını yeniden
düzenlemeye yönelik iyi niyetli giriĢimler olmakla beraber eğitimin temel taĢı olan
bu mekteplerin hoca kaynağında bir değiĢiklik söz konusu edilmemiĢti. Eğitimin
modernleĢmesi için çaba sarf eden devlet adamları, ulemânın kontrolünde olan
sıbyan mekteplerine direkt olarak müdahale etmeye cesaret edemiyorlardı327. Bu
nedenle arkadan dolaĢmak zorunda kalınmıĢ ve rüĢdiyeler icad edilmiĢti. Aynı
çekincenin etkisiyle 1848 yılında açılan Dârülmuallimîn, aynı zamanda sıbyan
325
326
327
Talimatta çocuklara verilmesi öngörülen eğitim için bkz. Ġhsan Sungu, “Tevhidi Tedrisat”, Belleten,
C.II, S.7/8, Temmuz-I.TeĢrin 1938, s.402-403; Berker, a.g.e., s.28-35. Talimatın tam metni ve yorumu
için ayrıca bkz. Yahya Akyüz, “Ġlköğretim YenileĢme Tarihinde Bir Adım: Nisan 1847 Talimatı”,
OTAM, S.5, Ankara, 1994, s.1-47.
Akyüz, “Ġlköğretim YenileĢme Tarihinde…”, s.20-21. Bunun yanı sıra yapılan reformların etkinlik
kazanması ve memleket etfâlinin cehaletten kurtarılması düĢüncesinden hareketle ailelerin altı
yaĢından itibaren çocuklarını evvelâ sıbyan mekteplerine göndermeleri istendi. Burada alınacak dört
yıllık eğitimden sonra iki yıl da rüĢdiyelere devam edecek olan çocuklar mezun oldukları takdirde
baba mesleğinde çalıĢabileceklerdi. Bu düzene uymayan ve çocuklarını vakti geldiğinde sıbyan
mektebine göndermeyen aileler şeran takrire müstahak olacakları gibi takibat için memurlar tayin
edilecekti. BOA., Ġ.DH. 148/7648-3; BOA., Ġ.DH. 148/7648 (13 C 1263/13 Mayıs 1847).
Türkiye’de maârif-i umûmiye ıslahatının en kuvvetli hasımları ulema idi. Ulemânın imtiyazât-ı
kadimesine halel virecek her türlü teşebbüs gayet tehlikeli addediliyordu. Engelhard, a.g.e., s.224.
107
mekteplerine öğretmen yetiĢtirmek için adres gösterildiyse de fiilî olarak sadece
rüĢdiyelerle sınırlı kalmıĢtı328. Eğitim sistemi güncellenmeye çalıĢılan sıbyan
mekteplerinde, istenilen düzen sağlanamamıĢken 1848 yılından itibaren öğrencisine
kaynaklık edeceği rüĢdiyeler ise ülke genelinde yaygınlaĢmaya baĢladı. Bu durum
çarpıklık arz etse de sistemdeki dönüĢümün en önemli aĢaması olan ilköğretimi
gündemden düĢürmedi. Terbiyet-i âmmenin ve rüşdiyelerin mehâz-ı aslisi olan ve
mevcut
durumu
yeterli
görülmeyen
sıbyan
mektepleri
bir
yandan
yaygınlaĢtırılırken329 diğer yandan sürekli olarak ıslah edilmeye çalıĢılıyordu.
1856 yılında ilan edilen Islahat Fermanı ile Gayrimüslim unsurlara mektep
açma serbestîsinin tanınması Ermeni, Rum ve Bulgarları kendi eğitim kurumlarını
açmaya yöneltti. Bu durum ise devleti genel eğitimi yaygınlaĢtırmaya, mevcut eğitim
sistemini kapsamlı bir Ģekilde geliĢtirmeye ve merkezileĢtirmeye mecbur etti. Aynı
yıl öngörülen amaca istinaden Müslüman, Rum, Ermeni, Katolik, Protestan ve
Yahudi cemaatlerinden birer temsilcinin oluĢturduğu Meclis-i Maârif-i Muhtelit
kuruldu. Yeni meclisin görev alanını belirleyen Meclis-i Maârif, bir taraftan da
eğitim teĢkilatının yapılandırılmasına yönelik önemli düzenlemelere imza atıyordu.
Genel eğitime dair olan bu düzenlemerin baĢında sıbyan mekteplerinin yapısı
gelmekteydi. Alınan kararlara göre sıbyan mekteplerinde eğitim dili her cemaatin
kendi dilinde verilecek ve devlet bu kurumlardaki programa müdahelede
bulunmayacaktı. Müslüman ve Gayrimüslimlerin mektepleri ayrı olacaktı. Ayrıca bu
328
…Sâye-i mekârim-vâye-i mülükânede gerek mekâtib-i sıbyan ve gerek mekâtib-i rüşdiye içün
mütefennin ve bildiğini öğretmeye muktedir hocalar yetişdirilmek üzere öyle Dârülmuallimîn namında
bir mahal ittihaz olunub oraya medârisde nahv ve sarf görmüş müsta id ve edib talebeden adamlar
alınarak mekâtib-i mezkûrede etfâle okutturulacak fünun derece-i lüzûmu kadar ibtida bunlara
okutturulması talim ve tefhim usûlünün kendülere öğretilmesi tasavvur olunmuş idi. BOA., Ġ.DH.
143/7393 (25 R 1263/12 Nisan 1847).
329
Bkz. Somel, a.g.e., s.74-78.
108
mekteplerde görev alacak hocalar, her cemaatin dini reisinin sorumluluk ve
kefaletiyle hükümet ve ahalinin güvenini kazanmıĢ kiĢiler arasından seçilecekti330.
Bu durumda temel eğitimde dinî öğreti, dolayısıyla ilmiye mensubu hocaların etkisi
de devam edecekti.
Meclis-i Maârif-i Muhtelit‟in tesisi ve Meclis-i Maârif‟in mevcudiyetinden
dolayı eğitime nezaret eden meclislerin sayısı ikiye çıkmıĢtı. Pratikte birincisi çeĢitli
fenler ile ilgili konular ve Müslüman ve Gayrimüslim mekteplerle ilginecek, ikincisi
ise dinî ilimler üzerinde yoğunlaĢacaktı. Mart 1857‟de ise Maârif-i Umûmiye
Nezâreti kurularak her iki meclis söz konusu nezâretin çatısı altında birleĢtirildi.
YaklaĢık bir ay sonra da Ģeyhülislamlığa bağlı Mekâtib-i Umûmiye Nezâreti, Maârifi Umûmiye Nezâreti MüsteĢarlığı adıyla nezâret bünyesine alındı. Böylece eğitim,
devlet tarafından planlanan merkezî bir yapıya bürünüyordu. Dolayısıyla takip eden
yıllarda ıslahat noktasında daha cesur adımlar atılmaya baĢlandı331.
Nitekim 1862 yılı itibariyle Ġstanbul‟daki 36 sıbyan mektebinin numune
kabul edilerek burada bulunan öğrencilere yeni öğretim yöntemlerine göre ders
verilmesi kararlaĢtırılmıĢ ve hocalarına da 100‟er kuruĢ maaĢ tahsis edilen bu
mektepler özelinde ilköğretim düzene konulmaya çalıĢılmıĢtı. Maârif Nezâreti
tarafından öğrencilere taĢ levha, kalem, yazboz tahtası ve divit gibi ders gereçleri
dağıtıldı. Bu mekteplerden mezun olacak çocukların Osmanlı Türkçesiyle yazılmıĢ
metinleri de okuyabilmeleri sağlanarak rüĢdiyelere hazırlanmalarına çalıĢıldı332.
330
Eğitimde üç aĢamalı sistem öngören yeni düzenlemeye göre rüĢdiyelerde dil, Osmanlı Türkçesi olacak
ve karma eğitim verilecekti. Meslek mekteplerinde ise evrensel nitelikli dersler devletin belirleyeceği
dile göre okutulacaktı. Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.246-247; Somel, a.g.e., s.43-44.
331
332
Ceride-i Havâdis, Nr. 1124 (7 B 1262/29 Aralık 1862); Mahmud Cevâd, a.g.e., s.79; Berker, a.g.e.,
42; Somel, a.g.e., s.46.
109
1864 yılı baĢlarında her sınıf tebaa-yı saltanat-ı seniyye etfalinin talim ve
terbiyelerine mahsus olan mekâtibin tesviye-i mesalih vâkıası vazifesini Meclis-i
Maârif ile beraber üslenen ancak düzenli olarak toplanamayan Meclis-i Maârif-i
Muhtelit lağvedildi. Yerine biri Mekâtib-i Sıbyan-ı Müslime, Diğeri Mekâtib-i
RüĢdiye ve Aliyye namıyla iki komisyondan mürekkep bir Maârif-i Umûmiye Heyeti
teĢkiline karar verildi. Sıbyan mektepleriyle ilgili çalıĢmalar Mekâtib-i Sıbyan-ı
Müslime Komisyonu‟na devredildi. Komisyon, haftada iki gün toplanmak suretiyle
mekteplerin durumunu görüĢecekti333. Ancak bu giriĢimden bir sonuç elde edilemedi.
1868 yılına gelindiğinde ise sıbyan mektepleri üzerindeki reform giriĢimleri
daha da radikalleĢmeye baĢladı. Bu yılın hemen baĢında Suphi PaĢa ve Meclis-i Vâlâ
tarafından “ Sıbyan Mekteplerinin Islahâtına Dâir Nizamnâme Layihâsı” baĢlıklı bir
nizamnâme hazırlandı334. 10 maddeden oluĢan nizamnâmenin en önemli yanı söz
konusu mekteplerde Ġmlâ, Coğrafya ve Amâl-i Erbaa (dört iĢlem) gibi derslerin
okutulması planlanıydı ki, böylece ilk defa dinî-ahlâkî nitelik taĢımayan dersler
programa dâhil ediliyordu. Bir diğer cüretkâr yaklaĢım ise nizamnâmenin pratiğe
dökülmesiyle ortaya çıkacak mâli yükü karĢılamak üzere, Evkâf-ı Hümâyun
Hazinesi‟nin sıbyan mekteplerine ait ödeneğinin Maârif Nezâreti‟ne devredilmesi
teklifi idi335. Bunun altında yatan düĢünce de ilköğretimi tamamen devlet kontrolüne
almaktı. Ne var ki nizamnâme, mekteplerin genel düzeni ile ilgili olmakla ve önceki
düzenlemelere
önemli
yenilikler
eklemekle
333
beraber
genel
uygulamaya
BOA., BEO., A.MKT.MHM. 293/39 (18 N 1280/26 ġubat 1864); Ahmed Lütfi, “Tanzimat‟tan Sonra
Türkiye‟de Maârif TeĢkilatı” (Lütfi Tarihinin Gayr-i Matbu Ciltlerinden), Türk Tarihi Encümeni
Mecmuası, Cüz 13:18, s.307; Salnâme-i Maârif-i Umûmiye, H.1318 (1900/1901), s.27; Mahmud
Cevâd, a.g.e., s.82-84; Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e., C.X, s.113.
334
Nizamnâme için bkz.Berker, a.g.e., s.59-60.
335
Somel, a.g.e., s.48.
110
konulamadı336. Ülkede sıbyan mekteplerinde modern eğitime geçiĢi sağlayacak
eğitimcilerin medrese haricinde yetiĢtirileceği bir kurum olmaması, bu mektepler
üzerindeki ilmiye kontrolünü ve geleneksel eğitim usûlünü devam ettirdi. Bu
bağlamda Tanzimat reformları da eğitim kurumları özelindeki en az etkiyi
ilköğretimin çağdaĢlaĢması sürecinde göstermiĢ oluyordu337. Diğer taraftan 1868
nizamnâmesinin uygulanması için yapılan hazırlıklar ise nihayet sıbyan mektepleri
için en önemli fakat geç kalınmıĢ olan reformu gündeme getirdi338.
Biraz yukarıda da bahsedildiği üzere Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın kuruluĢu
arifesinde sıbyan mekteplerinin durumunda eskiye nazaran önemli bir iyileĢme söz
konusu değildi. Bu mekteplerde okuyan çocuklardan bazıları Elifba ile baĢlanan ve
Kuran, Tecvit, Ġlmihâl dersleri ile devam eden dört yıllık eğitimden sonra rüĢdiyelere
devam etmekteydiler. Bazıları ise babalarının veya akrabalarının iĢ ve mesleklerini
devam ettirmek için çalıĢma hayatına geçmekteydiler. Ancak rüĢdiyelere devam
edenler zaman içerisinde kendilerini geliĢtirseler de diğerlerinin eğitimi eksik
kalmakta, bu çocuklar gündelik hayatta gerekli olan pratik bilgilerden dahi yoksun
kalmaktaydılar. Okuma-yazma ve rakamları bilmemekteydiler. Bu nedenle 1868
yılında hazırlanan ve bahsi geçen Mekâtib-i Sıbyanın Islahı ve Hocalarının
Tavzifi‟ne yönelik olarak hazırlanan nizamnâmede sıbyan mekteplerinde ders gören
çocuklara bir taraftan Kuran öğretilirken bir taraftan da Coğrafya, Hesap‟tan Amâl-ı
336
Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara, 1999, s.62.
Berkes, a.g.e., s.230.
338
Sıbyan mekteplerinde eğitimi modernleĢtirmenin yanında bu mekteplere öğrenci çekmek te hep sorun
olmuĢtur. Bunun için zamanın akıĢı içerisinde özellikle ebeveynleri caydırıcı tedbirler alınsa da
baĢarılı olunamadığı görülmektedir. Zira Tanzimat Dönemi sonlarına doğru sıbyan mekteplerinden
mezun olmayanların esnaflığa kabul edilmemesi kararı yine bu cümleden tedbirler arasındadır. BOA.,
MF.MKT. 17/114 (27 M 1291/16 Mart 1874).
337
111
Erbaa gibi derslerin verilmesi kararlaĢtırılmıĢtı. Nizamnâmenin mekteplerde
uygulanması için de Sultan Abdülaziz tarafından irâde buyrulmuĢtu. ĠĢte bu irâdeye
istinaden sıbyan mektebi hocaları içerisinde adı geçen dersleri okutmaya liyakati
olmayanların yerine yenilerini almak için Meclis-i Maârif tarafından bir sınav
yapıldı. Lakin sınav neticesinde çocukların eğitim-öğretimini istenen düzeyde
yürütecek donanıma sahip öğretmenler bulunamadı. Mevcut öğretmen ve öğretmen
adaylarının haricinde baĢka kaynak ta yoktu. Öte yandan vakitlerinin çoğunu sıbyan
mekteplerinde geçirmekte olan çocukların burada alacakları nitelikli eğitimin, dört
yıllık rüĢdiye eğitiminin de verimli geçmesine büyük avantaj sağlayacağı aĢikârdı.
BaĢka bir deyiĢle mekâtib-i sıbyanın ıslah-ı ahvâli vâcibeden idi ve ıslahat
noktasında baĢarı sağlanması, kabiliyetli öğretmenler yetiĢtirilmesine bağlıydı. Bu
düĢünce, Maârif Nazırı Safvet PaĢa tarafından ülkenin dört bir yanında bulunan
sıbyan mekteplerine öğretmen yetiĢtirmek üzere Ġstanbul‟da Sıbyan Mekâtibi
Dârümuallimîni ismiyle bir mektep açılması kararı ile dile getirildi.
Açılacak olan mektepte kafiyeye kadar ders görmüĢ öğrencilere iki yıl eğitim
verilerek, sıbyan mekteplerine istenen kalitede öğretmenler yetiĢtirilmesi mümkün
olabilecekti. Bununla beraber Maârif Nezâreti tarafından hâlihazırda kullanılmayan
ve biraz masrafla elden geçirildiği takdirde eğitime elveriĢli hale gelebilecek olan
eski matbaa, mektep binası olarak düĢünülmüĢtü. Hesap ve coğrafya dersleri ile bazı
Türkçe kitapları okutmak üzere iki hoca, bir müdür ile bir mubassır ise mektebin
eğitimci ve memur kadrosu için yeterli görülmüĢtü. Alınacak öğrencilere
112
Dârülmuallimîn-i RüĢdî‟de olduğu gibi maaĢ bağlanması, maaĢ miktarının ise aylık
30‟ar kuruĢ olması kararlaĢtırılmıĢtı 339.
Maârif Nezâreti‟nin Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın açılması ile ilgili gerekçe
tespit ve görüĢleri ġûrâ-yı Devlet‟e havâle ile Maârif Dâiresi‟nde yeniden ele alındı
ve burada da mektebin vakit kaybedilmeden açılmasının uygun olacağı kararına
varıldı. Bununla beraber Maârif Nezâreti‟nin teklifinden farklı olarak mektebe
alınacak öğrencilerin sadece camii Ģeriflere devam eden ve kafiyeye kadar okumuĢ
öğrencilerle sınırlı kalmaması gerektiği düĢüncesi öne sürüldü. Arapça ve Türkçe
olarak meramını ifade edebilecek kadar yazı yazabilen her sınıftan öğrencinin
mektebe giriĢ imtihanına alınması daha uygun görüldü. Ayrıca alınacak öğrencilere
aylık 30‟ar kuruĢ maaĢ bağlanmakla beraber eğitim süresince verilecek miktarın
mezuniyet sonrası sıbyan mekteplerinde görev alanlardan geri alınması fikri
benimsendi. Mektepte verilecek eğitimin içeriğinin Meclis-i Maârif tarafından
hazırlanacak talimatnameye göre belirlenmesi için konu Mârif Nezâreti‟nin
tasarrufuna bırakıldı. Mektebe yapılacak masraf için 6.000, idaresinin devamı için ise
aylık 5.000 kuruĢ tahsis edilmesinin de Mâliye Nezâreti‟ne havale edilmesi
kararlaĢtırıldı340. Alınan bu kararlar doğrultusunda tesisi uygun görülen mektebin
açılıĢ hazırlıklarına 28 Ağustos 1868 tarihli irâdeyle baĢlandı341.
339
340
341
BOA., Ġ.ġD. 10/484-1 (8 RA 1285/29 Haziran 1868); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 419/15 (15 CA
1285/3 Eylül 1868).
BOA., Ġ.ġD. 10/484-3 (Selh-i Rebiülahir 1285/19 Ağustos 1868); BOA., BEO., A.MKT.MHM.
419/15 (15 CA 1285/3 Eylül 1868).
BOA., Ġ.ġD. 10/484 (9 CA 1285/28 Ağustos 1868); Takvim-i Vakâyi Def‘a 995 (17 CA 1285/24
Ağustos 1284); Mektebin açılıĢı için ayrıca bkz. Mahmud Cevâd, a.g.e., s.99-100, 122; M. Cevdet,
“Dârülmuallimîn‟in YetmiĢinci…”, s.187; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.578-579; Berker, a.g.e., 92-93;
Özcan, a.g.m., s.449; Öztürk, Atatürk Devri…, s.8-9; Somel, a.g.e., s.48-49.
113
YaklaĢık üç ay gibi kısa sürede mektep için uygun görülen Kaptan PaĢa
Camii bitiĢiğindeki eski matbaa binası tamir edilerek hoca ve memurların ataması
yapıldı342. Mektebin kuruluĢunun ardından verilen ilanda buraya alınacak öğretmen
adaylarından
20‟sinin
mezuniyetlerinin
ardından
vilayet
merkezlerine
gönderilecekleri ve yeni eğitim sistemini merkezde toplanacak olan kaza
öğretmenlerine öğretmeye mezun edilecekleri bildirildi. Bu görevi alanlara ise görev
yerlerine göre aylık 1.000 kuruĢa kadar maaĢ tahsis edileceği ifade edildi. Bir miktar
Arapça görmüĢ, bu iĢe hevesli kimseler kısacası hangi sınıftan olur ise olsun kendini
sıbyan mekteplerinde öğretmenlik yapmaya yeterli görenlerin en kısa zamanda
Meclis-i Maârif‟e müracaat etmeleri istendi. Böylece baĢvuruların ardından Meclis-i
Maârif‟te yapılan imtihan neticesinde muvazzaf öğrenciler de tedarik edilmiĢ oldu.
Nihayet Dârülmuallimîn-i Sıbyan, 15 Kasım 1868 tarihinde Maârif-i Umûmiye
Nazırı Safvet PaĢa, ġurâ-yı Devlet Maârif Dâiresi Reisi Kemal Efendi ve mektebin
hoca, memur ve öğrencilerinin katıldığı törenle resmen açıldı343.
2.6.2.Ġlk Eğitim Faaliyeti ve Kapatılması
AçılıĢının ardından eğitime baĢlanan mektepte hangi derslerin okutulduğu
ismen tespit edilemese de bu derslerin içeriği, mektebin kuruluĢ amacı ve sıbyan
mekteplerinde uygulanmak istenen yeni eğitim programında kendini göstermekteydi.
Buna göre sıbyan mekteplerinde okuyan çocuklara eskiden olduğu gibi Elifba,
Kur„an, Tecvid ve Ġlmihâl dersleri verilmekle beraber, meramlarını anlatacak ve
anlayacak kadar Ġmla ve Yazı öğretilecekti. Ayrıca defter tutacak kadar Hesap ve
342
343
Mektede tayin edilecek bir müdür, iki muallim ve alınacak öğrencilerin maaĢları için Maliye
Nezâreti‟nden aylık 5.000 kuruĢ ve binanın onarım masrafı için 6.000 kuruĢ tahisat talep edildi. BOA.,
BEO., A.MKT.MHM. 419/15 (15 CA 1285/3 Eylül 1868).
Takvim-i Vekâyi, def‘a 1025 (4 ġ 1285/20 Kasım 1285); Mahmud Cevâd, a.g.e., s.99-100; Özcan,
a.g.m., s.450.
114
çalıĢmak için bir iĢe baĢladıklarında kendilerine yetecek kadar Riyâziye derslerinin
okutulması da yeni eğitim sisteminde öngörülmekte idi. Dârülmuallimîn-i
Sıbyan‟dan mezun olacakların bu derslerin tamamını okutmaya muktedir olması
amaçlanmaktaydı. Bu amaç doğrultusunda usûl-i cedideyi ülkedeki sıbyan
mekteplerine yayacak öğrenciler ile görevde bulunan sıbyan hocalarına öğretmek ve
mektebin hususi iĢlerini görmek üzere Mehmet Cevdet Efendi müdür olarak atandı.
Harbiye ve Tıbbiye mekteplerinde eğitim görmüĢ ve maârif konusunda tecrübeli bir
Ģahıs olan Mehmet Cevdet Efendi‟ye 3.000 kuruĢ maaĢ tahsis edildi. Maiyetine 1.000
kuruĢ maaĢla Ġmla ve ĠnĢa derslerini vermek üzere Niyazi Efendi muallim-i evvel
olarak, Riyâziye derslerini okutmak için ise 750 kuruĢ maaĢla Rıza Bey muallim-i
sâni olarak tayin olundu. Ayrıca Rika dersleri için de Kadir Efendi görevlendirildi344.
1869 yılında 30 öğrenci ve adı geçen eğitimci kadrosuyla faaliyette bulunan
mektebin eğitim süresi iki yıl olarak planlanmıĢken ilk açıldığı dönemde ömrü çok
kısa oldu. Mehmet Cevdet Efendi‟nin ifadesine göre mektebe alınan öğrenciler, üç ay
gibi kısa bir sürede aldıkları eğitim sayesinde Dârülmuallimîn-i RüĢdî öğrencileriyle
aynı seviyeye yetiĢtiler. Hatta çoğu genel imtihanlarda birer rüĢdiye mektebine
öğretmen oldular. Ancak taĢra sıbyan mektepleri için Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟da
eğitim görmüĢ kimseler talep edilince öğretmen adayları buralarda görev almak
istemediler. Takip eden yıllarda ise öğrenci rağbeti, istenilen düzeyde olmadı.
Dolayısıyla kısmen faaliyetsiz kalan mektep, amacına ulaĢamadan lağvedildi345.
344
345
BOA., Ġ.DH. 657/45710-4; Takvim-i Vekâyi defa 1025 (4 ġ 1285/20 Kasım 1285); Devlet
Salnâmesi, H.1286(1869), s.111; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.579.
Cevdet Efendi, mektebin bu durumuna kötü niyetli kiĢilerin fesat ve tahrikinin sebep olduğunu iddia
etmektedir. BOA., Ġ.DH. 657/45710-4; Devlet Salnâmesi, H.1286(1869), s.111; H. 1287 (1870),
s.119; H.1288 (1871), s.125; H.1290 (1873), s.198; Berker, a.g.e., s.94.
115
2.6.3.Sıbyan Mekteplerine Geçici Olarak Öğretmen Tayin Edilmesi
1869 Maârif Nizamnâmesi‟ne göre Dârülmuallimîn üç Ģubeye taksim edilmiĢ
ve her Ģubenin fen ve edebiyat sınıflarına ait ders programları muntazam olarak
belirtilmiĢti. Dârülmuallimîn-i Sıbyan ise nizamnâmenin 66. maddesinde Büyük
Dârülmuallimîn çatısı altında gösterilmekle beraber mektep için sadece müdürünün
taht-ı nezâretinde bulunacak ibaresi kullanılmaktaydı. Nizamnâmenin muallimlere
dair olan kısma ait 178. maddesine göre ise Dârülmuallimîn-i Sıbyan Ģehâdetnamesi
olmayanların veya Ģehâdetnameyi almayı imtihan ile hak etmeyenlerin sıbyan
mekteplerinde görev alamayacağı hükmü yer almaktaydı. Dârülmuallimîn-i Sıbyan
mezunları atamada her zaman tercih önceliğine sahip olacaklardı346. Ancak mektebin
mevcut durumu ve sıbyan mekteplerinin ülke genelindeki düzensizliği347 ile sayısal
çoğunluğu348 maârifi koordine eden devlet adamlarını daha gerçekçi ve pratik
çözümlere yönlendirdi. Bu mektepler üzerinde uygulanacak yeni eğitim sistemine
göre ders anlatacak hocaların, bulundukları bölgede sınava alınmalarına ve
mümkünse yine yerel olarak eğitime tabi tutulmalarına karar verildi.
Maârif Nezâreti tarafından Temmuz 1872 tarihinde bütün vilâyet ve
mutasarrıflıklara bir yazı gönderilerek sıbyan mekteplerinde okutulması gereken
derslerin Eczâ-yı ġerife, Ġlmihâl, Hesap‟tan Amâl-ı Erba„a (dört iĢlem) Yazı ve
346
BOA., Y.EE. 112/6, s.23, 53.
ġurâ-yı Devlet tarafından kaleme alınan ve Maârif Nezâreti‟ne gönderilen 13 Temmuz 1872 tarihli
yazıya göre sıbyan mektepleri üzerinde şimdiye kadar yapılan nizâmat ve ihtiyar edilen teklifâtın
fâide-i mütekâbilesi görülememekte idi. Sıbyan mektebini bitiren çocukların Kur„an okuyabilmeleri ve
hallerini ifade edebilecek, çarĢı pazardan aldıkları eĢyanın miktar ve bedeli ile mükellef olacakları
vergi miktarını hesap edebilecek kadar yazı yazmaları ve rakam bilmeleri gerekmekteydi. Bu nedenle
çocuklara köy mescitlerinde, mescit yok ise baĢka mahallerde eğitim verilmesi, gereken yerlere de
Ġstanbul‟dan öğretmen görevlendirilmesi için yeniden bir nizamnâme layihası kaleme alınmasını
istenmiĢti. BOA., ġD. 205/45-5 (7 CA 1289/13 Temmuz 1872).
348
Eğitimin ülke geneline yayılması sıbyan mekteplerinin çoğalmasına bağlanmaktaydı. BOA., ġD.
205/45-5 (17 CA 1289/23 Temmuz 1872).
347
116
hepsinden önemlisi düzgün Türkçe okuma dersleri olması gerektiği bildirildi349. Bu
dersleri çocuklara öğretecek mevcut sıbyan mektebi öğretmenleri ile adaylarının
vilayet merkezleri, mutasarrıflık ve kaymakamlıklarda bulunan rüĢdiye mektepleri
muallim-i evvelleri, erbâb-ı kalem ve mahalli ulemadan oluĢan bir komisyon
tarafından imtihan edilmeleri istendi. Sınav neticesinde yeterli görülen öğretmenlere,
görev yaptıkları sıbyan mektebinin büyüklüğüne göre derece derece üç rütbe
verilerek mekteplerindeki görevlerinde bırakılmaları, vakit kaybedilmeden yeni
sisteme göre eğitime baĢlanması gerektiğinden yeterli olmayan ve kendini
yetiĢtirmesi mümkün görünmeyen öğretmenlerin görevden alınmaları, öğretmeni
görevden alınan veya hiç öğretmeni bulunmayan yerlere de büyük kasabalardaki
muallim veya talebe içerisinden baĢarılı olanların gönderilmesi talimatı verildi.
Ayrıca öğretmen adaylarının bilgileri ölçülürken en çok Türkçelerine dikkat
edilmesinin gereği özellikle dile getirildi.
Maârif Nezâreti‟nin geçici olarak bulduğu bu çözüm, Dârülmuallimîn-i
Sıbyan‟ın yeniden açılıp “layıkıyla öğretmen yetiĢtirilinceye” kadar uygulanacaktı.
Bu zamana kadar gerekli görülen sıbyan mekteplerine ataması yapılan öğretmenler
ise mevcut imkânlar dâhilinde eğitim alacaklardı. Görevlerini aksatmamak koĢuluyla
rüĢdiye mektepleri muallim-i evvelleri ile rika muallimleri sabah ve akĢam birer saat
sıbyan öğretmenlerine dersler vereceklerdi. Rika muallimi bulunmayan yerlerde ise
mahalli hükümet kâtiplerinden veya rüĢdiye mektebi mezunlarından “hüsn-i hatt”
sahibi birisi öğretmenlere bu konuda yardımcı olacaktı350. Bu sırada vilâyet
merkezlerinde dârülmuallimîn-i sıbyanlar açılması çalıĢmaları da baĢlatılmıĢtı.
349
350
Bu dersler tecvid ve ilmihâl derslerine ek olarak okutulacak olan derslerdir.
117
Böylece ülke genelinde bulunan sıbyan mekteplerinde yeni eğitim sisteminin tatbiki
problemi, teorik olarak çözülmüĢ olmaktaydı351.
2.6.4.Mektebin Yeniden Açılması
Bir yandan sıbyan mekteplerinin yetiĢmiĢ öğretmenlere olan ihtiyacı tali
çözümlerle giderilmeye çalıĢırken diğer yandan da Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın tekrar
faaliyete geçmesi için çalıĢılmaktaydı. Zira Ulûm ve maârifinin mebde’i ve kemâlat-ı
insaniyenin menşe’i olan sıbyan mektepleri düzene girmedikçe bunların üzerinde yer
alan diğer mekteplerin tanzimi -ne kadar çaba sarf edilirse edilsin- bir fayda
sağlamayacaktı. Maârif Nezâreti bu düĢünceden hareketle tasarruf tedbirlerine
istinaden lüzumsuz görülerek tamamen kapatılmıĢ olan Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın
yeniden açılması için Bâbıâlî nezdinde harekete geçti. Şiddet-i lüzûm ve ehemmiyet-i
malûm baĢka bir ifadeyle birinci dereceden önem atfedilerek açılmıĢ olan bu
mektebin faydası dile getirildi. KapatılmıĢ olmasının sıbyan mektebi öğretmenlerinin
eski eğitim usûlüne dönmesine ve bunun ise çocuklara istenilen eğitimin
verilememesine neden olacağı ifade edildi. Ardından Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın
Ġstanbul‟da bulunan sıbyan mekteplerine ve bazı vilâyet merkezlerinde açılması
düĢünülen dârülmuallimîn-i sıbyanlara hoca yetiĢtirmek üzere yeniden açılması
istendi. Maârif Nizamnâmesi hükmünce Dârülmuallimîn-i RüĢdî nezâreti altında
bulunması, hocalığına ise yeni usûl eğitim sistemine vâkıf ve önceden mektebin
müdürlüğünü yapmıĢ olan Mehmet Cevdet Efendi‟nin, eğitime baĢlanacak tarihten
351
Örneğin Maârif Nezâreti‟nin vilâyet ve mutasarrıflıklara gönderdiği talimat doğrultusunda Ġzmir‟de 7
sıbyan mektebinin öğretmenleri sınava alındı ve bilgileri yeterli görülen hocalar görev yerlerinde
bırakılarak yeni eğitim sistemi uygulamaya konuldu. BOA., MF.MKT. 4/41 89 B 1289712 Eylül
1872).
118
itibaren 855 kuruĢ maaĢla yeniden tayin edilmesi, 20 Temmuz 1872 tarihinde
Bâbıâlî‟ye arz edildi352.
Mektebin yeniden açılması için yapılan teklif üzerine iĢlemlerin baĢlatılması
için onay alınarak hazırlıklara baĢlandı353. Bu arada 3.000 kuruĢluk eski maaĢına
nazaran oldukça düĢük bir maaĢla eski görevine getirilmek istenen Mehmet Cevdet
Efendi, bu durumdan rahatsız olmuĢtu. Bir arzuhâl kaleme alarak maârif konusunda
devlete yapmıĢ olduğu hizmetleri sıraladıktan sonra verilecek olan görevi, yeni
eğitim sisteminin ülke geneline yayılması için kabul ettiğini dile getirdi. Ancak 855
kuruĢ gibi emsali görevlere nispetle oldukça düĢük olan maaĢ bir yana, mektep
açıldıktan ve yeterli öğrenci bulunup eğitime baĢlandıktan sonra bunu almaya
baĢlayacak olmasını ciddiyetsizlik olarak görmekteydi. Ġlk olumsuz tecrübeden
kaynaklanan güvensizliğin etkisiyle mektebin faaliyete geçeceğinden de Ģüpheliydi.
Çünkü tahsil-i kemâlatın kem-âlat ile olmayacığından bahisle, giriĢilen iĢten netice
alınacağına inanmamaktaydı. Bu nedenle tayin olunduğu günden itibaren 3.000 kuruĢ
maaĢ ile göreve getirilmesini aksi durumda ise bu hizmetten affını istedi354.
Bu arzuhâl üzerine Maârif Nezâreti ile Sadâret arasında cereyan eden
yazıĢmalar neticesinde, bu önemli mektebe hoca olacak kiĢinin maârif konusunda
ehil olması gerektiği kararına varıldı355. Nihayet görevin önemine ve tecrübesine
352
BOA., MF.MKT. 2/150 (14 CA 1289/20 Temmuz 1872); BOA., MF.MKT. 3/171 (17 C 1289/22
Ağustos 1872).
353
BOA., Ġ.DH. 657/45710-2 (11 B 1289/14 Eylül 1872).
354
BOA., Ġ.DH. 657/45710-4.
355
BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.135 (12 B 1289/15 Eylül 1872). Maârif Nezâreti tarafından, Cevdet
Efendi‟ye, Meclis-i Maârif Azâsı, müteveffâ Numan Efendi‟den boĢalan 855 kuruĢ maaĢın yerine
hazineden yeniden 2.000 kuruĢ maaĢ bağlanması noktasında karar alındı. BOA., Ġ.DH. 657/45710-2
(11 B 1289/14 Eylül 1872). Bâbıâlî‟den de gerekli düzenlemenin buna göre yapılması istendi. BOA.,
MF.MKT. 5/14 (13 B 1289/16 Eylül 1872).
119
istinaden Mehmet Cevdet Efendi‟nin maaĢı, tayin edildiği günden itibaren ödenmek
üzere 2.000 kuruĢa çıkartıldı356.
Mektebin açılması ve hoca ile hizmetlilerin tayin edilmesinin ardından
öğrenci temini için harekete geçilerek bir ilan hazırlandı. Süleymaniye‟de açılan
Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟da eğitim almak isteyen ve Sarf, Nahiv, Mantık ve biraz
Farsça dersi görmüĢ, Hesap‟tan Amâl-ı Erbaa‟ya kadar tahsil etmiĢ olanların
Meclis-i Maârif‟e müracaat etmeleri duyuruldu. Ayrıca ilanda talebi arttırmak için ilk
kayıt yaptıracak 50 kiĢiye aylık 30‟ar kuruĢ maaĢ bağlanacağı özellikle belirtildi357.
Bir yandan öğrenci tedariki için çalıĢırken öte yandan mektebin fiziki
noksanlarının giderilmesi ve eğitime hazır hale getirilmesine çaba sarf edilmekteydi.
Bu bağlamda cam, çerçeve, perde ve döĢeme yüzü gibi eksikliklerin giderilmesi için
gerekli tahsisat belirlenerek bürokratik iĢlemler de baĢlatıldı358.
Mehmet Cevdet Efendi eğitime, aylık 30‟ar kuruĢtan 50 muvazzaf öğrencinin
yanı sıra 50 de Hassâ Ordu-yı Hümâyunu MüĢirliği tarafından gönderilecek olan
toplam 100 öğrenci ile baĢlama kararını almıĢtı. Ancak mektep binasının bu kadar
öğrenciyi kaldıramayacağı ve mektebin kuruluĢundan beklenen ilerlemenin yeterli
hoca kadrosuna bağlı olduğu gerçeğinin de farkındaydı. Bu nedenle ileride
tamamlanmak üzere Ģimdilik muvazzaf öğrenci sayısının 25‟e indirilmesini ve
buradan oluĢacak 750 kuruĢluk kaynağın 300 kuruĢuyla bir muavin, yine 300
kuruĢuyla bir rika hocası ve 150 kuruĢuyla da bir odacı tayin edilmesini istemiĢti.
356
BOA., Ġ.DH.657/45710 (19 B 1289/22 Eylül 1872).
BOA., MF.MKT. 5/179 (5 ġ 1289/8 Ekim 1872).
358
Yapılan keĢif sonunda 429 kuruĢluk bir masraf çıkartılmıĢtı. BOA., MF.MKT. 6/19 (9 ġ 1289 (12
Ekim 1872).
357
120
Meclis-i Maârif ise Maârif Nizamnâmesi‟nde Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın öğrencisi
ve miktarı ile ilgili bir açıklık olmadığı gerekçesiyle konuya daha farklı yaklaĢtı.
Kaynak olarak gösterildiği üzere Dârülmuallimîn-i RüĢdî mezunlarından boĢalan
maaĢların 50 öğrenciye yetmeyeceği ifade edilerek Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın
muvazzaf öğrencisinin 30 kiĢi olmasında karar kılındı. Ayrıca Ġstanbul‟daki sıbyan
mektebi muallimlerinin ve asâkir-i Ģahane mülâzım çavuĢ, onbaĢı ve neferlerinin
dönüĢümlü olarak beĢer onar kiĢi Ģeklinde eğitim almasının daha uygun olacağı
hükmüne varıldı. Böylece öğrenci sayısı azalmıĢ olan Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın bir
hoca ile idaresi mümkün olacağından muavin tayininden vazgeçildi. Sadece bir rika
hocasının atanması yeterli görüldü. Bevvâb tayini isteğinin ise Dârülfünûn binasına
taĢınacağı için istihdamına gerek kalmayan Mahrec-i Aklâm odacılarından birinin
görevlendirilmesi ile karĢılanması kararlaĢtırıldı359.
Alınan kararlar doğrultusunda Dârulmuallimîn-i Sıbyan‟da, eğitim-öğretim
25 muvazzaf öğrenci ile baĢladı360. Mektepte Mehmet Cevdet Efendi‟nin düzenlemiĢ
olduğu yeni eğitim sistemi tatbik edilmekteydi. Bu bağlamda Cevdet Efendi okutulan
derslere meslekî formasyon yani “Usûl-i Tedrisiye” dersi eklemekle kalmayıp,
harfleri daha kolay okunur, anlaĢılır ve anlatılır hale getirmek üzere hareketli
levhalar da tertip etmiĢti. Ancak bu yeni ders gereçlerinin ülke genelinde iĢe
yarayacağına Ģüpheyle bakılmakta ve temin edilmesi zor görünmekteydi. Bu nedenle
Meclis-i Maârif-i Kebir‟in 1873 ġubatında aldığı kararla Cevdet Efendi‟den levhalar
359
360
BOA., BEO.AYN.d, Nr.1074, s.144 (6 ġ 1289/9 Ekim1872). Berker, a.g.e., s.96-98.
Devlet Salnâmesi, H.1291(1874), s.197; H.1292(1875), s.137; Öğrenciler mektebe her ne kadar sınav
ile alınmıĢ olsalar da maddi durumlarının gözetildiği de görülmektedir. Örneğin Bekir Efendi ikinci
sınıf öğrencisi olmasına rağmen fakir halinden dolayı muvazzaf öğrenciler arasına dâhil edilmiĢtir.
BOA., MF.MKT. 27/28 (6 RA 1292 12 Nisan 1875).
121
yerine baĢka bir usûlün uygulanması istendi361. Bu arada sıbyan mektebinde eğitim
alan öğretmen adaylarına usûl-i cedide-i tedrisiyeye mahal-i tecrübe olmak, baĢka bir
ifadeyle staj yaptırmak üzere Ġstanbul‟da Nuruosmaniye‟de bir numune sıbyan
mektebi açıldı362.
1874 yılında sıbyan, rüĢdiye ve idâdiyye Ģubeleri, Dârümuallimîn-i Kebir
çatısı altında yeniden organize edildi. Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nde çok kısa
yer alan Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın yapısı ve iĢlevinin ne olacağı ise ilk kez net bir
biçimde belirlendi. Mektepte okutulacak dersler Usûl-i Tedrisiye, Lisan-ı Türkî ve
Ġmla, Tenâsübe (orantıya) kadar Hesap, Muhtasar (kısa) Osmanlı Tarihi, Muhtasar
Coğrafya, Mebâdi„-i (giriĢ) Hendese ve Mesâha, Farsça ve yazı dersleri olarak
planlandı. Bunun yanı sıra eğitim süresinin iki yıl olacağı, öğrencilerin eğitimleri
süresince aylık 30 kuruĢ maaĢ alacakları ve mezuniyet sonrası tayin edildikleri yerin
önemine göre 300 ile 400 kuruĢ arası bir ücret ile görev yapacakları kararlaĢtırılarak
ilan edildi. Mektebe girmek isteyenlerin ilk ilanda belirtildiği gibi öğrenci olsun veya
olmasın matematikten dört iĢlem, biraz Farsça ve kafiyeye kadar Arapça bilmeleri
ayrıca düzgün bir Ģekilde Türkçe okuyabilmeleri gerekmekteydi. ġartları tutan ve
sıbyan mekteplerinde öğretmenlik yapmak isteyenlerin giriĢ sınavlarına girmek için
Nisan ayına kadar Meclis-i Kebir-i Maârif‟e müracaat etmeleri istendi363.
361
Berker, a.g.e., s.98.
Hocalığına Dârülmuallimîn-i Sıbyan mezunlarından Osman Efendi‟nin 400 kuruĢ maaĢ ile tayin
edildiği mektebe devam edecek öğretmenlere ise aylık 100‟er kuruĢ maaĢ bağlanacaktı. Mahmud
Cevâd, a.g.e., s.134; Özcan, a.g.m., s.451; Öğrenci tedâriki için verilen ilana göre 7 ile 11 yaĢ
arasında yaklaĢık 40 çocuğun kabul edileceği ve eğitim süresinin 4 yıl olduğu bu mektep, Cuma
günleri hariç her gün sabahtan akĢama kadar açık olacaktı. Bkz. Basiret, Nr. 1158, s.3 (1 M 1291/18
ġubat 1874); BOA., MF.MKT. 17/25 (6 M 1291/23 ġubat 1874); ġark, Nr. 78, s.1 (10 M 1291/27
ġubat 1874).
363
ġark, Nr. 91, s.1 (27 M 1291/16 Mart 1874); Mahmud Cevâd, a.g.e., s.135. Pratikte maaĢ miktarının
250 kuruĢa kadar düĢtüğü görülmektedir. BOA., MF.MKT. 38/1 (27 CA 1293/20 Haziran 1876).
362
122
2.6.6. Eğitimci Kadrosu ve Mektep Binası
Açıldıktan sonra Osman Efendi mektebe Rika hocası olarak tayin edildi. Ders
cetveline bazı fenler ilave edilmesiyle de Cevdet Efendi‟ye yardımcı olmak üzere
Mekteb-i Mülkiye mezunlarından Abdullah Efendi 400 kuruĢ maaĢla muavin olarak
atandı. Böylece 1873 yılı itibariyle mektebin eğitimci kadrosu üçe yükselmiĢ oldu364.
Dârülmuallimîn-i Sıbyan, ilk olarak Beyâzid‟de bulunan Matbaâ-yı Âmire
binasında hizmete girmiĢti. 1871/72 yılı Devlet Salnamesi‟nden daha sonra mektebin
Nuruosmaniye‟deki Vakıf Odası‟na taĢındığı anlaĢılmaktadır. 1872 yılı sonlarına
doğru öğrenci tedariki için verilen ilanda ise Süleymaniye‟de açıldığı ifade
edilmektedir365. Dolayısıyla Tanzimat dönemindeki seyyar mektep anlayıĢının bu
mektep için de geçerli olduğu görülmektedir366.
Eğitimi koordine eden idareciler her fırsatta sıbyan mekteplerinin eğitimin
temeli olduğunu ve bu mekteplerin durumu iyileĢtirilmediği takdirde diğer mektepler
için yapılacak düzenlemelerin bir anlam ifade etmediğini dile getirmekteydiler. Buna
karĢın Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟a gereken önem verilmemekteydi. ġüphesiz bunun
en önemli nedeni, bu mekteplerin ülke geneline oldukça fazla olması, hâlihazırda
öğretmenlerinin bulunması ve Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın bütün sıbyan mekteplerine
öğretmen yetiĢtirmesinin gerçekçi bulunmamasıydı. Bu nedenle daha cazip formüller
aranarak görev yapmakta olan sıbyan öğretmenlerini, sıbyan mekteplerinde yapılan
ıslahatları uygulayabilecek kadar eğitmek daha akılcı görülmüĢtü. Bu noktada
364
BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.177; Devlet Salnâmesi, H.1291(1874), s.197.
BOA., MF.MKT. 5/179 (5 ġ 1289/8 Ekim 1872).
366
Öztürk, Atatürk Devri… s.9.
365
123
Ġstanbul Dârülmuallimîn-i Sıbyanı‟nda yetiĢecek elemanların rolü ise daha ziyade
taĢralarda kurulacak olan dârülmuallimînler vasıtasıyla buradaki öğretmenleri
eğitmek veya yeniden öğretmen yetiĢtirmek olacaktı.
Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟da yetiĢen muvazzaf öğrencilerin memuriyet
yükümlülükleri ise sonradan belirlenmekle beraber Maârif Nizamnâmesi‟nin bu
konudaki hükümleri temel alındı. Meclis-i Maârif, Ocak 1873‟te muvazzaf
öğrencilere mektebe devam edeceklerine, mezun olduklarında görev yerlerini
tereddütsüz
kabul
edeceklerine,
5
sene
çalıĢmadan
memuriyetlerini
terk
etmeyeceklerine ve terk ettiklerinde eğitimleri süresince almıĢ oldukları maaĢı iade
edeceklerine dair senet alınmadan maaĢ tahsis edilmemesi, senet veremeyeceklerin
ise mektebe ancak mülâzemet suretiyle yani maaĢsız olarak devam etmelerine izin
verilmesi kararını aldı367. Maârif Nizamnâmesi‟ne göre rüĢdiye mektebinde
öğretmenliğe baĢlayacakların 25 yaĢ civarında olması öngörülürken, bu konuda
sıbyan mektebi öğretmenleri için bir bilgiye yer verilmemiĢti. Diğer konularda
olduğu gibi yaĢ konusu da sonradan çözümlenmiĢ ve sıbyan mekteplerinde
öğretmenliğe tayin edilmek için en fazla 30 yaĢında olma Ģartı getirilmiĢti368.
Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟dan mezun olup sıbyan mekteplerinde görev
alacaklara azami olarak 400 kuruĢ maaĢ tahsis edilecekti. Ancak öğrenciler, gerek
eğitimleri sırasında aldıkları 30 kuruĢu gerekse tayin edildiklerinde bağlanan maaĢı
azımsamaktaydılar. Bundan dolayıdır ki, 1874 yılı baĢlarında Maârif Nezâreti‟ne
verdikleri dilekçelerinde rüĢdiye Ģubesi öğrencilerine verilene muadil bir ücret talep
367
. Berker, a.g.e., s.97.
Bu Ģart, sadece mektep mezunları için değil genel olarak sıbyan mekteplerinde öğretmen olmak
isteyen herkes için belirlenmiĢtir. Ayrıca sıbyan mektebi halifeleri için de 20 yaĢ sınırı getirilmiĢtir.
BOA., ġD. 205/28 (4 CA 1288/22 Temmuz 1871).
368
124
etmiĢlerdi. Hatta maaĢlarının yükseltmek için rüĢdiye Ģubesinin ikinci sınıfına
nakledilmek istemiĢlerdi. Nezâret ise bu istekleri değerlendirdikten sonra sıbyan
mektebi öğretmenlerinin rüĢdiye muallim-i evveleri gibi maaĢ almasının mümkün
olamayacağını ifade etti. Sıbyan mekteplerinde görev alacak mezunların en fazla 400
kuruĢ
maaĢ
alabileceklerini,
bununla
beraber
mezunlardan
sadece
taĢra
dârülmuallimîn-i sıbyanlarına tayin edileceklere 600 kuruĢ maaĢ verileceği dile
getirildi. Öğrencilerin rüĢdiye Ģubesine nakledilmeleri isteği ise her iki Ģubeye alınan
öğrencilerin bilgi seviyelerindeki farklılıktan dolayı mümkün değildi. Zira sıbyan
Ģubesi öğrencilerinin mektebe giriĢ imtihanlarında Sarf ve Nahiv okumuĢ olmaları
yeterli görülürken rüĢdiye Ģubesi öğrencileri ġerh-i Akâid ve Mantık konularından
imtihan edilmekteydiler. Böylece sıbyan Ģubesi öğrencilerinin istekleri reddedilirken,
her iki konuda öğrencilere bilgi verilmesi için mektep müdürlüğü görevlendirildi369.
Dâülmuallimîn-i Sıbyan‟da, eğitim programı yenilenmeye çalıĢılan bütün
sıbyan mekteplerine öğretmen yetiĢtirmek imkânsızdı. Bununla beraber Maârif
Nezâreti, sıbyan mektebinde öğretmenlik yapacakların nezâret tarafından diploma
almalarını kurala bağlamıĢtı370. Zira yeni usûlde eğitim vermek üzere açılan bu
mekteplere ihtiyaç halinde Dârülmuallimîn dıĢından da öğretmen ataması
yapılmaktaydı. Nezâret bu türden atamaları sınavla gerçekleĢtirmekteydi. Örneğin
1874 yılında Selanik‟te açılan iki sıbyan mektebine öğretmen tayin edileceğine dair
verilen ilanda Usûl-i Tedris, Türkçe, Matematik, Coğrafya ve Farsça bilenlerden
öğretmen olmak isteyenlerin sınav için Meclis-i Maârif‟e müracaat etmeleri
369
370
BOA., MF.MKT. 17/166 (7 S 1291/26 Mart 1874).
ġark, Nr. 35, s.1 (15 Z 1290/3 ġubat 1874).
125
istenmekteydi. Sınav neticesinde yeterli görülen adaylar ise 400 kuruĢ maaĢla
görevlendirilmekteydiler371.
2.6.8.Ġstanbul DıĢında Dârülmuallimîn-i Sıbyan Açma GiriĢimleri
Gerek ilköğretim programının güncellenmesi ve gerekse sıbyan mekteplerinin
ülke genelindeki sayısal çoğunluğu, bu mekteplerin öğretmen ihtiyacını, birden fazla
ve yerel öğretmen mektepleriyle karĢılamayı zorunlu kılmaktaydı. Nitekim Ġstanbul
dıĢında öğretmen yetiĢtirmeye ilk olarak 1870 yılı sonlarında Hanya‟da 100 yatılı
öğrenci kapasiteli bir Dârülmuallimîn tesis etmek isteyen Girit Valiliği tarafından
teĢebbüs edilmiĢti. Ancak sadece hoca ve memurları için 130.000 kuruĢtan fazla
tahsisata ihtiyaç duyulduğundan mektebin tesis edilmesi uygun görülmekle beraber
masraflarının sonraki yıllarda karĢılanmasına karar verilmiĢti372.
1872 yılında ise özellikle taĢralarda bulunan sıbyan mekteplerinin düzene
konulması için yeni tedbirler alınmakla beraber ülke genelinde bu mekteplerin
sayısının arttırılması için çalıĢmalara baĢlandı373. Sıbyan mektebi öğretmenlerini
371
ġark, Nr. 94, s.1 (1 S 1291/20 Mart 1874).
BOA., BEO.NGG.d. Nr.395 (17 B 1287/13 Ekim 1870); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.43-44 (9
RA 1288/29 Mayıs 1871). Hanya‟da açılan mektebe 1874 yılında yine burada açılmasına müsaade
edilen idâdî mektebi mezunları devam edecekti. Bununla beraber nizamnâme gereği eğitim süresi üç
yıl olması gereken mektep, ihtiyaca binaen geçici olarak iki yılda mezun verecekti. BOA.,
MF.MKT.24/112 (29 Z 1291/6 ġubat 1875). Zira buradaki ilk mekteplere ve rüĢdiyelere devam eden
çocuklar, Türkçeyi eğitim süresi içerisinde tedricen öğrenmekteydiler. Bu durum diğer derslerden geri
kalmalarına ve normal eğitim süresinin yeterli olmamasına neden olmaktaydı. Bu nedenle Suriye‟de
Arapça bilen öğretmenlere ihtiyaç duyulduğu gibi ahalisi Rumca konuĢan Girit mekteplerinde
öğretmenlik yapacakların da Rumca bilmesi önemliydi. Kaldı ki, Ġstanbul‟da bulunan
Dârülmuallimîn-i Sıbyan ve RüĢdî, ülke geneline öğretmen yetiĢtirecek kapasiteye sahip değildi. Bu
nedenle Hanya‟daki bu Dârülmuallimîn seri ve donanımlı öğretmen yetiĢtirme amacına katkı
sağlayabilirdi. Ki, Tanzimat Dönemi sonlarında hocalığını Hacı Bilal Efendi‟nin yaptığı Hanya
Dârülmuallimîni‟nde 16 öğrenci bulunmaktaydı. Salnâme-i Vilâyet-i Girid, H.1293(1876), s.97.
373
Maârif Nizamnâmesi hükmünce vilayet merkezlerinde birer Maârif Meclisi kurulması, mekteplerin
masrafları için ise Maârif Sandıkları teĢkil edilmesi kararı alınmıĢtı. Ancak ilk etapta bazı vilayetlerde
meclislerin yerine geçici Maârif Komisyonları tesis edildi. Sıbyan mektepleri ve hocalarının yeni
eğitim sistemine uygunluğunu denetlemek için bu komisyonlar yetkilendirildi. Bkz. BOA., MF.MKT.
5/45 (18 B 1289/21 Eylül 1872); BOA., MF.MKT. 6/130 (13 ġ 1289/16 Ekim 1872).
372
126
kontrol etmek amacıyla senede birkaç defa köy ve mahalle mekteplerinin teftiĢ
edilmesi, ilköğretimi yoluna koymak için düĢünülen tedbirlerdendi. Öğretmenlerin
sınavdan geçirilerek kaliteli olanların görevde bırakılması ve yerel olarak eğitim
almalarına imkân sağlanması da bu konuda önemli bir giriĢimdi. Bu tedbirlerden en
önemlisi ise vilayetlerin on beĢ yirmisinde birer dârülmuallimîn-i sıbyan açılması
fikriydi. Ancak bunun Girit örneğinde görüldüğü üzere önemli miktarda ödenek
gerektirecek olması, bu fikrin pratiğe geçirilmesine engel teĢkil etmekteydi. Buna
rağmen 1 Haziran 1872 tarihinde Meclis-i Maârif tarafından Saraybosna‟da bir
dârülmuallimîn kurulması kararı alındı. Ayrıca ĠĢkodra‟daki sıbyan mektepleri için
2.000
kuruĢ
tahsisatla
burada
da
bir
dârülmuallimîn-i
sıbyan
açılması
kararlaĢtırılarak, mektep binası ve hoca tayin edilmesi için hazırlıklara baĢlandı374.
Açılması düĢünülen dârülmuallimîn-i sıbyanların hoca kaynağı ise Ġstanbul
Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ı olacaktı375. Lakin mektep bu sıralarda aktif olmadığından
Saraybosna‟da açılacak olan mektebin muallim-i evvelliğine 600 kuruĢ maaĢla Kıbrıs
rüĢdiyesinin eski muallim-i evveli olan Rasih Efendi tayin edildi376. Arapça hocalığı
için ise muallim-i sâni olarak Sadık Efendi‟nin atanması uygun görüldü ve ardından
öğrenci tedariki çalıĢmaları baĢlatıldı377. Bu arada vilayet merkezinde bulunan sıbyan
mekteplerinin ehliyetsiz muallimlerin elinde bulunduğu öne sürülerek Bosna vilâyet
merkezinde de bir dârülmuallimîn-i sıbyan açılmak istenmiĢti. Ancak Saraybosna‟da
374
BOA., ġD. 205/45 (26 RA 1289/3 Haziran 1872).
BOA., ġD. 205/45 (26 RA 1289/3 Haziran 1872).
376
Ancak Rasih Efendi‟ye ulaĢılamadığından yerine yine 600 kuruĢ maaĢla Sofya RüĢdiye‟si muallimi
evvelliğinden istifa eden Hasan Hüsnü efendi tayin edildi. BOA., MF.MKT. 9/60 (5 M 1290/5 Mart
1873).
377
BOA., MF.MKT. 1/55 (12 Haziran 1872).
375
127
hâlihazırda açılmıĢ olan mektebe 20 öğrenci alınarak faal hale getirilmesi Meclis-i
Maârif tarafından daha uygun görülerek buna ruhsat verilmedi378.
1872 yılında Selanik‟te de geçici bir dârülmuallimîn-i sıbyan açılması için
vilayet tarafından Maârif Nezâreti nezdinde giriĢimde bulunuldu ve aynı yılın Ekim
ayında burada da bir mektep açılmasına onay verildi. Açılacak olan mektebin
öğrencilerine ise merkezden hoca tayin edilinceye kadar, vazife-i asliyelerine halel
getirmeyecek surette rüĢdiye muallim-i evvellerinin günde bir iki saat eğitim vermesi
uygun görüldü. Ayrıca ĠnĢa ve Usül-i Ġmla derslerini vermek üzere vilayet
kâtiplerinden liyakat sahibi birinin görevlendirilmesi kararlaĢtırıldı379. 1874 yılında
Suriye vilayetinde açılması kararlaĢtırılan dârülmuallimîn, sıbyan mekteplerine de
öğretmen yetiĢtirecekti380. Aynı yıl vilâyet dâhilinde bulunan mekâtib-i sıbyanın tahtı intizama konulması tedbirlerinden olmak ve masrafının bir kısmı yerel kaynaklarla
temin edilmek üzere Konya Dârülmuallimîn-i Sıbyanı‟nın açılması için hazırlıklar
baĢladı381.
2.7.Dârülmuallimât
Osmanlı Devlet anlayıĢı ve toplum yapısı, eğitim konusunda kız çocuklarının
gündeme alınmasını uzun süre ötelemiĢti. Tanzimat dönemine kadar kızlar için
sıbyan mekteplerinden sonra devam edecekleri baĢka bir eğitim kurumu
bulunmamaktaydı. 8-10 yaĢına kadar bu mekteplerde aldıkları dinî-ahlakî nitelikteki
378
BOA., MF.MKT. 9/60 (5 M 1290/5 Mart 1873).
BOA., MF.MKT. 6/130 (20 ġ 1289/23 Ekim 1872).
380
BOA., MF.MKT. 21/107 (17 L 1291/27 Kasım 1874).
381
379
128
eğitim ise en fazla harekeli yazı öğrenmelerine yetmekteydi382. Bunun haricinde
istisnai olarak kendini geliĢtirmek isteyen zengin ve kültürlü aile kızları, Ġlmihâl
okuyabilmek ve bir takım dinî-edebi bilgiler edinmek için özel dersler almaktaydılar.
Tanzimat döneminden itibaren ise bu durum nispeten değiĢmeye baĢladı. Avrupa ile
artarak geliĢen kültürel temas, eğitim alanında da dönüĢümün önünü açmaya
yardımcı oldu. Bu doğrultuda gerek Osmanlı aydınları ve gerekse devlet adamları
kızların eğitim almasındaki gereklik konusunda çeĢitli olumlu düĢünceler öne
sürmeye baĢladılar383.
Kız çocuklarına bir devlet programı çerçevesinde eğitim verilmesi ilk defa
Tanzimat döneminde tasavvur edildi384. Fikri zemin oluĢunca da fiilî giriĢimler
kendini gösterdi. Nihayet sıbyan mekteplerinin üzerinde eğitim vermek üzere Ocak
1859‟da Ġstanbul‟da ilk kız rüĢdiyesi açıldı385. Cevri Usta (Kalfa) ismiyle anılan bu
mektebi diğerleri takip etti386. 1872 yılına gelindiğinde 8 kız rüĢdiyesinde yaklaĢık
200 öğrenci ders görmekteydi387.
GeliĢim, dönemin sosyal yapısına nazaran hızlı gibi görünse de aslında çoğu
aile kızlarını mektebe göndermeye çekinmekteydi. Özellikle örtünme yaĢı olarak
382
Süleyman ġevket, “Dârülmuallimât”, Muallimler Mecmuası, S.8, 30 Nisan 1923, s.152-154; Yahya
Akyüz, “Öğretmenlik Mesleği ve Osmanlı‟da Kadın Öğretmen YetiĢtirilmesi”, Tarih ve Toplum,
S.195, Mart 2000, s.31.
383
Bkz. Yahya Akyüz, “Osmanlı Son Dönemi‟nde Kızların Eğitimi ve Öğretmen Faika Ünlüer‟in
YetiĢmesi ve Meslek Hayatı”, Milli Eğitim Dergisi, S.143, Temmuz-Ağustos-Eylül, 1999, s.12-14.
384
Bayram Kodaman, “Tanzimattan Sonra Türk Kadını, Ondokuzmayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Dergisi, S.5, Samsun 1990, s.145; Cemil Öztürk, “Selim Sabit Efendi‟nin YetiĢtiği Dönemde Osmanlı
Devleti‟nde Eğitim: Modern Eğitimin DoğuĢu”, Uluslararası Vize Tarihi ve Kültürü Sempozyumu
(Vize/28 Nisan 2000), Türkiye’nin Ġlk Pedagogu Vize’li Selim Sabit Efendi, Ġstanbul, (tarihsiz),
s.69.
385
Akyüz, “Öğretmenlik Mesleği ve Osmanlı‟da Kadın…”, s.32.
386
Kız rüĢdiyeleriyle ilgili olarak ayrıca bkz. ġefika Kurnaz, “Osmanlı‟dan Cumhuriyet‟e Kadınların
Eğitimi”, Milli Eğitim, S.143, Temmuz-Ağustos-Eylül 1999, s.100-101.
387
Süleyman ġevket, a.g.m., s.154.
129
tabir edilen 11-12 yaĢına gelmiĢ kız çocuklarının, hangi ortam olursa olsun karĢı cins
ile bir arada bulundurulmaları uygun görülmemekteydi. Buna karĢın rüĢdiyeler
kızlara mahsus olsa da ilk dönemlerde nakıĢ dersi haricindeki derslerin öğretmenleri
erkekti388. Erkek öğretmenlerin yaĢlı veya temiz ahlaklı olmaları gibi özellikleri dahi
bu ön yargının önüne geçememekteydi. Bu nedenle de kız rüĢdiyelerinde ders
verecek olan öğretmenlerin nitelikli olması bir yana, kadın olması birinci öncelik
olmalıydı. Böylece kadın öğretmen ihtiyacına cevap verebilmek için bir öğretmen
mektebi baĢka bir ifadeyle Darülmuallimât açılması kaçınılmaz hale gelmiĢ oldu389.
2.7.1.Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi’nde Dârülmuallimât
Dârümuallimât‟ın açılması noktasındaki ilk geniĢ ve ayrıntılı bilgi, ülkede
eğitimin yeniden organize edilmesi için ilan edilen 1869 tarihli Maârif-i Umûmiye
Nizamnâmesi‟nde yer almaktaydı. Mektebin teĢkilatı ve yapısının ayrıntılı olarak ele
alındığı nizamnâmenin 68. maddesine göre kız sıbyan ve rüĢdiye mekteplerine
öğretmenler yetiĢtirmek üzere Ġstanbul‟da iki Ģubeden oluĢan bir Dârülmuallimât
açılması öngörülüyordu. Ayrıca yüksek öğretim kurumları içerisinde gösterilen
mektebin her Ģubesi Müslim ve Gayrimüslim mekteplere ayrı ayrı öğretmen
yetiĢtirmek için iki sınıfa ayrılacaktı390.
388
Ġstanbul Kız Muallim Mektebi 1933-Darülmuallimat 1870, Ġstanbul, 1933, s.2. (Takip eden
atıflarda Darülmuallimat 1870 Ģeklinde kısaltılacaktır.)
389
Yahya Akyüz, Tanzimat Dönemi‟nde kendini yetiĢtirmiĢ kadınların Hoca, Hoca Hanım, Molla ve
Muallime gibi sıfatlarla “ev sıbyan mektepleri”nde öğretmenlik yaptıklarından bahsederek kadınlar
için öğretmenlik mesleğinin Dârülmuallimât ile baĢlamadığını ileri sürmektedir. Bkz. Yahya Akyüz,
“Osmanlıda Kadın Öğretmenli Ev Sıbyan Mektepleri”, OTAM, S.15, Ankara 2004, s.1-12.
390
BOA., Meclis-i Tanzimat, Nr.2, s.231-232; BOA., Y.EE. 112/6, s.23-26; Düstûr, Birinci Tertip, C.II,
s.196-198. Nizamnâmenin Dârülmuallimât ile ilgili maddelerinin değerlendirilmesi ve yorumu için
bkz. Tevfik Temelkuran, “Türkiye‟de Açılan Ġlk Kız Öğretmen Okulu”, Belgelerle Türk Tarihi
Dergisi, S.36, Eylül 1970, s.61-62; Aliye Omay, “Ġlk Kız Öğretmen Okulunun KuruluĢu”, Türk
Yurdu, C.VIII, S.8, Eylül, 1987, s.54-55; Özcan, a.g.m., s.457-458; Öztürk, Atatürk Devri…, s.11;
Altın, a.g.m., s.280-282.
130
Eğitim süresi iki yıl olarak belirlenen sıbyan Ģubesinde Mebâdi-i Ulûm-ı
Diniyye (din bilgisine giriĢ: her milletin kendi lisanında ve din işleri başkanlarınca
belirlenen kimseler tarafından okutulacaktır), Kavaid-i Lisan-ı Osmanî ve Kitâbet
(Türkçe dil bilgisi ve yazı), Usûl-i Talim, Her Cemaatin Kendi Lisanı, Risale-i Ahlak
(ahlak bilgisi), Hesap ve Defter Tutmak Usûlü, Tarih-i Osmanî ve Coğrafya,
Malumat-ı Nafia (bayındırlık bilgisi, faydalı bilgiler), Mûsikî, DikiĢ ve NakıĢ dersleri
okutulacaktı391.
Eğitim süresi üç yıl olacak olan rüĢdiye Ģubesinde ise Mebâdi-i Ulûm-ı
Diniyye (din bilgisine giriĢ: her milletin kendi lisanında ve din işleri başkanlarınca
belirlenen kimseler tarafından okutulacaktır), Kavaid-i Lisan-ı Osmanî ve ĠnĢa,
Arapça ve Farsça, Her Cemaatin Kendi Lisanı, Ġlm-i Ahlak, Tedbir-i Menzil (ev
idaresi), Tarih ve Coğrafya, Mebâdi„-i Ulûm-ı Riyâziye ve Tabi„iye (matematik ve
tabiat bilgisine giriĢ), Resim, Mûsikî, Envâ-i Ameliyat-ı Hıyâtiye (terzilik-biçki,
dikiĢ) dersleri verilecekti392.
Mektebin bir müdiresi ve adı geçen dersleri verecek sayıda muallimesi, nakıĢ
ustası ve iki hizmetçisi olacaktı. Kadın hoca yetiĢinceye kadar ise mektebe yaĢlı ve
güzel ahlaklı erkek hocalar tayin edilecekti. Müdire 1.500, muallime ve ustalar
750‟Ģer, hizmetçiler ise 150‟Ģer kuruĢ maaĢ alacaktı393.
391
Madde 68, 69. BOA., Y.EE. 112/6, s.23-24.
Madde 70. BOA., Y.EE. 112/6, s.24.
393
Madde 71, 72. BOA., Y.EE. 112/6, s.25.
392
131
Dârülmuallimât‟a sıbyan veya rüĢdiye mekteplerinden mezun kadınlar
imtihansız olarak girebilecekler, tahsili olmayanlar ise bir heyet tarafından imtihan
edilerek kabiliyetleri derecesinde Ģubelerden birine kabul edileceklerdi394.
Mektebin sıbyan Ģubesini bitiren öğrenciler, bir kız sıbyan mektebinde görev
alabilecekler veya isterlerse rüĢdiye Ģubesine devam edebileceklerdi. Mektepten
mezun olanlar tayin olunacakları görevi kabule mecbur olacaklardı. Zira atanma
önceliği Dârülmuallimât mezunlarına verilecekti. Tayin oldukları yerde mazeretsiz
olarak 5 sene görev yapmayarak ayrılmak isteyenlerden eğitimleri süresince almıĢ
oldukları maaĢ geri alınacak ve bu gibiler atanma önceliğini de kaybedeceklerdi.
Dârülmuallimât‟ın muvazzaf öğrencisi 50 kiĢiden ibaret olup, sıbyan Ģubesinde
eğitim alacak öğrencilere 30‟ar, rüĢdiye Ģubesinde eğitim alacaklara 60‟ar kuruĢ
maaĢ verilecekti. Herhangi bir sebeple boĢta kalan maaĢ ise muvazzaf olmayan en
kıdemli öğrenciye tahsis edilecekti395.
Nizamnâmenin ilanının ardından Maârif Nizamnâmesi iktizasınca 1869 yılı
Ekim ayı baĢlarında mektebin açılıĢ hazırlıkları baĢladı ve ilk olarak bina tedarikine
gidildi. Ayasofya‟da Yerebatan civarında bir ahĢap konak kiralanarak mektep binası
olacak Ģekilde yeniden düzenlendi. Binanın korunması ve temizlik hizmetlerinin
görülmesi için ise bir kapıcı ile iki hizmetli tayin edildi396.
394
Madde 73. BOA., Y.EE. 112/6, s.25.
Madde 74, 75, 76, 77, 78. BOA., Y.EE. 112/6, s.24.
396
Kapıcı ve hizmetliler, binanın kiralandığı tarih olan 1285 senesi TeĢrinievveli ibtidasından itibaren
yani 13 Ekim 1869‟da göreve getirildiler. Bu durumda mektebin kuruluĢ hazırlıklarının bu tarih
itibariyle baĢladığı ifade edilebilir. BOA., Ġ.DH. 614/42823-3 (18 M 1287/20 Nisan 1870). Ġki
hizmetlinin tayin edilmesi ve bunlardan birinin erkek diğerinin kadın olması kararı alınmıĢtı. Ancak
Maârif Nizamnâmesi‟nin 72. maddesinde belirtildiği üzere 150 kuruĢ maaĢla çalıĢacak hizmetli
395
132
Fiziki alt yapı hazırlıklarının yanı sıra diğer taraftan öğrenci temini için
çalıĢmalar baĢladı. Bu amaç doğrultusunda, kız sıbyan ve rüĢdiye mekteplerine
öğretmen yetiĢtirmek üzere açılacak olan Dârülmuallimât‟a Türkçe okur-yazar
kadınlardan öğrenci alınacağı ve sıbyan Ģubesine girmeye hak kazananlara 30‟ar,
rüĢdiye Ģubesine girmeye hak kazanlara ise 60‟ar kuruĢ maaĢ verileceği ilan edildi.
Eğitim görmek isteyenlerin Meclis-i Kebir-i Maârif‟e müracaat etmeleri istendi.
Müracaat yaĢının 13-35 arası olduğu ise baĢka bir ilanda belirtildi397.
Müracaatların ardından 8 ġubat 1870 tarihinde Maârif Nazırı Safvet PaĢa,
Meclis-i Maârif Ġdâre Dâiresi azalarından Mecit Efendi ve Ġlmiye Dâiresi azalarından
Mustafa Efendi‟nin yer aldığı bir komisyon tarafından sınav yapıldı. Emsile (Arapça
gramer), Amâl-ı Erbaa, Coğrafya, Ġmla, Sülüs yazısı ve Resim konuları ile NakıĢ ve
Hıyâtiyet‟ten yapılan giriĢ sınavı neticesinde 32 kiĢi baĢarılı bulunarak kayıt hakkı
kazandı398.
Maârif Nizamnâmesi hükümlerine binaen nitelikli kadın öğretmenler
yetiĢtirmek üzere açılıĢ hazırlıklarına baĢlanan Dârülmuallimât‟ın, öğrencilerinin
yanı sıra hoca ve memur kadrosu da 1870 yılı Nisan ayında büyük oranda
belirlenmiĢti.
bulmak zordu. Bu nedenle Meclis-i Kebir-i Maârif, hizmetlilere ve kapıcıya 200‟er kuruĢ maaĢ tahsis
edilmesini istemiĢti. BOA., Ġ.DH. 614/42823-5 (10 M 1287/12 Nisan 1870); Temelkuran, a.g.m.,
s.62; Omay, a.g.m., s.55; Öztürk, Atatürk Devri..., s.11-12; Mustafa ġanal, “Osmanlı
Ġmparatorluğu‟nda Kız Öğretmen Okulunda Görev Yapan Kadın Ġdareci ve Öğretmenler Ġle
Okuttukları Dersler”, Belleten, C.LXVIII, S.253, Aralık 2004, Ankara, 2005, s.651.
397
Akyüz, “Öğretmenlik Mesleği ve Osmanlı‟da Kadın…”, s.32-33; ġanal, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda
Kız Öğretmen…”, s.651-652.
398
Mektebe girmeye hak kazanan öğrencilerin isimleri ve sınavda sorulan konulardan aldıkları notlar için
bkz. Darülmuallimat 1870, s.4; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.669; Özcan, a.g.m., s.458.
