Fas Bilgi Notu

Türü:
Bilgi Notu
Kimden:
Oya SİPAHİOĞLU, Cansu AYTUĞ, Uzman, PPKB, GMKA
Konu:
Fas Krallığı ve Fas’ın Türkiye ile İlişkileri
Tarih:
09.12.2011
a) Siyasi Yapı
Fas Afrika’nın kuzey batısında; Atlas Okyanusu, Akdeniz, Atlas Dağları ve güneyinde
Batı Sahra ile çevrili, Cebel-i Tarık boğazına hâkim stratejik bir konuma sahip Arap
ülkesidir. Başkenti Rabat’tır. Büyük şehirleri Kazablanka, Agadir, Fez, Marakeş’tir.
Kuzey Afrika’daki Arap fetihlerinden yaklaşık bir asır sonra, 788 yılında Müslüman
Hanedanlar Fas’ı yönetmeye başladı. 1860 yılında İspanya Fas’ı işgal ederek, Avrupalı
güçler ve Fas arasında yarım yüzyıl süren ticari rekabeti başlattı. 1912 yılında ülke
geneli Fransız himayesine girdi. Fransa ile uzun yıllar süren bağımsızlık mücadelesinin
1956 yılında başarıyla sona ermesinin ardından Kral 5. Muhammed, 1957 yılında yeni
devleti anayasal bir monarşi olarak düzenledi ve kral unvanını aldı. Fas ayrıca
güneyindeki Batı Sahra üzerinde hak iddia etmekte ve burayı 1975'ten bu yana
yönetmektedir ancak bölgenin nihai durumu hala çözüme kavuşmamıştır. 1975 yılında
'Yeşil Yürüyüş' adını verdikleri bir yürüyüş hareketi ile ellerinde sadece Kur’anlarla,
silahsız olarak çöle girmişler ve bu hareketleri sonucu hiçbir direnişle karşılaşmadan
çölün hâkimiyetini kazanmışlardır.
1990’lı yıllarda gerçekleşen siyasi reformlar, 1997 yılında ilk kez “İki meclisli Yasama
Organı” nın kurulmasıyla sonuçlandı. Babasının yerine tahta geçen Kral 6. Muhammed
döneminde insan hakları gelişti. Fas, halen Kral’ın geniş yetkilerle donatıldığı meşruti ve
iki meclisli (Temsilciler Meclisi ve Danışmanlar Meclisi) parlamenter bir monarşi
rejimiyle idare edilmektedir.
1
Fas, özgür bir basına sahiptir. Ancak hükümet, tabu olarak düşünülen İslam, krallık ve
Batı Sahra’nın durumu hakkında haber yapan gazetecilere karşı harekete geçmektedir.
Devam eden reformlara rağmen nihai otorite monarşinin elindedir.
Orta Doğu ve Kuzey Afrika’daki protestolardan etkilenen Fas halkı, 2011 yılının Şubat ve
Mart aylarında anayasal reform ve daha fazla demokrasi talep etmek; hükümeti,
yolsuzlukları ve yüksek gıda fiyatlarını protesto etmek için Rabat ve diğer bazı büyük
şehirlerde toplandı. Mart ayı başlarında, Kral 6. Muhammed ülkenin anayasasında
reform yapmak için bir komisyon kurmaya karar verdi. 2011 yılı Temmuz ayı başlarında
yapılan referandumda ezici bir çoğunlukla yeni anayasa taslağı onaylandı. Kasım ayında
yapılan seçimlerden Adalet ve Kalkınma Partisi açık ara ile önde çıkmış ve hükümet
kurmuştur.
b) Sosyal Yapı
Bulunduğu coğrafyanın yanı sıra, nüfus yapısının da etkisiyle Fas, dâhil edilebileceği
bütün ülke gruplarının diğer üyelerinden farklı bir kültür ve yaşam tarzına sahiptir.
31.968.361 milyon (Temmuz 2011 tahmini) olan Fas nüfusunun % 59’unu Ortadoğu’dan
gelmiş Araplar, % 40’ını ise bölgeye daha önce yerleşmiş Berberiler teşkil etmektedir.
