Melek Yatırımcı Bulma Kılavuzu

Transkript

Girişimcinin El Kitabı
2014
Melek Yatırımcı Bulma Kılavuzu Girişimciler İçin Bilgilendirici El Kitabı
Girişimciler İçin El Kitabı
Bu kitapçık, Aktif Bank, EBAN, HBAN ve TBAA arasında her dört kuruluşun ortak hedefi olan melek
yatırımların miktarının, kalitesinin ve başarısının artırılması ve böylelikle ‘melek yatırım’ kavramının
potansiyel yeni melek yatırımcılar ve girişimciler tarafından daha iyi anlaşılması amacıyla imzalanan bir
anlaşma neticesinde yayınlanmaktadır.
Bu kitapçık, başta Avrupa pazarı hedeflenerek hazırlanmış olan “Melek Yatırımcı Bulma Konusunda
Girişimciler İçin Bilgiler” adlı orijinal versiyonun Türkiye’ye uyarlamasıdır.
Bu kılavuzun başka kişilerce çoğaltılması ve/veya adapte edilmesi Aktif Bank, EBAN ve HBAN
kuruluşlarının onayına tabidir.
EBAN - Avrupa Melek Yatırımcılar Derneği
Erken aşama yatırımcı ekosistemini Avrupa bölgesinde temsil eden, kâr amacı gütmeyen bir kuruluş
olan EBAN’ın 28 ülkede 100’den fazla üye kuruluşu bulunmaktadır. EBAN doğrudan ve dolaylı üyeleri
kanalıyla Avrupa ve diğer ülkelerde 20.000 erken aşama yatırımcısına ulaşmaktadır. EBAN 1999 yılında
Avrupa’daki bazı öncü melek yatırımcı grupları tarafından Avrupa Komisyonu ve EURADA (Avrupa
Kalkınma Ajansları Birliği) ile işbirliği içerisinde kurulmuştur.
EBAN’ın misyonu, Avrupa’da Melek Yatırımcı Ağları’nın ve Diğer Erken Aşama Yatırımcılar’ın yeni
kurulmuş şirketlerde temsil edilmesine liderlik etmek ve bu gruplar için bir paylaşım ve kurumsallaşma
platformu sunmaktır. EBAN; Avrupa’da dünya çapındaki girişimcilere ilham kaynağı olmak, onları
desteklemek, geliştirmek ve finanse etmek amacıyla Melek Yatırımcılara ve Erken Aşama Yatırım
Ekosistemi’ne liderlik etmekte, onları temsil ederek ve onların bağlantılarını sağlayarak Girişimciliği ve
Yenilikçiliği güçlendirmektedir.
Daha detaylı bilgi için www.eban.org adresini ziyaret ediniz.
HBAN - Halo Melek Yatırımcı Ağı
HBAN, İrlanda ve Kuzey İrlanda’da melek yatırımların artırılması ve erken aşama girişimci ekosisteminin
desteklenmesi amacıyla, bir grup melek yatırımcı ağı tarafından kurulmuş bir organizasyondur. HBAN;
Dublin, Cork, Waterford ve Galway’da her biri kendi yerel melek yatırım ağlarını işleten İrlanda Ticari
Yenilikçilik Merkezleri’yle (BIC) ve Halo Kuzey İrlanda ile ortak olarak bölgesel ölçekte faaliyet
göstermektedir. HBAN, erken aşama firmalara yatırım yapan melek yatırımcı sayısını arttırmak için aktif
şekilde çalışmaktadır. Bölgesel ve uluslararası düzeyde var olan yeni melek yatırımcı ağlarının
oluşturulmasını desteklemektedir.
Inter Trade Ireland ve Enterprise Ireland kuruluşlarının ortak girişimi olan HBAN ayrıca melek yatırımcı
ekosisteminin çıkar ve ihtiyaçlarını savunmak amacıyla kamu, paydaşlar, iş dünyası ve medya nezdinde
temsilci işlevi de görmektedir.
Daha detaylı bilgi için www.hban.org adresini ziyaret ediniz.
Bu kitapçık HBAN tarafından hazırlanmış, Avrupa için EBAN tarafından adapte edilmiş,
Aktif Bank tarafından Türkçeye çevrilmiş ve Türkiye’ye uyarlanmıştır.
©HBAN 2013
Aktif Bank
Aktif Bank, Türkiye’nin en büyük yatırım bankasıdır. Perakende bankacılık, yatırım bankacılığı ve
bölgesel bankacılık alanlarında faaliyet göstermektedir. Bankanın yenilikçi ve müteşebbis iş tutuşu
başarılı faaliyet sonuçlarının yanısıra son 3 yılda 56 adet uluslararası ödülle tescil edilmiştir. Dağıtım
kanalları konusunda dünyanın en yenilikçi bankası seçilmiştir. Yatırım bankacılığı alanında, sektörü ilk
banka bonosu, ilk varlığa dayalı menkul kıymet ve ilk proje finansmanı sukuğu gibi yeniliklerle
tanıştırmıştır. Benzersiz iş modelini “Yeni Jenerasyon Bankacılık” olarak adlandırmıştır.
Girişimcilik konusunda birçok ulusal ve uluslararası insiyatife öncülük etmektedir.
Daha detaylı bilgi için www.aktifbank.com.tr adresini ziyaret ediniz.
TBAA - Melek Yatırımcılar Derneği, Türkiye
Erken aşama girişimcilik ekosisteminin en önemli oyuncularından melek yatırımcılar tarafından
kurulmuş olan TBAA, Türkiye’yi aynı zamanda global platformda temsil etmektedir. EBAN’ın yönetim
ve icra kurulu üyeliklerinin yanı sıra merkezi İngiltere’de bulunan WBAA - Dünya Melek Yatırımcılar
Birliği’nde de yönetim kurulu üyesi olan TBAA, Türkiye’nin dünya melek yatırımcıları için global bir hub
merkezi haline gelmesi için çalışmaktadır. Bu anlamda EBAN tarihinde ilk kez 11. Avrupa Melek
Yatırımcılar Kış Zirvesi’nin İstanbul’da ev sahipliğini yapan TBAA, gerek ulusal gerekse uluslararası
platformlarda ‘Turkey: As a global hub center for global angel investors & entrepreneurs / Türkiye:
Global melek yatırımcılar ve girişimciler için global platform merkezi’ projesini yürütmektedir.
EBAN’ın yanı sıra ABD’deki 270.000 melek yatırımcıyı temsil eden ACA - Angel Capital Association ve
Asya’daki melek yatırımcıları temsil eden Singapur merkezli BANSEA ile yakın ilişkiler içinde olan TBAA,
kamu parasının akıllı paraya çevrilmesi yönünde (Converting public money into smart money)
girişimci- akredite melek yatırımcı - yabancı melek yatırımcı üçlüsünün rol oynayacağı ortak yatırım
fonlarının kurulması yönünde lobi çalışmalarını yürütmektedir.
TBAA, Türkiye’de ve bölgesinde (Balkanlar, Orta Doğu, Türk Cumhuriyetleri) erken aşama yatırım
ekosistemine liderlik etmekte olup onların global ekosisteme entegre olmalarını sağlayarak
girişimciliği ve melek yatırımcılık ekosistemlerine ivme katmakta ve güçlendirmektedir.
Daha detaylı bilgi için www.melekyatirimcilardernegi.org adresini ziyaret ediniz.
©HBAN 2013
Değerli Girişimciler,
Ülkemiz için çok önemlisiniz. Mutfakta her türlü malzeme
olsa da yemeği yapan aşçıdır. Yani girişimci yoksa var olan
malzemelerden katma değer oluşturarak bir yemek
yapılamaz. Bir ülkenin zenginliği, sahip olduğu girişimci
ekosisteminin genişliği, niteliği ve derinliğiyle ilgilidir. Tüm
bunlara “girişimcilik iklimi” diyebiliriz. Bu iklim varsa ülke
dinamiktir, zengindir ve sorunlarına çare bulabilir.
Biz yıllarca eğitim sistemimizde memur olarak yetiştirildik.
Kendisine sunulan şıklardan seçim yapan, kendi şıkkını
yaratmayan, en büyük hayali iyi ücret veren bir yerde
çalışmak olan, yapacağı işi bilmeyen, verilecek işe ve
talimata hazır olarak yetiştirildik. Okullarımızda nesiller
oyalandı. Temel yetkinliklere sahip olmadan eğitimimizi
tamamladık. Dil kullanmayı, alet kullanmayı, bedenimizi
kullanmayı, bilgiyi kullanmayı, zamanı kullanmayı
öğrenmedik. Dolayısıyla gerçek hayata gerçekten hazırlanmadan, bunu iş hayatına erteleyerek eğitimde
yıllarımız geçti. Rekabetçi nesiller yetişmedi. Yetişenler ya yetersiz kabul edilen okullara giden ya da okula
gidemeyenler oldu. Çünkü sistem onlara erişemedi ve aynılaştıramadı. Bunun içindir ki ülkemiz 17. büyük
ekonomi olmasına rağmen girişimcilik sıralamasında 41., rekabet endeksinde 68. sırada. Şimdi devir değişti.
Devlet girişimciliğe ve daha iyi eğitim koşullarına kafa yoruyor, olanaklar geliştiriyor. Bunların farkında olunuz.
Bilgiye erişim kolaylaştı. Eskiden para herşeydi. Şimdi hikayeniz iyiyse para bulunuyor. Her şeyi de devletten
beklemek doğru değil. Bunun için Aktif Bank, ülkemizin en büyük yatırım bankası olarak “Avrupa Melek
Yatırım Ağı” ile işbirliği yaparak sizin için çıkardığı bu kitap ile dünyada gelişmiş ülkeler girişimcilerine nasıl yol
gösteriyorsa onu temel alan bir rehber oluşturdu. Ücretsiz olarak sizlerle buluşturuyoruz.
Aktif Bank bir yatırım bankası olarak kendisi de girişimcidir. Ülkemiz için birçok yeni değer oluşturmuş, birçok
yeniliğe imza atmıştır. Dünyanın dev bankalarını geçerek “Dünyanın En Yenilikçi Bankası” seçilmiştir. Biz
girişimci sayısını arttırmayı kendimize vazife edindik. Bu ülkenin malzemeleriyle en iyi yemekleri oluşturacak,
dünyadaki malzemeyle dünya mutfağı oluşturacak, “ben de yaparım” diyen girişimcilerin sayısının artmasını
çok önemsiyor ve artık az sayıda kalmış yerli bankalardan biri olarak bunu ülkemize en önemli hizmet olarak
görüyoruz.
Siz girişimciler, ülkenin ekonomisini büyüten, işsizliği düşüren, bu ülkenin gerçek zenginliğisiniz. Sizler yaratıcı
değil, kâşifsiniz. Yaratıcılık imkânsızdır ve Allah’a mahsustur. Kedi yaratılmıştır modası geçmez, ağaç
yaratılmıştır modası geçmez. Yaratmayı düşünüp kendinizi kitlemeyiniz. Sizler kâşifsiniz. Var olan malzemeyle
yeni formlar yeni malzemeler oluşturursunuz. Girişimlerinizin kaynağı esindir, ihtiyaçtır. Vizyonunuzla
imkânlarınızı barışık tutunuz. Ara kazanımlarla büyük vizyonunuzun gerçekleşmesi için ticari başarılar elde
ediniz. Strateji ve taktiğin arkası sabırdır. Dolayısıyla nefesinizi sabır süresi için saklayınız. Bu yayının sizlere yol
göstererek faydalı olmasını diliyorum. Hayatın enerjisi sizi destekliyor yeter ki yola çıkın.
Saygılarımla,
Dr. Önder Halisdemir
Aktif Bank CEO & Yönetim Kurulu Üyesi
©HBAN 2013
Baybars Altuntaş’ın Mesajı
Girişimcilerin melek yatırımcılara ulaşmaları ve ilk
sunumları sonrasında yatırım talebi almaları için bazı
disiplinleri kavramış olmaları gerekiyor. Çok iyi bir iş
fikrinin yanı sıra, sunum teknikleri ve sonrasındaki melek
yatırımcı-girişimci ilişkileri başarılı bir sonuç için çok
önemli.
Girişimcinin, melek yatırımcıyla başarılı bir sözleşme
sonucuna götürecek belki de Türkiye’deki ilk çalışma olan
bu el kitabının yayınlanması, ülkemizde çok yeni bir
sistem olan melek yatırımcılık sisteminin gelişmesi için
çok önemli bir adım.
Melek yatırımcının ortaya koyduğu finansmanın yanı sıra sahibi olduğu know-how, network ve
mentorluk birikimini de girişimciyle paylaşıyor olması, diğer yatırımcılardan ayıran en önemli özellik.
