docUlaşım Planı Kılavuzu - Türkiye Belediyeler Birliği
download 
Şikayet Transkript
Ulaşım Planı Kılavuzu - Türkiye Belediyeler Birliği
ULAŞIM PLANLAMA ÇALIŞMALARI VE ULAŞIM ANA PLANI HAZIRLAMA KILAVUZU Bu kitapçık TBB Ulaşım Çalışma Komisyonun katkılarıyla hazırlanmıştır. Ankara-Mayıs 2014 1 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ...................................................................................................................................... 4 GİRİŞ......................................................................................................................................... 5 BÖLÜM 1. ULAŞIM PLANLAMA ÇALIŞMALARI KAPSAMI ........................... 6 1.1. Tanımlar .................................................................................................................. 6 1.2. Kurumsal Organizasyon .......................................................................................... 7 1.2.1. Belediyelerin Ulaşımla İlgili Organizasyon Modeli .................................... 8 1.3. İdari ve Yasal Mevzuatlar ....................................................................................... 9 BÖLÜM 2. ULAŞIM ANA PLANI ÇALIŞMASI .................................................... 12 2.1. Ulaşım Ana Planı Tanımı ...................................................................................... 12 2.2. Ulaşım Ana Planının Amacı .................................................................................. 12 2.3. Kapsam .................................................................................................................. 13 2.3.1. Çalışmanın Kapsamı .................................................................................. 13 2.3.2. Çalışma Alanı ............................................................................................ 14 2.4. Ulaşım Ana Planı Kısa-Orta-Uzun Hedef Yılları.................................................. 14 2.5. Ulaşım Ana Planı Onay Süreçleri ......................................................................... 15 2.6. Hazırlık Çalışmaları .............................................................................................. 15 2.6.1. İhale Dokümanlarının Hazırlanması.......................................................... 15 2.6.2. İş Programı ................................................................................................ 15 2.6.3. Teknik Donanım ........................................................................................ 16 2.6.4. Proje Kontrol Ekibi.................................................................................... 16 2.7. Ulaşım Ana Planının Yapım Aşamaları ................................................................ 16 2.7.1. Mevcut Bilgilerin Toplanması ve Değerlendirilmesi ................................ 18 2.7.2. Yeni Bilgi Toplanması .............................................................................. 19 2.7.2.1. Hanehalkı Ulaşım Anketleri .......................................................... 20 2.7.2.2. Araç ve Yolcu Sayımları ............................................................... 22 2.7.3. Verilerin Analizi ve Model Girdileri Hazırlanması ................................... 22 2.7.4. Yolculuk Talep Tahmin Modelinin Kurulması ve Kalibrasyonu .............. 23 2.7.4.1. Yolculuk Üretim/Çekim ................................................................ 23 2.7.4.2. Yolculuk Dağıtımı ......................................................................... 24 2.7.4.3. Türel Ayrım ................................................................................... 24 2.7.4.4. Yolculuk Atamaları ....................................................................... 25 2.7.5. Hedef Yılı Projeksiyonları ve Gelecekte Beklenen Darboğazların Belirlenmesi ............................................................................................... 25 2.7.5.1. Hedef Yılı Projeksiyonları ............................................................. 25 2.7.5.2. Yetersizlik Analizi: Mevcut ve Gelecekte Beklenen Sorunların ve Darboğazların Belirlenmesi ........................................................... 27 2.7.6. Alternatiflerin Oluşturulması ve Modelde Test Edilmesi.......................... 27 2.7.7. Ulaşım Ana Planı Hazırlanması ................................................................ 28 2 2.7.7.1. Benimsenecek Alternatifin Seçilmesi ............................................ 28 2.7.7.2. Seçilen Alternatifin “Ulaşım Ana Planı” Olarak Geliştirilmesi .... 30 2.7.7.3. Ulaşım Ana Planı Raporunun Oluşturulması ................................ 30 BÖLÜM 3. ACİL EYLEM ULAŞIM VE TRAFİK İYİLEŞTİRME PLAN, ETÜT VE UYGULAMA PROJELERİ ........................................................................................... 34 3.1. Gerekçe .................................................................................................................. 34 3.2. Amaç ve Kapsam................................................................................................... 34 3.2.1. Amaç ....................................................................................................... 34 3.2.2. Kapsam ...................................................................................................... 34 3.2.3. Çalışma Alanı ............................................................................................ 35 3.3. Çalışmanın Yöntemi ve Aşamaları........................................................................ 35 3.3.1.1. İş Programı..................................................................................... 36 3.3.1.2. Teknik Donanım ............................................................................ 36 3.3.1.3. Proje Kontrol Ekibi ........................................................................ 36 3.3.2. Mevcut Bilgilerin Toplanması Çalışmaları................................................ 37 3.3.3. Yeni Bilgi Toplanması Çalışmaları ........................................................... 38 3.3.4. Mevcut Sorunların Ve Yetersizliklerin Değerlendirilmesi ........................ 39 3.3.5. Ulaşım ve Trafik İyileştirme Planının Hazırlanması ................................. 39 BÖLÜM 4. RAYLI SİSTEM HATTI MÜHENDİSLİK ÖN/KESİN PROJELERİNİN VE FİZİBİLİTE ETÜDÜNÜN HAZIRLANMASI ............................. 41 4.1. Raylı Sistem Hattı Mühendislik Ön/Kesin Projelerinin Hazırlanması .................. 41 4.1.1.1. Jeolojik /Jeoteknik Etüt.................................................................. 41 4.1.1.2. Topografik Etütler, Haritalama ve Tesisler ................................... 41 4.1.1.3. Güzergâh Belirlenmesi ve İstasyonlar ........................................... 41 4.1.1.4. Tip Kesitler .................................................................................... 42 4.1.1.5. Enerji Kaynağı ve Elektrifikasyon ................................................. 42 4.1.1.6. Sinyalizasyon ve Haberleşme ........................................................ 42 4.1.1.7. Ücret Toplama Sistemi .................................................................. 42 4.1.1.8. Araçlar ........................................................................................... 42 4.1.1.9. Kontrol Merkezi, Depo Tesisleri ve Atölye Binası ....................... 43 4.1.2. Raylı Sistem Hattı Fizibilite Etüdünün Hazırlanması ............................... 43 4.1.2.1. Projenin Tanımı ve Kapsamı ......................................................... 44 4.1.2.2. Projenin Teknik Özellikleri ........................................................... 44 4.1.2.3. Proje Giderleri ............................................................................... 45 4.1.2.4. Proje Gelirleri ................................................................................ 47 4.1.3. Projenin Mali ve Ekonomik Değerlendirmesi ........................................... 48 3 ÖNSÖZ Büyükşehir Yasasında değişiklik yapan ve yeni Büyükşehir Belediyelerinin kurulmasına olanak veren 6360 Sayılı Yasanın devreye girmesi ile birlikte mevcut Büyükşehir Belediyelerinin sınırları il sınırlarına kadar genişletilmiş ve yeni Büyükşehir Belediyeleri kurulmuştur. Hızla artan nüfus, plansız kentleşme, köyden kente göç, araç sahipliliğinde artış gibi etkenler günümüzde önemli bir sorun olan kentiçi ulaşım sorunlarını ortaya çıkarmıştır. Ulaşım sorunları; çevre, enerji, sürdürülebilirlik, sosyal denge gibi konular dikkate alınarak öncelikle büyük kentlerde olmak üzere, bilimsel yöntemlerle çözümlenmesi ve düzenlenmesi görevi ile tüm belediyeler karşı karşıyadır. Bu çerçevede kent içi ulaşımın, bugün ve saptanan hedef yıllar için; mevcut stratejik fiziki plan kararları dikkate alınarak analiz edilmesi, düzenlenmesi, toplutaşım sistemlerine ve yaya/bisiklet gibi çevre dostu ulaşım biçimlerine öncelik verilerek, ulaşım ve trafik sorunlarına çözümler getirilmesi ve buna paralel olarak; toplutaşım ve ara-toplutaşım türlerinin entegrasyonu ile bunların durak ve terminal alanlarının düzenlenmesi, özel ulaşım dahil çeşitli ulaşım türlerinin, aktarma olanaklarının geliştirilmesi gerekmektedir. Bu ise ancak bilimsel yöntemlerle hazırlanmış bir ULAŞIM ANA PLANI ile mümkündür. Ne var ki; “5216 sayılı Kanunda öngörülen Büyükşehir Belediyelerinin Ulaşım Ana Planı yapmak ve yaptırmak görevlerini yeterince önemsemedikleri görülmektedir. Ulaşım Ana Planı, imar planına dayanmadıkça çözüm olmaktan uzak kalacaktır. Sık aralıkla değişen imar planları karşısında Ulaşım planları ve ulaşım yatırımları yetersiz ve aciz kalmaktadır. Ulaşım Ana Planına dayanmayan gereksiz harcamalar Belediyelerin mali kaynaklarının yetersizliği, yetkin ve yeterli eleman eksikliği kentiçi toplu taşım yatırımlarının önündeki en büyük engeli teşkil etmekte olup yatırımların yarım kalmasına ve halkın hizmetine sunulamamasına neden olmaktadır.” (10. Kalkınma Planı Ulaştırma ve Trafik Güvenliği ÖİK Raporu S.1) Yüksek kapasiteli ve hızlı toplutaşım yatırımlarına temel oluşturacak Ulaşım Ana Planının, yolculuk kestirim modeli kullanılarak oluşturulması ile belediye sınırları (diğer belediyelerde mücavir alan sınırı) içerisindeki ulaşım ve toplutaşım sisteminin bir bütün olarak kısa, orta ve uzun vadeli planlama kararları doğrultusunda yeniden yapılandırılması önem kazanmaktadır. Kısa vadeli öneriler kapsamında; ulaşım ve trafik sistemindeki mevcut sorunların ve yetersizliklerin ortadan kaldırılması ve mevcut kapasitelerin daha etkin ve verimli kullanılmasına yönelik ulaşım talep idaresi ve trafik düzenleme önerileri geliştirilmelidir. Orta ve uzun vadeli öneriler geliştirilirken ise, nazım imar planlarının öngördüğü kentsel gelişme stratejileri çerçevesinde kentin gelecekte oluşması istenen ulaşım ve trafik sisteminin temel kararları belirlenmelidir. Ulaşım Ana Planı, bu kararların hayata geçirilebilmesi için gerekli ulaşım yatırımlarını ve bunların önceliklerini, ulaşım ve trafik sisteminin işletme ve yönetim politika ve ilkelerini, hedef yılı itibariyle orta ve uzun vadede oluşması beklenen yolculuk taleplerinin toplutaşım ağırlıklı bir ulaşım sistemi ile karşılanabilmesini sağlamalıdır. 4 GİRİŞ Ulaşım Planlama çalışmalarının hazırlanmasına yönelik bu kılavuz el kitabı belediyelerin ulaşım yöneticilerine yol gösterici olması, ülke genelinde birikmiş deneyimlerin paylaşılması adına yapılmış bir çalışma olarak kabul edilmelidir. Bu çalışmada ilk bölümde, ulaşım planlama çalışmalarının neler olduğu, bu çalışmaların hazırlanması ve uygulanmasının gerektirdiği kurumsal organizasyon ve çalışmalara ilişkin yasal mevzuatlar tanımlanmıştır. İkinci bölümde, Ulaşım Ana Planı nedir ve neden yaptırılmalıdır sorularının cevapları verilirken, kapsamı, süresi ve onay süreçleri hakkında bilgiler verilmiştir. Bu bölümün en önemli başlığı, Ulaşım Ana Planı hazırlatılması ihale sürecinde "Teknik Şartname Oluşturma" konusunda oldukça faydalı olacağını düşündüğümüz “Ulaşım Ana Planı Aşamaları”dır. Üçüncü bölüm, Acil Eylem Ulaşım ve Trafik İyileştirme Plan, Etüt ve Projeleri çalışmalarını tanımlarken, son bölümde raylı sistem hatları ön/kesin projeleri ve fizibilite etütlerinin hangi kriterlere göre yapılacağı aktarılmaktadır. 