Ceditçilik (Dinde Reform) Çalışmaları

Ceditçilik (Dinde Reform) Çalışmaları
CEDİTÇİLİK (Dinde Reform) ÇALIŞMALARI
Bugün İslam âleminin içler acısı durumu ortada. Hıristiyan âleminin ve Vatikan’ın yoğun baskısı
altında. İç ve dış düşmanlar, İslamiyeti tamamen ortadan kaldırmak için bütün güçleri ile
saldırıya geçmiş durumdadırlar. Şunu unutmayalım ki, bu duruma hemen gelinmedi. En az üç
yüz yıllık bir çalışma sonunda, İslam âlemi içeriden çökertilerek bugüne gelindi. Bu yıkımı
gerçekleştirebilmek ve “Misyonerliği” kolaylaştırabilmek için dinde reform projeleri hazırlandı.
Her türlü yıkıcı akım yoğun faaliyette. İçerideki reform faaliyetleri yetmiyormuş gibi, dışarıdaki
yıkıcı reformist akımlar da ülkemize getirilmeye çalışılmaktadır.
Bunlardan biri de, 20.yüzyılın başlarında ortaya atılan Rus idaresindeki Müslümanların
“Ceditçilik” yani reform hareketleridir. Şimdi bu akımın ileri gelenlerinden Musa Carullah’ın
kitapları piyasaya sürülmekte; bunun bozuk fikirleri “İslam” adı atında tanıtılmaya
çalışılmaktadır. Bunun için bu akım hakkında biraz bilgi sunmak istiyorum.
19.yüzyılın ortalarından itibaren, Osmanlının iyice zayıflaması ile, Batı özellikle İngilizler İslamı
içeriden yıkmak için harekete geçti. İslam âleminin ilim merkezi olan, Mısır (Ezher), İstanbul ve
Buhara - Semerkant hedef seçildi. Önce, Ezher ele geçirildi. Yetiştirdikleri, (Abduh, Reşit Rıza
gibi ) masonları buraya yerleştirdiler. Sonra burada eğittikleri kimseleri (Cemaleddin Efgani gibi )
Tataristan’a (Kazan şehrine) göndererek, Müslümanları Ceditçi- Kadimci diye ayırarak
birbirlerine düşürdüler.
O tarihlerde ele geçiremedikleri sadece İstanbul kalmıştı. Osmanlıdan kalma Ehli sünnet kültürü
buna mani oldu. Şu anekdot bu kültürün gücünü ortaya koymaktadır: Cumhuriyetin ilk yıllarında,
Moskova’da görevli diplomatımız Rıza Nur, hatıralarında şöyle bir hadise anlatır:
“Musa Carullah ile zaman zaman görüşürdüm. Kendisi tuhaf bir adamdı; asabi, hislerine tâbi,
ileriyi göremeyen biriydi. Bir kitap yazmıştı; müsveddelerini bana verip, Ankara’da bastırmamı
ve Türkiye’de kendisine görev verilmesini istedi. Zamanın Adliye vekili Abdullah Azmi Bey’e
dileğini ilettim. Cevap vermedi. Birkaç defa daha hatırlatınca, kitabın basılmasına razı olmadığı
gibi bana şu cevabı verdi: Musa Carullah, içtihat kapısı açmak, dini değiştirmek isteyen,
mezhepsiz, dinsiz biridir. Böylelerini burada hizmete alamayız!”
İşte böyle Osmanlıdan kalma sağlam bir alt yapı olduğu için İngilizlerin planı o tarihlerde
Türkiye’de tutmadı. İstedikleri reformist fikir ortamına ancak seksen sene sonra, (18 Mayıs 2002
tarihli Diyanetin Şura Toplantısı kararları ile resmiyet kazandı) getirebildiler. Son yıllarda
dillerden düşürülmeyen, “Dinlerarası diyalog ve hoşgörü” faaliyetleri de bu çalışmanın bir
uzantısıdır.