Faslılar hem diğer Afrikalılardan, hem de Araplardan ayrı bir ulusal benlik bilinci
taşımaktadır. Ülkelerini hem bir Arap hem de bir Afrika ülkesi olarak algılayan Faslılar,
kendilerini de “Arabo-Berber” olarak nitelemektedir. Temmuz ayında yapılan
referandumla Berberi dili Arapçanın yanı sıra resmi dil olarak kabul edildi. Fransızca da
yaygın bir şekilde kullanılmaktadır.
İslam’ın Sünni-Maliki mezhebinden olan Faslılarda diğer Araplarla ortak olan bir husus
da şüphesiz dindir. Kendi kimlik tanımlarıyla birlikte bu etnik/dini yapı, Fas'ın, Afrika
kıtasının yanı sıra Arap dünyasıyla da yakın ilişkiler içine girmesi sonucunu
doğurmuştur.
c) Ekonomi
Fas Afrika'nın en büyük beşinci ekonomisine sahiptir. Cezayir'den sonra, Mağrip ülkeleri
arasında (kuzeybatı Afrika bölgesi, Tunus, Cezayir, Fas ve Batı Sahra'yı içerir) ikinci
büyük ekonomidir. Fas, Afrika ortalamasına göre güçlü bir gayri safi yurtiçi hasılaya
sahiptir. Kral 6. Muhammed’in 2003 yılından bu yana izlediği politikalar düşük
2
enflasyon, gelişmiş finansal performans, hizmet ve sanayi sektörlerinde gelişmelerle
makroekonomik bir istikrar sağlamıştır. Fas Krallığının temel ekonomik göstergeleri
aşağıdaki Tablo 1’de verilmiştir.
Tablo1. Temel ekonomik göstergeler (2010 tahmini).
GSMH
151,4 milyar
dolar
GSMH'da yıllık artış
%3,2
Kişi başına GSMH
4.800 dolar
GSMH'nın sektörlere göre dağılımı
Tarım
Sanayi
Hizmetler
İş gücü
11,44 milyon
İş gücünün sektörlere göre dağılımı
Tarım
Sanayi
Hizmetler
İşsizlik oranı
9,1 %
Yoksulluk sınırı altındaki nüfus
15%
Enflasyon oranı
1%
% 17,1
% 31,6
% 51,4
% 44,6
% 19,8
% 35,5
Avrupa kıtası ile Fas'ın yakınlığı, Avrupa şirketlerinin yer değiştirmelerinde Fas'a
yönelimlerine yol açmış, bu da büyük ölçüde ekonomiye katkı sağlamıştır. 2000'lerin
başından bu yana, yürüttüğü tutarlı maliye politikası sayesinde Fas offshore için cazip
bir ülke konumuna gelmiştir. OECD kaynaklarına göre 2008'de offshoring sektörünün
yarattığı istihdamda Fas, Estonya ve Çin’den sonra 3. sıraya yerleştirmiştir.
Fas'ta ülkenin işgücünün yaklaşık %40'ı tarımda istihdam edilmektedir. Tarım ülkenin
en baskın işkolu konumundadır. Arpa, buğday ve diğer hububat ana ürünler arasında
yer almaktadır. Atlantik kıyısında, geniş ovalarda zeytin, narenciye ve üzüm
yetiştirilmektedir. Zeytinyağı üretiminde ülkemizin ardından 7. Sırada yer almakla
beraber yine ülkemiz gibi zeytinyağı tüketiminin düşük olduğu ülkelerdendir (Tablo 2).
3
Ülkede tarıma dayalı gıda endüstrisi kollarının yanı sıra, kimya ve gübre sanayi ile küçük
el sanatları gelişmiştir. Yeraltı kaynakları ülke ekonomisinde önemli bir yer tutmaktadır.
Fas'ta çıkarılan madenlerin başında fosfat gelir. Fosfat dışında, manganez, arsenik, nikel,
kobalt ve demir de bulunmaktadır. Ayrıca az miktarda kömür, petrol, gümüş ve kurşun
da çıkarılır. Ülke sanayinin ihtiyacı olan enerji büyük ölçüde hidroelektrik santrallerden
sağlanır. Fas’ın 2010 ihracatı (tahmini) 17,6 milyar dolardır.