5 BÖLÜM 1. ULAŞIM PLANLAMA ÇALIŞMALARI KAPSAMI 1.1. Tanımlar Ulaşım planlaması; Karar vericilerin gelecekteki ulaşım sistemlerinin gelişmelerine ait kararları verebilmelerine yardımcı olacak bilgileri geliştiren bir süreç, Kentsel ulaşım altyapısında mevcut durumun analiz ve değerlendirmelerinin yapıldığı, gelecek zaman (hedef yıl ve/veya yıllar) için yatırımların, düzenlemelerin ve işletme yaklaşımlarının belirlendiği, öngörülerin elde edildiği sürdürülebilir planlama yaklaşımı için bir araç veya yöntem olarak tanımlanabilir. Günümüzde, ulaşım plancıları ve mühendisleri; Ulaştırma sistemlerinin gelişimi için ayrılan kaynakların etkili ve verimli bir şekilde kullanımının planlanması, Trafik sıkışıklığı ve ulaşım talebinin yönetilmesi, Tür ve güzergâh seçimine etkiyen faktörlerin belirlenmesi, Toplu taşıma öncelik verilmesi, Kullanıcılar için konforlu ve güvenli sistemlerin oluşturulması, Gürültü ve hava kirliliğinin azaltılmasına Toplu Taşımada optimizasyonun yapılmasına Türler arası entegrasyonun akılcı ve uygulanabilir olmasına yönelik çalışmalar yapmaktadırlar. Türkiye’de yapılan Ulaşım Planlama Çalışmaları 3 ana başlık altında toplanabilir: 1- Ulaşım Ana Planı Hazırlanması 2- Acil Eylem Ulaşım ve Trafik İyileştirme Plan, Etüt ve Projelerinin Hazırlanması 3- Raylı Sistem/Metrobüs/Kablolu Sistem Hatları Ön/Kesin Projeleri ve Fizibilite Etütlerinin Hazırlanması Ulaşım Ana Planı Çalışması, kent içi ulaşımın, Nazım İmar Planı kararları kapsamında yer alan strateji ve gelişme önerileri çerçevesinde yeniden çözümlenmesi, ulaşım ve trafik altyapısı ve işletmeciliğinin yeniden düzenlenmesi, toplu ulaşım sistemlerine öncelik verilerek, kentte günümüzde yaşanan ve gelecekte oluşması beklenen ulaşım sorunlarının uzun vadeli yaklaşımlar ile çözümüne yönelik geliştirilen planlama karar ve ilkelerinin bütünü kapsamaktadır. Ulaşım Ana Planlarının hazırlanma çalışmaları kapsamında detaylı anket, sayım vb saha araştırmaları, ulaşım talep tahmin modellerinin hazırlanması ve alternatifli planlama çalışmalarının yer aldığından teknik olarak uzun ve ağır süreçler içermektedir. Bu nedenle söz konusu çalışmaların belirtilen nitelikte hazırlanması için öncelikle 250.000 nüfus üzerindeki belediye ve büyükşehir belediyelerin yapması daha faydalı ve verimli olacaktır. 100.000 üzeri ve 250.000 altındaki belediyelerin daha öncelikli olarak kısa vadeli planlama 6 çalışmalarını yapması hem ekonomik hem zaman hem de teknik olarak daha verimli bir uygulama yöntemi olacaktır. Acil Eylem Ulaşım ve Trafik İyileştirme Plan, Etüt ve Projeleri, kentin ulaşım ve trafik sistemindeki mevcut sorunların ve yetersizliklerin ortadan kaldırılması ve mevcut kapasitelerin daha etkin ve verimli kullanılmasına yönelik kısa vadeli çözüm önerilerini içeren ulaşım ve trafik düzenleme önerilerini içermektedir. Bu çalışmalar ulaşım ana planı çalışmalarına göre daha hızlı yapılan ve doğrudan uygulama geçebilecek kısa vadeli çözümleri içeren bir kapsamdadırlar. Öncelikle nüfusu 250.000 altındaki belediyelerde böyle bir çalışmanın yapılması, daha sonraki dönemlerde yapılacak ulaşım ana planı çalışmalarının başarıya ulaşması açısından daha verimli olacaktır. Ancak bu çalışmalar Ulaşım Ana Planı çalışmalarına alternatif olmayıp başlangıç için atılması gereken adımları belirleme amaçlı çalışmalardır. Kentiçi Raylı Sistem/Metrobüs/Kablolu Sistem Hatları Ön/Kesin Projeleri ve Fizibilite Etütleri, Ulaşım Ana Planı’nda toplu taşıma planlaması kapsamında önerilen Raylı Sistem, Metrobüs, ya da Kablolu Sistem Hatlarının olması durumundan, Ulaşım Ana Planlarının onaylanması sonrasında Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Altyapı Yatırımları Genel Müdürlüğünün yayınladığı tasarım kriterlerine göre hazırlanacak projelendirme ve mali ekonomik açıdan uygulanabilirliğinin değerlendirilmesi çalışmalarıdır. Şekil 1. Kentiçi Raylı Sistemlerin Planlamadan Uygulamaya Geçiş Süreci Kaynak: ÖNCÜ, E. (2007). Kentiçi Ulaşımda Karar Süreçleri ve Karar Ölçütleri. İMO İstanbul Bülten, sayı 92. İstanbul. 1.2. Kurumsal Organizasyon 6360 sayılı yasa ile yeni büyükşehir belediyeleri kurulmakta daha önemlisi bütün büyükşehirlerin sınırları il mülki sınırları olacak şekilde genişletilmektedir. Bu gelişme ile birlikte büyükşehir belediyeleri il sınırı içindeki tüm nüfusun ulaşımından sorumlu hale 7 gelecektir. Bunun dışında tüm kentlerde nüfus, otomobil sahipliliği ve hareketlilik oranı hızla artmaktadır. Bu nedenle trafik yönetimi, denetimi ve ulaşım planlaması ve koordinasyonu konusunda acil önlemler alınmasını zorunlu kılmaktadır. Oysa ülkemizdeki birçok belediyede bulunan ulaşım birimleri nitelik ve nicelik açısından yetersiz biçimde yapılanmış ve kentlerin artan ulaşım sorunları karşısında yeterli ve etkin hizmet verebilecek düzeyde değildir. Bu gelişmelerle belediyelerde trafik ve ulaşım sistemlerinin yönetim birimlerinin kurumsal yapısı ile ilgili konu daha önem kazanmıştır. 5216 sayılı Büyükşehir Belediyeleri Kanunu, gerekse 5393 sayılı Belediyeler Kanunu Belediyelerinin ulaşımla ilgili kurumsal yapılanmasının nasıl olacağı konusunda bir düzenleme getirmemiştir. Sadece 5216 sayılı Büyükşehir Belediyeleri Kanunu UKOME’nin sekretarya görevlerini yerine getirmekle görevlendirmiştir. Büyükşehir Belediyelerinde UKOME ile birlikte ulaşımı yönetecek başka birimleri de içeren daha kapsamlı kurumsal yapıya ihtiyaç vardır. Büyükşehir Belediyesi kapsamı dışındaki belediyelerde ise her kentin kendi belirlediği ve çok değişken idari yapılara rastlanmaktadır. Belediyeler mevcut ve gelecekte trafik ve ulaşım sistemini yönetecek, ulaşım planını hazırlayacak ve yürütecek bir kurumsal yapıyı hayata geçirmek zorundadırlar. 1.2.1. Belediyelerin Ulaşımla İlgili Organizasyon Modeli Bu kurumsal yapı; belediye (Büyükşehir) sınırları içindeki tüm ulaşım sistemlerini kapsayan Ulaşım Ana Planını hazırlamak, ulaşımda görev alan işletmelerin bir bütünlük içinde ve entegre şekilde çalışmasını sağlayacak nitelikte olmalıdır. Planlama Fonksiyonu; Orta ve uzun vadeli geleceğe yönelik olarak kentin ulaşım sisteminin gelişme çalışmasına yön vermek üzere yapılan sistematik çalışmaların tümünü kapsayan planlama fonksiyonu aşağıdaki unsurları içermelidir. 1. Kentin Ulaşım Hedeflerini Belirlemek 2. Bu hedefler, ulaşım sistemleri ile arazi kullanımı arasındaki etkileşimi göz önüne alarak kentin sosyal ve ekonomik gelişmesinin şekillendirildiği imar planlaması ile uyum içinde olacak biçimde Belediyenin imar yetkilerinin katılımıyla oluşturulmalıdır. Ulaşım talebine cevap vermenin ötesinde, kentin imar planlarında öngörülen arzu edilir bir şekilde gelişmesinde ulaşım sistemlerinin güçlü bir etken olarak kullanılması düşünülmelidir. Ayrıca tersi bir şekilde, ulaşım altyapısının verimli ve ekonomik olarak planlanabilmesine yönelik olarak imar planlama çalışmalarına yön vermek hedeflenmelidir. 3. Hedefler Doğrultusunda Sistem geliştirme Planları Hazırlamak 4. İmar planlarının projeksiyon yılının ihtiyaçlarını karşılayan metropol ulaşım sistem planını hazırlamak bu kurumun ilk çalışmalarından birisi olmalıdır. 5. Bütüncül Ulaşım Sistemi Yatırım Programı Hazırlamak 8 Etüt Proje Fonksiyonu; 1. Kent içi trafik düzenlemelerini (kavşak- koridor tasarımları) hazırlamak 2. Tahsisli otobüs yolu oluşturmak, 3. Genel trafik dolaşım şeması düzenlemek, 4. Otopark, yaya bölgesi, bisiklet yolu konularında politika oluşturmak ve uygulama projeleri hazırlamak İşletme Fonksiyonu; 1. İşletme Programının Hazırlanması 2. Günlük işletmenin Sevk ve İdaresi (Hareket) 3. İşletme Denetimi 1.3. İdari ve Yasal Mevzuatlar Ulaşım Ana Planının yapımının kent ulaşımı açısından önemi ulusal politikalara yansımış ve bazı yasal düzenlemelerle zorunlun hale gelmiştir. Ulusal politikalarla yasal düzenlemelerin bir kısmı aşağıya çıkarılmıştır. Dokuzuncu Kalkınma Planı’nın “Kentiçi Ulaşım” başlığı altında; “444. Toplumun tüm kesimlerine eşit fırsatlar sunan, katılımcı, kamu yararını gözeten, yurtiçi kaynakların kullanımına özen göstererek dışa bağımlılığı en aza indiren, çevreye duyarlı, ekonomik açıdan verimli, güvenli ve sürekli yaya hareketinin sağlanmasını esas alan kentiçi ulaşım planlaması yapılacaktır. Arazi kullanım kararlarının her ölçekte ulaşım etkileri ile birlikte değerlendirilmesi ve her ölçeğin gerektirdiği kentiçi ulaşım planlarının hazırlanması sağlanacaktır.” Sekizinci Kalkınma Planı’nın “Ulaştırma Özel İhtisas Komisyonu Raporu Kentiçi Ulaşım Alt Komisyonu Raporu”nda; “Kentiçi Ulaşımda Yetki ve Sorumluluk Paylaşımı” başlığı altında; “Belediyeler kendi sınırları içinde imar planlaması ve ulaşım planlaması çalışmalarını yürütmekle ve uygulamakla sorumludur. Dolayısıyla belediyeler bu iki planlama kriter ve süreçleri arasında eşgüdümü ve ulaşım ana planının imar planına uygunluğunu sağlama sorumluluğunu da taşımaktadır.” ifadeleri yer almaktadır. 10. Ulaşım Şurası Kent İçi Çalışma Grubu Raporunun “Kentiçi Ulaşım Planlaması Sorunlar, Stratejiler ve Eylemler” bölümünde, Kentlerde sürdürülebilir ulaşım planlama yaklaşımlarının uygulanmaması sorun olarak tanımlanmış ve stratejiler başlığında “Ulaşım Ana Plan (UAP) yapım zorunluluğunun getirilmesi”, eylemler başlığında ise “Nüfusu 100.000 ve daha büyük her kent için ulaşım ana planı yapılacak ve beş yılda bir güncellenecektir.” ifadelerine yer verilmiştir. 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanununun 7. maddesi ile bu hususta açık yasal düzenleme yapılmıştır. 9 "Madde 7- büyükşehir belediyesinin görev, yetki ve sorumlulukları şunlardır: f) Büyükşehir ulaşım ana planını yapmak veya yaptırmak ve uygulamak; ulaşım ve toplu taşıma hizmetlerini plânlamak ve koordinasyonu sağlamak; kara, deniz, su ve demiryolu üzerinde işletilen her türlü servis ve toplu taşıma araçları ile taksi sayılarını, bilet ücret ve tarifelerini, zaman ve güzergâhlarını belirlemek; durak yerleri ile karayolu, yol, cadde, sokak, meydan ve benzeri yerler üzerinde araç park yerlerini tespit etmek ve işletmek, işlettirmek veya kiraya vermek; kanunların belediyelere verdiği trafik düzenlemesinin gerektirdiği bütün işleri yürütmek." Büyükşehir belediyesinin görevleri arasındadır. Diğer yandan da 5627 sayılı Enerji Verimliliği Kanununa dayanılarak 09.06.2008 tarih ve 26901 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Ulaşımda Enerji Verimliliğinin Artırılmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte de bu konuda düzenlemelere yer verilmiştir. Yönetmeliğin Kentsel ulaşım planları başlığı altında; “Madde 10 – (1) Büyükşehir belediyeleri ve büyükşehir belediyesi sınırları dışındaki belediyelerden Nüfusu yüz binin üzerinde olanlar ulaşım ana planı hazırlarlar. Bu planlar on beş yıllık süreler için yapılır ve her beş yılda bir yenilenir. Şehir planları ile sürdürülebilir kentsel ulaşım planları birlikte ele alınır." denilmektedir. Bu madde ile planlamanın esaslarına ve konularına da kısa bir bakış ortaya konulmuştur. " (2) Kentsel ulaşım planlaması sırasında ilgili kurum/kuruluşların görüşleri alınarak, çevre otoyolları ve Raylı sistem çalışmalarına öncelik veren, yerleşim alanlarının yer seçimi ve bu alanların birbiri ile olan Ulaşımlarını sağlayan üst ölçekli planlar yapılır. (3) Kent içinde yetersiz kalan yollarda sıkışan trafiği rahatlatmak üzere; yol genişletmesi, kavşak Düzenlemesi ve otopark kurulması gibi önlemler alınır. (4) Yeni açılan yolların çevre otoyollarına bağlantısı KGM'nin uygun görüşü alınarak yapılır. (5) Kentsel ulaşım planları yapılırken toplu taşımayı teşvik etmek amacıyla raylı sistem yatırımı artırılır. (6) Kent ulaşımında enerji verimliliğinin artırılması ve yakıt tüketiminin düşürülmesi için trafiğin güvenli ve akıcı olması sağlanır. (7) Belediyeler; kent içi ulaşım güzergâhlarının belirlenmesinde trafik akışındaki yakıt sarfiyatını öncelikle göz önünde bulundurur. Topografik yapısı uygun güzergâhlara bisiklet yolları ve bisiklet park alanları yapar." şeklinde düzenlenmiştir. 5393 sayılı Belediyeler Kanununun belediyenin görev ve sorumluluklarını belirleyen 14. maddesi “a) İmar, su ve kanalizasyon, ulaşım gibi kentsel alt yapı; coğrafî ve kent bilgi sistemleri; çevre ve çevre sağlığı, temizlik ve katı atık; zabıta, itfaiye, acil yardım, kurtarma ve ambulans; şehir içi trafik; defin ve mezarlıklar; ağaçlandırma, park ve yeşil alanlar; konut; kültür ve sanat, turizm ve tanıtım, gençlik ve spor; sosyal hizmet ve yardım, nikâh, meslek ve 10 beceri kazandırma; ekonomi ve ticaretin geliştirilmesi hizmetlerini yapar veya yaptırır.” ifadelerini içermektedir. 655 Sayılı Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname’nin Altyapı Yatırımları Genel Müdürlüğünün görevlerini belirleyen 15. Maddede; “c) Kamu kurum ve kuruluşları, belediyeler, il özel idareleri, gerçek ve tüzel kişilerce yaptırılacak (a) bendinde yazılı ulaştırma altyapılarının proje ve şartnamelerini incelemek veya incelettirmek ve onaylamak. ç) Kamu kurum ve kuruluşları, belediyeler, il özel idarelerinin metro ve şehir içi raylı ulaşım sistemi kurma taleplerini değerlendirmek ve uygun olanlarını Bakanlar Kurulunun iznine sunmak. d) Kamu kurum ve kuruluşları, belediyeler ve il özel idareleri tarafından yaptırılacak metro ve şehir içi raylı ulaşım sistemlerinin proje ve şartnamelerini incelemek veya incelettirmek ve onaylamak. e) (a) bendinde yazılı ulaştırma altyapıları ile metro ve şehir içi raylı ulaşım sistemlerinin standartlarını ve bunlarla ilgili birim fiyatları belirlemek. f) Bakanlar Kurulunca yapımının üstlenilmesine karar verilen metro ve şehir içi raylı ulaşım sistemleri ve bunlarla ilgili tesislerin ilgili kuruluşlarla işbirliği yaparak plan, proje ve programlarını hazırlamak, hazırlatmak, incelemek, incelettirmek ve bunları yapmak veya yaptırmak. (2) Birinci fıkranın (f) bendi kapsamındaki metro ve şehir içi raylı ulaşım sistemlerinin Bakanlıkça yapımının tamamlanmasından sonra, Bakanlık bağlı, ilgili veya ilişkili kuruluşları dışında bir kuruluşa mülkiyetinin maliyet bedeli üzerinden devri Hazine Müsteşarlığının uygun görüşü alınarak düzenlenecek protokoller ile gerçekleştirilir. Devralan kuruluş, merkezi yönetim bütçesinden karşılanan proje maliyetlerinin ifa edildiği tarihe kadar, devredilen projeden sağlanan tüm brüt gelirleri Hazine Müsteşarlığınca belirlenen hesaba aktarır. Bu hasılatın protokolle tespit edilen oran esas alınarak belirlenen tutarı, hesabın bulunduğu banka tarafından Hazine Müsteşarlığı hesaplarına aktarılır. Söz konusu oranı belirlemeye Bakanlar Kurulu yetkilidir. Devralan kuruluşun belediye bağlı idaresi, belediye bağlı idaresinin ve/veya belediyenin sermayesinin %50’sinden fazlasına sahip olduğu şirket olması halinde ve herhangi bir sebeple faaliyetlerinin sonlandırılması halinde, bu fıkra kapsamında ilgili kuruluş tarafından yerine getirilmesi gereken tüm yükümlülükler ilgili belediye tarafından üstlenilmiş sayılır.” denmektedir. 