1/5
Ceditçilik (Dinde Reform) Çalışmaları
Ceditçiliğin Geçmişi
Şimdi Rusya’daki Müslümanlar arasındaki, Ceditçilik hareketlerine bir göz atalım:
19. yüzyılın ortalarından itibaren, 1917 yılına kadar, Tataristan’da, “hızlı bir “Dinde reform”
hareketi yaşandı. “Cedidçilik” hareketi denilen bu akımdan önce, asırlardır bu bölgelerdeki
medreselerde eğitim, tarihi Buhara ve Semerkant medreselerinde yetişip gelen âlimler
tarafından yapılırdı. Asırlarca bu böyle devam etti. Gerek müderrislerin gerekse halkın Ruslarla
doğrudan irtibatları yoktu.
Ruslar, bu içe dönük sağlam yapıyı yıkmak için Avrupa ile özellikle İngilizlerle bağlantılı olarak,
Müslümanları parçalamak, aralarına nifak sokmak için faaliyete geçtiler. Kazan’da okul açarak,
Tatar dili ile eğitim gören sınıflar oluşturdular. Buralarda yetiştirdikleri gençleri, Avrupa ile de
irtibatlandırarak dini inançlardan koparıp, yeni bir inanç hareketine yönelttiler.
Bu hareketin öncüleri, medrese tahsilinden sonra Rus okullarında da okuyan, Rus, Avrupa
pozitivist (maddeci, inançsız) ve Ezher’in (Mısır ) dinde reform fikirlerinden etkilenen kimselerdi.
Mesela bunlardan biri olan Cemalettin Efgani 1888’de Petersburg’ta bulunmuş, ceditçilerle
görüşerek onları yönlendirmiştir. Carullah ve Rızaeddin bin Fahreddin bundan çok etkilenmiştir.
O kadar çok etkilenmiş olacaklar ki, daha sonra Rızaeddin bin Fahreddin, Efgani hakkında
müstakil bir kitap neşretmiştir.
Musa Carullah, Ziya Kemali gibi reformcular Mısır’a giderek, Cemaleddin Efgani gibi
reformcuların ders halkalarına katılmışlardır. Bunlar Ruslarla iç içe olmuşlardır. 1917’deki
Komünist ihtilalinden sonra, milyonlarca Müslüman ve din adamının katledilmesine rağmen,
Carullah’ın, 1930 yılına kadar, Rusya’da kalması ve Moskova’da imamlık yapması ve çeşitli dini
toplantılara katılması bu bakımdan dikkat çekicidir. Hal böyle iken ülkemizdeki milliyetçi kesimin
Carullah’a sahip çıkmaya kalkışmasını anlamak mümkün değildir.
Bu akımın organizatörlüğünü yapanlar, bu işte kullandıkları kimselerin eski ile tamamen
irtibatlarını koparmak gayesiyle milli duyguları da harekete geçirdiler. O zamana kadar mevcut
olan ümmetçilik düşüncesini yıkarak Milliyetçiliği dini inancın önüne çekmek istediler. Dini
reformlarda, Kursavi, Mercani, Carullah gibi reformcuları kullandıkları gibi, Milliyetçilik
hareketinde de, İttihatçılarla işbirliği yaparak Kırımlı İsmail Gaspıralı, Yusuf Akçura gibi kimseleri
kullandılar.
Kadimciler ve Ceditçiler diye Müslümanları ikiye böldüler. Özellikle 1905’de Rusya’da meşruti
idarenin gelmesiyle, bu ayrılık ve düşmanlık iyice hızlandı. Her iki grup da çıkardıkları yayın
organları ile birbirlerini suçluyorlardı. Eskiyi savunan Kadimciler, Ceditçileri, dini konularda
serbest fikirli, din reformcusu, dini bozmaya çalışan “misyoner” kişiler olmakla suçluyorlardı.