Tablo 2. Dünya zeytinyağı üretimi
Ülke
Üretim
(ton)
(2009)
Dünya
Üretiminde Pay
(%) (2009)
Kişi Başına
Yıllık Tüketim
(kg)
Dünya
2.907.985
100%
0,43
1. İspanya
1.199.200
41,2%
13,62
2. İtalya
587.700
20,2%
12,35
3. Yunanistan
332.600
11,4%
23,73
4. Suriye
168.163
5,8%
7
5. Tunus
150.000
5,2%
11,1
6. Türkiye
143.600
4,9%
1,2
7. Fas
95.300
3,3%
1,8
8. Portekiz
53.300
1,8%
7,1
9. Fransa
6.300
0,2%
1,34
10. A.B.D.
2.700
0,1%
0,56
Tanca şehrinin İspanya'ya yakın olması ve bu sayede iki ülke arasında yapılan ve 45
dakika süren feribot seferleri sayesinde İspanya ile ticaret gelişmiştir. Bunun yanında
günlük olarak Fransa'nın Güney ve liman kenti olan Marsilya şehrine de seferler
düzenlenmektedir.
Afrika’nın politik açıdan en istikrarlı ülkelerinden biri olması Fas’ta turizmin
gelişmesine izin vermiştir. Fas uygun fiyatlı, egzotik ve güvenli bir ülke imajına sahiptir.
2007 yılında 7,4 milyon olan turist sayısı % 7’lik bir artışla 2008 yılında 8 milyona
çıkmıştır. Fas’ı ziyaret eden turistlerin % 30’u yurtdışında yaşayan Fas vatandaşlarıdır.
Fas’ı ziyaret eden turistlerin çoğu Avrupa’dan gelmekte olup en çok turisti (% 20)
Fransa’dan çekmektedir. Fas’ın 2007’de turizmden kazancı 7,55 milyar dolara
ulaşmıştır. Turizm fosfat ihracatından sonra ülkeye en çok döviz getiren sektördür.
4
d) Türkiye-Fas Siyasi İlişkileri
Fas'ın Osmanlı yönetimi altına girmemiş olması iki ülke arasındaki ilişkilerin tarihten
kaynaklanan bir takım alınganlıklar ve ön yargılardan arınmış temeller üzerinde
oturmasını sağlamaktadır.
Fas yönetimi, siyasi ilişkilerde bir pürüz bulunmayan Türkiye'yle daha sıkı işbirliği
niyetini
açıkça
belirtmektedir.
Türkiye'nin
çeşitli
alanlardaki
tecrübelerinden
yararlanmak istemekte, başta ekonomi, ticari ve kültürel olmak üzere tüm ilişkilerimizin
tarihten gelen ve bugün de mevcut yakın dostluğa uygun bir düzeye getirilmesi gereğine
dair Türkiye’nin görüşlerini paylaşmaktadırlar.
Dönemin Dışişleri Bakanı İsmail Cem, 6–9 Şubat 2000 tarihlerinde Fas Krallığı'na resmi
bir ziyarette bulunmuştur. Ziyaret sırasında, Türkiye ve Fas Dışişleri Bakanlıkları
arasında yüksek düzeyli yetkililerin yılda en az bir kez bir araya gelmesini öngören
Siyasi Danışmalar için İşbirliği Protokolü 7 Şubat 2000 tarihinde Rabat'ta imzalanmıştır.
Fas Başbakanı Driss Jettou 6–7 Nisan 2004 tarihlerinde ülkemizi ziyaret etmiştir. İki
ülke arasında ilk kez Başbakanlar düzeyinde gerçekleştirilen bu ziyaret sırasında
Türkiye-Fas Serbest Ticaret Anlaşması ve Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi Anlaşması
imzalanmıştır.
Başbakanımız Recep Tayip Erdoğan’ın 30–31 Mart 2005 tarihlerinde Fas’a yaptığı
ziyaret sırasında ikili ilişkilerimiz gözden geçirilmiş ve sağlık ve veterinerlik alanında
dört anlaşma imzalanmıştır.