Ancak girişimcilerin de bu birikimden istifade edebilmeleri için tam donanımlı girişimciler olarak melek
yatırımcıların karşısına çıkmaları gerekiyor.
TBAA - Melek Yatırımcılar Derneği, Türkiye ve Links Angel BAN olarak, Aktif Bank’ın sponsorluğunda
gerçekleştirilen ve ülkemizdeki girişimcilerin ihtiyaçlarına yönelik olarak geliştirilen bu el kitabının
hazırlanmasında başta EBAN, HBAN ve Aktif Bank olmak üzere tüm emeği geçenlere tüm melek
yatırımcılarımız ve girişimcilerimiz adına çok teşekkür ediyorum.
Baybars Altuntaş
TBAA - Melek Yatırımcılar Derneği Başkanı & Links Angel BAN Melek Yatırım Ağı Başkanı
Paulo Andrez’in Mesajı
EBAN kurumu ile ilgili en önemli amacımız yerli melek yatırım
topluluklarının bütün kapasitelerini kullanacak şekilde yükselmelerini
desteklemek. Türkiye’de melek yatırımcı piyasasının çok hızlı büyüyüp
gelişerek Avrupa’nın lider yatırım merkezlerinden bir tanesi haline
dönüştüğünü gözlemliyoruz. Ancak başarılı girişimler çok kolay
oluşmuyor, yatırımın ilk aşamalarında uzmanlar tarafından ilgilenilerek
eğitilmiş olması gerekiyor. Bu nedenle bu rehberi çok uygun ve
yerinde buluyorum.
Yatırımı hazır bir anlaşmanın kolay akışını sağlamak için her yatırımcının girişimciye sunması gereken
bir kitapçık.
Paulo Andrez
EBAN - Avrupa Melek Yatırım Ağı Onursal Başkanı
©HBAN 2013
İçindekiler
Sayfa
Yönetici özeti
7
1. Giriş
8
2. Sermaye yatırımı bulma süreci
10
3. En önemli üç yatırım kriteri
13
4. Firma yönetici özeti
16
5. İş planı
18
6. Finansman gerekliliği
18
7. Değerleme ve yatırım şartları
21
8. Sonuç
25
Ek A
27
Ek B
28
Aktif Bank hakkında
36
©HBAN 2013
©HBAN 2013
Yönetici özeti
Bu kitapçık girişimcilerin özellikle melek yatırımcılar kanalıyla öz kaynak (sermaye yatırımı) bulma
süreciyle ilgili soru işaretlerini ortadan kaldırmak amacıyla hazırlanmıştır. Yatırımcı bulmak, farklı bir
finansman sağlama yöntemidir ve çeşitli süreçleri kapsamaktadır. Bu sebepten dolayı girişimcilerin bu
süreçlere haiz olması ve gerekli yerlerdeki hamlelerini mevcut durumlara göre yapması gerekmektedir.
Kitabın geri kalan kısmında girişimcilere genel olarak aşağıdaki tavsiyeler verilmiş olup konular
hakkında detaylandırmalar yapılmıştır.
•
Yatırımcı ile girişimci arasındaki ilişki, “boşanmayı planlayarak evlenmeye” benzer. Bu sebeple
girişimci sermayeye ihtiyacı olmadan önce ilişkiyi erkenden kurmalı, yatırımcıyı iyi tanımalı fakat
bir gün ilişkinin de bitebileceğini unutmamalıdır.
•
Girişimci, sektörüyle alakalı potansiyel yatırımcılar hakkında araştırma yapmalı, yatırımcıların
cazip buldukları yatırımın genel özelliklerini ve yatırım kriterlerini tespit etmelidir.
•
Potansiyel yatırımcılarla yapılan her görüşmede en önemli üç yatırım kriterinin (yönetim ekibi,
çıkış fırsatı ve gelir potansiyeli) vurgulandığından emin olunmalıdır.
•
Yatırım sonrası en iyi çıkış modeli, nakit karşılığı Şirket’in başka bir yatırımcıya satılmasıdır.
•
Girişimin, yatırımcı için önemli düzeyde getiri üretebilecek, esnek bir işletme yapısına sahip olması
Genellikle tüm hissedarlar için değeri maksimize eden bir modeldir.
gerekmektedir.
•
En iyi iş planlarının mükemmel yönetici özetleri bulunur. Yönetici özetinin amacı işletmeyi
anlatmak değil, yatırım fırsatını kısa ve öz bir biçimde satmaktır. Bu sebeple girişimcinin rakamlara
hakim, iş planının ise ikna edici olması gerekmektedir.
•
Potansiyel yatırımcı, girişimcinin de ideal olarak Şirket’e nakit sermaye yatırımı yapmış veya
yapacak olmasını bekler. Yatırımcılar, genellikle elini taşın altına koyan girişimcilerle çalışmak
ister.
•
Girişimcinin Şirket değer beklentisi gerçekçi olmalıdır. Yatırımcı, yaptığı yatırım karşılığında cazip
bir getiri elde etmelidir ve girişimci bunları kağıt üzerinde doğru bir şekilde yatırımcıya
aktarabilmelidir.
•
Yatırım anlaşması, sadece sayısal bir değerlemeden ibaret değildir. Girişimcinin bu süreçte
kendini koruması kadar potansiyel yatırımcıyı da düşünmesi ve her iki tarafın menfaatlerine
uygun bir sözleşme hazırlanması gerekmektedir.
Yatırımcı bulmak genellikle işin daha hızlı büyümesine katkı sağlamasından dolayı kazançlı bir işlem
olup girişimci için uğraşmaya değer bir faaliyettir. Yatırımcı için ise mevcut kazançlarından daha fazla
bir kazanç sağlama ihtimali barındırmasından dolayı tercih edilebilir. Süreç, sinerji oluşturularak
hedeflenen çıktıların gerçekleşmesi durumunda her iki tarafın da kazanmasını sağlayacak işlemler
bütünüdür.
©HBAN 2013
7
1. Giriş
Bu kitapçıkta, girişimciler ile potansiyel yatırımcılar arasında gerçekleştirilecek sermaye yatırımı
sürecinin doğru tanımlanabilmesi için gerekli temel bilgilerin aktarılması amaçlanmıştır.
Genel Terimler
Sermaye Yatırımı (Öz Kaynak Yatırımı)
Bu kitapçıkta sermaye yatırımı, halka açık olmayan özel şirketlere yapılan öz kaynak finansmanını ifade
etmektedir. Bu bir borç verme değil, yatırım işlemidir.
Yatırımcı, koyduğu nakit karşılığında Şirket’ten hisse satın alır. Sağlanan nakit teminatsızdır ve Şirket’in
kalıcı sermayesidir. Yatırımcı, riski ve kazancı girişimciyle paylaşır.
Sermaye yatırımı büyümeyi hızlandırır, kredibiliteyi yükseltir, müşterilerin, tedarikçilerin, personelin ve
diğer finansörlerin yatırıma duyduğu güveni artırır.
Girişimci
Bu kitapçıkta girişimci, bir fikri ve buna bağlı bir iş planı olan ve girişimini büyütmek için sermayeye
ihtiyaç duyan kişiyi tanımlamaktadır. Teknolojinin ilerlemesi ve özellikle ABD’deki teknoloji
girişimlerinin dünya devi şirketlere dönüşmesi ile birlikte girişimciliğin önemi her geçen gün artmıştır.
Melek yatırımcılar
Melek yatırımcılar, çoğu risk sermayesi kuruluşunun yatırım yapamayacağı kadar erken aşamadaki
girişimlere genellikle küçük miktarlarda finansman sağlayan (100.000 TL ila 1.500.000 TL) varlıklı
şahıslardır. Melek yatırımcılık, çekirdek sermaye fonlarına paralel olarak giderek yaygınlaşan bir
uygulamadır.
Melek yatırımcılar sadece nakit katkıda bulunmakla kalmazlar; çoğu zaman sektör tecrübelerinden ve
bağlantılarından da girişimcinin yararlanmasını sağlarlar. Melek yatırımcılar yatırım yaptıkları şirketlerin
yönetim organlarında genellikle icracı olmayan pozisyonlarda bulunurlar.
Melek yatırımcı ağlarının ortaya çıkmasıyla birlikte, melek yatırımcıların sermaye yatırımları Avrupa’da
giderek daha önemli bir rol oynamaya başlamıştır.
Türkiye’de ise melek yatırımcılık, öncesinde sadece konunun uzmanları tarafından bilinirken; 15 Şubat
2013 tarihinde T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı tarafından resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe
giren “Bireysel Katılım Sermayesi Hakkında Yönetmelik” ile birlikte yaygınlaşmaya başlamıştır.
8
©HBAN 2013
Melek yatırımcıların vergi avantajları
Dünyada birçok ülkeden farklı olarak İrlanda, İngiltere, Finlandiya, Fransa, Portekiz ve Türkiye’de, özel
şirketlere yatırım yapan melek yatırımcılar için vergi teşvikleri uygulanmaktadır. Bunlardan Türkiye,
İrlanda ve İngiltere’yi incelediğimizde aşağıdaki bilgilere rastlamaktayız.
2013 yılı başlarında Türkiye Cumhuriyeti Hazine Müsteşarlığı’nın resmi gazetede yayımlanarak
yürürlüğe soktuğu “Bireysel Katılım Sermayesi Hakkında Yönetmelik” ile birlikte Türkiye’de melek
yatırımcılar için %75’lik bir vergi indirimi getirilmiştir. Bunun yanında Bilim, Sanayi ve Teknoloji
Bakanlığı, TÜBİTAK ve KOSGEB tarafından yürütülen araştırma, geliştirme ve yenilikçilik programları
kapsamında son 5 yıl içinde desteklenmiş girişimlere yatırım yapan melek yatırımcılar için teşvik oranı
%100'e yükselmektedir.
İrlanda ve İngiltere’de de benzeri vergi indirim kurguları gerekli şartları sağlayan yatırımcılar için
uygulanmaktadır. Yurt dışındaki ülkelerde melek yatırımcılara verilen teşvikleri araştırmak için EBAN
tarafından her yıl yayınlanan Vergi Teşvikler Derlemesi bu konuda yardımcı olabilir.
©HBAN 2013
9
2. Sermaye yatırımı bulma süreci
Yatırımcılardan sermaye bulunması, girişimciler için son derece yorucu bir süreçtir.
Bu süreç içinde ve sonrasında önemli ölçüde çaba göstermeye hazırlıklı olmak gerekir.
“Boşanmayı planlayarak evlenmek”
Daha önce de ifade edildiği üzere, yatırım süreci evliliğe benzetilebilir. Fakat burada boşanma önceden
planlanmıştır (çıkış).
Yatırımın güvencesi bulunmadığından yatırımcı, desteklediği girişimciyle son derece rahat iletişim
kurabilmek ve çalışabilmek ister. Bu, her iki taraf için de olumlu bir süreç olup firmanın daha şeffaf
yönetilebilmesine ve kurumsal olarak gelişmesine büyük katkı sağlayacaktır.
Yatırımcı muhtemelen Şirket’in Yönetim Kurulu’nda yer almak ve iş geliştirme süreçlerine aktif bir
biçimde katılmak isteyecektir. Girişimci de bu talebi olumlu karşılamalıdır.
“Flört” süreci
Yine evlilik benzetmesi üzerinden gitmek gerekirse, bu sürecin ilk aşaması ‘flört’ aşamasıdır.
Bu aşamada girişimci, yatırımcı ile arasında sağlam bir iş ilişkisi kurar.
Aynı bir flört sürecinde olduğu gibi cazibe ilişkiyi inşa etmeye yardımcı olurken ‘ihtiyaç içerisinde
olmak’ genellikle tam ters etki yaratır. Şu bir gerçektir ki girişimci, yatırımcıdan aktif bir biçimde para
istediğinde, girişimci ‘ihtiyaç içerisinde’ imiş imajı oluşturabilir.
Bir yatırımcıyla görüşürken, para talep eden bir girişimci, geri dönüş olarak genellikle para yerine
tavsiye alır. Tavsiye talep edildiği zamanlarda para alınması gibi cazip durumlar nadir de olsa
gerçekleşmektedir.
Bu da; sermaye bulma sürecinin örneğin bir ev satın alırken ipotek kredisine başvurmak gibi, mekanik
bir kredi süreci olmadığını göstermektedir.
Yatırım talebinin başarıya ulaşması için yapılan önerinin cazip olması ve ‘ihtiyaç içerisinde olma’
vurgusu taşımaması kilit önem taşır.