133
Meclis-i Kebir-i Maârif tarafından yürütülen hazırlıklar çerçevesinde dersleri
okutmak ve el iĢlerini göstermek üzere gerekli kadın eğitimciler bulunamasa da
geçici olarak yaĢlı ve iyi ahlaklı hocalar tayin edildi. Mektebin dıĢ iĢlerini görecek
müdürün yanı sıra iç iĢlerini takip etmek üzere bir de müdire atanması uygun
görüldü. Nizamnâmede belirtilen hoca ve hizmetli maaĢları üzerinde bir takım
düzenlemeler yapıldı. Mektebe alınan öğrencilerin sayısı 50‟ye ulaĢtı. Sıbyan ve
rüĢdiye kısımlarına ayrılan 15-35 yaĢ arasındaki öğrencilere, yine nizamnâmenin
ilgili maddelerinde belirtildiği miktarda maaĢ bağlanması kararı alındı. Böylece
mektebin aylık ve yıllık yaklaĢık masrafı da tespit edilerek gerekli paranın bütçeden
ayrılması noktasında Sadâret ve Maliye Nezâreti nezdinde giriĢimde bulunuldu399.
Tablo 2.9.Açılacak olan Dârülmuallimât‟ın memur, hoca ve hizmetlilerinin isimleri,
okutulacak dersler ve öngörülen masrafı400
Görevi
Müdür
Müdîre
Din Bilgisine GiriĢ ve Ahlak Hocası
Dilbilgisi ve Yazı Hocası
Hesap Hocası
NakıĢ ve Biçki-DikiĢ Hocası
Resim Hocası
Yazı (hatt-ı sülüs ve nesih) Hocası
Osmanlı Tarihi Hocası
Coğrafya Hocası
Öğrenciler
Kapıcı
Hizmetçi
Aylık
Toplam
Yıllık
399
400
Haftalık
Ders Saati
----2
2
3
4
2
2
2
2
-------
MaaĢı
(KuruĢ)
2.000
Adı
Önceden irâdesi alınarak tahsis
buyrulmuĢtur
650
Uygun biri bulunacaktır
400
Musa Efendi
800
700
Dârülmuallimîn‟de Ġsmail Efendi
800
Eliza Mayno
800
Valker
400
Eyubî Hacı RaĢit Efendi
700
700
Ġsmail Efendi
2.250
50 kiĢi
200
--400
2 kiĢi
10.200 doğrusu 10.800 kuruĢtur
122.400 doğrusu 129.600 kuruĢtur
BOA., Ġ.DH. 614/42823-5 (10 M 1287/12 Nisan 1870); Temelkuran, a.g.e., s.2; Omay, a.g.e., s.55.
Müceddeden küşâd olunacak Dârülmuallimât’ın memûrin ve muallimîn ve talebe ve hademesinin
esâmisiyle talim olunacak fünûnu mübeyyin cedveldir BOA., Ġ.DH.614/42823-6 (10 M 1287/12
Nisan 1870 tarihli Meclis-i Maârif mazbatasının ekidir); Temelkuran, a.g.e., s.63. Meclis-i Maârif
tarafından gönderilen cetvel, Masarifât Muhasebesi tarafından incelenmiĢ ve hesaplama hatası
düzeltilmiĢtir. Bkz. BOA., Ġ.DH.614/42823-2 (29 S 1287/31 Mayıs 1870); Omay, a.g.m., s.56.
134
Hazırlıkların tamamlanmasının ardından mektep Maârif Nazırı, Meclis-i
Kebir-i Maârif üyeleri ve maârif memurları ile mektebin hoca ve öğrencilerinin
katıldığı bir törenle 26 Nisan 1870 tarihinde resmen açıldı. Maârif Nazırı Safvet PaĢa
Taife-i nisa hasbelhilka her dürlü hürmet ve riâyete sezâ olduğu gibi talim ve
terbiyeleri dahi şayan-ı itinadır diyerek baĢladığı açıĢ konuĢmasında önce kızların
eğitimindeki geri kalmıĢlığın sebebinden ve sonra da gereklilikten bahsederek
mektebin açılma gayesi ve önemini dile getirmekteydi401.
Dârülmuallimât‟ta
eğitim,
mümkün
mertebe
Maârif-i
Umûmiye
Nizamnâmesi‟nde öngörülen sisteme uydurulmaya çalıĢılmaktaydı. Ancak mektebin
yapısını daha ziyade Ģartlar belirlemekteydi. Bu bağlamda birçok zorluk ve külfete
sebep olacağından nizamnâmenin 68. maddesinde belirtildiği üzere Gayrimüslim
dâiresi hizmete giremedi. Okutulması planlanan derslerden öğretim yöntemi ve
yararlı derslere engel olur düĢüncesiyle ilk dönemlerde müzik dersi, ders
programında yer almadı402. Bunların yanı sıra mektebe talebin yoğunluk kazanması
401
402
Takvim-i Vekâyi, def‘a 1217, (25 M 1286/7 Mayıs 1869). …Dersaâdet’de küşâd olunan kız
mekteplerine kadın hocaları yetiştirmek içün Dârülmuallimât namıyla dahi bir mektep tanzim ve
küşad olundu. Resmi küşadı pek tantanalı icrâ olundu. Buna dâir hin-i küşatda Maârif Nazırı
tarafından irâd olunan nutuk gayet manidar asâr-ı nâdirdendi. Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e., CXII, s.78.
Mektebin açılıĢıyla ilgili olarak ayrıca bkz. Mahmud Cevâd, a.g.e., s.115; Süleyman ġevket, a.g.m.,
s.154-155; Darülmuallimat 1870, s.4-5; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.671-672; Berker, a.g.e., s.99;
Temelkuran, a.g.m. s.65-66; Omay, a.g.m., s.56-57; Öztürk, Atatürk Devri…, s.12; Akyüz,
“Öğretmenlik Mesleği ve Osmanlı‟da Kadın…”, s.33; Akyüz, “Türkiye‟de Öğretmen
YetiĢtirmenin…”, s.51; ġanal, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Kız Öğretmen…”, s.652.
…Her cemaate kendi lisanınca tedris olunmak üzere Dârülmuallimât’ın muhtelit olması lazım gelür
ise de şu hal birçok müşkilât ve teklifâta dâî olacağından Dârülmuallimîn hakkında dahi icrâ
olunduğu vechle şimdilik yalnız İslâm Dâiresi küşâdıyla muallimler ana göre tayin kılınmışdır işbu
mektebde hasbe’l-nizâm fenn-i mûsiki talimi dahi iktiza ider ise de talebelerin daha ziyâde mühim ve
nâfi olan sair dersler ile iştigal etmelerine mani olur mutalaasıyla fenn-i mezkûr sene-i âtiyeye
te’hir kılınmışdır… BOA., Ġ.DH. 614/42823-5 (10 M 1287/12 Nisan 1870).
135
için önemli olan kadın hocalar da bulunamamıĢ, mali düzenlemeler açılıĢtan önce
bitirilememiĢti403.
Eksikliklere rağmen ilk yıl 45 öğrenciyle eğitim-öğretime baĢlayan
Dârülmuallimât‟ta öğrencilere Din Bilgisi ve Ahlak, Hesap, Coğrafya, Sülüs yazı,
Resim ve NakıĢ dersleri okutuldu404. 1871-72 eğitim-öğretim yılında ise birinci sınıf
öğrencilerine Arapça, Farsça, Hesap, Sülüs, Kıraat (Türkçe), NakıĢ, Biçki-DikiĢ ve
Resim olmak üzere toplam sekiz ders verildi. Sene sonu sınavlarına girerek her biri
10 üzerinden değerlendirilen bu derslerden en yüksek not alan öğrenci 49, en düĢük
not alan öğrenci 15 aldı. Ġkinci sınıf öğrencileri ise Arapça, Farsça, Hesap, Coğrafya,
Türkçe Yazı, Rika, NakıĢ, Resim, Kıraat ve Ġmla derslerini gördüler. Yine bu
derslerden de en yüksek 70, en düĢük 41 alındığı görülmektedir. Aynı ders yılında
toplam öğrenci mevcudu 31 idi. Bu yıl henüz mezun vermeyen mektepte verilen
eğitim baĢarılı bulunmuĢ ve sınava giren öğrencilerden 7‟si mükâfat-ı evvel ve
saniye, 8‟i de “zikr-i cemil” adı altındaki ödüller ile mükâfatlandırılmıĢlardır405.
Bunun yanı sıra tahsilât-ı ilmiye ve sanaiyeleri derece-i matlubede olan
öğrencilerden Cenap ve Lütfiye hanımlar el yazılarıyla kaleme aldıkları arzuhallerini,
kendi imalatları olan seccade ve puĢide ile beraber Sultan Abdulaziz‟e arz ettiler. Bu
403
Yapılan düzenleme ile mektebin senelik masrafı olan 129.600 kuruĢtan müdür maaĢı olan senelik
24.000 kuruĢ çıkarıldıktan sonra geriye 105.600 kuruĢ kalmaktaydı. Bunun 6.050 kuruĢ aylık
hesabıyla senelik 72.600 kuruĢu 26 Nisan 1870 tarihinden itibaren ödenmek üzere tayin olunan
hocalar ile öğrencilere tahsis edildi. 13 Ekim 1869 tarihinden itibaren ödenmek üzere aylık 600
kuruĢtan senelik 7.200 kuruĢu hizmetli ve kapıcı maaĢı olarak hesaplandı. Geriye kalan 25.800 kuruĢ
ise atanacak olan müdire ve hocalara göreve baĢlayacakları günden itibaren ödenmek üzere ayrıldı.
BOA., Ġ.DH.614/42823 (14 R 1287/14 Temmuz 1870); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.266 (19 R
1287/19 Temmuz 1870).
404
405
Devlet Salnâmesi, H.1289(1872), s.225; Darülmuallimat 1870, s.6; Mahmud Cevâd, a.g.e., s.121.
136
durumdan memnun olan sultan ise öğrencilerden her birini 100‟er adet yüzlük altın
ile ödüllendirdi406.
1872 yazında artık Meclis-i Maârif tarafından mezun olacak öğrencilerin
istihdamı için gerekli hazırlıklar yapılmaya baĢlandı407. Bu eğitim yılında sınıf sayısı
üçü bulan Dârülmuallimât‟ın ilk sınıf (sınıf-ı sâlis) öğrencilerine, Din, Arapça,
Farsça, Hesap, Coğrafya, Türkçe Kıraat, Sülüs, NakıĢ ve Biçki-DikiĢ dersleri verildi.
Ġkinci sınıf öğrencileri bu derslere ek olarak Rika dersini aldılar. Son sınıf öğrencileri
(sınıf-ı evvel) ise Arapça, Farsça, Hesap, Coğrafya, Tarih, Rika, Sülüs, ĠnĢa, Resim,
NakıĢ ve Biçki-DikiĢ derslerini gördüler408. ĠĢlenen konulardan yapılan sınıf geçme
ve mezuniyet sınavları409 neticesinde 21 kiĢilik son sınıf öğrencilerinden, 17‟si
mezun oldu410. Sınavda Üsküdarlı Hafız Fethiye Hanım bütün derslerden tam not
alarak üstün baĢarı sağlamıĢ ve fevkalade mükâfat ile ödüllendirilmiĢti. Mezunlardan
iki kiĢi ise zikr-i cemil kazanmıĢlardı.
406
BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.66 (28 CA 1288/15 Ağustos 1871).
BOA., MF.MKT. 1/147 (13 R 1289/23 Haziran 1872).1872-73 eğitim-öğretim yılı aynı zamanda
Dârülmuallimât öğrencilerinin, diğer kız rüĢdiyelerinde olduğu gibi el iĢlerini sergilere göndermeye
baĢladığı yıl idi. BOA., MF.MKT. 6/68 (12 ġ 1289/15 Ekim 1872).
408
407
409
410
Sınavlar Temmuz ayı sonlarına doğru bitmiĢtir. Dersaâdet ve bilâd-ı selasede vâki olub Maârif
Nezâreti taht-ı idaresinde bulunan mekâtibden Dârülmuallimât ve Mahrec-i Aklâm ve zükûr ve inas
rüşdiyeler şakirdânı imtihanları bu kere hitam olub…BOA., MF.MKT. 3/14 (21 CA 1289/27
Temmuz 1872).
Geriye kalan 4 kiĢiden 1‟i sınava giremediği, diğer ikisi ise baĢarısız olduğu için mektebi
bitiremediler. Darülmuallimat 1870, s.6.
137
Tablo 2.10.Dârülmuallimât‟ın ilk mezunları411
Mezuniyet
Numarası
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Ġsim
Mezuniyet
Numarası
10
11
12
13
14
15
16
17
Üsküdarlı Hafız Fethiye Hanım
Afız Rüveyde Hanım
Tophaneli Hafız Hatice Hanım
Fatma Nigâr Hanım
Üsküdarlı Münibe Hanım
Büyük Zehra Hanım
Zehra Hanım
Hatat Emine Hanım
Hatice Hanım
Ġsim
Emine Hanım
Ayasofyalı Hatice Hanım
Hüsniye Hanım
Cemile Hanım
AyĢe Hanım
Ferdane Hanım
Ġffet Hanım
Küçük Fatma Hanım
1873 yılında mektepte okutulan derslerde bir takım değiĢiklikler oldu.
Öncelikle bir dikiĢ makinesi alınarak programa Makine dersi dahil edildi412. Bununla
beraber nizamnâmede belirtilen ancak ilk etapta okutulan dersler içerisinde yer
almayan Mûsikî dersi için de 1873 Temmuzunda bir adet piyano alındı ve aynı yılın
Ağustos ayında bir hoca tayin edildi413. Böylece müzik dersi de okutulan derslere
eklenmiĢ oldu414. Ġkinci mezuniyet yılında 31 kiĢi mevcudu bulunan mektepten 19
kiĢi diploma aldı415. Bu arada Dârülmuallimât müdürlüğü sınavlarda öğrencilerin
tamamı için mükâfat verilmesini istemiĢti. Ancak Meclis-i Maârif, mükâfat
verilmesindeki amacın öğretilen derslerde baĢarı göstererek kabiliyetini ispat eden
öğrencileri takdir, diğerlerini ise teĢvik olduğunu, herkese ödül verilmesinin
maksadın önemini yitirmesine neden olacağını ifade ederek bu isteği geri çevirdi416.
411
Darülmuallimat 1870, s.7.
BOA., MF.MKT. 5/176 (4 ġ 1289/7 Ekim 1872); Öğrencilerden 6‟sı bu dersi almıĢlardır.
413
Piyano 42 Osmanlı lirasına satın alınmıĢtır. BOA., MF.MKT. 12/4 (8 CA 1290/4 Temmuz 1873);
BOA., Ġ.DH. 684/46476 (12 C 1290/7 Ağustos 1873).
414
Bu derse 19 kiĢilik son sınıf talebesinden 7‟si iĢtirak etmiĢtir. Darülmuallimat 1870, s.6.
415
Mezunların isimleri için bkz. Darülmuallimat 1870, s.7. Ayrıca bkz. Mahmud Cevâd, a.g.e., s.137.
Bu iki kaynakta verilen ve 1291 senesi istatistiğine dayandırılan bilgiye göre mektebin 1873-74 eğitim
yılında bir de dördüncü sınıfı bulunmaktadır. Ġlk üç sınıfta okuyan öğrenci sayısı 31, dördüncü sınıfta
okuyan öğrenci sayısı ise 15‟dir. Ancak bu durumu doğrulayan ve ileriki yıllarda da mektebin dört
sınıfının bulunduğu bilgisini içeren bir arĢiv belgesine rastlayamadığımız gibi 1290, 1291 ve 1292
tarihli Devlet Salnâmelerinde mektebin öğrenci mevcudu sırasıyla 43, 31 ve 58‟dir. Bkz. Devlet
Salnâmesi, H.1290(1873), s.197; H.1291(1874) s.197; H.1292(1875), s.137.
416
412
138
Dârülmuallimât, 1874 yılında 20, 1875‟de 8 ve 1876‟da 9 olmak üzere
Tanzimat dönemi sonuna kadar toplam 73 mezun verdi. Ancak 1875-76 döneminde
bazı öğrencilerin üç yıllık eğitime rağmen baĢarılı görülmemesi ve mektepten ihraç
edilerek açılacak olan sıbyan mektebi muallimeliklerine yönlendirilmek istenmeleri
bu dönemde eğitim-öğretimin verimsiz olduğunu göstermektedir417.
Tanzimat döneminin sonlarına doğru mektepte okutulan derslerde de önemli
bir değiĢiklik olmamıĢtır. Okutulan dersler Din, Arapça, Farsça, Türkçe Kıraat,
Hesap, Osmanlı Dili, Osmanlı Tarihi, Coğrafya, Biçki-DikiĢ, NakıĢ, Sülüs ve Rika
Yazı, Ġmla ve ĠnĢa, Müzik, Resim ve Makine derslerinden ibaret olup, program ve
müfredat ise sınıflara göre belirlenmekteydi418.
Genel olarak bir inas rüĢdiyesinden mezun olanlar ile bu seviyede olduğunu
sınavla ispat edenler açılıĢtan itibaren mektebin öğrenci kaynağı oldular. Mektebe
alınan öğrencilere ilk dönemlerde eğitimleri süresince 30 ile 60 kuruĢ arasında maaĢ
tahsis edildi. Mezun olan öğrencilerden boĢalan maaĢlar, devam eden maaĢsız
öğrencilere aktarılmaktaydı419. Bununla beraber mazeret beyan etmeksizin terk-i
devam
edenlerin420
kaydı
silindiği
gibi
417
disiplini
bozan
öğrenciler
de
Ġlerlemelerine ihtimal verilmeyen kadınlardan 5‟i, derslere devam ederek sıbyan mektebi hocalığı
derecesini elde etmeyi baĢarmıĢlardır. Darülmuallimat 1870, s.10.
418
Bkz. Devlet Salnâmesi, H.1291(1874), s.197; H.1292(1875), s.137; H.1293(1876) s.140;
Darülmuallimat 1870, s.7-11; Mahmûd Cevâd, a.g.e., s.156-157.
419
…Dârülmuallimât şahâdetnâmelilerden olub Üsküdar ve Altay inas rüşdiyeleri muallimeliklerine tayin
olunan Münibe ve Hatice ve Emine hanımların uhdelerinden kalan cem‘an yüz elli guruşdan otuzar
kuruşunun sınıf-ı evvel talebâtından Cemile ve sınıf-ı sâni talebâtından Adviye hanımların maâşat-ı
hâliyeleri olan otuzar guruş üzerine zam ile altmışar guruşa iblağı... BOA., MF.MKT. 17/35 (6 M
1291/23 ġubat 1874). BOA., MF.MKT. 34/65 (Gurre-i RA 1293/27 Mart 1876).
420
Bkz. BOA., MF.MKT.12/73 (19 CA 1290/15 Temmuz 1873); BOA., MF.MKT. 34/65 (Gurre-i RA
1293/27 Mart 1876). Ġstisnai de olsa mazereti makul bulunanlar, devam edeceklerine dair teminat
verdiklerinde Meclis-i Maârif kararıyla yeniden mektebe alınıyorlardı. Örneğin Fatma Hanım oğlunun
vefatından dolayı mektebe devam edememiĢ dolayısıyla kaydı silinmiĢti. Ancak bir müddet sonra
yeniden derslere girmek istemiĢ ve kaldığı sınıftan devam etmesine izin verilmiĢti. BOA., MF.MKT.
17 CA 1289/23 Temmuz 1872).
139
uzaklaĢtırılmaktaydılar421. Bu Ģekilde boĢta kalan maaĢlar da yine diğer öğrencilere
devredilmekteydi.
Dârülmuallimât‟ın sıbyan ve rüĢdiye Ģubelerinin kurulduğu, açılıĢ sırasında
Meclis-i Kebir-i Maârif mazbatasında dile getirildiyse de yine Ģubeler için ayrı
sınıflar tahsis edildiğine ve nizamnâmede yer aldığı gibi ayrı ders programlarına
tesadüf edemedik. Bunun yanı sıra sıbyan kısmında okuyan öğrencilere 30, rüĢdiye
kısmında okuyan öğrencilere ise 60 kuruĢ maaĢ bağlanması gerekmekteydi. Ancak
ilk dönemlerde üç sınıftan oluĢan mektebin birinci ve ikinci sınıf öğrencilerine 30‟ar
kuruĢ, son sınıf öğrencilerine de 60‟ar kuruĢ maaĢ verildi. Bu durumda aynı dersleri
alan öğrencilerden ikinci sınıfı bitirenler kız sıbyan mekteplerinde, derslere devam
ederek üç seneyi tamamlayanlar ise kız rüĢdiye mekteplerinde öğretmenlik yapma
hakkını elde etmekteydiler. Birkaç yıl sonra ise öğrencilere maaĢ bağlanmasının
mektebe olan talebi yoğunlaĢtırmak için alınan tedbirler cümlesinden olduğu ifade
edilerek bu uygulamadan kısmen vazgeçildi. Buna göre 6 Nisan 1875‟te Meclis-i
Maârif‟in Dârülmuallimât müdürlüğüne gönderdiği yazıda sınıf-ı sâlis öğrencilerine
maaĢ bağlanmayacağı bilgisi verildi. Sene sonu sınavlarında baĢarılı olup ikinci
sınıfa geçenlere 30, son sınıf öğrencilerine ise yine 60 kuruĢ maaĢ bağlanacağı dile
getirildi422. Bu arada mezun olan öğrencilerden bir kısmı mektepten ayrılmayarak
derslere devam etmek istemekteydiler423. Yine Meclis-i Maârif tarafından bu duruma
421
BOA., MF.MKT. 17/206 (17 S 1291/5Nisan 1874).
BOA., MF.MKT. 26/163 (19 S 1292/6 Nisan 1875).
423
Herhangi bir açıklayıcı bilgi olmasa da mektebe devam etmek isteyen bu öğrenciler, muhtemelen
baĢarısız bulunarak mektepten çıkarılmak istenen öğrencilerdir.
422
140
müsaade edilmekle beraber son sınıf ve ikinci sınıf öğrencilerinden baĢka hiç
kimseye maaĢ verilmemesi özellikle vurgulandı424.
Maârif Nizamnâmesi‟nin 75. maddesine göre mektepten mezun olanlar tayin
olunacakları görevi kabule mecburdular. Ancak bu mecburiyet maaĢ alan öğrenciler
için geçerliydi. Zira Dârülmuallimât öğrencilerinin içerisinde öğretmen olmak
istemeyenler de vardı. Bundan dolayı Meclis-i Maârif, öğretmenlik yapmayacakları
aĢikâr olan ikinci ve son sınıf öğrencilerine de maaĢ verilmemesi kararını almıĢtı425.
1877 yılında talebeye verilen toplam maaĢ tahsisatı 1.275 kuruĢa kadar düĢürüldü.
Bu miktarın dıĢında maaĢ bağlanmasının öğrencilerin ihtiyaç veya kabiliyetlerine
bağlı olacağı kararlaĢtırıldı426.
Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nin 71. maddesine göre Dârülmuallimât‟ın
eğitimci kadrosunun bir müdire ve dersleri verecek sayıda kadın hocalar ile nakıĢ
ustasından oluĢması öngörülmekteydi. Ancak ilk etapta bunun mümkün olamayacağı
gerçeği göz önünde bulundurulduğundan adı geçen maddeye kadın hocalar
yetiĢinceye kadar, dersleri yaĢlı ve güzel ahlaklı erkek hocaların idare etmesi hükmü
424
425
426
BOA., MF.MKT. 27/159 (23 RA 1292/29 Nisan 1875). Eylül 1877‟deki baĢka bir Meclis-i Maârif
kararında mezun olan öğrencilerin mektebe devam etmelerine kesinlikle izin verilmemesi
istenmekteydi. Dârülmuallimât Müdür Vekili İsmail Efendi’ye; Dârülmuallimât’tan bi’l-imtihan
şahâdetnâme alanların ba‘dezin mezkûr mektebe devam etmeleri câiz olmayacağından bunun
omakûle şakirdâna tefhimiyle hilâfı hareket vuku‘a gelmemesine…BOA., MF.MKT.51/113 (Selh-i ġ
1294/8 Eylül 1877). Bu kararın alınmasında devletin içinde bulunduğu mali sıkıntılar da etkilidir. Zira
söz konusu tarih itibariyle borç bunalımı doruğa ulaĢmıĢtır.
BOA., MF.MKT. 27/159 (23 RA 1292/29 Nisan 1875). Öğretmenlik yapmayacakları aĢikâr olan
öğrencilerden kasıt için bkz. BOA., MF.MKT. 17/35 (6 M 1291/23 ġubat 1874) …Mekteb-i mezbûr
talebâtına müddet-i tahsiliyelerinde maâş verilmesi mektepten çıktıklarında maârifce lüzûm görülen
inas muallimeliklerine tayin olunmaları maksadına mübteni olarak ancak bunlardan Hayriye ve
Feride hanımların pederlerinin ma‘lûm olan halleri iktizasınca kerimelerini mektep
muallimeliklerinde bulundurmayacakları mümâileyhümanın sinleri dahi muallimeliğe müsâid
olmadığı ve şu halde bu ikisine mektebe devamları müddetçe maâş verilmek iktiza etmeyüb…
BOA., MF.MKT. 46/187 (18 RA 1294/12 Nisan 1877). Bu miktar yaklaĢık 21 son sınıf öğrencisinin
veya 10 son sınıf, 22 ikinci sınıf öğrencisinin bir aylık maaĢına denk gelmektedir.
141
eklenmiĢti. Açıldıktan sonra mektebe erkek hocaların tayin edilmesi de bu maddeye
dayandırıldı. Bu doğrultuda Dârülmuallimât‟ın müdürlüğüne 2.000 kuruĢ maaĢla
Emin Efendi tayin olundu ve maaĢına 1871 yılı baĢlarında 500 kuruĢ daha eklenerek
2.500 kuruĢa yükseltildi427. Din Bilgisine GiriĢ ve Ahlak dersi için 400 kuruĢ maaĢ
ile Musa, Hesap ve Coğrafya dersleri için 700 kuruĢ maaĢ ile Ġsmail ve Yazı dersi
için 400 kuruĢ maaĢ ile Hacı RaĢit Efendiler atandılar. Mektebin kadın hocalarından
Ġngiliz asıllı Madam Valker 800 kuruĢ maaĢ ile Resim dersini vermek üzere
görevlendirildi. NakıĢ ustalığı görevi ise Madam Armik ile Hatice Hanım‟a verildi.
Ancak nakıĢ ustalığı maaĢı, öngörülen mektep bütçesinde 800 kuruĢ olarak
hesaplanmıĢsa da Meclis-i Maârif, yararlı kesintiler adı altında bu miktarın 400 veya
700 olmasında karar kılmıĢtı428. Buna rağmen Hatice Hanım‟a 380 kuruĢ maaĢ tahsis
edilmiĢtir429.
1872 yılında Resim hocası Madam Valker memleketi Ġngiltere‟ye dönünce
yerine resim dersini vermek üzere Mösyö Kes tayin olundu. Ders programına Rika
dersi eklenerek hocalığına Arif Efendi getirildi 430. 1873 yılında yine ilk zamanlarda
programda yer almayan Mûsikî dersi verilmeye baĢlandı. Bu dersin hocalığına ise
427
Emin Efendi göreve getirilmesinden yaklaĢık bir yıl sonra Sadâret‟e dilekçe yazarak maaĢının
yetmediğinden bahisle zam yapılmasını veya baĢka bir memuriyete tayin edilmesini istedi. BOA.,
Ġ.DH. 627/43609-2 (11 L 1287/4 Ocak 1871). Bunun üzerine bilgisi ve tecrübesi münasebetiyle
Meclis-i Kebir-i Maârif‟in kurulması sırasında Dârülmuallimât müdürlüğü görevine getirilmiĢ olan ve
çalıĢmalarından memnun kalınan Emin Efendi‟nin maaĢına 500 kuruĢ zam yapıldı. BOA., Ġ.DH.
627/43609 (17 L 1287/10 Ocak 1871). Ancak Emin Efendi‟nin 1872 yılında da Meclis-i Maârif
üyelerinden biriyle becayiĢ yapmak suretiyle görev yerini değiĢtirmek istediği görülmektedir. BOA.,
BEO.AYN.d, Nr.1071, s.99 (9 S 1289/18 Nisan 1872). 1877 yılında ise mektebin müdürlüğünün
vekâleten Ġsmail Efendi‟de olduğu anlaĢılmaktadır. BOA., MF.MKT. 51/113 (selh-i ġ 1294/8 Eylül
1877).
428
Devlet Salnâmesi, H.1288(1871), s.134; Ġstanbul Kız Muallim Mektebi 1933-Darülmuallimat
1870, s.6; Temelkuran, a.g.m., s.62; ġanal, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Kız Öğretmen…”, s.658.
429
BOA., MF.MKT.51/52 (23 ġ 1294/2 Eylül 1877).
430
BOA., MF.MKT. 1/15 (17 RA 1289/25 Mayıs 1872); Devlet Salnâmesi, H.1290(1873), s.197.
142
mektebin ilk öğrencilerinden olan Refika Hanım tayin olundu431. 7 Ağustos 1873
tarihinde göreve baĢlayan Refika Hanım‟a 250 kuruĢ maaĢ tahsis edildi432. Ancak
yeterli görülmeyen bu maaĢın bir yıl sonra Meclis-i Maârif tarafından 440 kuruĢa
çıkarılması kararı alındı433. Tanzimat dönemi sonuna kadar mektebe baĢka hoca tayin
edilmemekle beraber mevcut hocalar içerisinden görevini bırakan da olmadı.
Dârülmuallimât, Ayasofya‟da Yerebatan civarında kiralanan ahĢap bir
konakta eğitim hizmetini görmeye baĢlamıĢtı. Ekim 1873 tarihinde mektep için
Atiyetullah Hanım isimli birine ait olan ve yine aynı civarda bir konağın kullanıldığı
görülmektedir. Yıllık kirası 12.000 kuruĢ olan konağa bu bedel ise altı ayda bir
ödenmekteydi434. 1876 yazında tadilata ihtiyacı olduğu anlaĢılan bina Tanzimat
dönemi sonuna kadar kullanıldı435. Mektebin 1879-80‟de Cağaloğlu‟nda bulunan
baĢka bir binaya taĢındığı görülmektedir436.
431
Maârif nizamnâmesinde münderc ders cetveli iktizasınca Dârülmuallimât talebâtına mûsikî fenni dahi
lâzımeden olduğuna ve talebât-ı mezbûreden Refika Hanım’ın fen-i mezkûru talim ve tefhime liyakat
ve kifâyeti lede’l-imtihan tebeyyün eylediğine binaen aylık 250 kuruĢ maaĢla tayin edilmesi
kararlaĢtırıldı. BOA., Ġ.DH. 684/46476-4 (26 CA 1290/22 Temmuz 1873); BOA., MF.MKT. 12/130
(26 CA 1290/22 Temmuz 1873).
432
BOA., Ġ.DH. 684/46476 (12 C 1290/7 Ağustos 1873); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.179 (16 C
1290/11 Ağustos 1873); BOA., A.MKT.MHM. 461/28 (16 C 1290/11 Ağustos 1873).
433
BOA., A.MKT.MHM. 20/10 (19 B 1291/1 Eylül 1874).
434
Meclis-i Maârif ile Maliye Nezâreti arasında geçen yazıĢmada Dârülmuallimât icâresinin (kirasının)
aylık 1.200 kuruĢ olduğu, 1288 (1872) Nisanından, ġubat (1873) sonuna kadar 12.520 kuruĢa denk
gelen on ay on üç günlük bedelin Maliye Nezâreti tarafından ödenmesi istenmektedir. Bkz. BOA.,
MF.MKT. 3/68 (2 C 1289/7 Ağustos 1872). Ekim 1873 tarihli baĢka bir belgede ise aylık 1.000
kuruĢa kiralanmıĢ olan ve kirasının altı ayda bir ödenmesi üzerine anlaĢılan bir konaktan
bahsedilmektedir. Dolayısıyla bu durumda mektebin ilk açıldığı yerden yine aynı civarda olan baĢka
bir konağa nakledilmiĢ olma ihtimali olduğu anlaĢılmaktadır. Bkz. BOA., MF.MKT. 13/130 (17 ġ
1290/10 Ekim 1873); BOA., MF.MKT. 30/92 (17 C 1292/21 Temmuz 1875).
435
BOA., MF.MKT. 40/52 (3 B 1293/25 Temmuz 1876).
436
Tanzimat sonrası mektep binası olarak kullanılan yerler için bkz. Özcan, a.g.m., s.461; Öztürk,
Atatürk Devri…, s.14; Öztürk, Türkiye’de Öğretmen…, s.43.
143
Dârülmuallimât mezunlarının tayin usûlleri ile meslekî yükümlülükleri
Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nin 74, 75, 76 ve 77. maddelerinde belirlenmiĢti.
Buna göre Dârülmullimât‟ın sıbyan Ģubesi mezunları isterlerse bir kız sıbyan
mektebinde görev alabilecekler veya rüĢdiye Ģubesine devam edebileceklerdi.
Bununla beraber mektepten mezun olanlar tayin olunacakları görevi kabule mecbur
olacaklar ve atandıkları yerde en az beĢ sene görev yapacaklardı. Bu süre içerisinde
tutarlı bir mazeret beyan etmeksizin görev yerini terk edenler ise Dârülmuallimât
öğrencilerine mahsus olan atama önceliğini kaybedecek ve eğitimleri süresince almıĢ
oldukları maaĢı iade etmek zorunda kalacaklardı. Ancak bu yaptırımlar, mektebin
maaĢlı öğrencileri için geçerliydi.
Mezunların atanmasında genel olarak Maârif Nizamnâmesi‟nin istihdama
yönelik hükümleri referans alındı. Ġlk zamanlarda atamaların yapıldığı mektepler ise
kız rüĢdiyeleri idi. Çünkü alınan kararlara göre Dârülmuallimât‟tan öğretmen
yetiĢtikçe kız rüĢdiyelerinde çalıĢan erkek öğretmenler ile yer değiĢtireceklerdi437. Bu
doğrultuda mektebin ilk mezunlarından Fatma Nigar Hanım Eski Ali PaĢa Ġnas
RüĢdiyesi muallime-i evvelliğine, Hafız Rüveyde Hanım Sultanahmet Ġnas RüĢdiyesi
Riyâziye öğretmenliğine, Zehra Hanım yine aynı mektebin rika öğretmenliğine,
Münibe Hanım muallime-i sâniliğine, Hatice Hanım Fatih Ġnas RüĢdiyesi rika
öğretmenliğine438 ve Aksaraylı Emine Hanım, Eski Ali PaĢa Ġnas RüĢdiyesi ikinci
muallimeliğine tayin edildiler. 1874 yılında Münibe, Hatice ve Emine Hanımlar
437
…Dârülmuallimât talebâtından muallimeler yetişdikçe inas rüşdiye mektepleri muallimlerinin tebdili
mukarrer olduğundan mekteb-i mezbûrun muallim-i evveli Akif Efendi’nin Odabaşı Çarşusu’nda
küşâd olunan zükûr rüşdiye mektebine nakliyle inas rüşdiyesine Dârülmuallimât talebâtından biri
tayin olunduğu…BOA., MF.MKT. 12/94 (26 CA 1290/22 Temmuz 1873).
438
144
Üsküdar ve Altay Ġnas RüĢdiyelerine görevlendirildiler439. Mekteplere tayin edilen
birinci muallimelere ne kadar maaĢ ödendiğini tespit edemedik ancak ikinci
muallimeler 200 kuruĢ maaĢ almaktaydılar440.
439
440
BOA., MF.MKT. 17/35 (6 M 1291/23 ġubat 1874).
BOA., A.MKT.MHM. 743/66 (16 CA 1290/12 Temmuz 1873). 1874 yılından itibaren
Dârülmuallimât öğrencilerinin baĢarı seviyesinin düĢtüğü ve mektebin mezun sayısının azaldığı
görülmektedir. Bazı kaynaklarda mezunların isim ve sayılarından bahsedilse de (Bkz.
Darülmuallimat 1870, s.10-11) istihdama yönelik arĢiv belgelerine rastlayamadık.
145
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
MESLEKÎ ve TEKNĠK OKULLAR
3.1.Tanzimat Dönemi’ne Kadar Sivil Meslekî-Teknik Eğitimin GeliĢimi
Osmanlı Devleti‟nde meslekî-teknik eğitimin ilk örneği, devletin kuruluĢunda
rol oynayan ve Müslüman-Türk toplumunun ekonomik, sosyal ve kültürel hayatına
direkt etki eden Ahîlik teĢkilatında görülmektedir. Nitekim esnâf, sanatkâr ve meslek
erbabına yön vererek çalıĢmalarını düzenleyen bu meslekî ve ahlâkî kurum, eğitimin
devlet görevi olmadığı dönemde aynı zamanda bu hizmeti de görmekteydi. Ahî
birliklerinin Ġslâmî prensiplere göre düzenlediği eğitim ise kalfalar ve ustalar
tarafından iĢ baĢında verilmekteydi. Ahlak ve terbiyesinden emin olunan ve yaĢı en
fazla 10 civarında olan bir çocuğun tercih edilen mesleğe yönelik ilk eğitimi, babası
tarafından ustanın yanına verildiği gün baĢlardı. Çocuk ustasının direktifleri
doğrultusunda verilen iĢi görür ve ustası onu evlat makamında tutarak terbiyesini
üslenir, iâĢesini temin ederdi. Böylece usta ile çırak arasında bir bağlılık ve emniyet
oluĢurdu. Ayrıca yamak olarak adlandırılan çocuklar, çalıĢtıkları yerde aldıkları
meslekî eğitimin yanında birliklerin bağlı olduğu zaviyelerde dinî, ahlâkî ve sosyal
içerikli dersler de görürlerdi. Edebiyat, Kuran okuma, Türkçe, Arapça, yazı ve
musikî gibi konulara yönelik olan bu dersler, muallim ahî veya emir olarak
adlandırılan hocalar tarafından verilirdi. Ġki senelik yamaklık süresini seçilen
mesleğe göre 20 yıla kadar çıraklık ve 3 yıl kalfalık dönemi takip etmekteydi.
HiyerarĢik sistem içerisinde devam eden bütün bu eğitimin sonunda nihayet usta
olunurdu. Ahî birliklerince düzenlenen bu eğitim sistemi XVII. Yüzyıla kadar devam
etti. Bu yüzyılda sadece Müslümanların girebildikleri Ahî birlikleri, dünyanın
değiĢen ekonomik düzeni, toplumun yapısı ve ihtiyaçları doğrultusunda yerini
Gayrimüslimlerin de yer aldığı daha genel esnaf teĢkilatları olan gedikler içerisinde
erimeye baĢladı. Sivil meslekî eğitim ise sanat ve ticaret ile uğraĢabilme yetkisine
sahip olan bu teĢkilatlar içerisinde ve yine usta-çırak hiyerarĢisi geleneği
çerçevesinde XIX. yüzyıl ortalarına yılına kadar alternatifsiz olarak sürdü441.
Sivil meslekî eğitimde el emeğine dayalı geleneksel yapının modern
teknolojik sisteme dönüĢümü ise merkezileĢme ve sanayileĢen Avrupa ile kültürel
iletiĢim sayesinde oldu. XVIII. Yüzyılın ilk yarısında baĢlayan ve Osmanlı tebaasının
muhafazakâr yapısı nedeniyle uzun bir zaman dilimine yayılan bu iletiĢim süreci
içerisinde442 tabiatıyla ilk etapta askerî teknolojide kazanım sağlandı. XIX. yüzyıl
baĢlarına kadar Avrupa‟daki teknolojik geliĢmelerin takibi ve transferi, Osmanlı
441
442
Bu konuyla ilgili olarak bkz. ġark, Nr. 31, s.1 (11 ZA 1292/31 Aralık 1873); Muallim Cevdet,
Ġslâm Fütüvveti ve Türk Ahîliği, (Çeviri: Cezair Yarar), Ġstanbul 2008, s.337-374; NeĢet Çağatay,
Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, Ankara, 1997, s.213-217; Yusuf Ekinci, Ahîlîk ve Meslek Eğitimi,
Ġstanbul, 1990, s.17-39; Halil Ġnalcık, Osmanlı Ġmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600), Ġstanbul2004, s.157-159. Mustafa Akdağ, bu dönemde Osmanlı esnafını baĢta bir usta ve yanında çıraklarıyla
gerçek bir hoca-talebe grubunun temsil ettiğini ifade etmektedir. Mustafa Akdağ, Türkiye’nin
Ġktisadî ve Ġçtimaî Tarihi II (1453-1559), Ankara 1999, s.135; Yücel Özkaya, 18. Yüzyılda
Osmanlı Toplumu, Ġstanbul, 2008, s.70-71. XVIII. Yüzyıldan itibaren Tanzimat Dönemi‟ne kadar
devam eden süreç içerisinde, mesleklerinde ustalaĢmıĢ olanlar istedikleri yerde dükkân açamıyorlardı.
Dükkân sayılarında, mecburiyet olmadıkça artıĢ söz konusu değildi. Buna esnaf teĢkilatları da devlet
de izin vermiyordu. Küçük sanat erbabının sayıları ustalık adı altında sınırlandırılmıĢtı. Buna gedik
deniyordu. Herhangi bir meslekte kalfalık seviyesini tamamlamıĢ bir kimse, açık olmadıkça veya
açılmasına gerek görülmedikçe ustalık makamına geçemez yani gedik sahibi olmazdı. Dolayısıyla
dükkân açamazdı. Ancak esnaftan biri mesleği bıraktığında, sahip olduğu alet edevât ile beraber
ustalık hakkını bir kalfaya devrederdi. Aynı zamanda sanat erbabından biri öldüğünde de ustalık için
yer/gedik açılırdı. Ölenlerin yerine de geçen yeni ustalar ise ustalık hakkı ve alet edâvat için ölen
ustanın mirasçılarına bir miktar para öderlerdi. ReĢat Özalp, Türkiye‟de Yüz Yıllık Meslekî ve Teknik
Öğretim, Meslekî ve Teknik Öğretim, S.104, Ekim 1961, s.17. XIX. yüzyılın ikinci yarısından
itibaren makineler ve buna bağlı fabrikalaĢma yaygınlaĢmaya baĢlayınca usta ile çırak arasındaki
geleneksel bağ da çözülmeye baĢladı. Fabrikalar arasında meydana gelen rekabetler yöneticilerini
mümkün olduğu kadar ucuz ürün satmaya ve bu nedenle de iĢ gücüne harcanan parayı kısmaya sevk
ettiğinden, el emeği ile üretilen ürünlerden vaz geçilmeye baĢlandı. Bu durumda çırak, çalıĢtığı
fabrikanın bir eşya-yı maddiyesi hükmüne girerken geleneksel yapı da özgünlüğünü yitirmeye yüz
tuttu. ġark, Nr. 31, s.1 (11 ZA 1292/31 Aralık 1873).
Osmanlı Devleti‟nde BatılılaĢmayı savunan kadrolar dahi sınırlı bakıĢ açısına sahiptiler. Nitekim bu
bakıĢ açısı daha ziyade mekanik ve araçsal yönde idi. Diğer bir deyiĢle Batı‟nın örnek alınması
yöneticilerin anlayıĢı doğrultusunda gerçekleĢmekteydi. Bununla beraber modern kurumların tesisi,
yeni kadroların yetiĢtirilmesi anlamına gelmekteydi. Muhafazakâr yapıyla beraber bütün bu
gerçeklerin üstesinden gelinmesi Ģüphesiz sürecin uzamasına etki etmiĢtir. Tekeli-Ġlkin, a.g.e., s.54.
147
ordusunun modernleĢtirilmesi özelinde gerçekleĢtirildi443. 1734 yılında açılan
Hendesehane ve 1773 yılında açılan Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyun ile 1795‟de
açılan Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun, çağdaĢ teknik-eğitim müesseselerinin ilk
örnekleri olmakla beraber askerî amaçlara yöneliktiler444. Buna ek olarak devleti
sanayileĢmeye yönelten ekonomik nedenler de yine bu doğrultudaydı. Ġlk sanayi
tesislerinin çoğu askerî malzemeleri ülke içerisinde üreterek masrafları kısmak
amacıyla kurulmuĢtu445.
Öte yandan Osmanlı toprakları, Avrupa‟da meydana gelen teknolojik
geliĢime bağlı üretim patlamasının sonucu olarak XIX. yüzyılın ilk çeyreğinden
itibaren pazar haline dönüĢmeye baĢladı. Gittikçe artan iktisadî-siyasi baskılar ile
devletin hâlihazırda içinde bulunduğu askerî-siyasî problem ve zaaflar ise
uluslararası anlaĢmalara konu olan serbest ticaretin kabullenilmesini kaçınılmaz hale
getirdi446. MakineleĢme ve fabrikalaĢma ile beraber iĢ yoğunluğunun da arttığı
Avrupa‟da ucuzlayan imalat ve dolayısıyla sanayi ürünleri piyasaya girince Osmanlı
esnafının imalat sektöründeki iĢlevini gittikçe azalttı. BatılılaĢmanın da yansıması
443
444
445
446
Savunma araçlarının kültür değiĢiminde önemli bir yeri vardır. Toplum kendi varlığını tehdit altında
görünce düĢmanının silahını kullanmakta tereddüt etmez. Bu, içgüdüsel ve rasyonel bir reflekstir.
Dolayısıyla Batı ilimlerinden ülkeye ilk girenler savunma ile ilgili olanlardır. Mühendishane buna en
güzel örnektir. Halil Ġnalcık, “Osmanlılarda Batı‟dan Kültür Aktarması Üzerine”, Osmanlı
Ġmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Ġstanbul, 1996, s.427.
Bu iki mektep ile ilgili olarak bkz. Ergin, a.g.e., C.I-II, s.315-333; Çağatay Uluçay-Enver Kartekin,
Yüksek Mühendis Okulu, Ġstanbul, 1958, s.17-94; Kemal Beydilli, Türk Bilim v Matbaacılık
Tarihinde Mühendishâne Mühendishâne Matbaası ve Kütüphânesi, 1776-1826, Ġstanbul, 1995,
s.23-94.
Rifat Önsoy, Osmanlı Sanayii ve SanayileĢme Politikası, Ankara, 1988, s.49-53; Ekmelettin
Ġhsanoğlu, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Bilim, Teknoloji ve Sanayide ModernleĢme Gayretleri”,
Osmanlı Bilimi AraĢtırmaları II, Ġstanbul, 1998, s.17.
Önsoy, a.g.e., s.29; Bayram Kodaman, “Tanzimat‟tan II. MeĢrutiyet‟e Kadar Sanayi Mektepleri,
Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Editörler: Osman Okyar, Halil Ġnalcık,
Ankara, 1980, s.287.
148
olarak üst düzey yöneticilerin ve ordunun ithal ürünleri yerli ürünlere tercih etmesi447
bir yana bırakılırsa, bu yüksek üretim gücü ile geleneksel üretim metotlarının
rekabeti söz konusu bile değildi448. Bunun yanı sıra 1862 yılına kadar %5‟in üzerine
çıkmayan ithalat vergisi, bir defa alındıktan sonra ithal ürünler ülke içerisinde
serbestçe pazarlanmaktaydı. Buna karĢın ülkede üretilen sanayi ürünlerinden alınan
dâhilî vergiler %60‟lara kadar çıkabilmekteydi. Dolayısıyla ucuz maliyetli ithal
ürünler ile yüksek maliyetli yerli ürünler arasında vergilerden kaynaklanan bir de
haksız rekabet söz konusuydu449. Bu durum esnafı rehavete neredeyse teĢvik
etmekteydi.
Bir yandan da idareciler, çağdaĢ teknolojinin transferini gerçekleĢtirmek
suretiyle modern manada sanayileĢme gayreti içerisindeydiler. Lakin bu gayret, acil
ihtiyaçların tezâhürü olduğundan dolayı ulaĢım, kalifiye eleman, maliyet, pazarlama
gibi
alt
yapılar
düĢünülmeden
sarf
edilmekte,
bir
plan
ve
program
gözetilmemekteydi. Söz gelimi XIX. yüzyıl baĢlarından itibaren ülkede kurulmaya
baĢlanan fabrikaların450 makine, motor v.s. teknolojisi Avrupa‟dan ithal edildiği gibi
447
Bu dönemde vükelâ, askerler ve halk dahil, kılık kıyafet olarak Avrupa‟ya temayül halindedir. Bkz.
Turhan, a.g.e., s.192-198.
448
Donald Quataert, “Tanzimat Döneminde Ekonominin Temel Problemleri”, (Çeviren: Fatma Acun),
Halil Ġnalcık/Mehmet Seyitdanlıoğlu, Tanzimat, DeğiĢim Sürecinde Osmanlı Ġmparatorluğu,
Ankara, 2006, s.448-452; Karamias, a.g.e., s.92; Mehmet Seyitdanlıoğlu, “Tanzimat Dönemi Osmanlı
Sanayii (1839-1876)”, Prof. Dr. Ġ. Ercüment Kuran’a Saygı: Türk ModernleĢme Tarihi
AraĢtırmaları Sempozyumu, Ankara, 2006, s.266-267; Özalp, a.g.m., s.18-19. Ancak özellikle
tekstil sanayiine yönelik teknolojik geliĢmelere ve buna bağlı ekonomik baskıya, el emeğine dayalı
Osmanlı imalat sektörünün farklı ürünlere yönelerek direniĢ gösterdiği de görülmektedir. Bkz. Donald
Quataert, Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı Ġmalat Sektörü, Çeviren: Tansel Güney, Ġstanbul,
2008, s.47 vd; Shaw-Shaw, a.g.e., C.II, s.159-160; ġevket Pamuk, Osmanlı Ekonomisinde
Bağımlılık ve Büyüme 1820-1913, Ġstanbul, 2005, s.21, 124-138.
449
Ömer Celal Sarc, “Tanzimat ve Sanayimiz”, Tanzimat I, Ġstanbul, 1999, s.432-433.
Fabrikaların cinsi ve kurulduğu yerler için bkz. Edward C. Clark, “Osmanlı Sanayi Devrimi”,
(Çeviren: Yavuz Cezar), Halil Ġnalcık/Mehmet Seyitdanlıoğlu, Tanzimat, DeğiĢim Sürecinde
Osmanlı Ġmparatorluğu, Ankara, 2006, s.469-471; Rifat Önsoy, Tanzimat Dönemi SanayileĢme
Politikası, H.Ü. Edebiyat Fakültesi Dergisi, S.2, Ankara, 1984, s.6-7; Seyitdanlıoğlu, a.g.m., s.271278.
450
149
aynı zamanda iĢletilmesi de yabancı iĢ gücüne bağımlıydı451. BaĢka bir ifadeyle
Avrupa makinesiyle, Avrupa malzemesi kullanılarak, Avrupalı ustaların imal ettiği
ürünlerin yalnızca üretim yeri Osmanlı topraklarıydı. ĠĢte bu bağımlılık, fabrikalar
kurmak için giriĢimlerde bulunarak ticaret dengesini korumayı hedefleyen idarecileri,
modern sanayi eğitiminin de yaygınlaĢtırılmasına sevk etti. Nitekim ülkenin -dört bir
yanında olmasa da- artık teknik ressamlara, tornacılara, kalıpçılara, dökümcülere,
motor ustalarına, kazan imalatçılarına, buhar mühendislerine, çarkçılara, demir
silindircilerine ihtiyacı vardı. Bu amaç doğrultusunda öncelikle Ġstanbul‟da kurulan
fabrikalarda istihdam edilen yabancıların, istemeseler de yerli ustalara modern
teknolojiyi öğretmeleri sağlanmaya çalıĢıldı452. Bunun yanı sıra askerî amaçlı da olsa
sanayinin ve fabrikalarda kullanılan teknolojinin prensiplerini öğrenmek maksadıyla
Avrupa‟ya öğrenciler gönderildi453. Ancak her iki çözüm de hem uzun zaman, hem
de çok fazla masraf gerektirmekteydi. Dolayısıyla gerekli teknik elemanların ülke
içerisinde yetiĢtirilmesi, daha makul idi ve kaçınılmaz hale gelmiĢti.
1838‟de tarım, sanayi ve ticaretin geliĢmesini sağlamak üzere kurulan ve
faydalı iĢlerden olduğu için eğitime de bakan Meclis-i Umûr-ı Nafia‟nın raporunda
bu üç konuda da kalkınmanın yolunun ilim ve eğitimden geçtiğine vurgu yapılmıĢ,
ülkedeki genel eğitim sisteminin daha kaliteli ve kontrollü hale getirilmesinin gereği
dile getirilmiĢti. Dünyevî ilimler, uhrevîlerle beraber zenginliğin, Ģan, Ģeref ve
refahın kaynağı olarak görülürken, sanayi ve sanatların ve bu dünyada insanın daha
451
Mesela 1832-33 yılında kurulan Fes fabrikası (Feshane) Belçikalı uzmanların idaresindeydi. Yine
Zeytinburnu Demir Fabrikası, Tophane ve Tersane gibi tesislerde Fransız, Ġngiliz ve Amerikalı ustalar
çalıĢmaktaydılar. Bunların yanı sıra Ġtalya ve Avusturya‟dan da yabancı ustalar getirtilmiĢti. Clark,
a.g.m., s.472; Önsoy, a.g.e., s.56-57; Ġhsanoğlu, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Bilim…”, s.17-18.
452
Clark, a.g.m., s.472-479.
453
Enver Z. Karal, Osmanlı Tarihi, C.V, Ankara, 1983, s.162; Çağatay Uluçay-Enver Kartekin, a.g.e.,
s.95-98; Ġhsanoğlu, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Bilim…”,s.18-20; ġiĢman, a.g.e., s.4-10.
150
güzel yaĢamasını sağlayacak koĢulların fenler sayesinde meydana geldiği özellikle
belirtilmiĢti454. Buna karĢın yüz adamın iĢini, bir makinenin gördüğü çağa Osmanlı
toplumunun cehalet nedeniyle kayıtsız kaldığı, sanayinin ilerleyemediği ve bunun ise
birçok zorluğu beraberinde getirdiği ifade edilmiĢti. Ancak pratikte kâtip yetiĢtirmek
üzere açılan Mekteb-i Maârif-i Adliye ve Ulûm-ı Edebiye‟nin haricinde baĢka bir
meslekî eğitim kurumu açılamamıĢtı.
Tanzimat‟ın ilanını takip eden yıllarda meslekî eğitimin geliĢtirilmesi
yönünde bir hareket gözlenmese de bunun gerekliliği noktasındaki ilk düĢünce ise II.
Mahmut döneminde Viyana‟da elçilik görevinde bulunan Sadık Rıfat PaĢa‟da
oluĢmuĢtu455. Bulunduğu süre içerisinde Avrupa‟yı her açıdan gözlemlemiĢ olan
PaĢa, elçilik hizmetinden sonra Meclis-i Vâlâ memurluğu ve reisliği görevlerinde de
bulunmuĢtu. Dolayısıyla izlenimlerinin ve fikirlerinin Tanzimat dönemi yenileĢme
çabalarına genel anlamda önemli tesiri olduğu gibi eğitim konusunda öne sürülen
düĢüncelerin olgunlaĢmasına da katkıda bulunmuĢtu. Bunun yanısıra Osmanlı‟nın
454
455
Ġhsanoğlu, “Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi…” s.357.
Sadık Rıfat PaĢa‟nın eğitim açısından sağladığı katkı, Avrupa‟nın meslekî ağırlıklı eğitim sisteminin
Osmanlı idarecileri tarafından anlaĢılması ve örnek alınmasına yardımcı olması idi. Sadık Rıfat
PaĢa‟nın gözlemlerine göre Avrupa‟daki kız ve erkek çocuklar on iki yaĢına kadar kendi dillerinde
okuyup yazmayı ve çeĢitli fenlere ait temel bilgileri öğrenmekteydiler. Daha sonra yine birçoğu devlet
okullarında gereğine ve heves ile yeteneklerine göre hangi mesleği isterlerse ona göre ilim, sanayi ve
fen dallarına yönlendirilmekteydiler. Bu uygulamaları gören Sadık Rıfat PaĢa, ilk olarak meslekî
eğitimin genel eğitimle bir çatı altında olması gereğine iĢaret etmiĢti. Aynı zamanda “Ġdâre-i
Hükûmetin Kavaid-i Esâsiyesi” adı altında yazmıĢ olduğu risalesinde memleketin teknolojiye ayak
uydurararak kalkınması için el sanatları ve sair sanayide çalıĢacak kalifiye elamanların yetiĢtirilmesi
için sanat mektepleri açılmasını tavsiye etmekteydi. Abdurrahman ġeref, Tarih Musahabeleri,
Baskıya Hazırlayan: EĢref EĢrefoğlu, Ġstanbul, 1978, s.88; Necdet Kurdakul, “Tanzimat Döneminin
Gereğince Tanınmayan DüĢünürü Mehmet Sadık Rifat PaĢa”, Tarih Toplum, C.12, S.70, Kasım
1989, s.60; Özalp, a.g.m., s.22. Sadık Rıfat PaĢa‟nın gözlemleri ile ilgili değerlendirmeler için ayrıca
bkz. ġerif Mardin, Yeni Osmanlı DüĢüncesinin DoğuĢu, (Çevirenler: Mümtaz‟er Türköne, Fahri
Unan, Ġrfan Erdoğan), Ġstanbul, 2004, s.196-216; ġerif Mardin, “Tanzimat Fermanı‟nın Manası”,
Türkiye’de Tolum ve Siyaset, Makaleler 1, Ġstanbul, 2007, s.296-308; Mehmet Seyitdanlıoğlu,
“Sadık Rıfat PaĢa ve Avrupa‟nın Ahvaline Dair Risalesi”, Liberal DüĢünce, S.3 (Yaz 1996), s.115124.
151
henüz oluĢum aĢamasında olan basını da Avrupa‟nın eğitim sistemi ve bunun
ülkelerine sağladığı katkıya vurgu yapmaktaydı456.
Yine görevlerinden biri ihtiyaç duyulan kalifiye eleman sıkıntısını gidermek
olan ve Eylül 1841‟de kurulan Meclis-i Maadin ile Mart 1843‟te Nafia Meclisi‟nin
yerine geçen Ziraat Meclisi, bu konuda bir takım önemli çalıĢmalara imza atmıĢtı457.
Ancak genel anlamda olduğu gibi meslekî eğitimin modernleĢmesi sürecine hız
veren yine Sultan Adülmecid‟in 1845 yılındaki Meclis-i Vâlâ ziyareti olmuĢtu. Her
surette toplumun cehaletten kurtarılması gereğine iĢaret eden sultan ilim, fen ve
sanayinin kaynağı olan mekteplerin icad ve inşasını ve bunların ülkenin uygun olan
yerlerinde açılmasını isteyerek konuyla ilgili devlet adamlarının dikkatini bu yöne
çekmiĢti458. Bunun meslekî-teknik eğitim açısından ilk yansıması ise yerli tekstil
sanayisine kaliteli ve bol miktarda hammadde üretmek üzere 1847 yılında açılan
Ziraat Mektebi ile oldu.
3.2.Ziraat Mektebi (Talimhanesi)
Ziraat, Osmanlı Devleti‟nin temel ve geleneksel gelir kaynağı olmakla
beraber XIX. Yüzyıl ortalarına kadar bu konuda köklü bir reform yapılmamıĢtı.
Özellikle tarımda, eskiden beri uygulana gelen ilkel metotlar babadan oğula geçerek
456
457
458
Okuma yazma, lisanlarının dil bilgisi kuralları, matematik, coğrafya, tarih, geometri, resim ve musikî
gibi çağdaĢ derslerin okutulduğu fakir ve zengin çocuklara mahsus Prusya mekteplerinde ayrıca
mezuniyetten sonra özellikle fakir çocukların geçimlerini temin edecek bir de sanat öğretilirdi.
…Purusya’da zengin ve fakir her kim olursa olsun yedi yaşından on dört yaşına kadar bir mektepte
durup tahsil iderek yedine mektepden şehadetnâme alub nazırlar tasdik itmedikce mektebden çıkub bir
san‘at işleyemez ve bay ve gedânın çocuklarını ister istemez mektebe alurlar bu cihetden cehaletde
kimse kalmayarak herkes birer nev‘i hüner ve san‘at icâd idüb hem ülkeleri ma‘mur ve hemde
kendüleri fakir ve zaruretden halas olur… Ceride-i Havâdis, Nr. 9, s.3-4 (21 ġ 1256/18 Ekim 1840).
Örneğin Ziraat Mektebi‟nin kurulmasında Ziraat Meclisi‟nin çalıĢmaları etkili olmuĢtur. Osmanlı‟da
sanayileĢme süreci ve bu yoldaki sıkıntılar ile ilgili güncel değerlendirmeler için bkz. Bekir Koç,
“Osmanlı Modernizasyonuna iliĢkin Bazı Gözlemler: SanayileĢme Çabaları ve Islahhaneler”,
Toplumsal Tarih, S.176, Ağustos, 2008, s.56-60.
Takvim-i Vekâyi, defa 280 (12 M 1261/21 Ocak 1845).
152
devam etmekteydi. Ürünlerdeki olası verimliliğin sebebi ise sadece elveriĢli
topraklardı. Gübreleme bilinmemekte, toprak tek ürün üzerinden değerlendirilmekte
ve değiĢik ürünler yetiĢtirilmemekteydi. Ġki veya üç yıl üst üste ekilen tarlalar bir
sene nadasa bırakılmakta ve bu da tarıma uygun toprakların üçte birlik bir kısmının
sürekli olarak atıl durumda kalmasına neden olmaktaydı. GeniĢ ve verimli alanlar
boĢ otlaklara bırakılmaktaydı. Bataklıkların kurutulması, sulamalar, orman ve
göllerin
iĢletilmesi
ve
kırsal
tarım
gibi
ziraat
endüstrilerinden
istifade
edilememekteydi. Modern araç ve gereçlerin olmayıĢı dolayısıyla el emeğine dayalı
yetersiz iĢ gücü ve dönemin ulaĢım imkânları gibi sebepler de genel olarak ziraatın
geliĢimini engellemekteydi. Bununla beraber vilâyetlerin idaresinde görevli bulunan
ziraat müdürleri, yöre ahalisinden oldukları ve ziraî eğitime sahip olmadıkları için
herhangi bir yenilik getirmekten uzaktılar459.
Ziraatı geliĢtirmek için politikalar üretecek ve bunları tatbik edecek bir
bürokrasinin oluĢması da yine Tanzimat dönemini buldu. Bu doğrultuda
modernleĢme sürecinde hemen her alanda olduğu gibi baĢlangıç, Meclis-i Umûr-ı
Nafia‟nın kurulması ile olmuĢtu. Ziraatın geliĢtirilmesini de gündemine almıĢ olan
meclis, 1839 yılında müstakil bir nezâret olarak kurulan Ticaret Nezâreti‟ne
bağlandı. Bu geliĢmeleri 1843 yılında Maliye Nezâreti bünyesinde kurulan Ziraat
Meclisi izledi460. Bütün bu düzenlemelerin temel hedefi ise üretimin çeĢitlendirerek
arttırılması, ihracata yönelik ziraî ürünlerin üretilmesinin teĢviki, toplumun gelir ve
refah düzeyinin yükseltilmesi, yerli sanayi tesislerinin hammadde ihtiyacının ülke
459
M.A., Ubicini, Türkiye 1850, C.II, (Çeviren Cemal Karaağaçlı), s.340; Türk Ziraat Tarihine Bir
BakıĢ, Ġstanbul, 1938, s.100-106. Ayrıca bkz. Morel, a.g.e., s.108-109.
460
Bu meclis de daha sonra Ticâret Nezâreti‟ne nakledildi. Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.6480
(10 ZA 1261/10 Kasım 1845).
153
içerisinden karĢılanması ve ziraî üretime yönelik araç ve metotların modernize
edilmesi gibi konularda araĢtırmalar yaparak politikalar üretmekti461.
Bu arada bürokrasiyle beraber ziraat de geliĢim gösterdi. Nitekim Tanzimat
idarecileri, -plan ve program kaygısı taĢımasalar da- ülkenin kalkınmasında tarım ve
sanayinin ne denli önemli olduğunun farkındaydılar. Dolayısıyla ihracata yönelik,
ticari değeri yüksek ürünlerin üretimi teĢvik edildi. Bu türden ürün yetiĢtirenler
geçici de olsa vergiden muaf tutuldular. Diğer taraftan dıĢ baskılar neticesinde imza
edilen 1838 Ticaret AnlaĢması‟yla sistem serbest piyasa ekonomisine dönüĢünce
ziraî ürün ticareti de serbest hale geldi. Üretimin modernleĢmesi için gerekli araç ve
gereçlerin ithalinden gümrük vergisi alınmamaya baĢlandı. Ziraatta modernleĢmeye
ve kurumsallaĢmaya yönelik bu dönüĢüm içerisinde dikkat çeken önemli
aĢamalardan biri ise Ģüphesiz çağdaĢ ziraî eğitim giriĢimi idi462.
Tanzimat dönemindeki sanayileĢme çabalarına paralel olarak, ziraat ve tarım
ile hayvan yetiĢtirilmesi noktasında memlekette bir eğitim müessesesinin gerekliliği
1846 yılı sonlarında pamuk üretimi özelinde dile getirilerek ülkenin reform
gündemine alınmıĢtı463. ġöyle ki, bu dönemde Ġstanbul‟da bir Basma Fabrikası inĢa
461
Türk Ziraat Tarihine Bir BakıĢ, s.76-77; Tevfik Güran, “Ziraî Politika ve Ziraatta GeliĢmeler, 18391876”, 150. Yılında Tanzimat, Ankara, 1992, s.219; Tevfik Güran, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı,
Ġstanbul, 1998, s.45. Tanzimat‟a doğru dokuma fabrikalarına kaliteli yün temin etmek amacıyla
çiftlikler açılmakta ve koyunlar yetiĢtirilmekteydi. Bununla beraber pamuklu bez dokuyan fabrikalara
kaliteli pamuk yetiĢtirmek için de giriĢimler baĢlamıĢtı. Ġhracatın büyük bölümü de yine ziraî
ürünlerden oluĢmaktaydı. Önsoy, a.g.e., s.19; Rifat Önsoy, “Tanzimatta Üretimi ÇağdaĢlaĢtırma
Çabaları: Ziraat ve Orman Mektepleri, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası
Kongresi, Ġstanbul 12-15 Nisan 1999, ĠRCICA, Ġstanbul, 2001, s.481.
462
Bkz. Güran, a.g.m., s.224.
463
Oysa ziraat XVIII. yüzyıl sonlarından itibaren Avrupa devletlerinde eğitim sayesinde hızlı bir geliĢim
göstermiĢti. Köy okullarında verilen genel eğitime, zirai bilgiler de dâhil edilerek çocuklar ziraata
teĢvik edilmekteydi. Soru cevap Ģeklinde hazırlanmıĢ matbu resimli kitaplar vasıtasıyla teorik olarak
154
edilmiĢti. Ancak ülkede pamuk tarımı yapılmakla beraber çağdaĢ ziraî metotlar
bilinmemekteydi. Dolayısıyla bu fabrikanın hammaddesi olan ince ve temiz pamuk
üretilememekte ve ithal edilmekteydi. Bunun önünü almak ve pamuk ziraatının
güncellenmesini sağlamak amacıyla bu dönemde pamuk üretiminin en modern
yapıldığı yer olan Amerika‟ya müracaat edildi. Bu ülkeden ıslah edilmiĢ tohumlar ile
beraber aralarında donanımlı bir ziraatçı olan Doktor Davis‟in de bulunduğu
uzmanlar getirtildi464. Doktor Davis‟in ziraatçılık ile ilgili birikimi ise konuyla ilgili
devlet adamlarını daha geniĢ bir ziraî reforma yöneltti 465. Bu doğrultuda ziraat ve
harâset madde-i nafi‘asıyla hayvanat terbiyesinin Avrupa’da olduğu gibi memâlik-i
mahruse-i şahanede dahi ta‘lim ve ta‘allümü hususuna dair düĢünceler ön plana
çıktı. Davis ile Osmanlı sanayileĢmesinde etkin bir role sahip olan BarutçubaĢı Hoca
Evanis (Ohannes) arasında gerçekleĢen müzâkereler ayrıntılı bir rapor (lâyiha) ile
ifadesini bularak projelendirildi. Fabrika-yı Hümâyûnlar Nazırı Hüsnü Efendi‟nin
hayata geçirilmesi halinde misli nâ-mesbuk (görülmemiş) bir eser-i celil olacağını
belirttiği proje, 1846 yılı sonunda Sadrazam‟a arz edildi466.
Rapora göre -Mahsulât-ı araziye ve hayvaniye usûl-ı zer ve terbiyesinin
yalnız kal ve kalem ile tefhim ve tefehhümü nâ-kâbil olarak behemahâl- fiilen talim
ve ta„allümüne ihtiyaç vardı. Fiilî olarak uygulanacak yeni metotların ise sürekli
464
ağaç ve tohum ekimi, hayvan yetiĢtirilmesi gibi konular erkek çocuklara, ipek böceği yetiĢtirmek ve
yemek piĢirmek gibi bilgiler de kız çocuklara öğretilmekteydi. Ayrıca tatil vakitlerinde hocaları
nezâretinde mekteplere tahsis edilmiĢ arazilerde çocukların oyun içerisinde pratik yapmalarına gayret
sarfedilmekteydi. Bu sayede zamanla ziraat erbabı olarak yetiĢmeleri sağlanmıĢ olurdu. Bkz. Ceride-i
Havâdis, Nr. 25, s.3 (18 M 1257/12 Mart 2841).
Ceride-i Havâdis Nr. 304 (3 ZA 1262/23 Ekim 1846); BOA., Ġ.HR.37/1728 (15 ZA 1262/4 Kasım
1846).
…Merkûmun malumatı yalnız penbe mahsulâtı ziraatinden ibaret olmayub mahsulât-ı saire-i araziye
ve hayvaniyenin Avrupa’ca memdûh olan cinslerde olmak üzere ziraat ve terbiyete vukuf-ı tamamı
olduğu… BOA., Ġ.MSM. 24/639-3, s.1.
466
BOA., Ġ.MSM. 24/639-2 (23 Z 1262/12 Aralık 1846).
465
155
gözetimi ve yönetimi gerekmekteydi. Bunun için uygun bir yer belirlenerek
talimhane suretinde düzenlenmesi, öğrenci ve iĢçiler (amele) tedarik edilmesi
öngörülmekteydi. Böylece bir yandan üretim prensipleri modernize edilecek diğer
yandan muallimler yetiĢtirilip vilayetlere gönderilmek suretiyle yeni metotlar ülke
geneline yaygınlaĢtırılacaktı467.
Talimhanenin yeri için Baruthane civarında bulunan ve Vidin Valisi Hüseyin
PaĢa‟ya ait olan Ayapapa (Ayamama) Çiftliği satın alınacak ve çiftlik, devlete ait
Uzunköprü Çayırı ve Demirkapı arazisinin eklenmesiyle geniĢletilecekti. Bununla
beraber yaklaĢık 4.000 dönüm geniĢliğinde bir araziye sahip olacak olan talimhaneye
gerektiği kadar hane ve koğuĢ ile ahır gibi binalar inĢa edilecekti.
Talimhaneye alınacak öğrenciler ve iĢçiler üç sınıf Ģeklinde organize
edileceklerdi. Bunlardan ilki sınıf-ı evvel itibar olunup, iyi derece yazı bilen
kimselerden muvazzaf (burslu-maaĢlı) olarak tertip olunacaktı. Sınıf-ı evvel
öğrencilerinden muallimlik derecesini tahsil ederek diploma almaya hak kazananlar
ise belirli bir nizam çerçevesinde hüner ve çalıĢkanlıkları göz önünde bulundurularak
istihdam edileceklerdi. Ġkincisi sınıf-ı sâni adı altında muvazzaf olmayıp kendi istek
ve arzuları ile eğitim alacak kimselerden oluĢacaktı. Bu sınıftan mezun olanlar
diledikleri yerde ziraat ile uğraĢma veya ziraat eğitimi verme hakkına sahip
olacaklardı. Sonuncusu olan sınıf-ı sâlis ise özel bir Ģart aranmaksızın ücret
karĢılığında istihdam edilecek iĢçilerden oluĢacaktı. Bununla beraber sınıf-ı sâni
diplomasına sahip olanlar ile sınıf-ı sâlis içerisinden kabiliyeti olup diploma almaya
layık görülenler devlet tarafından istihdam edilmeyi talep ettikleri takdirde sınıf-ı
467
Layiha (proje) ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. BOA., Ġ.MSM. 24/639-3, s.1-2.
156
evvel öğrencisine uygulanacak muameleye tabi olabileceklerdi. Bütün sınıflar için
gerekli sayıda öğrenci ve iĢçi Ġstanbul, Anadolu ve Rumeli‟den tedârik edilecekti468.
Uygulanacak yeni ziraî prensiplerin öğrenci ve iĢçiler tarafından öğrenilmesi,
ürünlerden alınacak verime dolayısıyla zamana bağlı olduğundan talimhanenin
öngörülen eğitim süresi 6 yıl olarak belirlenmiĢti. Öğrenci ve iĢçiler bu süre
içerisinde Davis tarafından Amerika‟dan gönderilecek 5 ziraatçının yanına
dağıtılarak eğitim alacaklardı. Pratik eğitimin ilk senesine talimhane arazisinin
parsellenerek mevsimine göre hububat tohumuyla ağaç çekirdeklerinin ekimi ve
terbiyesi ile baĢlanacaktı. Ertesi sene hayvan ve boya maddelerinin tımar ve terbiye
iĢlerine bakılacaktı. Sonraki dört sene boyunca da her yıl geliĢim gösteren ürünler
yine öğrenciler tarafından ciddi bir biçimde takip edilerek gerekli iĢlemler
yapılacaktı. Davis‟in Amerika‟dan getirmiĢ olduğu tohum ve çekirdeklerin haricinde
hazırlamıĢ olduğu listeye göre çeĢitli hububat tohumu, ağaç çekirdekleri ve damızlık
hayvanlar ile gerekli olan alet ve edevat Avrupa‟dan satın alınacaktı469.