1980 yılından günümüze kadar Türkiye ile Fas arasında Devlet ve Hükümet Başkanları
düzeyinde gerçekleştirilen karşılıklı ziyaretlerin dökümü aşağıdadır:
Türkiye’den Fas’a Ziyaretler
Cumhurbaşkanı Kenan Evren - 16–18 Ocak 1984 (4. İKÖ Zirvesi )
Cumhurbaşkanı Kenan Evren - 30 Mart–2 Nisan 1987
Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel - 12–14 Aralık 1994 (7.İKÖ Zirvesi)
Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel
- 25 Temmuz 1999
Başbakan Tansu Çiller - 30 Ekim 1994
5
(Ortadoğu-Kuzey Afrika Ekonomik Zirve Toplantısı)
Başbakan Recep Tayyip Erdoğan 30-31 Mart 2005
Fas’tan Türkiye’ye Ziyaretler
Başbakan Driss Jettou - 6–7 Nisan 2004
e) Türkiye-Fas Serbest Ticaret Anlaşması
Türkiye İle Fas arasında 2004’de Başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan ve Fas Başbakanı
Driss Jettou tarafından Ankara’da imzalanan Serbest Ticaret Anlaşması (STA) Kuzey
Afrika’da açılan önemli bir ticaret üssü oluşturmak açısından ihracatçılarımıza önemli
imkânlar sunuyor. Avrupa Birliği ile önemli ikili ticaret anlaşmaları kaleme almış olan
Fas’ın Türkiye ile Serbest Ticaret Anlaşması imzalamış Türk ürünlerinin AB ürünleri
karşısında dezavantajlı duruma düşmesini engellemek yolunda önemli bir adımdır.
Anlaşma ekinde yer alan Protokol I, sanayi ürünleri için uygulanacak tavizleri
belirlemektedir. Bu bağlamda, ülkemizin Fas menşeli sanayi ürünleri ithalatına
uyguladığı bütün gümrük vergisi ve eş etkili vergiler, STA’nın yürürlüğe girmesi ile
birlikte sıfırlanacaktır.
Buna mukabil, Fas için hassasiyet arz eden bir grup sanayi ürünü için Fas’ın
ülkemize tatbik ettiği gümrük vergileri 9 yıllık bir geçiş dönemi zarfında
sıfırlanırken, diğer tüm sanayi ürünlerinde Fas’ın uyguladığı gümrük vergileri
STA’nın yürürlüğe girişiyle birlikte kaldırılacaktır.
Türkiye’nin ihraç ettiği ürünlerden gümrük vergisinin direkt kaldırılmadığı ürünler üç
ayrı listede toplanmıştır. Birinci listede mermer ve traverten, çimento, petrol yağları ve
gazlar, kimya sanayi mamulleri, eczacılık ürünleri, boyalar, parfümeri ve kozmetik
ürünleri, plastik mamulleri, ahşap eşya, sabunlar, ipek hariç tekstil ve hazır giyim
ürünleri gibi ağırlıklı mamul maddeler bulunmaktadır. Birinci listede yer alan ürünler
için Fas, STA yürürlüğe girer girmez %10’luk bir gümrük vergi indirimi yapacak ve yine
takip eden 9 yıl boyunca, yıllık %10’luk indirimlerle, 9 yılsonunda gümrük vergisi
uygulamasını sona erdirecektir.
6
İkinci listede yer alan ürünler için ise, Fas ilk üç yıl %3’lük, geriye kalan 5 yıl boyunca
%15’lik ve son 3 yıl %13’lük gümrük vergisi uygulayarak vergileri sıfırlayacaktır. Binek
otomobilleri bu listede yer almaktadır.
Üçüncü listede gümrük vergisi indirimi kapsamı dışında kalan ürünler yer almaktadır.
Bu listede kullanılmış giyim eşyaları, yarı römorklar için kullanılmış çekiciler, eşya
taşımaya mahsus kullanılmış römorklar, 10 veya daha fazla insan veya eşya taşımaya
mahsus kullanılmış motorlu taşıtlar, kullanılmış buzdolabı, çamaşır makinası, ocaklar
gibi esas itibariyle bazı kullanılmış eşyalar bulunmaktadır. Belirtilen indirimler, Fas’ın
uygulamakta olduğu “En Çok Kayrılan Ülke” gümrük vergileri üzerinden yapılacaktır.