11 BÖLÜM 2. ULAŞIM ANA PLANI ÇALIŞMASI 2.1. Ulaşım Ana Planı Tanımı Ulaşım Ana Planı; metodolojik bir süreç izleyen ve matematiksel yöntemler ile talep tahmin modellerinin kurulumunu amaçlayan, kentlerin 15-20 yıllık (veya imar planları projeksiyon yılı) hedefler doğrultusunda kapsamlı bir çalışmadır. Bir kentte gerek araçlar ile gerekse yaya olarak bir yerden bir yere hızlı ve güvenli bir şekilde ulaşmak, mevcutta var olan sorun ve darboğazları çözüme kavuşturmak, şehrin fiziksel ve kültürel olarak gelişmesine ulaşım ve trafik şartlarını da sağlıklı ve verimli bir şekilde entegre etmek maksadı ile yapılan stratejik seviyedeki çalışmaların bütününe Ulaşım Ana Planı denmektedir. Ulaşım Ana Planı, “stratejik” planlama düzeyini belirler. Ulaşım Ana Planının temel fonksiyonu, gerekli olan planlama konseptlerini ve tedbirleri tanımlamak ve bu konuyla bağlantılı olarak bugün ve gelecekte çevreyi ve kaynakları koruyacak şekilde, sosyal açıdan kabul edilebilir biçimde, şehrin imkânlarına ve gelecekte göstereceği gelişime göre uygun ve ekonomik olarak insanların, mal ve hizmetlerin ulaşım ve ulaştırmalarını sağlamak için en uygun olan temel çerçeveleri tarif etmektir. Ulaşım Ana Planı, gerçekleştirme açısından ulaşım yatırımlarının talep tahmin verileri ışığında öncelikleri tespit etmelidir ve söz konusu uygulamaların adım adım en etkili biçimde gerçekleştirilebilmesini sağlayan bir uygulama stratejisi tavsiye etmelidir. Bu anlamda, Ulaşım Ana Planı, bağlayıcı etkisi yüksek olan stratejik bir planlama kılavuzudur. 2.2. Ulaşım Ana Planının Amacı Kentlerde hızla artan nüfus, işgücü, artan araç sahipliği, kentsel kullanım alanlarının genişlemesi ve çeşitlenmesi gibi etkenler, günümüzde önemli bir sorun olan kentiçi ulaşımın çevre, enerji, sürdürülebilirlik, sosyal denge gibi konular dikkate alınarak bilimsel yöntemlerle çözümlenmesi ve düzenlenmesini gerekli kılmaktadır. Bu çerçevede kentiçi ulaşımının, saptanan hedef yıllara göre; kentin üst ve alt ölçekli plan kararları ve merkezi idareye bağlı kurumların yatırım programları dikkate alınarak ve eş güdüm içerisinde analiz edilmesi, düzenlenmesi, toplutaşım sistemlerine ve yaya/bisiklet gibi çevre dostu ulaşım biçimlerine öncelik verilerek ulaşım ve trafik sorunlarına çözümler getirilmesi ve buna paralel olarak; toplutaşım ve ara-toplutaşım türlerinin entegrasyonu ile bunların durak ve terminal alanlarının düzenlenmesi, özel ulaşım dahil çeşitli ulaşım türlerinin birbirleri ile rekabet etmeyecek ve birbirini tamamlayacak şekilde işletilebilmesi için bir bütün olarak planlanması ve işletilmesini hedeflemelidir. Kentlerin insanlar için olduğu gerçeğinden yola çıkarak kentsel ulaştırmada araçların değil insanların ve yüklerin taşınmasında hareket özgürlüğünü sağlamak ve kentsel etkinliklere erişimlerini kolaylaştırmak; yaya ve bisiklet ulaşımını geliştirmek ve özellikle kent merkezinde otomobil kullanımını azaltmak stratejik hedefler arasında olmalıdır. Belediyelerin uzun vadeli ulaşım planlamaları noktasında, görev ve sorumlulukları çerçevesinde; hedef yıllar içinde arazi kullanım ve nüfus yapısına bağlı olarak, ekonomik açıdan düşük maliyetli ve kentin planlı gelişimine katkı veren; ekolojik açıdan çevreye verdiği zararı minimuma indiren; toplumsal açıdan sosyal eşitlik ilkesine bağlı, kentin tarihi ve 12 kültürel kimliği ile uyumlu, erişilebilirlik, konfor, güvenlik, güvenilirlik gibi nitelikleri içeren, sürdürülebilir bir ulaştırma sisteminin kurulması ile kentte yaşayanların ulaşım taleplerinin karşılanması amaçlanmalıdır. Ulaşım ve Trafik alanında sürdürülebilir bir iyileştirme için yapılacak olan çalışmalara ve “kentsel kalitenin“ oluşturulmasına belirleyici bir şekilde katkı sağlamak, Ulaşım Ana Planının en önemli görevidir. Bu gerekliliklerin yerine getirilmesi için, ulaşım planlaması sadece bugünkü ve gelecekteki ulaşım talebine odaklanmamalıdır. Modern bir ulaşım planlama süreci, çok türlü, bütünleşik, kapsamlı, etki esaslı, sonuç elde etmeye açık ve iletişimsel olarak tasarlanmalıdır. 2.3. Kapsam 2.3.1. Çalışmanın Kapsamı Ulaşım Ana Planı, toplanacak mevcut ve yeni bilgilerden yararlanılarak mevcut yapıdaki sorunlar ve yetersizliklerin tanımlanarak uzun dönemli talep tahmin sonuçları doğrultusunda önerilerin geliştirilmesi çalışmasıdır. "Stratejik" planlama aracı olarak bir Ulaşım Ana Planının mevcut olmasına istinaden, münferit tedbirlerin detaylı olarak hazırlanması, belirli teknik ürünlerin seçilmesi gibi konular ulaşım ana planının görev kapsamında değildir. Müteakip projelendirme aşamaları (örneğin, fizibilite araştırmaları, ön proje, uygulamaya yönelik proje) gerektiğinde Ana Plan sonrasında mutlak surette yapılmalıdır. Ulaşım Ana Planında incelenmiş olan planlama senaryoları, fayda etkileri açısından değerlendirilecektir; öyle ki, bu karşılaştırma esas alınarak, tedbirlerle ilgili bir öncelik sıralaması yapılabilecektir. Tedbirleri uygulama planında (İngilizcesi: Implementation Plan) münferit tedbirler gerçekleştirme önceliği açısından kısa, orta ve uzun vadeli tedbirler olarak sınıflandırılacaktır ve bu şekilde tedbirlerin kademeli olarak uygulamaya konulması ile ilgili olarak, bütün gerçekleştirme aşamalarında mümkün olan en büyük etkinliği sağlayan bir konsept geliştirilecektir. Yerleşim birimlerindeki ulaşım, trafik ve toplu taşıma hizmetlerinin bir bütün olarak yeniden düzenlenmesi için kısa, orta ve uzun dönemli ulaşım politika ve stratejilerinin belirlenmesi, Trafik sıkışıklıklarının ve kapasite darboğazlarının tanımlanarak, yaşanan sorunlarla ilgili kısa ve orta vadede ulaşım talep yönetimi, uzun vadede ise ulaşım planlama önerileri ve projelerinin geliştirilmesi, Hazırlanan bu planlama önlemlerin uygulanmasında sürekliliğin sağlanması amacıyla belediyelerin bünyesindeki ulaşım, trafik ve toplu taşıma ile ilgili yapılanma ihtiyaçlarının belirlenerek, gerekli düzenlemelerin yapılması, Yolculuk kestirim modeli kullanılarak belirlenen talep tahminlerine dayalı olarak oluşturulan Ulaşım Ana Planı kapsamında çalışma alanı içerisindeki ulaşım ve toplu taşıma sisteminin bir bütün olarak kısa, orta ve uzun vadeli planlama kararları doğrultusunda yeniden yapılandırılması, Kısa, orta ve uzun vadeli öneriler geliştirilirken kentlerin nazım imar planlarının 13 öngördüğü kentsel gelişme stratejileri çerçevesinde kentin gelecekte oluşması istenen ulaşım ve trafik sisteminin temel kararlarının belirlenmesi, Ulaşım Ana Planı ile bu kararların hayata geçirilebilmesi için gerekli ulaşım yatırımları ve bunların önceliklerini, ulaşım ve trafik sisteminin işletme ve yönetim politika ve ilkelerini, hedef yılı/yılları itibariyle orta ve uzun vadede oluşması beklenen yolculuk taleplerinin toplu taşıma ağırlıklı bir ulaşım sistemi ile karşılanabilmesinin sağlanması hususları amaçlanmalıdır. Arazi kullanım planları ile ulaştırma arasındaki ilişkileri iyi anlayarak ve kentin gelecekteki arazi kullanım yapısını doğru planlayarak gelecekteki ulaşım talepleri azaltılmalı/dengelenmeli, diğer bir deyimle birçok ulaşım sorununun ortaya çıkması önlenebilmelidir. Ulaşım Ana Planlarının Belediyelerin birimleri tarafından işletilebilmeli, güncellenebilmeli ve aktif olarak kentin her türlü ulaşım çalışmalarında aktif kullanımının sağlanacağı bir yapının oluşturulması ve bilgi transferinin sağlanabilmesi amaçlanmalıdır. 2.3.2. Çalışma Alanı Son yapılan yasal düzenlemeler ile büyükşehir belediyesinin sınırları il mülki sınırlara genişlemiştir. [5216 sayılı Büyükşehir Belediye Kanunu Madde 5- (değişik: 12/11/20126360/6 md.) Büyükşehir belediyelerinin sınırları, il mülki sınırlarıdır.] Dolayısıyla Ulaşım Ana Planı kapsamı Büyükşehirlerde bütün il mülki hudutlarını kapsayacak şekilde diğer (nüfusu 100.000 aşan diğer belediyelerde ) belediyelerde ise belediye sınırlarını ve mücavir alanını kapsamalıdır. İl sınırları genişlemeden önce yapılmış olan Ulaşım Ana Planları; Revize edilebilir (örneğin 1-2 yıl içinde yapılabilir), Yeniden yapılabilir ( örneğin 2-3 yıl içinde yapılabilir), Plan hedef yılı sonuna kadar mevcut plan geçerli sayılabilir. 2.4. Ulaşım Ana Planı Kısa-Orta-Uzun Hedef Yılları Hazırlanacak Ulaşım Ana Planı, mevcut ve gelecek kentiçi ve yakın çevre ulaşım sorunlarına kısa, orta, uzun vadede, akılcı ve uygulanabilir çözüm bulma amacıyla nazım imar planı hedef yılı baz alınarak oluşturulacak ve kent nazım imar planına uyumlu ulaşım gelişmelerini yönlendirecek, uzun dönemli ulaşım yatırımlarını, politikalarını, plan ve projelerini kapsayan ulaşım sistemini ortaya koyacak şekilde (15-20) yıl olarak belirlenmelidir. Yeni Büyükşehir olmuş belediyeler veya daha önce ulaşım planlama ve projelendirmesine yönelik hiç çalışma yapmamış belediyeler öncelikle “Acil Eylem Ulaşım ve Trafik İyileştirme Plan, Etüt ve Projeleri” çalışmaları yaptırmaları daha faydalı olacaktır. Bu çalışmalar iyi bir ulaşım ana planının hazırlanmasına yönelik bir altlık ve kurumsal yapılanma sağlayacaktır. Ulaşım Ana Planının içeriğinin güvenilir olması ve zaman içerisinde değişen yönetim kadroları nedeniyle kısa vadede değiştirilmemesi son derece önemlidir. Bu 14 kapsamda gerekli teknik ekiplerin yetiştirilmesi sağlanmalı ve AYGM mevzuatı doğrultusunda da Ulaşım Ana Planı, yaklaşık 5 yıllık zaman aralıklarıyla mutlak surette güncellenmelidir. 2.5. Ulaşım Ana Planı Onay Süreçleri Ulaşım Ana Planı; En başta Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı, Altyapı Yatırımları Genel Müdürlüğü (AYGM)’nce onaylanır. AYGM onayı sonrasında Büyükşehir Belediyelerinde UKOME (Ulaşım Koordinasyon Merkezi) ve Belediye meclisinde Büyükşehir belediyesi olmayan yerel yönetimlerinde ise Belediye Meclisinde onaylanarak yürürlüğe girer. Projelerin yatırımı için dış finansman temin edilebilmesinin ön koşulu, projenin Kalkınma Bakanlığı tarafından yayımlanan Yıllık Yatırım Programında dış kredili proje olarak yer almasıdır. Bu çerçevede, Hazine Müsteşarlığı aracılığıyla yapılan dış finansman başvurularında Kalkınma Bakanlığı’nın görüşü alınır. 2.6. Hazırlık Çalışmaları 2.6.1. İhale Dokümanlarının Hazırlanması Ulaşım Ana Planın hazırlanmasına yönelik alınacak hizmet işine ilişkin olarak Kamu İhale Kanunu ilgili ve yönetmelikleri doğrultusunda gerekli hazırlıkların yapılmasına dikkat edilmelidir. Kanun kapsamında tanımlanan “Danışmanlık Hizmet Alım” yöntemi, bu tür teknik niteliği çok yüksek çalışmalar için uygun Danışman Firmanın seçimi konusunda çok yararlı usullere sahiptir. Bu kapsam teknik seçim kriterlerin belirlenmesi konusunda detaylı bir hazırlığın yapılması şarttır. 2.6.2. İş Programı Ulaşım Ana Planı Hazırlanması İşi kapsamında çalışmanın aşamaları ayrı İş Paketleri olarak tanımlanmalıdır. Tanımlanan İş Paketleri birbirinin devamı niteliğinde olup, birbirine bağlı olan işlerdir. Yüklenici tarafından teslim edilen bir İş Paketi, İdare tarafından değerlendirip, onayladıktan sonra, bir sonraki iş paketine ait çalışmalara başlanması gerekmektedir. Bu süreç, işin doğru ve eksiksiz yürütülmesi açısından önem arz etmektedir. İdareler, bu konuda hassasiyet göstermeli ve konu ile ilgili hükümlere Teknik Şartnamede yer verilmelidir. Tablo 1. Ulaşım Ana Planı Paketleri Örnek Ulaşım Ana Planı Hazırlanması İşi Paketleri Paket-1: Mevcut Bilgilerin Toplanması ve Değerlendirilmesi Raporu Paket-2: Yeni Bilgilerin Toplanması ve Değerlendirilmesi Raporu Paket-3: Ulaşım Talep Tahmin Modeli Kurulması ve Kalibrasyonu 15 Paket-4: Hedef Yılı Projeksiyonları ve Hedef Yılı Yapısındaki Darboğazların Belirlenmesi Paket-5: Alternatiflerin Geliştirilmesi ve Modelde Test Edilmesi Paket-6: Seçilen Alternatifin Ulaşım Ana Planı Olarak Hazırlanması 2.6.3. Teknik Donanım Ulaşım Ana Planı çalışmasının başından sonuna kadar özellikle de en önemli teknik çalışmalarının bulunduğu “Model Kalibrasyonu” ve “Alternatif Senaryoların Oluşturulması” aşamalarında kullanılmak üzere idarenin yeterli sayıda modelleme yazılımını temin etmesi gerekmektedir. Modelleme yazılımları hem plan yapım sürecinde hem de planın uygulama işletilmesi sürecinde zorunlu olarak var olması gereken teknik donanımlardır. Ancak bu yazılımların alınmasının dışında aktif kullanacak ekibin yetiştirilmesine yönelik eğitim ve seminer faaliyetleri Ana Plan çalışması kapsamında tanımlanmalıdır. 