Ceditçilik, (Dinde reform) hareketinin öncüleri:
Abrurrahim bin Osman Otuzimeni (1754-1834)
Abdünnasır b. İbrahim Kursavi ( ö. 1812)
2/5
Ceditçilik (Dinde Reform) Çalışmaları
Şehabettin Mercani (ö.1889)
Ziyaeddin Kemali (ö.1942)
Alimcan Barudi ( ö.1921)
Musa Carullah Bigi ö.1949)
Rızaeddin b. Fahreddin (ö.1936)
Hareketin bütün temsilcileri bunlar değil tabii ki. Bunlar sadece meşhur olanları. Özellikle de,
hareketi başlatan, Kursavi; tanıtan, sistemleştiren Mercani; hareketi yayan, taraftar toplayan
Carullah’tır. Bunun için bu harekette daha çok bu üçünün ismi geçer. Musa Carullah, Batı’da
“İslamın Luther’i” olarak tanınır.
Hareketin belli başlı fikirleri:
1- Bugüne kadar gelmiş geçmiş bütün âlimler, bütün kitaplar, dört mezhebin fıkıh kitapları da
dahil olmak üzere yok farz edilip, din Kur’an ve hadis ışığında yeniden yorumlanacak.
2- Bütün âlimlerin yok farzedilmesi ile beraber, dinin yeniden yorumlanmasında, İbni Teymiyye,
İbni Kayyum el- Cezviye, Muhammed Abduh, Reşid Rıza, Cemalettin Efgani gibi reformcuların
fikirlerinden ilham alınacak.
3- Medreseler yeniden yapılandırılacak; Batı ölçülerinde, eğitim reforma tabi tutulup Rusça
okullarda mutlaka okutulacak. (İsmail Gaspıralı 1881’de yayınladığı, “Russkose Musulmanstvo”
(Rus İslamı) kitabında bu eğitimin temel unsurlarını bildirmektedir)
4- Aklı esas alıp, vahiy ile eşit duruma getirilecek. Asırlardır devam eden Vahiy inancı yıkılarak;
bütün dini bilgilerin nakle dayandırılması bırakılıp din akıl ile yorumlanacak. Bu konuda, Kindi,
İbni Rüşt, Farabi, İbni Sina gibi felsefecilerin fikirlerinden ilham alınacak. Buna dayalı olarak
Mercani, akıl-vahiy ikiz kardeş prensibini getirmiştir. Sonrakiler de buna sıkı sıkıya
sarılmışlardır. Aslında bunların esas fikri aklı esas almaktır, çekindikleri için ancak bu kadarını
söyleyebildiler.
5- İbni Sina, İbni Rüşt, Farabi gibi felsefecilerin, “dünya, âlem ebedidir, sonsuzdur” görüşü
benimsenecek. İmam-ı Gazali hazretleri felsefecilerin bu fikirlerini çürütüp, onların küfre
düştüklerini bildirdiği için onunla mücadele edilecek. İmam-ı Gazali hazretleri taassupçulukla
suçlanacak.
6- Ehli sünnet inancına; kelâm, itikat kitaplarının bildirdiği şekilde iman edilmesine ve yine fıkıh
kitaplarında bildirildiği gibi amel, ibadet yapılmasına karşı çıkılacak. Bu İslamın önünde en
büyük engel olarak görülecek. Herkesin, istediği gibi inanması ve istediği gibi ibadet yapması
teşvik edilecek. Herkes istediği gibi inanır, istediği gibi ibadet ederse ortada din diye bir şey
kalmayacak; böylece bunlar da nihai maksatlarına ulaşmış olacaklar.
3/5
Ceditçilik (Dinde Reform) Çalışmaları
7- Kur’an-ı kerimde geçen, kafirlerin “ebedi” olarak Cehennemde kalacağı ifadesi , uzun süre
manasında ele alınıp, Cehennemin sonsuz olmadığı, kafirlerin de sonunda cennete gireceği fikri
savunulacak. Halbuki sadece Kur’an-ı kerimde değil hadis-i şeriflerde de, kafirlerin ebedi,
sonsuz olarak Cehennemde kalacağı bildirilmiş, 15 asırdır, bütün alimler, müminler böyle
inanmışlardır. Vahyi değil, aklı öne çıkarmalarının bir sebebi de budur. Herkes istediği gibi
yorumlasın, din diye bir şey kalmasın.