Raporda öngörüldüğü biçimde yolunda gittiği takdirde altı sene sonunda
yaklaĢık 25 muvazzaf öğretmen ile 300.000 kuruĢ ticaret hacmi olan bir talimhane
468
469
Şakirdân ve amele üç sınıf itibar olub sınıf-ı evveli oldukça yazu bilir adamlardan muvazzaf olarak
müretteb olması ve bunlardan muallimlik derecesini tahsil ile şahadetnâme ahzına nâil olanların
bendegân-ı devlet-i aliyye misüllü emr-i istihdamları yed-i ihtiyarlarında olmamak hüner ve
ma‘rifetlerine ve hidemât-ı meşhûdelerine göre imtiyazât-ı lazımeye mazhar olmak üzere taht-ı
nizamda bulunması ve sınıf-ı sâni muvazzaf olmayarak kendü havâhişi ile gelüb ta‘lim ve ta‘allüm
itmek ve şahadetnâme verildiği halde diledikleri mahallerde ziraat ve harâsete ve isteklü olanlara
ta‘lim ve ta‘allüme me’zun olmak üzrere tertip olunması ve sınıf-ı sâlis amele hey’etinden ecr-i misli
olarak istihdam olunub bir vakt ve şart ile mukayyed olmaması ve fakat sınıf-ı sâniden şahadetnâme
alanların ve sınıf-ı salisde isti‘dâd-ı zâtiyesi olubda şahadetâme ahzına istihkak kesbetmiş
bulunanların içlerinde devletçe istihdama taleb ve iştiyâkı olan bulunduğu takdirde sınıf-ı evvel
hakkında olacak muamelât bi‘aynihi bunlar haklarında dahi icrâ kılınması ve sunuf-ı mezkûre icâb-ı
maslahata tatbiken Der-aliyye’den ve Anadolu ve Rumili’nin münasib mahallerinden lüzûmu mikdar
tedârik olunmak üzere tesviye-i icâbına bakılması tensib kılındığı BOA., Ġ.MSM. 24/639-3, s.1.
Ayrıca Davis‟in ailesi ve Amerika‟dan getirtilecek beĢ kiĢi için bir hane tahsis edilecek ve kendisine
Ġstanbul‟a geldiği gün itibariyle aylık 24.000 kuruĢ maaĢ tahsis edilecekti. BOA., Ġ.MSM. 24/639-3,
s.1.
157
meydana gelmiĢ olacaktı. Bu doğrultuda raporun ekinde Ziraat Talimhanesi‟nin altı
senelik tahmini masrafı da ayrıntılı bir Ģekilde hesap edilmiĢti. Buna göre yardımcısı
ile beraber 1 usta (hoca) 2 tercüman, 5 öğrenci ve 30 iĢçiyle faaliyete geçecek olan
talimhanenin tohum, çekirdek ve alet-edevat gibi diğer masraflarıyla beraber ilk sene
devlete maliyeti 534.961 kuruĢ olacaktı. Bunun 151.984 kuruĢu ise talimhane
arazisine ekilecek olan hububat ve pamuk hâsılatından karĢılanacaktı. Ġkinci sene bir
yandan öğrenci sayısı 15‟e, iĢçi sayısı 75‟e çıkarken diğer yandan gelirlerin artacağı
tahmin edilmekteydi. Nitekim hâsılat çıkarıldıktan sonra senelik masraf yaklaĢık
461.942 kuruĢ olarak belirlenmiĢti. Üçüncü sene ise 25 öğrenci, 150 iĢçi ile faaliyet
gösterecek talimhanenin geliri giderinden 2.795 kuruĢ fazla olarak tespit edilmiĢti.
Dördüncü, beĢinci ve altıncı sene usta ve tercümanlardan kesilecek maaĢlar göz
önüne alındığında senelik 314.795 kuruĢluk fazla hâsılat dolayısıyla gelir ortaya
çıkmaktaydı470.
Basma Fabrikası tesisi özelinde gündeme gelen Ziraat Talimhânesi‟nin,
yapısını öngören rapor Meclis-i Vâlâ‟ya havale ile burada da görüĢülerek olumlu
bulundu. Bu doğrultuda kaleme alınan tezkere, açılacak olan müessesenin ilerde
bütün ülkeye fayda sağlaması ümidiyle irâde için Bâbıâli‟ye arz edildi471. Böylece
yalnız fabrika için değil aynı zamanda bütün ülke tebaası ve ahalisi için faydalı ve
hayırlı bulunan Ziraat Talimhanesi‟nin tesisine 12 Ocak 1847 tarihli irâdenin
ardından baĢlandı472. Masrafları Darphane-i Amire tarafından karĢılanan mektep için
470
Layiha-yı mukaddemde mezkûr talimhanenin hâsılat ve masârifat-ı muhamminesini mutazammın
hülâsadır BOA., Ġ.MSM. 24/639-3, s.2.
471
BOA., Ġ.MSM. 24/639-1 (7 M 1263/26 Aralık 1846).
472
BOA., Ġ.MSM. 24/639 (24 M 1263/12 Ocak 1847); Takvim-i Vekâyi, def‘a 318 (6 S 1363/24 Ocak
1847); Türk Ziraat Tarihine Bir BakıĢ, s.91; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.564-565; Ragıp Ziya Mağden,
Zirai Öğretimde 110 Yıl, Ankara, 1959, s.14; Önsoy, “Tanzimatta Üretimi ÇağdaĢlaĢtırma…”, 482;
158
ilk önce Ayamama Çiftliği eğitime elveriĢli hale getirildi. Binalar inĢa edilerek
mektep için gerekli olan alet ve edevat temin edildi. Alt yapı çalıĢmalarının sona
ermesiyle 1848 yılında eğitim faaliyetine baĢlandı473.
Açıldıktan sonra mektepte, raporda belirlenen prensiplerin uygulanması
noktasında çalıĢmalar baĢlatıldı. Ancak ilerleyen yıllarda rapordan ziyade Ģartlar
etkili oldu. 1848 yılı Mart ayı itibariyle Ziraat Mektebi‟nde 9‟u Müslüman 5‟i
Gayrimüslim
olmak
üzere
toplam
14
muvazzaf
(burslu-maaĢlı)
öğrenci
bulunmaktaydı. Ġlk yılda yeterli donanıma sahip öğrenci bulmak için Mekteb-i
Tıbbiye‟ye müracaat edilmiĢ ve Ziraat Mektebi‟nin ilk öğrencileri, buraya devam
edenler arasından seçilmiĢlerdi474.
Tablo 3.11.Ziraat Mektebi‟nin ilk öğrencileri
Müslim
Gayrimüslim
Toplam
Ömer
Efendi
Ahmet
Efendi
Bogos
Ġsim
Ahmet
Efendi
Ġsmail
Efendi
Karabet
Toplam
Ġsmail
Efendi
ġakir
Efendi
Haçik
Tevfik
Efendi
Seyyid Zihni
Efendi
Karabet
Edhem
Efendi
___
Evanis
9
5
14
Yine rapora göre öğrencilere 750‟Ģer, iĢçilere ise 300‟er kuruĢ maaĢ tahsisi
öngörülmüĢtü475. Ancak mektebin açıldığı dönemde öğrenci maaĢlarında belirli bir
Güran, a.g.m., s.221; Donald Quataert, Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarım 1876-1908,
Çevirenler: Nilay Özok Gündoğan, Azat Zana Gündoğan, Ġstanbul, 2008, s.97.
473
Ziraat Mektebi‟nin inĢaat masrafları için bkz. BOA., HH.d, Nr.68, s.1-3. BOA., HH.d, Nr.69, s.2.
Güran, a.g.m., s.221.
474
Bkz. Ziraat Mektebi’nin iki yüz altmış dört senesi Mart ibtidasından Şubat nihayetine değin on iki mah
zarfında me’murîn maâşıyla ücûrât-ı amele ve masarif-i sairesini mübeyyin ilm ü haberdir BOA.,
HH.d, Nr. 264 (1 Mart 1264/13 Mart 1848-28 ġubat 1264/12 Mart 1849); Ziraat Mektebi’nin iki yüz
altmış dört senesi Mart ibtidasından Ağustos nihayetine kadar altı ay zarfında vuku‘bulan maâş-ı
me’murîn ve ücûrât-ı amele ve masarif-i sairesini mübeyyin defterdir. BOA., HH.d, Nr. 617 (1 Mart
1264/13 Mart 1848-31 Ağustos 1264/12 Eylül 1848); Güran, a.g.m., s.221.
475
BOA., Ġ.MSM. 24/639-3, s.2.
159
düzen söz konusu değildi. Nitekim Müslüman öğrencilerden Ömer Efendi 750,
Edhem Efendi 250 kuruĢ maaĢ alırken diğerlerine 400 kuruĢ tahsis edilmiĢti.
Gayrimüslim öğrencilerden ise Haçik 400 kuruĢ, Bogos ile Evanis 350 kuruĢ ve her
iki Karabet 250‟Ģer kuruĢ maaĢ almaktaydılar476. 1848 yılı Ekim ayından itibaren
öğrenci maaĢları standarda kavuĢarak 250 kuruĢ olarak düzenlendi477. Aynı yılın
Kasım ayına gelindiğinde öğrenci mevcudu ise 39‟a ulaĢtı478. 1849 yılı Eylülünde
mektebin, dıĢarıdan kabul edilenler de dâhil olmak üzere, 28‟i Gayrimüslim 23‟ü
Müslim toplam 51 öğrencisi vardı479.
Ġyi cins pamuk üretmek için tesisine baĢlanan mektepte, zamanla çeĢitli
konularda dersler verilmeye baĢlandı. Bunlar Hesap, Coğrafya, Geometri, Felsefe,
Yol ve Köprücülük, Biyoloji, Hayvanat, Ziraat, Bahçıvanlık, gerekli olacak kadar
Baytarlık, ġeker Üretimi, Ġpek Böcekçiliği, yünlü hayvanların özellikle de merinos
koyunlarının ıslahı ile ilgili teorik ve pratik dersler idi. Ayrıca öğrencilere
Avrupa‟dan getirtilen modern çiftçi aletlerin nasıl kullanılması gerektiği de
gösterilmekteydi480.
476
Ziraat Mektebi’nin iki yüz altmış dört senesi Eylül ibtidasından mah-ı mezbûr nihayetine değin bir
mah zarfında maâş-ı me’murîn ve demirbaş ve zehâir bahasıyla masarifât-ı sairesini mübeyyin
defterdir BOA., HH.d, Nr. 617, s.37. Der-mah-ı Teşrin-i evvel sene 1264, maâş-ı me’murîn ve
şakirdân ve amele ücürâtı. BOA., HH.d, Nr. 264, s.21.
477
Der-mah-ı Teşrin-i evvel sene 1264, maâş-ı me’murîn ve şakirdân ve amele ücürâtı BOA., HH.d, Nr.
264, s.21; Ziraat Mektebi’nin bin iki yüz altmış dört senesi Teşrin-i evvel ibtidasından nihayetine
değin bir mah zarfında maâş-ı me’murîn ve amele ücürâtı ve zehâir ve demirbaş bahasıyla masarifât-ı
sairesini mübeyyin defterdir BOA., HH.d, Nr. 617, s.38.
478
Der-mah-ı Teşrin-i sâni sene 1264, maâş-ı me’murîn ve şakirdân ve amele ücürâtı BOA., HH.d, Nr.
264, s.21; Ziraat Mektebi’nin bin iki yüz altmış dört senesi Teşrin-i sâni ibtidasından nihayetine değin
bir mah zarfında maâş-ı me’murîn ve amele ücürâtı ve zehâir ve demirbaş bahasıyla masarifât-ı
sairesini mübeyyin defterdir BOA., HH.d, Nr. 617, s.39.
479
Ziraat Mektebi’nin 1265 senesi Eylül ibtidasından nihayetine değin bir aylık masarifât kaydı BOA.,
HH.d, Nr.13806; BOA., Ġ.MVL.197/6092-4; Türk Ziraat Tarihine Bir BakıĢ, s.192; Ergin, a.g.e.,
C.I-II, s.566; Güran, a.g.m., s.221.
480
Türk Ziraat Tarihine Bir BakıĢ, s.192; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.566; M.A., Ubicini, Türkiye 1850, C.I,
s.202.
160
Yapısını öngören raporda belirtildiği üzere mektep yatılıydı. Öğrenciler,
gündüzleri almakta oldukları teorik ve pratik dersleri takip etmekte ve akĢamları da
mektepte ikâmet etmekteydiler. Bu sayede özellikle uygulama alanında eğitimin
sürekliliği sağlanmaktaydı.
Ziraat Mektebi‟nin ilk hocası 1846 sonbaharında pamuk ziraatındaki yeni
metodları tanıtmak ve uygulamak için Amerika‟dan getirtilen ziraatçılardan Doktor
Davis idi481. Maiyeti ile birlikte 26.000 kuruĢ maaĢ ile göreve getirilen Davis‟in yanı
sıra Hüseyin Efendi de 750 kuruĢ aylıkla mektebe müdür olarak tayin edilmiĢti.
Ayrıca Davis tarafından şakirdana ta‘rif ve ta‘limi lazım gelecek hususatın tefhimi
içün 1.000 kuruĢ maaĢla bir de tercüman atanmıĢtı482. Tercümanın anlatılan konuları
önce kendisi anlayıp sonra öğrencilere aktaracak olması ise bu görevi hassas hale
getirmekteydi. Bu nedenle sonradan Avrupa‟da 5 yıl ziraat eğitimi almıĢ olan ve
mahsulât-ı araziye ve hayvaniyenin ilmiyat ve ameliyatını öğrendiği ifade edilen
Ağaton Efendi‟nin tercümanlık iĢini üslenmesine karar verildi483.
Ekim 1848 yılından itibaren müdürlük görevini El-Hac Bekir Ağa yürütürken
mektebin tek hocası Ağaton Efendi olmuĢtu484. 1849 yılına gelindiğinde Bekir Ağa
ve Ağaton‟un haricinde Keğork Efendi, Mösyö Kranz ve Said Ağa mektebin hoca
kadrosunda yer almaktaydılar.
481
BOA., Ġ.HR.37/1728 (15 ZA 1262/4 Kasım 1846).
BOA., HH.d, Nr. 617, s.37.
483
BOA., Ġ.DH.138/7098 (17 RA 1263/5 Mart 1847). 1823 yılında Hasköy‟de doğan Ağaton Krikor
Efendi, ilk tahsilini yine aynı yerde bulunan Nersesyan Mektebi‟nde yapmıĢtır. 1840 yılında ise Ziraat
eğitimi için Paris‟e gönderilmiĢtir. Paris‟te bulunan Grignon Yüksek Ziraat Mektebi‟ndeki baĢarısı
dikkatten kaçmamıĢ ve ülkeye döndüğünde Ziraat Mektebi‟nin tesisinde önemli görev üslenerek aynı
zamanda mektebin baĢhocası olmuĢtur. Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler, Ġstanbul,
2003, s.8-9; Mağden, a.g.e., s.14-15.
484
BOA., HH.d, Nr. 617, s.38.
482
161
Tablo 3.12.1849 yılında Ziraat Mektebi‟nin öğrenci ve hocaları ile aldıkları
maaĢlar485
Hocalar
Ġsim
El-Hâc Bekir Ağa (Müdür)
Ağaton
Keğork
Fransızca Hocası Kranz
Vekilharç Sait Ağa
MaaĢ (KuruĢ)
750
4.000
2.000
2.000
1.000
Öğrenciler
Gayrimüslim
Ġsim
Canik
Boranz
Haçik
Evanis
Karabet
Evanis
ZarĢto
Pandeli
Bogos
Yanko
Bogos
Evadis
Karabet
Bogos
MaaĢ
(KuruĢ)
250
250
250
250
250
250
250
250
250
250
250
250
250
250
Ġsim
Rafayel
Cebro
Mıgırdıç
Josef
Artin
Nikola
Antranik
Hamparsun
Garabet
Agopyan
Nikohi
Sirabet
Manuk
Pandeli
MaaĢ
(KuruĢ)
250
250
250
250
250
250
250
250
250
250
250
250
250
250
Müslim
Ġsim
Ahmet Efendi
Osman Efendi
Mehmet Salih Efendi
Ahmet Efendi
Tevfik Efendi
Ġzzet Efendi
Arif Efendi
Ġbrahim Efendi
Mehmet Efendi
Tahsin Efendi
Mustafa Efendi
Ġbrahim Efendi
Hafız Efendi
Edhem Efendi
MaaĢ
(KuruĢ)
250
250
250
250
250
250
250
250
250
250
250
250
250
250
Ġsim
Mustafa Efendi
Ahmet Efendi
Hüseyin Efendi
Besim Efendi
Ali Efendi
Hüseyin Efendi
Cavit Efendi
Rıfat Efendi
Arif Efendi
-----------
MaaĢ
(KuruĢ)
250
250
250
250
250
250
250
250
250
-----------
Dersler daha ziyade uygulamaya yönelik olduğu için hoca ve öğrencilerin
haricinde, mektep arazisinde bulunan geniĢ tarlaları iĢlemek ve diğer çiftlik
hizmetlerini görmek üzere çok sayıda iĢçi çalıĢmaktaydı. Temizlik, yemek ve diğer
iĢleri görmek için hizmetçiler de görevlendirilmiĢti. Bununla beraber bir aĢçı, bir de
hekim bulunmaktaydı. Böylece kısa sürede kadrosu geniĢleyen mektep, modern alet
ve edevatların kullanıldığı, uygulamalı çağdaĢ bir meslekî eğitim kurumu
görünümüne kavuĢmaya baĢladı. Ġdarecilerin de ilk etapta üzerinde önemle durduğu
ve her türlü ihtiyacının karĢılandığı mektebin 1848 Martından itibaren bir yıllık süre
zarfındaki masrafı 614.098,5 kuruĢ idi486.
485
486
BOA., HH.d, Nr.13806.
Bu arada mektebe tahsis edilmiĢ olan arazilere ekilen buğday ve sair ürünlerden öngörülenin aksine az
bir gelir elde edilmekteydi. Örneğin mektebin 1847 yılındaki geliri 4.905 kuruĢ idi. BOA., HH.d, Nr.
617, s.37 (13 RA 1265/6 ġubat 1849). Mektep için harcanan para, sanayileĢme ve modernleĢme
yolundaki gayretlerin önemine en güzel örnektir. Lakin süreklilik ve geri dönüĢüm olmadığı için
yapılan masraflar boĢa gitmiĢtir.
162
3.2.4.Nafia Nezâreti Ġdâresi Altına Alınması
1850 yılında mektebin suret-i idaresi ile mevcut durumu yeniden gözden
geçirildi. Aralarında Ticaret Nazırı ve hocalarından Ağaton‟un da yer aldığı bir
mecliste
Ziraat
Mektebi‟nin,
Nafia
Nezâreti‟nin
idaresi
altına
verilmesi
kararlaĢtırıldı. Bundan sonra gerekli olacak düzenlemelerin de Nafia Nazırı
tarafından kaleme alınması öngörüldü. Ayrıca bazı öğrencilerin ziraat ilmine
Ģimdiden vâkıf oldukları belirtilerek bunların icap eden yerlere gönderilmesinde
fayda olacağı, bununla beraber diğer öğrencilerin de üç-beĢ sene içerisinde mezun
olabilecekleri dile getirildi. Mevcut öğrencilerden bir kısmının ise ziraat ilmi için
gerekli olan bazı fenleri öğrenmek üzere Mekteb-i Tıbbiye‟ye verilmesinin lüzumuna
iĢaret edildi. Müzâkere edilen bütün konular, 8 Mayıs 1850 tarihinden itibaren hayata
geçirilmeye baĢlandı487.
Tablo 3.13.Ziraat Mektebi‟nin Nafia Nezâreti Ġdaresi‟ne geçiĢi sırasında öğrenci ve
hoca kadrosuyla bir aylık masrafı488
Hocalar
Ġsim
Müdür Bekir Ağa
Muallim Hoca Ağaton
Diğer Hoca Keğork
Fransız Hocası Kranz
Toplam (KuruĢ)
MaaĢ
750
4.000
2.000
1.000
7.750
Sayı
Öğrenciler
MaaĢ
Ġslam
19
4.750
Reaya
28
7.000
11.750
ĠĢçi Ücretleri
ĠĢçi
Sayısı
41
Diğer
Masraflar
Toplam
Ücret
7.570
12.765
7.570
12.765
Toplam
(KuruĢ)
39.835
3.2.5.Geçici Olarak Mekteb-i Tıbbiye’ye Nakli
1850 yılı sonlarına gelindiğinde ise Ziraat Mektebi‟nde iĢlerin yolunda
olmadığı görüldü. Öğrencilerin Ģikâyeti ile baĢlayan bu olumsuzluğun temel sebebi,
yine onların ifadesine göre elveriĢsiz koĢullar idi. Buna göre mektebin bulunduğu
487
BOA., Ġ.DH. 213/12416 (26 C 1266/9 Mayıs 1850); ; BOA., BEO., A.MKT.MHM. 21/9 (29 C
1266/12 Mayıs 1850).
488
BOA., Ġ.DH. 213/12416-4.
163
bölge uygunsuzdu ve kıĢ günlerinde iklim oldukça sertti. Dolayısıyla birçok öğrenci
hastalıkla uğraĢmak zorunda kalıyordu. Bunun yanı sıra ziraat ilmini hakkıyla
öğrenmek için yeterli alet ve edevat bulunmamaktaydı. Hatta kitap yetersizliğinden
dolayı dersler teorik olarak dahi yapılamaktaydı489. Öğrenciler bu sıkıntıların
giderilmesini ve gerekli aletlerin verilmesi için irâde buyrulması talebini içeren
dilekçelerini padiĢaha arz ettiler. Bunun üzerine konunun Meclis-i Vâlâ‟ya havale
edilerek mütalaa edilmesi ve gereğinin buna göre yapılması istendi490.
Aslında öğrencilerin ve mektebin bu vaziyeti daha önce de dile getirilmiĢ ve
bir ıslahat yapılması istenmiĢti. Mektebin Ayamama Çiftliği‟nden havası ve arazisi
uygun olan devlete ait baĢka bir çiftliğe taĢınması dile getirilmiĢti. Öğrenciler de
durumlarını arzuhal ile ifade edince konu acilen ele alındı. Ġlk olarak mektebin baĢka
bir yere taĢınması düĢünüldüyse de gerek içinde bulunulan kıĢ Ģartları gerekse
yeniden bina inĢa edilmesinin gerekmesi ve bunun uzun zaman alacak olması, bu
çözümü öteledi. Konu Meclis-i Vâlâ tarafından Nafia ve Maliye nezâretlerinin
görüĢü de alınarak müzâkere edildi. Neticede gerekli olan ıslahatın ileride yavaĢ
yavaĢ yapılması kararlaĢtırılarak öğrencilerin Ģimdilik Mekteb-i Tıbbiye‟ye
nakledilmeleri uygun görüldü491. 17 Ocak 1851 tarihli irâdenin ardından da gerekli
iĢlemlere baĢlandı492. Mekteb-i Tıbbiye Nezâreti‟ne bilgi verilerek bu zaruri
durumun önem ve aciliyetinden bahsedildi ve öğrencilerin geçici olarak münasip bir
489
Ziraat, Osmanlı Devleti‟nde ilk defa bir eğitim kurumunda, ilmi metotlarla öğretilmeye baĢlandığı için
konu ile ilgili materyal sıkıntısı çekilmekteydi. Zira gerekli kitapların ziraat ilminde Osmanlı‟dan çok
daha ileride olan Avrupa‟dan getirtilerek tercüme edilmesi gerekmekteydi. Bu doğrultuda 1850
Ekimi‟nde Paris Sefareti tarafından Fransa Ziraat Mektebi‟nde telif edilmiĢ bir kitaptan 6 cilt
gönderildiği görülmektedir. BOA., HR.TO 70/86 (7 Octobre/Ekim 1850). Zaman alan bu durum ise
öğrencilerin kitap noktasında sıkıntı yaĢamalarına neden olmuĢtur.
490
BOA., Ġ.MVL. 197/6092-3 (Gurre-i Muharrem 1267/6 Kasım 1850).
491
BOA., BEO., A.AMD. 27/37 (13 S 1267/18 Aralık 1850); BOA., Ġ.MVL. 197/6092-1 (29 S 1267/3
Ocak 1851).
492
BOA., Ġ.MVL. 197/6092 (14 RA 1267/17 Ocak 1851).
164
mahale yerleĢtirilmeleri istendi493. Bunun üzerine Humbarahane KıĢlası içerisindeki
bazı odalar geçici olarak Ziraat Mektebi öğrencilerine tahsis edildi494. Böylece
öğrenciler eğitimlerine, Mekteb-i Tıbbiye binasında devam etmeye baĢladı.
Geçici bir bina için Mekteb-i Tıbbiye‟nin tercih edilmesinde Ziraat Mektebi
öğrencilerinin bazı dersleri buradan almaları düĢüncesinin de etkili olduğu
söylenebilir. Biraz yukarıda bahsedildiği üzere Ağaton Efendi önceden bu durumu
dile getirmiĢ ve öğrencilerden bir kısmının ilgili dersleri Mekteb-i Tıbbiye‟den
almaları gerektiğini belirtmiĢti. Yani bu iki mektebin aynı mekânda olması hoca
sıkıntısını giderebilirdi. Nitekim Mekteb-i Tıbbiye hocalarından Boğos‟un Ziraat
Mektebi‟nde de ders vermek için müracaatta bulunması bu durumu destekler
niteliktedir495.
3.2.6.Mektebin Kapatılması
Bu arada Ziraat Mektebi için devlete ait olan çiftliklerden birinin seçilmesi ve
gerekli binaların inĢası için giriĢimlere baĢlanmıĢtı496. Ancak faaliyetler sürüncemede
kaldı. 1851 yılı Ekim ayına kadar baĢka bir müstakil yer tespit etmek için fiilî bir
giriĢim olmadı. Dahası bu tarih itibariyle mektebin tamamen kapanmasına karar
verildi. Bu kararın alınmasının görünürdeki sebebi ise taĢraya gidecek öğrenci
yetiĢtirilememesiydi. Zira Ziraat Mektebi‟nin tesis edilme nedenlerinden biri ve en
önemlisi, yetiĢtirilen öğrencilerin taĢraya dağıtılarak modern metotları yaymaları
fikriydi. Dolayısıyla mektebe alınacak öğrencilerin Ġstanbul ile sınırlı kalmaması
493
BOA., BEO., A.MKT.MVL. 38/40 (23 RA 1267/26 Ocak 1851); BOA., BEO., A.MKT.NZD.25/74
(25 RA 1267/28 Ocak 1851).
494
Bu, Ağustos 1852 tarihli Meclis-i Vâlâ irâdesinden anlaĢılmaktadır. BOA., Ġ.MVL.242/8701 (2 N
1268/20 Haziran 1852).
495
BOA., BEO., A.MKT.NZD. 29/88 (17 CA 1267/20 Mart 1851).
496
BOA., Ġ.DH. 232/13959 (18 C 1267/20 Nisan 1851).
165
öngörülmüĢtü. Ancak bu düĢünce pratiğe dökülemedi. Mevcut öğrenciler, projeden
hızlı netice almak düĢüncesiyle Mekteb-i Tıbbiye‟den seçildiler. Dolayısıyla
taĢradaki ziraî yöntemlerin güncellenmesine katkı sağlamak üzere buralara
gidecekleri düĢünülmemekteydi. Bu düĢünceye istinaden mektepten artık bir fayda
sağlanamayacağı ve yapılan masrafların boĢa gideceği ileri sürüldü. Neticede ilerde
gerek görüldüğü takdirde yeniden açılması saklı tutularak kapanmasına karar
verildi497. Bu kararın ardından süreçte uygulanacak prosedürler belirlendi.
Kapanacak olan mektebin müdür ve memur maaĢlarının hazineye
bırakılması,498 ayrıca mektep mualliminin ziraat ilmine vâkıf olmasından dolayı
fenn-i ziraat ve ticarete dair kitapları tercüme etmek üzere istihdam edilmesi ve
kendisine uygun bir maaĢ tahsis edilmesi uygun görüldü499. Bununla beraber görevli
olan diğer memurların kayrılması, öğrencilerin ise önceden Mekteb-i Tıbbiye‟den
seçildikleri için, tekrar buraya iade edilmeleri kararına varıldı500. Son olarak
Avrupa‟dan getirtilmiĢ olan alet ve edevatın listelenerek uygun bir yerde muhafaza
edilmesi görevi de Ticaret Nazırı‟na havale edildi501. Böylece Ziraat Mektebi‟nin
yaklaĢık üç yıl süren eğitim serüveni sona ermiĢ oldu.
497
BOA., Ġ.DH. 241/14635 (17 Z 1267/13 Ekim 1851).
BOA., BEO., A.AMD. 31/97 (14 Z 1267/10 Ekim 1851).
499
Mektep mualliminden kasıt mektebin direktörü, baĢka bir deyiĢle baĢ hocasıdır. Bu görev Ağaton
Efendi‟nin uhdesindeydi. Ancak Ağaton Efendi‟nin görevinden istifa ettiği, yerine ise 2.500 kuruĢ
maaĢ tahsisatıyla baĢka bir muallimin tayin olunduğu anlaĢılmaktadır. BOA., Ġ.DH. 243/14837-1 (27
M 1268/22 Kasım 1851); BOA., BEO., A.AMD. 33/70 (29 M 1268/24 Kasım 1851). Yuanko isimli
yeni muallim, daha sonra ziraat fenni ile ilgili kitap ve risale tercüme etmek üzere 2.000 kuruĢ maaĢla
Meclis-i Nafia azalığı görevine getirilmiĢtir. BOA., Ġ.DH. 243/14837 (3 S 1268/28 Kasım 1851);
BOA., BEO., A.MKT.MHM. 40/94 (9 S 1268/4 Aralık 1851).
500
Mektebin lağvı sırasında memur sayısı 5, öğrenci sayısı 49 idi. BOA., MAD.d, Nr.10572, s.95 (12 RA
1268/5 Ocak 1852).
501
BOA., Ġ.DH. 241/14635 (17 Z 1267/13 Ekim 1851); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 37/77 (23 S
1268/18 Aralık 1851). Daha sonra mektebin yeri olan Ayamama Çiftliği, Ġstabl-ı Amire‟ye yani saray
ahırına bağlandı. Burada bulanan eĢyalar da imza karĢılığında Ġstabl-ı Amire müdürüne devredildi.
BOA., MAD.d, Nr.10572, s.95 (12 RA 1268/5 Ocak 1852).
498
166
Elde edilen bilgiler ıĢığında mektebin bu Ģekilde kapanmasının, gerekli ve
yeterli hazırlıkların yapılamamsından kaynaklandığını ifade etmek mümkündür.
Aynı zamanda üç yıllık süre içerisinde yapılan masrafların da karĢılığının
alınamadığı görülmektedir502. Mektebin kapanmasının ardından burada hizmet veren
muallimlerden faydalanılamadığı gibi öğrenciler de arada kalmıĢlardır. Nitekim
Ziraat Mektebi açıldığında Mekteb-i Tıbbiye‟den seçilerek buraya alınan öğrenciler,
ne tıp eğitimini ne de ziraat eğitimini hakkıyla alabilmiĢlerdir503. Buna rağmen Ziraat
Mektebi, modern meslekî eğitimin doğuĢunda ve geliĢiminde en önemli
merhalelerdendir. Bu ilk teĢebbüs ekonomik açıdan devletin, geçmiĢte olduğu gibi
modernleĢme sürecinde de, ihtiyaç duyduğu en önemli alana yöneliktir. Dolayısıyla
mektep kapandıktan sonra yeniden açılması için Tanzimat dönemi sonuna kadar
giriĢimlerde bulunulmuĢtur. Hatta 1871 yılında bir de nizamnâme hazırlanmıĢtır504.
Ancak içinde bulunulan ekonomik sıkıntılar ve öncelik arz eden siyasi meseleler
nedeniyle yeniden açılması 1891 yılını bulmuĢtur. Ziraat Talimhanesi, bu tarihte
Halkalı Ziraat Mektebi adıyla tesis edilmiĢtir505.
502
Mektebin masraflarının bütçeye ağır geldiği görülmektedir. Hatta bu durumun kapanmasında önemli
rol oynadığını söylemek yerinde olur. Nitekim mektep kapandığı sırada hocaların beĢ ay maaĢ
alamadıkları anlaĢılmaktadır. BOA., BEO., A.MKT.MHM. 44/72 (19 CA 1268/21 Mart 1852);
BOA., Ġ.MVL. 239/8524 (5 N 1268/23 Haziran 1852); BOA., BEO., A.MKT.MVL. 54/17 (20 N
1268/8 Temmuz 1852); BOA., BEO., A.MKT.NZD. 60/97 (29 Z 1268/14 Ekim 1852).
503
Mekteb-i Tıbbiye‟de eğitim görmekte iken Ziraat Mektebi‟ne imtihanla giren Hafız Ġbrahim‟in her iki
fenden de zayıf kaldığını ve boĢda olduğunu ifade ettiği arzuhali bu durumu ifadede oldukça
önemlidir. Ayrıca tek örnek te bu değildir. Mukaddeman Mekteb-i Tıbbiye şakirdânından olub
muahharan Ayastefanos’da ihdas olunan Mekteb-i Ziraat de dahi tahsil-i fen ve lisan itmiş ve şimdiki
halde boşta kalmış olan Seyyid Ömer Efendi’nin münasip bir hizmetde istihdam olunması istidasını
havi Ticaret Nezâreti‟ne takdim etmiĢ olduğu arzuhal de konuya en güzel örnektir. BOA., HR.MKT.
56/86 (5 CA 1269/14 ġubat 853). Bununla beraber öğrenciler içerisinde Mekteb-i Tıbbiye‟ye de
devam edemeyip açıkta kalanların da olduğu görülmektedir. BOA., HR.MKT. 100/94 (18 CA 1271/6
ġubat 1855).
504
Bkz. BOA., Meclis-i Tanzimat Defteri Nr.3, s.38-41 (2 Z 1287/23 ġubat 1871).
505
Mağden, a.g.e., s.21-28. Bkz. Sevtap Kadıoğlu, “Osmanlı döneminde Türkiye‟de Ziraat Okulları
Üzerine Notlar ve Tedrisat-ı Ziraiye Nizamnâmesi”, Kutadgubilig, S.8, Ġstanbul, 2005, s.241-243.
167
3.3.Sanayi Mektepleri
Meslekî çağdaĢ eğitime yönelik ikinci giriĢim ise 1848 yılında fabrika
merkezine dönüĢmüĢ olan Zeytinburnu‟nda bir Mekteb-i Sanayi açma teĢebbüsünde
görüldü. Ancak binası ve öğrencileri tedarik edilerek riyâziye, kimya, tabakat
(jeoloji), madeniyat, resim ve nafia mühendisliği derslerinin okutulması düĢünülen
mektep, açılamadı506.
Bundan birkaç yıl sonra da Ġstanbul‟da sanayi mektebi açılması için çabaların
devam ettiği görülmektedir. Nitekim 1850 yılında tebaa-yı Devlet-i Aliyye’nin
ihtiyacât ve matlubât-ı hâzırasına muvafık görünen bir Mekteb-i Hiref ve Sanayi‟nin
tesisine yönelik Avrupa kaynaklı bir rapor hazırlanmıĢtı507. BükreĢ‟de Mösyö Manu
tarafından hazırlanarak Sadâret‟e yazılmıĢ arzuhal ile takdim edilen raporda, 504
öğrenci potansiyeline sahip bir mektebin açılması ve mektebin masrafını idare için
8.000 hisseden mürekkep bir de kumpanyanın teĢkili teklif edilmekteydi508. Raporun
meslekî eğitime yönelik teferruatı ise Ģöyleydi; eğitim süresi 8 yıl olacak olan
mektebe her sene yaĢları 8 ile 11 arasında değiĢen 63 öğrenci alınacaktı. Eğitim dili
ekseriyetle Türkçe olacaktı. Öğrenciler, birinci ve ikinci sene okuyup yazmayı,
rakamları, Fen-i Resmi tahsilin yanı sıra Hendese, Makine, bazı yabancı lisanlar,
Coğrafya ve Mûsikî derslerini okuyacaklardı. Üçüncü ve dördüncü senelerde
seçecekleri mesleğin pratiğine yönlendirileceklerdi. Bu meslekler NakkaĢlık,
506
Ergin, a.g.e., C.I-II, s.627-628. Mektep, Osmanlı sanayileĢme politikasında etkili olan, birçok
fabrikanın tesisine nezâret eden Ohannes Dadyan‟ın teĢvikiyle açılmıĢtı. Dadyan‟ın oğlu ve bir yeğeni
de mektebe idareci ve eğitimci olarak seçilmiĢlerdi. Ali Rıza Seyfi, “Ġmparatorluk Devrinde
SanayileĢme Komedisi”, Cumhuriyet, 31 Temmuz ve Ağustos 1939, s.5; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.628;
Clark, a.g.m., s.474; Önsoy, a.g.e., s.115. Dadyan ailesi ile ilgili bilgi için ayrıca bkz. Pamukciyan,
a.g.e., s.195-198.
507
Bkz. BOA., HR.TO 411/10 (16 Mart 1850).
508
Her hisse senelik 480 kuruĢ itibarıyla on yılda ödenmek üzere 4.800 kuruĢtan ibaret olacaktı. Böylece
mektebin senelik gelirinin 3.840.000 kuruĢ olacağı öngörülmekteydi.
168
Oymacılık, Doğramacılık, Abanosculuk, Çilingirlik, Dökmecilik, Saatçılık, her nevi
Hakkaklık, Dokumacılık, Boyacılık ve diğer güncel sanatlara yönelik olacaktı.
BeĢinci ve altıncı sene hisse sahiplerinin menfaatine yönelik imalat çalıĢmalarında
bulunacaklardı. Son iki yılda ise imalattan ziyade bu yıllarda verilecek olan
matematik, fizik ve kimya derslerine ağırlık verilerek eğitim tamamlanacaktı. Mezun
olan öğrencilere bir takım alet ve edevat ile kabiliyetlerine göre en az 4.000 kuruĢ
olmak üzere 8.000 kuruĢa kadar atiye verilecekti. Mektebin eğitim iĢleri ise Meclis-i
Maârif‟in taht-ı nezâretinde bulunacak ve idare için meclis nâzırı tarafından 5 memur
tayin edilecekti. Böylece açılacak olan sanayi mektebinde bir zümre-i sanatkâran
yetiĢecek ve Devlet-i Aliyye birkaç sene zarfında Avrupa‟da hiref ve sanayide
ilerlemiĢ olan milletler ile aynı seviyeye gelecekti. Ancak bu raporda yapısı ayrıntılı
olarak öngörülen Mekteb-i Hiref ve Sanayi‟nin tesisi noktasında fiilî bir giriĢim
olmadı.
Gerek Ziraat Mektebi, gerekse Sanayi Mektebi, acil ihtiyaçlara yönelik alt
yapıdan yoksun plansız ve programsız tedbirlerin eseri olarak meydana geldiler.
Bundan dolayı bu ilk deneme-yanılmanın ve tecrübesizliğin neticesinde Ziraat
Mektebi birkaç yıl dayansa da Sanayi Mektebi‟nin açılıĢı bile yapılamadı. Takip
eden yıllarda ise gerek içerde ve gerekse dıĢarıda çözülmesi gereken acil siyasi
problemler ile mâli bunalımlar diğer alanlarda olduğu gibi meslekî eğitime yönelik
teĢebbüsleri de sadece düĢüncede bıraktı509.
509
Balkanlardaki karıĢıklıklar ve Rusya ile yapılan Kırım SavaĢı bu problemlerden en önemlileridir.
169
3.3.1.Islahhaneler
Osmanlı Devleti‟nde meslekî-teknik eğitimin modern manada en etkin
dönüĢümü ise Mithat PaĢa‟nın NiĢ‟e vali tayin edilmesiyle baĢladı510. PaĢa, bölge
halkları arasında hızla yayılan ayrılıkçı fikirlerin önüne geçmek ve bu fikirlere
alternatif çözümler üreterek halk ile devleti barıĢtırmak üzere 4 ġubat 1861 tarihinde
göreve getirildi. Ġlk hedefi, konu ile ilgili çözüm önerilerini bir plan dâhilinde hayata
geçirmekti. Ġki aĢama olarak uygulamayı düĢündüğü bu plana göre yapılacak ilk iĢ,
bölgenin güveniliğini temin ederek sükûneti sağlamaktı. Ġkinci aĢama ise büyük
devletlerin bölgedeki zararlı faaliyetlerini engelleyerek, sosyal ve ekonomik
açılımlarla bu faaliyetlere karĢılık vermekti511. Bu doğrultuda Merkez Odası ve
Meclis-i Muvakkat adıyla açmıĢ olduğu meclisler, bölge ahalisinin devletle
barıĢmasında önemli bir rol oynamıĢtı. Bunun yanı sıra uygulanan çeĢitli sosyal ve
ekonomik projelerden baĢarılı neticeler alınmaktaydı512. Bunlardan birisi de
Islahhâne projesiydi. Önce NiĢ‟te ardından Rusçuk ve Sofya‟da açılan ıslahhâneler
510
Mithat PaĢa, ehemmiyet-i mevkisi cihetiyle vali bulunacak zatın idare-i melekeye vâkıf ve dirâyet-i
sahiha ile muttasıf olması lâzıme-i halden olduğuna mebni NiĢ‟e vali tayin olunmuĢtu. BOA., Ġ.MMS.
21/924 (23 B 1277/4 ġubat 1861). Asıl adı Ahmed ġefik olan Midhat PaĢa‟nın NiĢ‟e Vali tayin
edildiği döneme kadarki meslek hayatı için bkz. Ali Haydar Mithat, Mithat PaĢa’nın Hayat-ı
Siyasiyesi, Hidemâtı, ġehadeti, Kahire, 1322; M. Tayyip Gökbilgin, “Midhat PaĢa”, Ġ.A., C.VIII,
EskiĢehir, 1997, s.270-271; Tabsıra-i Ġbret, C.I., (Hazırlayan: Osman Selim Kocahanoğlu), Ġstanbul,
1997 s.17-29; Bekir Koç, Midhat PaĢa (1822-1884), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara, 2002.
511
Gökbilgin, a.g.m., s.271; Koç, a.g.t., s.13-16; Bekir Koç, “Midhat PaĢa‟nın NiĢ ve Tuna
Vilayetlerindeki Yenilikçi Valiliği”, Kebikeç, Ġnsan Bilimleri için Kaynak AraĢtırma Dergisi,
S.18, Ankara, 2004, s.408.
512
Mithat PaĢa, ilk olarak isyanlarda önemli rol oynayan çiftçilerin iki yıllık vergi borçlarının affedilmesi
yönünde gayret sarfetti. Vergilerin adil dağıtımına özen gösterdi. Gospodarların çiftçiler üzerindeki
haklarını kısıtladı. Memleket Sandıkları‟nı kurarak din ve mezhep gözetmeden bölge ahalisine aylık
yüzde bir gibi çok cüz‟i faiz oranlarıyla ucuz kredi kullanma imkânı tanıdı. Böylece ayaklanmalar
önlenmekle beraber yoksulluğun önü de alınmıĢ oldu. Ayrıca bayındırlık kültür ve eğitim hizmetleri
ile bölgenin refah seviyesinin yükselmesini sağladı. Mithat PaĢa‟nın projeleriyle ilgili olarak bkz.
Tuna (Vilayet Gazetesi), Numero 1, (16 L 1281/14 Mart 1865); Ali Haydar Mithat, a.g.e., s.28-35;
Tabsıra-i Ġbret, C.I., s.47-59; Seçil Akgün, “Mithat PaĢa‟nın Kurduğu Memleket Sandıkları: Ziraat
Bankası‟nın Kökeni” Uluslararası Mithat PaĢa Semineri, Edirne 8-10 Mayıs 1984, s.195. Koç,
“Mithat PaĢa‟nın NiĢ ve Tuna…”, 410-412; Bekir Koç, “Osmanlı Islahhanelerinin ĠĢlevlerine ĠliĢkin
Bazı GörüĢler”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.6/2, s.115-116.
170
sayesinde yüzlerce Müslüman ve Gayrimüslim çocuk, devlet güvencesi altına alındı.
Bir taraftan sosyal tehdit olarak ortaya çıkmaları engellenmeye çalıĢılırken diğer
taraftan burada verilen meslekî eğitim sayesinde, kalifiye eleman olarak
yetiĢmelerine imkân sağlandı513. NiĢ özelinde baĢlayan bu çok amaçlı baĢarılı
giriĢim, yine Mithad PaĢa‟nın gayretleriyle kısa sürede Osmanlı‟nın modern meslekî
eğitimine yön verecek derecede ülke geneline yayıldı514.
3.3.1.1.Islahhânelerin Açılması
Islahhâneler, ilk etapta açıldığı bölgenin sosyal yapısı doğrultusunda
ĢekillenmiĢti. Dolayısıyla bu kurumların iĢlevlerinden ilki, savaĢlar ve buna bağlı
göçler ile çeĢitli sebeplerden dolayı ailelerini kaybetmiĢ olan kimsesiz, yetim
çocuklara güvenli ve sağlıklı bir ortam sağlamasıydı515. ġöyle ki, Mithat PaĢa göreve
geldikten sonra bölgede asayiĢi temin ederken ahalinin, Hıristiyan ve Müslüman bîkes ve bî-vâye yani kimsesiz çocuklara karĢı duyarsız kaldığını ve bunların
sokaklarda sürünüp, mahvolduklarını gözlemlemiĢti. Bu durumu düzeltmek için
bölge halkına çeĢitli tavsiyelerde bulunmuĢ ise de bir netice elde edememiĢti. Bunun
üzerine yaĢları en az 5, en fazla 13 olan kimsesiz çocukları toplayarak, bu çocuklara
barınacak yer tahsis etti. Devlet memurları ve bazı vatandaĢların yardım ve
gayretleriyle giyeceklerini temin ettirdi. Müslüman ve Hristiyan hocalar ile sanat
erbabı ustalar tayin ederek çocukların eğitim almasına imkân tanıdı. Varlıklı kimseler
tarafından yapılan yardımların haricinde idarenin sürekliliği ve masrafların
karĢılanması için bir değirmen, han ve debbağhanenin gelirini buraya bağladı. Ayrıca
513
Ali Haydar Mithat, a.g.e., s.34; Tabsıra-i Ġbret, C.I., s.52; Koç, “Osmanlı Islahhanelerinin…”, s.116.
Cemil Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin DoğuĢu I: Islahhâneler”, Hakkı Dursun
Yıldız Armağanı, Ġstanbul, 1995, s.430-432.
515
Koç, “Osmanlı Islahhanelerinin…”, s.117-118; Koç, “Mitahat PaĢa‟nın NiĢ ve Tuna…”, s. 412.
514
171
çeĢitli dava ve hukuki iĢlemler için hazırlanmıĢ olan matbu dilekçelerden alınan
yirmiĢer para bedelden, kâğıt ve basım masrafı çıkıldıktan sonra kalanının, yine
çocukların giderlerine ayrılmasını sağladı. BaĢlangıçta yetimhane iĢlevi gören ve
kimsesiz çocukların barındığı bu yere sonradan âdi asayiĢ olayları, hırsızlık hatta
cinayetten suçu sabit olan çocuklar da alındı. Bu özelliği ile Islahhâne hükmünü kesb
ettiği için de artık bu isim ile anılır oldu516.
1863 yılında açılan ve ülke geneline yayılan diğer ıslahhânelere örnek teĢkil
eden NiĢ Islahhânesi‟nin517 en önemli iĢlevi ise öğrenci kaynağı nereden olursa
olsun, farklı din ve mezhepten çocuklara yönelik bir meslekî eğitim kurumu
olmasıydı. Nitekim tedris-i ulûm ve talim-i sanayi ile terbiye518 edilmekte olan
çocukların burada kaldıkları süreyi, maksimum seviyede değerlendirmeleri
516
…İslam ve Hıristiyan olarak on ve on iki yaşından aşağı bî-kes olan o makule eytam dahi toplanub bu
güne kadar kırk bir nüfusa bâliğ olduğu halde bir mahale konularak ve memûrîn-i hükûmet ve sair
ashâb-ı hamiyet ve gayret taraflarından olunan iâne ile çamaşur ve elbise yapdırılmasıyla beraber
İslam ve Hıristiyandan hoca ve sanat içün usta tayiniyle ta‘limlerine dahi bakılarak sâye-i
ma‘âlivâye-i hazret-i şâhânede bu kadar nüfusun telefatdan muhafazasıyla beraber tahsil-i hasail-i
insaniye etmelerine dahi çalışılmakda ve doğrusu bu bâbda bazı ashâb-ı iktidar taraflarından ibrâz-ı
levâzım gayret ve hamiyet idilmekde ise de bunlar bu mikdarda kalmayub halleri gibi mikdar-i
nüfusları dahi ilerleyeceğinden ve bazı töhmet ve cinâyete mebni haseble mahkûm olan ve kanunen
sinn-i temyizde bulunan sıbyan takımı dahi bunların yanına konulub hatta bugünkü mevcudu içinde
biri katl ve ikisi sirkat töhmetiyle üç sabi-i câni dahi bulunduğundan burası âdeta ıslahhâne hükmünü
kesb iderek… BOA., Ġ.MVL. 502/22735 (14 ġ 1280/24 Ocak 1864); Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve
Teknik Eğitimin…”, s.431. Hızla sayıları artan çocukların, barındığı bu yere ilk zamanlarda münasip
bir isim bulunamamıĢtı. Ancak sonradan Mithat PaĢa, Kur„an-ı Kerim‟den “Ve yeselûneke „ani‟lyetâma kul islâhum lehüm hayr” (Sana yetimlerden sorarlar. De ki: Sâlah ve ıslâh, onlar için daha
hayırlıdır) ayetinden esinlenerek bu ismi kullanmaya baĢladı. Tabsıra-i Ġbret, a.g.e., C.I, s.34-35; Nafi
Atuf, a.g.e., Birinci BasılıĢ, s.121; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.633.
517
Islahhânenin açılıĢı ile ilgili olarak bkz. Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.5099, s.193; Faik
ReĢit Unat, “NiĢ Islahhânesinin KuruluĢ Tarihini Aydınlatan Bir Belge”, Meslekî ve Teknik
Öğretim, Ağustos 1962, S.114, s.5-6; Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin…”, s.5-6;
Koç, a.g.t., s.21.
518
Bu cümle ıslahhânelerin, meslekî eğitim açısından, ruhunu yansıtması bakımından son derece
önemlidir. BOA., Ġ.MVL. 584/26270-4 (Gurre-i Receb 1284/29 Ekim 1867).
172
öngörülmüĢ, meslek sahibi olmalarına olanak sağlanarak zaman ve enerji kaybının
önüne geçmek hedeflenmiĢti519.
NiĢ Islahhânesi‟nin baĢarısı evvela bölgede takdir ve ilgi gördü. Kimsesiz
çocukların ıslahı, güvence altına alınmaları ve terbiyeleri yolunda atılan bu adımın,
hayırlı ve faydalı bir iĢ olması, ahalinin ilgisini bu yöne çektiği gibi projeye devlet
tarafından da destek verildi520. Yapılan yardımlar sayesinde ıslahhânenin gelirleri
sürekli olarak yükselirken verilen meslekî eğitim, diğer kazalardaki kimsesiz
çocukların da buraya yönlendirilmesini sağladı. Nitekim altı ay gibi kısa sürede
çocuklar, yaĢları nisbetinde adâp ve ahlak eğitimi alarak biraz okuma-yazma
öğrenmiĢler, Terzilik ve Kunduracılık gibi mesleklerde ilerleme kaydetmiĢlerdi. Bu
baĢarı sayesinde halka bir Ģevk ve gayret gelmiĢ, ıslahhânenin mevcudu 50‟yi
aĢmıĢtı. 1864 yazından itibaren ana, baba ve akrabası olmayanlar ile suça karıĢmıĢ
Müslim ve Gayrimüslim çocukların yanı sıra ebeveynleri tarafından bakılamayan
fakir çocukların da ıslahhâneye kabul edilmesi kararlaĢtırıldı. Artan çocuk sayısının
bina sıkıntısına neden olacağını farkeden Mithat PaĢa, vilayet genelinde 50.000 kuruĢ
yardım toplayarak daha büyük bir bina inĢa ettirmek için önceden harekete
geçmiĢti521. Bu tarihte neredeyse inĢası bitmiĢ olan ıslahhâne binası ise yaklaĢık 150
çocuğun barınmasına ve eğitim almasına yetecek kapasiteye sahip idi522.
…sıbyan ve etfalin muhafazası ve hususiyle himaye ve vikayesi ve bunların ta lim ve terbiyesi hukuk-ı
medeniyet ve vezâif-i insaniyetin mühim ve akdemi olduğundan ve her din ve mezhepte milel ve
akvâma mahsus mektepler olub etfal ve sıbyanı talim olunmakta ve taayyüş ve idarelerine ve tahsil-i
sanat ve hırfet eylemelerine…, Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.5099, s.193; Unat, a.g.m.,
s.5-6.
520
BOA., Ġ.MVL. 502/22735 (22 N 1280/28 ġubat 1864); Tabsıra-i Ġbret, C.I, s.34; Koç, a.g.t., s.21.
521
BOA., Ġ.DH. 525/36231-1 (2 Z 1280/9 Mayıs 1864); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 302/67 (1 M
12816 Haziran 1864).
519
522
Takvim-i Vekâyi defa 752 (7 M 1281/12 Haziran 1864); Koç, a.g.t., s.21-22.
173
Kimsesiz çocukların koruma altına alınmasını ve eğitilmesini, medeniyetin
gereği ve insanın en önemli vazifesi olarak gören Mithat PaĢa, ıslahhânelerin
çoğalmasına da ön ayak oldu. PaĢa, 1864 Vilâyet Nizamnâmesi ile NiĢ, Vidin ve
Silistre eyaletlerinin birleĢtirilmesi ve 7 sancak ile 48 kazaya ayrılmasıyla
oluĢturulan Tuna Vilayeti valiliğine atanmıĢ ve sorumluluk alanı geniĢletilmiĢti523.
Islahatın gereği olarak yine ilk baĢladığı iĢ, sorumluluğuna giren bölgelerin güvenlik
problemlerini halletmek oldu. Ardından hız kesmeden sosyo-ekonomik projelerine
devam etti524. NiĢ Islahhânesi‟nin oluĢumunda olduğu gibi aynı Ģart ve kaygılardan
kaynaklanan problemlere yönelik, baĢarı sağlayan çözümlerini, geniĢleyen görev
alanında da uyguladı. Bu doğrultuda 1865 yılından itibaren Rusçuk ve Sofya
sancaklarında daha donanımlı birer ıslahhâne açılmasını sağladı525. Özellikle Rus
zulmünden kaçan Tatar ve Çerkez göçmenlerin yetim, kimsesiz çocukları
ıslahhânelere kabul edilerek barınma ve eğitim imkânı buldular526. Zamanla bu üç
ıslahhânenin her birinde bulunan çocukların mevcudu 150 ile 250 arasında değiĢen
rakamlara çıktı. Buna paralel olarak NiĢ Islahhânesi‟nin yıllık geliri 200.000 kuruĢa
ulaĢırken Rusçuk Islahhânesi, 300.000 kuruĢluk varidata sahip olmuĢtu527. Vilayet
merkezinde olması hasebiyle Rusçuk Islahhânesi‟nin geliri daha yüksekti. Öyle ki
523
Koç, a.g.t., s.27.
Mithat PaĢa iki seneden daha az bir zamanda Tuna‟yı mutlak asayiş ve emniyet içinde müreffeh ve
medenî bir vilâyet haline getirmişti. Ġsmail Kemal Bey’in Hatıratı, Editör: Sommerville Story,
(Çevirenler:Adnan Ġslamoğulları, Rubin Hoxha), Ġstanbul, 2009, s.22.
525
PaĢa, Rusçuk ıslahhânesinin tesisi için 100.000 kuruĢluk bir masraf öngörmüĢtü. Bu masrafın
kaynağını ise kendi kurduğu araba imalathanesi Ģirketinin hisselerinden elde etmeyi planlamıĢtı. Bkz.
BOA., BEO., A.MKT.MHM. 334/65-1 (21 Z 1281/17 Mayıs 1865). Ancak ilk etapta merkez
tarafından 10 hisseye denk gelen 20.000 kuruĢ Hazine-i Hassa‟ya tahsis edilerek ıslahhâneye 80.000
kuruĢ ayrıldı. Ardından bu miktara üç hisse yani 6.000 kuruĢ daha ilave edildi. Bkz. BOA., BEO.,
A.MKT.MHM. 334/65-2 (16 M 1282/11 Haziran 1865). Açıldıktan sonra Rusçuk Islahhânesi‟ndeki
çocuklardan bir kısmı bu araba fabrikasına araba yapımı sanatını öğrenmek için yerleĢtirilmiĢlerdi.
Tabsıra-i Ġbret, C.I, s.52-53; Gökbilgin, a.g.m., s.272. Ayrıca bkz. Hüseyin MemiĢoğlu, GeçmiĢten
Günümüze Bulgaristan’da Türk Eğitim Tarihi, Ankara, 2002, s.53.
526
BOA., Ġ.MVL. 584/26270-4 (Gurre-i Receb 1284/29 Ekim 1867).
527
Ali Haydar Mithat, a.g.e., s.34-35; Tabsıra-i Ġbret, C.I, s.52-53.
524
174
1865 yılında Köstence Islahhânesi‟nde bulunan çocuklar, talim ve terbiyelerine
mahallince bakılamadığı için Rusçuk Islahhânesi‟ne gönderilmiĢlerdi528. Merkezin
maddi avantajı ayrıca burada bir de kız ıslahhânesi açılmasını gündeme getirmiĢti529.
Zira hizmet vermekte olan ıslahhâneler, erkek çocuklara yönelikti. Oysa yine
özellikle göçmenler içerisinde ana babasını kaybetmiĢ kimsesiz kız çocuklarda
bulunmaktaydı. Bu gerçekten hareketle Tuna Vilâyeti Umûm Meclisi‟nde
Rusçuk‟taki ıslahhânenin yanına kadın öğretmen ve ustaların görev yapacağı bir de
kız ıslahhânesi açılması kararına varıldı530. Şimdiye kadar vilâyet-i mezkûrede
yapılan ıslahhânelerden fevâid ve muhassenât-ı adide müşahede olunduğuna binaen
bu giriĢime de merkez tarafından onay ve destek verildi531. Ancak ıslahhânenin
açılması 1873 yılını buldu532.
Öte yandan Mithat PaĢa, bölgeye sağladığı kültürel kazanımlardan olan Tuna
Gazetesi aracılığıyla ahalinin yapmıĢ olduğu yardımları yayımlayarak teĢvik ve
desteği arttırmayı baĢarmıĢtı533. Islahhâne gelirlerinin yükselmesini sağlayan bu
528
529
530
531
532
533
Tuna, Numero 37, (4 B 1282/23 Kasım 1865).
BOA., Ġ.MVL. 584/26270-4 (Gurre-i Receb 1284/29 Ekim 1867).
…Sokaklarda ve şurada burada bir hâl-i acez ve sefâlette olan zükûr ve eytam ve etfâl sâye-i
maâlivâye-i hazret-i şâhânede ıslahhânelere alınarak sefaletden kurtarıldığı gibi bu halde olan
yetimelerin dahi terbiye iâşesi içün inasın ahvâl-i mahsusasına muvâfık olmak ve kadın muallimler ve
ustasıyla edebiyât-ı insaniye talim edilmek ve ilerüde karşılığı bulundukça sair iktiza eden mahallere
dahi yapılmak üzere şimdilik Rusçuk’da bî-kes inasa mahsus bir ıslahhâne inşası tasvirine dâir
meclis-i umûmiden tanzim olunan mazbata leffen takdim kılınmış olmağla…BOA., Ġ.MVL.
584/26270-3 (9 B 1284/6 Kasım 1867).
BOA., Ġ.MVL. 584/26270 (27 L 1284/21 ġubat 1868). Ancak 150.000 kuruĢluk tahsisat ile tesisine
baĢlanan ıslahhânenin faaliyete geçmesi zaman aldı. BOA., BEO., A.MKT.MHM 401/14 (6 ZA
1287/28 Ocak 1871).
Açılacak olan ıslahhâneye vilayet dâhilindeki yerli ve yabancı, Ġslâm ve Hıristiyan en fazla on
yaĢındaki kız çocukları alınacaklardı. Bu gibiler içerisinde ise öksüz ve yetim veya ebeveyninden
sadece biri hayatta olan fakir çocuklar tercih edileceklerdi. BOA., C.MF. 131/6542 (7 L 1289/8
Aralık 1872).
Niş Sancağı dâhilinde Ürgüp Kasabası sakinlerinden ve tımarlu taifesinden Ahmed Siyahî tımarı
hâsılatından Niş Islahhânesi’ne kendi hüsn-i rızasıyla 6.558 kuruş iâne iylediği bu kere mahallinden
iş‘ar olunmuş ve mümâileyhin işbu himmet ve gayreti eser-i hamiyet olarak şâyân-ı takdir
görünmüşdür. Tuna, Numero 21, (9 RA 1282/2 Ağustos 1865). Rusçuk Islahhânesi için bu def‘a
dahi hamiyetkâran me’murîn ve vücûh ve mu‘teberân taraflarından olunan iâne-i nakdiyenin
175
duruma paralel olarak çocukların sayısı çoğaldı ve kaynağı çeĢitlendi. Böylelikle
ıslahhânelerin eğitime yönelik iĢlevi daha da arttı. Bî-kes ve bî-vâye çocuklar
Ģakirt/öğrenci olarak anılmaya baĢlandılar. Bununla beraber Takvim-i Vekâyi‟de
yayımlanan haberler ile ıslahhânelerin iĢlev ve faydaları ile devlet tarafından bu
kurumlara verilen destek, ülke genelinde de dikkat çekmeye baĢladı534. Nitekim
ülkenin vilâyet merkezleri baĢta olmak üzere, birçok yerinde masrafları büyük
oranda yerel yönetimler tarafından bulunan kaynaklarla ve ahalinin yardımlarıyla
karĢılanan ıslahhâneler birer birer faaliyete geçmekteydi.
Bu bağlamda aceze-i etfâl ve eytamın himayet ve vikaye ve talim ve
terbiyeleri için 1868 yılında; Ġzmir‟de bir ıslahhâne tesis edilerek yaklaĢık 150
çocuğa hizmet vermeye baĢladı535. Sivas Islahhânesi‟nin kuruluĢ hazırlıklarına
giriĢildi. ġehirde bulunan TaĢ Han, ıslahhâne binası olarak kullanılmak üzere
mikdarıyla isimleri ber-vech-i âti beyan olunur. Sofya, Köstendil ve Tuna Vilâyeti‟nin sancak ve
kasabalarından yapılan nakdi yardımın miktarı toplam 186.457 kuruĢtur. Bunun yanı sıra önemli
miktarda elbise ve elbiselik eĢya yardımı da yapılmıĢtır. Tuna, Numero 23, (23 Ra 1282/16 Ağustos
1865). Rusçuk Islahhânesi içün Varna’nın iânesi mukaddeman derc-i sahife-i i‘lan kılındığı misüllü
muahharan dahi Varna’da bazı zevât tarafından idilen iâne ber vech-i âti beyan olunur. Tuna,
Numero 26, (16 R 1282/8 Eylül 1865); Rusçuk Islahhânesi içün Tırnova Sancağı’na tabi Osman
Pazarı Kasabası’nda bulunan me’murîn ile ahali tarafından olunan iânedir. Tuna, Numero 27, (23
R 1282/15 Eylül 1865); Rusçuk Islahhânesi içün Niş Sancağı’nda bulunan me’murîn ile ahali
tarafından verilüb Niş Islahhânesi’ne terk edilen iâne defteridir Tuna, Numero 34 (12 C 1282/2
Kasım 1865); Rusçuk Islahhânesi içün Tutrakan Kasabası’nda bulunan ashab-ı hayr ve hamiyet
taraflarından olunan iânedir. Tuna, Numero 37, (4 B 1282/23 Kasım 1865); Rusçuk Islahhânesi içün
mukaddeman olunan iâne misüllü bu defa dahi bazı zevât tarafından virülüb Niş Islahhânesi
mesarifine karşılık olarak terk olunmuş olan iânedir. Tuna, Numero 40 (25 B 1282/14 Aralık 1865).
Ayrıca bkz. Özalp, a.g.m., s.23-24; Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin…”, s.432.
534
Bkz.Takvim-i Vekâyi defa 752 (7 M 1281/12 Haziran 1864); Mesela NiĢ Islahhânesi‟ndeki
çocuklardan Belgradlı Ahmed‟in sekiz saatte üç çift/bir günde beĢ çift kundurayı el ile biçip diktiği ve
çocuğun Mithat PaĢa tarafından muamele-i teĢvikiye ile ödüllendirildiği gibi olumlu haberler, Tuna
Gazetesi‟nin yanı sıra Takvim-i Vekâyi‟de de yayımlanarak diğer vilayetlerde ıslahhâne açılmasına
katkı sağlamıĢtır. Tuna, Numero 13 (13 M 1282/8 Haziran 1865); Tuna, Numero 17, (11 S 1282/6
Temmuz 1865); Tuna, Numero 25 (9 R 1282/1 Eylül 1865); Takvim-i Vekâyi, defa 808 (20 S
1282/15 Temmuz 1865); Takvim-i Vekâyi, defa 814 (17 R 1282/9 Eylül 1865); Öztürk, “Türkiye‟de
Meslekî ve Teknik Eğitimin…”, s.432.
535
Kasım 1869‟da sene sonu imtihanları yapılmıĢ olan ıslahhâne bir yıldır faaliyet göstermekteydi. BOA.,
Ġ.DH. 604/42096-1 (21 ġ 1286/26 Kasım 1869). Ġzmir Islahhânesi için toplanan yardım ise 200.000
kuruĢ idi. BOA. Ġ.ġD. 14/629-3 (9 M 1286/ 21 Nisan 1869); Takvim-i Vekâyi defa 1115 (11 R
1286/21 Temmuz 1869).
176
düzenlendi. Öğretmen, usta ve memurlar tedârik edildi. Ana, baba ve akrabası
olmayan 26 çocuğun kaydı alındı536. Aynı yıl Edirne‟de de ıslahhâne tesisine
giriĢildiyse de537 1873 yılında tamamalanarak açılıĢı gerçekleĢtirildi538.
1869 yılında; masrafları vilayet memurlarının tahsisatından yapılan tasarruf
ve eĢraftan toplanan yardımlarla539 karĢılanan Diyarbekir Islahhânesi açıldı. ġehirde
bulunan Hasan PaĢa Hanı‟nın aylık 500 kuruĢa kiralanarak düzenlenmesinin
ardından açılan ıslahhâneye, çoğu dilencilik yapmakta olan 60 Müslüman ve
Hıristiyan kimsesiz çocuk yerleĢtirildi. Öğretmen ve ustalar tayin edilerek çeĢitli
dersler ile sanatlar öğretilmeye baĢlandı540. Sene içerisinde vilayet dâhilindeki
sancaklarda meskûn Çerkez göçmenler içerisinden 56 kimsesiz çocuğun da kabul
edilmesiyle ıslahhânenin mevcudu yaklaĢık 140 kiĢiye ulaĢtı541. Hükümet konağı
civarında bir hanın kiralanarak 40 kadar çocuğun kaydedilmesi ve öğretmenlerinin
tayin edilmesiyle Halep Islahhânesi hizmete girdi542. YaklaĢık iki yıl süren bir
hazırlık safhasının ardından Ģehrin civarında bulunan Piyade KıĢlası‟nın bir tarafı
ıslahhâne Ģekline dönüĢtürülmek suretiyle Kastamonu Islahhânesi faaliyete geçti543.
536
BOA., BEO., A.MKT.MHM. 419/12-2 (24 R 1285/14 Ağustos 1868).
BOA., Ġ.ġD. 8/412-4 (20 RA 1285/11 Temmuz 1868). Bir idâdî ve hastahane ile birlikte kurulacak
olan üç bina için AyĢe Sıdıka isminde bir hayırsever tarafından yaklaĢık 32 dönüm arazi vakfedildi.
ĠnĢa masraflarını ise bazı varlıklı kimseler, eĢraf ve vilayet memurları üstlendi. BOA., Ġ.ġD. 8/412-4
(3 R 1285/24 Temmuz 1868).
538
BOA., BEO., A.MKT.MHM. 460/43-1 (9 C 1290/4 Ağustos 1873).
539
Toplanan yardım 11.313 kuruĢu bulmuĢtur. Bkz. Diyarbakır Islahhânesi’ne iâne iden zevât-ı kirâmın
esâmisini mübeyyin defterdir. BOA., Ġ.DH.591/41114-3.
540
BOA., Ġ.DH. 591/41114-2 (26 Z 1285/9 Nisan 1869); Diyarbekir (Vilayet Gazetesi), Numero 1, s.3
(24 R 1286/3 Ağustos 1869).
541
Diyarbekir, Numero 3, s.2 (9 CA 1286/17 Ağustos 1869); Diyarbekir, Numero 21, s.1 (20 N
1286/24 Aralık 1869).
542
BOA., Ġ.ġD. 13/610-4 (29 ZA 1285/13 Mart 1869).
543
BOA., Ġ.DH. 597/41580-4 (27 R 1287/6 Ağustos 1869). ÇeĢitli mahallerden toplanan çocukların
elbise ve sair ihtiyaçları temin edildi. Müdürü, memurları öğretmen ve ustaları tayin edildikten sonra
da ıslahhâne hizmet vermeye baĢladı. BOA., Ġ.DH. 597/41580-1 (3 CA 1286/11 Ağustos 1869).
537
177
Erzurum Islahhânesi‟nin açılması için hazırlıklara baĢlandı544. Yine Adana‟da açılan
Vilayet Islahhânesi‟nde bu tarihlerde 69 çocuk, değiĢik meslekler üzerine öğrenim
görmekteydi545. 1869 Martından itibaren Bağdat valiliğine tayin edilen Mithat PaĢa,
burada 200 çocuğun barınmasını ve eğitim almasını sağlayacak bir ıslahhâne
kurdu546. Bu tarihte Trabzon vilayeti merkezinde de ıslahhâne açılması
kararlaĢtırıldı547. Cebel-i Lübnan‟da bina inĢasına baĢlandı548.
1871 yılında; bir evin kiralanarak tertip edilmesiyle, 45 kimsesiz çocuğun
barındığı Kandiye (Girit) Islahhânesi açıldı549. 1873 yılında; ahalinin yardımlarıyla
Harput‟ta bir ıslahhâne inĢa edilmiĢ, açılıĢı için hazırlıkların sonuna gelinmiĢti550.
Aynı yıl Konya Islahhânesi için bina inĢası devam etmekteydi551. 1873 Eylülünde
Selanik Valiliği‟ne atanan Mithat PaĢa, bu görevde üç ay gibi kısa bir süre
bulunmasına rağmen bir ıslahhâne de Selanik‟e kazandırdı. Selanik Islahhânesi‟nin
idaresine yıllık 200.000 kuruĢluk bir kaynak temin eden paĢa, kentte bulunan eski
bedesteni satın alarak yeni bir çarĢı inĢa ettirdi ve buranın da yıllık kira gelirini
544
Takvim-i Vekâyi defa 1100 (28 S 1286/9 Haziran 1869). Islahhâne açma giriĢimine destek sağlamak
için Erzurum valisi ile vilayet memurlarının yapmıĢ olduğu yardımlar Takvim-i Vekâyi‟de
yayımlanmıĢtı. …Vâli-yi Vilâyet devletlü paşa hazretleri ile memûrin-i mahalliye taraflarından eser-i
hamiyet ve sadakât olarak bu ana değin verilmiş olan iâne-i nakdiyenin ceman dokuz bin dokuz yüz
otuz kuruşa bâliğ olduğu… Takvim-i Vekâyi defa 1101 (2 RA 1286/12 Haziran 1869). YaklaĢık
olarak bir ay içerisinde toplanan yardımların miktarı 32.075 kuruĢa ulaĢtı. Takvim-i Vekâyi defa
1110 (26 RA 1286/6 Temmuz 1869).
545
Salnâme-i Vilâyet-i Adana H.1287(1870), s.42.
546
Zevra Gazetesi‟nin basımı münasebetiyle kurulan matbaa bu ıslahhâneye bağlanmıĢtı. Ali Haydar
Mithat, a.g.e., s.94; Tabsıra-i Ġbret, C.I, s.113; Gökbilgin, a.g.m., s.274; Koç, a.g.t., s.67.
547
BOA., MAD.d, Nr.13526, s.63 (29 R 1286/8 Ağustos 1866).
548
BOA., Ġ.DH.595/41427 (9 R 1286/19 Temmuz 1869). Ancak burada tesis edilmesi tasavvur edilen
Sanayi Mektebi, mali sıkıntılar yüzünden Tanzimat Dönemi sonunda henüz açılamamıĢtı. BOA.,
BEO.AYN.d, Nr.1069, numero 74 (Gurre-i Rabi„ülahir 1293/27 Mart 1876).
549
BOA., Ġ.MTZ.GR. 13/420-2 (21 Z 1287/14 Mart 1871).
550
BOA., Ġ.DH. 661/46042-1 (14 ZA 1289/13 Ocak 1873); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 446/17 (26 ZA
1289/25 Ocak 1873).
551
BOA., BEO., A.MKT.MHM. 471/36-1 (5 N 1290/27 Ekim 1873).
178
ıslahhâneye bağladı552. 1874 yılında; Kudüs sancağı Ġdare Meclisi, Kudüs‟te
ıslahhâne açılması için ġura-yı Devlet nezdinde teĢebbüste bulundu553. 1875 yılında;
Manastır Vilâyeti‟nde ıslahhâne açılması gündeme alındı554.
Islahhânelerin icadı ve kurulması, münferit bir giriĢimin neticesi olsa da
devlet bu kurumları kısa sürede benimsemiĢti. Dolayısıyla Her türlü sanatın
ilerlemesi ve başıboş gezmekte olan yetim ve bî-kes çocukların muhafaza ve
terbiyleriyle tahsil-i ilm ve sanat eylemeleri zımnında her vilayette bir ıslahhâne
kurulmasına merkez tarafından müsaade buyrulması, ıslahhânelerin yayılmasında
etkili olmuĢtu. Tanzimat dönemi sonuna kadar Bursa, ĠĢkodra, Yanya, Bosna,
Trablusgarp, Prezrin, Üsküp, Cebel-i Lübnan, Vidin, Filibe ve daha bazı Ģehirlerde
açılan ıslahhâneler sayesinde kimsesiz çocukların barınmaları sağlanarak, eğitim
almalarına imkân tanınmıĢtı. Rusçuk ve Bosna gibi birkaç istisnanın haricinde açılan
ıslahhânelerin tamamına yakını ise erkek çocuklara yönelikti555. Meslekî eğitim
iĢlevleri ile üretim faaliyetlerinin öne çıkmasına, 1868 yılında Ġstanbul‟da açılan
Büyük Islahhâne’nin556, Mekteb-i Sanayi adını kullanmasına ve muhtemelen Islah-ı
Sanayi Komisyonu‟nun sanayi mekteplerinin açılmasını teĢvik eden raporuna557
552
Ali Haydar Mithat, a.g.e., s.144; Tabsıra-i Ġbret, C.I, s.173; Gökbilgin, a.g.m., s.275; Koç, a.g.t.,
s.82. Selanik Islahhânesi‟ne bina inĢası için açılan iâne defterine bir günde 287 lira kaydedilmiĢti.