Ayrıca söz konusu listelerde belirtilen ürünler dışındaki Türk Menşeli sanayi ürünleri,
Anlaşmanın yürürlüğe girmesi ile birlikte gümrük vergisinden muaf olarak Fas pazarına
girebilecektir. Sünger taşı, feldspat, zımpara taşı, metal cevherleri, cüruf ve kül, organik
kimyasal ürünler, gübreler, ipek, ipek ipliği ve mensucatı, sentetik veya suni filaman
demetleri, sentetik ve suni devamsız lifler, yapma çiçekler, 7001 ila 7005
pozisyonlarındaki camlar, inciler, kıymetli taşlar ve metaller, kuyumcu ve mücevheri
eşya, kurşundan eşya, paketleme ve ambalaj makineleri, bulaşık yıkama makineleri,
hububat ve baklagiller işlemesi için makineler, televizyon alıcıları, kara taşıtlarının
tekerlekleri ve bunların aksam ve parçaları, hava taşıtları ve bunların aksamı, gemi ve
suda yüzen diğer taşıtlar, sanat eserleri, koleksiyonlar, antikalar bu kategoride bulunan
ve Türkiye’nin ihracatı açısından dikkat çeken ürünlerin bazılarıdır. İhracatımızın %3035’lik bölümü Anlaşma’nın yürürlüğe girmesiyle muafiyetten yararlanmaktadır.
Tarım ürünlerinde ise, tanınan tavizler sınırlı olmakla birlikte, taraflar iki ülke tarım
ürünleri ticaretinin gelişimini ve çok taraflı ticaret müzakerelerinin sonuçlarını göz
önünde bulundurarak, STA çerçevesinde oluşturulacak olan Ortak Komite bünyesinde
birbirlerine daha ileri tavizler tanıma imkânlarını inceleyecektir.
Diğer taraftan, AB-Fas arasında 1995 yılında imzalanmış olan Avrupa Akdeniz Ortaklık
Anlaşması çerçevesinde, Fas hassasiyetlerine göre altı listede topladığı ürünlerin
gümrük vergilerini en geç 2012 yılına kadar AB’ye karşı sıfırlayacaktır. Türkiye’nin
7
ihracat potansiyelinin yüksek olduğu ürünlerin önemli bir kısmı için Fas AB’ye
indirimleri 2003 yılında başlamıştır. Örneğin, tekstil ve hazır giyim ürünleri %10’luk
dilimler halinde indirilmeye başlanmıştır.
f) Türkiye ve Fas arasında Ticaret
Türkiye Fas’ın önde gelen dış ticaret partnerlerinden değildir. 2009 verilerine göre
toplam ithalatı 33 milyar dolar Fas bunun sadece 600 milyon dolarını Türkiye’den
yapmıştır. Ancak 2004’de, Fas’a ihracatımızın 330 milyon dolar olduğu düşünülürse
olumlu bir trend gözlendiği söylenebilir (Tablo 3). Fas’ın başlıca ticaret ortakları Fransa,
İspanya, Çin, ABD ve İtalya’dır (Tablo 4).
Tablo 3. Fas’ın Türkiye’den ve dünyadan ithalat değerleri.
İthalat değeri (milyon $)
2004
2007
2009
17.825
31.350
33.032
0.2
0.2
0.3
330
722
600
Dünya İthalatındaki Payı (%)
Türkiye’nin Fas’a İhracatı (milyon $)
Türkiye ile Fas arasındaki ekonomik ve ticari ilişkilerde gelişim yeterli değildir. (DTM)
verilerine göre ülkemizden Fas’a 2009 yılında 600,5 milyon $’lık ihracat yapılmış
buna
karşılık
Fas’tan
234,7
milyon
$’lık
ithalat
(http://www.aso.org.tr/kurumsal/media/kaynak/TUR/haberler/Fas.pdf)
Tablo 4. Fas ithalatında başlıca partnerler(milyon $)
2004
2007
2009
Fransa
3.290
5.008
5.181
İspanya
2.172
3.299
3.983
Çin
745
1.856
2.580
ABD
735
1.930
2.352
1.162
1.036
2.155
İtalya
8
yapılmıştır.
Fas’ın ithal ettiği ürünler arasında petrol yağları, ham petrol, petrol gazları, binek
otomobiller ve buğday öne çıkmaktadır. Bu ürünlerin ithalat miktarları ve ne kadarının
Türkiye’den ithal edildiği Tablo 5’de sunulmuştur.
Tablo 5. Fas ithalatında öne çıkan ürünler (2009)
İthalat
Miktarı
(milyon $)
Ülke
İthalatındaki
Payı (%)
Türkiye’nin
Ülkeye İhracatı
(milyon $)
Petrol ve diğer
mineral yağları
Ham petrol
2.252
7
27
Türkiye’nin
Ülke
İthalatından
Aldığı Pay (%)
1,2
2.139
6
0
0
Petrol gazları
1.247
4
0
0
Binek otomobiller
1.182
4
23
1,9
683
2
0
0
Buğday
9