8- Tasavvufa karşı çıkılacak, tasavvufun dini bir ilim olmadığı, İslama, Hint, Fars ve Yunan
kültüründen geçtiği fikri savunulacak.
9- Kur’an-ı kerimin mutlaka tercümesinin yapılması ve namazlarda, her milletin kendi ana diline
göre yapılan tercümenin okunması savunulacak. Carullah, bir makalesinde, tercümenin
mukaddes bir vazife olduğunu hatta farz olduğunu dile getirmiştir. Kendisi de bir tercüme
yapmış fakat bastıramamıştır. Bastırması için Cemal Kutay’a vermiş, daha sonra da bu tercüme
kaybolmuştur. Cemal Kutay’ın ısrarla Türkçe ibadeti savunması fikri demek ki Carullah’tan
geçmiş.
10- Miracın bir rüya olduğu, bedenen gerçekleşmediği fikri işlenecek
11- Bunlara göre, ictihadın terk edilip belli bir mezhebe uyulması yanlıştır, her Müslümanın
gücüne göre, ictihad yapması farzdır. İctihad kapısı kapanmamıştır. Mercani, daha da ileri gidip,
hadis varken fıkıh kitapları ile amel etmenin küfür olduğunu söylemiştir. Carullah da, bir
mezhebe uymanın, bu mezhebi Kur’an yerine geçirmek olduğunu söylemiştir.
12- Kadınlar ön plana çıkartılacak. Eski fıkıh âlimleri, erkek oldukları için, taraf tutup, İslamiyetin
bildirdiği hak ve hürriyetleri kadınların ellerinden aldığı söylenecek. Kadın ve erkeğin, nikahta,
boşanmada, mirasta eşit hakka sahip olmaları gerekir fikri savunulacak. Carullah, hazırladığı
raporda, birden fazla evliliğin yasaklanmasını istemiştir. Kadının, hukuki, sosyal, dini yönden
eşit olduğu iddia edilerek. Kur’an-ı kerimde geçen, erkeklerin üstünlüğü ifadesini alimlerin yanlış
anladıkları fikri yayılacak; bu konularla ilgili hadisi şeriflerin Yahudi inancını yansıttığı
bildirilecek.
24-27 Nisan 1917’de Ceditçilerin Kazan’da yaptığı Kadınlar kurultayında, kadınların erkeklerle
eşit oldukları ve çok evliliğin, insanlık ve adalete aykırı olduğu fikrine varılarak bitirilmesine karar
verilmiştir. 1-11 Mayıs 1917’de Moskova’da toplanan genel kurultayda da bu kararlar aynen
kabul edilmiştir.
Bu kurultayın tutanaklarında geçen şu ifade gerçek niyetleri açıkça göstermektedir. “ Efendiler,
unutmayınız ki, Kur’anın bazı kuralları eskimiştir. Bunları tarihin malı saymak lazım...” (
Rusya’da Birinci Müslümanlar Kongresi Tutanakları- Kültür Bakanlığı yayınları sh.394)
Ancak bu kurultaydan altı ay sonra, meydana gelen komünist ihtilali, reformcuların yaklaşık 70
yıllık çalışmalarını yerle bir etti. Böylece “Dinsizin hakkında imansız gelir” sözü bir kere daha
gerçekleşmiş oldu.
Bu ifadeler, bu iddialar sizlere bazı sözleri, bazılarının çalışmalarını hatırlattı zannederim. Bugün
4/5
Ceditçilik (Dinde Reform) Çalışmaları
ülkemizde bu ve buna benzer sapık fikirleri, dinde reformu savunanların da aynı yolun yolcuları
olduğunu unutmayalım! 5/5