Tavsiye: İlişkinin inşa sürecine, sermaye bulma ihtiyacını duymadan çok önce başlayın.
Yatırımcıların neleri cazip bulduklarını anlamak
Her ilişkide olduğu gibi belli bir yatırımcı için neyin cazip olduğunu anlamak temel önem taşır.
Her yatırımcının görüşleri farklı olduğundan, bir yatırımcının o girişime yatırım yapmak istememesi
girişimcinin mutlaka başarısız olacağı anlamına gelmez.
Bu kitapçık, yatırımcının isteklerinin tespit edilmesine ve dikkatinin çekilmesine yardımcı olacaktır.
10
©HBAN 2013
Melek yatırım süreci (yatırımcı gözünden)
Yatırım amaçlı
proje bulma
İlk geribildirim /
koçluk
Proje bulma süreci proaktif ya da reaktif olabilir.
Proje bulma genellikle melek yatırımcı ağı üyeleri, üyelerin çevreleri ve
sistemdeki diğer aktörlerle ilişkiler kanalıyla gerçekleşir.
Melek Yatırım Ağları ilk taramayı yapar, seçilen şirketlerle irtibata
geçip yatırımcıların beklentileri ve Şirket’in kendini nasıl
daha iyi sunabileceği konusunda koçluk hizmeti verir.
Firma sunumları
Seçilen şirketler, gerçekleştirilen etkinlikler sırasında melek yatırımcılara sunum
yapmaya çağrılabilir. Genel olarak 2 - 4 firma bulunur. Ardından, yatırımcılar
kapalı oturumda firmayla ilgili hususları ve anlaşma olasılığını tartışırlar.
Ön inceleme
Ön inceleme işlemi normalde resmi olarak gerçekleştirilir ve şu başlıkları kapsar:
Rekabet analizi, ürünün ve fikri mülkiyetinin doğrulanması, firmanın yapısının,
mali tablolarının ve sözleşmelerinin değerlendirilmesi, mevzuata uyumla ilgili
konuların ve ekibin referanslarının kontrolü.
Yatırım şartları ve
müzakereler
İnceleme sonrası yatırımcıların şirkete olan ilgisinin sürmesi
durumunda sıra protokollerin1 hazırlanması ve
şirket değerinin müzakere edilmesine gelir.
Yatırım
İlgilenen yatırımcılar tek tek veya bir birlik oluşturarak firmaya yatırım
yapabilirler. Genellikle bir avukatın da dahil olduğu bu süreçte sözleşme ve diğer
belgeler tamamlanır, imza edilir ve kararlaştırılan şirket değeri firmaya ödenir.
Yatırım sonrası
destek
Yatırım gerçekleştirildikten sonra, yatırımcılar genellikle firmayı izler, akıl
hocalığı yapar ve sahip oldukları uzmanlık ve bağlantılarıyla şirkete yardımcı
olurlar. Ayrıca yatırımcılar uygun zamanda çıkışı kolaylaştırmak için genellikle
Şirket ile yakın işbirliği yaparlar.
Kaynak: OECD (2011a), ACA, EBAN ve Tech Coast Angel dokümanlarından özetlenmiştir.
1
Protokol, yatırımcıların hisse adet ve oranları da dahil olmak üzere önerilen yatırımın ana koşullarını özetler.
©HBAN 2013
11
Yatırımcı ön incelemesi
Yatırımcılar, yeni girişimlere yatırım yapmaya karar vermeden önce Şirket hakkında bir ön inceleme
gerçekleştirir. Ön inceleme, Şirket’in vadettikleri ile ilgili beyan ve görüşleri doğrulama ve teyit etme
sürecidir.
Tavsiye: Sizin de yatırımcının geçmiş yatırımlarında gerçekleştirdiği destekleri ve diğer
hususları araştırarak potansiyel yatırımcınız hakkında ön inceleme gerçekleştirmeniz
faydalı olacaktır.
Melek yatırımcıların genellikle web siteleri ya da halka açık bilgileri olmadığından bunu yapmak çok kolay
olmayabilir ancak en iyi ve en doğru yatırımcıları şirkete çekebilmek için bu araştırmaların önemi büyüktür.
Yatırım süresi
Anlaşma süreci genel olarak 3-6 ay arası bir zaman almaktadır.
Sonrasında, planlama aşamasından sermaye yatırımının gerçekleşmesine kadar geçen süre ortalama
bir yıldır.
Ancak bu sürelerin daha uzun sürebileceği göz önünde bulundurularak planlar yapılmalıdır. Zira, fona
acil ihtiyaç duyulduğu bir anda müzakere ediyor olmanın yaratacağı ‘muhtaç olma’ imajı yatırımcıyı
geri tutabilir.
Çıkış
Yatırımcı ilişkisi, genellikle çıkış işlemiyle sona erer. Farklı çıkış türleri bir sonraki bölümde açıklanmaktadır.
Çıkış sürecinde satıcıların taahhütleri
Çıkış sürecinde dikkate alınması gereken hususlardan biri de satıcı tarafın verdiği taahhütlerdir.
Taahhüt, taahhütte bulunan kişinin bildiği kadarıyla belli hususların doğru olduğunu teyit eden yasal
beyandır.2 Satıcıların, üçüncü kişilere yapılan satışlarda genellikle taahhütte bulunması beklenir.
Yatırımcıların da bu taahhütlere iştirak etmesi giderek daha fazla beklenir hale gelse de bu, esas olarak
girişimcinin sorumluluğundadır. Bu husus, yatırımcılar ile girişimciler arasında bazı ihtilaflara neden
olabilir. Bu sorunu aşmak için, taahhütlerle bağlantılı olarak gelebilecek talepleri karşılamak amacıyla
satıştan elde edilen tutarın bir bölümünün sınırlı süreyle3 emanet hesabına4 yatırılması bir çözüm
olabilir.
Örnek: ‘Firma hiçbir yasal işleme konu değildir ve borçluları borçlarını ödeyecektir’ vb.
Bu süre altı ay ile iki yıl arasındadır. Vergiyle ilgili taahhütlerde daha uzun da olabilir.
4
Bunlar, genellikle alıcıların ve satıcıların avukatlarının müşterek kontrolünde olan banka hesaplarıdır.
2
3
12
©HBAN 2013
3. En önemli üç yatırım kriteri
Risk sermayesi yatırımcıları arasında yapılan bir anket5, bir yatırım teklifinin cazibesini değerlendirmek
için kullanılan en önemli üç kriterin altını çizmiştir. Melek yatırımcılar için de bu faktörlerin geçerli
olacağı varsayılabilir/varsayılmalıdır.
Ankete6 göre, en önemli üç kriter şunlardır:
1. Yönetim ekibi
2. Çıkış fırsatı
3. Gelir potansiyeli.
Tavsiye: Potansiyel yatırımcılarla her irtibatınızda bu üç yatırım kriterine bir biçimde
değindiğinizden emin olun.
Yukarıdakilere baktığımızda, Şirket’in ne iş yaptığının risk sermayesi yatırımcısı için genellikle pek de
önemli olmadığı dikkat çekmektedir (ilk üç kriter arasında ürün ya da hizmet yer almamaktadır). Bu tür
yatırımcılar genellikle yaptıkları yatırımdan nasıl para kazanacaklarına bakmaktadırlar.
Melek yatırımcılar, sahip oldukları deneyimlerden Şirket’e katma değer olarak yarar sağlayabilmek
adına Şirket’in ne iş yaptığı konusuna ilgi gösterseler de yatırımcılar için söz konusu ‘satış’ bir ‘ürün
satışı’ değil bir ‘ticari fırsatın satışı’dır.
1.
Yönetim ekibi
Yönetim ekibi, yatırımcılar için en önemli kriterdir. Yatırımcılar iş ve fikirden daha çok insanlara yatırım
yaparlar.
Soru: 100.000 liranızı bir kişiye vermeden önce o kişiyi ne kadar iyi tanımak istersiniz?
Yatırımcılar, yönetim ekibine ve Şirket’e alışana kadar uzunca bir zaman geçirmek isteyebilirler. Girişimcinin
pazar bilgisini ve o pazardaki fırsatları analiz edip iş planını icra edebilme yeteneğini değerlendirirler.
Yönetim ekibinin geçmiş performansı ve başarıları masaya yatırılır.
Dışarıdan danışmanlık hizmeti alınıyor olması, girişimcinin yatırımcı gözündeki kredibilitesini daha da
arttıracaktır. Bir yönetim ekibinin birden fazla kişiden oluşması gerekmektedir. Yatırımcılar genellikle tek
kişiye bağlı olan sistemleri desteklemezler.
Yatırımcılar, aile üyelerinin (eş, kardeş vb.) işletmenin yönetiminde aktif rol aldığı şirketlere de genellikle
sıcak bakmazlar. Kendi risk listelerine aile ilişkilerinden dolayı yaşanabilecek problemleri de ilave etmek
istemezler.
Yatırımcılar, gelişmiş bir yönetim ekibinin en azından planlama aşamasında olduğunu görebilmek isterler.
Erken aşamadaki işletmelerde çoğunlukla tam zamanlı bir ekip bulunmaz. Bu nedenle, işletme büyüyüp
geliştikçe yönetim ekibindeki boşlukların nasıl doldurulacağının da iş planında belirtilmesi gerekir.
InterTradeIreland, Mayıs 2011, İrlanda’daki risk sermayesi fonu yöneticileri arasında yapılan bir ankettir.
Uyarı: Bazı yatırımcıların hangi kriterlerin en önemli olduğu konusunda çok farklı görüşleri olması mümkündür. Muhatap
olduğunuz yatırımcı için neyin cazip olduğunu kendiniz tespit etmeniz yerinde olacaktır.
5
6
©HBAN 2013
13
2.
Çıkış fırsatı
Yatırımcılar için en önemli ikinci kriterdir.
Yatırımcının yaptığı yatırımdan mümkün olduğunca fazla para kazanmak arzusunda olduğu gözden
kaçırılmamalıdır. Bir yatırımcının en önemli beklentisi günün sonunda elde edeceği gelirdir.
Çoğu yatırımcı yatırımın sonunda sermaye kazancı sağlamak için yatırım yapar. Bir şirkete ‘ebediyen’
bağlı kalmak istemezler. Risk sermayesi fonlarının ömrünün genellikle on yıl olduğu göz önüne
alındığında, bu süre zarfında yatırımlarını gerçekleştirmeleri ve geri dönüş elde etmeleri gereklidir.
Melek yatırımcılar bu kısıtlamalara tabi olmasalar da yatırımlarının getirisini, genel olarak beş yıllık bir
süre içerisinde alıp ceplerine koymak isterler.
Dolayısıyla, yatırımcılar gelir getirisinden (örn. temettü) daha çok sermaye getirisi elde etme
peşindedirler.
Başlıca üç tip yatırımcı çıkış şekli bulunur. Bunlar hisseleri girişimciye geri satma, halka arz ve firmanın
satılmasıdır.
•
•
•
Hisse geri satma seçeneğinde girişimci, yatırımcının hisselerini geri satın alır. Yatırımcının
firmaya olabildiğince yüksek değer biçtiği, buna karşılık girişimcinin mümkün olduğunca
düşük değerden satın almak isteyeceği bu düzende yatırımcı ile girişimci karşı karşıya gelir.
Bu sebeple bu yöntem tercih edilen bir yaklaşım değildir.
Halka Arz, Şirket hisselerinin borsaya kote edilmesi ve böylece yatırımcının hisselerini
borsada serbestçe satabilmesidir. Ancak, derinliği7 nispeten az olan halka açık bir şirket
hisselerinin büyük bir miktarının satılmasının hisse fiyatı üzerinde önemli etkisi olacağından,
genellikle bu yöntem yatırımcılar için nakde dönme seçeneği olarak görülmez.
Genellikle, yatırım getirisini maksimize etmek için en iyi çıkış seçeneği firmanın nakit
karşılığı satılmasıdır. Bu yaklaşımda firma üçüncü bir kişiye (genellikle başka bir firmaya)
satıldığından tüm hissedarlar aynı anda çıkış yaparlar. Çıkarların bu şekilde aynı tarafta
olması herkesin kazanması anlamına gelir ve yukarıda tanımlanan hisse geri satma
seçeneğinin tam tersini teşkil eder. İş planında, firmayı satma hedefini biraz olsun
somutlaştırabilmek amacıyla, sektördeki birleşme ve satın alma faaliyetlerinden de
bahsedilmelidir.