ġark, Nr. 12, s.2 (18 L 1290/9 Aralık 1873).
553
BOA., Ġ.MMS. 50/2151-1 (7 B 1291/20 Ağustos 1874).
554
BOA., MF.MKT. 33/11 (16 Z 1292/13 Ocak 1876).
555
Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin…”, s.432.
556
557
Abdülaziz döneminin ilk yıllarında kurulan Islah-ı Sanayi Komisyonu 1873 yılına kadar sanayi
mekteplerinin açılmasını teĢvikin yanı sıra gümrük resminin yeniden düzenlenmesi, sergiler açarak
sayayiin teĢvik edilmesi ve esnafın Ģirketler halinde birleĢtirilmesi konularıyla ilgili çalıĢmalarda
bulunmuĢtu. Ayrıntılı bilgi için bkz. Sarc, a.g.m., s.430-431; Adnan Giz, “Islahı Sanayi Komisyonu”,
Ġstanbul Sanayi Odası Dergisi, S.33, Ġstanbul, 15 Kasım 1968, s.16-19; Ġlber Ortaylı, “Osmanlı
Ġmparatorluğu‟nda SanayileĢme AnlayıĢına Bir Örnek: “Islah-ı Sanayi Komisyonu” Olayı”, Osmanlı
Ġmparatorluğu’nda Ġktisadi ve Sosyal DeğiĢim Makaleler I, Ankara, 2004, s.463-466.
179
istinaden ıslahhâneler, bu tarihten itibaren bulundukları vilayetin sanayi mektepleri
olarak anılmaya veya bu isimle kurulmaya baĢlandılar558.
3.3.1.2.Gelir Kaynakları ve Giderleri
Vilayet Meclisleri‟nin teklifiyle açılan ıslahhânelerin çoğu yeni bina
yapımının en az iki yıla ve çok fazla masrafa mal olacağı gerçeğinden hareketle
açıldıkları sırada kira ile tutulmuĢ geçici binalarda hizmet veriyorlardı. Öyle ki,
Girit‟te bulunan Kandiye Islahhânesi‟nde ilk zamanlarda öğrenciler sadece teorik
dersleri okumaktaydı. Fiziki yetersizlik burada meslekî eğitim verilmesini
engellemiĢti559. Diğer yandan da idareciler zamanla artması muhtemel olan öğrenci
mevcudu için geniĢ ve kalıcı binalar inĢa etme gayreti içerisindeydiler. Gerek bina
yapımı, gerek öğrencilerin masrafı ve gerekse idarenin devamı için ıslahhânelerin
gelirleri büyük oranda yerel yönetimlerin buldukları kaynaklarla temin edilmekteydi.
Kimsesiz çocuklara yönelik olduğundan dolayı bir nevi hayır kurumları da
olduklarından kuruluĢ aĢamasında en büyük destekçileri ise hayırsever ahali idi.
Nitekim açılan hemen her ıslahhânenin bir bağıĢ listesi bulunmaktaydı. Ayrıca Tuna
Vilâyeti örneğinde olduğu gibi ülke geneline yayılmaya baĢlayan ıslahhânelere yine
yerel çözümlerle daimî gelir kaynakları temin edilmekteydi.
Mithat PaĢa, idarelerini sürekli kılmak için ıslahhânelere üç ayrı gelir kaynağı
sağlamıĢtı. Bunlardan ilki az evvel değinildiği üzere bireysel yardımlar kanalıyla
toplanan bağıĢlar ile bazı otel, han, hane, dükkân ve sair emlaktan sağlanan akarat
558
Bkz. BOA., Ġ.DH.595/41427 (9 R 1286/19 Temmuz 1869); Takvim-i Vekâyi, defa 1070 (17 Z
1285/31 Mart 1869); Salnâme-i Vilâyet-i Haleb, H.1288(1871), s.71; Salnâme-i Vilâyet-i Erzurum,
H.1291(1874), s.55; ġark, Nr. 47, s.2 (29 Z 1290/17 ġubat 1874); BOA., MF.MKT. 34/148 (9 RA
1293/4 Nisan 1876).
559
BOA., Ġ.MTZ.GR 13/420-2 (21 Z 1287/14 Mart 1871).
180
idi560. Örneğin Rusçuk Islahhânesi‟nin Silistre‟de dahi kira geliri olan emlakı
vardı561. Kentte bulunan çeĢitli dükkânlardan alınan kiralar da yine Rusçuk
Islahhânesi‟ne önemli bir gelir temin etmekteydi562. Ġkinci kaynak hukuki iĢlemler
için hazırlanmıĢ olan matbu dilekçelerden alınan ücretti. Ki, her iĢlem için alınan 40
paranın senelik yekûnu Rusçuk ve NiĢ ıslahhâneleri için yaklaĢık 50.000 kuruĢu
bulmaktaydı. Üçüncüsü ise öğrencilerin imal ettiği ürünlerden sağlanan gelir idi563.
Söz gelimi 1865 yılında NiĢ Islahhânesi‟nde bulunan 100‟ün üzerinde çocuk, günde
30 kat zabit elbisesi ile 25 çift kadar kundura dikmekteydiler564. Rusçuk Islahhânesi
kundurahanesinde kundura ve potin ile her çeĢit ayakkabı, çarĢı fiyatından yüzde beĢ
daha ucuza imal edilmekte ve müĢterinin sipariĢini takip eden beĢ gün içerisinde
peĢinen alınan ücret karĢılığında teslim edilmekteydi. Üstelik ölçüye göre yapılan
ayakkabılarda bir problem söz konusu olduğunda tekrar iade edilerek yenisi talep
edilebilmekteydi565. Dolayısıyla hayır, ucuzluk ve garanti ıslahhânede üretilen
ürünleri daha cazip hale getirmekte, gelirini yükseltmekteydi. Gelirlerin düĢmeye
baĢladığı dönemlerde ise Rusçuk‟taki Kız Islahhânesi ve Ġstanbul Sanayi Mektebi
560
Rusçuk Islahhânesi’nin malı olarak dörder oda haremli ve ikisi ikişer oda selamlıklı üç bâb hane
seksen iki senesi Martına kadar kiraya verileceğinden istek idenlerin ıslahhâne idaresine müracaat
itmeleri ilan olunur. Tuna, Numero 36, (26 C 1282/16 Kasım 1865); Tuna, Numero, 38 (11 B
1282/30 Kasım 1865). Rusçuk Islahhânesi’nin malı olarak müceddeden inşa olunmakda olub yakında
hitamı mukarrer olan hotel kiraya verileceğinden istek idenlerin ıslahhhâne idaresine müracaatla
kirasını ve şerâitini söyleşmeleri ilan olunur Tuna, Numero 38, (11 B 1282/30 Kasım 1865). Hotelin
inĢaatı bittikten sonra iki yıllığına kiraya verilmek üzere yeniden ilanlar verilmiĢtir. Bkz. Tuna,
Numero 48 (21 N 1282/7 ġubat 1866); Tuna, Numero 49, (29 N 1282/15 ġubat 1866); Tuna,
Numero 50 (6 L 1282/22 ġubat 1866).
561
BOA., C.BLD. 109/5403 (7 R 1294/21 Nisan 1877).
562
Bkz. BOA., T.82 Rusçuk Islahhânelerinin Emlâk Defteridir H.1289 (1873).
563
Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.5099, s.194-195; Unat, a.g.m., s.6.
564
Tuna, Numero 13, (13 M 1282/8 Haziran 1865)
565
Tuna, Numero 19 (24 S 1282/19 Temmuz 1865).
181
örneğinde görüldüğü üzere ürünler piyango tertip edilmek suretiyle satılmaya
çalıĢmaktaydı. Katılım ücretli olduğu için bu sayede yardım da toplanıyordu566.
Diğer vilayetlerde bulunan ıslahhânelerin gelir kaynakları da hemen hemen
aynı kalemlerden oluĢmaktaydı. Mesela Hükümet konağına ait kullanılmayan arsalar
üzerine hayırseverler tarafından yaptırılan 6 adet dükkânın kira geliri Diyarbekir
Islahhânesi‟ne bağlanmıĢ ve geliri arttırmak üzere yeni dükkânların yaptırılması
kararlaĢtırılmıĢtı567. AçılıĢından beĢ ay gibi kısa bir süre sonra da vilâyet asâkir-i
zabitiyesinin elbise ve kunduralarını dikme iĢi ıslahhâneye verilmiĢti568.
Ġzmir‟de bulunan devlete ait bir mağazanın yıllık 12.000 kuruĢluk kira
gelirinin ıslahhâneye aktarılmasına müsaade edilmiĢti569. Halep Islahhânesi, vilayet
matbaasının gelirlerinden istifade etmekteydi. Bununla beraber bölgedeki askerlerin
elbise ve kunduralarının imal edilerek elde edilecek gelirin ıslahhâneye bağlanması
için gerekli adımlar atılmıĢtı570. Yine askerî elbise üretimi Sofya Islahhânesi‟nin
önemli gelir kaynakları arasındaydı571. Bursa ve Kastamonu ıslahhânelerinin aynı
Ģekilde sürekli gelir sağlayan gayrimenkulleri bulunmaktaydı 572. Kaynağı nereden
olursa olsun bütün gelirler ıslahhâne sandığında muhafaza edilmekte ve öğrencilerin
566
Hâsılatı Kız Islahhânesi’ne ait olmak üzere Tuna valisi devletlü paşa hazretlerinin himayetleriyle 13
Kanun-ı sâni Pazar günü Rusçuk’ta vaki Islahhâne Hoteli’nde verilen baloya davetli olan hamiyet
sahibi kimseler tarafundan verilen giriş paralarından ve ıslahhâne öğrencilerinin üretmiĢ olduğu 16
parça üründen elde edilen piyango gelirinden, masraflar çıktıktan sonra toplam 1.504 kuruĢ hâsılat
elde edilmiĢti. ġark, Nr. 65, s.2 (23 Z 1290/11 ġubat 1874). Bu dönemde Rusçuk ıslahhânelerinin
ekonomik koĢullarının bozulduğu ve bundan dolayı intizamlarına halel geldiği de anlaĢılmaktadır.
ġark, Nr.105, s.2 (14 S 1291/2 Nisan 1874).
567
BOA., Ġ.DH. 591/41114-2 (26 Z 1285/9 Nisan 1869); Diyarbekir, Numero 1, s.3 (24 R 1286/3
Ağustos 1869).
568
Diyarbekir, Numero 1, s.3 (24 R 1286/3 Ağustos 1869).
569
BOA., Ġ.ġD. 14/629 (17 M 1286/ 29 Nisan 1869).
570
BOA., Ġ.ġD. 13/610 (16 Z 1285/30 Mart 1869).
571
Bkz. BOA., T.132 askerî zabıta alayının elbiseleri için Sofya Islahhânesine 1892 arĢun 4 rub lacivert
kumaĢ teslim edilmiĢtir. (14 TeĢrin-i evvel 1292/26 Ekim 1876).
572
Özalp,a.g.m., s.24.
182
elbise masrafları, memur, hoca ve hizmetli maaĢları ile odun, kömür, mum ve yağ
gibi doğal ihtiyaçlara sarfedilmek üzere kullanılmaktaydı. Öğrenci baĢına düĢen
yıllık sarfiyat ise ıslahhânenin büyüklüğü ve gelirine göre yaklaĢık 700 ile 1.000
kuruĢ arasında değiĢmekteydi573.
3.3.1.3.Ġdareleri
Gelirlerin
toplanması,
hesabı
ve
koordinesi,
harcamaların
tanzimi,
öğrencilerin ihtiyaçları, eğitim-öğretim ve imalat faaliyetlerinin düzenlenmesi, en
önemlisi iĢlerliğin sürekliliği için ıslahhânelerin etkin bir idari kadroya ihtiyaçları
vardı. Islahhâneler, devletin hazırladığı bir plan ve program dâhilinde ortaya
çıkmamıĢ olduklarından idareleri de tabiatıyla, açıldıkları bölgedeki yerel yönetimin
inisiyatifi ile yapılandırılmaktaydı. Açılan her ıslahhâne bir diğerine örnek teĢkil etse
de imkân ve Ģartlardan kaynaklanan avantaj ve dezavantajlar idari yapılarının
oluĢumunda etkili rol oynamaktaydı. Bunun yanı sıra, zamanla öğrenci sayısının
artması ve meslekî faaliyet sahasının çeĢitlenerek geniĢlemesi gibi nedenlerle de idari
yapı değiĢime uğramaktaydı.
Ġlk dönemlerde aynı düĢüncenin ve yönetimin eserleri olan Tuna Vilâyeti
Islahhânelerinden NiĢ Islahhânesi‟nin idaresi için güvenlik ve imalat iĢlerinden
sorumlu iki ayrı müdür ve bir kâtip tayin edilmiĢken, Rusçuk Islahhânesi‟nde farklı
olarak bir de sandık emini görevlendirilmiĢti574. Ancak vilayet dâhilinde sayıları
artan ıslahhâneler ekonomik ve sosyo-kültürel manada geliĢtikçe belirli kural ve
sorumlulukları içeren talimatlar çerçevesinde yönetilmeye baĢladılar. Yönetimin bir
573
Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.5099, s.195. Unat, a.g.m., s.6. Rakamlar için NiĢ ve Rusçuk
Islahhâneleri örnek alınmıĢtır.
574
Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, H.1286(1869), s.31; Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin…”,
s.433.
183
standarda kavuĢması ise zaman içerisinde uygulana gelen talimat ve tembihatların
toparlanarak bir araya getirilmesi ve bunlara yenilerinin eklenmesiyle oluĢtu. Mithat
PaĢa tarafından hazırlanan “Islahhânelere Dâir Nizamnâme” ile de ifadesini buldu575.
Nizamnâmeye göre ıslahhânelerin idaresi iki kısma ayrılmıĢtı. Birincisi
çocukların güvenliği, eğitimi, giyecek ve yiyecek iĢlerinin düzenlenmesi ile bu
konular için sarf edilecek masrafların koordinesi, ikincisi imalat ve hesap iĢlerinin
yönetilmesiydi. Bu iĢlerin tamamından sorumlu olmak üzere her ıslahhânede bir
genel müdür olacaktı. Genel müdürün maiyetinde biri güvenlik iĢlerine bakmakla
yükümlü zabıta müdürü, diğeri imalat ve hesap-kitap iĢlerinden mesul olmak üzere
imalat müdürü adı altında iki müdür bulanacaktı. Ġki idarenin her biri için aynı
zamanda müdür muavini yetkisine sahip bir baĢkâtip ile bir maiyet kâtibinin
görevlendirilmesi öngörülmüĢtü576. Bunun yanı sıra ıslahhânelerin bütün iĢleri, aynı
zamanda ıslahhânelere gelir sağlayan Ģirket ve matbaanın idaresini de yürüten ve
merkez vilayette bulunan bir nezâret tarafından koordine edilecekti577. Vilayet
dâhilindeki bütün ıslahhânelerin memurları, yönetiminde bir nazır, nazır muavini,
kâtip ve sandık emininin bulunduğu Tuna Vilâyeti Umum Islahhâneler Nezâreti
tarafından seçilip, tayin edileceklerdi. Genel müdürler güvenlik ve imalat ile ilgili her
konuda nezâretin bilgisi ve isteği doğrultusunda hareket edeceklerdi. Vekilharç ve
aĢçı gibi görevliler haksızlığa maruz bırakılmamak koĢuluyla gerektiği takdirde genel
575
576
577
Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.5099, s.193 vd. (Mecmua-i Nizâmât-ı Vilâyât, 27 Ramazan
1283/2 Şubat 1867 tarihinde risale şeklinde Tuna Vilâyeti Matbaası’nda tab olunmuştur).
Nizamnâmenin tam metni için ayrıca bkz. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.277-295.
Bkz. Bâb-ı sâni, birinci fasıl, madde 12 (Islahhâne memurlarının suret-i tertibine dâirdir). Düstûr,
Birinci Tertip, C.II, s.280-281.
1870 yılında Umum Islahhâneler Nazırlığı görevi ġerif Efendi tarafından yürütülmekteydi. BOA.,
Ġ.DH. 587/40838 (26 L 1285/29 Ocak 1870).
184
müdürün
tasarrufuyla
değiĢtirilebileceklerdi578.
Böylece
Tuna
Vilâyeti‟nde
uygulanmaya baĢlanan nizamnâme, 1871 yılı itibariyle yayımlanarak paylaĢıma
açıldı579 ve umum ıslahhâneler tarafından temel alınmaya baĢladı580.
Açıldıkları dönemde diğer vilayetlerde bulunan bazı ıslahhânelerin idari
yapısı ise Ģöyleydi; Diyarbekir Islahhânesi‟nde biri imalattan sorumlu olmak üzere
iki müdür, bir imalat müdür muavini ve biri baĢkâtip olmak üzere iki kâtip görev
yapmaktaydı581. Erzurum Islahhânesi‟nin bir nazırı ve bir kâtibi bulunmaktaydı582.
Kastamonu Islahhânesi‟nin idari görevlileri bir müdür, bir kâtip ve bir sandık
emininden oluĢmaktaydı583. Sivas Islahhânesi, sadece bir müdür ve bir kâtip ile idare
edilmekteydi584. Halep
Islahhânesi‟nin
idaresi
için geçici bir nizamnâme
hazırlanmıĢtı. Dört maddeden oluĢan nizamnâmenin birinci maddesine göre
ıslahhâne bir müdür, bir kâtip ve bir sandık emini tarafından yönetilecekti. Ancak ilk
dönemde, ıslahhânenin tek daimî gelir kaynağı vilayet matbaası olduğu için matbaa
müdürü, kâtibi ve sandık emini idarî kadroyu oluĢturacaktı585. Adana Islahhânesi‟nde
ise bir memur ve bir kâtip görevlendirilmiĢti586. Genel olarak bakıldığında
ıslahhâneler, değiĢik sorumluluk ve görevlere sahip memurlardan meydana gelen bir
komisyon tarafından idare edilmekteydiler.
578
Madde 12-15. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.280-282.
İşbu nizamnâme Tuna Vilâyeti’ne mahsus olmak üzere mevzu  iken muahharan kâffe-i vilayât
ıslahhânelerine tamim kılınmış olduğundan… Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.277.
580
Bkz.Salnâme-i Vilâyet-i Kastamonu, H.1293(1876), s.69.
581
Salnâme-i Vilâyet-i Diyarbekir H.1287(1870), s.115. Müdürlerden biri ıslahat, diğeri imâlattan
sorumluydu. Bkz. Salneme-i Vilâyet-i Diyarbekir, H.1288(1871); H.1289(1872).
582
Salnâme-i Vilâyet-i Erzurum H.1288(1871), s.45.
583
Salnâme-i Vilâyet-i Kastamonu H.1287(1870), s.55.
584
Salnâme-i Vilâyet-i Sivas H.1287(1870), s.83.
585
Nizamnâmenin ikinci maddesi ıslahhânenin hoca ve ustalarının sayısı ve vasfı ile bunların maaĢları ile
ilgiliydi. Üçüncü madde alınacak çocuklar ve masraflarına yönelikti. Son maddede ise ıslahhâne
binasının yerinden ve çocukların ıslahhâneye devamlarının ne surette olacağından bahsedilmekteydi.
BOA., Ġ.ġD 13/610-2 (8 ġ 1285/24 Kasım 1868). Salnâme-i Vilâyet-i Haleb, H.1288(1871), s.71.
586
Salnâme-i Vilâyet-i Adana H.1287(1870), s.43.
579
185
Hızla sayıları artan ıslahhânelerin ülke sanayinin geliĢimine katkıda
bulunması ve öne çıkan eğitim-öğretim pozisyonları, 1873 yılından itibaren merkezin
bu kurumlar üzerindeki ilgisini daha da arttırdı ve bütün ıslahhânelerin genel idaresi
Maârif Nezâreti‟nin kontrolü altına alındı. Nezâret ıslahhânelerin durumunu, üretim
faaliyetlerini, öğrenci miktarlarını ve ülkenin sanayi alanında ne kadar ilerleme
kaydettiğini tespit etmek amacıyla vilayetlere birer yazı gönderdi. Ġstanbul Sanayi
Mektebi‟ne muhafaza edilmek üzere umûm ıslahhânelerde imal edilen ürünlerden
birer numune gönderilmesini istedi. Ayrıca öğrencilerin sayıları ile hangi sanatlara
kaç öğrencinin yönlendirildiğini tespit etmek için her ıslahhânede bir defter tutulması
uygun görüldü. Öğrencilerin isimleri, resimleri, devamları ve hangi sanatlarla meĢgul
olduklarının kaydedileceği defterin her sene güncellenerek ürün numuneleriyle
beraber Ġstanbul‟a gönderilmesi kararlaĢtırıldı587. Böylece umum ıslahhânelerin
mukayese-i ahvâli değerlendirilerek ülkenin teknik açıdan ne derece ilerleme
kaydettiği anlaĢılacaktı. Bu tedbir sayesinde ıslahhânelerde üretilen ürünlerin kalitesi
ve bu kurumların üretim potansiyeli de merkezin denetim ve kontrolüne alınmıĢ
oluyordu588. Söz gelimi alınan bu karar doğrultusunda Edirne Islahhânesi‟nde imal
edilen kundura ve potinlerden üç çift numune olarak Mekteb-i Sanayi müdürlüğüne
gönderilmiĢ ve burada kontrol edilerek sanayice görülen bazı kusurların
iyileĢtirilmesi istemiyle vilayete bilgi verilmiĢti589. Ayrıca 1873 yılı itibariyle teorik
587
BOA., BEO., MF.MKT. 12/59 (17 CA 1290/13 Temmuz 1873); BOA., MF.MKT. 12/109 (26 CA
1290/22 Temmuz 1873).
588
BOA., MF.MKT. 14/73 (29 ġ 1290/22 Ekim 1873). …iş‘ar üzerine Rusçuk ve Sofya ıslahhâneleri
zükûr ve inas şakirdânının bir kıt‘a defteriyle bir takım eşya gönderildiğine dâir Tuna Vilâyet-i
Celilesi’nden vârüd olan tahrirat… BOA., MF.MKT. 15/62 (18 L 1290/9 Aralık 1873).
589
BOA., MF.MKT. 17/24 (4 M 1874/21 ġubat 1874).
186
dersler için ihtiyaç duyulan kitaplar da nezâret tarafından ıslahhânelere gönderilmeye
baĢlandı590.
3.3.1.4.Öğrenci Kaynakları ve Kabul ġartları
Islahhânelerin öğrenci kaynağını, ilk kuruluğu dönemlerde genel olarak
yaĢları 5 ile 14 arasında değiĢen Müslim ve Gayrimüslim kimsesiz çocuklar
oluĢturmaktaydı. Bu gibi çocuklar muhtarlar tarafından tespit edilerek ıslahhâne
idaresine bildirilirler591 ve böylece ortalıkta sefil ve periĢan bir vaziyette zayi
olmaları engellenirdi. Bunun yanı sıra yapıları gereği yatılı olan ıslahhânelerde592
suça karıĢmıĢ çocukların da barınmaları, yiyecek ve giyecekleri temin edilir, bir
yandan cezalarını çekerken diğer yandan ahlakî ve meslekî eğitim alarak yeniden
topluma kazandırılmaları sağlanırdı. 1871 yılında ilan edilen Islahhâneler
Nizamnânesi‟nde ise ıslahhânelerin öğrenci kaynağı, teamüllere paralel olarak belirli
bir standarda bağlandı. Nizamnâmenin “Islahhânelere alınacak ve kabul olunacak
eytam ve etfalin Ģerâit-i lâzımesi” baĢlığının ilk maddesi, hangi din ve milletten
olursa olsun bütün çocukların eĢit koĢullarda ıslahhânelere kabulünü öngörmekteydi.
Bu koĢullardan ilki 12-13 yaĢından büyük olmamak, ikincisi ana ve babadan yoksun
590
BOA., MF.MKT. 25/92 (9 M 1292/15 ġubat 1875); BOA., MF.MKT. 25/98 (11 M 1292/17 ġubat
1875). BOA., MF.MKT. 34/148 (9 RA 1293/4 Nisan 1876).
591
Vidin’de vaki Baramescidi mahallesi sakinlerinden olub on iki yaşında bulunan Ahmed bin Mehmed
nam çocuğun emr-i idare ve terbiyesine bakacak kimesnesi olmadığından bahisle kendisinin tahsil-i
sanat itmek üzere Rusçuk Islahhânesi’ne izamı mahalle-i merkume muhtarı tarafından verilen ilm ve
haberde istidâ olunmuş… BOA., C.ĠKTS. 37/1810 (4 RA 1290/2 Mayıs 1873).
Nizam gereği çocukların daimî surette ıslahhânede bulunması gerekirken Halep Islahhânesi, ilk
açıldığı sırada geçici olarak sadece gündüzleri faaliyette bulunmuĢtur. Bunun sebebi ise faklı din ve
milletlere mesup çocuklar arasında bir sürtüĢme meydana gelmesi ihtimalinden kaynaklanan çekince
idi. …Eğerçe etfâl-i merkumenin daimî surette ıslahhânede kalmaları nizamı iktizasından ise de mileli muhtelife çocuklarının birbirleriyle âdem-i imtizacları cihetiyle geceleri birlikte beytutet ittirilmeleri
gayr-i kâbil bulunduğudan bir müddet uslûb-ı hakimiyane ile beyinleri telif olunarak ve hasset ve
zıddiyetleri zâil olundukdan sonra nizamnâme hükmünce geceleri dahi beytûtet ittirilmeleri üzere
şimdilik ta‘limat-ı muvakkati vechle yalnız gündüzleri ıslahhânede kalub ahşamları evlerine azimet
itmelerine ruhsat verilmesi… BOA., Ġ.ġD. 13/610-4 (29 ZA 1285/13 Mart 1869).
592
187
veya sadece biri hayatta olup geçinemeyecek derecede fakir olmak idi. Üçüncü
koĢula göre ise çocuklar normal eğitim süresi tamamlanmadan veli veya akrabaları
tarafından ıslahhânelerden alınmayacaktı. Böyle bir giriĢim olması halinde çocuğa
kaldığı süre zarfında ne kadar masraf edilmiĢse velisinden tahsil edilecekti.
ĠĢte bu üç koĢul, standart öğrencilerde aranan özellikleri belirlemekteydi.
Bununla birlikte çocuklarını eğitim alması için ıslahhânelere göndermek isteyen
aileler de düĢünülmüĢtü. Bu gibi aileler, senelik 500 kuruĢ olarak belirlenen
masraflarını
üslendikleri
takdirde
çocuklarını
bir
ıslahhâneye
kaydettirebileceklerdi593.
Son olarak herhangi bir suça karıĢmıĢ ve bir sene veya daha fazla hüküm
giymiĢ çocuklar da hükümetin emri ile ıslahhânelere konulacaktı. Bu çocuklar
hükümlü bulundukları süre içerisinde müdür tarafından özel izin verilmediği
müddetçe dıĢarıya çıkarılmayacaktı594.
Islahhâneye yeni alınan bir çocuk önce kendisine mahsus bir deftere
kaydedilerek ıslahhânenin açıldığı günden bu yana alınan kaçıncı öğrenci ise ona
göre numarası belirlenecekti. Diğer prosedürler tamamlandıktan sonra da bir hafta
okuma, yazma becerisi ve meslekî yatkınlığı denenerek buna göre eğitimini alacağı
sanata yönlendirilecekti595.
593
Madde 1,2. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.277.
Madde 3, 44. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.278, 292.
595
Madde 7. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.279.
594
188
3.3.1.5. Eğitim-Öğretim ve Meslekî Faaliyetler
Kimsesiz çocukların sığınağı olan ve sadece bu özelliği bile büyük bir fayda
olarak görülen596 ıslahhânelerin bir diğer önemli özelliği, cahil kalmalarını
engellemek ve ilerde çalıĢma hayatına dâhil edilerek topluma donanımlı bir Ģekilde
kazandırılmalarını sağlamak amacıyla onlara temel dinî-ahlakî eğitim ile meslekî
eğitim verilmesiydi. Islahhânelerin son derece olumlu netice veren bu özelliği bu
kurumları zamanla eğitim faaliyeti açısından daha popüler hale getirdi. Nitekim
henüz açılmasına rağmen NiĢ Islahhânesi‟nde çocukların 6-7 ay zarfında adap, ahlak
ve az da olsa okuyup yazma öğrenmeleri ve terzilik, kunduracılık gibi sanatlarda
ilerleme kaydetmeleri buraya olan rağbeti arttırmıĢtı597. Aynı Ģekilde Halep
Islahhânesi‟ne alınan çocukların kısa sürede meslek edinmeleri ve okuyup yazma
öğrenmeleri, önceleri bu çocukları çarĢı pazarda görüp aĢağılayan ahaliyi etkilemiĢ
ve çoğu kimse çocuklarını ıslahhâneye yazdırmak için baĢvuruda bulunmuĢtu598.
Hem ahlakî hem de meslekî eğitimin aynı çatı altında verilmesi bu kurumların
cazibesini günden güne artırmaya devam etmekteydi.
Açıldıkları dönemde ıslahhânelerde eğitimin ilk merhalesini çocukların yaĢı
itibariyle “sıbyan dersleri” oluĢturmaktaydı. Bu dersler ise nitelik ve sayı olarak az
da olsa bölgelere göre farklılık arz etmekteydi. Örneğin ilk zamanlarda okuma yazma
derslerinin Türkçe ve Bulgarca olarak verildiği NiĢ Islahhânesi‟nde Edebiyat ve
Ġnsaniye dersleri okutulmaktaydı. Ġzmir Islahhânesi‟nde açıldığı yılın sonunda
596
ġark, Nr.79, s.1 (11 M 1291/28 ġubat 1874).
BOA., Ġ.DH. 525/236231 (22 Z 1280/29 Mayıs 1864).
598
BOA., Ġ.ġD. 13/610-3 (18 L 1285/1 ġubat 1869).
597
189
çocuklar Hesap, Coğrafya ve Risale-i Ahlak konularından sınav olmuĢlardı599. Sivas
Islahhânesi‟nde Kur„an, Ġlmihâl ve din dersleri okutulmaktaydı600.
Islahhânelere Dâir Nizamnâme‟de ise dersler, Elifba, Amme ve Tebâreke
Cüzleri, Kur„an, Ġlmihâl, Risâle-i Ahlâk, Edebiyat, Sülüs ile Rika hatlarından oluĢan
yazı dersleri, Hesap ve Defter Tutma Usûlü olarak düzenlenerek standart hale
getirilmeye çalıĢıldı601. Nitekim ileriki yıllarda Arapça ve Farsçanın yanı sıra
ıslahhânelerde teorik derslerin, genel olarak nizamnâmde öngörülen programa göre
okutulduğu görülmektedir. Mesela 1875 yılında Erzurum Islahhânesi‟ne Maârif
Nezâreti tarafından 50‟Ģer adet Elifbâ-yı Osmanî, Muhtasar Hesap Risalesi, Ahlak
Risalesi, Vezâif-i Etfal, Yeni Emsile, Bina, Maksûd ve Ġlmihâl kitapları
gönderilmiĢti. Yine Yanya Islahhânesi‟nden Emsile, Bina, Maksûd, Deryekta Farsça
ve Elifba kitapları talep edilmiĢti. Bununla birlikte Ulûm-ı Riyâziye, Coğrafya,
Arapça, Hatt-ı Sülüs ve Rika dersleri, Rusçuk Islahhânesi‟nin programında yer
almaktaydı602.
Islahhânelere kabul edilen Müslüman çocuklar ile Türkçe konuĢan
Gayrimüslimlerin derslerini aynı çatı altında Müslüman hocalar verirken, diğer
Gayrimüslim çocuklar baĢka mekânda kendi dillerinde ve kendi hocalarından eğitim
almaktaydılar603. Eğitim dili, ıslahhânelerin özü itibariyle sahip oldukları kozmopolit
yapıya binaen bulundukları bölgedeki farklı unsurlara göre ĢekillenmiĢti. Buna göre
Türkçenin yanı sıra Tuna Vilayeti ıslahhânelerinde Bulgarca, Erzurum ve Adana
599
BOA., Ġ.DH. 604/42096-1 (21 ġ 1286/26 Kasım 1869).
Salnâme-i Vilâyet-i Sivas, H.1287(1870), s.83; H.1288(1871), s.93; H.1289(1872), s.94.
601
602
BOA., MF.MKT. 25/92 (9 M 1292/15 ġubat 1875); BOA., MF.MKT.25/98 (11 M 1292/17 ġubat
1875). Salnâme-i Vilâyet-i Tuna H.1293 (1876), s.46.
603
Bkz. Madde 35. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.289.
600
190
Islahhânelerinde Ermenice604, Ġzmir Islahhânesi‟nde Rumca ikinci eğitim diliydi.
Ayrıca Rusçuk‟un kız ve erkek ıslahhânelerinde kültür dili olarak Fransızca eğitimi
verilmekteydi605.
Çocuklar her gün sabahları teorik dersleri gördükten sonra tahsis edilen
sanatlarda meslekî eğitim alırlardı606. Nizamnâmede de bu kural yine uygulana
geldiği gibi kabul edilmiĢti607. Müslüman ve Gayrimüslim çocuklar, sabah ilk iĢ
kendi din ve mezheplerine yönelik ibadetlerini yerine getirecekler, kahvaltılarını
yapacaklar ve yoklamanın ardından derslerini almak üzere sınıflarına, ders bittikten
sonra da meslekî eğitimlerine devam etmek üzere atölyelerine gideceklerdi608.
Ġlk yıllarda hemen her ıslahhânede, ustası ve baĢta ordu olmak üzere
ürünlerinin tüketicisi bol olduğundan Terzilik ve Kunduracılık temel meslekî eğitim
olarak verilmekteydi. Ayrıca büyüklüğü, imkânları, bulunduğu yerdeki hammadde ve
tüketim potansiyeline göre Debbağat (dericilik), Marangozluk, Dokumacılık,
Matbaacılık, DikiĢ Makineciliği (tamir-bakım), Urgancılık, Saraçlık, Arabacılık,
Boyacılık, Hasırcılık609, Demircilik, Kondüktörlük gibi popüler ve geleneksel
meslekler ıslahhânelerin programlarında yer almaktaydı. Dokumacılık eğitimi
Muytab (kıl kilim), Çülha (bez), ġal ve Aba üzerine verilirken Mürettiblik
604
Salnâme-i Vilâyet-i Erzurum, H.1291(1874), s.55. Salnâme-i Vilayet-i Adana, H.1287(1870), s.43.
Tuna, Numero 13, (13 M 1282/8 Haziran 1865).Salnâme-i Vilayet-i Tuna, H.1286 (1869/70), s.31;
Salnâme-i Vilâyet-i Tuna H.1293(1876), s.46; Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin…”,
s.437.
606
BOA., Ġ.DH. 591/41114-2 (26 Z 1285/9 Nisan 1869); Diyarbekir, Numero 1, s.3 (24 R 1286/3
Ağustos 1869); Salnâme-i Vilâyet-i Sivas, H.1287(1870), s.83.
607
Madde 9. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.279-.280.
608
Madde 33, 35, 36, 37, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.288, 290.
609
Rusçuk Islahhânesi‟nde eğitimi verilen bu mesleği, istisanâi olarak Rusçuk‟ta gözleri görmeyen
dilencilerin de öğrenmesi öngörülmüĢtü. Böylece bir yandan ıslahhânede eğitimi verilen meslekler
çeĢitlendirilirken diğer yandan bu gibileri düçar oldukları hâl-i müzâyakadan bu suretle halas itmek
hedeflenmekteydi. Tuna, Numero 14 (20 M 1282/15 Haziran 1875).
605
191
(dizgicilik), Mücellitlik (ciltçilik) ve Litoğraflık (tabaat-basım) matbaacılığın alt
dallarını oluĢturmaktaydı610. Kızlara yönelik meslekî eğitimin temelini ise yine
Terzilik (dikiĢ) oluĢtururken aynı zamanda Rusçuk Kız Islahhânesi‟nde Piyano dersi
de verilmekteydi611.
Çocuklar ilgi ve becerilerine göre belirlenmiĢ meslek dallarında pratik ve
üretim yapmak üzere gruplar halinde ustalarının yanına giderlerdi. Mesela 1870
yılında Kastamonu Islahhânesi‟nde bulunan öğrencilerden 25‟i Terzi ustası Hacı
Ġbrahim Ağa‟nın, 23‟ü Kunduracı ustası Kirgor Lefter‟in, 7‟si Marangoz ustası
Nikolagi‟nin, 3‟ü Terzi makinecisi Yanko Mukis‟in mahiyetinde idi. Keza Adana
Islahhânesi‟nde bulunan çocuklardan 21‟i DikiĢ Makinesi ustası Keğork, 7‟si
Kunduracı ustası Andon, 10‟u Kilimci ustası Mehmet Ağa, 9‟u Çülha ustası
Keğork‟un yanında eğitim almaktaydılar612. Ustalar, ıslahhâne atölyelerinde
geleneksel usta-çırak iliĢkisi çerçevesinde çocukları eğitirlerdi. Islahhânede atölye
ortamı bulunmayan meslekler için ise özel veya kamuya ait iĢletmelerden
faydalanılmaktaydı. Özellikle iĢletmesinin tesisi baĢlı baĢına uzmanlık ve mali külfet
gerektiren Dericilik ve Matbaacılık gibi alanlarda öğrenci yetiĢtirmek için bu yola
baĢvurulmaktaydı. Örneğin 1865 yılında NiĢ ve Rusçuk Islahhânelerinden 8 öğrenci,
Debbağlık sanatının ıslahı çerçevesinde Beykoz Debbağhânesi‟ne gönderilmiĢ ve
610
Bkz. BOA., Ġ.DH. 591/41114-2 (26 Z 1285/9 Nisan 1869); BOA., Ġ.DH. 604/42096-1 (21 ġ 1286/26
Kasım 1869); Madde 10. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.280; Salnâme-i Vilâyet-i Sivas,
H.1287(1870), s.83; Salnâme-i Vilâyet-i Erzurum H.1291(1874), s.55; Salnâme-i Vilâyet-i
Kastamonu H.1293(1876), s.69; Salnâme-i Vilâyet-i Adana H.1287(1870), s.43; Salnâme-i
Vilâyet-i Tuna H.1293(1876), s.46; Salnâme-i Vilâyet-i Girid, H.1293(1876), s.10; Tabsıra-i Ġbret,
C.I, s.52-53; Nafi Atuf, a.g.e., Birinci BasılıĢ, s.122; Gökbilgin, a.g.m., s.272; Öztürk, “Türkiye‟de
Meslekî ve Teknik Eğitimin…”, s.438; Koç, “Osmanlı Islahhanelerinin…”, s.120.
611
Salnâme-i Vilâyet-i Tuna H.1293 (1876), s.46.
612
Salnâme-i Vilâyet-i Kastamonu H.1287 (1870), s.55; Salnâme-i Vilâyet-i Adana H.1287(1870),
s.43.
192
burada yaklaĢık üç yıl eğitim almıĢlardı613. Açıldığı dönemde Sivas Islahhânesi‟nde
bulunan çocuklardan yaĢça büyük olanlarının civarda bulunan debbağhaneye
gönderilmeleri kararlaĢtırılmıĢtı614. Bunun yanı sıra Kastamonu, Rusçuk, Bosna ve
Selanik615 Islahhâneleri örneğinde görüldüğü üzere Mürettiblik/Matbaacılık sanatına
yönlendirilen öğrenciler, eğitimlerini almak üzere vilayet matbaasına gönderilirlerdi.
Yine 1876 yılı Tuna Vilayet Salnamesi‟ne göre Demircilik ve Marangozluğa ilgisi,
yatkınlığı olan Rusçuk Islahhânesi öğrencilerinden bir kısmı demirhane fabrikasında
meslek edinirken, bazıları hendese ve ikisi vilayet kalemlerine gönderilmiĢlerdi616.
Bu Ģekilde ıslahhâne dıĢında meslekî eğitim almak, öğrencilere piyasa koĢullarında
sosyalleĢme avantajı da sağlamaktaydı617.
Islahhânelerde eğitimi verilen meslekler zamanla çağın gereklerine göre de
güncellenmekteydi. Zira bu kurumlar, Sanayi Mektebi‟nin teĢkiliyle beraber
sanayice olan terakkiyât-ı asriyenin ülke geneline yayılması düĢüncesiyle
Avrupa‟dan teknoloji transferi noktasında da misyon yüklenmiĢlerdi618. Bu
doğrultuda 1869 ve 1873 yılında NiĢ ve Sofya Islahhânelerinden, 1873 yılında Adana
ıslahhânesinden fünun ve sanayi tahsil etmek ve geri döndüklerinde ıslahhânelerinde
bulunan talebeye muallim olmak üzere Avrupa‟ya öğrenciler gönderilmiĢti619.
Öğrencilerin burada alacakları meslekî eğitim ise ıslahhânelerinin bulunduğu bölge
613
BOA., BEO., A.MKT.MHM. 431/13 (3 N 1285/18 Aralık 1868).
BOA., Ġ.DH. 591/41128-1 (2 M 1286/14 Nisan 1869).
615
Mekteb-i Sanayi‟ye alınmıĢ öğrencilerin bir kısmı marangozluk öğrenmek üzere sınıflara ayrılmıĢ
olduğu gibi bir kaçı da mürettiblik sanatı tahsil itmek üzere matbaaya verilmiĢti. Matbaaya verilen
öğrencilerden Osman, Hamdi ve Ahmet Efendilerharf düzenleyecek seviyeye ulaĢmıĢlardı. ġark, Nr.
47, s.2 (29 Z 1290/17 ġubat 1874).
616
Salnâme-i Vilâyet-i Kastamonu, H.1287(1870), s.55; Salnâme-i Vilâyet-i Bosna, H.1290 (1873),
s.47; Salnâme-i Vilâyet-i Tuna H.1293(1876), s.46.
617
Koç, “Osmanlı Islahhanelerinin…”, s.121.
618
619
Avrupa‟ya gönderilen öğrencilerin eğitim ve sair masrafları kayıtlı oldukları ıslahhâneler tarafından
karĢılanmaktaydı. Bkz. BOA., MF.MKT 24/130 (5 Z 1291/13 Ocak 1875).
614
193
ihtiyaçlarına göre belirlenmekteydi. Örneğin 1869 yılında Tuna Islahhânelerinden
Paris‟e gönderilen öğrenciler Marangozluğa, Adana‟dan gönderilen öğrenci
Çukurova ziraatının geliĢtirilmesi amacıyla yine Avrupa‟dan alınacak aletleri,
bozulduklarında tamir edebilmek için Demircilik sanatına yönlendirilmiĢti620. Bunun
yanı sıra ıslahhâneler Batı‟da kullanılan çağdaĢ makinelerin ülkeye girmesinde ve
kullanılmasında da rol oynamaktaydı. Sofya Islahhânesi‟nde kullanılmak üzere
Amerika‟dan çorap örme makinesi getirtilmesi bu konuya en güzel örnektir621.
Islahhâne idareleri tarafından kabul edilen çocuklar, eğitim süreleri boyunca
temel teorik dersleri okumakla beraber, mezun düzeyine gelebilmek için meslekî
anlamda olgunluğa eriĢmek zorundaydılar. Bu ise tabiatıyla öğrencinin kabiliyetiyle
doğru orantılı idi. Bununla birlikte zamanla düzene kavuĢan bu kurumlarda eğitimin
akıĢı, yine Islahhânelere Dâir Nizamnâme ile sistemli hale getirildi. Buna göre eğitim
süresi 5 yıl olarak öngörülen ıslahhânelere kabul edilen çocuklar ilk sene beĢinci
sınıf adı altında eğitime baĢlayacaklardı. Sene sonu imtihanlarında baĢarılı olanlar
ikinci senede dördüncü sınıfa, üçüncü senede üçüncü sınıfa, dördüncü senede ikinci
sınıfa ve beĢinci senede birinci sınıfa geçmiĢ olacaklardı622.
BeĢinci sınıf öğrencileri bir üst sınıfa geçmek için harfleri tanıyıp okumak,
ibareyi hecelemek, din ve mezheplerine ait bazı dualar ezberlemek ve meslekî
eğitimde çıraklık seviyesinde bulunmak zorundaydılar.
Sene sonunda sınavı verenler dördüncü sınıfa devam ile mümkün mertebe
okuma yaparak Islahhâne Nizamâmesi‟nin üçüncü bâbını okuyabilmek, isimlerini ve
620
Kamil Su, “Yüz Yıl Önce Teknik Öğretim‟de Öğretmen Problemi”, Meslekî ve Teknik Öğretim,
S.125, 11 Temmuz 1963, s.9-13.
621
Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin…” s.440.
622
194
bazı rakamları yazacak kadar yazı öğrenmiĢ olmak ve meslekî anlamda bir çıraklığa
yetecek kadar bilgi edinmekle mükelleftiler.
Üçüncü sınıf öğrencilerinin sorumlulukları yazmayı ve baĢta mürettib
olacaklar olmak üzere okumayı ilerletmek, nizamnâmenin üçüncü bâbını okuyup
anlamını kavrayabilmek ile kunduracı ve terzi kalfalığına lazım olacak kadar dikiĢ
dikmek ve ince tel çekmek idi. Bunun yanı sıra debbağlık eğitimi alanlar çiğ derileri
kireçleyebilecek, mürettiblik sanatını tahsil edenler satırı tertip edebilecek, aba ve
çuka iĢinde müstahdem olanlar ise iĢin pratiğini yapabilecek derecede mesleklerinde
ilerleme kaydetmiĢ olmalıydılar.
Ġkinci sınıf öğrencileri, okuyup yazmayı mutlaka bilmeli, dört iĢlem yapacak
kadar rakamları öğrenmeli ve genel olarak nizamnâmeyi anlayabilmeliydiler. Ayrıca
öğrencilerden kunduracı olanlar baĢlı baĢına dikiĢ dikebilmeli ve bir zabtiye
kundurasını yapabilmeli, terzi olanlar ince dikiĢler dikip, biçilmiĢ elbiseyi
bitirebilmeli, debbağ olanlar derileri tanzim edip iĢleyebilmeli, mürettib olanlar bir
sayfayı dizip bozabilmeli kısacası ikinci sınıf öğrencileri kalfalık vazifesini hakkıyla
yerine getirebilmeliydiler.
Son sınıf öğrencileri ise mezun olabilmek için okumayı, yazmayı, rakamları
bilmeli ve nizamnâmeyi baĢtan sona kadar okuyup anlayabilmeliydiler. Bununla
birlikte hangi sanatta eğitim almıĢlarsa onu eksiksiz icrâ edebilmeliydiler. Mesela
kunduracılık eğitimi alanlar kundura, potin ve çizme gibi Ģeyleri baĢlı baĢına biçip
dikebilmeliydiler. Terzilik tahsil etmiĢ olanlar, setre pantolon biçip dikebilmeliydiler,
debbağ olanlar bir kösele veya gönü iĢleyip meydana getirebilmeliydiler. Mürettibler
195
bir
sayfayı
yanlıĢsız
olarak
dizip
tashih
edebilmeli
ve
cetvel
tertipleyebilmeliydiler623.
Öğrencilerden sene sonu sınavlarında baĢarılı olanlar, bir üst sınıfa geçmeye,
son sınıf öğrencileri ise Ģehadetnâme alarak mezun olmaya hak kazanacaktılar.
Sınavda baĢarılı olamayanlar sınıflarını tekrar edecek, birkaç sene üst üste sınav
vermeyenler ise alt sınıfa düĢürülecektiler624. Bununla beraber kendi sınıfının
sınavını veren bir öğrenci üst sınıf sınavlarına da girebilecek ve baĢarılı olduğu
takdirde sınıf atlayabilecekti625.
Sınavlarda bilgi, daha ziyade meslekî beceriye göre ölçüldüğünden
piyasadaki iĢletmelerde eğitim alan öğrencilerin, sınavları, eğitim aldıkları
iĢletmelerde yapılmaktaydı. Çıkardıkları iĢin kalitesiyle kabiliyetini ispat edenler,
Ģehadetnâme almaya hak kazanırlardı626.
3.3.1.6.Disiplin
Islahhânelerin iç hizmetlerinin görülmesinde öğrenciler önemli görevler
üslenmiĢlerdi. Gerek bu iĢlerin görülmesi ve gerekse eğitim-öğretim ve üretim
faaliyetinin düzenli olarak devam etmesi etkin bir disiplin gerektirmekteydi. Bu
nedenle ıslahhânelerde bulunan çocukların giyim, kuĢam, yeme, içme, uyuma,
uyanma, gün içerisindeki tavır ve davranıĢları ve hatta ıslahhâne dıĢındaki hal ve
hareketleri cezaî yaptırımlarla kontrol altında tutulmaktaydı. Nizamnâmeye göre
ıslahhânede disiplini bozan çocuklar genel müdür, zabıta müdürü ve kâtiplerden
623
Madde 47. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.292-294.
625
626
BOA., MF.MKT. 26/102 (10 S 1292/23-Mart 1875).
624
196
oluĢan gerektiğinde imalat müdürü ile kâtiplerinin de çağrıldığı bir disiplin kurulu
tarafından iĢledikleri suç nispetinde üç türlü cezaya çarptırılırlardı. Bunlardan ilki
hapis cezası, ikincisi ekmek hariç yemekten men ve üçüncüsü öğrencinin ıslahhâne
dıĢına çıkmasına belirli bir süre izin verilmemesiydi. Bu cezaların haricinde
memurların çocukları dövmesi veya onlara hakaret etmesi kesinlikle yasaklanmıĢ
idi627.
3.3.1.7. Eğitimci Kadrosu ve Ustalar
Islahhânelerde teorik dersler için genel olarak hoca, muallim-i sıbyan,
muallim veya müderris adı altında tek hoca istihdam edilmekteydi. Bunun yanı sıra
birden fazla dilin kullanıldığı Tuna ıslahhâneleri ile Adana, Erzurum ve Ġzmir
ıslahhânelerinde her dile mahsus bir hoca bulunmaktaydı. Bu durumda birincisi
Türkçe hocası olarak nitelendirilmekteydi628.
Islahhânelere Dâir Nizamnâme‟de belirtildiği üzere öğrencilerin ta‘lim ve
ta‘allümlerinden hocalar, sanat tahsil eylemelerinden ustalar mesul idi629. Meslekî
eğitimi verecek ustalar ise yine Müslim ve Gayrimüslim olmak üzere iĢinin ehli, kent
esnafı arasından seçilerek ücret karĢılığında istihdam edilmekteydiler. Bunun yanı
sıra ıslahhâne idareleri, özellikle sermaye artırımı amacıyla yeni meslekleri
programlarına aldıklarında, Ģehir dıĢından da alanında uzman ustalar tedarik
etmekteydiler. Söz gelimi kordon taburları ve askerî zabitana satmak düĢüncesiyle
627
Madde 26-27. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.286.
1870 yılında Adana Islahhânesi‟nin Türkî Hocası Nuh Efendi, Ermeni Hocası ise Keğork idi.
Salnâme-i Vilâyet-i Adana, H.1287(1870), s.43. Hocaların ne kadar maaĢ aldıkları konusunda
genelleme yapacak kadar belgeye ulaĢamasak ta 1876 yılında Rusçuk Islahhânesi mualliminin 600
kuruĢ maaĢ alıyor olması fikir edinme açısından önemli olabilir. BOA., MF.MKT. 44/42 (15 L
1293/15 Kasım 1876).
629
628
197
NiĢ Islahhânesi yönetimi ġehir Köyü Kilimi üretme iĢine giriĢmeye ve bu sanatı
öğretecek kadın ustaları ġehir Köyü‟nden getirtmeye karar vermiĢti630. Diyarbekir
Islahhânesi idaresi tarafından Ġran ġalı imali için Sivas‟ın Gürün Kasabası‟ndan bir
usta getirilmiĢti631. Aynı Ģekilde Sivas Islahhânesi‟nde yine özellikle askerî zabitana
yönelik ayakkabı ve elbise üretimi için teĢebbüste bulunulmuĢtu. Bu amaç
doğrultusunda
civarda
bulunan
debbağhane
ürünlerinden
istifade
etmek
düĢünülmekteydi. Bu ürünleri mamul hale getirecek ruganlı sahtiyan ve kösele ustası
Tokat‟tan sipariĢ edilirken, elbise üretimi için çuka ve aba ile kilim dokuma
konusunda uzman bir usta da Mamüratülaziz‟den bulunmuĢtu632. Ayrıca faaliyete
geçtikten sonra Ġstanbul Mekteb-i Sanayii de ıslahhânelerin usta ihtiyacını
karĢılamaya baĢladı633.
Mezun olan öğrenciler, istedikleri kadar ıslahhânede kalıp, ücret karĢılığında
çalıĢabilirdi634. Bunun yanı sıra diğer vilayetlerde de tahsil gördükleri sanat dalına
göre istihdamda tercih önceliğine sahiptiler. Nitekim Rusçuk Islahhânesi‟nden
Erzurum Vilâyet Matbaası‟na mürettiblik sanatı için gönderilen ve 250 kuruĢ maaĢla
göreve baĢlayan Agop, maaĢını beğenmemiĢ ve Ġstanbul‟a gelerek Divan-ı Ahâm-ı
630
Takvim-i Vekâyi, defa 1049 (21 L 1285/4 ġubat 1869).
BOA., Ġ.DH. 591/41114-2 (26 Z 1285/9 Nisan 1869).
632
BOA., Ġ.DH. 591/41128-1 (2 M 1286/14 Nisan 1869).
633
Mesela 1872 yılında Kastamonu Islahhânesi‟ne Mekteb-i Sanayi‟den bir Marangoz ustası
gönderilmiĢti. BOA., MF.MKT 7/5 (23 ġ 1289/24 Ekim 1872). Aydın Vilâyet-i Celilesi’ne Vilâyet-i
Celileleri Islahhânesi içün Dersaadet Mekteb-i Sanayii’nden terzilik ve kundururacılık gibi
sanatlarda meleke eden birkaç nefer şakirdin i‘zamı makam-ı vâlâ-yı vilayetpenâhilerinden bundan
mukaddem iş‘ar olunması üzerine kunduracılıkda mehareti bulunan İbrahim Efendi i‘zam olunmuşdu
şakirdân-ı mümâileyhden Hristo Efendi dahi mektebce terzilik hakkında aşiyan-ı liyakat iylemiş
olduğundan lüzûm olduğu halde gönderilmek üzere… BOA., MF.MKT. 31/21 (6 ġ 1292/7 Eylül
1875).
634
631
198
Adliye‟ye dilekçe vermiĢti. Bunun üzerine konu Maârif Nezâreti‟ne intikal edince
Erzurum Vilâyeti‟ne bir yazı gönderilerek Islahhânelerden mezun olanların tahsil
ettikleri sanatlara göre istihdamıyla iktidar ve terfihi muvâfık maslahat ve
diğerlerine tercih ve gayret olacağından Agop‟un serkâtipliğe atanması veya
maaĢının arttırılması istenmiĢti635. Bunun yanında mesleğini dükkân açmak suretiyle
icrâ etmek isteyen mezunlara ise ıslahhâne idaresi tarafından ödünç sermaye verilir
ve her konuda yardımcı olunurdu. Ancak dıĢarıda iĢ yapanların sermayelerini olumlu
kullanıp kullanmadıkları takip edilerek bir problem görüldüğünde müdahalede
bulunulurdu636.
3.3.2.Ġstanbul Mekteb-i Sanayii
Islahhâneler, özel amaçlarla tesis edilen fonksiyonel kuruluĢlar olmalarına
rağmen zamanla geliĢim göstererek ülke geneline yayılmıĢ, Osmanlı Devleti‟nin
sanayileĢme
çabalarına
katkı
sağlayan
birer
yerel
sanayi
mekteplerine
dönüĢmüĢlerdi. Bununla birlikte ilk ıslahhâne açılmadan kısa bir süre önce,
sanayileĢme politikası bünyesinde gündeme alınan bir sanayi mektebinin Ġstanbul‟da
açılması için de hazırlıklar yapılmaktaydı. Aslında konuya giriĢte bahsedildiği üzere
1847 yılından bu yana güncel metot ve teknolojilere vâkıf kalifiye eleman
yetiĢtirilmesi için bir sanayi mektebi tesisi noktasında giriĢimler olmuĢ, fakat kadro
sıkıntısı, mali problemler ve öncelik arz eden siyasi meseleler bu konuyu ötelemiĢti.
1862 yılına gelindiğinde ise konunun daha fazla ertelenemeyeceği 7 Ekimde arza
sunulan Sadâret tezkeresinde -Osmanlı Devleti‟nde ve özellikle de Ġstanbul‟da
bulunan sanayi erbabının yeterli bilgi ve teknikten yoksun olması sebebiyle çoğu
635
636
199
sanayi ürününün Avrupa‟dan ithal edildiği veya oradan gelenler tarafından ülkede
imal edildiği- gerçeğiyle vurgulanmaktaydı. Ardından da bu durumun önüne
geçilmesi ve ülkenin kalkınmasına vesile olması ümidiyle bir “Mekteb-i Hiref ve
Sanayi” açılmasının uygun ve gerekli görüldüğü dile getirilmekteydi. Kurulacak olan
bu mektebin ise çeĢitli sanat dallarında teorik ve pratik eğitim verecek bir kurumun
yanı sıra potansiyel bir fabrika olması öngörülmekteydi. Ayrıca bu düĢüncenin
hayata geçirilmesi, etraflıca mutalaaya muhtaç olduğundan konunun uzmanlarından
oluĢan ve üyeleri tezkerenin ekinde belirtilen altı kiĢilik bir komisyon kurularak
değerlendirilmesi teklif edilmekteydi637. PadiĢahın onayının ardından638 Ethem PaĢa,
Halil PaĢa, DerviĢ PaĢa, Ağaton Efendi, Sarkis Kalfa ve Mösyö Riter Major
Gordon‟un639 yer aldığı komisyon Mekteb-i Hiref ve Sanayi‟nin genel yapısını
oluĢturmak üzere çalıĢmalara baĢladı.
3.3.2.1. Mektebin Yapısını Öngören Rapor
Komisyon üyeleri göreve memur edilmelerinin ardından yaklaĢık üç aylık bir
zaman zarfında birçok kez bir araya gelerek fikir alıĢveriĢinde bulundular. Mektebin
vasıfları, memur, usta ve öğrencilerinin temini, verilecek teorik ve pratik eğitimin
637
…Memâlik-i marûse-i cenâb-ı şahânede ve hususiyetle makarr-ı saltanat-ı seniyye olan Dersaâdet’te
bulunan hiref ve sanayi ashâbı malumat ve ameliyâtca mükemmel olmadığı cihetle bir hayli
zamandan berü ekser sanayi yed-i ahere geçmiş müstamel olan birçok şey Avrupa’dan gelmekte veya
Avrupa’dan gelen adam işlemekde bulunmuş... BOA., Ġ.DH. 497/33809 (12 R 1279/7 Ekim 1862).
Mektebin kuruluĢu ile ilgili olarak bkz. Adnan Giz, “Ġstanbul‟da Ġlk Sanayi Mektebinin KuruluĢu”,
Ġstanbul Sanayi Odası Dergisi, S.35, Ġstanbul, 1969, s.20; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.62-630; Unat, a.g.e.,
s.80b; Önsoy, a.g.e., s.117.
638
BOA., Ġ.DH. 497/33809 (13 R 1279/8 Ekim 1862).
639
BOA., Ġ.DH. 497/33809-1. O esnada Dersaâdet’te Sanayi Mektebi teşkili zımnında yapılan
komisyona Ticaret Nazırı Ethem Paşa ile Derviş Paşa ve Ermeni milletinden Agaton ve sair bazı
erbâb-ı vukûf memur oldular. Ne yaptılar, ne işlediler ma lum olmadı (29 VI.1962-17.VI.1863 senesi
olayları). Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e., C.X, s.75.
200
programı, maliyet ve gelirler etraflıca görüĢüldü ve 1863 yılının hemen baĢında 11
sayfadan oluĢan ayrıntılı bir rapor hazırlandı640.
Komisyonun gündeme aldığı ilk konu, eğitimi verilecek sanatlara yönelik
olmuĢtu. Üyeler mektebin programına bütün sanatların alınmasını, gereksiz ve
masraflı görmüĢ ve bu konuyu müzâkereye dahi gerek duymadan, Avrupa‟ya kıyasla
yöntem açısından ve teknik açıdan geride kalınmıĢ olduğu anlaĢılan sanatlara yönelik
bir programının uygulanmasını uygun bulmuĢtu. Örneğin ahalilin çoğu, giyinme
alıĢkanlıklarını değiĢtirmelerine rağmen terziler ve kunduracılar kendilerini
güncelleyememiĢlerdi. Yerli çilingirlerin ürettiği kilitler adi ve kaba idi. Arabacıların
yaptıkları tekerlekler ve özellikle sabancıların ürettikleri sabanlar kalitesiz idi. Bunun
gibi daha birçok sanat dalında geride kalındığından mektepte öncelikli olarak bu
sanatlara yönelik eğitim verilmesi kararlaĢtırılmıĢtı641. Özetle açılacak olan mektep
bütün sanatlarda eğitim vermeyecek olup ıslaha muhtaç olanlara özellikle de esnafın
geliĢimi hedeflendiği için onlara yabancı olmayan mesleklere yönelik olacaktı.
Dolayısıyla ağır sanayiye mahsus demircilik ve makinecilik ile buhar gücünün
kullanıldığı yüksek maliyet ve teknik bilgi gerektiren, icrâsına esnafın muktedir
olamayacağı sanatlar programda yer almayacaktı. Bununla beraber gerektiği takdirde
öğrenciler Tophane, Tersane ve Zeytinburnu‟nda bulunan fabrikalara gönderilmek
suretiyle ağır sanayi dalları hakkında bilgi edinebileceklerdi. Bu durumda mektebin
meslekî eğitim programı; dokuzu demir, dördü ahĢap ve altısı diğer çeĢitli sanatlarla
640
BOA., Ġ.MMS.34/1411-5. (15 B 1279/6 Ocak 1863); Giz, “Ġstanbul‟da Ġlk Sanayi…”, s.21; Önsoy,
a.g.e., s.118-120.
641
Ta‘lim ve ta‘allüm olunacak sanayi‘. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.1.
201
ilgili olmak üzere en ziyade ıslaha muhtaç olduğu düĢünülen toplam 19 sanat dalı
üzerine temellendirilmekteydi642.
Mektepte eğitimi verilecek sanatların belirlenmesinin ardından pratik
yapılacak atölyelerle ilgili görüĢmelere geçilmiĢti. Müzâkereler neticesinde bu
konuyla ilgili iki görüĢ ön plana çıktı. Bunlardan ilki dershaneler ile aynı yerde
bulanacak atölyeler inĢa edilip, ehliyetli ustaların idaresine verilmesiydi. Ġkincisi ise
kentin
çeĢitli
yerlerinde
bulunan
dükkânların
biraz
masrafla
atölyelere
dönüĢtürülmesi idi. Ancak kontrolün zor olacağı, buraları görmek için gelen
insanların öğrencilerin dikkatini dağıtacağı, ders yapılamayacağı ve bu durumun
muntazam öğrenci yetiĢtirilmesine engel olacağı düĢüncesiyle ikinci Ģıktan
vazgeçildi. Bunun yanı sıra belirlenen sanat dalları arasında yer almayan fakat ıslaha
muhtaç olduğu düĢünülen Kiremitçilik, Tuğlacılık, Boyacılık ve Dericilik sanatlarına
yönelik eğitiminin hammadde, maliyet ve çevre faktörleri gibi özel Ģartlar nedeniyle
mektep dıĢında verilmesi kararlaĢtırıldı. Zira Boyacılık ve Dericiliğin, suyu bol
yerlerde icrâ edilmesi gerekmekteydi. Ayrıca boya fabrikası dökümcü ve demirci
fırınlarından çıkan is ve dumanlardan uzakta bir mahalde olmalıydı. Kiremitçilik ve
Tuğlacılık için toprağı uygun bir bölgeye ihtiyaç vardı. Bununla birlikte toprağı
piĢirmek için kullanılacak geniĢ fırınların, çevreyi kirletecek olması da göz önünde
bulundurulmaktaydı. Neticede Tuğlacılık ve Kiremitçilik için Karaağaç civarında
bulunan fabrikalardan birinin elveriĢli hale getirilerek kullanılması, Dericilik ve
Boyacılık için ise Beykoz‟daki debbağhaneler ile Veli Efendi‟de bulunan bez
fabrikasından istifade edilmesi kararlaĢtırıldı643.
642
643
BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.2.
BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.2-3; Önsoy, ag.e., s.118.
202
Her sanat dalı için bir atölyenin yer alacağı mektepte ayrıca makinecilerin,
demircilerin, dökümcülerin ve kesici alet imalatçılarının tezgâhlarını çalıĢtırmak için
15-20 beygir gücünde bir buhar makinesinin bulunması uygun görülmüĢtü. Çünkü bu
makine sayesinde tulumbacıların, değirmencilerin ve her türlü çarkların tamir iĢlerini
görecek çarkçılar yetiĢecekti. Böylece Ġstanbul‟daki küçük iĢletmeciler de, modern
alet edevat gerektiren imalat için yüksek fiyat talep eden yabancı çarkçılara muhtaç
olmayacaklar, mektebin fabrikasına müracaat edeceklerdi644.
Sanatların çeĢidi ve sayısı belirlendikten sonra komisyon üyeleri, birkaç
görüĢmenin ardından ıslaha muhtaç sanatların ehemmiyetine ve mektebe ayrılacak
ödeneğe göre her sene kaç öğrenci alınacağını belirlemiĢlerdi. Buna göre her sene
mektebe maden iĢine dair sanatlar için 44, ahĢap iĢine dair sanatlar için 18, diğer
sanatlar için 26 olmak üzere toplam 88 öğrenci alınacaktı. Bununla birlikte her bir
sanat için her sene mektebe alınacak öğrenci sayısı, her sanatın eğitim süresi ve yine
her sanat dalında bulunan toplam öğrenci sayısı farklı olacaktı. Mesela hakkaklık için
senede 2, demircilik için 8 öğrenci alınacaktı. Makinacılık için 7 yıllık eğitim ön
görülürken mücellitlik eğitimi 1 yılda verilecekti. Son olarak mektepte demircilik
eğitimi alan toplam öğrenci 40‟ı bulurken, mücellitlik için toplam kontenjan 4 ile
sınırlı olacaktı645.
Öğrenciler ise hâlihazırda esnafın yanında bulunan çıraklar arasından
seçileceklerdi. Bununla beraber mesleğini geliĢtirmek isteyenler de ücretsiz olarak
mektebe devam edebileceklerdi. Bu arada daha az sürede yetiĢecekleri düĢünülen
644
645
BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.3.
Her sanat için mektebe alınacak şakirdânın adedi. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-6, s.3-4.
203
kalfaların mektebe alınması da gündeme gelmiĢ fakat eski yöntemlerden
vazgeçemeyecekleri endiĢesiyle bu düĢünceden vazgeçilmiĢti.
Komisyon, halkın dikkatini çekmek ve mektebe ilgi gösterilmesini sağlamak
üzere çeĢitli tedbirleri de görüĢmüĢtü. Bunlardan ilki kalfalık sıfatıyla mezun olan
öğrencilerin askerliklerini devlet fabrikalarında yapacak olmaları idi. Ġkinci olarak
hükümetin satın alacağı eĢyalar ve yaptıracağı imalatta mektep mezunlarına öncelik
tanınacaktı. Bunların yanı sıra tahsil gördüğü sanat dalında birinci olarak mezun olan
kimseler dükkân açtıklarında on yıl vergiden muaf olacaklar, en baĢarılı öğrencilere
ise alet ve edevat ile para ödülü verilecekti646. Ayrıca öğrencilere verilecek
yevmiyeden kuruĢ baĢına 10 para kesilerek mezun olduklarında az da olsa sermaye
biriktirmeleri sağlanacaktı. Mesela çarkçılık tahsilini tamamlayan bir öğrencinin
eline geçecek sermaye, 3.250 kuruĢu bulacaktı.
Mektebin öğrencilerinden baĢarılı olanlar ödüllendirileceği gibi tembellik
eden, devamsızlık yapan ve disiplini bozanlara da çeĢitli cezaların verilmesi
öngörülmekteydi. Bu cezalar tekdir, ücret kesintisi ve mektepten belirli bir süre veya
tamamen uzaklaĢtırma olacaktı647.
Mektepte eğitimi verilecek her sanat için ilk etapta birer usta ile demircilik,
çarkçılık ve silahçılık sanatları için ayrıca bir de usta yardımcısı tayin olunacaktı.
Ustalar ehil kimseler arasından seçilecek hatta gerekirse yurt dıĢından dahi ustalar
getirtilecekti. Bunun yanı sıra Resim Hattı, Tezyinât Resimleri, Hendese, Hesap ve
Mesâha dersleri için iki öğretmen görevlendirilecekti. Usta ve öğretmenlerin
646
647
Mektebe esnaf çıraklarından şakird alınması. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.4-5.
Şakirdân hakkında icrâsı iktiza eden mücâzat. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.5.
204
haricinde mektebe dört imalat yoklamacısı, iki kâtip, iki mağazacı, altı odacı, bir
buhar makinecisi, bir makinist (ateĢçi), bir aĢçı, bir cerrah ve bir eczacı atanacaktı.
Mektep bir nazırın kontrolünde olacak ve maiyetinde devlet fabrikaları idaresinde
bulunmuĢ, Erkan-ı Harbiye veya Topçu subayları arasından seçilecek tecrübeli bir
nazır vekili bulunacaktı648.
Komisyonun son değerlendirmesi ise mektebin masrafı ve gelirleri üzerinde
olmuĢtu. Masraf kalemleri öğretmen, usta, memur ve hizmetli maaĢları, öğrencilere
verilecek yevmiye, buhar makinesinin masrafı, hammadde ve alet-edevat gibi
giderler üzerinden belirlenmiĢ, masraflarının yekûnu senelik 1.292.000 kuruĢ olarak
tahmin edilmiĢti. Buna göre memur, usta ve öğretmenlerinin maaĢları Ģöyle olacaktı;
nazır vekiline mevcut maaĢına ek olarak 1.000 kuruĢ zam yapılacak, birinci kâtibe
1.500, ikinci kâtibe 800 kuruĢ, imalat yoklamacılarına 500‟er kuruĢ maaĢ verilecekti.
Mağazacıların her birine 800, odacıların her birine 200 kuruĢ aylık verilecek, cerraha
yılda 8.400, eczacıya 3.600 kuruĢ ödenecekti. Ustaların maaĢı 1.000 ile 2.500 kuruĢ
arasında değiĢirken usta yamakları 800 kuruĢ alacaklar, öğretmelerin ise mevcut
maaĢlarına 500‟er kuruĢ eklenecekti. Ayrıca öğrenciler de ilk sene 6 kuruĢ yevmiye
alacaklar ve bu her sene 1 kuruĢ arttırılacaktı. Gelir kalemleri ise mektebe tahsis
edilecek ödenek ile imalattan sağlanacak kazançtan ibaret idi. Ġmalattan yılda
320.000 kuruĢ beklenmekteydi. 1.000.000 kuruĢ tahsisatla beraber toplam yıllık gelir
1.320.000 kuruĢ olarak hesaplanmıĢtı. Artan 28.000 kuruĢun da öğrenciler için sarf
edilmesi kararlaĢtırılmıĢtı649.
648
Mektepde bulunacak memurin ve hocaların tedris ideceği fünûn. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.5; Giz,
“Ġstanbul‟da Ġlk Sanayi…”, s.21; Önsoy, a.g.e., s.119.
649
İrâd ve mesârife dâirdir. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.5-9.
205
Mektebin teĢkili için ilk etapta buhar makinesine 200.000, öğrenci baĢına 100
kuruĢ hesabıyla 287 öğrenciye alınacak aletler için ise, 28.700 kuruĢluk bir maliyet
çıkartılmıĢtı. Bunun yanı sıra öngörülemeyen masraflar da düĢünülerek toplam
250.000 kuruĢluk bir meblağa ihtiyaç olacağı tahmin edilmiĢti. Bu arada
komisyonunun çalıĢmaları sırasında mektebe tahsis edilecek bina henüz belli
olmadığı için bu konuda maliyet hesabı çıkartılmamıĢtı650. Ancak sonradan Ģifahen
komisyondan Sultan Ahmet‟de bulunan eski Kılıçhane‟ye gidilerek mektep için
uygun olup olmadığının belirlenmesi istenmiĢti. Bunun üzerine keĢfe giden üyeler,
üzerine ahĢaptan ek yapılması veya kullanılmayan Ġmâret Kileri‟nin dâhil edilmesi
halinde Kılıçhane‟nin müĢtemilatıyla beraber mektep için yeterli olacağına kanaat
getirmiĢlerdi. Bu durumda binaya sarf edilecek masrafın da 800.000 kuruĢu bulacağı
ifade edilmiĢti651.
Madene Dair Sanatlar
Tablo 3.14.Islah-ı Sanayi Mektebi‟nde eğitimi verilmesi öngörülen meslekler ile her
sene alınacak öğrenci sayısı652
Mektepte Eğitimi Verilecek
Sanatlar
Demircilik, Balta ve Kazma
Ġmalatçılığı
Çilingirlik
Tunç, Bakır ve Demir
Dökümcülüğü
Çarkçılık ve Makinecilik
Çelik Alet ve Edevat
Ġmalatçılığı
Bıçak ve Çakı Ġmalatçılığı
Tenekecilik, KurĢunculuk ve
Lehimcilik
Kuyumculuk
Silahçılık
Her Yıl Alınacak Öğrenci Sayısı
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Yıl Yıl Yıl Yıl Yıl Yıl Yıl
8
8
8
8
8
0
0
40
Eğitim
Süresi
(Yıl)
5
Toplam
6
6
6
6
6
6
0
6
0
6
0
0
0
0
18
30
3
5
5
4
5
4
5
0
5
0
5
0
5
0
5
0
35
8
7
2
4
4
4
4
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
8
8
2
2
4
3
4
3
4
3
4
3
0
3
0
0
0
0
16
15
4
5
650
Mektebin ibtidâi teşkilinde vuku‘ bulacak masrafı. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.9.
BOA., Ġ.MMS. 34/1411-4 (15 B 1279/6 Ocak 1863).
652
Bkz. Islah-ı Sanayi Mektebi’nde öğretilecek sanayi ile beher sene alınacak şakirdânın mikdarını
mübeyyin komisyonun tanzim iylediği cedveldir. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.11; Önsoy, ag.e., s.119.