2.6.4. Proje Kontrol Ekibi Ulaşım Ana Planı çalışması teknik bir çalışmadır. Bu nedenle proje kontrol ekibinin konu ile ilgili teknik personellerden oluşması gerekmektedir. Çalışmada farklı idari birimlerden personellerin görev alması gerek veri temininde gerekse planlama sürecinde projenin devamlılığını sağlayacak önemli bir konudur. Bu kapsamda, sürece ulaşım planlama biriminin haricinde imar/şehircilik/planlama ve kent bilgi sistemi (varsa), toplu taşıma birimlerinden de teknik personellerin katılımı sağlanmalıdır. Ulaşım Ana Planı teknik bir çalışmadır ancak karar verme süreci idarenin üst düzeyinde tartışmalar gerektirir. Bu nedenle çalışmanın başından sonuna kadar karar verici üst düzey yöneticilerin bilgilendirilmesi ve sürece dahil edilmesi gereklidir. İlgili Birim kapsamında mutlak surette ayrı ekip oluşturularak söz konusu çalışmaların sağlıklı kontrolünün sağlanması amaçlanmalıdır. Bu ekip aynı zamanda planın devam eden süreçte işletme ve güncelleme çalışmalarını da yürütecektir. 2.7. Ulaşım Ana Planının Yapım Aşamaları Ulaşım ana planı çalışmaları kapsamında yapılması gereken iş kalemleri aşağıda belirlenmiştir. Bu çalışmaların teknik detayları açık ve net olarak ilgili dokümanlarda tanımlanmalıdır. Ulaşım Ana Planı çalışması genelde yedi temel aşamada ele alınmaktadır. 1- Mevcut bilgilerin toplanması ve değerlendirilmesi 2- Yeni bilgilerin toplanması ve değerlendirilmesi 3- Ulaşım talep tahmin modeli kalibrasyonu ve validasyonu 4- Hedef yılı girdileri tahmini (hedef yılı projeksiyonları) 5- Yetersizlik Analizi: Toplanan bilgiler ve kalibre edilen modeller kullanılarak mevcut ve hedef yılı yapısındaki sorunların ve darboğazların belirlenmesi 6- Alternatif toplu taşıma yol ağı-tür planlarının geliştirilmesi ve ulaşım modeliyle test edilmesi 7- Seçilen alternatifin Ulaşım Ana Planı olarak hazırlanması: Ulaşım ana planı önerilerinin ve projelerinin stratejik ölçekte tanımlanması ve programlanması 16 Şekil 2. Ulaşım Ana Planı Çalışmasının Akış Şeması Mevcut Mevcut Bilgilerin Bilgilerin Toplanması Toplanması ve ve Değerlendirilmesi Değerlendirilmesi Yeni Yeni Bilgilerin Bilgilerin Toplanması Toplanması Altyapı Altyapı Bilgileri Bilgileri Trafik ları Trafik Sayım Sayımları İşletme İşletme Bilgileri Bilgileri Konut Konut Anketleri Anketleri Yolculuk alep Yolculuk T Talep Tahmin Tahmin Modeli Modeli Kurulması Kurulması ve ve Kalibrasyonu Kalibrasyonu H edef Yılı irdileri Hedef Yılı G Girdileri Tahmini Tahmini Sosyal Sosyal Yapı Yapı Dem Demografik ografik Yapı Yapı Mali Mali Bilgiler Bilgiler Diğer Diğer Anketler Anketler Arazi Arazi Kullanım Kullanımıı Darboğazlar Darboğazlar Şebeke Şebeke Bilgileri Bilgileri Ekonom Ekonomik ik Yapı Yapı Kısa ve Orta Dönem Acil Eylem P roje ve Önerileri Hazırlanması Mevcut Mevcut Yapıdaki Yapıdaki Darboğazların Darboğazların Belirlenmesi Belirlenmesi Hedef Hedef Yılı Yılı Yapısındaki Yapısındaki Darboğazların Darboğazların Belirlenmesi Belirlenmesi O Otobüs tobüs İşletmeciliği İşletm eciliği Alternatiflerin Alternatiflerin G eliştirilmesi ve Geliştirilmesi ve Modelde Modelde Test Test Edilmesi Edilmesi Ara Ara Toplutaşım Toplutaşım Geliştirilm Geliştirilmesi esi Trafik eleri Trafik düzenlem düzenlemeleri Otoparklar O toparklar Bisiklet Bisiklet Ulaşım Ulaşımıı Seçilen Alternatifin Ulaşım Ana Planı Olarak Hazırlanması Yaya Yaya Ulaşım Ulaşımıı Kentiçi Kentiçi Yük Yük Taşım Taşımaları aları Kentlerarası Kentlerarası Ulaşım Ulaşım Terminalleri Term inalleri Çevre Çevre Yerleşm Yerleşmeler eler Otobüsleri Otobüsleri Öncelikli R aylı Sistem Hattı Avan Projesinin Hazırlanması Kurum Kurumsal sal ve ve İdari İdari Yapılanm Yapılanmaa Öncelikli R aylı Sistem Hattı Fizibilite Etüdünün Hazırlanması Kaynak: Bursa Büyükşehir Alanı Kentiçi Ve Yakın Çevre Ulaşım Ana Planı Yapılması İşi Teknik Şartnamesi 17 2.7.1. Mevcut Bilgilerin Toplanması ve Değerlendirilmesi Bu iş kapsamında, çeşitli resmi ve özel kurumlarda mevcut olan bilgiler toplanır ve bu bilgiler değerlendirilerek, eksiklikleri ve tutarsızlıkları, güncelleştirilmesi gerekenler belirlenir. Bu iş tanımı çerçevesinde kentin bölge içindeki yerini ve farklı kentsel arazi kullanımları arasındaki ilişkileri sayısal olarak belirleyecek nitelikteki bilgiler toparlanmalıdır. Kentin geçmişteki özelliklerinin yanı sıra mevcut yapısının açıklanmasına yardımcı olacak nüfus, iş gücü, gelir dağılımı, oto sahipliliği, arazi kullanımı, gelişme eğilimleri gibi demografik, sosyoekonomik ve mekânsal veriler ile planlanan ve devam eden proje ve yatırımlara ilişkin bilgiler kamu ve özel kuruluşlardan toplanılabilecektir. Kentin ulaşım yapısını ve özelliklerini tanımlamak için gerekli olan kent içi ve kentler arası, kentle çevre yerleşmeler arası ulaşım bilgileri ilgili merkezi ve yerel kamu kuruluşlarından ve özel kesim kaynaklarından elde edilmelidir. Bu çerçevede orta ve uzun vadede kent dışı ve kent içi yük ve yolcu hareketleri, yük cinsleri, yolculuk türleri, başlangıç ve bitiş noktaları gibi bilgiler toplanmalıdır. Toplanan tüm verilerin bir araya getirilip sayısal bir veritabanına işlenmesi gerekmektedir. Veritabanına işlenen sayısal veriler, kendi içlerinde karşılaştırmalarının yapılması tutarsızlıklar veya eksiklikler tespit edilmelidir. Tüm bu veriler bir rapor ile değerlendirmeli ve analiz edilmelidir. Veri teminine ilişkin görüşme ve/veya yazışma yapılabilecek kurumlar şu şekilde olabilir; - Belediyeye ait birimler Valiliğe ait birimler, Merkezi İdareye ait birimler, İlgili Sivil Toplu Örgütleri (Odalar, Dernekler vb) Tablo 2. Mevcut Bilgilerin Toplanması Çalışmalarının Kapsamı • Kentin mevcut arazi kullanım yapısı Kentin Genel • Ulaşım ve trafik talep düzeylerini ve düzenini etkileyen fiziki, sosyal ve demografik özellikler (merkez Yapısı alanları, sanayi, depolama, okullar, çalışan sayıları gibi) • Trafik dolaşım şeması (yolların tek ve çift yönlü trafik için kullanımları, yol kademelenmesi), mevcut trafik hacim bilgileri, trafiğin davranış özellikleri, yolların kapasite kullanım oranları, kapasiteyi olumsuz etkileyen noktalar, darboğazlar ve uygulamaların tespit edilmesi, • Yol altyapı ve işaretleme envanterleri (yol geometrik özellikleri, yatay ve dikey işaretleme ve yol yüzeyi kullanımı, alt yapı özellikleri) Karayolu • Trafik işaretleme özellikleri (sinyal sistemi özellikleri, diğer kontrol ekipmanları ve uygulamaları, Ulaşımı kamera, dedektör gibi tesisler, trafik polisi ve trafik zabıtasının uygulamaları) • Belediyenin yol alt yapı ve işletme sistemleri (işaretleme, sinyalizasyon gibi) yapımı, bakım, onarım ve işletme konularındaki yapılanması, kadrolaşması, teçhizatlanması, eğitim, planlama, işletme uygulamaları, büyükşehir ve ilçe belediyeleri arasındaki görev dağılımı • Kentteki taşıt sahipliliği düzeyi ve gelişimi • Yasal ve idari yapılanma (işletme hakkı, satın alma ve personel alımı, personel ücretleri ve taşıma Belediye bedellerinin belirlenme yetki ve yöntemleri, kadrolar vb.) Otobüs 18 • Personel, uzmanlık, ücret ve eğitim durumu • Hat yapısı ve güzergâhlar, duraklar ve diğer işletme alt yapısı (hatların ve seferlerin dağılımları, güzergâh özellikleri, hareket noktaları, toplu taşımaya ayrılmış yol ve şeritler, vb.) • İşletme özellikleri (gün içindeki sefer sayıları, sefer türleri-ring, öğrenci servisi gibi, yolcu yoğunlukları, hatlarda ve seferlerde yolcu indi-bindi oranları, seferlere verilen araç özellikleri, doluluk oranları, duraklardaki sıkışıklar, sefer programlarına uyum, vb.) • Tamir, bakım ve onarım faaliyetleri (depo ve atölyelerin kapasiteleri ve teçhizatlanması verimlilikleri, uygulamaları, arıza türleri ve oranları, araç türlerine göre sorunlar, vb.) • Bilet teknolojisi ve fiyatlandırma sistemi (fiyatlandırma yaklaşımları ve bilet teknolojisinin diğer türlerle entegrasyonu, istatistiki bilgi toplanması yöntem ve uygulamaları) • Filo özellikleri (filonun tarihsel gelişimi, mevcut filonun yaş, güç ve kapasite gibi özellikleri, filo verimliliği, filo geliştirme ve yenileme programları, vb.) • Yolcu özellikleri, hatlara ve kent yerleşimlerine göre yolcuların sosyal ve ekonomik özellikleri, talep düzeyleri talepteki periyodik değişmeler, vb. • Planlama ve performans değerlendirme kriterleri (hat ve sefer planlama, sürücü ve araç tahsisi kriterleri, hat, işletme, vb.) • İşletmenin mali yapısı (gelir, giderler, muhasebe işlemleri vb.) • Özelleştirme uygulamaları ve yaklaşımları (işletme, tamir bakımı ve diğer konularda özel kesimden hizmet alım uygulamaları ve sorunlar), Kent merkezi ile günlük ilişki içinde olan çevre iller, ilçeler, beldeler ve köyler arasında işletilen belediye ve Çevre özel toplutaşım (otobüs, midibüs, minibüs) taşımalarının Yerleşimlerin • Mevcut yapıdaki hatlar ve seferler (güzergâhları, kent içi ulaşımla ilişkileri, hizmet duplikasyonları, Toplutaşım bütünleşme, durak ve terminal noktaları, yolcu ve talep özellikleri Servisleri • Araç filosu ve özellikleri (sayı büyüklükleri) Kentin diğer kentlerle ilişkisini sağlayan şehirlerarası otobüs, demiryolu, havayolu yolcu ve yük terminalleri ve taşımalarının; • Tarihsel gelişimi, terminallerin kapasitesi, hizmet özellikleri, talep düzeyleri ve özellikleri Şehirlerarası • Gelecekle ilgili planlar ve projeler Terminaller • Sefer sayıları, kentiçi karayolu bağlantı özellikleri ve kentiçi trafiğe etkileri • Terminallerin ara toplu taşım ve toplu taşım türlerine bağlantıları • Transit trafiğin nitelikleri, hacmi, kentiçi trafiğe etkileri • Yük taşıma talebi üreten arazi kullanımlarının dağılımları ve yük taşımalarına ilişkin mevcut uygulamalar Kent İçi Yük (ambarlar, trafiğin saatli kısıtlamaları, yük trafiği düzeyleri) Taşımaları • Araç parkı, kargo taşıma faaliyetleri, kentiçi trafik içinde payları Belediyenin mevcut otobüs taşımacılığı dışında kalan tüm yolcu taşıma hareketlerine (taksi, dolmuş, minibüs, özel halk otobüsü, okul ve işyeri servislerine ilişkin bilgilerin toplanması • Taksi yolcu taşımacılığı durak, park yeri ve sayıları Ara • Ara toplutaşım türleri durak, güzergâh, terminal tesisleri ve diğer toplu taşıma ilişkileri, yolculuk Toplutaşım talepleri, hatları, sefer sayıları, özellikleri, taşıma bedelleri, araç sayısı ve özellikleri İşletmeciliği • İşyeri ve okul servis araçlarının hatları, güzergâhları, sayıları, özellikleri, taşıma bedelleri, yolcu sayıları, araç sayıları, durak yerleri, taşıt bedeli, plaka maliyeti, vb. • Bisiklet park yerleri ve diğer alt yapı düzenlemeleri (bisiklet yolu ve şeridi vb.) Bisiklet ve • Bisiklet kullanıcılarının örgütlenmeleri ve etkinlikleri Alt Yapısı • Bisiklete yasaklanmış yollar ve alanlar • Yaya alt yapı özellikleri, yaya güvenliğini ve ulaşım koşullarını olumsuz etkileyen faktörler • Yaya potansiyeli olan alanların tanımlanması Yaya Ulaşımı • Mevcut yayalaştırılmış yollar ve alanların özellikleri • Yaya ulaşımına yönelik mevcut altyapı ve işaretleme envanterleri İşletmesi 2.7.2. Yeni Bilgi Toplanması Planlama Çalışmasının ilerdeki aşamalarında özellikle "mevcut yapının modellenmesi" ve "hedef yılı projeksiyonlarında" belirtilen işlerin gerçekleştirilmesi sırasında gerekli olacak eksik bilgilerin tamamlanması, eski bilgilerin güncelleştirilmesi ve genelde veri tabanının güvenirliğinin arttırılması ve tutarlılığının sağlanması amacıyla ulaşıma yönelik bir dizi sayım, anket ve araştırmanın yapılması gerekmektedir. Bu çalışmaların amacı kentsel yolculuk yapısının tanımlanmasına yönelik olarak nüfusun, iş gücünün, işyeri dağılımının, diğer sosyoekonomik değişkenlerin, ulaşım sistemlerinin kullanım miktarlarının (özel araç, yaya, toplu taşıma, servis vb) belirlenmesi gibi ilave bilgilerin güncel olarak toplamasıdır. 19 Toplanan eski ve yeni bilgiler ortak bir veri tabanına getirilerek işlenir, tutarlılığı ve güvenirliliği sağlanır. Eksiklikleri tamamlanmış ve güncelleştirilmiş bu bilgiler ışığında kentin ulaşım yapısı, araç ve yolcu hareketlerinin özellikleri ortaya çıkartılıp yorumlanır ve değerlendirilir. Toplanacak bu bilgiler, bunlarla sınırlı kalmamak üzere aşağıdaki bilgileri kapsayacaktır: Tablo 3. Yeni Bilgilerin Toplanması Çalışmalarının Kapsamı Hanehalkı Ulaşım Anketi • Hane ve hanehalkı özellikleri (gelir, oto sahipliliği, yaş, iş, vb.) • Yolculuk özellikleri (yolculuk zamanı, süresi, ulaşım türü, aktarmalar, beklemeler, yolculuk amaçları, başlangıç-bitiş, vb.) Yurt Anketleri (Kurumsal Nüfus) • Devlet ve özel öğrenci yurtlarında yaşayan öğrencilerin yolculuk özellikleri Karayolu Trafik Sayımları • Gereken ayrıntıda ve kapsamda araç grupları ve doluluklar itibari ile taşıt kesit, kordon ve perde hattı sayımları • Gerekli olan yerlerde kavşak araç sayımları Dış İstasyon Anketleri • Sürücü Anketleri • Havalimanı, Otogar ve Gar vbYolcu Anketleri Ulaşım talep tahmin bilgisayar modelinde yer alacak karayolu şebekesindeki bağlantılar için aşağıdaki veriler toplanacaktır; Karayolu Altyapı Envanteri • • • • • • • Yol bağlantılarının uzunluğu, eğimleri, kaplama genişliği, cinsi, kalitesi Yol tipi (bölünmüş, bölünmemiş, tek yön, çift yön vb.) Kaldırım genişliği, refüj genişliği ve kesintiler (refüjlü bağlantılar için ) Yol üzeri park etme durumu Yol kenarındaki kullanım biçimleri (ticaret, sanayi, konut, vb.) Bağlantı üzerindeki toplutaşım durakları Kavşakların fiziki durumu Karayolu ve Toplutaşım Hız Etütleri • Karayolu şebekesi ana bağlantılarında ve kavşaklardaki hız ve gecikmeler • Toplutaşım şebekesi ana bağlantılarındaki hız ve gecikmeler Bisikletli ve Motosikletli Anketleri • Bisiklet ve motosiklet yolculuklarının ve kullanıcılarının yapısı (çevre koşullarına göre talepteki değişimler, kullanıcı özellikleri, yolculuk amaçları, uzunlukları, park etme süreleri, aktarma özellikleri) Yaya Anketleri • Merkez alandaki yaya hareketlerinin düzeni • Yaya yolculuklarının özellikleri (süre, sorunlar, vb.) Otopark Anketleri • Yol boyu ve yol dışı otoparkların mevcut kullanım özellikleri (doluluk, süre, talebin gün içinde değişimi gibi) Burada dikkat edilecek konu tüm bu çalışmaların titiz bir şekilde, istatiksel olarak bilimsel kurallara uyularak yapılması gerekliliğidir. Yapılacak birçok araştırma türünden biri olan hane halkı ulaşım anketleri ve perde/kordon araç ve yolcu sayımları, toplu taşım ve özel taşım yol ağının belirlenmesi, trafik analiz bölgelerinin oluşturulması ve uygun modelin seçilmesi Ulaşım Ana Planı için olmazsa olmazlardandır. Bu çalışmaların metodolojisinde, yönteminde, kapsamında, zamanın ve analizin yapılacak hatalar ve/veya eksiklikler tüm plan çalışmasının hatalı ve eksik olarak sonuçlanmasına neden olacaktır. 