Diğer çıkış türleri mevcut olsa da (örn. yönetim tarafından satın alma -Management buy-outs, isteğe
bağlı veya iflas nedeniyle tasfiye (isteğe bağlı veya iflas nedeniyle) gibi), herkes için değeri maksimize
eden yöntem şirketin üçüncü bir yatırımcıya satılmasıdır.
7
Derinlik: Günlük işlem gören hisse adedinin dolaşımdaki toplam hisse sayısına oranı
14
©HBAN 2013
3.
Gelir potansiyeli
Yatırımcı için en önemli üçüncü kriterdir.
İş planındaki gelir öngörüsü, Şirket’in büyüme potansiyeli taşıdığını gösterebilmelidir. Bu potansiyeli
kanıtlayabilmek için girişimcinin aşağıdaki noktalara değinmesi önemlidir:
1.
2.
3.
Mevcut siparişleri ve nakit akışını belirtmek.
Pazar büyüklüğünü tanımlamak: Anlamlı bir iş kurabilmeye yetecek kadar büyük olmalıdır (ihracat
potansiyelinin de olması değer katar).
Rakipleri ve benzer firmaları tanımlamak: Sektördeki mevcut rakipler ve büyüme performansları
yatırımcıya sunulmalıdır.
Tavsiye: Şirket, yatırımcı için anlamlı getiri üretme yeteneğine sahip olmalı ve büyüme
potansiyelini kanıtlayabilmelidir.
©HBAN 2013
15
4. Firma yönetici özeti
Yönetici özeti, bir iş planının en önemli bölümüdür.
İş planında en son hazırlanacak bölümdür ve potansiyel yatırımcılara yapılan yatırım teklifinin ana
unsurlarını özetlemelidir. Yatırımcının ilgisini çekerek okumaya devam etmesini sağlamalıdır.
Tavsiye: En iyi iş planlarının mükemmel yönetici özetleri bulunur. Yönetici özetinin amacı
yalnız işi tarif etmek değil, yatırım fırsatını kısa ve öz bir biçimde satabilmektir.
İdeal olarak, yönetici özeti bir - iki sayfayı aşmamalıdır. İşin amaç ve kapsamını açık, kısa ve öz bir
biçimde açıklamalıdır. Yatırımcının temel sorularına net, kısa ve vurucu yanıtlar verebilmelidir.
Yönetici özeti, yatırım yapma kararının dayandığı hususları açıkça ele almalıdır. Eğer yönetici özetini
okuduktan sonra yatırımcı işin ne ile ilgili olduğunu anlamış ve daha fazlasını öğrenmek istiyorsa,
yönetici özeti başarılı olmuş demektir.
Finansal projeksiyonun kritik noktaları özette yer almalıdır (örn. başa baş noktası, maksimum
finansman/yatırım ihtiyacı, geri dönüş süresi vb.).
Girişimci, işletmenin yönetimi, faaliyetleri ve pazardaki konumu hakkında güçlü noktaların altını
çizmelidir. İşin başarıya ulaşması için ürün lisansı veya ruhsat alma gibi gereklilikler, yasal
düzenlemelerin bulunup bulunmadığı açıklanmalıdır. Önerilen yatırımların önemli risk faktörleri bu
kısımda belirtilmelidir.
Yönetici özetinin ana unsurları şunlardır:
1.
Açılış: Girişimin neden mükemmel olduğu konusunda en ikna edici cümle ile açılış yapılmalıdır.
Bu genellikle, bulunan çözümün büyük bir sorunu çözmek için neden benzersiz olduğuyla
ilgilidir. Spesifik olunmalı, belirsiz ifadeler kullanılmamalıdır. Eğer bu alanda faaliyet göstermiş
uzman kişilerle, şirketlerle veya kurucularla çalışılmış veya çalışılıyorsa, bunu belirtmekte fayda
vardır.
2.
Problem: Müşterilerin yaşadığı ve girişimcinin çözmeyi önerdiği problemi (mevcut veya ortaya
çıkmakta olan bir problem olabilir) net bir biçimde açıklamalıdır.
3.
Çözüm: Çözümün kime ne önerdiği belirtilmelidir. Yazılım mı, donanım mı, ürün mü, hizmet mi,
yoksa bunların bir kombinasyonunun mu sunulduğu açıklanmalıdır. Kısaltmalar kullanılmamalı,
tanımlanan soruna ikna edici bir çözüm olarak ne sunulduğu açık bir dille anlatılmalıdır.
Girişimin değer zincirindeki yeri ve sektördeki aktörlerin bu girişim ile neden çalışmaya istekli
olacağının da açıklanması gerekebilir. Eğer şirketin müşterileri var ve gelir üretmeye başlamış ise
açıkça belirtilmeli, eğer yoksa da zamanlaması ve gelir beklentileri detaylandırılmalıdır.
16
©HBAN 2013
4. Pazar Fırsatı: Pazar tanımlanırken segmentasyon, parasal büyüklük, büyüme potansiyeli, müşteri
ve rakip sayısı gibi faktörler ve etkiler yer almalıdır. İyi tanımlanmış, büyüyen bir pazarda makul bir
payı hedeflemek, çok büyük ve olgun bir pazarda küçük bir payı hedeflemekten daha ikna edici
olacaktır. Belirtilen tüm rakamlar, hedeflenen pazar ile alakalı olmalıdır.
5. Rekabet Avantajı: Her girişimin rakipleri vardır. Rakip yoksa çözüm için herhangi bir pazar da
yoktur. En azından, girişimin mevcut iş yapma şekliyle rekabet ediyor olması gerekir. Dünyada bir
yerlerde başka birileri muhtemelen önerilen girişimi zaten yapmaktadır. O yüzden, sürdürülebilir
rekabet avantajının ne olduğunu açıkça belirtmek gerekir. Tek rekabet avantajının ‘ilk olmak’
olması, yatırımcıları nadir olarak ikna edecektir. Benzersiz yarar ve avantajların açıkça belirtilmesi
gerekir.
6. İş Modeli: Kimden ve nasıl gelir elde edileceği belirtilmelidir. Modelin nasıl ölçeklenebilir olduğu
ve işin nasıl (müşteriler, lisanslar, adetler, gelirler, kâr vb.) değerlendirileceğinin gösterilmesi
gerekir. Üç ile beş yıl zarfında hangi seviyeye ulaşılacağı belirtilmelidir.
7. Yönetim Ekibi: Yatırımcılar için en önemli kriterdir. Ekibin neden başarılı olacağı açıklanmalıdır.
Her ekip üyesinin deneyimlerinin işin başarısı için önemli her bir faktör ile nasıl ve neden ilgili
olduğu açıklanmalı ve mümkünse, ekip üyelerinin daha önce çalıştıkları büyük firmalar
belirtilmelidir.
8. Getiri: Finansal projeksiyon özetinin, yatırımcının sermayesi üzerinden önemli bir getiri elde
edeceğini göstermesi gerekmektedir. Eğer bunlar inandırıcı değilse, girişimcinin tüm çabaları çöpe
gidecektir. Üç ile beş yıllık gelirleri, sabit giderleri, kâr / zarar rakamları, nakit akımı ve çalışan
sayısı özet halinde gösterilmelidir. Bazı durumlarda, müşteri sayısı ve satılan ürün sayısı gibi kilit
faktörlere de yer vermek gerekli olabilir.
9. Gereken Finansman: Şu an için ne kadar finansmana/yatırıma ihtiyaç duyulduğu belirtilmelidir.
Bu rakam bir sonraki önemli kilometre taşına ulaşım için yeterli olmalıdır. Eğer gelecekte de
finansman gerekecekse, bu finansmanın büyüklüğü konusunda da bir fikir verilmelidir.
Yönetici özeti, geniş bir içindekiler tablosu gibi olmamalıdır. Yatırımcıyı yakalayabilmeli ve daha fazla
okumaya teşvik etmelidir. İş fikrinin mesajını kısa, öz ve net biçimde iletmeli, hiçbir temel konuyu
atlamamalı ve hiçbir eklenti yapılmamalıdır. Tam anlamıyla, iş planının kısa ve öz bir özeti olmalıdır.
Yönetici özeti, çok az zamanı olan bir kişiye işiniz hakkında bir fikir vermek için de son derece yararlıdır.
Dikkati çekebilen kısa, vurucu bir yönetici özeti bir yatırıma ya da kârlı bir iş ilişkisine kapı açabilir.
Yönetici özeti baz alınarak hazırlanmış tek sayfalık bir el broşürü, potansiyel yatırımcılara göndermek
için yararlı bir araç olabilir. Örnek Yatırım Özeti Ek A’da sunulmaktadır.
©HBAN 2013
17
5. İş Planı
Tavsiye: İkna edici bir iş planı şarttır.
Yatırımcılar, özellikle de yeni kurulan şirketler için hazırlanan iş planının ve gerçekleşen sonucun farklı
olabileceğini bilirler. Ancak planları ve hedefleri yazıya dökmek yine de önemlidir.
Etrafta çok sayıda standart iş planı şablonu mevcuttur. Bunlardan bazıları, öneride bulunan kişinin
yanıtladığı bir dizi soru formatındadır. Kendi içerisinde bir akıcılığı yoktur. Öneride bulunan kişi bazen
soruları bile yazar. Bu şekilde bir format pek de etkileyici olmaz.
İyi şekilde tasarlanmış bir iş planı, işin ve büyüme planlarının titizlikle düşünüldüğünü göstermeli ve
inandırıcı olmalıdır.
6. Finansman Gerekliliği
Başarılı bir iş planında, finansal bilgiler önemli bir yere sahiptir. Gerekli finansal bilgiler aşağıda
özetlenmiştir:
Geçmiş Dönem Mali Bilgiler
İş planındaki standart mali bilgiler, varsa faaliyet gösterilen yıllardaki gelir tablosu ve bilançonun bu
tarihe kadarki durumunu özetlemeli ve bunlara ilişkin kısa açıklamalar içermelidir.
Hesapların detayları iş planının eklerinde yer almalıdır.
Finansal Projeksiyonlar
İş planı, gelir tablosu ve bilanço projeksiyonlarının yanı sıra nakit akımı tablolarını içermelidir. Aynı
şekilde, bu tabloların içeriği de iş planının ana metni içerisinde açıklamalarla birlikte özetlenmelidir.
Projeksiyonların gerçekçi olması, ilk yıl için aylık, sonrası için ise üç aylık veya yıllık hazırlanması gerekir
(detaylı projeksiyonlar iş planının eklerinde yer almalıdır).
Ayrıca, projeksiyonlara kaynak teşkil eden varsayımlar açıkça belirtilmelidir.
Tavsiye: Girişimcinin projeksiyonlardaki rakamlara hakim olması büyük önem taşır.
Girişimciden beklenen, bir muhasebeci detayında bilgi sahibi olması değil, rakamlar konusunda soru
geldiğinde anlayabilmesi ve rakamlara hakim olmasıdır.
18
©HBAN 2013
Projeksiyonlar için profesyonel yardım alınması
Mali tablo ve projeksiyonlar hazırlanırken bir danışmandan profesyonel yardım alınması uygun olsa da
girişimcinin sunulan bilgi ve rakamların ne anlama geldiğini bilmesi gerekir.
Ne kadar para gerekli?
Genel kural/kanı, erken aşama bir şirket için 18 aylık nakit değer karşılığına gelen kaynağın bulunması
gerektiğidir. Finansmanı bulmak yaklaşık 6 ay sürmektedir. 18 aylık finansmanın bulunması durumunda
bir yıllık finansman ihtiyacı da karşılanmış olacaktır. Bu ideal çok yüksek olabilir ve bulabilmek her
zaman mümkün olmayabilir. Ancak, hedef olarak makuldür.
Maliyetler genellikle bilinir, ancak gelecekteki gelirler garanti edilemeyeceğinden aylık nakit ihtiyacını
hesaplamak için kullanılan formül, bulunan finansman rakamının 18 ay yetmesini güvence altına
almalıdır.
Bu nedenle, bir aylık nakit ihtiyacı şöyle tanımlanır:
Nakit ihtiyacı= [Aylık brüt gider - Aylık garanti edilen (taahhüt edilen) gelir]
Finansman kullanım tablosu
Talep edilen paranın ne için kullanılacağı açıkça belirtilmelidir. Aşağıdaki gibi bir finansman kullanım
tablosunun hazırlanması girişimcinin elini güçlendirecektir.
Finansmanın kullanımı
bin TL 8
Geliştirme bedeli
İşletme sermayesi
İş geliştirme ve devamlılığı
Sabit kıymet harcaması
Emniyet marjı (olası durumlar için)
250
100
200
150
150
Toplam
850
Finansman kaynak tablosu
Aynı şekilde, finansman kaynakları için, aşağıdaki örnekteki gibi bir tablo özetini göstermekte fayda
vardır.