651
206
Tablo 3.14. Devam
Diğer Sanatlar
AhĢaba
Dair
Sanatlar
Mektepte Eğitimi Verilecek
Sanatlar
Arabacılık, Faytonculuk
Doğramacılık
Sandalye ve Kanepe
Ġmalatçılığı
Ağaç Çarkçılığı ve
Modelcilik
Kunduracılık
Terzilik
Saraçlık
Mücellitlik
ġeritçilik
Hakkaklık
19
Toplam
Her Yıl Alınacak Öğrenci Sayısı
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Yıl Yıl Yıl Yıl Yıl Yıl Yıl
6
6
0
0
0
0
0
4
4
4
0
0
0
0
4
4
4
0
0
0
0
12
12
12
Eğitim
Süresi
(Yıl)
2
3
3
Toplam
4
4
4
0
0
0
0
12
3
6
6
5
4
3
2
88
6
6
5
0
3
2
84
0
6
5
0
0
2
57
0
6
5
0
0
2
39
0
0
0
0
0
2
24
0
0
0
0
0
0
5
0
0
0
0
0
0
5
12
24
20
4
6
10
302
2
4
4
1
2
5
Komisyon, Islah-ı Sanayi Mektebi‟nin yapısı hakkındaki ayrıntıları baĢlıklar
halinde görüĢtükten sonra -mektep belirlenen esaslar doğrultusunda tesis edildiği
takdirde ülke sanayinin kısa sürede ilerleme kaydedeceğini- ifade ederek raporu
Sadâret‟e arz etti653. Rapor buradan Meclis-i Vâlâ‟ya havale ile Meclis-i Vâlâ‟nın
Nizamât ve Kavanin Dâiresi‟nde okunarak incelendi ve değerlendirildi. Komisyonun
tarafından kabul edilen düzenlemeler burada da yerinde bulundu. Mektep binasına
dâhil edilecek Ġmâret Kileri konusunun, Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti‟yle koordineli
Ģekilde çözümlenmesine karar verildi. Ayrıca Üsküdar ve Boğaziçi gibi uzak
yerlerde oturan ailelerin çocuklarını mektebe vermek isteyecekleri göz önünde
bulundurularak ve Ġstanbul‟da bulunan kimsesiz fakir çocukların barınmalarını,
eğitim imkânı vererek sefaletten kurtarılmalarını sağlamak düĢüncesiyle mektebe
yatılı bir Ģube ilave edilmesi fikri dile getirildi. Ancak bunun mektep açıldıktan sonra
mütalaa edilmesi ve nazır olacak zata havale edilmesi kararlaĢtırıldı654.
653
654
BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.10 (15 B 1279/6 Ocak 1863).
BOA., Ġ.MMS. 34/1411-3 (11 ġ 1279/1 ġubat 1863); Önsoy, a.g.e., s.120.
207
3.3.2.2.Mektebin Açılması
1863 yılı baĢında Ġstanbul‟da açılan Sergi-î Osmanî‟de Avrupa‟dan getirilen
modern alet ve makineler ile yurt içinde ve dıĢında imal edilen çeĢitli sanayi
ürünlerinin sergilenmesi, sanayileĢme yolunda önemli bir atılım heyecanı sağlamıĢtı.
Ayrıca sergi, sanayileĢme çabalarına hız kazandırdığı gibi mektep bünyesinde çağdaĢ
eğitimin gerekliliğini de teyit etmiĢti655. Ancak Islah-ı Sanayi Mektebi‟nin öngörülen
rapor çerçevesinde tesisi için fiilî giriĢime memleketin içinde bulunduğu mali
sıkıntılar yüzünden uzun süre teĢebbüs edilemedi656. Özellikle Kırım SavaĢı‟nın
ardından ekonominin giderek bozulması, birinci dereceden önem arz eden ihtiyaçlar
haricinde her türlü harcamanın durdurulmasına neden olmuĢtu. Dolayısıyla mektebin
kuruluĢu da yaklaĢık dört yıl ertelendi657. 1866 yılı Aralık ayında açılmasının ülkeye
sağlayacağı katkı yeniden dile getirildiyse de devam eden mali sıkıntılar yüzünden
yine fiilî bir giriĢim olmadı. Bunun yerine daha az masrafla yol, köprü, maden ve
orman iĢlerinde istihdam edilecek mühendisler yetiĢtirmek üzere bir Mülkiye
Mühendis Mektebi‟nin kurulması daha uygun bulundu658. Ancak Ģunu belirtmek
yerinde olur ki, bu giriĢim mali çaresizliğin neticesiydi. Zira Islah-ı Sanayi
655
Ceride-i Havâdis, Nr.1127 (28 B 1279/19 Ocak 1863); Nr.1128 (5 ġ 1279/26 Ocak 1863); Nr.1131
(27 ġ 1279/17 ġubat 1863); Nr.1132 (4 N 1279/23 ġubat 1863); Nr.1133 (11 N 1279/2 Mart 1863);
Nr.1151 (10 S 1280/27 Temmuz 1863).
656
…Ne çare ki mazâyıka-yı mâliye işbu tasavvurat-ı hayriye ve mühimmenin hayr-ı fiile icrâsına mani
olduğu…bkz. BOA., Ġ.MMS. 33/1364-3, s.1 (24 B 1283/2 Aralık 1866).
657
Önsoy, a.g.e., s.121. Ayrıca bkz. Tevfik Güran, “Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi: Bütçeler ve
Hazine Hesapları, 1841-1861”, Belgeler, C.XII, S.17, Ankara, 1988, s.242-245. 1854 yılında ilk dıĢ
borç anlaĢmasına imza atan devlet, savaĢı takip eden yaklaĢık 20 yıl boyunca 13 kez daha
borçlanmaya gidecek, 1875 yılına gelindiğinde ise iflas kaçınılmaz hale gelecekti. Ayrıntılı bilgi için
bkz. Roger Owen, The Middle East in the World Economy 1800-1914, London, 2005, s.100-102.
658
Sanayi Mektebi’nin usûl-i teşkiliyesi daha etraflı bir tetkikata talik olub vakıa sanayi-i dâhiliye-i
mevcûdenin ıslah ve teshili maksadının fiiliyatınca bir takım asâr-ı talimiye irâesi bu mektebin
vaziyeti iktizasından olmasına ve ale’l-husus bu icraatın mesarifce ehven bir yolda yürüdülmesi
mültezem bulunmasına nazaran komisyonun tamik müzâkerât-ı maslahata mecburiyeti musaddık
olduğu misüllü Mülkiye Mühendis Mektebi’nin teşkili emrinde ittihazı kararlaşdırılan şerâit-i esâsiye
ve talimi istizân kılınan fünûn-ı mütenevvia pek yolunda ve münasib görünüb… BOA., Ġ.MMS.
33/1364-3, s.2 (24 B 1283/2 Aralık 1866).
208
Mektebi‟nin tanzim ve idaresi masrafının Mülkiye Mühendis Mektebi‟nde yapıldığı
gibi aĢağı çekilmesi mümkün değildi. Öte yandan Sanayi Mektebi‟nin kurulması
ertelendiği takdirde memleket esnafının Avrupa‟daki meslektaĢlarıyla rekabet
etmeleri Ģöyle dursun Osmanlı topraklarında imali en kolay olan ve sermaye
gerektirmeyen ürünlerin dahi elden çıkacağı Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin yapısını
belirlemekle görevli komisyon üyelerini kaygılandırmaktaydı. BaĢka bir ifadeyle
sanayi ıslah olunmadıkça açılacak mektepten yetiĢen mühendislerin tarik-i
nazariyatda millet ve memleketin menâfi esbâbını müşahede iyledikleri halde topal
hükmünde kalacağı aşikâr idi. Bu nedenle öğrencilerin özel bir yönetim altında
bulunması ve geçici olarak Tophane ve Tersane mektep ve fabrikalarında veya bu iki
kurumun yardımlarıyla Ġstanbul‟da tanzim edilecek bir mektepte meslekî eğitim
almaları düĢünülmüĢtü. Bu düĢünceyi pratiğe dökmek için de Tophane ve Tersane‟de
görevli birer uzmanın cumartesi ve salı günleri komisyona gelmeleri hususunda
Sadâret tarafından giriĢimde bulunulması teklif edilmiĢti659. Neticede ise Sanayi
Mektebi‟ne dair gündemde olan müzâkerelere son verilmek üzere mühendis
mektebinin teĢkili kararlaĢtırıldı660.
Bundan yaklaĢık beĢ ay sonra 1867 yılı Mayıs ayında Sanayi Mektebi konusu
daha farklı bir Ģekilde Sadâret‟in gündemine alındı. Genel olarak eğitim iĢlerine
önem veren Ali PaĢa, ulûm ve fünûnu tahsil etmeksizin ve toplumu etrafdaki milel-i
mütemeddine-i sâire ile müsavata getirmeksizin mülkün idaresini mümkün
görmemekteydi661. Bu düĢünceden hareketle ülkenin sanayi özelinde kaybını telafi
659
BOA., Ġ.MMS. 33/1364-2 (27 B 1283/5 Aralık 1866).
BOA., Ġ.MMS. 33/1364 (24 ġ 1283/1 Ocak 1867).
661
Sungu, “Galatasaray Lisesinin…”, s.322. Ali ve Fuad paĢalar, ġûra-yı Devlet‟in kurulmasıyla eğitim
sisteminde de reform düĢünmekteydiler. Zaten her ikisi de eğitimi ilmiyenin elinden alarak, devlet
660
209
etmek üzere harekete geçmiĢ, müstakil bir Sanayi Mektebi tesisi için gerekli kaynağı
bulmuĢtu. Buna göre masrafın bir kısmı, evvelki sene Ġstanbul‟da meydana gelen
büyük yangın sırasında evleri zarar gören kimselere dağıtılmak üzere toplanan
yardımlardan karĢılanacaktı662. Hazinede bulunan bu paraya karĢılık tahviller
çıkarılmasına ve tahvillerden elde edilecek senelik 500.000 kuruĢun faizinin
mektebin yaklaĢık 1.300.000 kuruĢa denk gelen yıllık masrafı için kullanılmasına
karar verildi. Eksik kalan miktarın ise Eski Köprü (Unkapanı Köprüsü)‟den geçen
ahaliden onar para alınmak suretiyle tamamlanması uygun görüldü. Mektebin teĢkili
iĢinin, Ticaret ve Maârif Nazırları, Zaptiye MüĢiri ve bazı memurlardan oluĢan bir
geçici heyete, köprü meselesinin de Maliye ve Bahriye Nezâretlerine havale edilmesi
kararı alındı. Nihayet 13 Mayıs 1867 tarihli irâdeyle resmen hazırlıklara baĢlandı663
ve ilgili nezâretler ile zaptiye müĢirliği görevleri konusunda bilgilendirildi664.
Mektep binası olarak, dört yıl önce hazırlanmıĢ olan raporda öngörüldüğü
üzere Sultan Ahmet civarında bulunan eski Kılıçhane‟nin kullanılmasına karar
politikasına dönüĢtürmeyi ve bu suretle modernleĢtirmeyi öngören 1845 komisyonunda
bulunmuĢlardı. Davison, a.g.e., s.254; Ġhsanoğlu, “Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi…”, s.364.
662
Aslında toplanan bu yardımların bir bölümü yangında zarar gören dükkânlar için dağıtılmıĢ, kalan
miktarın ise fakir felaketzedelerin evlerini yaptırmak üzere kullanılması planlanmıĢtı. Fakat gerçek
ihtiyaç sahiplerinin belirlenememe ihtimali, dolayısıyla da dağıtılacak paranın boĢuna gideceği
düĢüncesi, daha genel bir fayda sağlayacak olan Sanayi Mektebi için sarfedilmesini sağlamıĢtı.
663
BOA., Ġ.MMS. 34/1411 (9 M 1284/13 Mayıs 1867). … Bazı sanayi destgâhlarını işletmek içün bir
vapur makinesini hâvi olmak üzere Islah-ı Sanayi Mektebi ismiyle müsemmâ bir mekteb küşadıyla
dokuzu demir ve eşyâ-yı madeniye-i saireyi dördü ahşab işine ve altısı dahi mamûlât-ı mütenevvia-yı
saireye müteallik olarak on dokuz sanatın celb… Mektebe seksen sekiz nefer şakird alınacağı gibi
esnaf şakirdlerinden ikmâl-i noksan itmek üzere bilâ-ücret devâmı arzu ideceklerin dahi usûl-i idare-i
mütesâviyeye tabi olmak üzere mektebin vusatine göre ahz ve kabül kılınması ve yalnız gündüzleri
devam ile akşamları hanelerine avdet ideceklerinden şimdilik mevâki-i leyliye tedârikine lüzûm
görünmeyüb ancak ileride mesafe-i baideden gelüb gidemeyecek olan ve sokaklarda tese’ül iyleyen
çocuklar içün yatacak mahal dahi tedarik olunması ve şimdiden alınacak şakirdânın mektebden
çıktıkları vakit malumat-ı müktesebeleri bi’l-imtihan sâbit oldukda yedlerine kalfa şahadetnâmeleri
ita olunub… BOA., BEO.AYN.d, Nr.1069, s.43 (19 M 1284/23 Mayıs 1867); Karakoç Sarkis,
Külliyât-ı Kavânîn, Nr.6429 (22 S 1284/25 Haziran 1867); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.632; Giz,
“Ġstanbul‟da Ġlk Sanayi…”, s.22; Önsoy, a.g.e., s.121.
664
BOA., BEO., A.MKT.MHM. 382/80 (19 M 1284/23 Mayıs 1867).
210
verildi. Binanın öngörülen 800.000 kuruĢluk masrafını aĢmadan mektep Ģeklinde
düzenlenmesini isteyen Sadâret, bu konuyu ise Nafia Nezâreti‟ne havale etti665.
YaklaĢık bir ay sonra Islah-ı Sanayi Mektebi‟nin küĢâd olunduğuna dair irâde, 1863
yılına ait komisyon raporundan derlenen ve mektebin kuruluĢ amacı, programı ve
binası gibi genel yapısının özetlendiği ilan, Takvim-i Vekâyi‟de yayımlandı666. Ne
var ki, mektep için temin edilen kaynakların kullanılamaması ve yetersiz oluĢu
nedeniyle müzâkerelerden öteye gidilemedi ve yine yaklaĢık bir yıl boyunca
herhangi bir ilerleme kaydedilemedi. Bununla beraber mektebin kaderi 1868 yılı
Mart ayında ıslahhânelerin mucidi olan Mithad PaĢa‟nın, Tuna valiliğinden alınarak
ġurâ-yı Devlet baĢkanlığına getirilmesiyle değiĢmeye baĢladı667.
PaĢa, göreve baĢladığı sırada eğitim ve sanayinin geliĢtirilmesine yönelik
çalıĢmalar, devletin kalkınmadaki öncelikli gündemiydi. Nitekim Islah-ı Sanayi
Komisyonu‟nun, Ġstanbul esnafının Ģirketler hallinde birleĢtirilmesi tavsiyesi
çerçevesinde dökümcü esnafının Ģirket kurma giriĢimi, Mithad PaĢa baĢkanlığındaki
ġûra-yı Devlet‟in onayına sunulan ilk dosyalardandı668. Bunun yanı sıra Ali ve Fuad
paĢalar, Mithad PaĢa‟dan Sanayi Mektebi‟nin tesisi ile ilgili hazırlıkları da
yürütmesini istemiĢlerdi669. Böylece konuyu vakit kaybetmeden ele alan paĢanın,
yoğun mesaisi sayesinde kısa sürede Kılıçhane binasının tamiri ve tertibi iĢi
tamamlandı. Dershane ve atölyeler inĢa edildi. Mali sıkıntılara rağmen bitiĢiğinde
665
BOA., Ġ.MMS. 34/1411 (19 M 1284/23 Mayıs 1867).
Bkz.Takvim-i Vekâyi def‘a 884, (22 S 1284/25 Haziran 1867); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.633-634.
667
Koç, a.g.t., s.47.
668
Dökümcü esnafının dileklerinden biri bu sanat dallarında çalıĢan usta, kalfa ve çıraklardan yetenekli
olanların okuma, yazma, hesap ve sanatlarla ilgili teknik bilgilerin öğretilmesi için Süleymane‟de
bulunan iĢyerleri civarında bir mektep açılması idi. Bkz. Adnan Giz, “1868 de Ġstanbul Sanayicilerinin
ġirketler Halinde BirleĢtirilmesi TeĢebbüsü”, Ġstanbul Sanayi Odası Dergisi, S.34, 15 Aralık 1968,
s.16-19.
669
Ali Haydar Mithat, a.g.e., s.64.
666
211
bulunan imâret, üç adet ev ve arsalar eklenerek bina, 300‟den fazla öğrenciye eğitim
verebilecek hale dönüĢtürüldü. Meslekî eğitimin pratiği için yanına bir de fabrika
inĢasına baĢlandı670. Bunun yanı sıra mektebin öngörülen yapısında da bir takım
değiĢikliklere gidildi. Komisyon raporunda sonradan görüĢülmesine karar verilen
yatılı Ģube meselesi, mektebin dâhilî ve haricî olmak üzere iki kısma ayrılması
suretiyle çözüme bağlandı. Yatılı olacak olan dâhilî Ģubeye ıslahhânelerin ruhuna
yönelik bir misyon yüklendi. Buraya fakir ve kimsesiz çocukların alınarak hem
barınmalarının temin edilmesi hem de eğitim almalarına imkân tanınması kararı
alındı. Bu karar doğrultusunda yatak, elbise ve diğer gerekli eĢyalar muntazam bir
Ģekilde düzenlendi. Ġlerde açılması planlanan ve gündüzleri faaliyet gösterecek haricî
Ģubeye ise yine raporda bahsi geçen esnaf çıraklarının ve diğer istekli kimselerin
alınması uygun görüldü. Bir yandan düzenlemeler devam ederken diğer yandan
dâhilî Ģubenin memurları tayin edildi ve her sınıf tebaa-yı devlet-i aliyye evladından
bir takım etfâl ve eytâm toplanarak yaklaĢık 100 öğrenciyle mektebin Eylül 1868‟de
faaliyete geçmesi sağlandı671. Ayrıca Mekteb-i mezkûr me’haz-ı fünûn ve sanayi
670
671
Mektebin iki çeĢit masraf kalemi bulunmaktaydı. Bunlardan birincisi, Kılıçhane ve fabrikanın
inĢaatıyla mektebe alınacak alet ve edevatın giderleriydi. Ġkincisi dâhilî ve haricî Ģubelere alınacak
öğrencilerin ihtiyaçlarna harcanacak para ile memur ve hademe maaĢlarıydı. Bütün bu masraflar için
ise esham ve köprü gelirlerinden hazinede biriken 1.440.077 kuruĢun kullanılması öngörülmüĢtü.
BaĢka bir ifadeyle her iki kalem için yapılacak sarfiyat, 1869 yılı Mart ayına kadar bu paradan
karĢılanacaktı. 1868 yılının Kasım sonuna gelindiğinde mektebin tamiratı, fabrikanın inĢaatı ve
mevcut öğrencilerin masrafları için paranın 675.000 kuruĢu harcanmıĢtı. Geriye kalan 765.077
kuruĢtan 237.189‟u mektep arazisine dâhil edilen arsalara ödenmiĢ ve kalan 527.888 kuruĢ mektebin
eksik kalan tamirat iĢlerini, alet-edevat, elbise gibi daimî giderlerini taksit taksit karĢılamak üzere
ayrılmıĢtı. BOA., Ġ.ġD. 11/533-1 (23 ġ 1285/9 Aralık 1868), BOA., MAD.d, Nr.10586, s.214 (25 L
1285/8 ġubat 1869).
Takvim-i Vekâyi, def‘a 1019 (17 B 1285/3 Kasım 1868). Dersaâdetde Mekteb-i Sanayii’nin tarih-i
küşâdı olan seksen dört senesi Eylülü ibtidasından…(1 Eylül 1284/13 Eylül 1868). BOA., Ġ.DH.
620/43160 (13 B 1287/9 Ekim 1870).
212
olacağı cihetle usûl-i idaresinin gayet muntazam bir halde cereyanı lâzımeden
bulunduğuna binaen paĢa tarafından bir de nizamnâme hazırlandı672.
Bu arada mektebin gelir kaynakları olan, hazinenin ödediği yıllık 500.000
kuruĢ ile Eski Köprü‟den elde edilen yaklaĢık 900.000 kuruĢun tahvil karĢılığı
olması, bu paraların kullanımını geciktirmekteydi. Oysa mektebin memleketçe ve
ahâlice istifâde edilecek asârdan olması, tahsisatının da vaktinde ve zamanında
verilmesini gerekmekteydi. Bu nedenle gelir olarak, zamanında değerlendirilmesi
mümkün olmayan ayrı ayrı kaynaklar yerine varidatı az olsa da ödenme zamanı ve
miktarı belli olan tek kaynağın kullanılması daha uygun görüldü. Bu düĢünceye
istinaden Karaköy Hanı‟nın, yıllık kira gelirini kullanmak üzere 1869 Martından
itibaren mektep idaresine terk edilmesi kararlaĢtırıldı673.
Öte yandan Mithad PaĢa, hanın 500.000 ile 600.000 kuruĢ arasında değiĢen
yıllık geliriyle yetinmeyerek, tek kat olan hana mimarını bulup, fiziki tetkiklerini
yaptırdıktan sonra bir katın daha ilave edilmesini sağladı674. ĠnĢa masraflarını
karĢılamak için de yine hanın gelirinden, beĢ yılda ödenmek üzere ġirket-i
Hayriye‟den 1.200.000 kuruĢ borç aldı. Böylece borsa mahalli ile sarraf ve tüccarlar
için büroların yer aldığı yeni katın kiralarıyla birlikte hanın kira geliri nerdeyse iki
katına yükseldi675.
672
BOA., Ġ.DH. 583/40618 (5 ġ 1285/21 Kasım 1868); Takvim-i Vekâyi, defa 1028 (11 ġ 1285/27
Kasım 1868); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.634-635.
673
BOA., Ġ.ġD. 11/533 (Gurre-i Ramazan 1285/16 Aralık 1868).
674
BOA., Ġ.DH. 586/40807 (16 L 1285/30 Ocak 1869).
675
Ali Haydar Mithat, a.g.e., s.65.
213
3.3.2.3.Ġdaresi
Mithad PaĢa, bir yandan mektebin eksikliklerini gidererek bir an evvel
açılmasını sağlamaya çalıĢırken öte yandan kuruluĢ amacını, programını ve idaresini
düzenleyen bir de nizamnâme kaleme almıĢtı676. Üç baĢlık altında 64 maddeden
oluĢan ve tabiatıyla ıslahhânelerin yapısını andıran nizamâmenin ilk maddesine göre
mektep, ġurâ-yı Devlet riyasetine bağlıydı. Dolayısıyla idaresiyle ilgili her türlü
icraat riyaset makamının emriyle gerçekleĢtirilecekti677.
Mektebin yönetimi ise bir nazır kontrolünde olacaktı. Ayrıca dâhilî ve haricî
Ģubelerinin birer müdürü ve müdürlerin birer muavini bulunacaktı. Bundan baĢka
edebiyat ve fen derslerini okutmak üzere muallimler, sanat eğitimi için mahir ustalar
ve lüzumu kadar kâtip, imalat yoklamacısı, ambarcı, makineci, odacı, bekçi, doktor
ve dâhilî Ģube için aĢçı, hizmetçi ve çamaĢırcı gibi çeĢitli memur ve hizmetliler
olacaktı678.
Dâhilî ve haricî müdürler ile muavinler ve kâtipler Ģubelerinin genel
idaresinden ve hesap iĢlerinden sorumlu idiler. Ayrıca her memur ve hizmetli
görevini yapmakla yükümlü idi. Görevini aksatan memurlar hangi seviyede olurlar
ise olsunlar azledilebileceklerdi. Memurların azl ve tayini nazırın yetkisindeydi. Tatil
günleri hariç (Cuma, bayram ve paskalya), nazır, müdür ve kâtipler her gün görevleri
baĢlarında olacaklar, geceleri ise müdür, muavin veya kâtiplerden birisi mektepte
676
Nizamnâme için bkz. BOA., Ġ.DH. 583/40618-1, s.1-9 (3 ġ 1285/19 Kasım 1868); Takvim-i Vekâyi
defa 1028 (11 ġ 1285/27 Kasım 1868), defa 1029 (13 ġ 1285/29 Kasım 1868), defa 1030 (28 ġ
1285/14 Aralık 1868), defa 1031 (30 ġ 1285/16 Aralık 1868); Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.258276. Değerlendirmeler için ayrıca bkz. Unat, a.g.e., s.80c; Önsoy, a.g.e., s.122-123; Koç, a.g.t., s.4950; YaĢar Semiz-Recai KuĢ, “Osmanlıda Meslekî Teknik Eğitim”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat
AraĢtırmaları Dergisi, S.15, Konya, 2004, s.280-282.
677
Madde 1, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.258.
678
214
nöbetçi olarak bulunacaktı. Mektebin usta ve hocalarının maaĢları ile hizmetli
ücretleri nazır ve müdürlerin tasarrufuyla belirlenirken diğer memurların maaĢları
ġurâ-yı Devlet baĢkanlığının tasdikiyle tahsis edilecekti679.
Mektebin kuruluĢ çalıĢmaları yürütülürken çeĢitli sanatlar için gerekli
makineler ile atölyelerin tesisi sırasında tecrübesi münasebetiyle nazırlık görevi
Miralay Ethem Bey‟e verilmiĢti680. Bunun yanı sıra müdürlük görevi Hacı Hüseyin
Efendi‟ye, muavinlik ise Mehmet Efendi‟ye verilmiĢti. Ayrıca bir baĢkâtip, dört
kâtip, iki satın alma memuru, bir ambarcı, bir erzak memuru, bir tabip ile diğer iĢler
için 30 adet memur ve hizmetli görevlendirilmiĢti. Mithad PaĢa‟nın 1869 yılında
ġurâ-yı Devlet baĢkanlığını bırakmasının ardından681 mektebin genel idaresi ise
Dâhiliye Nezâreti‟ne havale edilmiĢti682.
Ġlerleyen yıllarda haricî Ģubeye de müdür, müdür muavini ve memurlar
atanarak mektebin kadrosu geniĢlemeye devam ettiyse de683 bu Ģubenin etkin
olmadığı anlaĢılmaktadır. Dolayısıyla bütün iĢler aktif olan dâhilî Ģube müdürlüğü
tarafından görülmüĢtür. Açıldığı dönemlerde sanayiye devlet adamları tarafından
verilen önem, mektebin ehil ve değerli yöneticiler tarafından idare edilmesini
679
Mekteb-i sanayi memurlarının vezâif-i mahsusalarına şâmildir. Madde 31, 32,33, 36, 38, Düstûr,
680
…Sanayi Mektebi bu def‘a Şurâ-yı Devlet Nezâreti dâhilinde olarak tesis-i mukaddematına mübâşeret
olunmuş ve şimdi sanayi‘-i muhtelifeden ba‘zılarının icrâsı için makine ve talimhâne gibi mahaller
inşasının sırası gelmiş olduğundan bu iş erbâb-ı fenn ve san‘atdan bir zatın ma‘rifetiyle yapılmak
tasavvurât-ı vâkı‘a iktizasından bulunduğundan bunların tesisât ve inşaâtına bakmak ve bi’z-zat
ameliyatına nezâret ve dikkat itmek… üzere münasip bir zatın tayin edilmesi hususu ġûra-yı Devlet
tarafından Sadâret‟e bildirilmiĢti. Bunun üzerine Ġmâlat-ı Harbiye Nezâreti‟ne müracaat edilmiĢ ve
Tophane-i Amire Ġkinci Sanayi Alayı Kaymakamı Edhem Bey, erbâb-ı fenn ve sanattan olması, gayret
ve iĢtiyakı münasebetiyle kaymakamlığı uhdesinde kalmak, fakat daimî surette mektepte bulunmak
üzere bu görev için tavsiye edilmiĢti. BOA., ġD. 2389/21 (11 RA 1285/2 Temmuz 1868).
681
Koç, a.g.t., s.54.
682
Bkz. Mekteb-i Sanayi, Umur-ı Dâhiliye Nezâreti celilesi taht-ı nezâretindedir. Devlet Salnâmesi,
H.1286(1869), s.207; H.1287(1870), s.114; H.1288(1871), s.131.
683
215
sağlamıĢtı. Bu sayede hızlı bir geliĢim kaydedilmiĢ, burada üretilen ürünler piyasada
iftiharla görülmüĢ ve dükkânlar açılarak epey mamul satılmıĢtı. Ancak birkaç yıl
sonra gerek yönetim zafiyeti ve gerekse ahalinin ithal ürünlere olan rağbeti nedeniyle
ilgi azaldı, ürünler satılamaz hale geldi684. Bu nedenledir ki, 1873 yılından itibaren
Maârif Nezâreti‟nin idaresi altına alınan mektebin tek müdür tarafından yönetilmesi,
Maârif Meclisi‟nce geliĢimi açısından yetersiz görüldü. Umumun istifadesine hizmet
eden bu kurumun standartlarının yükseltilmesinin ise idaresinin daha profesyonel bir
hale getirilmesi sayesinde mümkün olacağı görüĢü ileri sürüldü. Bu amaç
doğrultusunda nizamnâmenin dıĢına çıkıldı ve alanında uzman kiĢilerden oluĢan bir
komisyonun teĢkil edilerek haftada veya iki haftada bir toplanması kararı alındı.
Eğitim ve imalattaki eksiklilerin tespiti ve giderilmesi, gelir-gider kontrolü, satın
alma ve imal edilen ürünlerin satılması gibi iĢlerin, komisyon üyeleri tarafından
düzenlenmesi
kararı
alındı685.
Maârif
Nezâreti
müsteĢarının
baĢkanlığında
oluĢturulan komisyonun üyeleri, Dâr-ı ġûra azasından Mirliva Hasan PaĢa,
Tophane‟de Dökümcü Miralay Arif Bey, Tersane çekiç fabrikasında müstahdem
Kaymakam Ali Bey, Tersane-i Amire marangozhanesinde bulunan BinbaĢı Mustafa
Bey, Nafia mühendislerinden Süleyman Bey ve Hayriye tüccarından Keresteci
Ağazâde Mehmet Efendi idi. Nezâret tarafından ilk toplantı tarihi 19 Ocak 1874
olarak belirlendi686. Belirlenen tarihte de ilk toplantı gerçekleĢti687. Mektebin kuruluĢ
sürecinden itibaren idaresini yürüten Miralay Ethem Bey ise komisyonun teĢkil
edilmesinin ardından görevinden ayrıldı688. Ayrıca dâhilî Ģube müdürlüğü de
684
ġark, Nr. 66, s.1 (24 Z 1290/12 ġubat 1874).
686
BOA., MF.MKT. 16/158 (26 ZA 1290/15 Ocak 1874).
687
ġark, Nr. 55, s.1 (7 Z 1290/26 Ocak 1874).
688
BOA., MF.MKT. 27/74 (9 RA 1292/15 Nisan 1875).
685
216
lağvedildi689. Bu Ģekilde idari yapısı değiĢtirilen mektep, basından anlaĢıldığına göre
yine çok fazla ilerleme kaydedemedi. BaĢka bir ifadeyle komisyon da bekleneni
veremedi690. 1876 yılına kadar Maârif Nezâreti‟ne bağlı kalan Mekteb-i Sanayi‟nin
yönetimi, bu tarihten itibaren ise Ticaret Nezâreti‟ne devredildi691.
3.3.2.4.Gelir Kaynakları ve Giderleri
Nizamnâmede mektebin dâhilî Ģubesindeki her öğrencinin bir künye
defterinin bulunmasını öngörülmekteydi. Bu deftere öğrencinin adı, soyadı, yaĢı, veli
ve akrabasının bilgileri, hangi milletten olduğu, hangi tarihte ve ne surette mektebe
alındığı, sınıfı, sanatı ve sınav zamanında değerlendirilmek üzere sene içerisindeki
devam ve disiplin bilgileri yer alacaktı. Ġkinci defter, dâhilî Ģubenin tayinat ve
levâzımat-ı sairesine dair yevmiye ve masraf defteri idi. Mektebin giderleri bu
deftere yazıldıktan sonra her ay kontrol edilip müdür, muavin ve kâtip tarafından
imzalanarak nazıra teslim edilecekti. Üçüncü defter yevmiye defteri idi. Yevmiye
defterine dâhilî Ģubenin sandığına her gün ne kadar para girmiĢ ve sarf edilmiĢse ise
yazılacaktı. Günlük hesabın yanı sıra her ay kontrol edilen defterin ay sonunda bir
özeti yapılacak ve gelir, giderden fazla çıktığında sonraki ayın hesabına
aktarılacaktı692.
689
690
Mekteb-i Sanayi‘nin mülga dâhilî müdürlüğünden munfasıl Mehmed Efendi bendeleri dâire-i
tahririyece bir memuriyetde istihdâmı zımnında… BOA., MF.MKT. 23/21 (14 ZA 1291/23 Aralık
1874).
Vilayetlerdeki sanayi mektepleri, daha az masraf edilmesine rağmen daha fazla eser vermiĢlerdir.
ġark, Nr.167, s.1 (16 CA 1291/1 Temmuz 1874).
Mekteb-i Sanayi idaresi Ticâret Nezâret-i celilesine havale buyrulmuş olduğundan keyfiyetin nezâret-i
müşârü’l-ileyhâya emr ve havâle buyrulması lazım gelür olbabda emr ü ferman hazret-i men-lehü’lemrindir. BOA., MF.MKT.34/170 (15 RA 1293/10 Nisan 1876).
692
Mektebin usûl-i hesabiyesi. Madde 39, Düstûr, Birinci Tertip, Cild-i Sâni, s.269-270.
691
217
Haricî Ģubede de yine her öğrencinin bir künye defteri bulunacaktı. Bunun
yanı sıra ikinci bir deftere imalat için gerekli alet edevat ve ham maddenin masrafı
yazılacaktı. Üçüncü defter ise gelir gider defteri idi. Her gün nazırın kontrolünde ve
müdür, muavin ve kâtiplerden birinin idaresinde olan mektebin umum sandığından
ne kadar masraf edilmiĢ ise veya ne kadar gelir temin edilmiĢse bu deftere
yazılacaktı693.
Mektebin aylık üç harcama kalemi bulunmaktaydı. Bunlardan ilki, bütün
memurlarla hizmetlilerinin maaĢları, öğrencilerin ücreti, yiyecek, elbise ve diğer
levazımat masrafları idi. Ġkincisi kitap ve alet-edevat gibi demirbaĢ masrafları ve
üçüncüsü imalat için gerekli hammadde ile fabrikada kullanılan yağ, kömür gibi
eĢyaların masraflarıydı. Gelirler de yine aynı Ģekilde üç türlü idi. Ġlki mektebe kabul
edilen ücretli öğrencilerden sağlanan gelir, ikincisi vakfedilmiĢ menkul ve
gayrimenkul gelirleri ve sonuncusu ise imalattan elde edilen kazançlardı694.
Sanayi Mektebi, oldukça hızlı bir geliĢim göstermiĢti. AçılıĢını takip eden on
beĢ aylık süre içerisinde mektebe iki kaynak üzerinden sağlanan gelirin toplam
miktarı 5.089.580 kuruĢ idi. Bu gelirlerin 4.485.000 kuruĢ olan ilk kısmını inĢaat,
tamirat, alet-edevat ile istimlâk edilen ev ve arsalara sarf edilmek üzere hazineden
ödenen meblağ, ġirket-i Umumiye-i Osmanî ile diğer yerlerden alınan borçlar ve
çocukların sünneti dolayısıyla ahalinin yaptığı yardımlar ile hazine-i hassadan alınan
para oluĢturmaktaydı. Ġkinci kısmı ise mektep ve fabrikanın imalatından elde edilen
609.069 kuruĢtan ibaretti. Buna mukabil yine sarfiyat ta iki kısımdan oluĢmaktaydı.
Ġlki inĢaat giderlerine, alınan arsalara ve aletlere ödenen 4.486.513 kuruĢ, ikincisi
693
694
Madde 40, 42, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.270-271.
218
memur, hademe ve hoca maaĢları ile diğer daimî harcamalardan oluĢan 1.739.597
kuruĢ idi ki, toplam masraf 6.226.110 kuruĢa ulaĢmıĢtı. Mektebin 1.136.530 kuruĢluk
bir açığı bulunmaktaydı. BaĢka bir ifadeyle açık olarak görülen bu miktar esnaf ve
saireye olan borçlar idi. Ancak kısa sürede meydana gelen bu gelir-gider dengesizliği
dikkat çekmekte ise de, mektep etfal-i aceze için teşekkül etmiş bir eser-i hayr
olduğundan mazur görülebilirdi. Zira açıldığı sırada 300-400 çocuk alınması
tasavvur edilmiĢ ve masraflar buna göre belirlenmiĢ olduğu halde eğitimin kalitesini
görenler ile fakir aileler çocuklarını kollarından tutup Sanayi Mektebi‟ne
getirmiĢlerdi. Ayrıca ebeveyni olmayan ve kanunsuz iĢlere bulaĢarak sokaklarda
yatıp kalkan çocuklar da güvenlik güçleri tarafından toplanarak mektebe
gönderilmiĢlerdi. Dolayısıyla hesaplar tutmamıĢ ve nizamnâme ihlal edilerek sayıları
700‟ü bulan Müslim ve Gayrimüslim dâhilî Ģube öğrencileri için gelirler yetersiz
kalmıĢtı. Artan öğrenci sayısı nedeniyle mektep binası, bir takım dükkân ve arsaların
istimlâkiyle Sultan Ahmet meydanına doğru geniĢletilmiĢti695. Mektebin faaliyete
geçen fabrikasında Demircilik, Çilingirlik ve Dökümcülük sanatlarının ilerletilmesi
için çaba harcandığı gibi Mürettiblik, Terzilik, Kunduracılık ve Marangozluk gibi
önemli meslekler de gereği üzere geliĢtirilmiĢti. Bunun yanı sıra Avrupa‟daki güncel
sanatların eğitimin almak üzere Paris‟e öğrenciler gönderilmiĢti. Nitekim gerek
mektep binasının yeniden düzenlenmesi ve mektebin idaresi, gerekse eğitim-öğretim
yöntemlerinin modernize edilmesi ve artan öğrenci sayısı gelir-gider arasındaki
dengeyi bozmuĢtu696.
695
696
Meydanın dikilitaĢ tarafında mektebin önüne tesadüf eden bir hane, bir karakol ve hatta bir sıbyan
mektebinin de buradan kaldırılıarak yerlerinin şakirdânı an bean teksir iden mektebe tahsis edilmesi
kararlaĢtırılmıĢtı. BOA., Ġ.DH. 596/41518 (Gurre-i Cemâziye‟l-evvel 1286/9 Ağustos 1869).
Bu arada mali sıkıntılara rağmen gidiĢattan memnun kalındığı için özverili bir Ģekilde çalıĢıp,
mektebin ilerlemesine katkı sağlayan bazı memurların rütbeleri yükseltilmiĢti. BOA., Ġ.DH.
620/43160-1 (7 C 1287/4 Eylül 1870). Muavin Hacı Hüseyin Efendi salise, BaĢkâtip ve Ġmalat
219
Öte yandan yakın zamanda Karaköy Hanı‟nın 900.000 kuruĢ olan gelirinin
1.200.000 kuruĢa çıkması beklenmekte ve imalattan elde edilen gelirlerle beraber
eĢitsizliğin ortadan kalkacağı tahmin edilmekteydi. Nitekim 1870 yılı sonuna doğru
Yeni Köprü karĢısında bir dükkân açılarak üzerine Mekteb-i Sanayi Mâmulatı
tabelası asıldı. Mektepte üretilen her çeĢit ürün burada mutedil (orta) fiyatla
satılmaya baĢlandı. Ayrıca ölçüye göre kaliteli ayakkabı üretiminin yapıldığı da basın
yoluyla ahaliye bildirildi697. Diğer yandan mektebin matbaa ürünlerinin de yine adı
geçen dükkân ile sahaf ve kıraathaneler vasıtasıyla satıĢı yapılmaktaydı 698. Bu arada
ahalinin rağbetini daha da arttırmak üzere Meclis-i Maârif, 1872 yılı sonlarında
Sanayi Mektebi mamullerinin gümrük vergisinden muaf tutulması hususunu
Bâbıâli‟ye arzetti699.
Bunların haricinde gelir sağlamak amacıyla Bâbıâlî bahçesinin arka tarafında
bulunan 18 adet dükkân mektebe tahsis edilmiĢ ve bu dükkânlar 1873 yılından
itibaren peyder pey elden geçirilmiĢ, evlere dönüĢtürülerek kiraya verilmeye
baĢlanmıĢtı. Bu sayede daimî gelir olarak bir kaynak daha temin edilmiĢ oluyordu700.
MüfettiĢi ile Mübayaa Memuru Hacı Hüseyin Efendi rabia ve Dâhilî Zabiti Mehmet Efendi ile
Muavin-i Evveli Muhiddin Bey hamse rütbelerine terfi ettirilmiĢlerdi. BOA., Ġ.DH. 620/43160-2.
697
Mekteb-i Sanayi’den ilandır. Cisr-i Cedid karşısındaki Cami havlusu derununda küşâd olunan yeni
caddede dokuz numero ile üzerine (Mekteb-i Sanayi Mamulâtı) levhası talik olunmuş dükkânda
mekteb-i mezkûr imalatından olarak her nevi eşya mutedil fiyatla satılmakda bulunduğu gibi
ayaklarında nasır ve saire olubda ızdırabı olan zevât içün matlub olunduğu surette ölçü alınarak
kendüsünü hoşnud idecek suretde tekmil harcı Fransız malı olarak ayakkabı imal olunacağı ilan
olunur. Basiret, Nr.240, s.4 (22 N 1287/16 Aralık 1870).
Devletlü Derviş Paşa hazretlerinin tercüme ve telifine muvaffak buyurdukları (Hikmet-i Tabiiyye)
nam kitabın iki cildi bir yerde olarak eşgali gayet de muntazam olmak üzere ikinci defa olduğu halde
Mekteb-i Sanayi’de tab olunarak cümlenin iştirasına suhûlet olunmak içün bir beyaz mecidiyeye
dükkân-ı mezbûr ile kıraathanelerde ve hakkaklar çarşısında sahaf Bekir Efendi ve Ahmed Efendi’nin
dükkânlarıyla Sultan Beyazid Camii Şerifi havlusunda Şükrü Efendi’nin sergisinde satılmakta
olduğu. Basiret, Nr.240, s.4 (22 N 1287/16 Aralık 1870); Basiret, Nr.242 s.4 (24N 1287/18Aralık
1870).
699
BOA., MF.MKT. 6/51 (11 ġ 1289/14 Ekim 1873); BOA., MF.MKT. 7/159 4 ZA 1289/3 Ocak 1873).
700
BOA., MF.MKT. 7/161 (4 ZA 1289/3 Ocak 1873); BOA., ġD. 206/45 (6 CA 1290/2 Temmuz 1873).
698
220
Öğrencilerinin büyük çoğunluğunu kimsesiz çocukların oluĢturduğu mektebe,
ahali tarafından ıslahhâneler örneğinde görüldüğü gibi bir hayır kurumu olarak ta
bakılmaktaydı. Bu nedenle daimî gelirlerin haricinde aynî ve nakdî yardımlar da söz
konusu idi. Hatta kuruluĢ sürecinde Fransa Ġmparatoriçesi dahi 10.000 franklık bir
yardım göndermiĢti701. 1873 Martında mektebin marangozhanesi için Ġzmit‟ten
bedeli karĢılığında talep edilen 5.750 kuruĢluk kerestenin, yöre ahalisi tarafından
Allah rızası için hibe edilmesi ise ahalin hassasiyetini ortaya koyan önemli bir
örnektir702. Bunun yanı sıra -özellikle mektebe ve burada üretilen ürünlere olan
ilginin azaldığı dönemlerde- hem ürünleri satmak703 hem de ihtiyaçlar için yardım
toplamak amacıyla piyangolar düzenlenmek suretiyle gelir elde edilmekteydi704.
Ayrıca bir takım sosyal organizasyonlarla da Sanayi Mektebi‟ne yardım sağlandığı
görülmektedir. Mesela 23 ġubat 1874‟te Gedik PaĢa Tiyatrosu‟nda düzenlenen çeĢitli
oyunlardan elde edilen hâsılat, mektebe bırakılmıĢtır705.
3.3.2.5.Öğrenci Kaynağı ve Kabul ġartları
Mektep iki Ģubeye ayrılmıĢ olup, birisi dâhilî ve diğeri haricî Ģube olarak
adlandırılmıĢtı. Dâhilî Ģubesinde eğitim alacak öğrenciler, 13 yaĢından büyük
olmayacak ve leyli (yatılı, geceli) nehhâri (gündüzlü) orada kalmak üzere tertip
701
BOA., Ġ.HR.240/14262 (7 ġ 1286/2 Aralık 1869); Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e., C.XII, s.59.
BOA., MF.MKT. 9/117 (14 M 1290/14 Mart 1873).
703
ġark, Nr. 66, s.1 (24 Z 1290/12 ġubat 1874).
704
Örneğin 1872 yılında her hissesi 1 mecidiye olan 300.000 kuruĢluk bir piyango organize edilmiĢti.
BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.138 (22 B 1289/25 Eylül 1872); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.146
(5 N 1289/6 Kasım 1872).
705
Mektep, basın yoluyla sınıf-ı saltanat-ı seniyyeden bî-kes ve bî-vâye olan çocukları köşe başlarında ve
sokak ortalarında sefil ve perişan dolaşırken vatanın mukteziyad ve levâzım-ı beşeriye ve müzeyyinat-ı
endâm-ı insaniye olan bir takım sanayi-i nefiseyi tahsil ile tezyin-i said-i istidâd ve bu sâyede hem
nevinin mazhar olduğu niam-ı celile-i refah ve saadetden behrever ve dilşâd olmaları maksad-ı hayr
mersadıyla tesis ve küşad olunmuş bir eser-i cemil ve celil olarak tanıtılmaktaydı. Basiret, Nr.1159 (2
M 1291/19 ġubat 1874).
702
221
olunup, en fazla 500 kiĢi olacaklardı. Haricî Ģubesinin talebesi 30 yaĢına kadar
olabilecek ve yalnız gündüzleri devam etmek Ģartıyla kabul edilip, sayıları 250‟yi
geçmeyecekti706.
Nizamnâmeye göre dâhilî Ģubeye alınacak öğrenciler yerli ve yabancı, Ġslam
ve Hıristiyan her ne olur ise eĢit Ģartlar altında kaydedileceklerdi. Bunun haricinde
bütün öğrenciler için mektebe girebilmek ıslahhânelerde olduğu gibi üç koĢula
bağlanmıĢtı. Bunlardan birincisi alınacak çocuk 12-13 yaĢından yukarı olmayacak,
ikincisi babası ve anası olmayıp öksüz ve yetim olacak veya bunların birisi olsa da
çocuğuna bakamayacak derecede fakir olacak, üçüncüsü ise eğitim süresi sona
ermeden çocuğun velisi tarafından mektepten alınmayacak idi. Aksi durumda sarf
edilen bütün masraflar veli ve akrabası tarafından ödenilecekti. Bu Ģartları yerine
getirmeyen hiç kimse mektebe kabul edilmeyecekti. Bunun haricinde yine
ıslahhâneler nizamnâmesinde yer aldığı üzere anne ve babası olan 13 yaĢından küçük
çocuklar senelik 500 kuruĢ olarak belirlenen masrafları ödenmek Ģartıyla mektebe
kabul edilebileceklerdi. Ayrıca yine 13 yaĢından küçük olan çocuklardan herhangi
bir suça karıĢarak bir yıl ve daha fazla ceza alanlar hükümetin emri ile mektebin
dâhilî Ģubesinde bulunan ıslah dâiresine konulacaklardı707.
Mektebin gündüzleri eğitim verilecek olan haricî Ģubesine ise kendi istek ve
irâdeleriyle eğitim almak isteyen her din ve milletten öğrenciler devam
edebileceklerdi. Ancak bu Ģubeye kabulün de bir takım koĢulları bulunmaktaydı.
Bunlardan ilki öğrencilerin mektebin usûl ve nizamına uymakla yükümlü olmaları
idi. Hatta bunun için bir senet verip, bir de kefil göstermek zorundaydılar. Ġkinci
706
707
İkinci Fasıl (dâhilî şubenin idare-i mahsusasına ve şakirdânın infak ve eksasına ve ta‘lim ve
terbiyesine dâirdir). Madde 16-17, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.263-264.
222
olarak öğrencilerin uzuvlarının iĢlenilen sanata mani olacak derecede eksik olmaması
lazımdı. Üçüncü koĢul ise 30 yaĢından küçük olmaktı. Haricî Ģubenin öğrencilerinin
eğitim süresi de 5 yıldı. Bu süreden önce imtihanlarda baĢarılı olup, mezun olanlara
Ģehadetnâme ve ruhsat verilecek, isteyen usta muamelesiyle mektepte kalabilecekti.
Eğitim-öğretim, dâhilî Ģubede öngörüldüğü gibi düzenlenmiĢti. Sabah ilk olarak
teorik dersler okutulacak, ardından kıĢ aylarında beĢ, yaz aylarında altı saatten az
olmamak koĢuluyla pratik eğitim verilecekti708.
Yine nizamnâmede belirtildiği üzere haricî ve dâhilî Ģubelerde bulunan bütün
öğrenciler, bulundukları sınıfa göre günlük ücret alacaklardı. Birinci sınıf öğrencileri
2‟Ģer kuruĢ, ikinci sınıf öğrencileri 100‟er para, üçüncü sınıf öğrencileri 3‟er kuruĢ,
dördüncü sınıflar 3‟er buçuk kuruĢ ve beĢinci sınıf öğrencilerine 4‟er kuruĢ gündelik
verilecekti. OnbaĢılar ise 20‟Ģer para fazla alacaklardı. Bunun yanı sıra dâhilî Ģube
öğrencilerinden yemek, elbise ve sair giderler için 60‟ar para kesilecekti. Günlük
olarak hesap edilen ücretlerin yarısı aybaĢlarında öğrencilere ödenecekti. Diğer yarısı
ise öğrenci mezun olduğunda az da olsa sermaye sahibi olmasını sağlamak amacıyla
emniyet sandığında muhafaza edilecekti. Haricî Ģube öğrencileri için de ücretlerinden
elbise masrafı kesilmek suretiyle aynı prosedür uygulanacaktı. Günlük almak için ise
kıĢ günlerinde beĢ, yaz günlerinde ise altı saat çalıĢmak gerekmekteydi. Bunun ispatı
hoca ve ustaları tarafından verilen ve o günün standart eğitimini aldıklarını gösteren
yeĢil ve kırmızı Tahsin biletlerine sahip olmaktı. BaĢka bir ifadeyle gün sonunda bir
yeĢil ve bir kırmızı veya iki kırmızı bileti olan öğrenci o günün ücretini hak etmiĢ
708
Üçüncü Fasıl (haricî şubenin talebesine ve onların idaresine müteallikdir). Madde 26-27, 30 Düstûr,
223
olacaktı. Öğrenciler, elbise ve aletlere olağan dıĢı zarar verip, kullanılmaz hale
getirirler ise bunların masrafı ücretlerinden kesilecekti709.
Dâhilî Ģube öğrencileri mezun olana kadar nazır ve müdürün izni olmaksızın
mektepten dıĢarıya çıkmayacaklardı. Bununla birlikte Ġstanbul‟da aile veya akrabası
bulunup derslerinde ve sanatında baĢarılı olan güzel ahlaklı ve güven kazanmıĢ
çocuklar,
mektep
nazırının
izniyle
ayda
veya
iki
haftada
bir
evlerine
gidebileceklerdi710.
Sanayi Mektebi, açılıĢını takip eden bir yıllık sürede potansiyelinin üzerinde
öğrenci mevcuduna ulaĢtı. Islah edilmek için gönderilen suçlu çocukların yanı sıra
zengin fakir birçok kimse çocuklarını meslek sahibi edebilmek amacıyla mektebe
kaydettirmekteydi. Dolayısıyla nizamnâmede maksimum mevcudu 500 olarak
belirlenen dâhilî Ģube öğrencileri 1870 yılında 700 civarına yaklaĢmıĢtı711. Bu
tarihten Tanzimat dönemi sonuna kadar öğrenci mevcudu 400‟ün altına düĢmedi712.
Genelde ise öğrenci profili dâhilî Ģubeye alınmak üzere müracaat eden veya Zabtiye
Müdürlüğü‟nce gönderilen kimsesiz yersiz, yurtsuz çocuklar ile muhacirlerden
oluĢmaktaydı713.
709
Madde 9, 10, 12, 13, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.260-262.
Madde 19, 25, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.264-265.
711
BOA., Ġ.DH. 620/43160-1 (7 C 1287/4 Eylül 1870).
712
Bkz. Devlet Salnâmesi, H.1286(1869), s.207; H.1287(1870), s.114; H.1288(1871), s.131;
H.1289(1872), s.223; H.1290(1873), s196; H.1291(1874), s.196; H.1292(1875), s.136; H.1293
(1876), s.139.
713
Maârif Nezâreti tarafından Mekteb-i Sanayi Müdüriyetine havâle edilen dilekçeler ilgili birkaç örnek
için bkz. Çerkez muhacirlerinden Hüseyin nam çocuğun Mekteb-i Sanayi‘ye ahz ve kabulü hakkında…
BOA., MF.MKT. 7/129 (18 L 1289/19 Aralık 1872). Bî-keslikden bahisle Mekteb-i Sanayi‘ye ahz ve
kabulünü müstedi‘ Ebubekir nam kimesnenin cânib-i Bâbıâli’ye takdim idüb bâ-tezkire-i samiye irsâl
buyrulan arzıhâli mezkûr tezkire ile leffen irsâl kılınmağla maaline nazaran icabının icrâsı… BOA.,
MF.MKT. 7/143 (24 L 1289/25 Aralık 1872). Mektebe konulmak üzere Zabtiye Nezâret-i behiyesi
tarafından gönderilmiş olan Mehmed’in bî-kes ve bî-vâye olduğu iş‘ar kılınmış…BOA., MF.MKT.
11/42 (19 R 1290/16 Haziran 1873). Bî-kes ve bî-vâyelikten bahisle Mekteb-i Sanayi‘ye ahz ve
kabulünü müstedi‘ Zotri İsteyağon’un Babıâlî’ye bi’t-takdim... BOA., MF.MKT. 12/179 (19 CA
710
224
3.3.2.6.Eğitim-Öğretim ve Meslekî Faaliyetler
Eğitim-öğretim düzeni de nizamâmede ayrıntılı bir Ģekilde düzenlenmiĢti.
Buna göre öğrenciler okuyacakları derslerin ve eğitimini alacakları sanatların
derecesine göre beĢ sınıfa ayrılıp, en kabiliyetli olan on kiĢiden birisi onbaĢı
seçilecek ve dokuzu onun neferi ad olunacaktı. Bunun yanı sıra her öğrencinin elinde
ismini, sanatını ve sınıfını belirten bir aylık jurnal olup her gün yoklamada
öğrencinin vukuat ve ücret-i yevmiyesi yazılarak yine öğrenci tarafından muhafaza
edilecekti714. Eğitimi verilecek sanatlar Demircilik, Dökümcülük, Makinecilik,
Marangozluk, Terzilik, Kunduracılık ve Mücellitlik gibi sanatlar olup, teorik dersler
bu sanatlarla ilgili olacaktı715. Okutulacak dersler ve eğitimi verilecek sanatların
seviyesi ise sınıflara göre Ģöyle idi;
Birinci sınıfta bulunan öğrenciler teorik olarak Türkçe kıraat ve yazıyı
(Türkçe okuyup yazmayı), Hesap‟tan A„mal-ı Erba„a‟yı, Tersim-i Hutut‟u ve bazı
EĢkâl-i
Hendese‟yi
(bazı
geometrik
Ģekilleri) öğrenecekler, pratik olarak
mesleklerinde işe yarayacak derecede çıraklık yapacaklardı.
Ġkinci sınıf öğrencileri teorik derslerden yine Türkçe okuyup yazmayı, Hesap
ve sınıfına bağlı fenlerin tarifatını, Resim, Coğrafya ve Hendese‟nin bazı konularını
görecekler mesleklerinde, bazı işleri tarif ile başlı başına görecek derecede kalfalığa
yükselmiĢ olacaklardı.
1290/15 Temmuz 1973). Kayserili Simon’un oğlu Yorgi’nin mekteb-i sanayi şakirdânı silkine kaydı…
714
Madde 5-6, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.259-260.
715
225
Üçüncü sınıfta okutulacak teorik dersler Türkçe yazı, Defter Tutmak Usûlü,
mükemmel Resim, Hendese ve Kimya‟nın mukaddemâtı (giriĢi) ile Makine fenninin
bazı konulardan ibaretti. Meslekî eğitimde öğrenciler, bulunduğu sanatı tarifsiz icrâ
edebilecek derecede kalfalık yapabileceklerdi.
Dördüncü sınıfta öğrenciler düzgün imla ile yazabilecekler, usûl üzere defter
tutabilecekler, madenî ve ahĢap hammaddelerin özellikleri ve vasıflarıyla, manivele,
makara, sath-ı mâil, kama ve vida gibi basit aletleri ve Makine fennine giriĢi
göreceklerdi. Dördüncü sınıf öğrencilerinin meslekî eğitimdeki seviyeleri, birinci
derecede kalfalık olacaktı.
Son sınıf öğrencileri ise teorik eğitimde derdini anlatacak kadar ve düzgün
imla ile Türkçe yazmayı, her nevi Hesap ve Kimya kurallarını bulunduğu sanatta
uygulamayı, Usûl-i Mimariye ve Makine fennini öğreneceklerdi. Meslekî eğitimde
bulundukları sanata ait işleri bilgi ve beceri ile görecek derecede ustalığa sahip
olacaklardı.
Okutulması öngörülen dersler, bu Ģekilde sınıflara taksim edilmiĢse de yeni
baĢlayacak öğrenciler evvelâ yeni usûle göre Elifbâ, Amme ve Tebâreke cüzleri,
icabına göre Musaf-ı ġerif, Ġlmihâl, Risâle-i Ahlâk ve diğer edebiyat derslerini
göreceklerdi. Bu arada Gayrimüslim çocuklar da dinî konular hariç, Müslüman
çocuklarla beraber Osmanlı Türkçesinde eğitim alacaklardı716.
Mektebin dâhilî ve haricî Ģubelerine alınacak öğrenciler ilk önce mülâzım
sıfatıyla kabul edilip, okuma ve sanattaki kabiliyeti görüldükten sonra birinci sınıfa
geçirileceklerdi. Sene sonu imtihanlarını verdikten sonra da üst sınıfa geçecekler,
716
226
beĢinci sene sonunda Ģehadetnâme almaya hak kazanacaklardı. Dersleri ve gördüğü
sanat dalını beĢ seneden az sürede öğrenip Ģehadetnâme alan haricî Ģube
öğrencilerine ruhsat verilirken, dâhilî Ģube öğrencileri beĢ seneyi tamamlayana kadar
usta sıfatıyla mektepte tutulacaklardı717.
Mektepte teorik dersler sabah baĢlar ve öğlen ezanına iki saat kala kesilirdi.
Bu saatten sonra öğrenciler, seçmiĢ oldukları mesleğin atölyesine giderlerdi.
HiyerarĢik düzende mektebin haricî ve dâhilî bütün talebeleri onbaĢılarına tabi olarak
muallim ve ustalarının, muallim ve ustalar ile yine bütün öğrenciler, müdür ve
muavinlerinin ve nihayet herkes mektep nazırının vereceği emr ve tembihi
uygulamaya memur ve mecbur idiler718.
Öğrenciler her sene eğitimin kesildiği Nisan ayında sınav olacaklardı ve bir
haftalık sınav süresince mektep tatil olacaktı. Bu süre içerisinde dâhilî Ģube
öğrencilerinden akrabası olanlara izin verilecekti. Sınavlara Mekteb-i Harbiye ve
Ġdâdiye‟den ve Maâraif Nezâreti‟nden birer kiĢi ile Tophane ve Demirhane gibi
imalathanelerden birer uzman usta ve özel sanayi kuruluĢlarından kimseler hazır
bulunacaklardı. Öğrencilerden sınavda baĢarılı olanlar bir üst sınıfa geçecekler, son
sınıf öğrencileri ise mezun olacaklardı. Her sınıftan birinci ve ikinciler hediye ile
ödüllendirileceklerdi. BaĢarısız olanlar ise sınıflarında bırakılacak ve beĢ yıl sınıfta
kalanlar mektepten uzaklaĢtırılacaktı. Bu arada makine sanatını tercih eden veya bu
sanata yönlendirilen öğrencilerin eğitim süresi 7 yıl idi. Bu öğrenciler beĢinci sınıftan
717
718
Madde 7-8, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.260.
Madde 14-15, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.263.
227
itibaren iki kat ücret alacaklardı. Yine makine fennini okutan hocaların maaĢları da
diğerlerinin iki misli olacaktı719.
Nizamnâmede bu Ģekilde düzenlenen eğitim-öğretim faaliyetleri pratikte de
büyük oranda aynı biçimde uygulandı. Mektebin nizamı gereği alınan öğrenciler
önceden neredeyse hiç eğitim görmemiĢ, okuma-yazma bilmeyen çocuklardı. Ancak
beĢ yıllık süre, teorik derslerin verilmesine yeterli bir süre idi. Ġlk yıllarda okuma
yazma ve basit hesap dersleri üzerinde yoğunlaĢıldı. Öğrenciler ilerleme kaydettikçe
matematik ve kimyaya yönelik derslerin okutulması için hocalar tayin edildi. Ayrıca
mektebin kozmopolit yapısı münasebetiyle Rumca ve Ermenice lisanlarında da
eğitim verilmekteydi720. Ġlerleyen yıllarda Türkçe, Osmanlıca Gramer, Yazı, Müzik,
Resim, Geometri, Matematik, Kimya, Fizik, Arapça, Farsça, Makine ve Mekanik
dersleri de mektebin teorik eğitim programında yerini aldı721.
Meslekî olarak ise Demircilik, Çilingirlik, Dökümcülük, Mürettiblik, Terzilik,
Kunduracılık ve Marangozluk dallarında yaklaĢık 30 mahir usta ile eğitime
baĢlandı722. Zamanla yeni sanat dalları programa eklendi. Demirhane, Eğehane,
Testerehane, Dökümhane, Terzihane, Kundurahane, Marangozhane, Doğramahane,
Çarkhane,
Oymahane,
NakkaĢhane,
Hurufathane,
Tabakhane,
Modelhane,
TebeĢirhane, Hortum ve Tulumbahane, Matbaahane, Litoğrafhane, Mücellidhane ve
Kibrithane atölyelerinde bir yandan eğitim verilirken diğer yandan da ticarî amaçlı
üretim yapılmaktaydı723.
719
Madde 44, 45, 46, 47, 48, 49. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.272-273.
s.223.
721
Ali Haydar Mithad, a.g.e., s.65; Devlet Salnâmesi, H.1293(1876), s.139.
722
BOA., Ġ.DH. 620/43160-1 (7 C 1287/4 Eylül 1870); Devlet Salnâmesi, H.1287(1870), s.114.
723
Devlet Salnâmesi, H.1291(1874), s.196; H.1292(1875), s.136; H.1293(1876), s.139.
720
228
Mektepten beklenilen faydaya paralel olarak eğitim meslekî ağırlıktaydı.
Nitekim ilk sınavlarını 17 Kasım 1870‟te Sadrazam, ġurâ-yı Devlet Reisi, Dâhiliye
Nazırı ve bazı vekiller huzurunda olan öğrencilerin bir senelik süre zarfında
Demircilik, Marangozluk, Mürettiplik, Makinecilik ve diğer sanat dallarında
göstermiĢ oldukları baĢarı Sadrazam tarafından takdire Ģayan bulunmuĢtu724.
Sanayi Mektebi‟nin kuruluĢunda asıl gaye, meslekî eğitim sayesinde
Avrupa‟nın sahip olduğu çağdaĢ teknolojiyi öğrenip kullanarak ve kullanımını
ülkede yaygınlaĢtırarak kalkınmaya yardımcı olmaktı. Bu nedenle öğrencilerden
bazıları Avrupa‟daki güncel sanatlar ile metotların öğrenilmesi ve ülke sanayinin
geliĢim merkezi olan mektebe öğretmen yetiĢtirilmesi maksadıyla Paris‟e
gönderilmelerine karar verildi. Bu doğrultuda 1869 yılı sonlarında Paris Sefâreti ile
yapılan görüĢmeler neticesinde 20 öğrencinin masraflarının karĢılanabileceğinin
anlaĢılması üzerine725 ilk olarak 13 Ocak 1870‟de 16 Müslim 4 Gayrimüslim
öğrenci, çeĢitli sanatları tahsil etmek üzere Fransa‟ya gönderildi. Bu ilk grup, Paris‟te
Tornacılık, Ciltçilik, Dökümcülük, Demircilik, Halıcılık-DöĢemecilik, Marangozluk,
Modelcilik, Kuyumculuk, Saraçlık, Kunduracılık, Terzilik ve Gravürcülük
alanlarında modern meslekî eğitim almaya baĢladılar. 1870 yılındaki Paris
kuĢatmasında ise Belçika‟ya nakledilerek eğitimlerine burada devam ettiler.
724
725
Basiret, Nr.219, s.1 (26 ġaban 1287/21 Kasım 1870).
BOA., Ġ.DH. 604/42092 (23 N 1286/27 Aralık 1869). Bu dönemde Paris‟te bulunan öğrencilerden çok
fazla masrafa rağmen genel olarak verim alınamamaktaydı. Devleti rahatsız eden bu duruma,
öğrencilerin Fransa Maârif Nezâreti tarafından oluĢturulan bir komisyon tarafından imtihana tabi
tutularak baĢarısız olanların Ġstanbul‟a gönderilmesi noktasında bir çözüm bulundu. 1869 yılı
Temmuz ayında yapılan sınavda baĢarısız olan öğrenciler Ġstanbul‟a gönderilince de Mekteb-i Sanayi
öğrencileri için yer açılmıĢ oldu. ġiĢman, a.g.e., s.75-76.
229
Gündüzleri imalathanelerde meslekî eğitim alırken akĢamları da Geometri, Cebir,
Resim, Fizik ve Kimya derslerinin okutulduğu kolejde teorik eğitim almaktaydılar726.
Bunun yanı sıra 1872 yılında 10 öğrenci daha Paris‟e gönderildi. Bu grubun
öğrencileri
Karosercilik,
Terzilik,
Basımcı
ve
Kompozitörlük,
Çuhacılık,
Dokumacılık, Hallaçlık ve Marangozluk mesleklerine yönlendirildiler. Bundan
yaklaĢık bir yıl sonra ise en mükemmel mektep ve fabrikalara konmak ve Makine
Takımları Tamirciliği, Mekanisyen (Eğecilik), Ġnce Marangozluk, GümüĢ-FakfonPirinç ve Bakır gibi Madenlerin Dökümcülüğü, Kuyumculuk, Camcılık, Bakır
Gravürcülüğü ve ġarap ile Bira Ġmali alanlarında meslekî eğitim almak üzere Sanayi
Mektebi‟nden 17 öğrenci daha Avrupa‟ya gönderildi727. Büyük çoğunluğu 1875
yılında geri dönen öğrenciler içerisinde baĢarılı olup mektepte istihdam edilenler728
olduğu gibi baĢarısızlığından dolayı eğitimleri yarıda kesilerek iadesi istenenler de
bulunmaktaydı729.
Avrupa teknolojisinin buraya gönderilen öğrenciler vasıtasıyla takip
edilmesinin yanı sıra bizzat mektep nazırı tarafından yerinde görülüp transferine de
çalıĢılmıĢtır. Nitekim 1873 yılının hemen baĢında Edhem Bey, mektep için gerekli
726
Belçika‟da öğrenciler meselekî eğitime Saint Leonard Ģirketinin lokomotif, vagon, buhar makineleri ve
makine parçalarının imal edildiği atölyelerinde, teorik eğitime ise Ecolle Ġndustrielle kolejinde devam
etmiĢlerdir. ġiĢman, a.g.e., s.76-77, 81.
727
Su, a.g.m., s.9, 11-12.
728
BOA., MF.MKT. 24/12 (3 Z 1291/11 Ocak 1871). Avrupa‟dan gelen talebelerden Kadri Efendi
hakkaklık sanatında kesb-i maharet ettiği gibi yeni usûle göre baskı sanatını da iyice öğrenmiĢ
olduğundan 1.000 kuruĢ maaĢla görevlendirildi. Ayrıca yine Avrupa‟dan dönen öğrenciler içerisinden
maiyetine 500‟er kuruĢ maaĢla yardımcılar tayin edildi. BOA., MF.MKT. 31/78 (13 ġ 1292/14 Eylül
1875).
729
Mekteb-i Sanayi şakirdânından Paris’e gönderilmiş olan Emin dört sene zarfında tahsiline çalışdığı
kunduracılık sanatını öğrenemediğinden orada kalması beyhude görülmüĢ ve sefâretten iadesi
istenmiĢtir. BOA., MF.MKT.18/128 (17 CA 1291/2 Temmuz 1874).
230
olan bir takım malzemeleri fabrikalarında gözlemleyerek almak üzere Paris ve
Londra‟ya gitmiĢti730.
Sanayi Mektebi‟nde 1876 yılı sonuna kadar -dönemin koĢulları göz önüne
alındığında- mükemmel ve muktedir ustalar istihdam kılınarak bir hayli öğrenci
yetiĢtirildi. Ancak devletin içinde bulunduğu ekonomik ve siyasi Ģartlar, özellikle
1877-78 Osmanlı-Rus Harbi, bütün kurumlarda olduğu gibi bu eğitim kurumunun da
geliĢimine engel oldu. Mektebin kuruluĢundan itibaren 900.000 kuruĢun altına
düĢmeyen yıllık daimî geliri kesintiler yüzünden 400.000 kuruĢa kadar geriledi. Bu
nedenle ustaların birçoğunun görevine son verilirken öğrenci mevcudu 200 civarına
kadar düĢürüldü. Mektebin tekrar canlılık kazanması için ise ancak 1878 yılı
sonlarına doğru harekete geçilebildi731.
Tablo 3.15. Tanzimat dönemi sonlarında Sanayi Mektebi‟nin eğitim-öğretim
programı ve öğrenci mevcudu732
Okutulan Dersler Ve Eğitimi Verilen Meslekler
Meslekler
Dersler
Elifbâ-yı Osmanî
Ġsim
Marangozluk
Kıraat-ı Türkî
Sarf-ı Osmanî
Doğramacılık
Sandalyecilik
Kavâid-i Osmanî
Demir Dökümcülüğü
Rika Hattı
Demircilik
Ġmla
Çarkçılık
730
Ġçerik
Kütüphane, çekmece, dolap, konsol ve sehpa
gibi çeĢitli ahĢap eĢya üretimi
Her çeĢit doğrama ve paket yapımı
Her çeĢit koltuk, kanepe ve sehpa üretimi
Parmaklık, makine edevatı, su boruları,
demir sandalye ve kanepe, mutfak ve oda
sobaları ile ziraat takımları gibi eĢyaların
dökümü
Makine alet ve edevatı ile ziraat aletleri,
balta, kazma ve çeĢitli demir malzemelerin
üretimi
Makine çarkları ve diğer demir çarkların
yapımı
BOA., MF.MKT. 8/62 (21 ZA 1289/20 Ocak 1873); BOA., Ġ.HR. 258/15406 (26 ZA 1289/25 Ocak
1873); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.152 (28 ZA 1289/27 Ocak 1873); BOA., MF.MKT. 8/133
(Gurre-i Zi‟l-hicce 1289/30 Ocak 1873).
731
BOA., Y.PRK.MF. 1/6, s.4 (29 Z 1295/24 Aralık 1878).
732
BOA., Y.PRK.MF. 1/6, s.1-4 (29 Z 1295/24 Aralık 1878).
231
Tablo 3.15. Devam
Okutulan Dersler ve Eğitimi Verilen Meslekler
Meslekler
Ġsim
Hesap (dört iĢlem, bayağı ve
ondalık kesir)
Eğecilik
Muhtasar Ġlm-i Hendese
Fenn-i Makine
Makine EĢkâlinin Usûl-i
Tersimi
Muhtasar Arabî ve Farisî
Hikmet-i Tabiiye, Sanayiye
Müteallik Mebâhis
Kimya
Usûl-i Defteri
TaĢ basmacılığı
Hurûfat basmacılığı
Mürettiblik
Ġçerik
Makine alet ve edevatının tesviyesi, arabalı
ve diğer yangın tulumbalarıyla, bostan
dolabı, mısır ve arpa makineleri, askerî ve
zirâi makinelerin imali
Her çeĢit kitap ve risale basımı
Her çeĢit kitap ve risale basımı
Her çeĢit kitap ve risale tertibi
Hurûfat Dökümcülüğü
Mücellitlik
KurĢundan her çeĢit harf ve cetvel dökümü
Her çeĢit kitap ve risalenin ciltlenmesi
KurĢunculuk
Modelcilik
Her boyutta kurĢun boru üretimi
Makine dökümüne ait her çeĢit model
yapımı
Dersler
Resim
Ġslam
Rum
Ermeni
Toplam
Birinci
Sınıf
66
2
1
69
Ġkinci
Sınıf
34
1
1
36
Öğrenci Mevcudu
Üçüncü
Dördüncü
Sınıf
Sınıf
17
9
1
2
0
2
18
13
BeĢinci
Sınıf
5
0
1
6
Ġhtiyat
Sınıfı
140
5
3
148
Toplam
271
11
8
290
3.3.2.7.Disiplin
Nizamnâmeye göre disiplini bozan öğrenciler iĢledikleri suçun boyutuna göre
üç Ģekilde cezalandırılacaklardı. En Ģiddetli ceza süresi, on iki saat ile bir ay arasında
değiĢen hapis cezasıydı. Bunun yanı sıra dâhilî Ģube öğrencilerine ekmek hariç üç
güne kadar yemekten men ile yemek esnasında ayakta bekleme ve haricî Ģube
öğrencilerine bunun yanı sıra ücret kesintisi ikinci cezaî yaptırım idi. Son olarak ise
disiplini bozan dâhilî Ģube öğrencileri, mektep dıĢına çıkmalarına izin verilmeyerek
cezalandırılacaklardı. Hırsızlık veya yaralama gibi daha ağır suçlarda ise öğrenci on
altı yaĢından küçük ise on beĢ gün büyük ise bir ay hapse atılacak, dâhilî Ģubeden ise
cezasını çektikten sonra üç ay ile bir yıl arasında değiĢen sürede ıslah dairesine
konulacaktı. Bu suçu haricî Ģubeden on altı yaĢından büyük birisi iĢler ise cezasını
232
çektikten sonra mektepten uzaklaĢtırılacaktı. Dâhilî Ģube öğrencileri firar ettiklerinde
veya ahlak dıĢı hareketlerde bulunduklarında hapisten önce değnekle dayak cezasına
da çarptırılacaklardı733. Haricî Ģubeden olanlar bir yılda beĢ defa ceza aldıklarında
ıslahiyeye konulacak, yaĢları büyük olanlar mektepten uzaklaĢtırılacaklardı. Bunların
yanı sıra mektebe bir sene ve daha fazla hapis cezası karĢılığında gönderilen
öğrenciler, cezaları süresince dıĢarıya bırakılmayacak ve normal öğrencilerin sahip
oldukları imtiyazdan faydalanamayacaktı. Bu gibiler ıslah dairesinde kendilerine
tahsis edilen sanatlarda eğitim alacaklardı734.