2.7.2.1. Hanehalkı Ulaşım Anketleri Hanehalkı Ulaşım Anketleri, Ulaşım Ana Planının en önemli bölümlerinden biridir. Bu çalışmadan elde edilen sonuçlar Ulaşım Talep Tahmin modelinin girdisini oluşturmakta olup, Ulaşım Ana Planının temelini oluşturmaktadır. Bu neden bu süreçlerin titizlik yapılması ve kontrol edilmesi gerekmektedir. 20 Hanehalkı Ulaşım Anketleri Araştırmasının süreçleri: Hanehalkı Araştırmalarında araştırmaya uygun bir örneklem seçimi çalışmanın ön koşuludur. Örnek evreni bireysel elemanlardan oluşmaktadır. Bu elemanlar hanehalkı için en alttan üste doğru sırasıyla Bireyler Hanehalkı Mahalleler İlçeler İller Ülkeler şeklinde oluşabilir. Çalışma alanının toplam nüfusu örneklem evrenini oluşturmaktadır. Ulaşım Ana Planı çalışmalarında örneklemenin en küçük birimi için mahallelerden farklı olarak trafik analiz bölgeleri (zonlar) oluşturulması önerilmektedir. Bireyler, hanehalkı araştırmasında en alt örneklem birimi olan hanehalkını meydana getiren topluluğun bir üyesidir. Bireylerin yolculukları ile ilgili bilgiler kendileri ile yüz yüzü görüşülerek bizzat kişinin kendisinden alınması gerekmektedir. Çalışmalarda örneklem dışı hataları en aza indirmek için şu 3 konu üzerinde yoğunlaşmalıdır. o Araştırmadaki personelin eğitimli olması merkez ve saha personeline iyi bir eğitim vermek, o Araştırmada kullanılacak olan araştırma enstrümanlarını (soru kâğıtları, haritalar, takip formları vs.) iyi bir şekilde hazırlamak, o Araştırma organizasyonu yer ve zaman takvimini aksamadan yürütüleceği şekilde düzenlemek. Ulaşım araştırmalarında dikkat edilmesi gereken bir diğer konu “ikame” ve “yerine cevaplama” prensipleridir. Bu iki prensip çalışmanın güvenilirliği için dikkat edilmesi gereken temel prensiplerdir. o İkame: Çalışmada kullanılan bir diğer yaklaşım da ‘’ikame almamaktır’’. Evde bulunmayanların yerini, bir sonraki evde bulunan kişileri ikame etmek, araştırma bulgularına ‘’yanlılık’’ getirecektir. İkame almak yerine tekrar ziyaretler (en az 3 kere) yaparak cevaplama oranlarını yükseltmek olması gerekendir. o Yerine Cevaplama: Ulaşım araştırmalarında kaçınılması gereken bir diğer önemli konu yerine cevaplamadır. Haneye girildiğinde evde bulunmayan bir kişi ile görüşmek için tekrar ziyaretler gerçekleştirmek gerekmektedir. Doğru bilgi ancak kişilerin kendisi ile görüşülerek sağlanacaktır. Aksi takdirde yolculuk oranları, araç türleri ve seyahat sürelerinde yanlılık artacaktır. Ulaşım araştırmaları için birçok ülkede de kabul edilen kent nüfusuna bağlı olarak %3-5 oranında belirlenen örneklem sayısı uygulanmalıdır. Örneklem büyüklüğü Ulaşım Ana Planı verilerine %95’lik güvenilirlik sağlayacak %5’lik hata payına göre hesaplanmalıdır. Tanımlanacak bölgeler itibariyle model çalışması için gerekli diğer sosyoekonomik veriler ile yolculuk karakteristiklerine ilişkin değerlerin elde edilmesi amacıyla yapılacak konut anketlerinde; hareketlilik oranı, yolculukların trafik analiz bölgeleri itibariyle başlangıç 21 ve bitiş alanları, yolculuk amaçları, kullanılan ulaşım türü, yolculuk zamanı ve süresi, aktarmalar, beklemeler gibi temel soruların yanı sıra; gelir düzeyi, otomobil sahipliği gibi ekonomik verilerin cevabı da aranacaktır. 2.7.2.2. Araç ve Yolcu Sayımları Ulaşım modelinin kalibrasyonunda kullanılmak üzere Perde - Kordon hatlarında araç sayımları ve araç doluluk etütleri (Yolcu Sayımları); şehir dışından gelen ya da giden trafiği tespit etmek amacıyla kentin giriş ve çıkış noktalarında (dış istasyon kesitlerinde) araç sayımları ve sürücü anketleri yapılmalıdır. Perde hattı belirlenirken, tekrarlayan geçişlerin olmadığı, doğal eşiklerin (dere, göl, vadi vb.) veya yapay setlerin (demiryolu hattı otoyollar, barajlar vb.) bulunduğu bölgeler öne çıkmaktadır. Kordon hattı belirlenirken ise, kentin Merkezi İş Alanı gibi özellikli alanlarına giriş çıkışların ölçülebileceği bir hat olmasına dikkat edilmelidir. Yapılacak sayım çalışmalarının en az 12 saatlik olması gerekmektedir. Ayrıca kent genelinde değişik karakterdeki bölgelere yönelik 24 saatlik ve bir haftalık sayımların yapılması gerekmektedir. Bu çalışmaların miktar ve özelliklerinin teknik dokümanlarda açık ve net olarak ifade edilmesi gerekir. 2.7.3. Verilerin Analizi ve Model Girdileri Hazırlanması Ulaşım modellerinin kentlerin ulaşım davranışlarını temsil eder duruma getirilmesi için yapılan "kalibrasyon" işlemleri için üç grupta veri gerekmektedir. Bu veriler çalışmanın başında yapılacak olan mevcut ve yeni bilgi toplaması çalışmaları sırasında toplanır; a) Sosyoekonomik veriler (planlama verileri) b) Ulaşım sistemi verileri c) Yolculuk verileri Trafik Analiz Bölgeleri (Zon): Planlama verilerinin toplanması ve değerlendirilmesi amacıyla çalışma kapsamındaki alan öncelikle, trafik analiz bölgesi (trafik hücresi) adı verilen trafik oluşturan ya da çeken coğrafi planlama birimlerine bölünecektir. Trafik analiz bölgeleri belirlenirken, kentsel planlama ölçeğinde istatistiki verilerin bulunabileceği en küçük idari birim olan mahalleler esas alınır. Ancak bu alt birimler ulaşım bağlantısı açısından incelendiğinde bazen aynı birim içerisinde birbirinden kopuk bir doku bazen de iki farklı mahallede birbiri ile yakın ilişki gözlemlenebilir. Ulaşım modelleme çalışmalarında en temel birim trafik analiz bölgeleridir. Genellenebilir ve projekte edilebilir birimler olmalıdır. Trafik analiz bölgeleri oluşturulurken idari sınırlar gözetilerek öncelikle ulaşım bağlantıları ve yerleşim yerlerinin nüfus büyüklükleri coğrafi eşikler ve içerisinde bulunan fonksiyonel yapılar (OSB, Sanayi, Üniversite) incelenmelidir. Trafik analiz bölgeleri oluşturulurken mahalle nüfus, işgücü vb. verilerden yararlanılmalıdır. Trafik analiz bölgeleri, nüfus özelliklerine göre mahalle sınırı ve/veya trafik 22 yolları ile sınırlanmış mahalle içindeki daha küçük alanlardan oluşabilecek ve kent merkezinden uzaklaştıkça daha geniş alanları kapsayacaktır. Trafik analiz bölgeleri, nüfusları en fazla 5000 arası olacak şekilde belirlenmeli. Kentte yürütülecek arazi çalışmaları ile belirlenecek karayolu şebekesinde bağlantılar için yol uzunluğu, yol tipi (bölünmüş, tek yön, çift yön vb.), yol genişliği, şerit sayısı, yol üzeri park etme durumu ve yol kenarındaki ticaret, sanayi, konut vb. kullanım biçimleri, kavşakların fiziki durumu vb. veriler toplanacaktır. Her bağlantı için toplanan bu veriler değerlendirilerek karayolu şebekesi oluşturulacak ve söz konusu bölgeleme ile uyumlu olarak ve ulaşım modellerine girdi oluşturabilecek formatta kodlanmalıdır. Kullanılacak ulaşım modellerinde, kentte halen işletilmekte olan toplu taşım ve ara toplu taşım sistemleri (metro, hafif raylı sistem, tramvay, kablolu insan taşıma sistemleri, otobüs, dolmuş, taksi ve servis araçları vb.) ile yapımı devam eden raylı sistem vb. toplu taşım hatları ve varsa deniz ulaşımı da (yolcu vapuru, deniz otobüsü, feribot vb.) göz önüne alınmalıdır. Mevcut toplu taşım sistemlerine ilişkin hatlar, güzergahlar, durak/istasyon/iskele ve terminaller, sabah ve akşam doruk saatlerdeki sıklıklar, hızlar, bilet ücretleri model girdisi formatında değerlendirilmelidir. 2.7.4. Yolculuk Talep Tahmin Modelinin Kurulması ve Kalibrasyonu Gelecekteki ulaşım sisteminin özelliklerinin tahmininde kullanılacak modelin kurulması ve baz yılı değerlerine göre kalibrasyonu sırasında aşağıdaki işlemler gerçekleştirilmektedir. 2.7.4.1. Yolculuk Üretim/Çekim Yolculuk yaratım/çekim tabloları için gerekli nüfus, iş gücü, öğrenci ve hastane yatak bilgileri, Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK) verilerinin yanı sıra gerek belediyeden, gerekse diğer ilgili kurum ve kuruluşlardan sağlanacak bilgiler ve konut (hanehalkı) anketlerinden elde edilmektedir. Ulaşım modellerinin ilk aşaması olan yolculuk üretim/çekim modellerinde her bir trafik analiz bölgesinden üretilen/çekilen yolculuklar bu bölgelerin nüfus, istihdam, öğrenci sayıları, hastanelerdeki yatak sayıları, nüfusun gelir düzeyi, sosyoekonomik vb parametrelere bağlı olarak hesaplanır. Yolculuklar amaçlarına göre: a) Ev-İş yolculukları b) Ev-Okul yolculukları c) Ev-Diğer yolculukları d) Ev Uçlu Olmayan (Diğer) Yolculuklar olmak üzere en az dört gruba ayrılır, her yolculuk amacı için bölgelerde oluşturulan ve çekilen günlük yolculuklar hesaplanır. Yolculuk üretim ve çekiminin değerlendirilmesinde gelir durumu ve grupları da dikkate alınmalıdır. 23 2.7.4.2. Yolculuk Dağıtımı Ulaşım Modeli verilen bir trafik sistemini, mevcut ya da planlanan bir trafik ağına paylaştırmaya katkıda bulunmalıdır. Model yazılımı, özel araç ve toplu taşım için iki ayrı formatta geliştirilmiş olmalıdır. Model toplu taşım trafiği için bir paylaştırma modeli olarak tasarlanmış olmalı ve Model, ulaşım zamanlarını, bekleme sürelerini, aktarma süre ve frekanslarını göz önüne alarak, en uygun güzergahlara dağıtım yaparak güzergah yükleri ve duraklardaki hacimleri oluşturabilmelidir. Model motorlu özel araç ulaşımının çevre üzerindeki etkilerini hesaplamalı ve mevcut durumu baz alarak kendi tasarımını geliştirirken, bilgisayar programı da bu çözüm durumunun etkilerini belirlemeli, bütün güzergahlar üzerindeki yolculuk zamanlarını minimize etmeli, başlangıç ve bitiş arasındaki bütün yolculuk ilişkilerini olası güzergahlara dağıtmalıdır. Tek yön önerileri gibi kısa vadeli çözümlerde kullanıcının farklı alternatifler kurmasını sağlamalıdır. Yolculuk dağıtımı modelinde yolculuk yaratım/çekim modeli ile tahmin edilen yolculuklar bölgeler arasında bölüştürülerek her yolculuk amacı için başlangıç-bitiş (%) matrisleri oluşturulur. Kalibrasyon sırasında modelden elde edilecek yolculuk matrisi, anketlerle belirlenmiş olan gözlem matrisine yeterli derecede yakın olana kadar ardışık işlem yapılacak, model ve gözlem matrislerinin uygunluğu hem matrislerin başlangıç-bitiş (%) değerlerinin yakınlığı, hem de iki matristen elde edilen yolculuk uzunluğu dağılımlarının uyumu ile kontrol edilecektir. Bu aşamada trafik analiz bölgeleri perde ve kordonlar ile uyumlu olacak şekilde kalibrasyon sektörleri olarak toplulaştırılmaktadır. 2.7.4.3. Türel Ayrım Türel ayrım modelinde değerlendirme yılı için öngörülen ulaşım alt yapısı ve kentteki otomobil sahipliğini göz önüne alarak dağıtım modeli ile tahmin edilmiş olan bölgeler arası yolculukların, ne kadarının özel araçlarla, ne kadarının toplu taşım araçları ile yapılacağını öngören bir yöntem kullanılmaktadır. Böylece gelecekte farklı türlere yapılacak yatırımların yarışan türler arasında yolculuk kaymalarını göstermesi açısından, türlerin performans ölçülerine duyarlı bir türel dağılım modeli kullanılması, dolayısıyla bir taşıma sistemine yatırım yapılması halinde, diğer türlerden bu yeni türe kayacak yolculuk miktarlarının tahmin edilmesi amaçlanmaktadır. Türel dağılım modeli oluşturulurken servis aracı kullanılması olası (ev-iş ve ev-okul) yolculukları ile servis kullanma olanağı bulunmayan yolculuklar için farklı yöntemler kullanılabilmektedir. Servis araçları ile yapılan yolculuklar ayrıldıktan sonra kalan matris otomobil sahibi olan ve olmayan kişiler tarafından yapılan yolculukları belirlemek üzere ikiye ayrılır. Bunun nedeni otomobil sahibi olmayan kişilerin genellikle toplu taşım araçlarını kullanmak zorunda olmalarına karşın, otomobilden yararlanma olanağı bulunan kişilerin özel 24 otomobil ve toplu taşım arasında tercih yapma durumunun oluşudur. Özel otomobilden yararlanma olanağı olan kişilerin özel ve toplu taşım arasındaki tercihlerini belirlemek için farklı modeller de kullanılabilmektedir. 2.7.4.4. Yolculuk Atamaları Türel dağılım modeli sonucunda özel araç, ara toplu taşım ve toplu taşım araçları ile bölgeler arasında yapılan yolculuk matrisleri tahmin edilmiş olur. Ancak gerek şehirlerarası transit devlet yolunun kent içerisinde bulunması nedeni ile ortaya çıkacak trafik ve şehirlerarası yolcu taşımaları, gerekse kent içindeki yük trafiğinin de modelde temsil edilebilmesi amacıyla, çalışma sırasında toplanacak verilerin analizi sonucu belirlenecek bir yöntem ile yük ve transit trafiği için de bir matris tahmin edilmelidir. Tüm bu matrisler karayolu ve toplu taşım şebekelerine yolculuk atama modeliyle yüklenerek bağlantılar ve toplu taşım sistemleri üzerindeki akımlar tahmin edilmektedir. Zirve saatteki akım değerlerini belirlemek üzere yapılacak bu atamalarda, yol ya da hat seçimi kişilerin yolculuk maliyetlerini en azda tutacakları varsayımına dayanmalıdır. Yolculuk maliyeti olarak, yolculuk ücreti ve yolculuk sırasında geçen zamanın parasal değerinin toplamından oluşan "genelleştirilmiş maliyet" kullanılmaktadır. Yolculuk ücreti olarak özel araçlarda yakıt, toplu taşım araçlarında ise bilet ücretleri alınır. Yol kesimlerinin kapasitelerine ve üzerindeki trafik hacimlerine bağlı olarak yolun tıkanma durumunu göz önüne alacak karayolu atamasında tüm matrisler otomobil biriminepcu (passenger car unit)-dönüştürülür, toplu atamalarda ise kişi bazında oluşturulacak yolculuk matrisleri kullanılır. Mevcut ve öneri toplu taşım koridorlarında zirve saat itibariyle olası bir toplu taşım şebekesindeki istasyonlar/duraklar itibariyle yüklemeler, dolayısıyla sistem tasarım kriterleri belirlenmelidir. Yolculuk atamalarında kalibrasyon; kordon noktalarından geçen günlük/zirve saat yolcu/pcu sayısının atama modeli sonucu aynı noktalardan geçeceği hesap edilen yolcu/pcu sayısı ile karşılaştırılması ile yapılmaktadır. Kalibrasyon, en uygun sonuç elde edilene kadar tekrar edilmelidir. 