Tavsiye: Bir yatırımcı nadir olarak işletmenin %100’ünü finanse etmek ister. Diğer
finansörlerin de olması yatırımcıyı rahatlatır.
Buradaki rakamlar örnek olarak verilmiştir, finansman tahsisi için tavsiye niteliğinde değildir. Bu rakamlar her işletme için
farklıdır.
8
©HBAN 2013
19
Finansman kaynağı
bin TL 9
Taahhüt edildi.
Görüşmeler
500
devam etmektedir.
Diğerlerinin temin
50
edilmesine bağlı olarak
işleme konulacaktır.
Kredi kuruluşuna diğer
50 taahhütlerin yerine gelmesine
bağlı olarak başvurulacaktır.
250
Girişimciler
Sermaye Yatırımı - özel yatırımcılar
Devlet kurumları - hibe
Banka borcu
Toplam
Durum
850
Her iki tablonun toplamları eşit olmalıdır.
Yatırımcılar ayrıca girişimcinin de firmaya nakit sermaye yatırımı yaparak ‘taşın altına elini koymasını’
isterler. Genç firmalarda kurucuların bedelsiz çalışması veya düşük maaş alması ‘temel varsayımlardır’
ve firmanın değerlemesine yansıtılır.
Tavsiye: Kurucuların ideal olarak firmaya nakit öz kaynak yatırımı yapmış veya yapacak
olmaları doğru bir hamledir.
9
Buradaki rakamlar örnek olarak verilmiştir ve finansman kaynak tahsisi için tavsiye niteliğinde değildir.
20
©HBAN 2013
7. Değerleme ve Yatırım Şartları
Genç firmalara değer biçmek hiç de kolay değildir ve bir bilim olmaktan çok sanat olarak
değerlendirilebilir.
Hesaplanan değer, yatırımcının cazip bir getiri elde edebileceği ölçüde düşük olmalı, ancak mevcut
hissedarlara motivasyonlarını kaybettirmeyecek kadar da yüksek olmalıdır.
Bir şirketin değerinin hesaplanması, sermaye yatırımı anlaşması için ‘fiyat’ belirlenmesini içerir. Ancak
hesaplanan değer, fiyatı belirleyen tek faktör değildir, yatırımın şartları da önem taşır.
Yatırımcının beklentisi
Yatırımcı, şirkete koyduğu sermaye ile orantılı olarak söz sahibi olmak ister. Bu nedenle, önerilen
sermaye oranının düşük olması yatırımcılar için cazip olmayacaktır.
Çoğu sermaye yatırımı anlaşması hisselerin, %20’si ile %40’ı aralığındadır.
Tavsiye: Şirket değeri konusunda beklentiniz gerçekçi olsun. Yatırımcının yaptığı yatırım
karşılığında cazip bir getiri elde etmesi gerekir.
Değerleme çarpanları / ölçütleri
Gelir ve/veya kâr olan yerde değeri tespit etmek için birçok farklı çarpan ve ölçüt kullanılabilir. Aynı
ölçütler gelecekteki gelirlere ve/veya kazançlara da uygulanabilir ve bugünün değerine iskonto edilir.
Örnek:
• Satış çarpanı.
• EBITDA (FVAÖK10) çarpanı.
• Vergi sonrası kâr çarpanı.
• Her aktif kullanıcı / müşteri için değer.
Yatırımcılar, yukarıda çıkış bölümünde de açıklandığı gibi gelecekteki potansiyel değer ile daha çok
ilgilenirler.
Bu nedenle, eğer varsa sektörde daha önce satılmış olan firmalara ait çarpan ve ölçütleri vurgulamak
önem taşır.
Sektörde daha önce gerçekleşen şirket satışları, hangi çarpanların önemli olduğunu ortaya çıkartabilir.
Halka açık firmalar işlem detaylarını açıklamak zorunda olsa da halka açık olmayan şirketlerde böyle bir
zorunluluk yoktur. Dolayısıyla, şirkete yakın bir örnek bulmak kolay olmayabilir. Ancak, bu konuda bilgi
sahibi olunması, yatırımcı gözünde artı puan olacaktır.
10
FVAÖK – Faiz, vergi ve amortisman öncesi kâr.
©HBAN 2013
21
Gelecek varsayımlara dayanan basit bir değer hesaplama işlemi aşağıdaki tabloda gösterilmektedir.
Gelecekteki değere dayalı değerleme – örnektir
Gelecekteki FVAÖK (A)
Çarpan12 – örnek (B)
Gelecekteki şirket değeri13 (C= A*B)
Gelecekteki borç – örnek (D)
Gelecekteki öz kaynak değeri14 (E= C-D)
Yatırımcı Getiri Beklenti Oranı – örnek (F)
Bugünkü değer (G=E/F)
Talep edilen sermaye tutarı – örnek
Gerekli öz kaynak payı (300 / 1000)
bin TL11
3.000
4
12.000
2.000
10.000
10 kat
1.000
300
%30
Bu örnekte 1 milyon TL değeri, nakit yatırım yapıldıktan sonraki değerdir. Bu durumda yatırım öncesi
şirket değeri bu durumda 700.000 TL olmaktadır.
Yatırım şartları
Bir sermaye yatırımının ana şart ve koşulları genellikle bir protokolde belirtilir.
(örnek protokol için bkz. Ek B).
Tavsiye: Bir yatırım anlaşması sadece sayısal değerlemeden ibaret değildir.
Hesaplanan değer önemlidir, ancak yatırımın diğer şartları da bulunmaktadır.
Yatırım şart ve koşulları aşağıdakileri içerir:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Yatırım tutarı ve nasıl kullanılacağı
Hisse (pay) oranı
Öz kaynak ve borç yapısı
Temettü hakları
Oy hakkı
Yönetici teşvik uygulamaları
Çıkış opsiyonları
Yönetim değişiklikleri
Yatırımcının yönetim kurulunda temsili
Buradaki rakamlar örnek olarak verilmiştir ve finansman tahsisi için tavsiye niteliğinde değildir. Bu rakamlar her işletme için farklıdır.
Benzer borsaya kote ya da satışı gerçekleşmiş şirketlerin çarpanlarını ifade etmektedir. Her şirket ve sektör için farklılık gösterebilir.
13
Şirket değeri, borçlar düşülmeden önce işletmenin değeri anlamına gelir
14
Öz kaynak değeri, firmanın çıkartılmış sermaye paylarının tamamının değeri olup hissedarların alacağı rakamdır.
11
12
22
©HBAN 2013
•
•
•
•
•
Yatırımcının veto hakkı
Raporlama gereklilikleri
Giderlerin tanımlanması
Gizlilik
Kapanış adımları
Yasal sözleşmeler
Yatırım koşullarının yazılı bir sözleşme ile resmiyete dökülmesi temel bir gerekliliktir.
Başlıca yasal sözleşmeler şunlardır:
•
Yatırım sözleşmesi (hissedarlık sözleşmesi olarak da adlandırılır)
•
Ana sözleşme (tadil edilmiş şekliyle)
•
Üst yönetim personel/hizmet sözleşmesi
Yatırım Enstrümanları - Hisse türleri
Bir şirkete sermaye yatırımı bir veya birden fazla enstrüman kullanılarak yapılabilir.
Başlıca yatırım enstrümanları şunlardır:
Adi hisse
En basit hissedarlık şeklidir. Adi hisse hamilleri, tüm alacaklı ödemeleri, borçlardan ve diğer sınıf
hissedarlara ödeme yapıldıktan sonra temettü ve çıkış gelirinden paylarını alırlar. Hisse başına alınan
tutar, çıkartılmış toplam hisse paylarına oranla belirlenir.
Şirketteki hissedarlık payı, hamili olunan toplam adi hisse adedinin şirketin toplam hisse adedine
bölünmesi ile bulunur.
İmtiyazlı hisse
İmtiyazlı hisse, hamiline temettüler ve çıkış gelirleri üzerinde adi hisselere göre üstünlük hakkı tanır.
Bu tercih hakkı genellikle sabit olsa da değişkenlik gösterebilir.
Hisseye dönüştürülebilir krediler
Nakit, genellikle yatırımcının tercihine bağlı olarak, ileri bir tarihte hisseye (genellikle adi hisse)
dönüştürülebilen bir kredi veya borç şeklinde de yatırılabilir. Verilen kredi üzerinden faiz işletilebilse de
faiz ödemesi gelecekteki bir tarihe tahakkuk ettirilir.
Hisseye dönüştürme oranı (örn: şirkete biçilen değer) ileri bir tarihte belirlenebilir.
©HBAN 2013
23
Birlikte Satışa Zorlama ve Birlikte Satma Hükümleri
Bu hükümler, yatırımdan sonra çıkış esnasında hisseler satılırken uygulanır. Genellikle birlikte satışa
zorlama ve birlikte satma hükümleri birlikte işler.
Birlikte satışa zorlama hükmü, diğer hissedarların hisselerini, kendi hissesini satan hissedar ile aynı
fiyattan satmaya mecbur bırakır.
Örneğin, hissedarların %51’i (bu oran hisse devir sözleşmesinde belirlenmelidir) hisselerini üçüncü bir
kişiye satmak istiyorsa, kalan hissedarlar da hisselerini aynı şartlarla satmak mecburiyetindedir.
Çoğunluk hisse sahiplerinin haklarını korumaya yönelik bir hükümdür.
Birlikte satma hükmü, diğer hissedarlara da hisselerini, kendi hissesini satan hissedar ile aynı fiyattan
satma hakkı tanır. Azınlık hisse sahiplerinin haklarını korumaya yönelik bir hükümdür.
Örneğin, hissedarların %51’i (bu oran hisse devir sözleşmesinde belirlenmelidir) hisselerini üçüncü bir
kişiye satmak istiyorsa kalan hissedarlar da satıcı hissedara katılarak kendi hisselerini aynı şartlarla
satabilirler.
24
©HBAN 2013
7. Sonuç
Sermaye yatırımı bulmak, diğer finansman yöntemlerinden farklıdır.
Yukarıdaki tavsiyeleri hatırlatmak gerekirse;
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Yatırımcı ile girişimci arasındaki ilişki, “boşanmayı planlayarak evlenmeye” benzer. Bu sebepten
ötürü girişimci sermayeye ihtiyacı olmadan önce ilişkiyi erkenden kurmalı, yatırımcıyı iyi tanımalı
fakat bir gün ilişkinin de bitebileceğini unutmamalıdır.
Girişimci sektörüyle alakalı potansiyel yatırımcılar hakkında araştırma yapmalı, yatırımcıların neyi
cazip bulduklarını, genel özelliklerini ve yatırım kriterlerini tespit etmelidir.
Potansiyel yatırımcılarla yapılan her görüşmede ilk üç yatırım kriterinin (yönetim ekibi, çıkış fırsatı
ve gelir potansiyeli) vurgulandığından emin olunmalıdır.
Yatırım sonrası en iyi çıkış modeli nakit karşılığı şirketin başka bir yatırımcıya satılmasıdır. Genellikle
tüm hissedarlar için değeri maksimize eder.
Girişimin yatırımcı için önemli düzeyde getiri üretebilecek, esnek bir işletme yapısına sahip olması
gerekmektedir.
En iyi iş planlarının mükemmel yönetici özetleri bulunur. Yönetici özetinin amacı işletmeyi
anlatmak değil, yatırım fırsatını kısa ve öz bir biçimde satmaktır. Bu sebepten girişimcinin
rakamlara hakim olması, iş planının ise ikna edici nitelikte olması gerekmektedir.
Girişimcinin de ideal olarak şirkete nakit sermaye yatırımı yapmış veya yapacak olması potansiyel
yatırımcı tarafından beklenen bir durumdur. Potansiyel yatırımcılar genellikle elini taşın altına
koyan girişimcilerle çalışmak isterler.
Girişimcinin şirket değer beklentisi gerçekçi olmalıdır. Yatırımcı, yaptığı yatırım karşılığında cazip
bir getiri elde etmelidir ve girişimci bunları kağıt üzerinde doğru bir şekilde yatırımcıya
aktarabilmelidir.
Yatırım anlaşması, sadece sayısal bir değerlemeden ibaret değildir. Girişimcinin bu süreçte kendini
koruması kadar potansiyel yatırımcıyı da düşünmesi ve her iki tarafın menfaatlerine uygun bir
sözleşme hazırlanması gerekmektedir.
Sermaye maliyetinin borçlanma maliyetinden genellikle daha fazla olması ve finansman
kaynaklarının sınırlı olmasından dolayı, sermaye yatırımı bulmak daha değerli ve kazançlıdır; bu
nedenle uğraşmaya değer.