Disiplin konusunda özellikle firar eden öğrencilerin sıkı takip altında
oldukları görülmektedir. 1872 yılı sonlarında mektepten kaçan Bedros ve Anesti‟nin
memleketleri NevĢehir‟de, Batumlu Ali‟nin ise Trabzon‟da bulundukları ihbarına
binaen mektep müdürlüğünün çocukların geri gönderilmeleri için Sadâret nezdinde
giriĢimde bulunması, konuya güzel bir örnektir735.
Bu arada nizamnâmede, öğrenciler gibi hoca, usta ve diğer memur ve
hizmetliler içerisinden görevini kötüye kullanarak yolsuzluk yapanların da gerekli
cezai
iĢlem
uygulanmak
üzere
güvenlik
kuvvetlerine
havale
edilmesi
öngörülmektedir736.
3.3.2.8. Eğitimci Kadrosu ve Ustalar
Mektepte eğitim-öğretim edebiyat ve fen derslerini okutmak üzere muallimler
ve sanat eğitimi için mahir ustaların tayiniyle baĢlamıĢtı. Teorik derslerden Fizik ve
733
Dayak cezasının, Islahhânelere Dâir Nizamnâme‟de yasaklanmasına rağmen Mekteb-i Sanayi
nizamnâmesinde cezai yaptırım olarak kullanıldığı görülmektedir.
734
Madde 50, 51, 52, 53, 54, 55, 57, 58, 61. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.273-276.
735
736
Madde 62, 63, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.276.
233
Kimya hocalığına Kolağası Nuri Bey, Matematik ve Geometri derslerini vermek
üzere Kolağası Sadeddin Bey, Mûsikî hocalığı için Rasim Efendi, Ermenice
hocalığına Artin Efendi ve Rumca hocalığına Telamik Efendi tayin edildi. Öğrenciler
bir üst sınıfa geçtikçe nizamnâmede öngörülen dersler için yeni hocalar tedarik
edilmekteydi. Bu bağlamda 1871 yılı itibariyle programa dâhil edilen Resim dersi
Ahmet Efendi, Türkçe Gramer Mehmet Efendi, Yazı dersi Tahsin Efendi ve Elifba
dersi ise Osman Efendi tarafından verilmeye baĢlandı. Programın tam olarak
oturduğu 1875 yılında bu derslere makine ve Cerr-i Eskal ile Usûl-i Defteri dersleri
de eklenerek birincisi için BinbaĢı Sadeddin Bey ikincisi için Mehmet Efendi
görevlendirildi. Bazı dersleri tek hoca yürütürken birkaç dersin haricinde Tanzimat
dönemi sonuna kadar teorik eğitim, adı geçen hocalar tarafından verildi737. Hocaların
ne kadar ücret aldıkları tam olarak tespit edilemese de mektebin kuruluĢunu öngören
raporda hâlihazırda baĢka kurumlarda görev yapanların mevcut aylıklarına 500 kuruĢ
eklenmesi uygun görülmüĢtü738.
Esnaf arasından seçilen alanlarında uzman ustaların sayısı ise mektep açıldığı
sırada yaklaĢık 30 kadardı. Ġlerleyen yıllarda 400-450 civarında standart öğrenci
kapasitesine ulaĢınca usta sayısı 15‟e geriledi. Tanzimat dönemi sonunda ise mali
sıkıntılar ve buna bağlı öğrenci azlığı nedeniyle bu sayı daha da düĢürüldü. Ustalara
yardımcı olmak için ise usta yamakları ve yetenekli öğrenciler arasından seçilen
çavuĢlar ile onbaĢılar görevlendirilmiĢti. Yine mektebin kuruluĢ nizamnâmesinde
belirlendiği üzere ustalar, mesleğin zorluğuna ve önemine göre 2.500 ile 500 kuruĢ
arasında değiĢen maaĢlar almaktaydılar. Ancak Ģunu belirtmek yerinde olur ki,
737
s.223; H.1290(1873), s.196; H.1292(1875), s.136; H.1293(1876), s.139.
738
BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.6.
234
öğrencilerin günün çoğunu yanlarında geçirdikleri ustalar her ne kadar maharet
sahibi olsalar da teknik donanıma ve formasyona sahip değildiler. Kaldı ki, mektebin
kuruluĢ amaçlarının baĢında Avrupa sanayiinde kullanılan modern metot ve
teknikleri, yetiĢtirilen öğrenciler aracılığıyla ülkede geçerli kılmak gelmekteydi.
Dolayısıyla Sanayi Mektebi‟nin bu beklenti doğrultusunda, modern manada eğitim
veren bir kurum olması için tam donanımlı teknik elemanlara ihtiyacı vardı. Zaten bu
ihtiyaç tespit ve teĢhis edildiğinden dolayıdır ki, Avrupa‟ya öğrenciler gönderilmiĢti.
Bunun yanı sıra güncel teknikleri, daha fazla öğrenciye öğretmek maksadıyla yine
Avrupa‟dan ustaların sipariĢ edildiği de görülmektedir. Mesela 1872 yılında Terzilik
eğitimi vermek üzere yıllık 6.000 frank ücret karĢılığında Paris‟ten bir usta
getirtilmiĢtir739.
Sanayi Mektebi‟nin dâhilî ve haricî Ģube öğrencilerine, birinci sınıfta 2
kuruĢtan baĢlayan ve beĢinci sınıfa geldiklerinde 4 kuruĢu bulan günlük hesabıyla bir
ücret tahsis edilmiĢti. Bunun bir miktarı yiyecek ve giyecek gibi masraflar için
kesilmekteydi. Kalan net ücretin ise yarısı aydan aya öğrencilere ödenmekte, diğer
yarısı emniyet sandığında muhafaza edilmekteydi. Bunun amacı ise mezun
olduklarında az da olsa sermaye sahibi olmalarını, kendi iĢyerlerini kurabilmelerini
sağlamaktı740. Bununla beraber mezun olan öğrenciler en az kalfa sıfatıyla piyasadaki
özel iĢletmelerde de çalıĢabilmekteydiler.
739
740
BOA., BEO. AYN.d, Nr.1071, s.139 (25 B 1289/28 Eylül 1872).
Bkz. Madde 9. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.260-261.
235
En önemlisi ise mezunlar, nizamâmede belirtilmese de, arzu ettikleri devlet
kurumunda istihdam edilmekteydiler. Bunun için mektep müdürlüğüne, çalıĢmak
istedikleri yeri belirten bir dilekçe vermeleri yeterliydi. Müdürlük hemen ilgili
kuruma gerekli iĢlemlerin yapılması noktasında bir tezkere göndererek mezunların
istihdam edilmesini sağlamaya çalıĢmaktaydı. Örneğin 1875 yılı mezunlardan
Ankaralı Mehmet Efendi‟nin memleketine dönmek istemesi üzerine, Ankara
Valiliği‟ne bir tezkere gönderilerek adı geçen öğrencinin vilayet matbaasında
istihdam edilmesi istenmiĢti741. Yine Mürettiplik eğitimi alarak mezun olan Ahmet
Efendi Matbaa-yı Amire‟de çalıĢmak istemiĢ ve bu istek doğrultusunda matbaa
müdürlüğüne müracaat edilmiĢti742. Bir diğer örnekte ise Dökümcülük mesleğini
tahsil
ederek
eğitimini
tamamlayan
Dikran
Efendi‟nin,
Zeytinburnu
Dökümhanesi‟nde çalıĢmak üzere dilekçe vermiĢ olduğu ve müdürlüğün, Dikran
Efendi‟nin istihdamı için gereğinin yapılması isteğiyle Tophane Ġdâresi‟ni
bilgilendirdiği görülmektedir743. Bunun yanı sıra Sanayi Mektebi Müdürlüğü, kendi
iĢini kurmak isteyen mezunlarına maddi desteğin yanı sıra kurumsal destek de
vermekteydi. Mesela mezun olduktan sonra birer matbaa kurmak isteyen Mehmet,
Mehmet Hulusi ve Ömer efendilere matbaa sayısının artmasının güvenlik açısından
mahzurlu görülmesi üzerine müsaade edilmemiĢti. Bunun üzerine Zabtiye
Nezâreti‟ne tezkere gönderilerek Sanayi Mektebi‟nden mezun olan öğrencilerin emel
ve istidalarını red etmenin sanayinin ilerlemesiyle ilgili iyi niyete ters düĢeceği
ayrıca eğitimi devam eden öğrencilerin de ümitsizliğe kapılmasına neden olacağı
741
BOA., MF.MKT. 23/139 (29 ZA 1291/7 Ocak 1875).
743
BOA., MF.MKT. 31/175 (13 ġ 1292/ 24 Eylül 1875).
742
236
izah edildi. Ardından da Matbaa Nizamnâmesi‟nde yazılı muamelenin bu kiĢiler
hakkında uygulanması istendi744.
Sanayi Mektebi mezunlarına nerede çalıĢmak isterlerse istesinler kolaylık
sağlandığı görülmektedir. Ancak istihdam konusunda özellikle devlet dâirelerinde
görev almalarına gayret sarf edilmekteydi. Zira bu Ģekilde mektepte geçirdikleri süre
zarfında emeklerinin karĢılığını görmüĢ olacakları gibi devam eden arkadaĢları için
de istek ve gayret noktasında emsal teĢkil edilmiĢ olunacağı düĢünülmekteydi745.
Mektebe rağbeti arttırmaya yönelik bir diğer uygulama ise askerlik ile ilgiliydi. 1862
yılı sonlarında hazırlanan ve mektebin genel yapısını öngören raporda mezunların
askerlik hizmetini orduya ait iĢletmelerde yerine getirmeleri uygun görülmüĢtü. Bu
düĢünce 1875 yılında pratiğe döküldü. Kurada askerliği çıkan Sanayi Mektebi
mezunlarından Mustafa ÇavuĢ‟un, hizmetini Nizamiye Sanayi Taburu‟nda
kunduracılık mesleğiyle görmek üzere verdiği dilekçe kabul edildi. Konu gereğinin
yapılması için makam-ı Seraskeri‟ye havale olundu ve Meclis-i Vâlâ‟nın gündemine
alındı746.
3.3.3.Mülkiye Mühendis Mektebi
Osmanlı Devleti‟nin genel olarak üretimde çektiği sıkıntılardan birisi çeĢitli
alanlarda ihtiyaç duyulan nitelikli mühendislerin ülkede mevcut olmaması
dolayısıyla yetiĢtirilememesiydi. Aslında yol ve köprülerin inĢası bataklıkların
744
BOA., MF.MKT. 27/123 (17 RA 1292/23 Nisan 1875).
…Şakirdânın lüzûmu halinde devâir-i miriyede istihdâmı mektebde bulunan refiklerine mûceb-i şevk
ve gayret olacağı gibi kendilerinin mektebde bulundukları müddet sarf iylemiş oldukları sa‘y ve
emeklerine dahi bir nev‘i mükâfat dimek olacağından… BOA., MF.MKT. 22/137 (8 ZA 1291/17
Aralık 1874); …şahadetnâme ile çıkan talebenin devâir-i miriyede istihdâmı tahsilde bulunanların
şevk ve gayretini mûceb olacağı… BOA., MF.MKT. 23/139 (29 ZA 1291/7 Ocak1875).
746
BOA., MF.MKT. 31/8 (2 ġ 1292/3 Eylül 1875).
745
237
kurutulması, limanların ıslah edilerek ticarette emniyet sağlanacak Ģekilde tahkim
edilmesi, maden ve ormanların bilimsel olarak usûlüne uygun iĢletilmesi gibi konular
için Erkân-ı Harbiye Mühendishanesi‟nde mühendisler bulunmaktaydı. Ancak bu
mühendisler, yeterli donanıma sahip olmamakla beraber ordu için gerekli olan iĢlerde
kullanılmaktaydılar. Dolayısıyla yurt dıĢından mühendis ve uzmanlar getirtilmekte,
bu durum ise baĢta maliyet olmak üzere çeĢitli zorluklara neden olmaktaydı. Bu
nedenle gerekli olan her türlü mülkiye mühendisinin ülke içerisinde yetiĢtirilmesi
elzemdi. Bu gereklilik, Islah-ı Sanayi Mektebi‟nin tesisi sırasında oluĢturulan
komisyonun müzâkerelerinde gündeme gelmiĢ ve turuk, maabir, maden ve orman
iĢlerinde istihdam edilmek ve senede 30 mühendis yetiĢtirmek üzere bir de Mülkiye
Mühendis Mektebi (sınıfı) açılması düĢünülmüĢtü. Mektepte bulunacak 120 öğrenci
için ise senelik masraf 1.200.000 kuruĢ olarak öngörülmüĢtü. Bunun yanı sıra Islah-ı
Sanayi Mektebi‟nin dahi her sene alınacak 80 öğrencisi için senede 1.250.000 kuruĢa
ve ayrıca ilk sene alınacak olan buhar makinesi ile alet edevat için 250.000 kuruĢa
ihtiyacı olduğu beyan edilmiĢti. Ne var ki, her iki giriĢim de mali sıkıntılar yüzünden
hayata geçirilemedi. Bundan yaklaĢık dört yıl sonra 1866 yılı Aralık ayında ise konu
tekrar gündeme alındı. Mülkiye Mühendis Mektebi için gerekli olan masrafın bu
dönemde de karĢılanamayacağı gerçeğinden hareketle fikirlerine müracaat edilmek
üzere Nafia Nazırı, Maârif Nazırı ve Nafia MüsteĢarı ile Mekâtib-i Askeriye Nazırı
DerviĢ PaĢa ve Galip PaĢa Meclis-i Vâlâ‟ya davet edilerek yeniden bir komisyon
oluĢturuldu. Bundan önce teĢkil edilmiĢ olan komisyonların mazbataları yeni
komisyon tarafından incelendi ve görüĢ alıĢveriĢlerinde bulunuldu. Ardından yeni bir
düzenlemeye gidildi. Önceki mazbatalarda yer alan kararların uygulanamamasından
duyulan üzüntü dile getirilerek belirlenen hususlar komisyonun raporunda Ģöyle ifade
238
edildi. Buna göre bu gibi mekteplerde öğrencilerin gece ve gündüz mektepte
bulunup, hocalarının dahi baĢka görevlerinin olmaması faydalı görünse de bu
durumda Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin senelik masrafının 1.200.000‟den aĢağıya
düĢürebilmek imkânsızdı. Çünkü öğrencilerin yeme içme barınma ve maaĢları
407.000 kuruĢu, öğretmelerin maaĢı için ise 490.000 kuruĢu bulmaktaydı. Bu
nedenle diğer mekteplerde görevli öğretmenlerin maaĢlarına bir miktar zam ile tayin
edilmesi ve öğrencilerin de sadece gündüz mektebe devam ederek maaĢa
bağlanmamaları uygun görüldü. Böylece mektebin ödeneği senede 156.000 kuruĢa
düĢürülmüĢ oldu747.
Tablo 3.16.Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin öngörülen senelik masrafı748
Mülkiye Mühendis Mektebi’nin Masarif-Ġ Seneviyesi
Lisan ve geometri bilen ve Türkçe ile Fransızca yazıĢma hizmetini görebilecek
bir hafız kâtip maaĢı
Aletleri muhafaza ve tamir görevlisi maaĢı
Ġki kimya ve fizik muavini maaĢı
Ġki odacı ve bir kapıcı maaĢı
Alet ve ders gereçlerinin aylık masrafı
Bir Fransızca hocası maaĢı
Odun ve kömür masrafı
Pratik yapmak içn yollara gönderilecek öğrencilerin harcıraıyla alet edevat
masrafı
ÇeĢitli masrafların senelik bedeli
Toplam
Aylık
(KuruĢ)
Yıllık
(KuruĢ)
2.000
24.000
1.000
1.000
500
1.500
500
-----
12.000
12.000
6.000
18.000
6.000
12.000
52.500
13.500
156.000
Bu hususlar kabul edildiği takdirde mektep için bir yer tahsis edilmesi, her
sınıf tebaa-yı Devlet-i Aliyye‟den imtihanla öğrenciler alınması, bu öğrencilere
teorik ve pratik mühendislik eğitimi verilmesi, eğitimini tamamlayarak sınavı
verenlere baĢarı derecelerine göre birinci, ikinci ve üçüncü sınıf itibarıyla
Ģehadetnâmeler verilmesi uygun görüldü. Ayrıca sınavda baĢarılı olarak Ģehadetnâme
alan öğrencilerin, reis-i amelelik hizmetinde bulunmaları, imalat ve inĢaat
747
748
BOA., Ġ.MMS. 33/1364-3, s.1 (24 B 1283/2 Aralık 1866).
239
postalarının teĢkil suretini ve düzenlenmesini yerinde görmek üzere mülâzım
muavini sıfatıyla yollarda görev alarak pratik yapmaları ve bundan sonra bir
sınavdan daha geçirilip baĢarılı oldukları takdirde doğrudan doruya mühendis tayin
edilmeleri kararına varıldı. Bunun haricinde sene sonu imtihanlarında her branĢın,
birinci, ikinci ve üçüncü sınıf öğrencilerine münasip hediyeler verilmesi için ödeneğe
10.000 kuruĢ daha eklenmesi ayrıca fizik, kimya, cerr-i eskal alet ve edevatıyla
maden ve taĢ numuneleri, mimari ve madencilik pratiği için gerekli modeller ile
resimler ve kütüphaneye alınacak çeĢitli kitaplar için bir defaya mahsus olmak üzere
250.000, mektep binasına lazım olacak mefruĢat, kitap dolabı vesaire için de 100.000
kuruĢun tahsis edilmesi münasip görüldü.
Mektepte eğitim süresi Nafia Nezâreti tarafından hazırlanacak olan
nizamnâmeye göre okutulacak olan dersler ise Ulûm-ı Riyâziye, Hikmet-i Tabi„iyye,
Kimya, Tahtit-i Arazi (arazi çizimi), Kozmografya, Cerr-i Eskal, Makine, Fenn-i
Mimari, ĠnĢaat, Ġlm-i Maden, Jeoloji, Nebatat (bitkiler), Ormancılık, Ġ„mal ve Ġzâbe-i
Maden (maden imali ve maden eritme) olarak belirlendi. Dersler dört yıllık eğitim
süresinde tamamlanacak ve sene sonunda yapılacak imtihanlarda baĢarılı olanlar bir
üst sınıfa geçeceklerdi.
Muavinleri mensup oldukları mekteplerden kendileri tarafından seçilmek
üzere Geometri ve Matematik dersleri hocalığına umum idâdiyye mektebi
hocalarından BinbaĢı Ahmed Efendi, Kozmoğrafya, Cerr-i Eskal ve Makine
hocalığına bahriye miralaylarından Said Bey, Kimya, Hikmet-i Tabi„iyye, Maden ve
Jeoloji hocalığına Topçu Mektebi binbaĢılarından Madenci Ahmed Efendi, Hendesei Resmiye (tasarı geometri), Fenn-i Mimari ve ĠnĢaat hocalığına yine aynı mektebin
240
kaimakamlarından Nuri Bey, Ġ„mal ve Ġzâbe-i Maden hocalığına Meclis-i Maden
azasından BinbaĢı Kadri Bey, Nebatat ve Ormancılık dersi için Markar Efendi,
Resim hocalığına Topçu Mektebi ressamlarından Mustafa Efendi, Fransızca
hocalığına Mehakim-i Ticaret Birinci Meclisi Mütercimi Estefan Efendi‟nin tayin
edilmesi kararlaĢtırıldı749.
Mektep nazırının baĢkanlığı altında bulunacak birkaç muavin ile beraber
Nafia Nezâreti tarafından belirlenecek bir daimî komisyon, on beĢ günde bir
toplanarak eğitim ve idarî iĢlerin yürütülmesiyle ilgilenecekti. Ayrıca sınav
vakitlerinde nezâret tarafından belirlenecek mümeyyiz ve hocalardan oluĢan bir de
sınav komisyonu oluĢturulacaktı. Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin yapısını bu Ģekilde
belirleyen komisyon, raporunu 2 Aralık 1866 tarihinde Sadâret‟e arz etti750.
Ticarethane‟de teĢkil edilen komisyonun hazırladığı rapor, Meclis-i Vâlâ‟ya
havale ile burada da görüĢüldü. Meclis tarafından öncelikle Mahrec-i Aklâm‟a atfen
birçok öğrenci yetiĢtiği halde bu öğrencilerin, kalemlerden baĢka herhangi bir yerde
görev alamadıklarına dolayısıyla kalemlerdeki memurların lüzumundan fazla hale
geldiğine buna karĢın 35 milyon nüfusa sahip olan devletin imârat-ı mülkiyesine
hizmet edecek mühendisleri bulunmadığına, bu açığın ise yabancı mühendisler
istihdam edilerek kapatılmaya çalıĢıldığına dikkat çekildi. Ardından ise Mülkiye
Mühendis Mektebi‟nin teĢkili halinde oluĢturulacak olan genel yapısı ve eğitimi
verilecek derslerin yerinde görüldüğü ifade edildi. Komisyonun raporuna ek olarak
açılacak olan mektebe Mahrec-i Aklâm ve Mülkiye Mektebi mezunlarının arzu
edenlerinden gerektiği kadar öğrenci alınması, bir an evvel eğitim hizmetinin
749
750
BOA., Ġ.MMS. 33/1364-4.
241
verilebilmesi için geçici olarak Dârülfünun binasının alt katının tahsis edilmesi,
nezâretinin ise DerviĢ PaĢa‟ya ilave-i memuriyet olarak verilmesi uygun görüldü751.
2 Ocak 1867 tarihinde de Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin açılması kararı alındı752.
1867 yılı Mayıs ayından itibaren kaynak bulunarak Sanayi Mektebi‟nin
tesisine baĢlandıysa da Mülkiye Mühendis Mektebi ile ilgili somut bir geliĢmenin
kaydedilemediği anlaĢılmaktadır. Bununla birlikte 1874 yılında Mekteb-i Sultânî753
bünyesinde bir Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin açılması için yeni çalıĢmaların
yürütüldüğü görülmektedir. Bu doğrultuda ġura-yı Devlet BaĢkan Yardımcısı BeĢir
PaĢa, Nafia Nazırı Edhem PaĢa, Maârif MüsteĢarı Salih Efendi, Mekteb-i Sultânî
Birinci Müdürü Fotyadi Bey, Ġkinci Müdürü Mösyö Granet ve Nafia Meclisi
azasından Mösyö Riter‟den oluĢan bir komisyon kuruldu. Yapılan müzâkereler
neticesinde evvela eğitim süresi dört sene olacak olan mektebin ilk iki yılda
okutulacak dersleri Mekteb-i Sultânî derslerine uygun olduğu dile getirildi. Ayrıca
öğrencilerin buradan mezun olanlardan alınması ve sürenin iki yıla düĢürülerek
öngörülen 300.000 kuruĢluk masraftan tasarruf edilmesi fikri benimsendi. Barajlar
yapılması ve bataklıkların kurutulması, demir yolu ile diğer yol ve köprülerin inĢaatı
için lazım olan dersleri okutmak üzere Turuk ve Maabir Ġdâresi Muavini Mösyö
Briyot‟nun 1.000 kuruĢ maaĢla görevlendirilmesi uygun görüldü. Topografya dersi
ve dersin pratiği de yine 1.000 kuruĢ tahsisatla aynı hocaya havale edildi. Mancınık
fenni ve suların ölçümü ile inĢaat maddelerinin dayanıklılık derecesi ve dengesi ile
751
BOA., Ġ.MMS. 33/1364-1 (11 ġ 1283/19 Aralık 1866); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.631.
BOA., Ġ.MMS. 33/1364 (25 ġ 1283/2 Ocak 1867).
753
Mekteb-i Sultânî, Sadrazam Ali PaĢa ile Hariciye Nazırı Fuad PaĢa‟nın gayretleriyle 1868 yılında
açılmıĢ olan ve lise seviyesinde eğitim veren ilk mektep olmakla beraber 1874‟te bünyesinde
üniversite statüsünde olan Dârülfünûn-ı Sultânî de eklenmiĢtir. Vahdettin Ergin, Mekteb-i Sultani,
Ġstanbul, 2003, s.89. Galatasaray Mekteb-i Sultânîsi‟nin kuruluĢu için ayrıca bkz. Engelhard, a.g.e.,
s.277-228; Sungu, “Galatasaray Lisesinin…”, s.315 vd; Adnan ġiĢman, Galatasaray Mekteb-i
Sultanisi’nin KuruluĢu ve Ġlk Eğitim Yılları, Ġstanbul, 1989, s.12-23.
752
242
ilgili dersler için 2.000 kuruĢ maaĢla nafia mühendislerinden birinin tayin edilmesi,
ayrıca 1.200 kuruĢ maaĢla bir kondüktör atanması kararlaĢtırıldı. Hoca maaĢları, ders
araç ve gereçleriyle diğer masrafların ilk yıl için toplamı 95.000 kuruĢ olarak
belirlendi. Bu masrafın ise tasarruf kaidelerine riayet edilmek suretiyle Mekteb-i
Sultânî ödeneğinden karĢılanacağı mektep müdürü Fotyadi Bey tarafından taahhüt
edildi. Böylece Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin hazineye herhangi bir yük
getirmemesi de sağlanmıĢ oluyordu. Bu arada derslerin Mekteb-i Sultânî‟nin eğitim
dili olan Fransızca değil de Osmanlıca olarak okutulmasının gerekliliğine binaen ders
kitaplarının tercüme edilmesine bunun için gerekli masrafın ise maârif bütçesinden
karĢılanmasına karar verildi754. Komisyon tarafından mektebin yapısını altı maddede
özetleyen bir de nizamnâme hazırlanarak Bâbıâlî‟ye müracaat edildi.
Tablo 3.17.1874 Mülkiye Mektebi Nizamnâmesi755
Mülkiye Mühendis Mektebi Nizamnâmesidir
Madde
Ġçerik
1
Mektebi Sultânî bünyesinde bir Mülkiye Mühendis Mektebi açılacak ve bu sene yalnız
bir sınıf teĢkil olunarak 12 ile 15 arasında öğrenci alınacaktır
Mektebe alınacak öğrencilerin eğitim seviyesinin Mekteb-i Sultânî mezunlarına denk
olması Ģarttır
Mektebin imtihanı Nafia Nezâreti tarafından gönderilecek mühendisler tarafından
yapılacaktır
Maârif Nezâreti, mektepte okutulacak derslerin düzenlenmesi, değiĢtirilmesi ve
güncellenmesi konularını Nafia Meclisi‟yle birlikte yürütecektir.
Mektep en geç üç ayda bir Nafia Nezâreti mühendisleri tarafından teftiĢ edilerek
öğrencilerin seviyeleri tespit edilecek ve Maârif Nezâreti bilgilendirilecektir.
Mektep mezunları Nafia Nezâreti maiyetinde mühendis muavinlikleri ve sonradan
yapılacak nizama göre ikinci ve birinci sınıf mühendislikleri görevlerinde istihdam
edileceklerdir.
2
3
4
5
6
754
755
BOA., Ġ.DH. 682/47568-1 (20 S 1291/8 Nisan 1874).
BOA., Ġ.DH. 682/47568-2.
243
Alınan kararlar doğrultusunda 15 Ağustos 1874 tarihinde Mekteb-i Sultânî
(Dârülfünûn) bünyesinde bir Mülkiye Mühendis Mektebi açılmasına padiĢah
tarafından onay verildi756. Yapılan hazırlıkların ardından Mekteb-i Sultânî
mezunlarından öğrenciler kaydedilerek eğitime baĢlandı.
1875 yılı Ağustos ayında öğrencilerin sınavları yapılarak baĢarılı olanlar
ikinci sınıfa geçirildiler. Bunun yanı sıra mektep, kısa sürede Avrupa‟da bonze Ģose
olarak tabir olunan turuk ve maabir mühendishanesi derecesine ulaĢtı. Eksikliklerin
giderilmesi ve eğitim kalitesinin yükseltilmesi için Maârif Nezâreti tarafından ders
programı Avrupa‟da en meĢhur turuk ve maabir mekteplerinin programlarına uygun
hale getirildi757. Mektebin ismi Turuk ve Maabir Mektebi olarak değiĢtirildi. 17
maddeden oluĢan Hukuk Mektebi Nizamnâmesi, Turuk ve Maabir Mektebi için de
kabul edildi ve Mekteb-i Sultânî‟nin yapılanmasına binaen 4 yıllık bir fakülte
Ģeklinde organize edildi758.
Böylece mülkiye mühendishanesi olarak tasarlanan mektep, ülke ihtiyaçları
doğrultusunda turuk ve maabir mühendisliğine yükseltilmiĢ oldu. 1876 yılında 43
öğrencisi bulunan mektepte eğitim, 1877 yılında patlak veren Osmanlı-Rus SavaĢı‟na
kadar devam etti. Bu tarih itibariyle Mekteb-i Sultânî‟nin bütün fakültelerinde
derslere bir yıl süreyle ara verildi.
756
BOA., Ġ.DH. 682/47568 (2 B 1291/15 Ağustos 1874).
BOA., MF.MKT. 30/167 (28 C 1292/1 Ağustos 1292).
758
BOA., ġD. 207/32-2 (11 B 1292/13 Ağustos 1875). Nizamnâme için bkz. BOA., ġD. 207/32-3.
757
244
Tablo 3.18.1875 Turuk ve Maabir Mektebi‟nin güncel programı759
Turuk ve Maabir Mektebi’nin Ders Cetveli
1
Müsellesât küreviye (trigonometri)
12
2
3
Cebir-i âlâ (yüksek cebir)
Hendese-i haliye (düzlem geometri)
13
14
4
Hesab-ı tefâzüli (diferansiyel hesap)
15
5
Hesab-ı tamami (integral hesap)
16
8
9
10
Hendese-i resmiyenin kısmı sanisi ve gölge
ve menazır ve taĢ kesimi (tasarı geometrinin
ikinci kısmı, gölge, perspektif ve taĢ kesimi)
Tamamı ve tefazüliye tatbiken fenn-i
mimari ve heyet ve taksim-i arazi (integral
ve diferansiyel hesapların uygulanmasıyla
mimari fenni, Ģekil ve kadastro)
Ġlm-i hikmet-i tabiiyye (fizik)
Ġlm-i kimya (kimya)
Cerr-i eskal-ı âliye
11
Makine-i tatbikiye (pratik makine eğitimi)
6
7
Topoğrafya ve makine eĢgali (topoğrafya ve
makine Ģekilleri)
Ġlm-i miyah (su bilimi, hidroğrafya)
Jeoloji
ĠnĢaata lazım olan eĢyanın taharrisi ve
yerden ihracı ve istihzar ve istimâli (inĢaat
için gerekli malzemelerin belirlenmesi,
yerden
çıkarılması,
hazırlanması
ve
kullanılması)
ĠnĢaatın derece-i takviyesiyle inĢaata lazım
olan eĢyanın kuvve-i tahmiliyesi (inĢaatın
takviyesi
ve
gerekli
malzemenin
yüklenmesi)
17
Arazi üzerine ameliyat (Arazi üzerinde
pratik)
18
Yollar ve köprülerin tesviye ve inĢası (Yol
ve köprülerin düzeltilmesi ve inĢası)
19
20
21
22
Sedd ve bentlerin inĢası
Demiryollarının tesviye ve inĢası
Bataklılkların tecfif ve tathiri (Bataklıkların
kurutulması ve temizlenmesi)
Bi‟l-cümle inĢaatın keĢfi ve haritası ve
bunlara aid olan hesab-ı zirâi ile sarfı lazım
gelen mebâliğin mikdarı ve bunların üzerine
mükemmel lahiya tanzimi (Her türlü inĢaatın
keĢfi, haritaların çıkarılması, metraj hesabı,
masrafların
belirlenmesi
ve
rapor
hazırlanması)
3.3.4.Ġnas Sanayi Mektebi
Mekteb-i Sanayi‟nin açılıĢ sürecine tesadüf eden 1869 yılında Tophane-i
Amire tarafından Yedi Kule‟de bulunan eski ve boĢ Baruthane tamir edilerek bir Kız
Sanayi Mektebi açılmıĢtı. Mektebin kurulma amacı Tophane için gerekli bazı
eĢyaların daha ucuz üretimi ile kimsesiz kız çocukların sanat eğitimi almasını
sağlamaktı. Bu doğrultuda imalathâne tarzında düzenlenen mektebe yaklaĢık 50
759
BOA., ġD. 207/32-6. Mehmet Ali Aynî, Darülfünun Tarihi, (Haz.Aykut Kazancıgil), Ġstanbul, 2007,
s.32; Vahdettin Ergin, a.g.e., s.94.
245
öğrenci alındı760. Müdürlüğüne Tophane-i Amire binbaĢılarından Hüsni Efendi tayin
edilirken kâtiplik görevi ise Zeytinburnu fabrikası kâtiplerinden birine verildi. Kâğıt
fiĢek kovanları, Ģerit ve püskül gibi askerî levâzımatın imal edildiği Terzihane ve
ġerithane atölyelerinden oluĢan mektep, 1873 yılına kadar Tophane idaresinde kaldı.
Ancak son yıllarda üretim için gerekli malzemelerin mektep dıĢına çıkarıldığına,
imalatın evlerde yapıldığına bundan dolayı malzeme ile ürünlerin telef olduğuna ve
çalındığına Ģahit olunmuĢtu. Bunun yanı sıra özellikle kovanların mektepten
FiĢenkhane‟ye nakledilirken zarar gördüğü tespit edilmiĢti. Tophâne-i Amire, bu
nedenlerden ve özellikle de mektepten yarı yarıya daha ucuz, çok daha kaliteli ve
profesyonel üretim yapıldığı gerekçesiyle, FiĢenkhane ve Tüfenkhane ile çalıĢmaya
baĢladı. Üretimden elde edilenden baĢka herhangi bir geliri olmayan Ġnas Sanayi
Mektebi‟nin idaresini ise 1873 tarihi itibariyle Maârif Nezâreti‟ne devretti761.
Devir sırasında mektebin 190.000 kuruĢ nakit ile 250.000 kuruĢluk edevatı
bulunmakta ise de müdür, memur, hizmetli maaĢları, öğrencilerin günlük ücretleri ve
diğer giderler için aylık 16.000 kuruĢu bulan bir ödeneğe ihtiyaç vardı. ġurâ-yı
Devlet, bu masrafın önceden olduğu gibi Tophane‟ye yapılan imalat ile karĢılanması,
müdür ile kâtibin burası tarafından tayin edilmesi veya hazine ile maârif bütçesinden
tesviye edilmesi seçeneklerinden biri ile halledilmesini kararlaĢtırmıĢtı. Tophane ise
ancak ihtiyaçtan fazla kâğıt fiĢek üretimine gerek duyulduğunda mektebe müracaat
edeceğini ve idareyi temin iĢinin Maârif Nezâreti‟ne ait olduğunu ifade ederek
760
…Mekteb-i mezbûr Tophâne-i Amire’ye muktezi bazı eşyanın ehven fiyatla vücûda getirilmesiyle
beraber bî-kes ve bî-vâye bir takım etfâl-i inasın tahsil-i san‘at ve ma‘işet iylemeleri maksad-ı
asliyesiyle te’sis idildiği cihetle… BOA., ġD. 207/26-4 (21 L 1291/1 Aralık 1874); Mahmud Cevâd,
a.g.e., s.114.
761
BOA., ġD. 207/26-1 (20 ġ 1291/2 Ekim 1874).
246
konuyu buraya havale etti762. Böylece mektep, Maârif Nezâreti‟nin idaresinde
eğitim-öğretim ve imalat faaliyetine devam etmeye baĢladı. YaklaĢık 150 öğrencisi
bulunan mektebin müdürlüğüne Meclis-i Maârif azalarından birinin mevcut görev
maaĢıyla tayin edilmesine karar verildi763.
Ġnas Sanayi Mektebi‟nin Maârif Nezâreti idaresinde bulunduğu Tanzimat
dönemi sonuna kadar müdürlük görevini Hafız Asım Efendi yürüttü. Memur kadrosu
bir kâtip, bir de ambarcıdan oluĢmaktaydı. Bunun yanı sıra bir Türkî hocası ve
ġerithane ile Terzihane‟de birer ustası bulunmaktaydı. 152 de öğrencisi olan
mektebin764 idaresi, 1876 yılı itibariyle Ticaret Nezâreti‟ne havale edildi765.
3.4.Orman Mektebi
Osmanlı Devleti‟nde, bulunduğu araziye göre mülk, vakıf ve mirî statüsünde
tasarruf olunan ormanlardan, Tanzimat dönemine kadar bilinçsiz bir biçimde
faydalanıldığı görülmektedir. Bu fayda ise devletin Tersane, Tophane, Baruthane
gibi kurumların askerî ihtiyaçlarıyla baĢta Ġstanbul olmak üzere tebaanın yakacak
ihtiyacının karĢılanmasıyla sınırlı olmuĢtur. Devlet bu ihtiyaçların karĢılanmasına
kâfi gelen ormanları belirleyerek kontrol altına almıĢ, geriye kalanlar için ise
herhangi bir önlem almamıĢtır. Dolayısıyla özellikle ormanlara sınır olan yerleĢim
alanlarında ikamet eden ahali, orman ürünlerinden ihtiyacı doğrultusunda ve rahat bir
biçimde istifade etmiĢtir. Ağaçların birçoğu geçim kaynağı olarak farklı amaçlar için
kullanılmıĢ, birçoğu da mera ve tarlaları geniĢletmek için kesilmiĢ veya yakılmıĢtır.
762
BOA., ġD. 207/26-5 (Gurre-i Zilhicce 1291/9 Ocak 1875).
BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071 (23 S 1292/31 Mart 1875).
764
765
BOA., MF.MKT. 35/143 (5 R 1293/30 Nisan 1876).
763
247
Kontrolden yoksun olan ormanların bu Ģekilde bilinçsizce kullanımı ise yıllarca
devam etmiĢtir766.
Devletin bu konudaki ihmalkârlığına rağmen XIX. yüzyılda Osmanlı
toprakları içerisinde halen 8,5 ile 9,5 milyon hektar arasında geniĢ bir ormanlık alan
bulunmaktaydı. Bu ormanlardan layıkıyla faydalanılarak düzenli bir gelir sağlamak
fikri ise Tanzimat döneminde gündeme geldi. Ancak devlet, ormanları idareye
muktedir kabiliyet ve bilince sahip iĢ gücünden yoksundu. Bu nedenle idarede
bilimsel metotları, yüzyılın baĢından beri uygulayan Avrupa‟ya müracaat edilmesi ve
yönelinen bu yeni alanda nitelikli insan gücü ihtiyacının buradan karĢılanması
kaçınılmazdı, öyle de oldu767. Konu, Meclis-i Âlî-i Tanzimat‟ta görüĢüldükten sonra
Fransa‟dan iki orman mühendisi getirtilmesine karar verildi. Paris sefaretiyle
gerçekleĢtirilen yazıĢmaların ardından da fenn-i mezkûre maharet-i kâmile ve
tecrübe-i fiiliyesi olan Aleksandır Estem ve Louis Tassy adındaki mühendislerle
Memâlik-i Mahrûse-yi şahânede olan ormanların bir usûl-ı cedide ve muntazamaya
raptı içün kontrat yapıldı768.
766
767
768
Ormanların tasarrufu ile ilgili olarak bkz. S. Ġhsan, “Ormanlarımızın Tarihçesi”, Orman Mekteb-i
Alisi Mecmuası, Numero 1, Ağustos 1333, s.26-32; Bekir Koç, “Osmanlı Devleti‟ndeki Orman ve
Koruların Tasarruf Yöntemleri ve Ġdarelerine ĠliĢkin Bir AraĢtırma”, OTAM, S.10, Ankara, 1999,
s.140-155. Gemi yapımında kullanılan kerestelerin tedarik edildiği bazı ormanlara örnek olarak bkz.
Ali Ġhsan Gencer, Bahriye’de Yapılan Islâhât Hareketleri ve Bahriye Nezâreti’nin KuruluĢu,
(1789-1867), Ankara, 2001, s.53-57.
Ormancılık fennine mahir kimseler ilk zamanlar Avusturya‟dan gelmekte ve sözleĢmeleri süresince
Devlet-i Aliyye‟ye hizmet etmekteydiler. Bkz. BOA., BEO., A.AMD. 8/11 (20 C 1265/13 Mayıs
1849); BOA., BEO., A.DVN.DVE. 15/2 (13 B 1268/3 Mayıs 1852).
BOA., Ġ.MVL. 372/16327-2 (12 ġ 1273/7 Nisan 1857); Ziraat Vekâleti Mütehassıs Raporları
Orman Kısmı, Ġstanbul, 1927, s.4 (1866 yılında Fransa‟dan Orman MüfettiĢi Muavini sıfatıyla gelen
Bricogne tarafından kaleme alınmıĢ olan bu makaleler derlemesinin günümüz alfabesine çevrilmiĢ
basımı için bkz. A. Bricogne, Türkiyede Ormancılık Heyeti, Çeviren: Fahri Bük, Ankara, 1940;
Halil Kutluk, Türkiye Ormancılığı Ġle Ġlgili Tarihi Vesikalar 893-1339 (1487-1923), Ġstanbul,
1948, s.179-183; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.588-590; Halil Kutluk, “Fransız Ormancıları Nasıl Getirildi?
Orman Mektebi Ne Suretle ve Kimlerin Ġsteği Ġle Açıldı?”, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris
Yılına Girerken 1857-1957, Ankara, 1957, s.19; Koç, “Osmanlı Devleti‟ndeki Orman…”, s.153.
Orman Mektebi ile ilgili yapılan en son ve güncel çalıĢma için bkz. Özkan Keskin, Orman ve
Ma‘âdin Nezâreti’nin KuruluĢu ve Faaliyetleri, Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
248
Etsem ile Tassy Osmanlı topraklarında bulunan ormanları, bilimsel
tekniklerle bir düzene koymak üzere Ağustos 1857‟de Ticaret Nezâreti bünyesinde
görevlerine baĢladılar. Göreve baĢladıktan iki ay sonra memleketteki imar
faaliyetlerini müzâkere için kurulan Meclis-i Me„âbir‟de ormanların keĢfi ve
haritalarının çıkarılması iĢine koyuldular769. Ancak zamanın teknolojik imkânları göz
önüne alındığında bu denli geniĢ ormanlar üzerinde iki kiĢiyle çalıĢmak hiç de kolay
değildi. Bu konuda mühendislere yardımcı olabilecek uzmanlara ihtiyaç vardı. BaĢka
bir ifadeyle ormanların muhafaza ve ıslahına dair güncel bilgilere sahip memurların
daha az zahmet ve masraflı bir yol ile yetiĢtirilmesi gerekmekteydi. Bu gereklilik ise
Orman Mektebi‟nin kuruluĢunu sağladı770.
Tassy ve Estem görevlerine baĢlamadan evvel, yapılan kontratın ayrıntıları ve
bu iki mühendisin ifa edeceği görevler Meclis-i Âlî Tanzimat‟ta görüĢülürken,
ormancılık eğitiminin verileceği bir kursun açılması da müzâkere olunmuĢtu.
Nitekim Orman Mektebi‟nin fiziki alt yapısı ile öğrenci kaynağı büyük ölçüde bu
mecliste belirlendi. Buna göre Mekteb-i Harbiye ve Bahriye ile Hendesehane-i
Berriye öğrencileri içerisinde Fransızca bilenlerden, Erkân-ı Harbiye zabitanından ve
hariçten istekli kimseler arasından on-onbeĢ kiĢi seçilecekti. Orman fennini tahsil
edecek öğrencilerin bu Ģekilde belirlenmesinin sebebi ise eğitim dilinin Fransızca
Tarih Anabilim Dalı, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ġstanbul, 2005, s.16-20; Keskin‟in tezinin bu
konudaki yayımlanmıĢ kısmı için ayrıca bkz. Özkan Keskin, “Osmanlı Ormancılığı‟nın GeliĢiminde
Fransız Uzmanların Rolü”, Ġ.Ü. Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S.44, Ġstanbul, 2008, s.123142.
769
…Mösyö Etsem ve Tassy, memleketin ihtiyaçlarını mütalaa, ıslahatı ihzâr ve icap ederse icrâ için
teşkil olunan bir komisyonun teknik kısmında ecnebi mümessil olarak bulundular… Mütehassıs
Raporları Orman Kısmı, s.4; Keskin, a.g.t., s.19.
770
Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.5.
249
olacak olmasıydı. Çünkü mekâtib-i umûmiyede Fransızcaya aĢina ve ormancılık
eğitimine baĢlayacak kadar ulûm-ı Riyâziye‟ye yani matematik ilimlerine vâkıf
öğrenciler bulunmamaktaydı. Bu nedenle Ģimdilik böyle bir çözüme gidilmiĢti771.
Öte yandan mühendisler Ġstanbul‟a geldiklerinde vakit kaybetmeden derslere
baĢlanması için Ticarethane‟de uygun bir mahal tahsis edilmesi kararlaĢtırıldı.
Öğrencilerin belirlenmesi hususu Seraskerlik ve Tophane MüĢirliği‟ne havale
edilirken, Ticarethane‟de dershane olabilecek uygun bir mahal tahsis edilmesi için de
Ticaret Nezâreti‟ne malumat verilmesine karar verildi772. Onay alındıktan sonra
öğrenci tedarikine ve odaların elveriĢli hale getirilmesine baĢlandı773.
Ticarethane‟de mektep için tahsis edilebilecek birkaç tane boĢ oda
bulunmaktaydı. Lakin bu odalar oturulamayacak derecede harap idi. Yapılan keĢfin
ardından masraf belirlendi ve odaların tamir edilmesine baĢlandı774. Orman fennini
tahsil edecek öğrenciler ise tabiri caizse mumla aranmaktaydı. Bunun bir sebebi,
baĢta Türkler olmak üzere Osmanlı tebaası arasında modern manada ilköğrenim
bilgisine sahip olan Ģahısların pek az olmasıydı. Kaldı ki, burada verilecek eğitimin
dili Fransızca olacak, dersler Fransızca okutulacaktı. Bir diğer sebebi ise iĢ
garantisinin olmadığı düĢünülen bu yeni mesleğe ihtiyatla yaklaĢılmasıydı. Öğrenci
adayları
burada
alınacak
eğitim
süresinde
771
ve
sonrasında
maddi
sıkıntı
… Bu koru imarı fenn-i mahsus olmasıyla bunun fennen usûlünü ve fiiliyat ve ameliyatını göstermek ve
ni‘mete‘alâ ilerüde sâye-i maârifvâye-i hazret-i şâhânede Maârif-i Umûmiye Nezâret-i Celilesi
ma‘rifetiyle tanzim ve küşâd olunacak mekteblerden lüzûmu kadar şakirdân yetişdirilmek üzere çünkü
şimdiki halde hem lisan-ı Franseviye aşina ve hemde bu fenne mübâşeret idebilecek kadar ulûm-ı
riyâziyede ma‘lumatlu şakirdân henüz mekâtib-i umumiyede mevcud olmadığından… BOA., Ġ.MVL.
372/16327-2 (10 N 1273/4 Mayıs 1857).
772
BOA., Ġ.MVL. 372/16327-1 (10 N 1273/4 Mayıs 1857).
773
BOA., Ġ.MVL. 372/16327 (25 N 1273/19 Mayıs 1857); BOA., Ġ.DH. 383/25295-1 (23 L 1273/16
Haziran 1857); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.588-599; Kutluk, a.g.e., s.182-183; Keskin, a.g.t., s.20.
774
…Ebniye Meclisi ma‘rifetiyle zikrolunan odalar bi’l-keşf iki bin altmış buçuk kuruş masrafla ta‘mir
olunacağını mübeyyin tanzim olunan… BOA., Ġ.DH. 383/25295 (23 L 1273/16 Haziran 1857).
250
yaĢayacaklarından, istihdam edilemeyeceklerinden çekinmekteydiler775. Ġlk zamanlar
bu çekincelerinde haklı oldukları görülmektedir.
Bu nedenlerden dolayı ancak hâlihazırda memuriyetleri devam eden
kimselerden birkaç kiĢi bu yeni ilmi öğrenmeye talip oldu veya ettirildi. Zira
Tercüme Odası ile Tahrirât-ı Ecnebiye Odası‟nda çalıĢan bu kimseler iĢleri gereği
Fransızcaya aĢinaydılar. Ayrıca bunlar içerisinde bir miktar maaĢ alanlar vardı.
Dolayısıyla hem kalemdeki iĢlerini görüp geçimlerini temin etmeleri, hem de
açılacak olan Orman Mektebi‟ne devam etmeleri düĢünülmekteydi. 10 kiĢiye
varıncaya kadar seçilecek diğer öğrenciler için ise herhangi bir maaĢ tayin
edilmemesi kararı alındı. Verilecek eğitimin ardından memuriyeti hak edenler orman
müdürlüklerine tayin edileceklerdi. Mektebe olan Ģevk ve isteği arttıracağı
düĢüncesiyle hariçten bu memuriyete kimsenin atanmamasının da usûl kabul
edilmesi öngörüldü776. Yapılan hazırlıkların bitmesiyle 1857 sonbaharında Orman
Mektebi‟nde eğitim faaliyeti baĢladı777.
3.4.2.Ġlk Eğitim Faaliyeti ve Eğitime Ara Verilmesi
Orman Mektebi‟nin ilk öğrencileri, Tercüme Odası‟nda görevli bulunan
Osman Ragıp, Ali, Osman, Sadullah ve Behçet Efendiler ile Tahrirat-ı Ecnebiye
775
Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.5-6; Keskin, a.g.t., s.20-21.
Kutluk, a.g.e., s.181-182.
777
Mektebin sandalye, masa, yazıhane, tebeĢir, mürekkep gibi ihtiyaçları için 4.780 kuruĢ harcanmıĢtır.
BOA., Ġ.DH.415/27453 (26 S 1275/5 Ekim 1858). Mektebin ilk mezunlarından olan Nazif Bey, hal
tercümesinde 1273 (1857) tarihinde mektebe girdiğini ifade etmekte, net bir tarih belirtmemektedir. S.
Ġhsan, “Ormanlarımızın Tarihçesi”, Orman Mekteb-i Âlisi Mecmuası, (mâb„ad: birinci sayıdan
devam), Dersaadet, 1333, s.58. Bununla beraber Halil Kutluk, Orman Mektebi‟nin kesin açılıĢ tarihini
17 Kasım 1857 olarak vermektedir. Ancak bu tarihin hangi belgeye dayandırılarak verildiğini tespit
edemedik. Halil Kutluk, “Ormancı YetiĢtiren Mekteplerin Müdür ve Rektörleri”, Türk Ormancılığı
Yüzüncü Tedris Yılına Girerken, s.226; Halil Kutluk, “Türkiye‟de Yabancı Ormancılar”, Türk
Ormancılığı Yüzüncü Tedris Yılına Girerken, s.185.
776
251
Odası‟nda çalıĢan Markar idi778. Mektep ilk yıllarda hem hocalık hem de müdürlük
görevlerini ifa eden Tassy‟nin sorumluluğuna bırakılmıĢtı. Hatta Tassy, açılması
düĢünülen Orman Mektebi‟ni memnuniyetle karĢılamakla beraber dershane ve talebe
hazırlığının kendi talimatı doğrultusunda gerçekleĢmesini istemiĢti. Açıldıktan sonra
mektepteki dersler de kendisi tarafından ve Fransızca olarak okutulmaya baĢlandı779.
Teorik ve pratik olarak iĢlenen derslerin içeriği, mektepte haftada kaç gün ve
kaç saat ders verildiği ile diğer nizamı hakkında arĢiv kayıtlarında herhangi bir
bilgiye rastlayamadık. Buna karĢın ilk zamanların, öğrencilere eğitim dilini
kavratmak ve ormancılık eğitimine giriĢ dersleriyle geçtiğini ifade etmek
mümkündür. Ġleriki yıllarda Tassy‟nin uzmanlık alanı olan Silvikültür780 ve
Ormancılık Ġktisadı konularının üzerinde durulduğu anlaĢılmaktadır781. Öğrencilerin
gördükleri derslerden edindikleri bilgileri pratiğe dökmek için ise Alemdağı‟nda
çalıĢmalar yaptıkları kayıtlarda yer almaktadır782.
YaklaĢık üç yıllık bir eğitimin ardından mektep ilk mezunlarını 1861 yılında
verdi. 9 kiĢi ormancılık eğitimini tamamladı ve yapılan imtihan neticesinde
öğrencilerin tahsilleri oldukça beğenildi. Bunun üzerine Ticaret Nazırı tarafından
Orman nizâmatının mevki‘-i icrâya getirilmesi konusunda bir tezkere kaleme alındı.
778
BOA., Ġ.MVL. 17314 (11 Temuz 1857); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.589; Kutluk, a.g.e., s.182; Keskin,
a.g.e., s.21.
779
Orman mektebinin kuruluĢunda ve eğitim faaliyetinde en çok gayret sarfedenlerden ve mektebin ilk
müdür olan Tassy ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Halil Kutluk, “Türkiyede Yabancı Orman
Mütehassısları: I Tassy”, Orman ve Av, S.VI, Ankara, 1943, s.150-156; Halil Kutluk, “Türkiye‟de
Yabancı Ormancılar”, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris Yılına Girerken, s.181-183; Halil
Kutluk, “Ormancı YetiĢtiren Mekteplerin Müdür ve Rektörleri”, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris
Yılına Girerken, s.225-227.
780
Silvikültür: ormanların bakımı, iĢletilmesi ve fiziki geliĢimini ifade eder.
781
782
…Orman fennini talim itmekde olan talebe icrâ-yı fiiliyât zımnında muallimi ile beraber Alemdağı’na
azimet ideceklerinden masariflerini tesviye içün… BOA., Ġ.DH. 417/27611 (5 R 1275/12 Kasım
1858); Kutluk, a.g.e., s.179.
252
Öğrencilerin memuriyete atanıncaya kadar emeklerinin karĢılığını görmüĢ olmaları
ve boĢta kalmamaları açısından bir resmi teminatın gereği dile getirildi. Ticaret
Nezâreti tarafından verilecek Ģehadetnâmenin haricinde ehliyet derecelerine göre
taltif edilmelerinin uygun olacağı belirtildi. Ayrıca mezunların rütbe-i rabi„
tevcihiyle ileride orman hizmetinde istihdam edilmeleri ve bunun rütbe rüûslarına
kaydedilmesi istendi. Son olarak gerektiği takdirde mektebe yeniden öğrenci
alınmasından bahseden tezkere irâde için Bâbıâli‟ye arz edildi783. PadiĢah‟ın
onayının ardından da bahsedilen konularla ilgili gerekli iĢlemlere baĢlandı784.
Tablo 3.19.BaĢarı sıralarına göre Orman Mektebi‟nin ilk mezunları785
Sıra
1
2
3
4
5
Ġsim
Markar Efendi
Osman Efendi
Retik Efendi
Artin Efendi
Hüseyin Efendi
Sıra
6
7
8
9
--
Ġsim
Rıza Efendi
Nazif Efendi
RüĢdü Efendi
Mehmed Efendi
----
Bu ilk teĢebbüs, mesut bir netice ve parlak bir muvaffakiyet olarak
değerlendirilse de mezunlar açısından bu fikre katılmak güçtür. Nitekim
mezuniyetlerinin üzerinden altı ay geçmesine rağmen istihdamları için bir giriĢimde
bulunulmamıĢtı. Bu durum mektepte geçirdikleri uzun zaman diliminin boĢa gittiğini
düĢünmeye baĢlayan mezunları, maddi ve manevi yönden sıkıntıya sokmuĢtu. Öyle
ki, hepsini temsilen yazılmıĢ bir dilekçeyle durumlarını Ticaret Nezâreti‟ne izah
etmek zorunda kaldılar. Ġki buçuk yıl Orman Mektebi‟ne devam ettiklerini ancak
783
Ma‘lûm-ı âli-yi asafâneleri buyrulduğu üzere Orman Mektebi şakirdânının geçenlerde ibtidâ olunan
imtihanları bu kere reside-i hitam olunduğundan ol-babda orman fenni muallimi Mösyö Tassy
cânibinden verilen raporto şakirdân-ı mümâileyhümün derece-i ehliyetlerine göre sırasıyla esâmisini
mübeyyin tanzim kılınan pusula ile berâber manzûr buyrulmak üzere leffen takdim kılındı… BOA.,
Ġ.DH. 470/31473-2 (24 ġ 1277/7 Mart 1861). Fakat dokuz kiĢilik mezunlar listesinde mektebe ilk
alınması düĢünülen öğrencilerden sadece ikisinin bulunduğu görülmektedir.
784
BOA., Ġ.DH. 470/31473 (18 N 1277/30 Mart 1861). …Mektebin fevâid ve muhassenâtı derkâr
muallim-i mahsusu mevcûd olduğu cihetle yeniden öğrenci alınması hususlarına bi’l-istizân…
Ceride-i Havâdis, Nr. 1039 (3 ZA 1277/13 Mayıs 1861).
785
BOA., Ġ.DH. 470/31473-3 (3 Janvier/Ocak 1861).
253
mezuniyetlerinin üzerinden altı ay geçmesine rağmen bir memuriyete tayin
olunmadıklarını ve maddi durumlarının geçimlerini temin için müsait olmadığını
uygun bir dille anlatarak çözüm bulunmasını istediler786. Bunun üzerine konu,
Ticaret Nezâreti tarafından ayrıntılarıyla ele alınıp müzâkere edildi. Neticede Orman
Mektebi
mezunlarının
Belgrad
köyünde
bulunan
ormanların
haritasının
çıkarılmasında istihdam edilmesi kararlaĢtırıldı. Böylece hem mezunlar hocaları
nezâretinde ameliyata kesb-i meleke ederek geçici de olsa çalıĢacaklar, hem de
devlete gelir temin edilecekti. Nitekim bir ay süreceği tahmin edilen bu ıslah ve
tanzim iĢinin neticesinde devletin senede 1.000 kese gelir elde edeceği
öngörülmekteydi. ÇalıĢtıkları süre zarfında ise mezunlara maaĢ bağlanacak ve
masraflar için 10.000 kuruĢ tahsis edilecekti787.
Bu geçici görevlendirmelerden bir diğeri Midilli Adası‟nda bulunan
Ormanların keĢif ve muayenesi için yapıldı. YaklaĢık bir buçuk ay sürecek bu iĢ için
ise mezunlardan biri görevlendirilerek harcırah ve masraflar için 5.000 kuruĢ tahsis
edilmesi kararlaĢtırıldı788. Orman Mektebi mezunları ilerleyen yıllarda gerektiği ve
mali durumun elverdiği ölçüde bu keĢif ve muayene görevlerinde bulunmaya devam
ettiler. Tassy ve Estem ile birlikte Belgrat ormanlarının amenajmanının789
yapılmasında, Sinop civarında ve diğer bazı ormanlarda keĢif çalıĢmalarında
786
BOA., Ġ.DH. 475/31900-3 (25 Z 1277/4 Haziran 1861).
BOA., Ġ.DH. 475/3900 (28 M 1278/16 Ağustos 1861). Belgrat‟ta mezunların ve baĢlarındaki
hocalarının ikâmet etmesi için devlet binalarının kullanılması kararlaĢtırılmıĢtı. Ancak bu binalar
oturulamayacak derecede harap olduğu için dört veya beĢ odalı evler bulunarak kiralanması
kararlaĢtırılmıĢtır. BOA., BEO., A.MKT.NZD. 380/38 (22 CA 1278/25 Kasım 1861).
788
Adada bulunan Tersâne-i Amire‟ye ait çam ormanları birçok taraftan yok edilerek zeytinlik haline
getirilmiĢ, büyük ve küçük birçok ağaç kesilerek katran imalinde kullanılmıĢtır. Yine çoğu ağaç mera
tedarik etmek için çobanlar tarafından hatta eğlence için yolcuların veya baĢka kimsellerin çıkardığı
yangın neticesinde yok edilmiĢtir. Bu durum ormanların durumuna örnek olmakla beraber uzmanlara
olan ihtiyacı da ifade bakımından oldukça önemlidir. BOA., BEO., A.MKT.MVL. 132/26 (10 RA
1278/15 Eylül 1861).
789
Amenajman: Ormanların nasıl, ne zaman ve ne ölçüde kullanılması gerektiğiyle ilgili ormancılık
faaliyetlerini (teknik, biyolojik, ekonomik ve sosyal) ifade eder.
787
254
bulundular790. Bunun haricinde mezunlardan Hüseyin ve Retik Efendilerin Tassy
refakatinde Tuna Vilâyeti‟nde bulunan ormanlardaki keĢif çalıĢmasında yer
aldılar791. Bu arada mezun verdikten sonra mektepte eğitime ara verildi.
Ġlk yıllarında mektebin, gerek öğrenci sayısı ve vasfı, gerekse fiziki alt yapısı
itibariyle modern bir mektepten ziyade bir kursu andırdığı görülmektedir. Bununla
beraber eğitim süresinde de bir belirsizlik vardır. Eğitim dili Fransızca olduğundan
öğrenci bulmak hayli güç olmuĢtur. Mezunların istihdamı meselesi ise Ģevk ve istek
açısından mektebe olan ilgiyi azaltan bir diğer sorun olmuĢtur. Ancak eğitim alan
öğrencilerin bunun üstesinden geldiği görülmektedir. Nitekim Osman ve Artin
Efendiler mezun olduktan sonra Tassy‟nin orman yetiĢtirilmesi ile ilgili notlarını
Türkçe‟ye tercüme ederek kitap haline getirmiĢlerdir. Üstelik bu kitaplardan mektebe
alınacak öğrencilerin de faydalanması için 200 adet basılmasına ruhsat verilmiĢtir792.
Netice
itibariyle
devletin
içinde
bulunduğu
Ģartlar
göz
önünde
bulundurulduğunda aksakların normal olduğunu ve mektebin baĢlangıç olarak
amacına ulaĢtığını söylemek mümkündür.
790
Bu çalıĢma, vilayet dâhilinde bulunan ormanlarından Tersâne ve Tophâne-i Âmire‟de kullanılmaya
elveriĢli kereste tedarikine yönelikti. Ayrıca bölge ahalisinin zaruri ihtiyaçları ile devlete lazım olan
ağaçların belirlenerek ayrılması planlanmaktaydı. ÇalıĢma süresince görevlilere aylık üçer bin kuruĢ
maaĢ tahsis edilecek ve bunun yanı sıra otuz altı bin kuruĢ harcırah ödenecekti. BOA., C.ĠKTS.
41/2044 (3 R 1283/15 Ağustos 1866).
792
…Orman mektebi şakirdânından Osman ve Artin Efendiler orman yetiştirilmesi hakkında mekteb-i
mezbûr muallimi Mösyö Tassy’nin vaki‘ olan takrirince cem‘ ve tedvin ile Türkçeye tercüme eylemiş
olduklarından mekteb-i mezkûra alınacak şakirdân için kitab-ı mezkûrun Fransızca nüshasıyla Türkçe
tercümesinden ikişer yüz adedin tab‘ ve temsiline ruhsat verilmesi… BOA., Ġ.DH. 476/31975 (15 S
1278/22 Ağustos 1861).
791
255
3.4.3.Yeniden Açılması
1866 yılında mali kaynak temini amacıyla Tuna, Bosna, Karasu sahilleri,
Kazdağı, Konya, Sinop ve Samsun ormanlarından 1 milyon ağaç kesilmesi ve
bundan 5 milyon franklık bir gelir elde edilmesi fikri gündeme gelmiĢti. Bunun için
bu ormanlarda ne cins ve türden ağaç mevcut olduğu, hangi ağaçların kesilip
hangilerinin ileriye bırakılacağı ve istenildiği takdirde nakliye için hangi iskelenin
kullanılacağını belirlemek gerekmekteydi. Bu iĢleri organize etmek üzere Fransa‟dan
4 kiĢi birinci ve 4 kiĢi ikinci sınıftan olmak üzere orman mühendisleri getirilmesi
kararlaĢtırıldı. Orman Mektebi mezunlarının ise bu mühendislerle beraber birer ikiĢer
komisyonlar halinde görevlendirilmesi öngörüldü. Bu giriĢim aynı zamanda
ormancılık heyetinin yeniden teĢkilatlanmasını sağladı. Nitekim Fransa‟dan gelen
mühendislerin içerisinde Orman Mektebi‟ne önemli katkılar sağlayacak olan Simon
da bulunmaktaydı793.
Tassy‟nin 1868 yılında Fransa‟ya dönmesinin ardından Orman Mektebi bu
sefer Simon‟un tasarrufuna bırakıldı. Maliye Hazinesi dairesinde yeniden açılan
mektebe 10 öğrenci alınmıĢ ve baĢlıca dersler Simon tarafından verilmeye
baĢlanmıĢtı794. 1869 yılında ise mektep, ikinci mezunlarını verdi. Orman
793
794
BOA., C.ĠKTS. 41/2044 (3 R 1283/15 Ağustos 1866); Fransa‟dan Bricogne, Godhaux, Simon ve
Chervau isminde dört müfettiĢ muavini ile dört bekçibaĢı gönderildi. Mütehassıs Raporları Orman
Kısmı, s.7. Simon ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Halil Kutluk, “Türkiyede Yabancı Orman
Mütehassısları III Simon”, Orman ve Av, S.XII, Ankara 1943, s.435-439; Simon ile ilgili kısa bilgiler
için ayrıca bkz. Kutluk, “Türkiye‟de Yabancı…”, s.185; Kutluk, “Ormancı YetiĢtiren Mekteplerin…”,
s.227.
Orman idaresince ittihaz ve icrâ olunan tedâbir-i ıslahiye cümlesinden olmak üzere bu iş için
mukaddeman Fransa’dan celb edilerek müstahdem olan mühendisler ile sairlerinden mürekkeb
geçenlerde bâ-irâde-i seniyye bir meclis teşkil edilip icâb eden nizamnâme-i esâsiyesi dahi Şurâ-yı
Devlet’de der-dest tanzim ve takrir bulunmuş ise de şu idareden mamûl-ı manzur olan fevâid ve
menâfi‘in tamamıyla mevki‘-i husûle i‘sâli orman fenni bilir memurlar tedârikiyle umûr-ı idarenin her
tarafca taht-ı intizâma alınmasına mütevakkıf olarak eğerçe şimdiye kadar ormanları taht-ı idareye
alınan bazı vilâyetlerde mukaddeman tahsil-i fenn ile şahâdetnâme almış olanlardan memurlar var
ise de meydanda olan lüzûm ve ihtiyaca mebni bir yandan daha memur yetiştirilmek üzere geçen sene
256
memuriyetini icrâya kesb-i liyâkat eden mezunlara gayretlerinin karĢılığı olmak
üzere
birer
Ģehadetnâme
verildi.
Lüzum
görüldükçe
istihdam
olunmaları
kararlaĢtırıldı. Simon‟un öğrencileri yetiĢtirmek için sarf ettiği çaba ve gayretler de
takdire Ģayan bulunarak kendisine bu memnuniyet özellikle iletildi795.
Tablo 3.20.Orman Mektebi‟nin 1869 yılı mezunları796
No
1
2
3
4
5
Ġsim
Corci Angelidis
MiĢel Zehariyadis
Banist Hekimoğlu
Corci Gabriyel
Nuri Efendi
Tahsil
Numarası
1
2
3
3
4
No
6
7
8
9
10
Ġsim
Moyiz Dalmajyo
AĢil Razi
Kadri Efendi
Eftim Baspadis
Karnik Bezezyan
Tahsil
Numarası
4
5
6
6
7
1869 yılı mezunlarından bazıları, iki ay içerisinde Bahriye Nezâreti tarafından
Tophane ve Tersane için ayrılan ormanlardaki ağaçları tespit için müfettiĢ muavini
olarak görevlendirildiler797.
Mektep ikinci defa mezun vermiĢ olsa da belirli bir düzene sahip değildi.
AçılıĢından bu yana yaklaĢık 12 yıl geçmesine rağmen ancak 19 mezun verebilmiĢti.
Bunun birçok sebebi olmakla beraber en önemlilerini baĢında mali sıkıntılar ve
devletin orman memurlarını “gerektiği takdirde” yetiĢtirme gibi bir politikaya sahip
olması gelmekteydi. Bu politika eğitimin süreklilik arz etmesini ve mektebin daimî
statüye sahip olarak bir nizama kavuĢmasını geciktirmiĢti.
hazine-i celile dâiresinde masrafsızca bir mekteb küşâdıyla cem‘ edilen şakirdâna meclis-i mezkûr
azasından Mösyö Simon bir kâide-i tedris ve ta‘lim ederek bunların geçen gün çakerleri dahi hazır
olduğu halde imtihanları bi’l-icrâ …BOA., Ġ.ġD. 15/669-1 (18 S 1286/30 Mayıs 1869); …Maliye
Hazinesi derununda dahi bir bab Orman Mektebi küşâdı ile memurin-i lâzımeleri tayin kılındı. Her
şeyi ibtidasından güzel başlamak ve sonra arkasını bırakıp, boşlamak âdeti bunu da hakladı. Ahmet
Lütfi Efendi, Vaka-Nüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, (Yayına Hazırlayan: Münir Aktepe), C.XII,
Ankara, 1989, s.48. Mektep yeniden fakat daha sade bir Ģekilde tesis olundu. Hepsi Fransızca anlayan
ve konuĢan zeki ve çalıĢkan on efendi bu derslere devam edip idare için iyi bir uzuv olarak yetiĢtiler.
795
BOA., Ġ.ġD. 15/669 (26 RA 1286/6 Temmuz 1869).
796
BOA., Ġ.ġD. 15/669-2.
797
257
3.4.4.1871 Tarihli Orman Mektebi Nizamnâmesi
1869 yılında ise bir Orman Nizamnâmesi hazırlandı. Bu nizamnâmenin
Osmanlı coğrafyasında yaygın bir Ģekilde uygulanabilmesi için Orman Mektebi‟nin
daha aktif olup, ehil ormancılar yetiĢtirmesi gerekmekteydi 798. Bunun üzerine
mektep, Simon‟un çalıĢmalarıyla daimî surette ve kısa sürede ormancı yetiĢtirmek
amacıyla yeniden organize edildi. Ders programı ele alındı ve yeniden düzenlendi.
Ġstihdam sorununu ortadan kaldıracak tedbirler alındı. En önemlisi bütün bunların
uygulanabilmesi için hazırlanan nizamnâme 1871 yılının hemen baĢında yürürlüğe
girdi799.
13 maddeden oluĢan nizamnâmeye göre orman memurları yetiĢtirilmek için
açılan Orman Mektebi, Maliye Nezâreti‟nin kontrolü altında ve orman idaresinin
gözetiminde olacak ayrıca mektebin dershane ve numunehanesiyle bir de
kütüphanesi bulunacaktı800.
Mektepte okutulacak derslerin baĢında Lisan-ı Türkî (Türkçe) bulunmaktaydı.
Bunun haricinde meslekî derslerden olan Ulûm-ı Riyâziyât‟ın (matematik) harita
ahzına (harita çıkarma) ve mesâha-yı ecsam‟a (ölçme) ait olan pratiği, Hikmet-i
Tabi„iye ve Kimya fenlerine giriĢ ve Tabiat Tarihi‟nin ormanlarla ilgili kısmı da
programda yer almaktaydı. Orman yetiĢtirmeyle ilgili olarak ise Ağaç Ekimi ve
798
1869 yılında hazırlanan bu nizamnâme 1870 yılında yürürlüğe girmiĢtir. Orman nizamnâmesinin
önemi ile ilgili olarak bkz. Bekir Koç, “1870 Orman Nizamnâmesi‟nin Osmanlı Ormancılığına
Katkısı Üzerine Bazı Notlar”, A.Ü. Tarih AraĢtırmaları Dergisi, C.XXIV, S.37, Ankara, 2005,
s.231-257.
799
İşbu nizâmnamenin icrâ-yı icâbına irâde-i seniyye-i hazret-i padişâhi müteallik ve şerefsüdûr
buyrulmuş olmağla divân-ı hümâyun kalemine kayd ettirilerek inde’l-icâb iktizası icrâ olunmak.
Ġrâde-i seniyye tarihi 11 ġevvâl 1287/4 Ocak 1871. BOA., Meclis-i Tanzimât Defteri, Nr.3, s.11-13;
Takvim-i Vekâyi, def‘a, 1309 (19 L 1287/12 Ocak 1871); Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.296-299;
Kutluk, a.g.e., s.273-276.
800
Madde 1. BOA., Meclis-i Tanzimât Defteri, Nr.3, s.11.
258
Muhafazası‟yla Ağaçların Kesimi ve Nakli Kaideleri okutulacaktı. Son olarak Emlâk
Tasarrufu ve özellikle ormanlara dair olan kanunlar ve nizamlar da öğrencilerin
dersleri arasında olacaktı801.
Maliye Nezâreti tarafından mektebe evvelâ Orman Fenni ve Tabiat Tarihi
derslerini vermek koĢuluyla bir müdür tayin olunacaktı. Ardından Matematik, Fizik
ve Kimya hocalarıyla birer Türkçe ve Yazı hocası atanacaktı. Kütüphane ile
numunehanenin muhafazasına bir kâtip, ayriyeten bir de odacı görevlendirilecekti802.
Mektebin tahsil müddeti iki sene olacaktı. Dersler her sene Rumi tarihe göre
1 Eylülde baĢlayıp, 15 Temmuza kadar devam edecekti. Öğrenciler iki sınıfa
ayrılacaklar, birinci sene öğrencileri ikinci ve ikinci sene öğrencileri birinci sınıf
itibar olunacaklardı. Eğitim süresini tamamlamayan ve imtihan veremeyen hiçbir
öğrenci bir sınıftan diğer sınıfa geçemeyecekti. Mektepte okutulacak konularla ilgili
ders cetveli ve derslerin sırası ile vakitleri mektep müdürünün tebliği üzerine önce
Orman Meclisi‟nce müzâkere edilecekti. Ardından Orman Müdüriyeti tarafından
düzenlenip, tayin olunacaktı803.