2.7.5. Hedef Yılı Projeksiyonları ve Gelecekte Beklenen Darboğazların Belirlenmesi 2.7.5.1. Hedef Yılı Projeksiyonları Kentte, varsa daha önce yapılmış çalışma ve projelerin sayısal değerleri ve projeksiyonları, etüt temel yıl verileri ile karşılaştırılır ve gerekli düzeltmeler yapılır. Nüfus, işgücü ve arazi kullanım kararlarına ilişkin olarak değerlendirme ve hedef yılı tahminleri Belediyeden temin edilmelidir. Yürürlükteki nazım ve uygulama imar planları, arazi kullanımına ilişkin diğer proje ve yatırım kararları temel alınmaktadır. Kentin gelişmesine yönelik olarak derlenen ve yorumlanan bilgilerin ışığında tüm demografik, sosyal, ekonomik ve ulaşım ile ilgili hedef yılı tahminleri, çalışmanın hedef yılı olarak belirlenen 15 ya da 20 yıl sonrası için yapılmaktadır. Hedef yılı itibariyle kentin makro formunda, arazi kullanımında, sosyoekonomik gelişiminde ve dolayısıyla yolculuk taleplerinde oluşması beklenen gelişmelerin ulaşım 25 modeline yansıtılması amacıyla, hedef yılı arazi kullanım kararlarına bağlı olarak belirlenen nüfus-işgücü değerleri ve yolculuk üretim katsayısı kabulü ile belirlenen hedef yılı yolculuk matrisleri modeli yüklenmektedir. Bu senaryo, hedef yılına kadar gerçekleştirilmesi planlanmış, onaylı ve finansmanı sağlanmış bulunan ulaşım ve ulaşımı ilgilendiren diğer (toplu konut, turistik tesisler, organize sanayi bölgesi vb.) projelerin uygulanacağı varsayımını da içerecek, dolayısıyla eğilim alternatifi özelliklerini taşıyacaktır. Hedef yılı yolculuk üretim katsayısının tahmininde benzer kentlerimizdeki çalışmaların bulguları ve kentte bugüne kadar gerçekleştirilen çalışmalarda ortaya çıkan değerlerin gelişimi de göz önünde bulundurulmalıdır. Hedef yılı çözüm önerilerinin önemli sermaye gerektiren kalıcı bir yatırımı içermesi halinde, söz konusu yatırımın zamanlamasına ışık tutmak üzere, gerekirse ara yıllara ilişkin projeksiyonlar, model atamaları da yapılmaktadır. Ayrıca duyarlılık analizlerinde kullanılmak üzere, hedef yılından sonraki gelişmelerin alt ve üst sınırlarını belirlemek amacıyla, hedef yılından sonraki on yıllık bir dönem için de kontrol toplamları bazında kaba tahminler yapılmaktadır. Projeksiyonlar, kent eğilim parametreleri çerçevesinde gerçekleştirilmektedir. Bu parametreler aşağıda ifade edilmektedir; a) Belediyenin öngörüleri b) Nüfus gelişimi ve dağılımı c) İş yeri oluşumu ve iş yeri dağılımı d) Eğitim kurumları dağılımı e) Araç sahipliği ve motorizasyon gelişimi f) Kent genelinde yaş dağılımı g) Arazi kullanım kararları h) Kentin gelişim yönü ve hızı i) Nazım İmar Planında yer alan proje ve yatırımlar, desantralizasyon potansiyeli j) Onaylı ve finansmanı sağlanmış, ulaşım taleplerine etki edecek projeler Kentiçi ulaşım ile beraber yakın çevredeki gelişmeler de dikkate alınmalıdır. Kent ve bölge genelinde, yapısal değişikliklerin yanı sıra, halkın ulaşım alışkanlıklarındaki değişiklikler gibi davranış biçimlerinde de değişiklikler olmaktadır. Projeksiyonların geliştirilmesinde, taşıt sayısı/trafik yoğunluğu ve dağılımı ile trafik altyapısı bilgilerine ait hedef yıl tahminleri önemli yer tutmaktadır. Bu doğrultuda, özel ve yük taşıtları için iç trafik, kaynak-hedef, transit trafik matris-tabloları hazırlanmaktadır. Tahmin değerleri bu matrislerden elde edilmektedir. Hedef yılı yolculuklarının dağıtımı, türel dağılımın belirlenmesi ve ulaşım şebekesine yüklenmesi ile gelecekte ulaşım şebekesi ve ana koridorlar üzerinde oluşması beklenen yolculuk taleplerinin tahmini gerçekleştirilmekte, bir diğer deyişle eğilim alternatifi altında ortaya çıkması beklenen yolculuk talepleri tahmin edilmektedir. 26 2.7.5.2. Yetersizlik Analizi: Mevcut ve Gelecekte Beklenen Sorunların ve Darboğazların Belirlenmesi Çözüm alternatiflerinin oluşturulabilmesi için mevcut ulaşım yapısının korunması ve sadece temel yılı itibariyle yapılması öngörülen projelerin dışında herhangi bir yatırımın yapılmaması hali olarak belirlenen eğilim alternatif sonucunda oluşacak yapıda ortaya çıkacak yetersizlikler sorunlar ve darboğazların belirlenmesi gerekmektedir. Bu amaçla önce halihazır ulaşım yapısındaki sorunlar ve darboğazlar; eldeki bilgiler, yetkililerle, kent halkını temsil eden sivil toplum örgütleri ve üniversiteler ile yapılan görüşmeler ve müzakereler çerçevesinde belirlenmelidir. Bu amaçla düzenlenen toplantılara yerel yetkililer yanı sıra AYGM Genel Müdürlüğü ilgilileri de davet edilmelidir. Daha sonra nüfusa ve nüfusun sosyoekonomik özelliklerine ait eğilimler sonucu hedef yılına kadar gerçekleştirilmesi planlanmış ve finansmanı sağlanmış bulunan ulaşımı ilgilendiren (toplu konut, turistik tesis, organize sanayi bölgesi vb.) projelerin uygulanacağı varsayımı altında ortaya çıkacak kent ve ulaşım yapısının devamı halinde oluşacak sorunlar ve yetersizlikler araştırılmalıdır. Yetersizlik ve sorunların belirlenmesi için önce ulaşımla ilgili niteliksel ve niceliksel servis ve çevre standardının belirlenmesi gerekmektedir. Yolculuk süreleri, ortalama yürüme mesafeleri, trafik sıkışıklığı, bekleme süreleri, yolcu konfor standartları, hava kirliliği, görüntü kirliliği, gürültü standartlarının da belirlenmesini takiben bu standartlarla hedef yılındaki alternatif üzerinde ortaya çıkan bulgular da değerlendirilmelidir. Kıyaslamalar sonucunda belirginleşen darboğazların çözülmesi, sorunların giderilmesi ve verimsizliklerin ortadan kaldırılması için öncelikle mevcut durum analizi yapılmakta ve daha sonra kentiçi ulaşımla ilgili aşağıda belirtildiği gibi çeşitli alternatif çözümler araştırılmaktadır. 2.7.6. Alternatiflerin Oluşturulması ve Modelde Test Edilmesi Kent genelinde beklenen gelişme ve değişiklikler ulaşım modeline yansıtılarak Ulaşım Ana Planının sağlıklı ve gerçekçi bir öngörüye sahip olması sağlanmalıdır. Kent için elde edilen tüm veriler, oluşturulan ulaşım modelinde değerlendirilecek, değişik çözümleri içeren davranış oryantasyonlu senaryolar hazırlanacaktır. Bu senaryolarda; Eğilim Alternatifi, Konut Dışı Yüksek Aktivite, Optimize Edilmiş Toplu Taşım Şebekesi, Raylı Sistem Alternatifleri vs. gibi farklı kriterler temel alınmaktadır. Kent trafiğinin düzenlenmesi konut, işyeri ve eğlenme-dinlenme alanlarının birbirine yakınlaştırılması ile sağlanabilir. Akıcı bir trafik sistemi, işyeri, ev ve günlük yaşamın diğer aktiviteleri arasındaki mesafeleri azaltmakla oluşturulabilir. Kentsel fonksiyonların, çok merkezli bir gelişme içinde, sağlıklı bir şekilde birleştirilmesi gerekir. Fonksiyonlar birleştirilmiş ya da birbirinden bağımsız olsa da, fiziksel olarak bir araya getirilmelidir. Böylece kent içi ve çevre nüfus için uygun alternatif toplu taşım trafiği olanakları planlanıp oluşturulmalıdır. Uygun toplu taşım türlerinin seçiminde aşağıdaki kriterler dikkate alınmalıdır; Farklı ulaşım türlerinde taşınan yolcu sayıları 27 Türler arası yolcu kaymaları İşletme özellikleri (hız, dakiklik, sıklık, emniyet vb.) Konfor ve sistem standartları Ortalama yolculuk süreleri Aktarma şekilleri ve sayıları Hacim/kapasite oranları Gelişmiş toplu taşım türlerinin daha fazla geliştirilme ve modern trafik sistemine entegrasyon olanağı Uzun vadede alternatif çözüm toplu taşım sistemleri üç ana kategoride incelenmelidir; Lastik tekerlekli toplu taşım sistemleri kapsamında; otobüs toplu taşım sistemi, troleybüs vb. Raylı sistemler kapsamında; metro, hafif raylı toplu taşım sistemi, tramvay, monoray Kablolu ulaşım sistemleri kapsamında; füniküler vb. sistemler Alternatif toplu taşım sistemleri oluşturulurken en az maliyetli çözümlerden başlanarak, yüksek maliyetlere ulaşan ve önemli yatırımları kapsayan çözümlere kadar bir dizi alternatif çözüm üretilmektedir. Bu çözümler kent içinde farklı alanlardaki ve çeşitli düzeylerdeki yolculuk taleplerine cevap vermeli, farklı türlerden oluşan ve çok tür içeren (multi-modal) alternatif yol ağı ve ulaşım sistemlerini içermelidir. İlk aşamada alternatifler ana hatları ile belirlenerek geniş bir öneri listesi oluşturulur. Bu liste üzerinden kapasite ve teknik yapılabilirlik bazında ön değerlendirme yapılarak, tüm alternatiflerin arasından ayrıntılı teste ve değerlendirmeye tutulacak ana alternatifler seçilmektedir. Ön değerlendirme sonucunda seçilen az sayıdaki toplu taşım yol ağı–tür planı ana alternatifi (eğilim alternatifi-mevcut ulaşım yapısının korunması hali ve diğer alternatifler) kıyaslanıp, alternatiflerin avantaj ve dezavantajları tespit edilmektedir. Önerilerin geçerliliğini test etmek için ulaşım modeli kullanılmaktadır. Tercih edilen ulaşım aracını Türel Dağılım üzerinde uygulayıp, gerçeğe uygun trafik koşulları yaratılır ve trafiği rahatlatıcı/yoğunlaştırıcı sonuçlar gösterilir. Türel Dağılım üzerindeki değişiklikler tayin edilebilir olduğundan, aynı zamanda toplu taşım sistemindeki değişiklikler de görülebilmektedir. 2.7.7. Ulaşım Ana Planı Hazırlanması 2.7.7.1. Benimsenecek Alternatifin Seçilmesi Yolculuk taleplerine cevap verme açısından performansları modelde test edilen ana alternatiflerin yatırım, işletme ve bakım giderleri tahmini yapılır. Her alternatifte yer alan projelerin kavramsal düzeyde maliyetleri belirlenerek, trafiğe etkilerinin yanı sıra, ekonomik 28 olup olmadığı da ortaya konmaktadır. Tüm bu süreçler nihai karar verme sürecini etkilemektedir. 2.7.7.1.1. Yatırım, İşletme ve Bakım Giderlerinin Belirlenmesi Eğilim alternatifinde (mevcut ulaşım yapısının korunması hali) planlanan ve gerçekleştirilmekte olan projeler, kesinleşmiş yatırımlar olduğu ve bu projeler diğer alternatiflerde de bulunduğu için bu projelerin yatırım tutarları dikkate alınmamakta, sadece bu alternatif için bakım ve işletme giderleri hesaplanmaktadır. Eğilim alternatifinde yer alan mevcut ve önerilen tüm ulaşım türleri için belirlenecek işletme ve bakım giderlerindeki artışlar ekonomik ve mali analiz dönemi için hesaplanmaktadır. Ancak eğilim alternatifindeki mevcut ve öneri türlerde kapasite veya filo artışı öngörülüyorsa bu artışlar için gerekli yatırım giderleri (yeni taşıt alımları gibi) de dikkate alınmalıdır. Ekonomik ve mali analizlerde kullanılmak üzere alternatiflerde yer alan projelerin yatırım, işletme ve bakım giderleri yıllar itibariyle ayrıntılandırılır, kapasite artırımı ve filo genişletmesi gibi yatırımlar da önerilen yıllarda gösterilir. Yatırım, işletme ve bakım giderleri hesaplanırken iç ve dış para ihtiyaçları belirlenmekte, bu tahminlerin yıllar içinde değişimini en aza indirmek amacıyla iç para birimi cinsinden kullanılabilmektedir. Mali analizlerde kullanılacak gelir tahminleri için yolcu bilet gelirlerinin, reklam ve kira gibi diğer gelirlerin gerçekçi tahminleri yapılmaktadır. Bilet gelirleri tahmini yapılırken model kullanılarak farklı bilet ücretleri altında yolcu sayıları incelenmekte, gelir ve yolcu maksimizasyonu konusunda optimizasyon sağlayan değer en uygun ücret kabul edilirken, diğer seçenekler duyarlılık analizinde kullanılmaktadır. 2.7.7.1.2. Ekonomik Değerlendirme Kent ulaşım sistemini bir bütün olarak ele alan ekonomik analizde proje yararları ve maliyetleri kamu yararları açısından değerlendirilmektir. Önerilen toplu taşım projelerinin yatırım, işletme ve bakım giderlerine karşılık tüm ulaşım türlerinde ortaya çıkan yatırım, işletme ve bakım kazançlarının yanı sıra yolcuların zaman kazançları, kazaların azalmasından kaynaklanan kazançlar gibi yararlar parasal değerlere çevrilerek dikkate alınmaktır. Ekonomik değerlendirmeler sırasında alternatiflerin; İndirgenmiş fayda/maliyet İç verimlilik oranları Net bugünkü değer gibi göstergeleri ayrı ayrı hesaplanmalı, girdilerde olabilecek değişmeler dikkate alınarak farklı girdi setleriyle duyarlılık analizleri yapılmalıdır. 2.7.7.1.3. Mali Değerlendirme Alternatiflerde önerilen toplu taşım projelerinin mali değerlendirilmesi yapılırken yatırımın inşaat ve işletme sırasındaki gelir ve giderleri ayrıntılı olarak değerlendirilmektir. Yatırımın gelirlerini oluşturan yolcu bilet gelirleri ile reklam, kira ve ortak geliştirme projeleri gibi gelir kalemlerinin yanı sıra sistemin inşaat, işletmeye alma, işletme ve bakım giderleri 29 yıllar içinde değerlendirilerek yatırım bedelinin geri ödenmesi farklı koşullar altında incelenmektir. Yatırım, işletme ve bakım için gerekli olacak öz kaynakların yanı sıra, iç ve dış kaynaklardan temin edilecek fonların maliyetleri ve geri ödemeleri de nakit akışlarında ayrıntılı olarak gösterilmelidir. Yurtiçi ve yurtdışı kaynaklardan sağlanacak kredilerin geri ödeme, faiz ve komisyon gibi masrafları detaylı olarak incelenecek ve farklı kredi kompozisyonlarından oluşan çeşitli finansman paketi alternatifleri dikkate alınacaktır. Bu değerlendirmelerde kullanılacak kabullerde güncel projelerde uygulanmış oranlar ve sürelerin kullanılması projenin değerlendirilmesini kolaylaştıracaktır. İnşaat programında, maliyetlerde ve finansman koşullarında olabilecek değişmeleri kapsayan değerlendirmelerle yatırımın çeşitli kabuller karşısındaki duyarlılığı test edilecektir. 