Eğer yatırımcı cazip bir getiri elde edeceğini düşünüyorsa, girişimci çok daha iyi bir getiri elde edecek
demektir. Bu anlaşma, her iki tarafın da kazanacağı bir ilişkiye dönüşür.
©HBAN 2013
25
Ek A
Ek B
26
©HBAN 2013
Ek A
Tek sayfa yatırım özeti örneği
Şirket Profili: Mavi Bilişim Limited
2013 yılında kurulmuş bir start-up şirketidir. Çoğunlukla web, telefon ve
tablet uygulamaları alanlarında çözümler üretmektedir.
Yatırım arama sebebi:
Mavi Bilişim Limited (MBL), pazarlama ve satış operasyonunu büyütmek ve
uluslararası satış amaçlı bir iştirak ağı oluşturmak amacıyla 750.000 TL
tutarında öz kaynak finansmanı aramaktadır.
Mevcut Durum: Ürün geliştirilmiş ve Türkiye’de pilot çalışması yapılmıştır.
Sistem Türkiye ve İngiltere’de tamamen işler durumdadır ve yeni ürün bir
hafta içerisinde devreye alınabilecek durumdadır.
Fikri Mülkiyet Hakları Stratejisi:
MBL yazılımını kendi geliştirmiştir ve Fikri Mülkiyet Haklarına sahiptir.
Firma: Mavi Bilişim Ltd.
Çalışan Sayısı: 5
Kuruluş Tarihi: Mart 2013
Sektör: Teknoloji-Yazılım
Finansal Bilgiler
Gelirler:
2013
2014
2015
Gerekli
Yatırım
:
:
:
213.000 TL
2.475.000 TL
6.511.000 TL
:
750.000 TL
Amaç, MBL markasını kilit pazarlarda konumlandırmak ve büyütmektir.
Satış ve Pazarlama:
MBL, Türkiye, İngiltere ve ABD pazarları öncelikli olmak üzere hedef
müşterilerine odaklanacaktır. Daha büyük müşteriler için, önceden
belirlenmiş potansiyel müşteri listeleri doğrultusunda mevcut ilişkiler
sürdürülerek doğrudan satış yaklaşımı izlenecektir. Sektörde kıdemli ve
deneyimli iki uzman işe alınacaktır. Daha küçük müşteriler için MBL
kapsamlı bir pazarlama kampanyası yürütecektir.
Özet Gelir Tablosu
Mali Bilgiler (TL):
Bin
2013 2014 2015 Giriş seviyesinde müşteri ayda 50 TL ödeyecektir. Hedef müşteri sayısı
2013’teki 340 düzeyinden 2015’te 4088’e yükselecektir.
Toplam Satış
xxx xxx xxx
Satış Giderleri xxx xxx xxx Hedef Pazar: Fırsat
ve
Türkiye’de 12.000, ABD’de 55.000, İngiltere’de de 900 potansiyel müşteri
Genel Giderler
FVAÖK
xxx xxx xxx bulunmaktadır. Avrupa genelindeki müşteri sayısı 132.000’dir. Diğer
uluslararası pazarlarda da ek fırsatlar mevcuttur.
Kâr
- %xx %xx
Çalışan Sayısı
5
17
24 Yönetim ve Hissedarlık Yapısı:
Ömer Karababa, CEO: BigCo firmasında global satış ve servis yönetiminde 25 yıllık deneyime sahiptir.
Yenilikçi danışmanlığın kurucusu olarak farklı sektörlerde uluslararası ölçekte müşteri deneyim projelerinde
yer almıştır. ODTÜ Elektronik Mühendisliği’nde lisans eğitimini tamamlamıştır.
Mehmet Atalay, CTO: CRM ve mobil projelerde 5 yıllık deneyime sahip olan Atalay, özel sektör ve kamu
kuruluşlarında görev almıştır. Boğaziçi Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliği’nde lisans, Koç Üniversitesi’nde
MBA eğitimini tamamlamıştır.
Nurdan Gül, COO: Teknoloji işletmelerini kurma ve işletme konusunda 4 yılı aşkın deneyime sahiptir.
İTÜ Endüstri Mühendisliği’nde lisans eğitimini tamamlamıştır.
NOT: Verilen isimler ve verilen değerler hayali olup girişimci, kendi işi için doğru bilgileri hazırlamalıdır.
©HBAN 2013
27
Ek B
Bağlayıcı olmayan ön protokol şablonu (Term Sheet)
İşbu ön protokol sadece bilgilendirme amaçlı hazırlanmıştır. Herhangi bir şekilde icap veya kabul
niteliği taşımadığı gibi Aktif Bank veya işbu tanıtım metninde sayılan diğer kurum ve kuruluşlar
üzerinde herhangi bir yükümlülük veya taahhüt doğurmayacaktır. Bu kılavuzda kullanılan tüm veriler,
ifade edilen diğer hüküm ve koşullar, potansiyel yatırımcıların yatırım kararı alması; muhtemel
müzakerelerin olumlu şekilde sonuçlanmasına, hüküm ve şartlar üzerinde tarafların karşılıklı
mutabakatına, yatırım kararının ve işlemlerin yatırımcıların yetkili yönetim organları tarafından
verilecek yazılı onayına bağlı olacaktır.
Aşağıda sıralanan ön protokol maddelerin bir kısmı ön protokol metinlerinde genel olarak kullanılan
hükümler olmakla birlikte bir kısmı da uygulamada nadir olarak kullanılmaktadır ve sadece fikir vermek
amacıyla okuyucuların bilgisine sunulmuştur. Okuyucuların işbu bilgileri değerlendirirken her bir şirket
türü ve tescile tabi işlemler bakımından uygulamada farklılıklar gösterebileceğini dikkate alması
gerekmektedir.
[Şirket] şirketinde [.]TL’ye kadar yapılacak yatırım için Ön Protokol (Term sheet)
1.
Şirket
[Şirket Ünvanı]
2.
Hissedarlar
[İsim 1], [İsim 2] ve [İsim 3]
3.
Yatırımcılar
[Yatırımcı 1], [Yatırımcı 2] ve [Yatırımcı 3].
Yatırım Şekli
[ Adi hisse, imtiyazlı hisse veya hisseye dönüştürülebilir kredi vb.]
5.
Kapanış Şartları
• Ön inceleme çalışmalarının yatırımcıları tatmin edecek şekilde
sonuçlanması
• Fikri mülkiyet haklarının şirkete tatminkâr biçimde devri
• [Diğer (varsa)].
6.
Yatırım öncesi
değer
Şirket’in hangi tip hisselerinin hangi oranda alınacağı ve bu hisseler
karşılığında bağlayıcılığı olmayan ödeme miktarı belirtilir. Ödeme
miktarı EBITDA * X gibi bir çarpan olabileceği gibi sabit bir değer de
olabilir. Bu hesaplanan şirket değerinden yatırım tutarı düşülerek
yatırım öncesi değer bulunur.
7.
Hissedar Yapısı
Şirket’in kapanış öncesi ve sonrası sermaye yapısı Ek 1’deki gibidir.
8.
Koruma hükümleri
Ek 2’de -belirtilen hususlarda yatırımcıların sahip oldukları payların
çoğunluğunun (“Yatırımcıların Çoğunluğu”) onayı gereklidir.
9.
Sözleşmesel
Ön Alım Hakkı
(Right Of First Refusal)
ROFR de rüçhan hakkı gibi bir ön alım hakkıdır. Ancak ROFR, yeni
çıkarılan hisseler için değil, hâlihazırda var olan hisseler için geçerlidir.
Örneğin ortaklardan biri, hisselerini üçüncü bir tarafa satacağı zaman,
öncelikli olarak bu tür ön alım hakkı olan bir ortağa hisseleri aynı
koşullarla önermek zorundadır.
28
©HBAN 2013
10.
Rüçhan hakkı,
(Preemption)
Bu hak, pay sahibinin Şirket’teki sermaye oranının korunması amacıyla öngörülmüş
olan bir kural olup her pay sahibinin yeni çıkarılan payları, mevcut paylarının
sermayeye oranına göre satın alma hakkına sahip olması demektir. Şirket
sözleşmesinde veya sermaye artırma kararında aksi öngörülmemişse, her ortak,
esas sermayenin artırılmasına, esas sermaye payı oranında katılma hakkına sahip
olduğundan, bu hak da bir rüçhan hakkıdır.
11.
Birlikte
Satma Hakkı
(Tag-along)
Azınlık hisse sahibini korumaya yönelik bir haktır. Ortaklar sözleşmesinde birlikte
satma hakkı maddesinin yer alması durumunda, çoğunluk hisse sahibinin hisselerini
kısmen ya da tamamen üçüncü bir tarafa satması durumunda, azınlık hisse sahibinin de
kendi hisselerini aynı koşullarla satmaya hakkı olur.
12.
Birlikte satışa
zorlama hakkı
(Drag-along)
Büyük hissedarın hisselerini üçüncü bir tarafa satması durumunda, azınlık
hissedarının da aynı koşullarla satışa zorunlu olmasıdır. Çok iyi bir anlaşma
olanağı olması durumunda küçük yatırımcının engelleyici tutumunu
önlemek için işe yarar.
13.
Rekabet
etmeme
Kurucuların her biri, yatırımcının makul ölçüde kabul edilebilir bulacağı bir iş
sözleşmesi imzalayacak (genel rekabet etmeme ve personel çalmama
yükümlülüklerini içerir), tüm mesailerini ve dikkatlerini Şirket’e vermeyi ve
yatırımcıların çoğunluğunun izni olmadan başka işlerde çalışmamayı kabul
edecektir. Bu taahhütlerden herhangi birinin ihlali, söz konusu kurucunun
azledilmesi sonucunu doğuracaktır.
14.
Yönetim Kurulu Yönetim Kurulu maksimum [üç ] üyeden oluşacaktır. Yatırımcılar dışındaki
hissedarların Yönetim Kurulu üyelerinden ikisini, yatırımcıların çoğunluğunun
ise birini ya da Yönetim Kurulu gözlemcisini atama hakkı olacaktır. Şirket, bu
şekilde görevlendirilmiş yatırımcıların çoğunluğunu temsil eden kişiye yıllık [.]TL
miktarında huzur hakkı ödeyecektir.
15.
Bilgi Edinme
Hakkı
Her yatırımcı Şirket’ten aylık yönetim hesaplarını (her ay sonunu takip eden
5 gün zarfında), yıllık mali tabloları (her yılsonunu takip eden 90 gün zarfında)
ve yatırımcının makul çerçevede ihtiyaç duyabileceği diğer bilgileri alma
hakkına sahiptir.
16.
Belgeler
Yatırımcının avukatı yatırımı gerçekleştirmek için gerekli belgeleri hazırlayacak
ve bu belgeler içerisinde anlaşmalar, Şirket’in (yatırım tutarıyla sınırlı) ve
Kurucuların taahhütleri ve beyanları yer alacaktır.
17.
Kilit Personel
Sigortası
Şirket, anlaşma gerçekleştikten sonra [mümkün olan en kısa sürede],
[Kurucu 1, Kurucu 2 ve Kurucu 3]’ün yaşamlarını Şirket lehine kilit personel
sigortasıyla sigorta ettirebilir.
18.
Masraflar
Satın alım sürecindeki masrafların kim tarafından karşılanacağı belirtilir.
Şirket, [.]TL’yi aşmamak kaydıyla tüm yatırımcıların çıkarlarını temsil eden
bir avukatın makul masraflarını karşılayabilir. [Şirket, işbu Protokolün
imzalandığı tarihte yatırımcıların söz konusu masraflarına istinaden [.]TL’lik bir
tutarı peşinen ödeyecektir.] Ayrıca yatırımcı ve girişimci ayrı ayrı avukatlar
tutabilir ve ilgili giderler kendileri tarafından karşılanabilir.
©HBAN 2013
29
19.
Münhasırlık
Yatırımcıların zamanlarını işbu protokolde öngörülen yatırım süreci için vermiş ve
masraf yapmış olmaları karşılığında Kurucular ve Şirket de işbu protokolün imza
edildiği tarihi müteakip 60 gün boyunca hiçbir satış, yatırım veya burada
öngörülen yatırım koşullarıyla çatışan diğer bir işleme ilişkin öneriyi görüşmemeyi,
müzakere etmemeyi ve kabul etmemeyi taahhüt ederler.
20.
Gizlilik
Şirket ve Kurucular işbu protokolü gizli tutmayı, yatırımcının izni olmadan,
(hissedarlarına ve profesyonel danışmanlarına yapması gereken dışında) Şirket
dışında paylaşmamayı, içeriğini ve varlığını açıklamamayı taahhüt eder.