Eğitimin gündüz verildiği mektepte öğrencilerin derslere devam mecburiyeti
olacaktı. Bunun yanı sıra gördükleri dersleri not alma ve evlerinde tekrar etme
zorunlulukları da bulunacaktı. Öğrenciler mektep müdürünün isteğiyle orman
müdüriyeti tarafından belirlenecek vakitlerde pratik yapmak üzere her sene on beĢ-
801
803
802
259
yirmi gün ormanlarda çalıĢma yapacaklardı. Bunun masrafı ise hazine tarafından
karĢılanacaktı804.
Öğrencilerden biri uygunsuz tavır ve davranıĢlarda bulunur veya derslerine
gerekli önemi vermez ise önce müdür tarafından ihtar edilecekti. Ġhtar dikkate
alınmadığı takdirde orman meclisi tarafından uyarılacak, bu da dikkate alınmadığı
takdirde mektep müdürünün isteği ve Maliye Nezâreti‟nin onayı ile mektepten
uzaklaĢtırılacaktı805.
Öğrenciler sene sonunda Maliye Nazırı‟nın veya tarafından tayin edilecek
memurun baĢkanlığındaki bir imtihan meclisi tarafından sınav olunacaklardı. Orman
müdürü ve mektebin müdür ve hocaları bu meclisin tabii üyesi olacakları gibi
bunlara ikisi orman meclisi üyelerinden olmak üzere Maliye Nezâreti tarafından dört
üye daha ilâve olunacaktı806.
Ġmtihan meclisinde eğitimleri yeterli görülmeyen öğrencilerin, mektepten
kaydı silinecekti. Ancak eğitimleri sırasında gayreti görülenlerin birinci veya ikinci
sene derslerini bir sene daha tekrar etmesine müsaade edilebilecekti. Birinci sene
yani ikinci sınıf öğrencilerinden imtihan verenler birinci sınıfa geçecekler, birinci
sınıf öğrencilerinden olup baĢarılı olanlar ise mezun edileceklerdi. Mezun olan
öğrenciler müfettiĢ-i sâni unvanıyla ormanlar idaresinin memur defterine
kaydolunacak ve idarece lüzum göründükçe imtihan meclisi tarafından verilen baĢarı
804
Madde 5, 6. BOA., Meclis-i Tanzimât Defteri, Nr.3, s.12.
806
Madde 8. BOA., Meclis-i Tanzimât Defteri, Nr.3, s.12-13.
805
260
sıralarına göre istihdam edileceklerdi. Açıkta bulundukları müddette ise sahip
oldukları müfettiĢ-i sânilik unvanına ait olan maaĢın yarısını alacaklardı807.
Mektebin kütüphanesi ile numunehanesinin tesisi ve tanzimi ile kırtasiye ve
diğer masraflar için senede 25.000 kuruĢ tahsis olunacaktı808.
Mektebe alınacak öğrencilerin kabulü her sene imtihan ile olacaktı. Fakat
öğrenciler imtihana girmeden evvel Osmanlı tebaası olduklarını ve yaĢlarının on
sekiz-yirmi beĢ arasında bulunduğunu resmi evrak ile beyan etmek zorundaydılar.
Ayrıca vücutlarının orman hizmetine elverecek derecede sağlıklı olduğunu da
Mekteb-i Tıbbiye‟den alacakları raporla ispat emekle mükelleftiler. ġartları müsait
olanların imtihana girmek için dilekçe ve gerekli evrakı, Ağustos ayından evvel
Maliye Nezâreti‟ne vermeleri gerekmekteydi. Bu tarihten sonraki müracaatlar ise
kabul olunmayacaktı. Müracaattan sonra evraklar kontrol edilecek ve ardından
imtihanın yer ve zamanı orman müdüriyeti tarafından dilekçe sahiplerine
bildirilecekti809.
Ġmtihan açık bir Ģekilde yapılacak, orman müdüriyetinin veya tarafından tayin
olunacak memurun baĢkanlığında icrâ olunacaktı. Öğrenci adaylarına yönetilecek
sorular ise Türkçe, matematik, genel coğrafya ve Osmanlı coğrafyası ile ilgili
konulardan olacaktı810.
Ġmtihandan sonra mektebe girmeye hak kazanan öğrenciler, baĢarılarına göre
bir deftere kaydedilerek orman müdüriyeti tarafından Mâliye Nezâreti‟ne
807
809
810
808
261
bildirileceklerdi. Ormanlar idaresinin ihtiyacına göre mektebe alınacak öğrenci
miktarı belirlenecek ve yine orman müdüriyeti tarafından Mâliye Nezâreti‟ne tebliğ
edilecekti. Ardından imtihandaki baĢarı sıralarına göre öğrencilerin kaydı
gerçekleĢtirilecekti811.
3.4.5.Nizamnâmesinin Ġlanından Sonra Eğitim-Öğretim
Orman Mektebi Nizamnâmesi, kısa ama dönemin eğitim sistemine göre
oldukça teferruatlıydı. Zira mektebe hangi Ģartlarda öğrenci kabul edileceğinden,
verilecek eğitimin içeriğine, öğrencilerin ve devletin yükümlülüklerine kadar hemen
her konuya değinilmiĢti.
Mektepte eğitim bundan sonra mümkün mertebe bu nizamnâmeye göre
verilmeye baĢlandı. Senelik 250 lira (5.750 frank) tahsisatın yanı sıra dershane ve
hocalar için Maliye Nezâreti tarafından uygun bir bina temin edildi. Türkçe derslerini
vermek üzere bir Müslüman hocanın yanı sıra bir hoca da Matematik ve Topografya
dersleri için tayin edildi. Ziraat ve Ormancılık Ġktisadı derslerine yardımcı olmak
üzere ise mektebin 1867 eğitim devresi mezunlarından biri görevlendirildi. Ayrıca
Geometri, Fizik ve Kimya dersleri için de yine yardımcı hoca mahiyetine sahip bir
asistan atandı812.
Nizamnâme‟de okutulması öngörülen dersler genelde hususi olarak öğrenciler
için kaleme alınmıĢ derslerdi. Pratikte bu derslerden çoğu okutulmaktaydı.
Öğrenciler Matematik, Kimya, Fizik ve Tabiat Tarihi derslerinin haricinde Harita
Çıkarma, Orman ĠĢletmeciliği, Orman Ġktisadı ile Silvikültür gibi meslekî dersleri
811
812
262
görmekteydiler. Bu arada ilk dönemde Fransızca olan dersler, zamanla Türkçe
verilmeye veya Türkçe tekrar edilmeye baĢlandı. Böylece mektebin öğrenci profili de
değiĢime uğradı. Mevcudunun çoğunu Gayrimüslim öğrencilerin oluĢturduğu
mektebe Müslüman öğrencilerin de rağbeti arttı. Nizamnâmede iki yıl tespit edilmiĢ
olan eğitim süresi ise öğrencilere yeterli matematik bilgisi vermek için üç yıla
çıkarıldı813.
Dersler Tedrisat Nazırı tarafından tespit edilmiĢ olan bir programa göre
okutulmaktaydı. Öğrenciler, memuriyette en çok ihtiyaç duyacakları bilgileri pratiğe
dökmek için senede bir defa Ġstanbul civarında bulunan ormanlarda tatbikat
yapıyorlardı. Amenajman, Silvikültür ve diğer dersler için ayrıca Belgrat ve Belova
ormanlarına da gitmekteydiler. Mektepte saha çalıĢmalarında öğrencilere gerekli olan
alet ve edevat bulunmaktaydı. Bununla beraber derslerle ilgili destekleyici kitapların
bulunduğu kütüphane de öğrenci ve hocaların hizmetine açılmıĢtı814.
Orman Mektebi‟nin bir nizama kavuĢarak süreklilik kazanması, mektebe olan
talebi de yoğunlaĢtırmıĢtı. Hatta Tanzimat döneminin popüler mekteplerinden olan
Mahrec-i Aklâm ve Mekteb-i Sultânî‟nin bazı öğrencilerinin eğitimlerini, Orman
Mektebi‟nde devam ettirmek istedikleri görülmektedir. Bununla beraber mektebin
1872 ve 1874 yılı sınavlarına iĢtirak eden Maliye Nazırı‟nın da sınıflardaki
öğrencilerin performansından son derece memnun olduğu anlaĢılmaktadır815.
813
Eğitimin üç yıla çıkarılmasında Müslüman öğrencilerin, temel matematik bilgilerine sahip olmamaları
etkili olmuĢtur. Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.20.
814
Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.20-21.
815
BOA., MF.MKT. 3/128 (10 CA 1289/16 Temmuz 1872). Orman Mektebi talebesinin her şu‘besi
usûl-i imtihaniyelerinin icrâsında acizleri dahi bulunmuş olduğundan bunların iki sene zarfında
mekteb-i mezbûrda ulûm-ı âliyye-i ibtidâiye ve fünûn-ı mahsusa-yı resmiyede ibraz eyledikleri
malûmat-ı kâmileleri kendülerinin ve gerek muallimlerinin devam ve ikdamlarına delil-i kâfi ad
olunduğunu ve doğrusu kendüleri şâyân-ı tahsin ve sezâvar-ı afrin bulundukları ma‘ teşekkür ve’lmemnûniye tasdike müsâra‘at iderim…BOA., MF.MKT. 21/82 (14 L 1291/24 Kasım 1874).
263
Tablo 3.21.Tanzimat dönemi sonlarına doğru Orman Mektebi mezunları816
Dönem/Yıl
III
1871
IV
1872
V
1874
VI
1877
Ġsim
Mihran Efendi
Haçik Efendi
Kalyaz Efendi
Abdullah
Efendi
Boğos Efendi
Mihran
Anbarcıyan
Hüseyin Celal
Efendi
Oskan Efendi
Nesim Efendi
Maksud
Efendi
Civan Efendi
Ali Mahmud
Efendi
Nikoli Efendi
Agop Çakıryan
Ahmed Hamid
Efendi
Sarkiz Efendi
Toplam
Kikork Efendi
Haçikyan Efendi
Akif Efendi
8
Artin Antranik
Efendi
Mihran Matyos
Manuk Efendi
12
Karabet Efendi
Agop Efendi
Viktor Efendi
Antuvan Tıngır
Efendi
Artin Mihran
Efendi
Zühdü Efendi
Mehmed ġerif
Efendi
Emin Efendi
Hasan Efendi
12
Ali Efendi
Hidayet Efendi
Artin Efendi
Filardos Efendi
Karakoç Efendi
Miltiyadi Efendi
Hamparsum
Efendi
Hasan Efendi
Haralambos
Efendi
Ġstavri Efendi
Ali Rıza Efendi
Osep Arapyan
Abdi Efendi
Misak Efendi
Mustafa Sabri
Efendi
Toplam
Ahmed Efendi
Sabri Efendi
16
48
Orman Mektebi, meslek okullarının çoğunda olduğu gibi seyyar bir Ģekilde
eğitim hizmeti vermiĢtir denilebilir. Mektebin ilk eğitim hizmeti, Ticarethane‟de
tahsis edilen odalarda baĢladı817. Ġkinci açılıĢı ise 1868 yılında Maliye Nezâreti‟ne ait
binada gerçekleĢti. Buranın yanması sonucu önce Adliye Nezâreti binasına nakledildi
ardından ise Sultan Mahmut türbesi karĢısındaki maârif binasına taĢındı. Buradan
sonra bir müddet de Vefa‟da RüĢdü Mehmet PaĢa Konağı‟na geçen mektebe, son
olarak Maliye Nezâreti‟nde bir daire tahsis edildi818.
816
S. Ġhsan, “Ormanlarımızın Tarihçesi”, Orman Mekteb-i Alisi Mecmuası, (mâb„ad), s.60-61; Kutluk,
a.g.e., s.611-612; Kutluk, “Ormancı YetiĢtiren Mekteplerin…”, s.225.
817
…Ebniye meclisi ma‘rifetiyle zikrolunan odalar bi’l-keşf iki bin altmış buçuk kuruş masrafla ta‘mir
olunacağını mübeyyin tanzim olunan… BOA., Ġ.DH. 25295 (16 Z 1273/7 Ağustos 1857).
818
S. Ġhsan, “Ormanlarımızın Tarihçesi”, Orman Mekteb-i Âlisi Mecmuası, (mâb„ad), s.59.
264
1857 yılından 1869 yılına kadar iki devrede 19 mezun veren Orman Mektebi,
bu tarihten itibaren Tanzimat dönemi sonun kadar 48 öğrenci yetiĢtirdi. Yeniden
teĢkilatlanmasının ardından mektepte yetiĢtirilen öğrencilerin istihdamı da bir düzene
girmeye baĢladı. Her ne kadar açıldığı dönemden itibaren mezun olanların
memuriyete atanma garantisi bulunmakta idiyse de, kısa süreli görevlendirmelerle
geçici atamalar söz konusu olmuĢtu. Bu durum ise eğitimin sürekliliğinde olumsuz
rol oynadı. Ancak 1869 yılından itibaren mektepte daha fazla öğrenci bulundurma
ihtiyacı hissedilince istihdam garantisi ön plana çıktı. Eğitimlerini tamamlamayı
baĢaran öğrenciler, lüzum görüldükçe baĢarı derecelerine göre tayin edilmeye
baĢlandılar. MüfettiĢ muavini sıfatıyla orman memuru olarak tayin olunan öğrenciler,
ayrıca Orman ve Ma„adin Ġdâresi Tahrirat ve Muhasebe Kalemlerinde de
değerlendirilmekteydiler819. Bunun yanı sıra baĢarılı olan öğrenciler arasından,
mektebe hoca olarak atananlar da bulunmaktaydı820.
Ormancılık ilminin Türkçe literatüre sahip olmasında özellikle ilk dönem
mezunlarının yapmıĢ oldukları çalıĢmalar da mektebin baĢarısına delildir. Ders
notlarının yanında birçok yabancı eser Türkçeye çevrilerek öğrencilerin istifade
etmeleri sağlanmıĢtır. YetiĢen mühendisler sayesinde ormanların korunması ve
onlardan daha verimli bir biçimde faydalanılması sağlanmıĢtır821. Ayrıca mektebin
819
Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.17; Keskin, a.g.t., s.25.
Mektebin öğrencileri içerisinde …Simon‟un şakirdânından ve altı sene ilm-i tabiat ve nebâtat, orman
gars etmek usûlü ve ilm-i hikmet-i tabîiyye tedris etmiş olan Hekimyan Efendi, ormancılık ve orman
mahsulâtı ile ilgili üç adet de risale tercüme etmekte olup, yetişmekte olan şakirdânların en ehliyetlisi
bulunduğundan… Orman Mektebi‟ne muallimliği uygun görülmüĢtür. BOA., HR.TO. 520/12 (22 RA
1295/20 Mart 1878). Hekimyan Efendi ilerleyen yıllarda mektebin müdürlüğünde de bulunmuĢtur.
Kutluk, “Orman YetiĢtiren Mekteplerin…”, s.228.
821
Ahmet Mithat Efendi, Üss-i Ġnkılâp, s.101.
820
265
yetiĢtirdiği ormancılardan layıkıyla istifâde edilmesi, Maden Mektebi‟nin açılmasına
da önemli bir referans olmuĢtur822.
3.5.Telgraf Mektebi (Fünûn-ı Telgrafiye/Telgrafhâne-i Âmire Mektebi)
Elektrikli Telgraf, XIX. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı Devleti‟nin
Avrupa‟dan transfer ettiği mahiyet ve maliyet avantajından kaynaklanan ve bu
yönüyle kolay kabul gören önemli çağdaĢ teknolojilerin baĢında gelmektedir. Ġlk
olarak 1839 yılında Chamberlain adında bir Amerikalı tarafından Ġstanbul‟a getirilen
telgraf, teknik sorunlar nedeniyle çalıĢmasa da jeoloji Profesörü olan ve madencilik
ile ilgili çalıĢmalar yapmak üzere Ġstanbul‟da bulunan baĢka bir Amerikalı
J.Lawrence, 9 Ağustos 1847 yılında Osmanlı ülkesinde ilk baĢarılı mesaj denemesini
gerçekleĢtirmiĢti. Huzurunda gerçekleĢtirilen bu denemeden son derece memnun
olan Sultan Abdülmecid, devlet erkânı önünde bunu tekrar yaptırmıĢ ve Lawrence‟ı
kutlayarak kendisine Edirne ile Ġstanbul arasında bir hat çekmesini teklif etmiĢti823.
Ayrıca mucidi olan Morse‟a bir mektup göndermiĢ ve “murassa” bir niĢan ile “ihtira
beratı” vererek çalıĢmasını desteklemiĢti824. Ancak bu heyecan kısa sürmüĢ, takip
eden yıllarda herhangi bir ilerleme kaydedilememiĢti.
822
…Çend sene mukaddem küşâd olunan Orman Mektebi’nden bi’l-imtihan çıkanlar şimdi ormanlarda
müstahdem olunub bu mektepten devletçe istifâde kılındığı misüllü küşâd olunacak Maden
Mektebi’nden dahi… BOA., Ġ.DH., 678/47276 (7 Z 1290/26 Ocak 1874). 1878 yılından sonra bir
dönem daha mezun veren mektep 1880 yılından itibaren Maden Mektebi ile birleĢtirilmiĢ, Orman ve
Maadin Mektebi adı altında donanımlı orman memurları yetiĢtirmeye devam etmiĢtir. Orman ve
Maden mektebinin birleĢtirilmesi ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Keskin, a.g.t., s.38-42.
823
Elektirikli telgrafın, Samuel Morse tarafından yapılan ve çalıĢan ilk modeli, 1839 yılında Morse ile
çalıĢmıĢ bir Amerikalı olan Chamberlain tarafından Ġstanbul‟a getirilmiĢti. Fakat kuruluĢu sırasında
meydana gelen çeĢitli teknik aksaklıkları gidermek üzere Viyana‟ya hareket eden Chamberlain kaza
sonucu ölünce Osmanlı‟nın bu çağdaĢ iletiĢim aracını etraflıca tanıması bir süre gecikmiĢti. Roderic
Davison, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Elektrikli Telgrafın Kurulması”, Osmanlı-Türk Tarihi 17741923, (Çeviren: Mehmet Moralı), Ġstanbul, 2004, s.194.
824
Nesimi Yazıcı, “Tanzimatta HaberleĢme ve Kara TaĢımacılığı”, OTAM, S.3, Ankara, 1992, s.344.
266
Telgrafın Osmanlı topraklarında etkin ve yaygın kullanımına ise 1853 yılı
sonlarında patlak veren Kırım SavaĢı vesile oldu825. Osmanlı Devleti‟nin müttefiki
olarak savaĢa katılan Ġngiliz ve Fransız devletleri, ülkelerinde yaklaĢık on yıldan bu
yana kullandıkları826 telgrafı, savaĢın Rumeli sahasından Kırım‟a geçmesi üzerine
ordularıyla iletiĢim kurmak için burada da kullanmaya karar verdiler ve vakit
kaybetmeden Osmanlı Devleti nezdinde giriĢimde bulundular. Mali kaynak, teknik
personel ve güzergâh tespiti ile ilgili çalıĢmaların tamamlanmasının ardından
Osmanlı telgraf hatları ilk olarak stratejik öneme sahip olan Varna‟da kurulmaya
baĢlandı827. Ġngilizlerin Bulgaristan sahilindeki Varna ile Kırım sahilinde bulunan
Balaklava arasında çektiği 340 mil uzunluğundaki sualtı hattının ardından Fransızlar
da Varna ile Rusçuk arasında bir hat döĢediler. Nihayet kısa bir süre sonra yine
Ġngilizler tarafından Varna-Ġstanbul telgraf hattı döĢendi828.
Telgraf hatlarının özellikle savaĢ esnasında barut kadar önemli olduğunu kısa
sürede teĢhis eden Osmanlı devlet adamları, 1854 yazında Sadrazam Kıbrıslı
Mehmed Emin PaĢa, üç üst düzey memur ve üç generalden oluĢan bir ekip ile
Osmanlı telgraf sistemini baĢlatmakla görevlendirildiler. Bu arada Ġngiliz ve Fransız
hükümeti telgraf hatlarının inĢası imtiyazını almak üzere giriĢimde bulunmuĢlardı.
Osmanlı Devleti, Fransızların teklifini kabul etti ve 30 Ağustos 1854 tarihinde bir
825
…Kırım Muharebesi hengâmında dahi memâlik-i Osmaniyye’de telgraf tesisi vücûda gelmiş ve ayrıca
bir de Telgraf Müdiriyeti ihdâs edilmişti. Mehmet Ali, “Posta Mebahisi (Osmanlı Posta Tarihinden
Ma„bâd)”, Posta ve Telgraf Mecmuası, S.161, Ġstanbul, 1330, s.1865.
826
Mehmet Ali, “Posta Mebahisi (Memâlik-i Osmaniye‟de Telgraf Tesisinin Tarihçesi)”, Posta ve
Telgraf Mecmuası, S.164, Ġstanbul, 1330, s.1919.
827
Kırım SavaĢı sırasında müttefik kuvvetlerin Telgraf hatları tesisi ile ilgili çalıĢmaları için bkz. Erdoğan
KeleĢ, Osmanlı, Ġngiltere ve Fransa ĠliĢkileri Bağlamında Kırım SavaĢı, Ankara Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara, 2009, s.317-324.
828
Mehmet Ali, “Posta Mebahisi”, s.1919; Davison, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Elektrikli…”, s.195;
Tanju Demir, Türkiye’de Posta Telgraf ve Telefon TeĢkilatının Tarihsel GeliĢimi (1840-1920),
Ankara, 2005, s.51-52.
267
imtiyaz anlaĢması imzalandı. Bu tarih itibariyle de hatların inĢası için hazırlıklara
baĢlandı. Ġlk Osmanlı hattı Ġstanbul ile Edirne arasında çekilecekti ve bu hat
Edirne‟den ġumnu‟ya uzanacaktı. Bir diğer hat da Edirne, Filibe, Sofya, NiĢ ve
Belgrat arasında olacaktı. Hazırlıkların tamamlanmasının ardından 1855 yılı Mart
ayında baĢlanan inĢaatın Ġstanbul-Edirne ayağı 13 Ağustosta son bulurken Edirne ile
ġumnu arasındaki hat 19 Ağustosta tamamlandı. 14 Eylül 1855 tarihinde
Ġstanbul‟dan Avrupa baĢkentlerine Asâkir-i müttefika Sivastopol’a girmiştir
müjdesini veren ilk telgraf çekildi. Telgraf teĢkilatını idare görevi ise hatların
inĢasına baĢlandığı sırada Telgraf Müdürü sıfatıyla göreve getirilen Tercüme Odası
hulefâsından Billurîzâde Mehmed Bey‟e verildi829.
1855 Eylülünde hizmete geçen ilk hatların ardından devlet, Fransız De La
Rue ile yapılan kontratı iptal etmiĢ ve kendi imkânlarıyla projenin geri kalanını
tamamlamaya karar vermiĢti. Ardından da ülkenin her tarafına telgraf hatları çekmek
üzere harekete geçmiĢti830. Böylece telgraf hatları hızla ülke geneline yayılmaya
baĢladı.
Telgraf, teknoloji ve iĢletim olarak Osmanlı‟nın henüz tanıĢtığı bir iletiĢim
aracıydı. Bu nedenle fincan, tel ve makine gibi malzemeler ithal edildiği gibi
haberleĢmede kullanılan dil de Fransızca idi. Bundan dolayıdır ki ilk telgraf
memurları da Tercüme Odası‟ndan ve Fransızca bilenler arasından seçilmiĢlerdi.
Aslında ülkenin haberleĢme mahreminin ecnebi lisanıyla yapılmasında sakınca gören
829
Mehmet Ali, “Telgraf Tesisinin…”, s.1920; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.620; Davison, “Osmanlı
Ġmparatorluğu‟nda Elektrikli…”, s.198. Mehmet Bey bu göreve 29 Mart 1855 tarihinde 5.000 kuruĢ
maaĢla ve sınıf-ı evvel rütbesiyle getirilmiĢtir. Nesimi Yazıcı, “Tanzimat Döneminde Osmanlı
HaberleĢme Kurumu”, 150. Yılında Tanzimat, Ankara, 1992, s.188; KeleĢ, a.g.t., s.321.
830
Devletin kontratı iptal etmesinde Osmanlı tebaasnın telgrafa gösterdiği yakın ilgi etkili olmuĢtur. Bkz.
Yazıcı, “Tanzimatta HaberleĢme…”, s.345.
268
idareciler, bunun önünü almak için önceden harekete geçmiĢlerdi. 1855 ġubatında
Mustafa ve Vullich (Voliç) Efendiler, Varna ile BükreĢ arasındaki hattın inĢası için
Fransızların tayin ettiği Mösyö Enklés‟e refakat etmek, telgrafın inĢa ve iĢletilmesini
öğrenmek üzere görevlendirilmiĢlerdi. Bu görev sırasında haberleĢmenin Türkçe
yapılabileceğini anlamıĢlar ve Haziran ayında Ġstanbul‟a döndüklerinde bir rapor
hazırlayarak telgrafın teĢkilatlanması için kurulan komisyona baĢkanlık eden Afif
Efendi‟ye vermiĢlerdi. Edirne hattı bittikten sonra buraya telgraf müdürü olarak tayin
edilen Mustafa Efendi Türkçe muhabere ile ilgili çalıĢmalarına devam etmiĢ ve
nihayet 3 Mayıs 1856‟da 128 kelimeden oluĢan ilk Türkçe telgraf çekilmiĢti831.
3.5.1.Ġlk Telgraf Memurlarının Eğitimi ve Mektebin Açılması
Osmanlı Devleti ilk hatların kurulması ve iĢletilmesi için yapılan anlaĢmada
önemli bir konuya vurgu yapmıĢtı. Bu konu, kurulacak telgraf hatlarının iĢletilmesi
için gelecek olan 16 Fransız telgraf memurunun, yanlarına verilecek Osmanlı
memurlarına iĢi öğretecek olmasıydı. BaĢka bir ifadeyle şakirdan yetiştirmek ve
hakkıyla öğretmek için me’murîn-i merkûmûn her cihetle bezl-i sa‘y edeceklerdi832.
Kontrata istinaden ilk telgraf memuru adayları, Tercüme Odası memurları arasından
seçilerek Varna-BükreĢ hattının inĢasına gönderilen Mustafa Efendi ile Vullich
Efendiler olmuĢlardı. Aynı amaç doğrultusunda Nisan 1855‟te Arif ve Ogüst
Efendiler de Edirne ve ġumnu‟ya hareket ettiler. Bunun yanı sıra Ġstanbul
Telgrafhânesine ilk muhabere memurları olan Feyzi, Zemçi, Asaf ve Abdülhalim
831
Mehmet Ali, “Posta Mebahisi (Memâlik-i Osmaniye‟de Telgraf Tesisinin Tarihçesi Mâb„ad)”, Posta
ve Telgraf Mecmuası, S.165, Ġstanbul, 1330, s.1935; Nesimi Yazıcı, “Osmanlı Telgrafında Dil
Konusu”, A.Ü. Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, C.XXVI, Ankara 1983, s.754-756.
832
Yazıcı, “Osmanlı Telgrafında Dil…”, s.753; KeleĢ, a.g.t., s.319.
269
Beyler yine Tercüme Odası‟ndan alındı833. Telgrafın iĢletim sistemini Fransızların
yanında pratik olarak öğrenen Mustafa ve Vullich Efendiler aynı zamanda Ġstanbul‟a
döndüklerinde buradaki memurlara Türkçe haberleĢmeyi de öğrettiler. TeĢkilat
geniĢledikçe merkez ve taĢrada teĢkil edilen telgrafhânelerde görev alacak Türkçe ve
Fransızca muhabere memurları ise hizmet içi pratik eğitim ile yetiĢtirilmeye
baĢlandılar834. Ġlk etapta Ġstanbul Telgrafhânesi‟nde yetiĢen öğrenciler, Ġstanbul ve
Edirne Telgrafhânelerinde 400 ile 800 kuruĢ arasında değiĢen maaĢlarla haberleĢme
ve kayıt memuru olarak görev aldılar835. 1857 yılına gelindiğinde ise eğitimin
düzenli hale getirilmesinin daha faydalı olacağı düĢüncesiyle Telgraf Müdürlüğü
tarafından 12 maddeden oluĢan bir nizamnâme hazırlandı836.
Ġki bölümden ve her bölümü 12 maddeden oluĢan nizamnâmenin ilk bölümü
Türkçe, ikinci bölümü ise Fransızca haberleĢme memurluğu için yetiĢtirilecek
öğrencilere dair idi837. Nizamnâmeye göre haberleĢmeyi öğrenmek üzere
telgrafhâneye alınacak öğrencilerin yaĢı 18 ile 30 arasında olacaktı. Bunun yanı sıra
her iki dil için okuyup yazma ve biraz matematik bilmek zorunluydu. Aksi halde
833
Feyzi Bey ilk Türk muhabere memurudur. Ġlerleyen yıllarda Osta Nazırı ve ġehremini görevlerinde
bulunmuĢtur. Ergin, a.g.e., C.I-II, s.621.
834
…Türkçe ve Fransızca muheberât usûlünü ta‘allüm itmek üzere şimdiye kadar telgrafhanelere bazı
şekirdan alınmakda ve ekserisi tahsil iderek istihdam olunmakda olduğundan… BOA., Ġ.HR.
140/7337 (21 C 1273/16 ġubat 1857); Asaf Tanrıkut, Türkiye Posta ve Telgraf ve Telefon Tarihi ve
TeĢkilat ve Mevzuatı, C.II, Ankara, 1984, s.570-571.
835
BOA., Ġ.HR.134/6885-1 (3 ZA 1272/6 Temmuz 1856).
836
Telgrafhâne’ye alınacak şakirdânın Türkçe ve Fransızca muhaberât usûlünün sûret-i ta‘lim ve
hareketlerine dâir telgraf müdiri atüfetlü efendi tarafından tertib ve tanzim olunan iki kıt‘a
nizamnâme bi’l-mütala‘a münasib ve yolunda gürünerek bundan böyle düstûrü’l-amel tutulmak üzere
Divân-ı Hümâyun Kalemi’ne kayd ile… BOA., Ġ.HR. 140/7337 (21 C 1273/16 ġubat 1857). Ayrıca
bkz. Telgrafhane muhaberâtını öğretmek içün telgrafhâneye alınacak şakirdân hakkında olan
nizamnâmedir. Madde 49-61. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.357-358 (27 RA 1276/24 Ekim 1859).
Madde 49, 50, 51. Ceride-i Havâdis, Nr.980 (Selh-i ġ 1276/22 Mart 1860); Madde 52-61. Ceride-i
Havâdis, Nr. 981 (6 N 1276/28 Mart 1860).
837
BOA., Ġ.HR. 140/7337-2. Nizamnâme Düstûr‟da, 12 maddelik bölüm halinde ve Telgraf
Nizamnâmesi‟nin 49 ile 61. maddeleri arasında yayımlanmıĢtır.
270
kabul edilmeyeceklerdi. Ayrıca iki muteber Ģahidin referansıyla iyi ahlaklı ve
herhangi bir suça karıĢmamıĢ olduklarını yazılı olarak beyan edeceklerdi838.
Ġstanbul telgrafhânesinin kontenjanı 12‟yi, taĢra telgrafhânelerinin ise 2‟yi
geçmeyecekti839. TaĢra telgrafhânelerine müracaat eden öğrenci adaylarının yazıları
ve referans mektupları, müracaat edilen telgrafhânenin müfettiĢi tarafından telgraf
idaresine gönderilecek ve kabul için izin alınacaktı. Ġdarenin izni olmadan öğrenci
alınmayacaktı. Kabul edilen öğrencilerden Ġstanbul‟dakiler telgraf meclisinde,
taĢradakiler
ise
memleket
meclislerinde
haberleĢmenin
gizliliğini
ifĢa
etmeyeceklerine ve telgrafın kanun ve nizamına uyacaklarına dair yemin edeceklerdi.
Fransızca haberleĢme için sadece Ġstanbul telgrafhânesi‟ne öğrenci alınacak
ve kontenjan 6‟yı geçmeyecekti840. Osmanlı tebaasından olmayanlar ise kabul
edilmeyeceklerdi841.
Öğrenciler telgrafhânelerinin baĢ memurlarına ve hocalarına tabi olacaklardı.
Eğitimleri tamamlandığında hocalarının hazır bulunduğu ve telgraf müdürünün
huzurunda yapılan sınavda baĢarılı olanlar, muhabere memuru olarak tayin edilme
hakkını elde edeceklerdi842. Eğitimleri süresince herhangi bir ücret almayan
öğrencilerden sınavı verenler, telgraf müdürünün onayı ile açılacak olan taĢra
telgrafhânelerine kabiliyetleri nispetinde tayin edilecekler ve maaĢ almaya
838
Madde 49, 50, 51. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.357. Değerlendirmeler için ayrıca bkz. Bahri Ata,
The Transfer of Telegraph Technology to the Otoman Empire in the XIXth Century, Boğaziçi
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ġstanbul, 1997, s.114-115.
839
Nizamnâmenin ilk halinde Ġstanbul ve taĢra ayrımı yapılmaksızın kontenjan 12‟dir. Şakirdân-ı
merkumenin adedi nihayet on ikiyi tecavüz itmeyecekdir. BOA., Ġ.HR. 140/7337-2.
840
Yine nizamnâmenin ilk hazırlanan orijinalinde Fransızca haberleĢme için sadece Ġstanbul
Telgrafhânesi‟ne öğrenci alınacağı belirtlmemekle beraber kontenjan 5‟tir. Dördüncü Bend; Şakirdânı merkumenin adedi beş neferi geçmeyecekdir. BOA., Ġ.HR. 140/7337-2.
841
Madde 52, 53, 54. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.357.
842
Madde 55, 56. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.357.
271
baĢlayacaklardı. Memuriyete tayini gerçekleĢmeyen hiç bir öğrenciye maaĢ
verilmeyeceği gibi bunun için talepte dahi bulunulmayacaktı843.
Öğrenciler eğitim sırasında olduğu gibi diğer zamanlarda da hal ve
hareketlerine dikkat edeceklerdi. Yaz ve kıĢ ayları için belirlenen saatler arasında
telgrafhânede bulunacaklar, kendilerine tahsis edilen muhabere aletinden baĢkasına
dokunmayacaklar ve resmen muhabere memuru olarak tayin edilmedikçe makine
odasına girmeyeceklerdi844.
Telgrafhânelere memur yetiĢtirme iĢi bir süre bu Ģekilde ve nizamnâmeye
göre devam ettirildi. Ancak 1860 yılı sonlarında merkezi dentimi arttırmak
düĢüncesiyle ülke genelinde telgraf teĢkilatı hayli geniĢletilmiĢti. Buna bağlı olarak
görevler çeĢitlenmiĢ ve teĢkilat içerisinde birçok memuriyet oluĢturulmuĢtu.
Telgrafın Ġstanbul‟daki merkez teĢkilatında Türkçe Muhabere Kalemi, Sevk-i
Mekâtib-i Telgrafiye Kalemi, Muhaberat-ı Ecnebiye Memuriyeti, Sevk-i Mekâtib-i
Ecnebiye Kalemi, Muhasebât-ı Türkiye Kalemi, Muhasebât-ı Ecnebiye Kalemi,
Muharrerât-ı Türkiye Kalemi, EĢya-yı Telgrafiye Kalemi, Makinecilik Memuriyeti,
Muvasala-yı Türkiye Kalemi, Muvasala-yı Ecnebiye Kalemi, Beyoğlu Merkezi,
Sevk-i Mekâtib-Ġ Ecnebiye Kalemi ve Üsküdar Merkezi‟nde çeĢitli görevleri yürüten
82 memur ve teknik eleman bulunmaktaydı845.
Öte yandan telgraf, taĢrada da büyük bir hızla geliĢme kaydetmiĢ ve anılan
tarihte telgraf merkezi sayısı 44‟e ulaĢmıĢtı. TaĢradaki telgrafhânelerde de
muhaberenin ve idarenin baĢında bulunan müdürlerin yanı sıra, sayıları
843
Madde 57, 58. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.357.
Madde 59, 60, 61. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.357.
845
ÇeĢitli vasıflara sahip görevliler 500 ile 3.500 kuruĢ arasında değiĢen maaĢlar almaktaydılar. BOA.
Ġ.HR. 181/10062-4, s.1-2 (19 C 1277/2 Ocak 1861).
844
272
telgrafhânenin önemi ve büyüklüğüne göre değiĢen memur ve teknik elemanlar
bulunmaktaydı. Bir taraftan da yeni telgrafhânelerin hizmete girmesi için çalıĢmalar
devam etmekteydi. Bütün bu geliĢmeler ise öğrenci yetiĢtirmeyi belirli bir
sistematiğe bağlamayı zorunlu kıldı. Zira Osmanlı‟da Avrupa‟daki gibi telgraf
fennini bilen, mektup alıp verebilen ve lisana aĢina kimseleri bulmak zor idi. Bu
nedenle telgraf idaresi 25 Kasım 1860 tarihli telgraf nizamnâmesine, öğrencisine
mektup alıp verme usûlünü, biraz matematiği ve yine mektup alıp vermeye yetecek
kadar Fransızcayı öğretmek için bir mektep açılması maddesini de ekledi. Osmanlı
tebaasından telgraf memurları yetiĢtirmek ve yabancılara muhtaç olmamak
maksadıyla açılacak olan mektep için bir de kısa nizamnâme hazırlandı846. 11 Ocak
1861 tarihli irâdeyle İktiza eden memurlar badezin tebaa-yı devlet-i seniyyeden
olarak yetişdirilmek içün Ġstanbul‟da “Fünûn-ı Telgrafiye Mektebi” açılması
hazırlıklarına baĢlandı847.
3.5.2.Eğitim-Öğretim Faaliyeti ve Kapanması
Telgraf idaresinde memurlar yetiĢtirilmeye mahsus olan mektep, muavinin
idaresi altında olacak ve burada telgrafçılık ile ilgili teorik ve pratik dersler
okutulacaktı.
Teorik dersler birer buçuk saat olarak Cuma ve Pazar hariç her gün sabahları
verilecekti. Dokuz dersten oluĢan teorik eğitimde gösterilecek konular ise Ģöyleydi;
-Telgraf Fenninin Muhtasar Tarihi (telgraf fenninin kısa tarihi) ve Ulûm-ı
Umûmiye-i Elektrikiyyenin Mukaddematı (genel elektrik ilmine giriĢ)
846
847
BOA., Ġ.HR. 181/10062-2 (11 C 1277/25 Aralık 1860).
BOA., Ġ.HR. 181/10062 (28 C 1277/11 Ocak 1861).
273
-Pillerin Ġsti„mâl, Ġntihab ve Muhafazası (pillerin kullanımı, seçimi ve
muhafazası)
-EĢkâl-i Telgrafiyye ve Kuvve-i Seyyâlenin Usûl ve Tabiîyi ve Elektriğin
Kuvve-i Mıknatısiyyesi (telgrafın ve akım kuvvetinin doğası, elektiriğin mıknatıs
kuvveti)
-BaĢlıca Teferruat ve Suver-i Ġsti„mâlatı (baĢlıca incelikler ve kullanılıĢ
yöntemleri)
-Kullanılmakta olan; Mors Tabir Olunan Makinelerin ve Postaların Vaz„ı
Usûlü (mors makinelerinin ve postaların tesisi usûlü)
-Tel ve Makinelere Dâhilen ve Haricen Arız Olacak KarıĢıklığın Tamir ve
Islahı (tel ve makinelerde ortaya çıkacak olan karıĢıklıkların tamiri ve düzeltilmesi)
-Telgrafça Mevcut Olan Edevatın ve Alâtın Hün-i Ġsti„mâli (telgraf alet ve
edevatının düzgün kullanımı)
-Berrî ve Bahri Hutut-ı Telgrafiyyenin Usûl-i Vaz„ ve ĠnĢası (kara ve deniz
telgraf hatlarının inĢası)
-Umûmen Fünûn-ı Telgrafiyye ve Elektrikiyyenin BaĢlıcalarının Ġcraatı
(genel olarak baĢlıca telgraf ve elektrik dersleri) olacaktı.
Pratik eğitim ise salı ve perĢembe günleri öğleden sonra baĢlayacak ve
öğrencilere iki saat boyunca Telgraf Muhaberesi ile Ġdaresi, uygulamalı olarak
gösterilecekti. Bunun yanı sıra cumartesi ve salı günleri iki saat Hesap dersi, Telgraf
274
Ġdaresinin Düzeni, Defter ve Evrak Kayıtlarının Düzenlenmesi ve Telgraf Ücretleri
gibi konuların da anlatılması düĢünülmüĢtü848.
Eğitim süresi iki yıl olan ve öğrencileri maaĢlı olan Fünûn-ı Telgrafiye
Mektebi, 1864 yılına kadar faaliyette bulundu849. Her sene ġaban ayı baĢlarında
gerektiği kadar öğrenciyi sınav ile almayı usûl haline getiren Telgraf Mektebi‟ne bu
yıl da icabı kadar öğrenci alındı ve bir sonraki yıla kadar öğrenci alınmayacağı ilan
edildi850. Ancak ofis iĢlerini yürüten telgraf operatörlerinin yanı sıra yöneticilerin de
yetiĢtirilmesi adına düzenli ve pratik bir programa sahip olan mektebe bir daha
öğrenci alınmadığı görülmektedir.
Ġlk dönemlerdeki meslekî eğitim anlayıĢı gerektiği kadar kalifiye eleman
yetiĢtirmek üzerine temellendirildiğinden mektebin neden kısa ömürlü olduğunu
tahmin etmek zor değildir. Kaldı ki, modern bir programa sahip olan mektebe yeterli
donanıma sahip öğrencilerin ve ders araç-gereçlerinin bulunmasının da oldukça zor
olduğu anlaĢılmaktadır. Nitekim Telgraf Mektebi‟nde öğrenci olmak için biraz okuryazar olmak yeterliydi851. Bir diğer önemli nedenin ise içinde bulunulan mali
sıkıntılar olduğu düĢünülmektedir.
848
BOA., Ġ.HR. 181/10062-4, s.3 (19 C 1277/2 Ocak 1861); Ceride-i Havâdis, Nr. 1029 (21 ġ 1277/4
Mart 1861); Ata, a.g.t., s.116.
849
Ergin, a.g.e., C.I-II, s.622. Mektepte yaklaĢık 4 yıllık süre zarfında nasıl bir eğitim verildiğine kaç
öğrencisi olduğuna ve mezunların nerelerde istihdam edildiğine dâir bilgilere taradığımız arĢiv
vesikaları içerisinde bugün itibariyle rastlayamadık.
850
Ceride-i Havâdis, Nr. 1186 (19 L 1280/28 Mart 1864).
851
Mehmet Ali, “Posta Mebahisi (Osmanlı Telgraf Tarihinden)”, Posta ve Telgraf Mecmuası, S.166,
Ġstanbul, 1330, s.1951.
275
3.6.Posta ve Telgraf Mektebi
1871 yılı Eylül ayında Posta Nezâreti ile Telgraf Müdürlüğü Posta ve Telgraf
Nezâreti olarak aynı çatı altına alındı852 ve memurların görev, yetki ve
sorumluluklarının yeniden düzenlemesi noktasında çalıĢmalar yapılmaya baĢlandı.
Bu doğrultuda ele alınan konulardan biri de eğitimdi. ġöyle ki, Fünûn-ı Telgrafiye
Mektebi faaliyetsiz kalınca telgrafhânelerde istihdam edilmek üzere gerekli
memurların yetiĢtirilmesine eski usûl ile devam edilmiĢti. Özellikle merkez ve
Beyoğlu telgrafhâneleri aynı zamanda mektep vazifesi gördüler. Ancak eğitimöğretimin bir program dâhilinde olmaması sebebiyle telgrafhânelerde bulunan
öğrenciler sadece haberleĢmeyi öğrenmekteydiler. Telgrafa ait konuları görmemekle
beraber bulunacakları memuriyette gerekli olan bilgilerden, yazıĢma ve muhasebe
usûlünden de yoksun kalmaktaydılar. TaĢrada ise memurlar, yeterli donanıma sahip
olmadıklarından vazifelerini hakkıyla ve mevzuata uygun biçimde yerine
getirememekteydiler853. Bundan dolayı iletiĢimde bir takım aksaklıklar meydana
gelmekteydi. Diğer yandan Ġstanbul ve taĢra telgrafhânelerinde haberleĢme, Türkçe
ve Fransızca olarak gerçekleĢmekte fakat memurlar içerisinde her iki dile de hâkim
kimseler bulunamamaktaydı. Dolayısıyla Fransızca için ayrı Türkçe için ayrı
memurlar istihdam edilmekte ve bu durum gereksiz mali külfete neden olmaktaydı.
ĠĢte nezâret bütün bu sıkıntıların giderilmesi için harekete geçti. Memurların, görev
ve sorumluluklarını bir düzene bağlamak, idarenin hesaplarını hazinenin hesap
usûlüne uygun hale getirmek ve Türkçe ve Fransızca haberleĢme memuriyetlerini
852
… Osmanlı posta ve telgraf müdiriyetleri dahi 1287 tarihinde tevhid edilmiş ve Dâhiliye Nezâret-i
Celilesi’ne merbut olmak üzere (Posta ve Telgraf Nezâreti) teşkil kılınmış ve nezârete de evvelce posta
nezâretinde bulunmuş olan Sağır Ahmed Bey tayin kılınmışdır… Mehmet Ali, “Osmanlı Posta
Tarihinden Ma„bâd”, s.1866; Yazıcı, Tanzimat Döneminde Osmanlı HaberleĢme…”, s.207.
853
…Taşra posta ve telgrafhanelerinde müstahdem me’mûrin ise a dem-i malûmât-ı kâfiye cihetiyle
lüzûmu üzere ifâ-yı vezâif-i mamuriyet idemeyüb…
276
birleĢtirmek amaçlarına yönelik personel yetiĢtirmek üzere 1871 yılı sonlarında
Bâbıâlî‟den Ġstanbul‟da bir mektep açılmasını talep etti. Posta muameleleri ve
telgrafa ait konulara yönelik eğitimin verileceği mektebe telgrafhânede bulunan
Emin ve Amil efendiler ile beraber iki de lisan hocasının tayin edilmesinin yeterli
olacağı ifade edildi. Ayrıca sınıflara taksim edilecek öğrencilere de birer miktar maaĢ
bağlandığı takdirde istenilen vasıflarda öğrenciler yetiĢtirileceği bunun için ise aylık
10.000 kuruĢ ödeneğin yeterli olacağı dile getirildi. Bâbıâli ise masrafın hazineye
yük getirmeyecek Ģekilde karĢılanması halinde mektebin açılmasının uygun olacağını
bildirdi. Nezâret, 28 Aralık 1871 tarihi itibariyle ödeneğin 8.000 kuruĢluk kısmını
tedarik ederek mektebin hemen açılması için yeniden Bâbıâli‟ye müracaatta
bulundu854. 5 Ocak 1872 tarihinde ise Posta ve Telgraf Nazırı Ahmet Bey tarafından
hâlen ve istikbâlen menâfi ve muhassenâtı ve posta ve telgraf mesalihice temin-i
muamelatı mûceb olacağı düĢünülen mektebin açılmasına onay verildi855.
Öğrencilerin temin edilip sınıflara taksim edilmesinin ve devam edegelen
diğer hazırlıkların tamamlanmasının ardından mektep, 13 Ocak tarihi itibariyle
Ġstanbul Postanesi‟nde açılarak, eğitime baĢlandı856.
Posta ve telgraf işlerinde istihdam olunacak memurlara mahrec olmak üzere
açılan mektepte eğitim süresi 4 yıl idi. Birinci sınıf öğrencileri 120, ikinci sınıf
öğrencileri 80, üçüncü sınıf öğrencileri 50 ve dördüncü sınıf öğrencileri 30 kuruĢ
854
855
856
BOA., Ġ.DH. 1295/101755-1 (15 L 1288/28 Aralık 1871).
BOA., Ġ.DH. 1295/101755 (23 L 1288/5 Ocak 1872).
…Ber mûceb-i irâde-i seniyye mekteb-i mezkûr işbu Kanûn-ı sâni ibtidâsından itibaren küşâd
olunarak şakirdânı tayin ve sınıflara taksim ile emr-i talim ve taallüme başlatdırılmış olduğundan…
Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.6467 (6 ZA 1288/17 Ocak 1872).
277
maaĢ almaktaydılar857. Okutulan dersler Matematik, Coğrafya, Fransızca, Rika,
Elektrik ve Arapça dersleri idi.858.
1872 tarihinde birinci sınıfta 24, ikinci sınıfta, 20, üçüncü sınıfta 21 ve
dördüncü sınıfta 20 öğrenci bulunmaktaydı. Ġlerleyen yıllarda öğrenci sayısının
arttığı görülmektedir. 1875‟te birinci sınıfın öğrenci sayısı 34 ikinci sınıfın 44
üçüncü sınıfın 33 ve dördüncü sınıfın 22 olmak üzere toplam mevcut 133 kiĢiye
ulaĢmıĢtır. Ancak 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı mektebin öğrenci mevcudunu
düĢürmüĢ ve bir müddet eğitim aksamıĢtır. 1880 yılına gelindiğinde ise hiçbir surette
istifade edilemediği gerekçesiyle Posta ve Telgraf Mektebi‟nin kapatılması kararı
alınmıĢtır859.
857
858
859
Mehmet Ali, Posta ve Telgraf Mecmuası‟nın 166. sayısında telgraf mekteplerinden bahsederken bu
mektebin 1867 yılında açıldığını ve üç sınıfa taksim edilen öğrencisine 30, 60 ve 120 kuruĢ maaĢ
tahsis edildiğini ifade etmektedir. Ancak bu mektebin açılıĢ tarihi, 1872 yılının Ocak ayıdır.
Öğrencileri ise PTT Sicil ArĢivi‟nde bulunan ve adı geçen tarihlere ait defter kayıtlarına göre dört
sınıfa taksim edilmiĢtir. Bkz. Tanrıkut, a.g.e., s.571-572.
Uygulamalı dersler için aynı binada bulunmalarının avantajı kullanılarak Telgraf Fabrikası‟ndan
istifade edilmekteydi. Demir, a.g.e., s.61. Bu arada Feyzi Bey tarafından son derece verimli hale
getirilen Telgraf Fabrikası, pratik bir eğitim kurumu vazifesini de ifa etmiĢ, burada yetiĢen kalifiye
elemanlar değiĢik kurumlarda değerlendirilerek ülkenin kalkınmasına katkı sağlamıĢlardı. Ayrıntılı
bilgi için bkz. Nesimi Yazıcı, “Osmanlı Telgraf Fabrikası”, Türk Dünyası AraĢtırmaları, ġubat,
1983, s.69-81.
Tanrıkut, a.g.e., s.572-573. Telgraf ve Posta idaresine mâlumatlı memurlar kazandırmak üzere açılan
müstakil Posta ve Telgraf Mektebi‟nin haricinde önce Galatasaray Sultânîsi ve daha sonra
DârüĢĢafaka mekteplerinde de telgrafçılık eğitimi verilmeye çalıĢıldığı görülmektedir. Galatasaray
Sultânîsi‟nde mektebin yapısı özellikle de öğrencilerinin farklı amaçlara sahip olması burada eğitimin
rağbet görmemesine neden olduysa da Tanzimat Dönemi‟nden sonra DârüĢĢafaka‟nın mevcut
programına elektrik dersi eklenmiĢ ve bu ders için hoca tahsis edilerek telgraf memurları
yetiĢtirilmiĢtir. Telgraf elektiriği dersi, Telgraf ve Posta Nazırı cemiyyet azasından İzzet Efendi
merhumun Dârüşşafaka me’zunlarını telgrafhaneye almaya vesile teşkil ve telgraf umuruna muktezi
fen me’murlarını bu mezunlardan tefrik içün telgraf idaresi fen kalemi müdiri (Emil Lacoine) Efendi
tarafından Fransızca olarak tedris idilmek üzere 1299 (1883) de programa eklenmiştidir. Amil
Lakoine’ın yazdığı kitab kısmen tab olunarak tedrisat bu kitapdan takip olunmakda idi. Mehmed
Ġzzet-Mehmed Esad-Osman Nuri-Ali Kâmi, DârüĢĢafaka Türkiye’de Ġlk Halk Mektebi, Ġstanbul,
1927, s.15. Ayrıca bkz. Ergin, a.g.e., C.I-II, s.622; Demir, a.g.e., s.61-62.
278
3.6.2.Eğitimci Kadrosu ve Mektep Binası
Mektebin müdürlüğüne 2.500 kuruĢ maaĢla Zühtü Bey, baĢ hocalığına ise
1.500 kuruĢ maaĢla Rifat Bey tayin edilmiĢti. Bunun yanı sıra Arapça hocalığına 600
kuruĢ maaĢla Asım, Rika hocalığına 1.000 kuruĢ maaĢla Salim, Fransızca hocalığına
800 kuruĢ maaĢla Mustafa, matematik hocalığı ile Fransızca hoca muavinliğine 400
kuruĢ maaĢla Abdullah beyler görevlendirilmiĢti. Ayrıca iki kapıcıyla iki de odacı
atanmıĢtı860.
Kayıtlarda Ġstanbul Postanesi‟nde açıldığı bilgisi verilen861 Posta ve Telgraf
Mektebi, SoğukçeĢme‟de bulunan ve Terzihane tabir olunan ahĢap bir binada faaliyet
göstermiĢtir. Burasının 1876 yılında askerî rüĢdiye yapılmak üzere yıkılması
gündeme geldiğinde Telgraf Fabrikası ile aynı yerde olan mektep, ÇemberlitaĢ‟da
Said Bey Konağı‟na nakledilmiĢtir862.
3.7.Maden Mektebi
Tanzimat döneminde Osmanlı Devleti, sahip olduğu ormanların idaresinde
takip ettiği politikayı, madenlerin idaresinde de uygulamaktaydı. Çoğu, iĢletilecek
durumda dahi olmayan madenlerin keĢif, ıslah ve idareleri, Avrupa‟dan getirtilen
mühendis ve uzmanların inisiyatifine bırakılmıĢtı. Yapılan kontratlarla harcırah,
maaĢ ve masrafları belirlenen uzmanlar, belirli sürelerde istihdam edilmekteydiler.
Gerekli görüldüğünde sözleĢmeleri yenilenmekte, ihtiyaç olmadığı zamanlar ise
860
Mehmet Ali, “Osmanlı Telgraf Tarihinden…”, s.1951-1952; Tanrıkut, a.g.e., s.572-573.
Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.6467 (6 ZA 1288/17 Ocak 1872).
862
Mehmet Ali, “Osmanlı Telgraf Tarihinden”, s.1951; Nesimi Yazıcı, “Osmanlı Telgraf Fabrikası”, s.78.
861
279
ülkelerine gönderilmekteydiler. Ġlk zamanlar mühendis ve madencilerin talep edildiği
ülke ise Avusturya idi863.
Öte yandan devlet, kendi madencilerini yetiĢtirmek için de giriĢimde
bulunmuĢtu. Ancak memlekette mektep bir yana bu ilme vâkıf kimseler dahi
olmadığından yine Avrupa‟ya müracaat edildi864. Bu bağlamda ilk etapta Mekteb-i
Harbiye dördüncü sınıf öğrencilerinden baĢarılarına göre 6 kiĢi seçilerek Paris ve
Londra‟ya “madeniyât” eğitimi için gönderildiler865. Bu öğrenciler teorik olarak
madeniyât derslerini gördükten sonra Avrupa madenlerinde pratik yapacaklardı.
Aynı zamanda 1857 yılında yine Mekteb-i Harbiye‟den 10 öğrencinin daha seçilerek
eğitim için Avrupa‟ya gönderilmesi gündeme gelmiĢti866.
Gerek Avrupa‟dan uzman getirterek, gerekse yurt dıĢına öğrenci göndererek
ülkedeki madenleri idare etmek zaman, maliyet ve kontrol açısından bir takım
sıkıntılara neden olmaktaydı. Bunun yanı sıra madenlerin iĢlerlik kazanması ve
863
Tanzimat‟ın ilanından birkaç yıl önce gelen Gustave ve Pauliny mühendisler içerisinde önemli yere
sahiptirler. Bunun haricinde 1843 yılı Eylülünde orman ve madencilik fennine mahir dört mühendis
ile maden-i hümâyunda istihdam olunmak üzere on adet madenci yine bu ülkeden getirtilmiĢtir.
BOA., BEO., A.DVN.DVE. 15/12 (13 B 1268/3 Mayıs 1852). Keban ve Ergani maden-i
hümâyununda istihdam edilen iki nefer mühendisin kontratları sona erdiğinde devlete maliyetlerinin
65.848 kuruĢ olduğu hesaplanmıĢtır. BOA., BEO., A.AMD. 8/11 (20 C 1265/13 Nisan 1849).
Ġlerleyen yıllarda da Avrupa‟nın değiĢik ülkelerinden maden mühendisleri, Osmanlı topraklarında
maden inkişaf ve taharrisi zımnında istihdam edilmiĢlerdir. BOA., BEO., A.MKT.MHM. 353/70 (28
ZA 1282/14 Nisan 1866); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 377/33 (16 ZA 1283/22 Mart 1867).
Yabancı maden mühendislerinin faaliyetleri için bkz. Keskin, a.g.t., 12-15.
864
…Mekteb-i Fünûn-ı Harbiye-i Şâhane şakirdânından ilm-i madeniyat tahsili zımnında üçer nefer
efendinin Londra ve Paris’e gönderilmesi muktezâ-yı emr ve fermân-ı hümâyûndan olmasına mebni…
Mahmud Efendi, Hakkı Efendi ve Hüseyin Efendi‟nin Londra‟ya, EĢref Efendi, Aziz Efendi ve Kadri
Efendi‟nin ise Paris‟e gönderilmeleri kararlaĢtırılmıĢtı. Öğrencilerden Londra‟ya gideceklere ulaĢım,
barınma ve iaĢeleri için 2.723‟er kuruĢ, Marsilya üzerinden Paris‟e gidecek öğrenciler için ise
1.865,5‟er kuruĢ harcırah belirlenmiĢti. Bunun yanı sıra Paris‟te eğitim alacak öğrencilere aylık 62
Frank 75 santim maaĢ ödenmesi yemek, elbise, ev kirası ve hoca aylığı gibi masrafların ayrıca
düzenlenmesi öngörülmüĢtü. Londra‟da eğitim alacak öğrencilerin maaĢ miktarlarının ise Paris‟e
nispetle mahallince belirlenmesine yemek, barınma, elbise ve hoca masraflarının sefaret tarafından
tespit edilmesine karar verilmiĢti. BOA., Ġ.HR. 74/3605-3 (5 R 1267/7 ġubat 1851); BOA., Ġ.HR.
74/3605-2 (10 R 1267/12 ġubat 1851); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 29/11 (17 R 1267/19 ġubat
1851); BOA., BEO., A.MKT.NZD. 28/25 (21 R 1267/23 ġubat 1851).
865
BOA. Ġ.HR. 74/3605 (14 R 1267/16 ġubat 1851).
866
BOA., BEO., A.AMD. 80/7 (1273/1857).
280
maden sayısının artması sebebiyle istikrarlı idare ve denetim için daha kalıcı bir
çözüme ihtiyaç duyulmaktaydı. Dolayısıyla madenciliği layıkıyla bilen ehil kimseleri
kısa sürede ve az maliyetle Osmanlı topraklarında yetiĢtirmek gerekmekteydi. Bu
gereklilik ise devletin gündemine Tanzimat döneminin sonlarında alındı.
1869 yılında Osmanlı topraklarındaki madenlerin iltizama verilerek
iĢletilmesini de öngören ayrıntılı bir nizamnâme hazırlanmıĢtı. Buna göre Osmanlı
tebaasından veya 1867 yılında ilan edilen emlak tasarrufu kanununu kabul eden
yabancı giriĢimcilerden maden imaline talip olanlara ruhsat verilmeye baĢlandı.
Önemli madenler, kanunlar dâiresinde iĢletilmek suretiyle mültezimlerin kontrolüne
verildi. Madenlerin iĢlerlik kazanmasıyla önemli gelir elde etmeyi hedefleyen devlet
ise daha ziyade düzenleme ve denetim vazifesini görmeye baĢladı 867. Ancak tebaa
içerisinde bu vazifeyi görecek teknik bilgiye vâkıf iĢ gücü bulunmamaktaydı868.
Maden idaresinde ise uzman olarak sadece iki yabancı mühendis çalıĢmaktaydı. Bu
mühendisler, yeni açılmakta olan madenlerin mültezimler tarafından çıkarılan ve
düzenlenen haritalarını temyiz etmekte, madenlerden gelen numunelerin kontrolünü
yapmaktaydılar.
Ayrıca
kontrol
edilen
numuneleri
inceleyerek
raporlarını
hazırlıyorlardı. Bazı durumlarda ise keĢif için madenin bulunduğu yere
gitmekteydiler. Dolayısıyla bu yoğun mesai, iki kiĢiye oldukça fazla gelmekteydi.
Kaldı ki, nizamnâmenin uygulanması noktasında imtiyaz fermanı ile ihale edilen
madenlerin imalatını da teftiĢ etmek gerekmekteydi. Mültezimlerin nizamnâme
hükümlerine uygun hareket edip etmedikleri denetlenmeliydi. Ġhracatın vergi
miktarını belirlemek üzere madenlere gidilmeliydi. Hüdavendigâr, Aydın Cezayir,
867
868
Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.321.
ġark, Nr. 117, s.1 (28 S 1291/16 Nisan 1874).
281
Trabzon, Yanya ve Selanik gibi madenleri artıĢ gösteren vilayetlerde daimî surette
maden mühendisleri bulundurulmalıydı869. Zira madenlerin “usûl-i zaptiyesinde”
mühendislere önemli görevler yüklenmiĢti870. Tabiatıyla bu görevler yeterli sayıda
uzman kiĢi istihdam edilmesiyle görülebilirdi.
Orman ve Maden Ġdâresi, önceki gibi ihtiyaç duyulan mühendislerin
Avrupa‟dan getirilmesine ise taraftar değildi. Nitekim en baĢta bir lisan problemiyle
karĢılaĢılmaktaydı. Getirtilecek olan mühendisler, devletin idare usûlüne ve
geleneğine yabancı olduklarından bir takım sıkıntılar çıkması da muhtemeldi.
Bununla beraber her biri için 6.000 ile 7.000 kuruĢ arasında değiĢen maaĢlar tahsis
edilmesi lazımdı. Bu da yüksek bir maliyet denemekti. Oysa devletin her Ģubesinde
“istihdama elveriĢli ehil ve erbap” yetiĢtirildiği gibi maden mühendisleri de ülkede
yetiĢtirilebilirdi. Bu bağlamda gerekliliği ayrıntılı bir Ģekilde belirtilen Maden
Mektebi‟nin, yapısı hakkında da bir ön çalıĢma yapılmıĢtı. Konu, mühendislerden
Prusyalı Mösyö Vays ile müzâkere edilmiĢ ve Vays tarafından, açılacak mektep
hakkında bir rapor hazırlanmıĢtı871. Mektep bu rapora göre Ģekillendi.
Vays, raporunda yüksek statüde bir maden mektebi açılmasının hâli hazırda
imkânsız olduğunu ifade etmekle beraber Avrupa‟ya öğrenci göndermenin
mahzurlarının da farkında olduğunu dile getirmekteydi. Bununla beraber memlekette
bulunan madenler için hiç olmazsa beĢ-altı maden mühendisine ihtiyaç olduğunu da
belirtmekteydi. Zira maden nizâmnamesinin hakkıyla uygulanabilmesi dolayısıyla
madenlerden daha fazla fayda sağlanabilmesi, yeterli sayıda mühendis istihdamına
869
BOA., Ġ.DH. 678/47276-3 (20 L 1290/11 Aralık 1873).
Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.330-331.
871
BOA., Ġ.DH. 678/47276-3.
870
282
bağlıydı. Bu nedenle Ģimdilik açılması mümkün olabilecek surette bir mektep,
ihtiyaca cevap verebilirdi. Burada verilecek iki senelik eğitimin ardından vilâyetlerde
maden mühendisliği hizmetini görebilecek ve maden nizamnâmesinin fenni
hükümlerini kontrol edebilecek derecede ikinci sınıf mühendisler yetiĢtirilebilirdi872.
3.7.1.Maden Mektebi’nin Yapısını Öngören Rapor
Rapora göre açılacak olan mektebin özellikleri ve yapısı ise 7 maddede açık
bir Ģekilde ifade edilmekteydi873. Buna göre mektebe rüĢdiyelerden Ģehadetnâmeli
veya dıĢarıdan bir miktar Arapça, Farsça, Hesap ve Coğrafya görmüĢ olanlar kabul
edileceklerdi. 18 ile 25 yaĢ arasında olması gereken öğrenci adaylarının, kendilerini
ifade edecek kadar da yazı bilmeleri gerekmekteydi. Ġmtihan ile seçilecek
öğrencilere, iki senede maden kontrolü, harita çıkarma ve cevherin mahiyetini
kavrama gibi temel madencilik bilgisi verilecekti. Bunun yanı sıra mektepte
yetiĢtirilecek öğrenciler, maden nizamnâmesinin hükümlerine göre mültezimleri ve
bunların Ģartnamelere göre hareket edip etmediklerini teftiĢ ederek rapor yazma iĢini
de göreceklerdi.
Orman ve Maden Ġdâresi bünyesinde açılacak olan mektebin birinci sene
dersleri, Hendese‟den Mesâha-yı Sütuh ve Fenn-i Müsellesât ve Takti„-i
Mücessemât, (geometriden yüzey ölçümü ve trigonometri), Hesap‟tan Cezr ve Ref„-i
Makadir (aritmetikten sayıların kök ve kuvvetleri) ile Ġlm-i Cebir ve Logaritma,
Topografya‟dan Tersim-i Harita (harita çıkarma), Fenn-i Madeniyât‟tan Ecnâs-ı
Maden Numuneleri (madeniyât fenninden maden cinslerinin örnekleri) ve Maden
872
Vays‟in açılacak mektep ile ilgili düĢünceleri ve lâyiha 27 Eylül 1873 tarihinde Maden Ġdâresi‟ne
takdim etmiĢtir. BOA., Ġ.DH. 678/47276-5.
873
BOA., Ġ.DH. 678/47276-6 (Maden Mektebi’ne Dâir Lâyiha’dır). Ayrıca bkz. Keskin, a.g.t., s.35-37.
283
Fenni‟nin Tarifi, Muhtasar Hikmet-i Tabi„iyye (kısa fizik) olacaktı. Ġkinci senede
okutulacak dersler ise Topografya Ameliyatı (topografya pratiği) ve Harita Tersimi
(harita çizimi), Fenn-i Tabakat-ı Arz‟ın Numuneleri Üzerine Tarifü‟l-Ahcâr (jeoloji,
taĢların tarifi), Fenn-i Kimya, Muhtasar Fenn-i Maden ve Muhtasar Ġzâbe-i
Madeniyât (kısa maden fenni ve madenleri eritme) dersleri olarak planlanmıĢtı.
Bu derslerden Hendese, Hesap, Topografya ve Kimya derslerinin rüĢdiye
mekteplerinde bulunan askerî zâbitandan bir veya iki münasip muallim tarafından
verilmesi öngörülmekteydi. Madeniyâtın fen kısımlarını, Türkçeye aĢina bulunan
Maden Ġdâresi mühendisleri okutacaklardı. Yazı dersleri ise Maden Kalemi
memurları tarafından öğretilecekti.
Mektepte birinci sene kristaller, bazı modeller ve taĢ numuneleri gibi derslere
yardımcı malzemelerin bulundurulması yeterli idi. Ġkinci sene ise kimyasal taĢlar,
fırın ve makine modelleriyle çeĢitli madenlerin numuneleri gerekecekti. Bu
malzemelerin toplam bedeli için bir defaya mahsus olmak üzere 200 adet Mecidiye
yüzlük altınına ihtiyaç olacaktı.
Ġki senelik eğitimin ardından imtihanı vererek mektepten mezun olanlar,
Ġstanbul‟da aylık 750, taĢraya gittiklerinde 1.500 kuruĢ maaĢ ile ikinci sınıf maden
mühendisi hizmetinde istihdam edileceklerdi.
Açılacak mektep, müdürün nezâreti altında olacak, eğitim süresi ve mekteple
ilgili diğer konular için bir talimatname hazırlanacaktı.
Mektebin hocalarına verilecek maaĢ ve diğer masraflar için tahmin edilen
15.000 kuruĢluk masraf, madenler hâsılatından tesviye edilecekti.
284
Tablo 3.22.Vays‟ın raporuna göre Maden Mektebi‟nde okutulması gereken dersler,
dersleri verecek olan hocaların maaĢları ve senelik masraf874
Ġkinci Sene Dersleri
Birinci Sene Dersleri
Aritmatik, Logaritma
Cebir, Trigonometri
Geometri, Çizim, Ölçme
ve Topografya
Fizik
Maden Fenni
Maden Kanunu ve Yazı
Dersi
Jeoloji
Topografya Pratiği
Kimya
Maden Fenni ve Maden
Eritme
Maden Kanunu ve Yazı
Dersi
Toplam
Muallimler
MaaĢ (KuruĢ)
Maden Ġdâresin‟de Memur
YüzbaĢı Yusuf Bey
Muallim Alınacak
_____
Muallim Alınacak
Maden BaĢ Mühendisi
Mösyö Vays
Maden Kalemi Memurları
400
_____
400
_____
800
Mektebin Aylık ve Senelik Gideri
Aylık (KuruĢ)
Alınacak Muallimlere Verilecek MaaĢ
(Bu Muallimler Haftada ĠkiĢer Gün Ders Vereceklerdir)
Gerektiğinde Alınacak Diğer Muallim ve Masraflar Ġçin
Toplam
Senelik Gider
800
450
12.50
15.000
Böylece Orman ve Maden Ġdâresi‟nin bu rapor doğrultusunda mektebin
açılma gerekçesini müzâkere ettiği tezkere, raporlarla beraber ġurâ-yı Devlet‟e
havale edildi. Konuyu görüĢen ġurâ-yı Devlet Nafia Dâiresi üyeleri ise mektebin
açılması noktasında Orman ve Maden Ġdâresi kadar iyimser değildiler875. Tezkerede
belirtilen birkaç noktada çekinceleri vardı. Bunlardan en önemlisi mektebe alınacak
öğrenciler ile ilgiliydi. ġurâ-yı Devlet‟e göre raporda belirtilen ilim ve fenlerin kısa
sürede okutulabilmesi için evvelâ öğrencilerin rüĢdiyelerde bu konulara giriĢ yapmıĢ
olmaları lazımdı. Aksi halde Maden Mektebi‟nde verilmesi düĢünülen eğitim
amacına ulaĢamazdı. Bir diğer mesele ise eğitimin madencilik fenniyle ilgili
kısmından kaynaklanmaktaydı. Orman ve Maden Ġdâresi‟nde madencilik eğitimini
verebilecek iki mühendis Mösyö Vays ve Dorez‟den baĢka kimse bulunmamaktaydı.
874
875
BOA., Ġ.DH. 678/47276-7. Ders isimleri sadeleĢtirilmiĢtir.
BOA., Ġ.DH. 678/47276-2 (30 ZA 1290/19 Ocak 1874).
285
Ancak aynı zamanda bu mühendisler, maden haritalarını kontrol etmek ve
onaylamak, rapor hazırlamak en önemlisi keĢfe çıkmak gibi iĢlere de memur idiler.
Dolayısıyla mektepteki vazifeleri bu gibi iĢlerin görülmesine mani olabilirdi. Son
olarak
ise
öğrencilerin
pratik
yapmadan
eğitimlerini
tam
manasıyla
tamamlayamayacakları ifade edilmiĢ ve bütün bu meselelerin, yeniden görüĢülmesi
istenmiĢti.
Orman ve Maden Ġdâresi ise mektepte birinci sene verilecek derslerin hepsi
için bir ön bilgiye gerek olmadığı, kendini ifâde edebilen, biraz matemaik ve
coğrafya bilgisine sahip öğrencilerin yeterli olacağı görüĢündeydi. RüĢdiyelerden
mezun olanların bu bilgilere sahip olduğu dile getirilmekteydi. Kaldı ki, öğrenciler
mektebe imtihanla alınacaklardı. Bu imtihanın sonucuna göre gerekli görülürse ilk
sene geometriye giriĢ dersi verilebilirdi. KeĢif iĢleri için ise mühendislerin ikisinin
birden taĢraya gitmesine gerek yoktu. Bir mühendis Ġstanbul‟daki görevleri
aksatmamak için sürekli olarak burada kalacaktı. Ayrıca mektepten mezun olan
öğrencilerin istihdamına ve mühendislerin nezâretinde pratik yapmalarına da bir
mani bulunmamaktaydı.
ġurâ-yı Devlet tarafından öne sürülen problemler ve bunların çözümlerini
içeren Orman ve Ma„adin Ġdâresi‟nin görüĢleri, Maliye Nezâreti tarafından da
incelendi. Netice itibariyle iki-üç senelik bir sürede, keĢif iĢlerine ve imtiyaz ile
iĢletilmekte olan madenlerin denetimine elveriĢli, ikinci sınıf maden mühendisi
yetiĢtirilmesi uygun görüldü876. 3 ġubat 1874 tarihli irâde ile de Maden Mektebi,
876
…Lâzım gelen derslerin sâye-i şevketvâye-i hazret-i şâhânede mekteb-i mezbûrda tedrisine kâfi buraca
muallim tedâriki ve ameliyât irâesi kâbil ve çend sene mukaddem küşâd olunan Orman Mektebi’nden
bi’l-imtihan çıkanlar şimdi ormanlarda müstahdem olub bu mektepden devletçe istifâde kılındığı
misüllü küşâd olunacak Maden Mektebi’nden dahi iki üç sene zarfında keşfiyatda ve imtiyaz ile
286
daha ziyade madenleri çoğalan vilâyetlerde istihdam edilecek mühendisler
yetiĢtirmek üzere, resmen kurulmuĢ oldu877.
Açıldıktan sonra mektebe, sınıf-ı sâni raddesinde mühendis yetiĢtirilmek ve
gerekli görüldüğü takdirde yüksek tahsil için Avrupa‟ya gönderilmek üzere sınavla
lüzumu mikdar, öğrenci alınacağına dair ilan verildi. RüĢdiye mezunu veya hariçten
biraz Arapça, Farsça, matematik, coğrafya ve kendini ifade edebilecek kadar kitâbet
öğrenmiĢ 18-25 yaĢ arası gençlerin giriĢ sınavına girebilecekleri duyruldu. Ġlan
gününden itibaren Maden ve Orman Ġdare-i Umûmiyesi‟ne yapılacak olan
baĢvuruların son kabul tarihi ise 13 Nisan 1874 idi878. Ancak bu tarihe gelindiğinde
Maden Mektebi‟nde okumak için müracaat eden öğrencilerin sayısı üç beĢ kiĢiden
ibaretti. Bu nedenle daha fazla öğrenci bulabilmek amacıyla yeniden ilanlar verildi
ve baĢvuru tarihi önce 7 Mayısa ardından879 Haziran ayı baĢına kadar uzatıldı880.