2.7.7.1.4. Çok Ölçütlü Değerlendirme ve Öneriler Son değerlendirmeye alınan her bir ana alternatifin uygulanması halinde ortaya çıkacak zaman kazançları, akaryakıt tasarrufları, kazalardaki azalmalar, hava kirliliğindeki azalmalar gibi ölçülebilen yararlarla, ölçülemeyen yararlar (planlı kentsel gelişmeye etkiler, ulaşım sisteminin genel performansındaki artışlar, gürültü, estetik değerler gibi) ortaya konmalıdır. Birçok alternatif arasından yukarıda belirtilen unsurlar bazında tüm ölçülebilen ve ölçülemeyen yararlar ve maliyetler ayrıntılı olarak belirlenip kavramsal düzeyde yapılan mali ve ekonomik analiz sonucunda alternatiflerin çok ölçütlü değerlendirmesi yapılarak en iyi performans gösteren alternatif, fikir projesi hazırlanmak üzere seçilmektir. 2.7.7.2. Seçilen Alternatifin “Ulaşım Ana Planı” Olarak Geliştirilmesi Ulaşım Ana Planı, kentin uzun dönemdeki (20 yıllık bir perspektifte) ulaşım gelişmelerini yönlendirecek, ulaşımdaki uzun dönemli yatırımları ve politikaları kent kapsamında belirlenen uzun dönemli ulaşım sisteminin gerçekleştirilme aşamaları nazım imar planına uyumlu hale getirecek projeleri ve önlemleri kapsamalıdır. Ulaşım Ana Planı rapor ve önerileri belirlenecek bir genel strateji iki aşamalı olarak geliştirerek; 1-5 yıllık dönemde gerçekleştirilmesi öngörülen kısa- orta dönem projeleri ve 15-20 yıllık dönemde uygulamaya konması önerilen uzun dönem proje ve önerileri her konu için ayrı ayrı tanımlanmalıdır. 2.7.7.3. Ulaşım Ana Planı Raporunun Oluşturulması Ulaşım Ana Planının kapsadığı çalışmalar aşağıda belirtildiği şekilde özetlenebilir: Tablo 4. Ulaşım Ana Planı’nın Proje ve Düzenlemelerinin Ana Konuları Kısa Vadeli Öneriler Toplu Taşım Hizmetleri • Toplu taşım sistemlerinde kısa dönemde hat yapılanması, terminal ve güzergah düzenlemelerine ilişkin öneriler (mevcut ve yapım aşamasındaki raylı sistem vb. dikkate alınarak), • Otobüs yolları ve şeritleri ile otobüs sinyal önceliklerine ilişkin öneriler, • Durak düzenlemelerine ilişkin öneriler, 30 Orta ve Uzun Dönemli Öneriler • Belediye Otobüsleri ve Özel Toplu Taşım Araçları için genel işletme politikası, • Uzun dönemi kapsayan hat yapılanması, güzergâh ve aktarma düzenlemeleri, • Otobüs yolları ve şeritleri düzenlemeleri, • Bilet teknolojisi ve fiyatlandırma politikaları • (raylı/kablolu/suyolu toplu taşım sistemleri ile entegre bir şekilde), otobüs tamir, onarım ve depolama tesislerinin planlanması, • Terminal ve aktarma alanlarına ilişkin öneriler, • Bilet sistemi ve fiyatlandırma uygulamalarında iyileştirmelere ilişkin akıllı kart uygulaması ile birlikte istatistiki verilerin toplanması, • Otobüs bakım ve depolama alanlarına, tesislerine ve uygulamalara ilişkin öneriler, • Tüm toplu taşım sistemlerinin hat, güzergah, terminal, işletme planı ve zaman tarifeleri, bilet teknolojisi ve fiyatlandırma açısından bütünleştirilmesine ilişkin öneriler, • Otobüs filo genişletme ve gençleştirme (satın alma ve hurdaya çıkarma) planı, • Raylı sistem/kablolu insan taşıma sistemleri güzergahını destekleyecek biçimde “toplu taşım besleme hatlarının” oluşturulması, • Raylı sistem hatları ile lastik tekerlekli toplu taşım/suyolu/kablolu taşıma hatlarının entegrasyonunu sağlayacak aktarma alanlarına ilişkin öneriler. • Filo geliştirme ve yenileme programı hazırlanması, taşım yapım/satın alma ve işletme birimleri uzun vadede yapılandırılması • Kent içi Raylı Sistem alternatiflerinin sınanması ve fizibilitesi olanların tavsiye edilmesi • Yeni raylı/kablolu sistem hatları ve güzergâhlarının yapım aşamalarına göre belirlenmesi Ara Toplu Taşım (Taksi, Dolmuş, Minibüs, Özel Halk Otobüsü, Umumi Servis Araçlar vb.) Hizmetleri • Taksi, dolmuş, minibüs, işyeri ve okul servis araçlar için; • Hat, güzergah, durak ve terminallerinin düzenlenmesi önerileri, • Filo büyüklüğü ve özelliklerine ilişkin (yaş, kapasite) standartlaştırma önerileri, • Bu türlerin diğer ulaşım türleri ile bütünleştirme (entegrasyon) önerileri, • Bilet teknolojisi, fiyatlandırma iyileştirilmesi önerileri. • Ara toplu taşım türlerine ilişkin genel politikalar, • Hat, güzergâh, durak ve terminal düzenlemeleri, • Uzun dönemde filo yapısı kapsamında politika ve kararların geliştirilmesi, • Diğer ulaşım türleri ve ana toplu taşımla entegrasyon stratejilerinin hazırlanması • Bilet teknolojisi ve fiyatlandırma iyileştirmeleri Karayolu Şebekesi Genel Düzenleme ve Politikalar • Kentin cadde ve sokak şebekesinin geliştirilmesi, dar boğazların giderilmesi, arazi kullanımı/ulaşım talep dengesini sağlayacak karayolu şebeke eksikliklerinin giderilmesi konusundaki temel kararlar, • Karayolu trafiğinin düzenlenmesine ilişkin temel trafik işletme ve yönetimi kararları (Kent Dolaşım Planı), • Kent bütününde işlevlerine göre hiyerarşik bir yolağı kademelenmesi ortaya konulması, • Trafik şeridi dengesinin sağlanması gereken koridorların belirlenmesi. • Uzun vadede öngörülen yolculuk talep ve ulaşım sistemi yönetimi politika ve önlemleri • Uzun vadede karayolu şebekesinin tanımı ve kademelendirilmesi, şebeke kapsamında yeni bağlantılar ve kavşak düzenlemeleri, trafik şeridi dengesinin sağlanması gereken koridorların saptanması Otopark Düzenlemeleri • Kısa dönemde uygulanacak otopark politikaları, fiyatlandırma yapısı, • Otopark yatırımı ve işletme önerileri, • Yol üstü ve yol dışı otopark düzenlemelerine ilişkin temel kararlar, • Standart ve kriterlerin hazırlanması. • Uzun dönemde uygulanacak otopark politikaları, fiyatlandırma yapısı • Uzun dönemde kent merkez odağının yol üstü ve yol dışı otopark alanlarından arındırılması, merkez odağının yakın çevresinde öngörülecek otopark alanlarının toplu taşım türleri ile aktarma yapılmasına olanak tanıyacak şekilde yer seçim önerileri Çevre Yerleşimlerle Ulaşım • Uzun dönemdeki yakın çevre ulaşım • Terminal, kırsal terminal güzergah ve politikalarının belirlenmesi duraklara ilişkin kısa dönemli düzenleme • Terminal geliştirme programı önerileri, • Çevre yerleşmelerin ulaşım hizmetlerinin, • Kentiçi ulaşımla uzun dönem entegrasyonu çerçevesinde stratejilerin geliştirilmesi kentiçi ulaşım sistemiyle bütünleşmesi için 31 öneriler, • Çevre yerleşmelerin toplu ulaşım hizmetlerinin kentiçi ulaşımdaki olumsuz etkilerini azaltıcı öneriler. Kent içi yük taşımacılığı • Yük taşımalarına getirilen kısıtlamaların yeniden düzenlenmesi, • Yükleme-boşaltma, bekleme (tır parkı), depolama alanlarına ilişkin önlemler, • Kentiçi yük taşımalarına ilişkin planlama, işletme ve denetimine ilişkin öneriler. Şehirlerarası Ulaşım Bağlantıları (karayolu/ demiryolu/ deniz/ havayolu) • Şehirlerarası ulaşımın kentiçi ulaşımla uzun • Kentler arası trafiğin kentiçi ulaşıma dönem entegrasyonu çerçevesinde stratejiler olumsuz etkilerinin azaltılması için oluşturulması öneriler, • Şehirlerarası karayolu, demiryolu ve havayolu • Kentler arası ulaşım terminallerinin kentiçi terminalleri yer seçimi ve güzergâh önerileri ulaşımla bütünleşmesi için gerekli fiziksel ve işletme önerileri. Bisiklet • Kısa dönemde uygulanacak bisiklet yolları, bisiklet park alanları ve bisiklet öncelikleri, • Bisikletin diğer ulaşım türleriyle • Bisiklet kullanımını teşvik etmeye ve entegrasyonu projeleri, geliştirmeye yönelik politikaların • Karayolu kavşak düzenlemelerinde belirlenmesi, bisikletler için gerekli düzenlemelerin • Uzun dönem için öngörülen bisiklet yolları yapılması, şebekesinin tanımlanması, • Bisikletin ulaşım amaçlı kullanımının • Bisiklet park alanları, aktarma noktaları, geliştirilmesine ilişkin kısa dönemli bisikletin diğer ulaşım türleriyle entegrasyonu, projeler, örgütlenme ve yönetim konularında uzun • Bisiklet ulaşımı düzenlemelerinde vadeli düzenlemeler kullanılacak standartların ve kriterlerin hazırlanması, • Bisiklet yolu ve şeritleri tip projeleri (1/50, 1/20 ve diğer uygun ölçeklerde). Yaya Ulaşımı • Kısa dönemde uygulanacak yaya yolları ve alanları projeleri, • Yaya yolları ve toplu taşım bütünleştirme projeleri, • Yaya ulaşımının mevcut koşullarının iyileştirilmesine ilişkin düzenlemeler, • Yaya ulaşımı düzenlemeleri standart ve kriterlerinin hazırlanması. • Uzun dönemdeki yük taşımacılığı politikalarının belirlenmesi, • Yük terminallerinin kentiçi ulaşımla uzun dönem entegrasyonu çerçevesinde stratejilerin ve yer seçim önerilerinin oluşturulması • Yaya ulaşımına ilişkin uzun vadeli politikaların geliştirilmesi, • Uzun dönem için öngörülen yaya yolları ve yaya alanları şebekesinin tanımı, • Yaya ulaşımının bisiklet ve toplu taşım ulaşımı ile entegrasyonuna ilişkin uzun vadeli düzenlemeler • Kentiçi ulaşımın planlama, alt yapı, yapım, işletme ve denetim işlevlerinin verimliliğini artırıcı kısa dönemli kurumsal yapılanma önerileri, • Kentiçi ulaşım planlama, altyapı, yapım, işletim • Bu çerçevede özel kesim deneyim ve Kurumsal ve ve denetim görevlerinin uzun vadede kaynaklarından kentiçi ulaşımda daha iyi Yasal geliştirilmesi için kurumsal yapılanma yararlanılması için ortaya konacak kısa Yapılanma stratejilerinin oluşturulması dönemli öneriler, • Belediyenin ulaşım ve trafik konusunda etkinliğini artırması için gerekli personel, personel eğitimi, ekipman ve diğer ihtiyaçların tanımlanması. • Kısa ve orta dönemde uygulanacak • Uzun dönemde uygulanacak projelerin yatırım UAP Uygulama projelerin yatırım büyüklüklerinin ve büyüklüklerinin ve önceliklerini belirleyen bir Programı önceliklerini belirleyen bir genel bütçe ve genel bütçe ve program yapılması program yapılması Kaynak: Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı, Altyapı Yatırımları Genel Müdürlüğü, Ulaşım Etüdü Teknik Şartnamesi 32 Burada, planlama ile ilgili hususlar, sadece şehrin merkezi alanlarında yaşam kalitesinin artırılmasını kapsamakla kalmamalı, ana bağlantı yolculuklarının ayırma etkisinin azaltılması ve bağlantı noktalarına geçiş imkânlarının iyileştirilmesi ile ilgili tedbirleri de kapsamalıdır. 33 BÖLÜM 3. ACİL EYLEM ULAŞIM VE TRAFİK İYİLEŞTİRME PLAN, ETÜT VE UYGULAMA PROJELERİ Acil Eylem Ulaşım ve Trafik İyileştirme Plan, Etüt ve Uygulama Projeleri, ulaşım sisteminin mevcut yapı ve özellikleri konusunda toplanan bilgilerin değerlendirilerek, mevcut ulaşım sistemindeki aksaklık ve darboğazların belirlenmesi ve bu sorunların giderilmesi için kısa dönemde (1-3 yıl) uygulanabilecek ulaşım ve trafik planlaması, yönetimi, trafik mühendisliği çözümlerini kapsamaktadır. 3.1. Gerekçe Günümüzde nüfusları hızla artan ve gelişen kentlerimizin en önemli sorunlarının başında ulaşım gelmektedir. İster metropol olsun, isterse küçük ölçekli bir kent, mevcutta ve yakın gelecekte beklenen ulaşım sorunlarına yönelik politika ve stratejilerin belirlenmesi gereklidir. Ancak yukarıda da anlatıldığı üzere, ulaşım politika ve stratejilerinin belirlendiği ulaşım ana planları uzun zaman alan ve maliyeti yüksek olan çalışmalardır. Oysaki bazı kentlerde mevcut durumdaki sorunlar iyi analiz edilerek geliştirilen ulaşım planlama ve trafik mühendisliği çözüm önerileri kısa ve orta vadede kentin ulaşım taleplerini karşılamada oldukça iyi sonuçlar verebilmektedir. Ulaşım planlamasında, çözümler kadar sorunun teşhisi de önem arz etmektedir. Kentlerimizde çoğunlukla sorunların doğru bir şekilde teşhis edilememesinden kaynaklanan ulaşım sorunları yaşanmaktadır. Ulaşım ve trafik iyileştirme etüt ve uygulama projeleri çalışmasının, en önemli aşaması; çok geniş ve çeşitli saha çalışmalarını içeren bilgilerin toplanması, analiz edilmesi ve ulaşım planlama ve trafik mühendisliği açısından değerlendirilmesidir. Bu tür çalışmalar özellikle yeni kurulmuş veya daha önce hiç çalışma yapılmamış belediyeler için, kısa zamanda ve daha ekonomik yöntemler ile kentiçi ulaşıma ilişkin çözümlerin ihtiyaç olduğu koşullarda çok faydalıdır. Bu çalışmaların yapılması sonrasında daha sağlıklı bir Ulaşım Ana Planı hazırlanması süreci yaşabilecektir. 3.2. Amaç ve Kapsam 3.2.1. Amaç Acil Eylem Ulaşım ve Trafik İyileştirme Plan, Etüt ve Uygulama Projelerinin hazırlanma amacı, kentin hızlı gelişimi ile birlikte artan motorlu taşıt trafiği, seyir hızları ve kaza risklerinin, artan hareketlilik ile oluşan trafik sıkışıklıklarının ve kapasite darboğazlarının tanımlanarak, yaşanan sorunları geri dönülmez hale gelmeden önce çözecek kısa ve orta dönemli ulaşım planlama ve trafik mühendisliği çözüm ve önerilerinin geliştirilmesidir. 3.2.2. Kapsam Acil Eylem Ulaşım ve Trafik İyileştirme Planları, genel itibariyle şebeke yapısı, ulaşım sistemleri üzerinde yapılan değişiklik ve iyileştirmeler ile trafik altyapısı için hazırlanacak teknik uyarlamaları kapsamaktadır. 