30
©HBAN 2013
Ek 1: Anlaşma Öncesinde ve Sonrasında Hissedar Yapısı
Bölüm A: Anlaşma Öncesinde Hissedar Yapısı
Hissedar
Hisse tipi
Hisse adedi
Kurucu 1
Kurucu 2
Kurucu 3
Tutar
Hisse oranı
TL
TL
TL
%•
%•
%•
Tutar
Hisse oranı
TL
TL
TL
TL
TL
TL
%•
%•
%•
%•
%•
%•
Bölüm B: Anlaşma Sonrasında Hissedar Yapısı
Hissedar
Hisse tipi
Hisse adedi
Kurucu 1
Kurucu 2
Kurucu 3
Yatırımcı 1
Yatırımcı 2
Yatırımcı 3
Ek 2: Koruyucu Hükümler
Yatırımcıların çoğunluğunun onayını gerektiren işlemler
Aşağıdaki işlemlerin yapılabilmesi için genellikle yatırımcıların çoğunluğunun önceden
yazılı izni aranmaktadır.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
©HBAN 2013
Ana sözleşme hükümlerinde veya Şirket hisselerine bağlı haklarda herhangi bir değişiklik
yapmak.
Çıkartılmış sermaye paylarının sayısını artırmak, hisseler üzerinde başka bir opsiyon veya
hak vermek, kendi hisselerini geri almak veya satın almak ya da hisseler üzerinde
düzenlemeler yapmak.
Finansal kaynak bulmak veya herhangi bir kişiyle veya şirketle finansal kaynak için
anlaşma yapmak, borç vermek (normal operasyonu mevduat kabul etmek olan bir kurum
veya bankaya para yatırılması hariç), kredi vermek (normal ticari operasyonlar kapsamı
dışında), diğer şekilde kefalet (normal ticari operasyonlar kapsamı dışında) veya teminat
vermek.
Hisselerinin veya tahvillerinin borsada veya diğer piyasalarda işlem görmesi için
başvuruda bulunmak.
Tasfiye kararı almak veya kayyum atanması için başvuruda bulunmak (acze düşülmesi
durumu hariç).
İştirak kurmak veya diğer şirketlerden pay satın almak, ortaklık veya ortak girişime (şirket
kurarak veya diğer şekilde) iştirak etmek.
31
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
32
İşletme kapatmak veya zaman içerisinde iştiraklerinde sahip olduğu haklarını elden
çıkartmak.
Başka bir şirket veya ticari teşebbüsle birleşmek.
Şirket’in mensupları, direktörleriyle veya bu kişilerle bağlantılı herhangi bir kişiyle, her ne
nitelikte olursa olsun herhangi bir işlem veya düzenleme yapmak (Yönetim Kurulu’nun
onayladığı durumlar hariçtir).
İşin doğal seyrinin dışında kalan bir işlem veya ilişki kurmak.
Şirket’in olağan işleri için kullandığı veya sahip olduğu fikri mülkiyet hakları üzerinde
başkalarına hak vermek (lisans yoluyla veya diğer şekilde).
Şirket’in maddi varlıkları veya işlerinin tamamı veya bir bölümü veya hisselerinden
herhangi biri üzerinde ipotek, rehin, takyidat veya diğer teminat hakkı oluşturmak veya
oluşturulmasına müsaade etmek.
Direktörler, memurlar veya çalışanlar için her ne nitelikte olursa olsun herhangi bir kâr
paylaşımı, hisse opsiyonu, emeklilik planı, ikramiye veya diğer teşvik uygulaması
oluşturmak veya mevcutları değiştirmek.
Şirket çalışanlarından veya danışmanlarından herhangi birine yıllık [.] TL’yi aşan ücret
ödemeyi kabul etmek (ücret veya diğer şekilde) ya da bu kişilerin ücretlerinde yıllık [.] TL’yi
aşan artış yapmak.
Yıllık mevcut İş Planı’nı değiştirmek ya da İş Planı’nda öngörülmeyen ve [30.000] TL’yi aşan
gider oluşmasına neden olabilecek veya bir yıl içerisinde tamamlanamayacak herhangi bir
anlaşma veya taahhüt altına girmek.
Şirket veya işleriyle ilgili olarak vergiyle ilgili bir konuda vergi veya gelir idaresi
makamlarıyla herhangi bir anlaşma yapmak veya herhangi bir beyan, yükümlülük reddi
beyanı, tercih veya muvafakat işlemi yapmak.
(a) Şirket’in denetçilerini ya da (b) mali yılsonunu değiştirmek.
Temettü açıklamak veya yedek akçesinden dağıtımda bulunmak
Herhangi bir kişinin yükümlülüğüyle ilgili olarak garanti, kefalet veya teminat vermek veya
bir kişinin borcunu üstlenmek.
Toplamda [10.000] TL’yi aşan tutarda kıdem tazminatı veya diğer giderler doğuracak veya
ödemeyi kabul edecek şekilde herhangi bir direktörü, memuru veya çalışanı işten
çıkartmak.
Dava açmak, uzlaşmak veya Şirket aleyhine açılmış/açılacak dava ve yasal işlemlerde (işin
olağan akışında gerçekleşen borç takibat işlemleri hariç) feragat etmek ya da Şirket ile ilgili
herhangi bir konuda tahkim ya da alternatif ihtilaf çözüm yollarına gitmeyi kabul etmek.
©HBAN 2013
Ön Protokolle İlgili Açıklamalar
1.
2.
Şirket
Hissedarlar
3.
Yatırımcılar
4.
Yatırım
Şekli
Genel olarak yatırımcılar adi hisse (Kurucularla eş düzeyde), imtiyazlı hisse
(bazı konularda Kurucuların önünde) ya da hisseye dönüştürülebilir kredi
şeklinde yatırım yaparlar. Kurucular genel olarak adi hisse çıkartmayı tercih
ederler. Bu durumda yatırımcılar, kurucularla eşit düzeyde olurlar.
Yatırımcılar bazı imtiyazlı hakları talep edebilir. Bu durumda imtiyazlı hisse
almak isterler. Bazı durumlarda (örn. hesaplanan değer üzerinde
anlaşılamadığında veya kısa süre içerisinde daha yüksek bedelle tekrar
yatırım bulunması öngörülüyorsa) yatırımcıya güvence olarak hisseye
dönüştürülebilir kredi uygun bir yöntem olabilir.
5.
Kapanış
Şartları
Kapanış koşulları genellikle hisse devir sözleşmesinde belirlenir.
Kapanış öncesi genel olarak finansal, hukuki veya gerektiği durumlarda ticari ve
teknik detaylı durum tespit çalışmaları yapılır.
6.
Yatırım Öncesi Değerleme tekniği, süreci ve doğurduğu sonuçlar her iki tarafça tam olarak
Değer
anlaşılmalıdır. Değer hesaplamanın güç olduğu durumlarda hisseye
dönüştürülebilir kredi yaklaşımı iyi bir yöntem olabilir.
Hissedar
Şirket’in anlaşma öncesinde ve sonrasındaki hissedar yapısı hakkında fikir sunar.
Yapısı
7.
Bu bölüme, hedef Şirket’in tam ünvanı yazılmalıdır.
Bunlar Şirket’in büyümesine liderlik eden kişilerdir. Bu kişilerden genel olarak
Şirket’in anlaşma anındaki durumu, Şirket’in işlerini yürütme şekli ve
yatırımcıların çıkarlarının korunmasıyla ilgili çeşitli taahhütlerde bulunmaları
(“taahhütler”) istenir.
Yatırımcıların birden fazla olması durumunda Şirket’in sadece bir yatırımcıya
karşı sorumlu olacağı bir mekanizma kurulması gerekmektedir.
Bu durum Şirket’in faaliyetlerinin devamlılığı için ve yatırımcılar tarafından
kararlaştırılan hedeflerin gerçekleştirilmesinde önem arz etmektedir.
8.
Koruma
Hükümleri
9.
Sözleşmesel Ön alım hakkı; yatırımcıların, girişimcilerin ve/veya diğer hissedarların mevcut
Ön Alım Hakkı Şirket hisselerini, üçüncü bir kişiye satmak istemeleri durumunda diğer Şirket
(Right Of First hissedarlarının teklif edilen fiyattan öncelikli satın alma hakkına sahip olmasıdır.
Refusal )
Bunlar genel olarak bir dizi pozitif (Şirket’in A, B ve C işlemlerini yapması) ve
negatif (Şirket’in yatırımcıdan izin almadan X, Y ve Z işlemlerini yapmaması)
taahhütlerdir. Kuruculardan genel olarak bu taahhütleri desteklemeleri beklenir.
10. Rüçhan Hakkı Hissedarların ileride yapılacak sermaye artırım tutarlarına iştirak ederek
(Preemption) baştaki hissedarlık oranlarını koruma hakkıdır.
©HBAN 2013
33
11. Birlikte Satma Kural olmamakla birlikte; stratejik olarak başvurulan Birlikte Satma Hakkı,
Hakkı
çoğunluk hissedarların hissesini, azınlık hissedarlarını hariç tutarak
(Tag-along right) satmasına karşı korumasıdır.
12. Birlikte Satışa
Zorlama
(Drag-along
right)
Bu önemli hüküm, kural olmamakla birlikte; stratejik olarak Şirket hisselerinin
büyük bir çoğunluğuna sahip olan hissedarların Şirket hisselerinin tamamının
alınması yönünde bir teklif alması durumda, azınlık hissedarlarının keyfi olarak
bu satış işlemini kendi hisselerinin satışına onay vermeyerek bloke etmesini
önleme amaçlıdır.
13. Rekabet
Etmeme
Bu hüküm, Kurucuların benzer alanlarda faaliyet göstermelerini engellemek
ve sadece Şirket faaliyetlerine odaklanmalarını sağlamak için bu ön protokole
dahil edilmiştir.
14. Yönetim Kurulu Yönetim Kurulu’nun yapısı firmanın önemli unsurlarından biridir. Yatırımcı
bazında değişmekle beraber bazı yatırımcılar, kontrolün kendisinde olmasını
isterken; bazı yatırımcılar da Şirket’in faaliyetlerinde uzman olmaları sebebiyle
kontrolün kurucularda kalmasını isteyebilmektedir.
15. Bilgi Edinme
Hakkı
Yatırımcıların Şirket hakkında bilgi alma ve inceleme hakkı bulunmaktadır.
16. Belgeler
İşlemi kontrol altında tutabilmek için kimin, neyi, ne zaman yapacağını
belgelendirmek önem taşımaktadır.
17. Kilit Personel
Sigortası
Kilit Personel Sigortası, Şirket tarafından karşılanan ve kıdemli yöneticiler için
sunulan yaşam sigortasıdır. Vefat eden yöneticinin hisselerini satın almayı,
geçici veya kalıcı olarak yerine başkasını bulmayı kolaylaştırabilir.
18. Masraflar
Yatırımcılar için bir avukatın (bazı durumlarda bir de mali danışmanın) ücreti
Şirket tarafından karşılanabilir.
19. Münhasırlık
Yatırım için harcanan zaman, enerji ve yapılan masraflar dikkate alınarak,
potansiyel yatırımcının son dakikada fiyat artışıyla karşılaşmaması için bu
münhasırlık hükmü uygulanır.
20. Gizlilik
Müzakereler ciddi bir biçimde başladıktan sonra gizliliğin güvence altına
alınması tipik bir uygulamadır. Görüşmelerin erken aşamasında yatırımcılar
kanıtlanmamış ve bilinmeyen fikirlerin gizliliği konusunda kendilerini
bağlamak istemeyecektir.
Ön Protokol’de hangi kısımların yasal bağlayıcılığı olduğu, hangi bölümlerin
sadece ticari niyet beyanı niteliğinde olup yasal bağlayıcılığı olmadığı
açıkça belirtilmelidir.
21. Yasal
Bağlayıcılık
34
©HBAN 2013
Yatırım Süreci - Akış Şeması
Planlama
Bağlantı Kurma
Müzakere
Değerlendirme
Uygulama
Kapanış
©HBAN 2013
Yatırımcılara yaklaşmadan önce Şirket’in net ve icra edilebilir
bir iş planı olmalıdır.
Potansiyel yatırımcılarla bağlantı kurma sürecinde mümkün olduğunca
nitelikli bir tanıtım yapılmalıdır.
Bağlantı kurulduktan sonra taraflar protokolün başlıkları üzerinde
anlaşmalıdır. Detaylar sonraya bırakılır.
Yatırımcılar Şirket hakkında ön incelemelerini yaparak sorun
olmadığından emin olurlar.