Öğrenci ve hocalar tedarik edildikten sonra eğitimin baĢladığı mektepte,
Madeniyât Fenni dersleri, Mösyö Vays tarafından okutulmaktaydı. 1875 tarihinde ise
Mekteb-i Harbiye öğrencilerinden olup, 11 sene önce Paris‟e Madeniyât eğitimi için
işletilmekte bulunan madenlerin teftiş-i ahvâlinde istihdâma elverişli ikinci derecede mühendis
yetişdirileceği mertebe-i tahkike vâsıl olmuşdur bu teşebbüs maden işlerinde kullanılmak üzere az
vakit zarfında cüz’i bir masrafla mehmâ emken istihdâma elverişli mühendis yetişdirmek maksad-ı
mühimmesine mebni olub… BOA., Ġ.DH. 678/47276-1 (7 Z 1290/26 Ocak 1874).
877
Maâdini tekessür iden vilâyâtda istihdâm olunmak üzere mühendis yetişdirilmek içün Ma‘âdin
Dâiresi’nde bir Maden Mektebi tesis ve teşkili…BOA., Ġ.DH. 678/47276 (15 Z 1290/3 ġubat 1874);
BOA., BEO., A.MKT.MHM.473/78 (20 Z 1290/8 ġubat 1874); Takvim-i Vekâyi, def‘a 1645 (20 M
1291/9 Mart 1874); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.591; Keskin, a.g.t., s.37.
878
Basiret, Nr. 1173, s.3 (20 M 1291/9 Mart 1874).
879
ġark, Nr. 119, s.2 (30 S 1291/18 Nisan 1874); Basiret, Nr. 1209, s. 3 (3 RA 1291/20 Nisan 1874).
880
ġark, Nr. 138, s.1 (10 R 1291/27 Mayıs 1874).
287
gitmiĢ olan Olimpiyos Efendi, bu dersin muallim muavinliğine tayin edildi881.
Geometri, Fizik ve Matematik dersleri ise 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı‟na kadar
Kolağası Tevfik Bey, Hüsnü Bey ve Ahmet ġükrü Efendi tarafından verildi882.
Tanzimat dönemi sonuna kadar idareciler mektepte verilen eğitimden
memnundu. Sınav zamanlarında öğrencilere hediyeler verilmekteydi. Ayrıca
mektebin 1876 tarihindeki imtihanları, Maliye Nazırı tarafından baĢarılı bulunmuĢ,
öğrencilerin performansından memnun kalınmıĢtı. Bu vesile ile Mösyö Vays‟a da
sarf etmiĢ olduğu gayret ve emeğine istinaden dördüncü rütbeden Osmanlı NiĢanı
verildi883.
Maden Mektebi, dönemin bütün mekteplerinde de görüldüğü üzere az süre ve
maliyetle acil ihtiyaçlara cevap verebilecek beklentiyle açılmıĢ bir mektepti. Bu
noktada iyi bir baĢlangıç olarak kabul edilse de dönemin siyasi Ģartları, özellikle de
Osmanlı-Rus savaĢı her alanda olduğu gibi bu mektebin de geliĢimini geciktirdi.
Eğitimde aksaklıklar meydana geldi. Buna rağmen 1880 yılına kadar açık kalan
mektep bu tarih itibariyle Orman Mektebi ile birleĢtirilerek Orman ve Ma„âdin
Mektebi adı altında öğrenci yetiĢtirmeye devam etti.
3.8.Müze Mektebi Açma TeĢebbüsü
Osmanlı Devleti‟nde eski-antik eserlerin toplanması, korunması baĢka bir
ifadeyle müzecilik fikrinin ortaya çıkıĢı 1847 yılına dayanmaktadır. Bu dönemde bu
konulara ilgi duyan Tophane-i Amire MüĢiri Damat Fethi Ahmet PaĢa‟nın, rastladığı
881
BOA., Ġ.DH. 699/48892 (17 S 1292/25 Mart 1875).
Aynı zamanda asker olan bu hocalar, cepheye gidince derslerde sıkıntılar çıkmıĢ ve Maden Ġdâresi
görevlilerinden Nuri Efendi ile Ohannes Efendi bu dersleri devam ettirmiĢlerdir. Keskin, a.g.t., s.37.
883
BOA., Ġ.DH. 716/50036 (10 M 1293/6 ġubat 1876).
882
288
çeĢitli devirlere ait eserleri Topkapı Sarayı‟nda Darphane bitiĢiğinde bulunan eski adı
Aya irini-Sent Ġren olan Harbiye Ambarı‟nda topladığı bilinmektedir884. PaĢa 1857
yılında vefat edince topladığı eserler bir süre temizlik ve güvenlik görevlilerinin
kontrolünde kalmıĢtır. 1866 yılında ise özellikle Avrupa‟nın Osmanlı topraklarında
bulunan eski eserler üzerindeki yoğun ilgisi, devlet adamlarını harekete geçirmiĢ ve
çeĢitli koruma tedbirleri alınmıĢtır. Ayrıca bir de müze açma giriĢiminde bulunulmuĢ
ve 1869 yılında hazırlıklara baĢlanmıĢtır. Ancak Mekteb-i Sultânî hocalarından
Mösyö Gold‟un müdürlüğüne tayin edildiği Müze-i Hümayun için uygun bir yer
tahsis edilemediği gibi eserlerin korunması ve sergilenmesi için ciddi bir çalıĢma da
yapılamamıĢtır885.
Osmanlı‟da müzecilik konusunda yapılan çalıĢmalar bu Ģekilde ağır
seyrederken, örnek alınan Avrupa‟nın baĢkentlerinde ise eski devirlere ait usûl ve
adetler ile ilgili bilgi edinmeye yardımcı olması bakımından müzeler tesis olunmuĢ,
külliyetli masraflar sarf edilerek her taraftan antik eserler toplanıp, sergilenmeye
baĢlanmıĢtı. Bu müzelere konulan çoğu önemli eser ise alınan izinlere istinaden veya
izinsiz olarak886 tarihi devirlerin merkezi olan Osmanlı kentlerinde yapılan
kazılardan çıkarılan eserlerdi. Söz gelimi 1854 yıllarında Musul civarında önce
Fransız ve ardından Ġngilizler tarafından yapılan kazılar neticesinde çıkarılan
kıymetli eserler Paris ve Londra müzelerine götürülmüĢtü. Yine 1870 yılında
Ġngilizlerin baĢlattıkları kazılarda Ayasoluk‟ta ortaya çıkan antik kalıntılar, parçalar
halinde sandıklara konularak Ġngiltere‟ye nakledilmiĢti. Osmanlı Devleti, bu gibi
884
Bkz.Kâmil Su, Osman Hamdi Bey’e Kadar Türk Müzesi, Ġstanbul, 1965, s.7-9.
Fatma Ürekli, Sanayi-i Nefîse Mektebi’nin KuruluĢu ve Türk Eğitim Tarihindeki Yeri, Ġstanbul
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ġstanbul, 1997, s.29-32.
886
Bkz. Gürsoy ġahin, “Avrupa‟nın Osmanlı Ülkesindeki Eski Eserlerle Ġlgili Ġzlenimleri ve Osmanlı
Müzeciliği”, A.Ü.D.T.C.F. Tarih AraĢtırmaları Dergisi, C.26, S.42, Ankara, 2007, s.104-108.
885
289
olayların önünü alabilmek amacıyla ilk olarak 1869 yılında bir takım etkili önlemler
almak üzere harekete geçmiĢ ve 7 maddeden oluĢan ilk Asâr-ı Atîka Nizamnâmesi
hazırlanmıĢtı. Özel mülk içinde bulunan eserleri mülk sahibine bırakan, sikkeler
hariç eserlerin yurt dıĢına çıkarılmasına yasak getiren lakin yurt içerisinde alım
satımı serbest bırakan, devletlerin teĢebbüsünü ise padiĢahın özel iznine bağlayan
nizamnâme pek etkili olamadı. Zira açığa çıkartılan eserler gizlice yurt dıĢına
çıkarılmaktaydılar887. 1874 yılına gelindiğinde ise güncel ve geniĢ kapsamlı yeni bir
nizamnâme yayımlandı888. Ancak yeni Asâr-ı Atîka Nizamnâmesi kazıları
sınırlandırmak için bazı Ģartlar getirmiĢse de bu fertlere yönelik olmuĢ889, devletlerin
ayrıcalığına son verilememiĢti890. Bunun sebebi ise Osmanlı Devleti‟nin kendisi ilgi
göstermediği gibi tarihin keĢfine meraklı olan diğer devletlere de engel olduğunun
iddia edilmesiydi. Bu ayrıcalığa son verilmesi baĢka bir ifadeyle iltimasın
savuşturulması ise devletin tarihi eserlere önem vermesine ve bunu ülke içinde ve
dıĢında bildirmesine bağlıydı. Bunun için evvelâ müstakil bir müze kurulması
gerekmekteydi891. Ayrıca eski eserler, imâretler ve tarihi bilgilerden ipuçları
yakalayarak antik kalıntıların çıkarılabileceği kazı alanlarını belirleyebilecek ve
çalıĢmaları buna göre yürütebilecek donanımlı kimseler yetiĢtirilmeliydi. Zira bu
dönem itibariyle ülkenin değiĢik yerlerinde araĢtırma ve kazıya teĢebbüs edilecek
olsa, iĢ görebilecek bilgiye sahip hiç kimse bulunmamaktaydı. Dolayısıyla da yine
887
Hüseyin Karaduman, “Belgelerle Ġlk Türk Asar-ı Atika Nizamnâmesi”, Belgeler, C.XXV, S.29,
Ankara, 2004, s.78-83.
888
36 maddeden oluĢan nizamnâme için bkz. Düstûr, Birinci Tertip, C.III, s.426-430 (20 S 1291/8 Nisan
1874).
889
Madde 7. Düstûr, Birinci Tertip, C.III, s.426.
890
891
…İlan olunan kanun ve nizam ahkâmınca badezin hafriyat ve taharriyât bazı şerâit ile mümkün
mertebe tahdid kılınmış ise de bu suret ahad ve efrad taraflarından icrâ olunacak hafriyata mahsus
olarak devletler taraflarından vaki olacak iltimasâtın şimdilik reddi tarafına gidilmeyüb…
Topkapı Sarayı‟nda bulunan Çinili KöĢk restore edilmiĢ ve 1880 yılından itibaren müze olarak
kullanılmaya baĢlanmıĢtır.
290
ülke dıĢından uzman kimseler getirtilmek zorunda kalınacaktı. ĠĢte Maârif Nezâreti,
bu pozisyona düĢülmemesi için Bâbıâlî‟ye Mekteb-i Sultânî‟den mezun olanlar veya
dıĢarıdan Fransızca, Latince ve Rumca bilenler arasından 12 kiĢi seçilerek 200‟er
kuruĢ maaĢ bağlanmasını ve Müze Müdürü Mösyö Detye (Detheir) mahiyetine
verilerek bir mektep teĢkiliyle iki yıllık süresince eğitimden geçirilmelerini teklif etti.
Mektepte verilecek eğitimin temelini eski eserler ve madeni paralar dersiyle beraber
pirinç ve mermerden yapılmıĢ eser kalıntılarının alçıdan resimlerini almak, resim ve
fotoğraf sanatı derslerinin oluĢturması planlanmıĢtı. Müze-i Hümâyun adına
yapılacak araĢtırma ve kazılarda görev almak, kazı alanlarını keĢf ve kontrol etmek,
ahali tarafından yapılacak olan kazılara nezâret etmek ve bazı vilâyet merkezlerinde
komiser olarak görevlendirilmek üzere uygun maaĢla -yalnız bu mektepten mezun
olanların- istihdam edilmeleri kararlaĢtırılmıĢtı. Mektepte sürekli olarak 12 muvazzaf
(asil) öğrenci ile yeteri kadar yedek öğrenci bulunması ve gerektiği takdirde
muvazzaf öğrencilerin yerlerine yedek öğrenciler içerisinden en kıdemlisinin
alınması da Meclis-i Maârif tarafından karara bağlanmıĢtı. Mektebin düzeni ve teĢkili
hakkında 16 maddeden oluĢan bir de nizamnâme hazırlanmıĢtı892.
892
BOA., Ġ.DH. 696/48663-2 (10 L 1291/20 Kasım 1874); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.709-711; Su, a.g.e.,
s.29-31.
291
Tablo 3.23.Müze Mektebi Nizamnâmesi893
Madde
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
Müze Mektebi Nizamnâmesi
Ġçerik
Ġstanbul‟da eski eserler ilmine mahsus olmak üzere Maârif Nezâreti idaresi altında bir
mektep kurulacaktır.
Mektebe gerektiği takdirde sayısı arttırılmak üzere Ģimdilik 12 öğrenci alınacaktır.
Alınacak öğrencilerin Fransızca, Eski Yunanca, Latince ve Türkçe lisanları ile genel tarih
ve coğrafyayı layıkıyla bilmeleri Ģarttır.
Mektep Müze-i Hümâyun içerisinde açılacak olmakla beraber Ģimdilik Maârif Nezâreti
dâiresinde bulunacaktır.
Mektebin eğitim süresi iki sene olup, bu süre zarfında öğrencilere eski eserler ve madeni
paralar, resim, tasvirlerin alçıyla resmini alma ve aynısının fotğrafını çıkarma ve çeĢitli
taĢlar ile ilgili dersler okutulacaktır.
Biri eski eserler ve madeni paralar dersini vermek ve müdüre her konuda yardımcı olmak
diğer ikisi alçı ve fotoğraf usûllerini öğretmek üzere toplam üç hoca görevlendirilecektir.
Hocalar için yıllık 48.000 ve diğer görevliler için aylık 2.000 kuruĢ ödenek alınacaktır.
Öğrencilere, eğitim aldıkları süre içerisinde ihtiyaçlarını görmeleri için aylık 200‟er kuruĢ
maaĢ bağlanacaktır.
Eğitim, tatil olan Cuma ve Pazar günleri hariç haftada beĢ gündür. Sabahları teorik dersler
verilecek, öğleden sonraları ise müze içerisindeki eski eserler üzerinde pratik yapılacaktır.
Bazı günlerde ise madeni paralarla ilgili bilgiler verilecektir.
Öğrenciler sene sonunda Ġstanbul‟a yakın olan antik bir bölgeye gönderilerek kurallarına
göre aĢtırma ve kazı pratiği yapmaları sağlanacaktır.
AraĢtırma ve kazı alanı öğrencinin sayısına göre taksim edilecek, her öğrenci görev aldığı
alanda meydana çıkaracağı eserin değeri nisbetinde ödüllendirilecektir.
Eğitimini tamamlayan öğrenciler, devlet tarafından yürütülecek kazı iĢlerinde, tahkik
memuriyetlerinde ve Müze-i Hümâyun‟na ait çeĢitli görevlerde istihdam edileceklerdir.
Eğitimini tamamlamadan mektebi terk edenlerden, mektepte bulundukları süre zarfında
ödenen maaĢlar geri alınacaktır.
Mektebe mülâzım (yedek) sıfatıyla devam etmek isteyen öğrenciler olur ise kontejyan
20‟yi geçmemek Ģartıyla kabul edilecekler ancak bu öğrencilere maaĢ verilmeyecektir.
Mülâzım öğrenciler içerisinden iki yıllık eğitimi tamamlayarak mezun olanlar, asil
öğrencilere devlet tarafından tanınan istihtam ayrıcalığından yararlanacakları gibi eski
eserleri aramak için devletten izin alan müteĢebbislerle beraber de çalıĢabileceklerdir.
Asil öğrenciler içerisinden mektepten ayrılanlar olursa, boĢalan kadrolara mülâzım
öğrenciler içerisinden en kıdemli ve bilgilisi alınacaktır.
Maârif Nezârete‟nin teklifi mektebin nizamâmesi ile beraber Bâbıâli‟ye arz
edildi. Bâbıâlî ise böyle bir mektebin faydalı olacağına kanaat getirmekle beraber
nizamnâmeyi de yeterli buldu. 4 Ocak 1875 tarihinde de mektebin açılmasıyla ilgili
çalıĢmaların baĢlatılmasına padiĢah tarafından onay verildi894. Ancak masrafları için
Maârif Nezâreti bütçesi, müze ödeneğinden 90.000 kuruĢ ayrılan mektep895 kâğıt
üzerinde kaldı.
893
BOA., Ġ.DH. 696/48663-3.
BOA., Ġ.DH. 696/48663 (26 ZA 1291/4 Ocak 1875).
895
BOA., MF.MKT 45/45 (22 ZA 1293/9 Aralık 1876).
894
292
SONUÇ
II. Mahmut ile baĢlayan ve Tanzimat dönemi ile ifadesini bulan Osmanlı
Devleti‟nin yapısal reform süreci, birçok yeniliğin yanında nitelikli insan gücü
ihtiyacını da beraberinde getirmiĢtir. Bu ihtiyacın karĢılanması için ise ülkede,
Batı‟nın modern devletlerinde gözlemlendiği gibi bilimsel yaklaĢımın, dolayısıyla
çağdaĢ eğitimin etkinlik kazanması kaçınılmaz hale gelmiĢtir. Bu düĢünce ilk defa,
1838 yılında kurulan Meclis-i Umûr-ı Nafia tarafından dile getirilmiĢ ve toplumların
bu dünyadaki refahı için bilimin ne denli önem arz ettiği meclisin raporunda ifade
edilmiĢtir. Meclis-i Nafia tarafından öne sürülen fikirler ve takip eden süreçte alınan
kararlar ise Osmanlı‟da genel anlamda modern eğitimin baĢlangıç noktası olmuĢtur.
Ancak belirli bir plan ve programın öngörülmediği, reformları uygulamak bir yana
onları anlayacak kadroların eksikliği ve mâli sıkıntılar her alanda olduğu gibi meslekî
eğitimdeki dönüĢümü pratik ihtiyaçlar doğrultusunda, farklı alan ve zamanlarda
gündeme getirmiĢtir.
Bu bağlamda Tanzimat döneminde meslekî eğitimin, pragmatist yaklaĢımla
Ģekillendiği görülmektedir. Reformlardan hızlı netice alma kaygısı ile tecrübesizlik,
bir plan ve program gözetilmesini engellemiĢtir. Nitekim Telgraf ve Orman
mektepleri örneğinde görüldüğü üzere gerektiği sayıda personel yetiĢtirme düĢüncesi
eğitimde süreklilik sağlanmasını engellemiĢtir. Bunun yanı sıra en az orta dereceli
olan meslek okullarına yeterli bilgi düzeyine sahip öğrenci bulmak hep problem
olmuĢtur. Aynı Ģekilde vizyon sahibi çağdaĢ eğitimcilerin yokluğu da önemli bir
sorun olarak baĢ göstermiĢtir.
Ġlk açıldıkları zamanlarda öğretmen ve memur okulları gerek öğrenci ve
gerekse eğitimci açısından medresenin güdümünden kurtulamamıĢlardır. Bu durum
zayıflayarak ta olsa devam etmiĢ, eğitimin gelenekten kopmasını zorlaĢtırmıĢ ve
dönüĢümün yavaĢ ilerlemesine yol açmıĢtır. Diğer taraftan mesleki-teknik eğitim
veren bazı okulların ilk eğitimcileri çeĢitli alanlara yönelik reformlar çerçevesinde
yurt dıĢından getirtilen uzmanlardan oluĢmuĢtur. Bu uzmanlar ise haliyle kendi ana
dillerinde eğitim vermiĢler, dolayısıyla öngörülen eğitim süresi uzamıĢ, maliyet
artmıĢ ve verimlilik azalmıĢtır. En önemlisi yabancı dilde eğitim veren okullara dil
bilen bir yana, temel ilköğretim bilgilerine sahip öğrenci dahi bulmakta zorluk
çekilmiĢtir. Bu nedenledir ki, Ziraat Mektebi‟nin ilk öğrencileri Tıbbiye‟den
alınırken Orman Mektebi‟ne Tercüme Odası çalıĢanlarından öğrenci tedarikine
gidilmiĢtir.
Öte yandan yeni tanıĢılan ilimlere yönelik Türkçe literatürün Tanzimat
döneminde henüz oluĢum aĢamasında olduğu ve ders gereçlerinin yetersizliği göze
çarpmaktadır. Meslekî-teknik eğitim veren bazı okullar daha ziyade tek sınıflı kurslar
Ģeklinde organize edilirken hemen bütün okullarda eğitim hizmeti, sık sık değiĢtirilen
ve farklı kurumlara ait geçici binaların eğitime elveriĢsiz odalarında neredeyse
seyyar bir Ģekilde görülmüĢtür. Bu durum ise okulların tam anlamıyla kurumsal
niteliğe sahip olmalarına engel olmuĢtur. Özellikle ilk dönemlerde mezun olan
öğrencilerin istihdam edilmesinde de çeĢitli sorunlar yaĢandığı görülmektedir. Orman
Mektebi‟nin az sayıdaki ilk mezunları tayin edilmek için uzun süre bekletilirken,
hariçten atamalar memur okullarına olan rağbetin azalmasına yol açmıĢtır. Benzer
sorunlar bazı dönemlerde Dârülmuallimîn mezunlarının tayininde de ortaya
çıkmıĢtır.
294
Devlet ise farklı kurumlar tarafından açılan ve organize edilen okulların
ihtiyaçlarını karĢılayamayacak derecede ekonomik sıkıntı içerisinde bulunmaktadır.
Özellikle Kırım SavaĢı‟nın getirdiği borç yükü nedeniyle okulların açılmasını
sağlamak ve idarelerini sürekli kılmak için yeterli ödenek bulmakta zorluk
çekilmiĢtir. Ġstanbul Sanayi Mektebi‟nin açılmasının yaklaĢık altı yıl ötelenmesi,
Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın açıldıktan çok kısa bir süre sonra kapatılması,
vilayetlerde darülmuallimin-i sıbyanlar açma projesinin neticesiz kalması ve yaĢanan
daha birçok olumsuzlukta birinci etken ekonomik sıkıntılardır. Öyle ki, Tanzimat
döneminin sonuna doğru mali çöküntü doruğa ulaĢmıĢtır.
Kısacası geçiĢ sürecinde yaĢanan bütün problemler meslek okulları özelinde
kendini göstermiĢtir. Ancak bütün bu olumsuzluklara rağmen, baĢlangıçlar
döneminin eserleri olan bu kurumların, birer örnek olarak çağdaĢlaĢmaya katkı
sağladıkları tartıĢma götürmemektedir. Zira Tanzimat reformlarını etkili bir Ģekilde
uygulamak düĢüncesiyle devlet dairelerine sistemli olarak “münevver” memurların
yetiĢtirilmesinde ve memuriyetin bir standarda kavuĢmasında memur okulları önemli
rol oynamıĢlardır.
Ġlk ve orta öğretim kurumlarına yetkin öğretmenler kazandırmak suretiyle
daha hazır ve donanımlı bir neslin yetiĢtirilmesine Dârülmuallimîn ve sonradan
açılan Ģubeleri ön ayak olmuĢtur. Yine -Tanzimat döneminde çok baĢarılı bir grafik
çizemediyse de- kadınların döneme göre üst düzeyde eğitim almalarında ve
öğretmenlik
mesleği
dolayısıyla
sosyal
pozisyonlarının
değiĢiminde
Dârülmuallimât‟ın katkısı büyüktür. Aynı zamanda bu okuldan mezun olarak
295
öğretmenlik görevine baĢlayan kadınlar, eğitim almak ve çalıĢma hayatına girmek
isteyen hemcinslerine de cesaret vermiĢlerdir.
Meslekî-teknik eğitim kurumlarından Ziraat Mektebi, modern tarım alet ve
edevatının ülkeye getirtilmesine ve bilimsel olarak kullanılmasına öncülük etmiĢtir.
Islah edilmiĢ çeĢitli tarımsal ürün tohumlarının ithal edilmesine yine Ziraat Mektebi
vesile olmuĢtur. Ayrıca mektep, hayvancılığın geliĢtirilmesi yönünde profesyonel
adımların atılmasına da katkıda bulunmuĢtur.
Uzman mühendis ve memurlar yetiĢtirilerek, ormanların muhafazası ve
verimli kullanılmalarının sağlanması, ormancılık ilminin Türkçe literatüre sahip
olması Orman Mektebi‟nin açılmasıyla baĢarılabilmiĢtir. Nitekim mektepte yetiĢen
ilk öğrenciler, hocalarının ders notlarını ve yabancı eserleri çevirerek sonraki
öğrencilerin önemli bir sıkıntısını gidermiĢlerdir. Ayrıca bu mektebin baĢarısı aynı
kurum bünyesinde bir de Maden Mektebi açılmasına referans olmuĢtur. Gerek
Orman Mektebi‟nde ve gerekse daha geç faaliyete giren Maden Mektebi‟nde yetiĢen
yerli uzmanlar, ülkenin bu alanlarda yabancı iĢgücüne olan bağımlılığının azalmasına
da yardımcı olmuĢlardır.
Fünûn-ı Telgrafiye Mektebi‟nin yine yabancı uzmanlara olan gereksinimin
ortadan kaldırılmasında ve gerekli operatör ile yöneticilerin yetiĢtirilmesinde rolü
büyüktür. Mektep çok uzun ömürlü olmasa da kapanmasının ardından haberleĢme
özelinde teknik bilgi ve beceriye sahip nitelikli personelin okul dıĢında
yetiĢtirilemeyeceğinin anlaĢılmasını sağlamıĢtır. Dolayısıyla hızla geliĢmeye devam
eden haberleĢme kurumuna personel yetiĢtirilmesi iĢine Posta ve Telgraf Mektebi‟nin
açılmasıyla yeni bir eğitim kurumu bünyesinde devam edilmiĢtir. Telgraf
296
teknolojisinin bilimsel olarak öğrenilmesi ve kullanılması her iki mektep sayesinde
olmuĢtur.
Islahhânelerin açılması ve yaygın hale gelmesi ile Ġstanbul Sanayi
Mektebi‟nin faaliyete geçmesi, politik avantajların yanı sıra küçük yaĢta kimsesiz
kalmıĢ, suça karıĢmıĢ veya meslek sahibi olmak isteyen yüzlerce çocuğun donanımlı
olarak topluma kazanmalarına yardımcı olmuĢtur. Bununla birlikte eğitim ve üretim
faaliyetleriyle ön plana çıkan bu çok yönlü ve amaçlı kurumlar ülkenin sanayi
alanında geliĢme göstermesinde de önemli rol oynamıĢlardır. Gerek ıslahhânelerde
ve gerekse Sanayi Mektebi‟nde verilen teorik ve pratik eğitim ile sanayi ürünlerinin
modern metotlarla üretilmesi sağlanmaya çalıĢılmıĢtır. Ayrıca bu kurumların
atölyelerinde üretilen kaliteli ve ucuz ürünlerin piyasaya sürülerek, esnafı rekabete
dolayısıyla kendini güncellemeye teĢvik ettiği de görülmektedir. Modern makinelerin
ithal edilerek teknoloji transferinin gerçekleĢtirilmesinde, yurt dıĢına öğrenciler
gönderilmek suretiyle çağdaĢ meslekî-teknik eğitim sisteminin öğrenilmesinde ve
ülkedeki eğitim kurumlarında uygulanmasına çalıĢılmasında yine sanayi okullarının
etkisi büyüktür.
Devlet kurumlarında istihdam edilecek kimselerin meslek okulları mezunları
arasından seçilmesine öncelik verilmesine çalıĢılması ise bir yandan söz konusu
okulları cazip hale getirirken diğer yandan devlet kurumlarına ait çeĢitli
memuriyetlere az sayıda da olsa modern manada eğitim almıĢ nitelikli personellerin
tayin edilmesine imkân tanımıĢtır. Sonuç olarak çalıĢmamız içerisinde yer alan
meslek okullarının, dönemin ifadesiyle birer “numune” olarak ve Ģartlar göz önüne
alındığında modernleĢme sürecinde baĢarı kaydettiklerini ifade etmek mümkündür.
297
KAYNAKÇA
1-ArĢiv Kaynakları
BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi
a.Bâbıâlî Evrak Odası (BEO)
Sadâret Âmedi Kalemi (BEO., A.AMD.)
Sadâret Divân Kalemi (BEO., A.DVN.)
Sadâret Mektûbî Kalemi (BEO., A.MKT.)
Sadâret Divan Kalemi Düvel-i Ecnebiye (BEO., A.DVN.DVE.)
Sadâret Mektûbî Kalemi Mühime Odası (BEO., A.MKT.MHM.)
Sadâret Mektûbî Kalemi Meclis-i Vâlâ (BEO., A.MKT.MVL.)
Sadâret Mektûbî Kalemi Nezâret ve Devâir (BEO., A.MKT.NZD.)
b. Bâbıâlî Evrak Odası, Ayniyât Defterleri (BEO., AYN.d)
Nr.1068, 1069, 1071.
c. Bâbıâlî Evrak Odası, Nezâret Gelen Giden Defterleri (BEO., N.GG.d)
Nr. 390, 395.
d.Cevdet Tasnifi
Belediye (C.BLD.
Dâhiliye (C.DH.)
Ġktisat (C.ĠKTS.)
Maârif (C.MF.)
Maliye (C.ML.)
e.Hazine-i Hassa Defterleri (HH.d)
Nr. 68, 69, 264, 617, 13806.

Kullanılan defter ve belgelerin referans numaraları ve tarihleri ilgili dipnotlarda gösterilmiĢtir.
f.Hariciye Nezâreti Evrakı
Hariciye Nezâreti Mektûbî Kalemî (HR.MKT.)
Hariciye Nezâreti Tercüme Odası (HR.TO.)
g.Ġrâde Tasnifi
Ġrâde Dâhiliye (Ġ.DH.)
Ġrâde Hariciye (Ġ.HR.)
Ġrâde Meclis-i Mahsus (Ġ.MMS.)
Ġrâde Meclis-i Vâlâ (Ġ.MVL.)
Ġrâde Mesâil-i Mühimme (Ġ.MSM.)
Ġrâde ġûra-yı Devlet (Ġ.ġD.)
Ġrâde Eyâlet-i Mümtaze Girid (Ġ.MTZ.GR.)
h.Maârif Nezâreti Evrakı
Maârif Nezâreti Mektûbî Kalemi (MF.MKT.)
i.Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d)
Nr. 8999, 9264, 10572, 10586, 13526.
j.Meclis-i Tanzimat Defterleri
Nr.2, 3.
k.ġûra-yı Devlet Belgeleri (ġD.)
Maârif
l. Yıldız Tasnifi
Yıldız Parakende Evrakı Maârif (Y.PRK.MF.)
Yıldız Esas Evrakı (Y.EE.)
m.Ticaret, Nafia, Ziraat, Orman, Maadin Nezâretleri Defterleri (T.)
Nr.82, 113.
299
2-Gazeteler
Basiret
Ceride-i Havâdis
Takvim-i Vekâyî
ġark
Diyarbekir (Vilâyet Gazetesi)
Tuna (Vilâyet Gazetesi)
3-Yazma Eserler
Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, (T.T.K.).
4-YayınlanmıĢ Eserler
Düstûr, Tertib-i evvel, Cild-i sâni (C.II), Ġstanbul, 1289.
Düstûr, Tertib-i evvel, Cild-i sâlis, (C.III), Ġstanbul, 1289.
Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniye; H.1269, H.1270, H.1271, H.1272, H.1273,
H.1274, H.1275, H.1276, H.1277, H.1278, H.1279, H.1280, H.1281, H.1282,
H.1283, H.1284, H.1285, H.1286, H.1287, H.1288, H.1289, H.1290, H.1291,
H.1292, H.1293, H.1295.
Salnâme-i Maârif-i Umûmiye, H.1318.
Salnâme-i Vilâyet-i Adana, H.1287.
Salnâme-i Vilâyet-i Bosna, H.1290.
Salnâme-i Vilâyet-i Diyarbekir, H.1287, H.1288, H.1299.
Salnâme-i Vilâyet-i Erzurum, H.1288, H.1291.
Salnâme-i Vilâyet-i Girid, H.1293.
Salnâme-i Vilâyet-i Haleb, H.1288.

Atıfta bulunulan gazetelerin numara ve tarihleri ilgili dipnotlarda gösterilmiĢtir.
300
Salnâme-i Vilâyet-i Kastamonu, H.1287, H.1293.
Salnâme-i Vilâyet-i Sivas, H.1287, H.1288, H.1289.
Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, H.1286, H.1293.
5-AraĢtırma ve Ġncelemeler
Abadan, Yavuz, “Tanzimat Fermanının Tahlili”, Tanzimat I, M.E.B., Ġstanbul,
1999, s.31-58.
Abdurrahman ġeref, Tarih Musahabeleri, Baskıya Hazırlayan: EĢref EĢrefoğlu,
Kavram Yayınları, Ġstanbul, 1978.
Adıvar, A. Adnan., Osmanlı Türklerinde Ġlim, Remzi Kitabevi, Ġstanbul, 1970.
Adıvar, A.Adnan, “Bir Asır Evvel Bugün Dârülmuallimîn”, Yeni Bilgi, C.II/11, 1
Nisan 1948, s.2-4.
Ahmet Lütfi Efendi, “Tanzimat‟tan Sonra Türkiye‟de Maârif TeĢkilatı”, Türk
Tarihi Encümeni Mecmuası, Cüz 13:18, Devlet Matbaası, Ġstanbul, 1927,
s.302-317.
_______ Vaka-Nüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, Yayına Hazırlayan: Münir
Aktepe, C.X, T.T.K., Ankara, 1988.
_______ Vaka-Nüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, Yayına Hazırlayan: Münir
Aktepe, C.XII, T.T.K., Ankara, 1989.
Ahmet Mithat Efendi, Üss-i Ġnkılâp, C.I, (Yayına hazırlayan: Tahir Galip Seratlı),
Selis Kitaplar, Ġstanbul, 2004, s.75.
Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin Ġktisadî ve Ġçtimaî Tarihi II (1453-1559), BarıĢ
Yayınları, Ankara 1999.
Akyıldız, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez TeĢkilatında Reform, Eren
Yayıncılık, Ġstanbul, 1993.
301
_______ Osmanlı Bürokrasisi ve ModernleĢme, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 2004.
Akyüz, Yahya, Türkiye’de Öğretmenlerin Toplumsal DeğiĢmedeki Etkileri
1848-1940, Doğan Basımevi, Ankara, 1978.
_______ “Dârülmuallimîn‟in Ġlk Nizamnâmesi Önemi ve Ahmet Cevdet PaĢa”, Milli
Eğitim, S.95, Ankara, Mart 1990, s.3-20.
_______ “Ġlköğretim YenileĢme Tarihinde Bir Adım: Nisan 1847 Talimatı”, OTAM,
S.5, Ankara, 1994, s.1-47.
_______ “Öğretmen Okulu DıĢından Ġlk Kez Öğretmen Atanmasına ĠliĢkin Orijinal
Belgeler (1860-1861) ve Tarihi GeliĢim”, Milli Eğitim, S.137, M.E.B.,
Ankara, Ocak-ġubat-Mart, 1998, s.6-16.
_______ “Osmanlı Son Dönemi‟nde Kızların Eğitimi ve Öğretmen Faika Ünlüer‟in
YetiĢmesi ve Meslek Hayatı”, Milli Eğitim Dergisi, S.143, TemmuzAğustos-Eylül, 1999, s.12-32.
_______ “Öğretmenlik Mesleği ve Osmanlı‟da Kadın Öğretmen YetiĢtirilmesi”,
Tarih ve Toplum, S.195, Mart 2000, s.31-43.
_______ Osmanlı‟da Ġlk Açılan Öğretmen Okulları, Toplumsal Tarih, S.105,
Ġstanbul, Eylül 2002, s.62-66.
_______ “Osmanlıda Kadın Öğretmenli Ev Sıbyan Mektepleri, OTAM, S.15,
Ankara 2004, s.1-12.
_______ Türk Eğitim Tarihi, Pegem A Yayıncılık, (10. Baskı) Ankara, 2006.
_______ “Türkiye‟de Öğretmen YetiĢtirmenin 160. Yılında Dârülmuallimîn‟in Ġlk
Yıllarına Toplu ve Yeni Bir BakıĢ” OTAM, S.20, Ankara, 2009, s.16-58.
Ali Haydar Mithat, Mithat PaĢa’nın Hayat-ı Siyasiyesi, Hidemâtı, ġehadeti,
Kahire, 1322.
302
Alkan, Mehmet Ö., Tanzimat’tan Cumhuriyet’e ModernleĢme Sürecinde Eğitim
Ġstatistikleri 1839-1924, T.C. BaĢbakanlık Devlet Ġstatistik Enstitüsü,
Ankara, 2000.
_______ “Ġmparatorluk‟tan Cumhuriyet‟e ModernleĢme ve Ulusçuluk Sürecinde
Eğitim”, Osmanlı GeçmiĢi ve Bugünün Türkiye’si, (Derleyen: Kemal H.
Karpat), Bilgi Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul, Haziran 2004, s.73-242.
Altın, Hamza, “1869 Maarif-i Umûmiye Nizamnamesi ve Öğretmen YetiĢtirme
Tarihimizdeki Yeri”, F.Ü. Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, C.13:1, Elazığ, 2008,
s.276-279.
Antel, Sadrettin Celâl, “Tanzimat Maarifi”, Tanzimat I, M.E.B., Ġstanbul, 1999,
s.441-462.
Ata, Bahri, The Transfer of Telegraph Technology to the Otoman Empire in the
XIXth
Century,
Boğaziçi
Üniversitesi
Sosyal
Bilimler
Enstitüsü,
BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ġstanbul, 1997.
Atuf, Nafi, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, (Birinci BasılıĢ),
Milliyet Matbaası, Ġstanbul, 1930.
Ayas, Nevzad, Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitimi KuruluĢlar ve Tarihçeler,
M.E.B. Basımevi, Ankara, 1948.
Balcı, Sezai, Osmanlı Devleti’nde Tercümanlık ve Bab-ı Ali Tercüme Odası,
Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Yakınçağ) Anabilim
Dalı (BasılmamıĢ Doktora Tezi), Ankara, 2006.
_______ “Osmanlı Devleti‟nde ModernleĢme GiriĢimlerine Bir Örnek: Lisan
Mektebi”, D.T.C.F. Tarih AraĢtırmaları Dergisi, CXXVII, S.44, Ankara,
Eylül 2008, s.77-98.
303
Baltacı, Cahid, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, C.I, Marmara
Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, Ġstanbul, 2005.
Berker, Aziz, Türkiyede Ġlk Öğretim, M.E.B., Ankara, 1945.
Berkes, Niyazi, Türkiye’de ÇağdaĢlaĢma, Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul, 2004.
Beydilli, Kemal, Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne
Mühendishâne Matbaası ve Kütüphânesi, 1776-1826, Eren Yayıncılık,
Ġstanbul, 1995.
Bilim, Cahit Yalçın, Tanzimat Devri’nde Türk Eğitiminde ÇağdaĢlaĢma,
Anadolu Üniversitesi Yayınları, EskiĢehir, 1984.
_______ “Tercüme Odası”, OTAM, S.1, Ankara, Haziran 1990, s.29-43.
Bingöl, Sedat, “Mekteb-i Mülkiyenin Bir ġubesi: Bosna‟dan Sabah Mektebinin
AçılıĢı ve KuruluĢ Talimatları” Mülkiye, C.XXV, S.229, s.339-352.
Bricogne, A., Türkiyede Ormancılık Heyeti, (Çeviren: Fahri Bük), Ziraat Vekâleti
Orman Umum Müdürlüğü NeĢriyatı, Ankara, 1940.
Cevdet PaĢa, Tarih-i Cevdet, C.XI, Matbaa-yı Osmaniye, Dersaadet, 1309.
_______ Tarih-i Cevdet, C.XII, Matbaa-yı Osmaniye, Dersaadet, 1309.
_______ Tezâkir, 1-12, (Yayınlayan: Cavit Baysun), T.T.K., Ankara, 1991.
_______ Tezâkir, 40-Tetimme, (Yayınlayan: Cavit Baysun), T.T.K., Ankara, 1991.
_______ Belâgat-ı Osmaniyye, (Hazırlayanlar: T. Karabey, M. Atalay) Akçağ
Yayınları, Ankara, 2000.
Clark, Edward C., “Osmanlı Sanayi Devrimi”, (Çeviren: Yavuz Cezar), Tanzimat,
DeğiĢim Sürecinde Osmanlı Ġmparatorluğu, Ed. Halil Ġnalcık/Mehmet
Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınevi, Ankara, 2006, s.467-480.
304
Çadırcı, Musa, “Cevdet PaĢa‟nın Medreselerle Ġlgili GörüĢleri”, Ahmet Cevdet PaĢa
(1823-1895), (Sempozyum 9-11 Haziran 1995), Vefatının 100. Yıl
Armağanı, Ankara, 1997, s.79-84.
_______ Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik
Yapısı, T.T.K., Ankara, 1997.
Çağatay, NeĢet, “Tanzimat ve Türk Eğitimi”, Mustafa ReĢid PaĢa ve Dönemi
Semineri Bildiriler, (Ankara 13-14 Mart 1985), T.T.K., Ankara, 1994, s.5364.
_______ Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, T.T.K., Ankara, 1997.
Davison, Roderic H., “Osmanlı Türkiyesi‟nde Batılı Eğitim”, (Çeviren: Mehmet
Seyitdanlıoğlu), Belleten, C.LII/200, T.T.K., Ankara, Ağustos, 1987, s.10311044.
_______ “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Elektrikli Telgrafın Kurulması”, OsmanlıTürk Tarihi 1774-1923, (Çev.Mehmet Moralı), Alkım Yayınevi, Ġstanbul,
2004, s.193-232.
_______ Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Reform 1856-1876, (Çeviren: Osman
Akınhay), Agorakitaplığı, Ġstanbul, 2005.
Demir, Tanju, Türkiye‟de Posta Telgraf ve Telefon TeĢkilatının Tarihsel GeliĢimi
(1840-1920), PTT Genel Müdrlüğü Ankara, 2005.
Ekinci, Yusuf, Ahîlîk ve Meslek Eğitimi, M.E.B., Ġstanbul, 1990.
Engelhard, Ed., Türkiye ve Tanzimat: Devlet-i Osmaniyenin Tarih-i Islahatı,
(Mütercimi: Ali ReĢat), Mürettibin-i Osmaniye Matbaası, Ġstanbul, 1328.
Erdoğdu, Teyfur, “Maârif-i Umumiye Nezâreti TeĢkilatı-I”, A.Ü. SBF Dergisi, C.51,
Ankara, 1996, s.183-247.
305
Eren, A. Cevat, “Tanzimat”, Ġ.A., C.XI, M.E.B., EskiĢehir, 1997, s.724.
_______ Tanzîmat Fermanı ve Dönemi, Derin Yayınları, Ġstanbul, 2007.
Ergin, Osman, Türk Maarif Tarihi, C.I-II, Eser Matbaası, Ġstanbul, 1977.
_______ “Sübyan Mektepleri”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan
Mektepleri, Hazırlayanlar: Ġsmail Kara-Ali Birinci, Dergâh Yayınları,
Ġstanbul, 2005, s.395-411.
Ergin, Vahdettin, Mekteb-i Sultani, Galatasaraylılar Derneği, Ġstanbul, 2003.
Findley, Carter V., The Foundation of The Ottoman Foreign Ministry: The
Beginnings of Bureaucratic Reform under Selim III and Mahmud II,
International Journal of Middle East Studies, Vol. 3, No. 4. (Oct., 1972),
pp. 388-416.
_______ Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi,
(Çeviren: Gül Çağalı Güven), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 1996.
Gencer, Ali Ġhsan, Bahriye’de Yapılan Islâhât Hareketleri ve Bahriye
Nezâreti’nin KuruluĢu, (1789-1867), T.T.K., Ankara, 2001.
Giz, Adnan, “Islahı Sanayi Komisyonu”, Ġstanbul Sanayi Odası Dergisi, S.33,
Ġstanbul, 15 Kasım 1968, s.16-19.
_______ “Ġstanbul‟da Ġlk Sanayi Mektebinin KuruluĢu”, Ġstanbul Sanayi Odası
Dergisi, S.35, Ġstanbul, 15 Ocak 1969, s.20-22.
Güran, Tevfik, “Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi: Bütçeler ve Hazine
Hesapları, 1841-1861”, Belgeler, C.XII, S.17, T.T.K., Ankara, 1988, s.213364.
_______ “Ziraî Politika ve Ziraatte GeliĢmeler, 1839-1876”, 150. Yılında Tanzimat,
T.T.K., Ankara, 1992, s.219-233.
306
_______ 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, Eren Yayıncılık, Ġstanbul, 1998.
Hatemî, Hüseyin, “19.Yüzyılda Medreseler”, T.C.T.A., C.II, Ġstanbul, 1985, s. 501510.
Hızlı, Mefail, “Osmanlı Sıbyan Mektepleri”, Osmanlı, C.V, Ġstanbul,1999, s.207217.
_______ “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”, Uludağ
Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, C.17, S.1, Bursa, 2008, s.25-46.
IĢıksal, Câvide, “Türkiye‟de Açılan Ġlk Yabancı Dil Okulları”, Belgelerle Türk
Tarihi Dergisi, S.VIII, Ġstanbul, Mayıs 1968, s.29-31.
Itzkowıtz, Norman, Ottman Empire and Ġslamic Tradition, The University of
Chicago Press, Chicago, 1972.
Ġhsanoğlu,
Ekmelettin,
“ModernleĢme
Süreci
Ġçerisinde
Ġlmî
ve
Meslekî
CemiyetleĢme Hareketlerine Genel Bir BakıĢ”, Osmanlı Ġlmîve Meslekî
Cemiyetleri, Ġ.Ü. Edebiyat Fkültesi Basımevi, Ġstanbul, 1987, s.1-32.
_______ “Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim ve Eğitim
AnlayıĢı”, 150. Yılında Tanzimat, T.T.K., Ankara, 1992, s.335-393.
_______ “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Bilim, Teknoloji ve Sanayide ModernleĢme
Gayretleri”, Osmanlı Bilimi AraĢtırmaları II, Ġstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ġstanbul, 1998, s.1-22.
Ġnalcık, Halil, “Osmanlılarda Batı‟dan Kültür Aktarması Üzerine”, Osmanlı
Ġmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Eren Yayınları, Ġstanbul, 1996, s.425430.
_______ Osmanlı Ġmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600), Yapı Kredi Yayınları,
Ġstanbul-2004.
307
Ġsmail Kemal Bey’in Hatıratı, Editör: Sommerville Story, (Çevirenler:Adnan
Ġslamoğulları, Rubin Hoxha), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 2009,
s.22.
Ġstanbul Kız Muallim Mektebi 1933-Darülmuallimat 1870, Ġstanbul, 1933.
Kadıoğlu Sevtap, “Osmanlı Döneminde Türkiye‟de Ziraat Okulları Üzerine Notlar
Ve Tedrisat-ı Ziraiye Nizamnamesi”, Kutadgubilig, S.8, Ġstanbul (Ekim)
2005, s. 239-257.
Karaduman, Hüseyin, “Belgelerle Ġlk Türk Asar-ı Atika Nizamnamesi”, Belgeler,
C.XXV, S.29, T.T.K., Ankara, 2004, s.73-92.
Karal, Enver Z., Osmanlı Tarihi, C.V, T.T.K, Ankara, 1983.
Karamias, Andreas, Education and The Quest For Modernity in Turkey, The
University of Chicago Press, Chicago, 1966.
Karpat, Kemal H., “The Transformation of The Otoman State, 1789-1908”,
Ġnternational Journal of Middle East Studies, Vol.3, No.3, Jul., 1972,
pp.243-281.
Kaynar, ReĢat, Mustafa ReĢit PaĢa ve Tanzimat, T.T.K., Ankara, 1985.
KeleĢ, Erdoğan, Osmanlı, Ġngiltereve Fransa ĠliĢkileri Bağlamında Kırım SavaĢı,
Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi,
Ankara, 2009.
Keskin, Özkan, Orman ve Ma‘âdin Nezâreti’nin KuruluĢu ve Faaliyetleri,
Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı
(BasılmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul, 2005.
_______ “Osmanlı Ormancılığı‟nın GeliĢiminde Fransız Uzmanların Rolü”, Ġ.Ü. Fen
Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S.44, Ġstanbul, 2008, s.123-142.
308
Koç, Bekir, “Osmanlı Devleti‟ndeki Orman ve Koruların Tasarruf Yöntemleri ve
Ġdarelerine ĠliĢkin Bir AraĢtırma”, OTAM, S.10, Ankara, 1999, s.140-155.
_______ Midhat PaĢa (1822-1884), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara, 2002.
_______ “Midhat PaĢa‟nın NiĢ ve Tuna Vilayetlerindeki Yenilikçi Valiliği”,
Kebikeç, Ġnsan Bilimleri için Kaynak AraĢtırma Dergisi, S.18, Ankara,
2004, s.407-415.
_______ “1870 Orman Nizamnâmesi‟nin Osmanlı Ormancılığına Katkısı Üzerine
Bazı Notlar”, A.Ü. Tarih AraĢtırmaları Dergisi, C.XXIV, S.37, Ankara,
2005, s.231-257.
_______ “Osmanlı Islahhanelerinin ĠĢlevlerine ĠliĢkin Bazı GörüĢler”, Gaziantep
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.6/2, Gaziantep, 2007, s.113-127.
_______ “Osmanlı Modernizasyonuna iliĢkin Bazı Gözlemler: SanayileĢme Çabaları
ve Islahhaneler”, Toplumsal Tarih, S.176, Ġstanbul, Ağustos 2008, s.56-64.
Koçer, Hasan Ali, Türkiye’de Öğretmen YetiĢtirme Problemi, Yargıçoğlu
Matbaası, Ankara, 1967.
_______ Türkiye’de Modern Eğitimin DoğuĢu ve GeliĢimi (1773-1923), M.E.B.,
Yayınları, Ġstanbul, 1991.
Koçu, R. Ekrem “Sıbyan Mektepleri” Hayat Mecmuası, C.1/2, Ġstanbul, 1966, s.2428.
Kodaman, Bayram - Saydam, Abdullah, “Tanzimat Devri Eğitim Sistemi” 150.
Yılında Tanzimat, T.T.K., Ankara, 1992, s.475-496.
Kodaman, Bayram, “Tanzimat‟tan II. MeĢrutiyet‟e Kadar Sanayi Mektepleri,
Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), (Birinci uluslar arası
309
Türkiye‟nin Sosyal ve ekonomik Tarihi Kongresi Tebliğleri Hacettepe
Üniversitesi 11-13 Temmuz 1977), Editörler: Osman Okyar, Halil Ġnalcık,
Meteksan, Ankara, 1980, s.287-296.
_______ “Tanzimattan Sonra Türk Kadını, Ondokuzmayıs Üniversitesi Eğitim
Fakültesi Dergisi, S.5, Samsun 1990, s.131-178.
_______ Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, T.T.K., Ankara, 1999.
Konrapa, Zekâi, “Ġstanbul Darülmuallimini‟nin Yüz Yılı 16 Mart 1848-16 Mart
1948”, Yeni Bilgi, C.I/X, 16 Mart 1948, s.4-8.
Kurdakul, Necdet, “Tanzimat Döneminin Gereğince Tanınmayan DüĢünürü Mehmet
Sadık Rifat PaĢa”, Tarih Toplum, C.12, S.70, Kasım 1989, s.56-62.
Kurnaz, ġefika, “Osmanlı‟dan Cumhuriyet‟e Kadınların Eğitimi”, Milli Eğitim,
S.143, Temmuz-Ağustos-Eylül 1999, s.99-111.
Kutluk, Halil, “Türkiyede Yabancı Orman Mütehassısları: I Tassy”, Orman ve Av,
S.VI, Ankara, 1943, s.150-156.
_______ “Türkiyede Yabancı Orman Mütehassısları III Simon”, Orman ve Av,
S.XII, Ankara 1943, s.435-439.
_______ Türkiye Ormancılığı Ġle Ġlgili Tarihi Vesikalar 893-1339 (1487-1923),
Tarım Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü Yayınları, Ġstanbul, 1948.
_______ “Fransız Ormancıları Nasıl Getirildi? Orman Mektebi Ne Suretle ve
Kimlerin Ġsteği Ġle Açıldı?”, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris Yılına
Girerken 1857-1957, Ankara, 1957, s.18-21.
_______ “Türkiye‟de Yabancı Ormancılar”, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris
Yılına Girerken, 1857-1957, Ankara, 1957, s.181-198.
310
_______ “Ormancı YetiĢtiren Mekteplerin Müdür ve Rektörleri”, Türk Ormancılığı
Yüzüncü Tedris Yılına Girerken, 1857-1957, Ankara, 1957, s.225-234.
Lewis, Bernard, Modern Türkiyenin DoğuĢu, T.T.K., Ankara-1970.
M. Cevdet, “Dârülmuallimîn‟in YetmiĢinci Sene-i Devriyesi Münasebetiyle Verilen
Konferans”, Tedrisat Mecmuası, S.32, 7 Mart 1332, s.175-200.
_______
“Dârülmuallimîn‟in
YetmiĢ
Birinci
Sene-i
Devriyesi
Vesilesiyle
Müessesenin Ġlk Müdiri Cevdet PaĢa‟nın Hayat-ı Ġlmiyesi Üzerine
Konferans”, Tedrisat Mecmuası, S.38, 1333, s.429-440.
_______ Ġslâm Fütüvveti ve Türk Ahîliği, (Çeviri: Cezair Yarar), ĠĢaret Yayınları,
Ġstanbul 2008.
Mağden, Ragıp Ziya, Zirai Öğretimde 110 Yıl, Türk Ziraat Mühendisleri Birliği
NeĢriyatı, Ankara, 1959.
Mahmud Cevâd Ġbnü‟Ģ-Ģeyh Nâfi, Maârif-i Umumiye Nezâreti Tarihçe-i TeĢkilat
ve Ġcraatı, Matbaa-yı Amire, Ġstanbul, 1338.
Mehmed Ġzzet-Mehmed Esad-Osman Nuri-Ali Kâmi, DârüĢĢafaka Türkiye’de Ġlk
Halk Mektebi, Ufak Ġslamiye Matbaası, Ġstanbul, 1927.
Mehmet Ali Aynî, Darülfünun Tarihi, (Haz.Aykut Kazancıgil), Kitabevi, Ġstanbul,
2007.
Mehmet Ali, “Posta Mebahisi (Osmanlı Posta Tarihinden Ma„bâd)”, Posta ve
Telgraf Mecmuası, S.161, Ġstanbul, 1330, s.1865-1868.
_______ “Posta Mebahisi (Memâlik-i Osmaniye‟de Telgraf Tesisinin Tarihçesi)”,
Posta ve Telgraf Mecmuası, S.164, Ġstanbul, 1330, s.1919-1922.
_______ “Posta Mebahisi (Memâlik-i Osmaniye‟de Telgraf Tesisinin Tarihçesi
Mâb„ad)”, Posta ve Telgraf Mecmuası, S.165, Ġstanbul, 1330, s.1935-1938.
311
_______ “Posta Mebahisi (Osmanlı Telgraf Tarihinden Mâb„ad ve Hitam)”, Posta
ve Telgraf Mecmuası, S.166, Ġstanbul, 1330, s.1949-1952.
MemiĢoğlu, Hüseyin, GeçmiĢten Günümüze Bulgaristan’da Türk Eğitim Tarihi,
K.B. Yayınları, Ankara, 2002.
Morel, Eugene, Türkiye ve Reformları, Süreç Yayınları, Ġstanbul, 1984.
Omay, Aliye, “Ġlk Kız Öğretmen Okulunun KuruluĢu”, Türk Yurdu, C.VIII, S.8,
Eylül, 1987, s.53-57.
Ortaylı, Ġlber, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda SanayileĢme AnlayıĢına Bir Örnek:
“Islah-ı Sanayi Komisyonu Olayı”, Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Ġktisadi ve
Sosyal DeğiĢim Makaleler I, Turhan Kitabevi, Ankara, 2004, s.463-466.
_______
“Osmanlı
Kançılaryasında
Reform:
Tanzimat
Devri
Osmanlı
Diplomatikasının Bazı Yönleri”, Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Ġktisadi ve
Sosyal DeğiĢim Makaleler I, Turhan Kitabevi, Ankara, 2004, s.497-509.
_______ Türkiye TeĢkilât ve Ġdare Tarihi, Cedit NeĢriyat, Ankara, 2007.
Owen, Roger, The Middle East in the World Economy 1800-1914, I.B.TAURĠS,
London, 2005.
Önsoy, Rifat, “Tanzimat Dönemi SanayileĢme Politikası”, H.Ü. Edebiyat Fakültesi
Dergisi, S.2, Ankara, 1984, s.5-12.
_______ Osmanlı Sanayii ve SanayileĢme Politikası, ĠĢ Bankası Kültür Yayınları,
Ankara, 1988.
_______ “Tanzimatta Üretimi ÇağdaĢlaĢtırma Çabaları; Ziraat ve Orman Mektebi”,
Osmanlı Döneminde Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi, ĠRCĠCA
Yayınları, Ġstanbul, 2001, s.481-487.
312
Özcan, Abdulkadir, “Tanzimat Döneminde Öğretmen YetiĢtirme Meselesi”, 150.
Yılında Tanzimat, T.T.K., Ankara, 1992, s.441-474.
Özkaya, Yücel, 18. Yüzyılda Osmanlı Toplumu, Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul,
2008.
Öztürk, Cemil, Dünden Bugüne Türkiye’de Öğretmen YetiĢtiren Kurumlar,
Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Yayınları, Ġstanbul, 1998.
_______ “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin DoğuĢu I: Islahhâneler”, Prof.Dr.
Hakkı Dursun Yıldız Armağanı, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat
Fakültesi Yayınları, Ġstanbul, 1995, s.427-442.
_______ “Selim Sabit Efendi‟nin YetiĢtiği Dönemde Osmanlı Devleti‟nde Eğitim:
Modern Eğitimin DoğuĢu”, Uluslararası Vize Tarihi ve Kültürü Sempoyumu
(Vize/28 Nisan 2000), Türkiye’nin Ġlk Pedegogu Vize’li Selim Sabit
Efendi, Ġstanbul, (tarihsiz), s.54-80.
_______ Atatürk Devri Öğretmen YetiĢtirme Politikası, T.T.K., Ankara, 2007.
Pamuk, ġevket, Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme 1820-1913, Tarih
Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 2005.
Pamukciyan, Kevork, Biyografileriyle Ermeniler, Aras Yayıncılık, Ġstanbul, 2003.
Quataert, Donald, “Tanzimat Döneminde Ekonominin Temel Problemleri”,
(Çeviren: Fatma Acun), Halil Ġnalcık/Mehmet Seyitdanlıoğlu, Tanzimat,
DeğiĢim Sürecinde Osmanlı Ġmparatorluğu, Phoenix Yayınevi, Ankara,
2006, s.447-455.
_______ Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarım 1876-1908, (Çevirenler: Nilay
Özok Gündoğan, Azat Zana Gündoğan), Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yayınları,
Ġstanbul, 2008.
313
_______ Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı Ġmalat Sektörü, (Çeviren: Tansel
Güney), ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 2008.
S. Ġhsan, “Ormanlarımızın Tarihçesi”, Orman Mekteb-i Alisi Mecmuası, Numero
1, Kanaat Matbaası, Dersaadet, Ağustos 1333, s.26-32.
_______ “Ormanlarımızın Tarihçesi”, Orman Mekteb-i Alisi Mecmuası, (mâb„ad:
birinci sayıdan devam), Kanaat Matbaası, Dersaadet, 1333, s.59-63.
Sakaoğlu, Necdet “Eğitim TartıĢmaları”, TCTA, C.II, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul,
1985, s.478-484.
_______ Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi, Bilgi Üniversitesi Yayınları,
Ġstanbul, 2003.
Sarc, Ömer Celal, “Tanzimat ve Sanayimiz”, Tanzimat I, M.E.B., Ġstanbul, 1999,
s.423-440.
Sarıyıldız, Gülden, Osmanlı Bürokrasisinde Kâtip YetiĢtirmek Ġçin Açılan Modern
Bir Eğitim Kurumu: Mekteb-i Maarif-i Aklam (Mahrec-i Aklam), Türk
kültürü Ġncelemeleri Dergisi, S.6, TĠSAV, Ġstanbul, 2002, s.17-30.
Semiz YaĢar-KuĢ Recai, “Osmanlıda Meslekî Teknik Eğitim”, Selçuk Üniversitesi
Türkiyat AraĢtırmaları Dergisi, S.15, Konya, 2004, s.275-295.
Seyitdanlıoğlu, Mehmet, “Sadık Rıfat PaĢa ve Avrupa‟nın Ahvaline Dair Risalesi”,
Liberal DüĢünce, S.3 (Yaz 1996), s.115-124.
Sezer, Hamiyet, “Tanzimat Dönemi‟nde Avrupa ġehirlerine Gönderilen Öğrenciler”,
Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi Ġstanbul
12-15 Nisan 1999, ĠRCICA, Ġstanbul, 2001, s.687-711.
314
_______ “Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii (1839-1876)”, Prof. Dr. Ġ. Ercüment
Kuran’a Saygı: Türk ModernleĢme Tarihi AraĢtırmaları Sempozyumu,
Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara, 2006, s.263-278.
Shaw, Stanford J.- Shaw, Ezel Kural, Osmanlı Ġmparaorluğu ve Modern Türkiye,
C.II, (Çeviren: Mehmet Harmancı), e Yayınları, Ġstanbul, 2006.
Somel, Selçuk AkĢın, The Modernization Of Publıc Education Ġn The Otoman
Empire 1839-1908, Leiden-Boston-Köln, Brill, 2001.
Su, Kâmil, “Yüz Yıl Önce Teknik Öğretim‟de Öğretmen Problemi”, Meslekî ve
Teknik Öğretim, S.125, M.E.B., 11 Temmuz 1963, s.7-13.
_______ Osman Hamdi Bey’e Kadar Türk Müzesi, ICOM Türkiye Milli Komitesi
Yayınları, Sayı:3, Ġstanbul, 1965.
Sungu, Ġhsan “Tevhidi Tedrisat”, Belleten, C.II, S.7/8, Temmuz-I.TeĢrin 1938,
T.T.K., Ankara, 1994, s.397-431.
_______ “Mekteb-i Maârif-i Adliye‟nin Tesisi”, Tarih Vesikaları, C.1, S.3
(Ayrıbasım), Maarif Matbaası, Ankara, 1941, s.1-14.
_______ “Galatasaray Lisesinin KuruluĢu”, Belleten, CVII, S.28, T.T.K., Ankara,
1948, s.315-347.
Süleyman ġevket, “Dârülmuallimât”, Muallimler Mecmuası, S.8, 30 Nisan 1923,
s.151-159.
ġahin, Gürsoy, “Avrupa‟nın Osmanlı Ülkesindeki Eski Eserlerle Ġlgili Ġzlenimleri ve
Osmanlı Müzeciliği”, A.Ü.D.T.C.F. Tarih AraĢtırmaları Dergisi, C.26,
S.42, Ankara, 2007, s.102-125.
315
ġanal, Mustafa, “Tanzimat ve MeĢrutiyet Dönemlerinin Pedagoji Formasyon
AnlayıĢı”, A.K.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, C.V, S.1, Haziran 2003, s.198201.
_______ “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Kız Öğretmen Okulunda Görev Yapan Kadın
Ġdareci ve Öğretmenler Ġle Okuttukları Dersler”, Belleten, C.LXVIII, S.253,
Aralık 2004, T.T.K., Ankara-2005, s.649-670.
ġanizade Mehmet Ataullah Efendi, Tarih-i ġanizade, C.IV, Ceride-i Havâdis
Matbaası, Ġstanbul, 1291.
ġemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, Ġstanbul, 2004.
ġiĢman, Adnan, Galatasaray Mekteb-i Sultanisi’nin KuruluĢu ve Ġlk Eğitim
Yılları, Ġ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ġstanbul, 1989.
_______ Tanzimat Döneminde Fransa’ya Gönderilen Osmanlı Öğrencileri,
1839-1876), T.T.K., Ankara, 2004.
Tanrıkut, Asaf, Türkiye Posta ve Telgraf ve Telefon Tarihi ve TeĢkilat ve
Mevzuatı, C.II, Efem Matbaacılık, Ankara, 1984.
Tekeli, Ġlhan, “Tanzimat‟tan Cumhuriyet‟e Eğitim Sistemindeki DeğiĢmeler, TCTA,
C.II, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul,1985, s.456-475.
Tekeli, Ġlhan-Ġlkin, Selim, Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim
Sisteminin OluĢumu ve DönüĢümü, T.T.K., Ankara, 1993.
Temelkuran, Tevfik, “Türkiye‟de Açılan Ġlk Kız Öğretmen Okulu”, Belgelerle Türk
Tarihi Dergisi, S.36, Eylül 1970, s.61-66.
Turhan, Mümtaz, Kültür DeğiĢmeleri, Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Yayınları, Ġstanbul, 1951.
316
Türk Ziraat Tarihine Bir BakıĢ, Birinci Köy ve Ziraat Kalkınma Kongresi Yayını,
Ġstanbul, 1938.
Ubicini, M.A., Türkiye 1850, C.I, (Çeviren Cemal Karaağaçlı), Tercüman Binbir
Eser.
_______ Türkiye 1850, C.II, (Çeviren Cemal Karaağaçlı), Tercüman Binbir Eser.
_______ 1855’de Türkiye, (Çeviren: Ayda Düz), Tercüman 1001 Temel Eser,
Ġstanbul, 1977.
Uluçay, Çağatay - Kartekin, Enver, Yüksek Mühendis Okulu, Berksoy Matbaası,
Ġstanbul, 1958.
Unan, Fahri, “Osmanlılarda Medrese Eğitimi”, Osmanlı, C.V, Yeni Türkiye
Yayınları, Ankara, 1999, s.149-159.
Unat, Faik ReĢit, “NiĢ Islâhanesinin KuruluĢ Tarihini Aydınlatan Bir Belge”,
Meslekî ve Teknik Öğretim, M.E.B., Meslekî ve Teknik Öğretim Ġstatistik
ve Yayım Müdürlüğü, S. 114, Ankara, Ağustos, 1962, s.5-6.
_______ Türkiye Eğitim Sisteminin GeliĢmesine Tarihî Bir BakıĢ, M.E.B.,
Yayınları, Ankara, 1964.
UzunçarĢılı, Ġsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Ġlmiye TeĢkilatı, T.T.K., Ankara,
1988.
Ürekli, Fatma, Sanayi-i Nefîse Mektebi’nin KuruluĢu ve Türk Eğitim
Tarihindeki Yeri, Ġstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiye
Cumhuriyeti Tarihi Anabiim Dalı (BasılmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul, 1997.
Weiker, Walter F., “The Ottoman Buraucracy: Modernization and Reform”,
Administrative Science Quarterly, Vol.13, No.3, Special Issue n
Organizations and Social Development, Dec. 1968, pp.451-470.
317
Williamson, Bill, Education and Social Change in Egypt and Turkey, Macmillan
Press, London, 1987.
Woodhead, Christine “From Scribe to Litterateur: The Career of a Sixteenth-Century
Ottoman Katib”, Bulletin (British Society for Middle Eastern Studies), Vol.
9, No. 1. (1982), pp. 55-74.
Yakuboğlu, Kenan, Osmanlı Medrese Eğitimi ve Felsefesi, Gökkubbe Yayınları,
Ġstanbul, 2006.
Yaltkaya, M.ġerafettin, “Tanzimattan Önce ve Sonra Medreseler”, Tanzmat I,
M.E.B., Ġstanbul, 1999, s.463-467.
Yazıcı, Nesimi, “Osmanlı Telgraf Fabrikası”, Türk Dünyası AraĢtırmaları,
Ġstanbul, ġubat 1983, s.69-83.
_______ “Osmanlı Telgrafında Dil Konusu”, A.Ü. Ġlahiyat Fakültesi Dergisi,
C.XXVI, Ankara 1983, s.751-764.
_______ “Tanzimat Döneminde Osmanlı HaberleĢme Krumu”, 150. Yılında
Tanzimat, T.T.K., Ankara, 1992, s.139-210.
_______ “Tanzimatta HaberleĢme ve Kara TaĢımacılığı”, OTAM, S.3, Ankara,
1992, s.333-377.
Yücel, Hasan Ali, Türkiye’de Orta Öğretim, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara,
1994.
Ziraat Vekâleti Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, Milli Matbaa, Ġstanbul,
1927.
318
EKLER
EK-1: Ziraat Mektebi‟nin 1848 mali yılı ilk altı ayındaki masrafının bir kısmı. BOA. HH.d Nr.617.
320
EK-2: Dârülmuallimîn‟in ilk öğrencilerinin mektepten uzaklaĢtırılmasını ve Cevdet
Efendi‟nin müdürlüğe getirilmesini onaylayan irâde. BOA, İ.MVL. 195/6008.
321
Ek-3: 1862 yılında bir Mekteb-i Hiref ve Sanayi kurulmasının gerekliliği ve teklifi ile
bununla ilgili çalıĢmaları yapmak üzere komisyon teĢkili. BOA., İ.DH. 497/33809.
322
Ek-4: Mekteb-i Hiref ve Sanayi‟nin yapısını belirlemek üzere kurulan komisyonun üyeleri.
BOA., İ.DH. 497/33809-1.
323
Ek-5: 1868 yılında Sanayi Mektebi‟nin kurulacağı Kılıçhane civarı. BOA., İ.ŞD.11/533.
324
Ek-6 Mithat PaĢa‟nın Islahhâne projesine Bâbıâli tarfından verilen desteği içeren irâde.
BOA., İ.DH.525/36231.
325
Ek-7: 1871 tarihli bir Mahrec-i Aklâm Ģehadetnâmesi. BOA., HSD.CB. 1/54.
326
Ek-8: Mahrec-i Aklâm mezunlarının istedikleri kalemlere tayini hususunda Maârif
Nezâreti‟nin Sadâre‟e gönderdiği pusula. BOA., MF.MKT. 7/109.
Mezun olan öğrencilerin ve tercih ettikleri kalemlerin listesi BOA., MF.MKT. 7/109-1
327
Ek-9: Maden BaĢ Mühendisi Mösyö Vays tarafından hazırlanan rapora göre Maden
Mektebi‟nde okutulacak dersler ile bu dersleri verecek hocaların maaĢ miktarları. BOA.,
İ.DH. 678/47276.
328
Yıldırım, Mehmet Ali, Tanzimat Döneminde Meslek Okulları, Doktora Tezi,
DanıĢman: Prof.Dr. Musa Çadırcı, 330 s+XX.
ÖZET
Osmanlı Devleti‟nde modernleĢme süreci hemen her alanda olduğu gibi
eğitim açısından da tam anlamıyla Tanzimat dönemi ile baĢlamıĢtır. Ġdârecilerin
reformları uygulayacak kadroları oluĢturmak üzere açtıkları memur okullarını, ilk ve
orta öğretimdeki geliĢmeler takip etmiĢ ve bu geliĢmeler ilk defa medrese dıĢında
eğitimci yetiĢtiren öğretmen okullarının tesisini sağlamıĢtır. Avrupa‟dan transfer
edilen bilim ve teknolojiyi askerî amaçlar dıĢında kullanma gayretleri ise kalifiye
eleman ihtiyacını doğurmuĢ ve sivil meslekî-teknik eğitimi gündeme getirmiĢtir.
Dolayısıyla özellikle ilk zamanlarda çeĢitli alanlarda devletin ihtiyaç duyduğu sayıda
uzman yetiĢtirmeyi amaçlayan, kurs mahiyetinde ve farklı kurumların bünyesinde
meslek okulları açılmıĢtır.
Dönemin ekonomik ve siyasi Ģartları, yetiĢmiĢ kadro sıkıntısı, kültürel alt
yapı
ve
modern
ders
gereçlerinin
yokluğu
gibi
zorluklar
göz
önünde
bulundurulduğunda açılan bu okulların devletin, kendini güncellemesinde önemli rol
oynadıkları tartıĢma götürmemektedir. Bu bağlamda bu çalıĢma, meslekî eğitim
özelinde ve öngörülen zaman ile konusu sınırları ölçüsünde modernleĢme
tablosundaki resmin tamamını görmeye katkı sağlamayı hedeflemektedir.
Üç bölümden oluĢan çalıĢmamızın birinci bölümünde orta dereceli memur
okullarının, ikinci bölümünde öğretmen ve üçüncü bölümünde teknik eleman
yetiĢtiren okulların kuruluĢu, yapıları ve eğitim-öğretim programları ile mezunlarının
istihdamı gibi konular arĢiv kayıtlarına dayanılarak ortaya konmaya çalıĢılmıĢtır.
Yıldırım Mehmet Ali, Vocational Schools During The Tanzimat Period,
phd Thesis, Advisor: Prof.Dr. Musa Çadırcı, 330 p+XX.
ABSTRACT
The modernization process in education, as well as in other fields, began with
the Tanzimat period in Ottoman Empire. Developments in primary and secondary
education followed the foundation of official schools that had been designed to
create a team that would apply reforms issued by state administrators. Then teacher
training schools other than madrasa were founded for the first time. The desire to
apply science and technology transferred from Europe to non-military fields as well
led to the need for qualified personnel and hence civilian vocational-technical
education. Therefore, especially in the first time, in various fields and number of
state needed the aim course of nature vocational schools were opened within
different institutions.
Considering hardships of that time such as economic and political conditions,
shortage of trained staff, lack of cultural background and modern training materials,
it is unquestionable that such schools played an important role in the development of
the state. In this context, this study aims to see the full picture of modernization and
its contribution to Vocational education.
The first section of our three-part study is about the state secondary schools,
and the second section is about teachers. In the third section, the organization,
structure, and educational programs of technical schools and employment issues of
their graduates are investigated by analyzing archive records.
330

İndir - mehmet ali yıldırım tarih sitesi

Transkript

Benzer belgeler

Modern Şehrin Paşaları

Hazırlayan: Ahmet Bilal Yaprakdal

PDF ( 5 )

bir yönetim dersi - Taşpınar Muhasebe

Kırmızı Fenerler

İSTANBUL `DA İNSAN TiPLERi*

ana babalar ne ister?

selanik eğitim tarihine katkı