Hazırlanan yatırım belgeleri (taahhüt sözleşmesi, hissedarlık sözleşmesi vb.)
yatırımcılar ve girişimciler tarafından karşılıklı incelenir.
Her şey plana uygun giderse yatırım gerçekleşir ve hissedarlar Şirket’in
faaliyetlerini geliştirmeye devam ederler.
35
Aktif Bank Türkiye’nin en büyük yatırım bankasıdır. Yatırımlarını insana, iş fikirlerine ve teknolojiye yapar.
Aktif Bank şubesi olmayan bir banka olarak 10.000’nin üzerinde temas noktasında ürün ve hizmetlerini
sunan, yüzbinlerce kredi veren, milyonlarca para transferi, sigorta ve tahsilat işlemleri yapan bir bankadır.
Birçok yeniliği hayata geçirmiş “Dünyanın En Yenilikçi Bankası” ödülü de dahil olmak üzere 50’nin
üzerinde uluslararası ödül almıştır. Kendini “Yeni Jenerasyon Banka” olarak tanımlamaktadır.
www.upt.com.tr
Aktif Bank’ın 2010 yılında hayata geçirdiği, Türkiye’nin ilk ve tek yerli global para transferi
markası ve Türkiye’nin en yaygın ve ucuz para transfer sistemi olan Ucuz Para Transferi®
(UPT®) ile 4.700 PTT işyeri Türk bankacılık sistemine entegre edilmiştir. 2013 yılında yapılan
geliştirmeler ve yurt dışı bankaları, hızlı para transferi şirketleri ve diğer para transferi
yapma lisansına sahip finans kuruluşları ile yapılan hızlı para transferi anlaşmaları ile 5
kıtada toplam 145 ülke ve 300.000’den fazla noktaya para transferleri yapılmaya
başlanmıştır. Bu hacimler UPT®’yi Türkiye’nin yurt içi ve yurt dışında en yaygın transfer
sistemi haline getirmiştir. Önümüzdeki dönemde ise bu ürünün elektronik versiyonunu
devreye alma planı bulunmaktadır.
Aktif Bank, 2013 yılında TÜBİTAK AR-GE desteği sayesinde hayata geçirdiği NKolay İşyeri ile
müşterilerin hayatlarının kolaylaşmasını sağlayacak, fatura tahsilatı, sigorta satışı, GSM TL
yükleme, kataloglu ürün satışı gibi çeşitli hizmetleri tüketiciyle, ihtiyacın oluştuğu anda ve
yerde buluşturduğu yeni bir dağıtım ağına sahip olmuştur. 73 ilde 3.000 bayisi ile aylık
1.000.000 işlem sayısına ulaşan Aktif Nokta İşyeri projesi ile daha şimdiden başarılı
rakiplerini geride bırakan Aktif Bank, Avrupa’nın en prestijli finans ve bankacılık
ödüllerinden EFMA’da birinciliğe layık görülmüştür.
Aktif Bank, 2013 yılı içerisinde hayata geçirdiği NKolay İşlem Merkezi isimli proje
kapsamında İstanbul’da abonelerin tüm faturalarını tek bir merkezden ödeyebilmelerine
olanak sağlayan 300 noktalı bir network oluşturmuştur. Özel müteşebbisler aracılığıyla
yürütülen Nkolay İşlem Merkezi projesi sayesinde, abonelerin, her bir fatura için kurumların
farklı lokasyonlarda bulunan tahsilat ofislerine gitmeden, ödemelerini güvenle ve
zamandan tasarruf ederek gerçekleştirmelerine imkân sağlanmıştır.
www.sigortayeri.com
©HBAN 2013
Aktif Bank, sigortacılık sektöründeki iştiraki “Sigortayeri” sektörün en büyük
brokerlarından biridir. Sigortayeri’nin hizmet verdiği fiziksel noktalar, e-ticaret,
telemarketing ve mobil platformları ile potansiyel sigortalı ihtiyaçlarına göre
şekillendirdiği sigorta ürünlerini karşılaştırmalı, hızlı ve kolay anlaşılır şekilde
müşterilerine sunmaktadır. Banka, Sigortayeri aracılığıyla sigorta müşterilerine
karar verme süreçlerinde zaman ve maliyet tasarrufu sağlayarak kısa sürede
yüzbinlerce kullanıcıya ulaşmıştır.
37
PASSO
Aktif Bank, 2013 yılı içerisinde hayata geçirdiği “Passo” dünyası ile spor ve eğlence
sektörlerine de hızlı bir giriş yapmıştır. Banka, bu kapsamda faaliyete geçirdiği Passolig
Kart programları sayesinde müşterilerine tüm spor ve eğlence aktivitelerine kolayca,
anlaşmalı şehirlerde ulaşımın yanı sıra çeşitli kampanyalar, indirim fırsatları ve alışveriş
olanakları da sunmaya başlamıştır.
PASSOLİG
www.passolig.com.tr
PASSO
KREDİ
PASSO
TAKSİT
www.argefinans.com
38
Aktif Bank, Türkiye Futbol Federasyonu ile gerçekleştirdiği e-bilet projesi
kapsamında stadyumlara girişi sağlayan ve kişiye özel bir sportif kimlik kartı
olmanın yanı sıra alışveriş ve anlaşmalı şehirlerde ulaşım kartı başta olmak üzere
günlük hayatın birçok alanında kullanılabilecek PassoLig kredi kartı, ön ödemeli
banka kartı ve Passolig Cüzdan olarak müşterilerin kullanımına sunmuştur. Bu
proje ile sayısı milyonlarla ifade edilen futbol seyircisinin statlara kombine
konforunda güvenli ve kolay bir şekilde girişleri sağlanacaktır. Önümüzdeki
dönemde PassoLig kartları spor ve eğlence dünyasına giriş kartları olarak kişilerin
hayatında önemli bir yere sahip olacaktır.
PTT Kredisi iş ortaklığının öncüsü ve lideri olan Aktif Bank’ın ürünü Passo Kredi, sadece
PTT işyerlerinden ve PTT’den emekli maaşı alan müşterilere özel olarak sunulmaktadır.
İlk defa 2010 yılında hizmete sunulan Passo Kredi, hızlı değerlendirme süreci ile geniş
bir müşteri kitlesine ulaşmıştır.
Tüketici finansmanı sektöründe Passo Taksit markasıyla 2.000’i aşkın satış noktası ile
anlaşmalı olan Aktif Bank, özellikle mobilya ve beyaz eşya sektörlerinde Türkiye’nin
önde gelen üretici firmaların bayilerine hizmet vermektedir. Müşterilerine satış
noktasında, kartsız ve kefilsiz olarak anında sunduğu kredi imkânı sayesinde hem
bayiler için kritik bir iş ortağı, hem de müşteriler için önemli bir finansal çözüm kaynağı
olmaktadır.
Aktif Bank’ın Arge Finans Programı adındaki projesi ile girişimcilerin
TÜBİTAK/TEYDEB ön ödemeleri kapsamında ihtiyacı olan teminat mektubu
başvuru ve edinim süreçleri WEB tabanlı akıllı bir platform üzerine taşınarak
kolaylaştırılmış ve aynı anda birçok müşteriye hizmet verebilecek bir altyapı
oluşturulmuştur. Bu program kapsamında projenin kendisi teminat olarak
değerlendirilmekte, böylece girişimcilerin ihtiyaç duyduğu teminat mektubunun
edinimi ipotek vb. maddi teminatlar olmaksızın kolaylaştırılmakta ve girişime ve
girişimciye destek olunmaktadır.
©HBAN 2013
Sermaye Piyasaları: Aktif Bank, verdiği kredileri menkul kıymetleştirerek
BİST’te satmaktadır ve bugüne kadar yaklaşık 13 milyar TL’lik menkul
kıymetleştirme gerçekleştirmiştir. Böylece yeni bir piyasa oluşturmuştur ve şu
anda bu alanda sektördeki tek oyuncu konumundadır. 2009’da ilk banka
bonosunu, 2011’de Türkiye’nin ilk varlığa dayalı menkul kıymetini (VDMK) ihraç
etmiş, 2012’de Türkiye’nin ilk İslami Katılım sertifikasını çıkartmıştır. 2013 yılında
da İstanbul Uluslararası Finans Merkezi’nin proje finansmanı amaçlı iki kira
sertifikası ihracına aracılık etmiştir. Bu ihraçlarda yine bir yeniliğe imza atılarak
faizsiz finansman yöntemi olan kira sertifikası Türkiye’de ilk defa proje finansmanı
amacıyla kullanılmıştır. Aktif Bank sermaye piyasalarında da yeniliklerine hız
kesmeden devam edecektir.
“Şehir teknolojileri inşa eder”
www.e-kent.com.tr
©HBAN 2013
Şehir Bankacılığı: Aktif Bank, ilişkili kuruluşu E-Kent aracılığıyla, özellikle
metropolleşen şehirlerde değişen ihtiyaçlara cevap verebilmek için “sadece o
şehre konsantre olarak” 19’u büyükşehir olmak üzere 35 şehir ve 45 noktada
hizmet vermektedir. Hizmet verdiği şehirlerde yaşayanlar ulaşımda nakit yerine
ulaşım kartlarını kullanmakta ve diğer pek çok akıllı şehir hizmetinden
faydalanabilmektedirler.
39
Kurumsal Finansman ve Yatırımlar Grubu
Türkiye’nin içinde bulunduğu siyasi ve ekonomik istikrar ortamı, yüksek büyüme potansiyeli olan projelerin
ve firmaların varlığı, genç ve dinamik nüfus; ülkemizin uluslararası alanda tanınmış yabancı yatırımcıların da
ilgi odağı olmasına sebep olmuştur. Önümüzdeki dönemlerde de bu faaliyetlerin artarak devam edeceği
yadsınamaz bir gerçektir.
Bu kapsamda Aktif Bank 2013’ün ikinci yarısında Kurumsal Finansman ve Yatırımlar Grubu’nu kurmuştur.
Bu grup bünyesinde “Girişim Sermayesi/Melek Yatırımlar, M&A ve Kurumsal Danışmanlık” olmak üzere üç
farklı alanda faaliyet gösterilmektedir. Bankamızın, grup şirketlerimizin ve özel yatırımcılarımızın ihtiyaçları
doğrultusunda doğru ve etkin yatırımları bulmak, doğru tasarımlar gerçekleştirerek katma değerli hizmetler
sunmak en önemli hedefimizdir.
Kurumsal Finansman ve Yatırımlar Grubu
GİRİŞİM SERMAYESİ/
MELEK YATIRIMLAR
BÖLÜMÜ
M&A
BÖLÜMÜ
KURUMSAL
DANIŞMANLIK
BÖLÜMÜ
40
• Yeni iş planlarının ve fikirlerinin değerlendirilmesi ve yatırım
yapılacak potansiyel firmaların tespiti
• M&A bölümü ile entegre çalışarak firma değerlendirme
süreçlerinin birlikte yönetilmesi
• Ortaklık kurulan firmaların büyüme ve kârlılık artışları
sağlanarak en doğru çıkış işlemlerinin gerçekleştirilmesi
• Birleşme ve Satın Alma Süreçlerinin Yönetimi
• Satıcı / Alıcı Taraf Danışmanlık ve Aracılık Hizmetleri
• Proje ve Firma Değerleme Hizmetleri
• İş Planlarının ve Stratejilerinin Oluşturulması
• Müzakere Stratejilerinin Tespiti ve Sürecin Yönetimi
• Kapanış İşlemleri
Bu bölümde yatırım yapılan firmalara, grup şirketlerine ve
grup dışı yurt içi ve yurt dışı müşterilere hizmet verilmektedir.
• Kurumsal Kapasite Geliştirme Hizmetleri
• Sektörel ve Ticari Danışmanlık Hizmetleri
• Stratejik Yönetim Danışmanlığı
• İyileştirme ve İş Geliştirme Çalışmaları
• Borç Yapılandırması Hizmetleri
©HBAN 2013
www.aktifbank.com.tr | www.hban.org | www.eban.org
www.melekyatirimcilardernegi.org | www.linksangelban.com

Melek Yatırımcı Bulma Kılavuzu

Transkript

Benzer belgeler

Geniş Açı

LinkedIn kullanarak erken aşamasında yatırımcılar bulmak için nasıl

Brandeval

Garanti Bankası Yatırımcı İlişkileri, Stevie

Yatırım Stratejileri - TÜYİD - Yatırımcı İlişkileri Derneği

Asya Spot FX 2607016

ASYA SPOT FX

buradan - Anadolu Hayat Emeklilik