34 Sorunların aciliyet durumu dikkate alınarak, ulaşım ana şebekesi ve trafik mühendisliği kriterleri çerçevesinde, ulaşım sistemi ve trafik akımlarının iyileştirilmesi için gerekli Trafik Dolaşım Planı hazırlanır. Bu plan üzerinde darboğaz teşkil eden yetersiz kapasitedeki kavşakların ve gerekli görülen yol kesitlerinin koridor düzenlemelerini kapsayacak Mühendislik Avan Projeleri hazırlanır. Acil Eylem Ulaşım ve Trafik İyileştirme Plan, Etüt ve Uygulama Projeleri, kent içi trafiğin yeniden düzenlenmesinin yanı sıra, toplu taşım sisteminin fiziksel ve kurumsal yapılanmasının geliştirilme önerilerinin hazırlanmasını da kapsamaktadır. Çalışma kapsamında, tüm toplu taşım güzergâhları gözden geçirilip, yolculuk talepleri dikkate alınarak bütünleşik bir toplu taşım planı hazırlanır. Bu planda; toplu taşım araçları için güzergâhlar ve durak yerlerinin belirlenmesi, verimlilik ve etkinliğinin arttırılması ve toplu taşım sistemi kurumsal yapılanması için araştırma yapılarak karşılaştırmalı öneriler hazırlanır. Bu çalışmalar Ulaşım Ana Planına “ek” olarak yapılabilir ama ulaşım ana planın parçası olarak görülmemelidir. Ulaşım Ana Planında, üzerinde durulması gereken en önemli husus ulaşım için “stratejik” ve “makro” düzeyde kararların alınması ve bunların uygulanması için bir “uygulama” planı yapılmasıdır. Eğer bu süreçte Ulaşım ve Trafik İyileştirme Projeleri de düşünülecekse bunun için ek süre ve bütçe verilmeli ve/veya bu işin ikinci etap bir iş olarak düşünülmesi gereklidir. 3.2.3. Çalışma Alanı Bu çalışma büyüklüğü fark etmeksizin tüm kentlerde yapılabilecek bir çalışmadır. Ulaşım Ana Planı için yeterli zamanı ve bütçesi bulunmayan, özellikle 250.000 den daha düşük nüfusa sahip veya yeni kurulmuş idareler, ulaşım planlama sürecine bu çalışma ile başlayabileceklerdir. Bu çalışmalar, mevcut sorunlara çözüm odaklı olup, uzun vadeli ulaşım stratejileri ve politikalarının geliştirilmesi açısından yeterli değildir. Uzun vadeli önerilerin oluşturulması ve raylı sistem yatırımlarının planlaması için ulaşım ana planı hazırlanması gereklidir. 3.3. Çalışmanın Yöntemi ve Aşamaları Ulaşım ve trafik sisteminin iyileştirilmesi için yapılacak çalışmalar; 1- Hazırlık Aşamaları 2- Çeşitli kamu ve özel kuruluşların bünyesinde mevcut bulunan ulaşım ve trafikle ilgili mevcut bilgilerin toplanması, 3- Bu mevcut bilgiler arasında bulunmayan ancak etüt ve proje çalışmaları için gerekli olan yeni bilgilerin toplanması, 4- Mevcut yapıdaki sorunların, yetersizliklerin ve aksaklıkların belirlenmesi (sorunların teşhisi), 5- Kent içi ulaşıma ilişkin temel ulaşım ilkelerini saptayarak bu ilkeler doğrultusunda ulaşım türlerine ilişkin hedef ve politikaların tanımlanması, önerilerin geliştirilmesi, 35 6- Mevcut darboğazların ortadan kaldırılması için ulaşım - trafik iyileştirme ve toplu taşım planlarının hazırlanması, 7- Planlarla ortaya konan öncelikli konulardaki uygulamalara temel olacak trafik mühendisliği projelerinin hazırlanmasıdır. 3.3.1.1. İş Programı Acil Eylem Ulaşım ve Trafik İyileştirme Etüt ve Uygulama Projeleri İşi kapsamında çalışmanın aşamaları ayrı İş Paketleri olarak tanımlanır. Tanımlanan İş Paketleri birbirinin devamı niteliğinde olup, birbirine bağlı olan işlerdir. Çalışmanın aşamalarının İş Paketleri ile tanımlanması, Yüklenici tarafından teslim edilen bir İş Paketi, İdare tarafından değerlendirip, onayladıktan sonra, bir sonraki iş paketine ait çalışmalara başlanması gerekmektedir. Bu süreç, işin doğru ve eksiksiz yürütülmesi açısından önem arz etmektedir. İdareler, bu konuda hassasiyet göstermeli ve konu ile ilgili hükümlere Teknik Şartnamede yer verilmelidir. Tablo 5. Acil Eylem Ulaşım ve Trafik İyileştirme Plan, Etüt ve Projeleri Örnek İş Paketleri Acil Eylem Ulaşım ve Trafik İyileştirme Plan, Etüt ve Projeleri İşi Paketleri Paket-1: Mevcut Bilgilerin Toplanması ve Değerlendirilmesi Raporu Paket-2: Yeni Bilgilerin Toplanması ve Değerlendirilmesi Raporu Paket-3: Mevcut Sorunların ve Yetersizliklerin Değerlendirilmesi Paket-4: Karayolu Ulaşımı ve Trafik İyileştirme Planının Hazırlanması Paket-5: Toplu Taşıma İyileştirme Planının Hazırlanması Paket-6: Diğer Ulaşım Türleri İyileştirme Planlarının Hazırlanması Paket-7: Trafik Mühendisliği Projelerinin Hazırlanması 3.3.1.2. Teknik Donanım Karayolu trafik iyileştirme çalışmalarında en çok kavşak hizmet seviyelerini belirleyen, sinyal planı hazırlanan ve mikro ölçekte trafik simülasyonu yapan yazılımlar kullanılmaktadır. Bu yazımların idarenin teknik ekiplerinde de bulunmasının sağlanması ve gerekli eğitimlerin yapılması çok önemlidir. 3.3.1.3. Proje Kontrol Ekibi Ulaşım ve Trafik İyileştirme çalışmalarının denetlenmesinde görev alacak proje kontrol ekibinin konu ile ilgili teknik personellerden oluşması gerekmektedir. Bu kapsamda, süreci ulaşım planlama birimi yönetmeli, trafik sinyalizasyon, fen işleri, imar, kent bilgi sistemi, toplu taşıma işletmesi gibi birimlerin desteği alınmalıdır. Bu çalışmalarda veri toplama çok büyük önem arz ettiğinden birimler arası koordinasyonu sağlayacak bir proje ekibi kurulmasına özen gösterilmelidir. 36 3.3.2. Mevcut Bilgilerin Toplanması Çalışmaları Kentteki mevcut ulaşım altyapısı ve işletmeciliğinin durumunun, olanakların ve kısıtların belirlenebilmesi için, önce çeşitli kamu ve özel kurumların ellerinde mevcut bulunan ulaşım ve trafikle ilgili, ya da ulaşım taleplerini etkileyen bilgilerin toplanması için kapsamlı bir çalışma yapılarak aşağıdaki Tablo 6’da yer alan veriler elde edilecektir. Tablo 6. Mevcut Bilgilerin Toplanması Çalışmalarının Kapsamı Kentin Genel Yapısı Karayolu Ulaşımı Toplu Taşıma Sistemi ve İşletmesi Kentin mevcut arazi kullanım yapısı, Ulaşım ve trafik talep düzeylerini ve düzenini etkileyen fiziki, sosyal ve demografik özellikler (merkez alanları, sanayi, depolama, okullar, çalışan sayıları gibi) Trafik dolaşım şeması (yolların tek ve çift yönlü trafik için kullanımları, yol kademelenmesi), mevcut trafik hacim bilgileri, trafiğin davranış özellikleri, yollarda kapasite kullanımı, kapasiteyi olumsuz etkileyen noktalar, darboğazlar ve uygulamaların tespit edilmesi, Yol altyapı ve işaretleme envanterleri (yol geometrik özellikleri, trafik işaretleri ve yol yüzeyi kullanımı, alt yapı özellikleri) Trafik işaretleme özellikleri (sinyal sistemi özellikleri, diğer kontrol ekipmanları ve uygulamaları, trafik polisi ve trafik zabıtasının uygulamaları) Belediyenin yol alt yapı ve işletme sistemleri (işaretleme, sinyalizasyon gibi) yapımı, bakım, onarım ve işletme konularındaki yapılanması, kadrolaşması, teçhizatlanması, eğitim, planlama, işletme uygulamaları Mevcut idari yapılanma (işletme hakkı, satın alma, personel alımı ve ücretleri, taşıma bedellerinin belirlenme yetki ve yöntemleri, kadrolar vb.) Hat yapısı ve güzergahlar, duraklar ve diğer işletme alt yapısı (hatların ve seferlerin dağılımları, güzergah özellikleri, hareket noktaları, toplu taşımaya ayrılmış yol ve şeritler, vb.) İşletme özellikleri (gün içindeki sefer sayıları, sefer türleri-ring, öğrenci servisi gibi, yolcu yoğunlukları, hatlarda ve seferlerde yolcu indi-bindi oranları, seferlere verilen araç özellikleri, doluluk oranları, duraklardaki sıkışıklar, sefer programlarına uyum, vb.) Yolcu özellikleri, hatlara ve kent yerleşimlerine göre yolcuların sosyal ve ekonomik özellikleri, talep düzeyleri talepteki periyodik değişmeler, vb. Planlama ve performans değerlendirme kriterleri (hat ve sefer planlama, sürücü ve araç tahsisi kriterleri, hat, işletme, vb.), İşletmenin mali yapısı Çevre Yerleşimlerin Toplu Taşım Servisleri Kent merkezi ile günlük ilişki içinde olan çevre iller, ilçeler, beldeler ve köyler arasında işletilen belediye ve özel toplu taşım (otobüs, midibüs, minibüs) taşımalarının o Mevcut yapıdaki hatları ve seferleri (güzergahları, kent içi ulaşımla ilişkileri, hizmet tekrarları, bütünleşme, durak ve terminal noktaları, yolcu ve talep özellikleri) o Araç filosu ve özellikleri (sayı ve büyüklükleri) Şehirlerarası Terminaller Kentin diğer kentlerle ilişkisini sağlayan şehirlerarası otobüs, denizyolu, demiryolu yolcu ve yük terminalleri ve taşımalarının; o Tarihsel gelişimi, terminallerin kapasitesi, hizmet özellikleri, talep düzeyleri ve özellikleri o Gelecekle ilgili planlar ve projeler o Sefer sayıları, kentiçi karayolu bağlantı özellikleri ve kentiçi trafiğe etkileri o Terminallerin ara toplu taşım ve toplu taşım türlerine bağlantıları o Transit trafiğin nitelikleri, hacmi, kentiçi trafiğe etkileri o Denizyolu ve demiryolu trafiğinin nitelikleri, hacmi, kentiçi trafiğe etkileri Kentiçi Yük Taşımaları Yük taşıma talebi üreten arazi kullanımlarının dağılımları ve yük taşımalarına ilişkin mevcut uygulamalar (ambarlar, trafiğin saatli kısıtlamaları, yük trafiği düzeyleri) Araç parkı, kargo taşıma faaliyetleri, kentiçi trafik içinde payları Denizyolu ve demiryolu trafiğinin nitelikleri, hacmi, kentiçi trafiğe etkileri 37 Ara Toplu Taşıma İşletmeciliği Bisiklet ve Altyapısı Yaya Ulaşımı Tüm yolcu taşıma hareketlerine (taksi, dolmuş, minibüs, midibüs, okul ve işyeri servislerine) ilişkin bilgilerin toplanması Taksi yolcu taşımacılığı durak, park yeri ve sayıları Toplu taşım türleri durak, güzergah, terminal tesisleri ve diğer toplu taşıma ilişkileri, yolculuk talepleri, hatları, sefer sayıları, özellikleri, taşıma bedelleri, araç sayısı ve özellikleri İşyeri ve okul servis araçlarının hatları, güzergahları, sayıları, özellikleri, taşıma bedelleri, yolcu sayıları, araç sayıları, durak yerleri, taşıt bedeli, plaka maliyeti, vb. Bisiklet park yerleri ve diğer alt yapı düzenlemeleri (bisiklet yolu ve şeridi vb.), Bisiklete yasaklanmış yollar ve alanlar Yaya alt yapı özellikleri, yaya güvenliğini ve ulaşım koşullarını olumsuz etkileyen faktörler Yaya potansiyeli olan alanların ve koridorların tanımlanması Mevcut yayalaştırılmış yollar ve alanların özellikleri Yaya ulaşımına yönelik mevcut altyapı ve işaretleme envanterleri 3.3.3. Yeni Bilgi Toplanması Çalışmaları Yukarıdaki iş kalemi kapsamında toplanan bilgiler değerlendirildikten sonra çalışma için gerekli bilgilerin eksiklikleri, tutarlılıkları ve güncelliği kontrol edilecek, bu eksikliklerin giderilmesi için yeni bilgi toplama çalışmaları yapılacaktır. Yeni bilgi toplama çalışmaları en azından aşağıdaki (Tablo-2) çalışmaları kapsayacaktır. Tablo 7. Yeni Bilgilerin Toplanması Çalışmalarının Kapsamı Karayolu Trafik Sayımları Karayolu Altyapı Envanteri • Gerekli olan ve özellikle düzenleme yapılacak kavşaklarda zirve saatlerde (sabah-öğleakşam), en az hafta içi 1 gün ve hafta sonu 1 gün olmak üzere, dönüş hareketlerini de içerecek şekilde taşıt sınıflandırılmasının yapıldığı video kamera ile kayıt yapılan trafik sayımları • Ana koridorlarda genel trafik ve toplu ulaşım için hız-gecikme etütleri • Yol bağlantılarının fiziksel özellikleri (uzunluk, eğimleri, kaplama genişliği, cinsi, vb.) • Yol bağlantılarının işletme özellikleri (bölünmüş, bölünmemiş, tek yön, çift yön vb.) • Yol üzeri park etme durumu • Yol kenarındaki arazi kullanım biçimleri (ticaret, sanayi, konut, vb.) • Bağlantı üzerindeki toplu taşım durakları • Kavşakların fiziki durumu Otopark Etütleri • Yol boyu ve yol dışı otoparkların mevcut kullanım özelliklerini (doluluk, park süresi, talebin gün içinde değişimi gibi) belirleyecek anket ve sayımlar Yolcu Anketleri • Ana toplu ulaşım koridorlarında yolculuk yoğunluklarını, amaçlarını, başlangıç ve bitişlerini belirlemek amacıyla yolcu anketleri ve sayımlar Yaya Anketleri • Yaya/bisikletli yoğunluğu bulunan koridorlarda trafik hacimleri ile yolculuk amaçlarını ve başlangıç/bitişlerini belirlemek amacıyla yapılacak sayımlar ve anketler Trafik sayımları, idarenin gerekli gördüğü noktalarda türlerine göre sabah, öğle ve akşam zirve saatlerde araçların sayılmasıdır. Özel araç ve toplu taşıma hız ve gecikme etütleri, kentin özel araç ve toplu taşıma açısından trafik yoğunluğu olan koridorlarında sabah, öğle ve akşam zirve saatlerde özel araç ve toplu taşıma ortalama seyahat hızlarının ve seyahat esnasında gecikmeye neden olan etmenlerin belirlenmesini amaçlamaktadır. Kent içinde ve kentin çıkışlarında belirlenen kesitlerde toplu taşıma araç sayımı ve araç doluluk ölçümleri yapılacaktır. 38 Yolcu anketleri, ana toplu taşıma koridorlarında yolculuk yoğunluklarını, amaçlarını, başlangıç ve bitişlerini belirlemek amacıyla toplu taşıma araçlarından inen ve binen yolcularla yapılır. Yaya anketleri, kent merkezindeki yayaların ve yaya yolculuklarının özelliklerinin incelenmesi, yayaların şikâyet ve önerilerinin alınması amacıyla yapılır. Otopark etütleri, kent merkezi ve yakın çevresinde yer alan yol dışı (açık, kapalı) ve yol kenarı otoparklarda araç sayımları yapılarak dolulukların ölçülmesidir. 3.3.4. Mevcut Sorunların Ve Yetersizliklerin Değerlendirilmesi Yukarıda belirtilen mevcut ve yeni bilgi toplama çalışmalarında elde edilen veriler kullanılarak kent ulaşım ve trafik sisteminin kapsamlı bir analizi yapılacak, mevcut ve kısa dönemde oluşması beklenen sorunlar, yetersizlikler ve darboğazlar belirlenecek, ulaşım sisteminin ve kentiçi ulaşım türlerinin kapsamlı bir performans değerlendirilmesi yapılacaktır. Hazırlanacak teşhis raporunda; 123456- Toplu ulaşım sistemi, Karayolu trafik sistemi ve otoparklar, Yaya ve bisiklet ulaşımı, Kentiçi yük taşımaları, Şehirlerarası ve çevre yerleşmelerle ulaşım ve terminalleri, Kurumsal ve idari yapılanma, konuları ayrı ayrı değerlendirilecektir. Bu teşhis raporunda ortaya konulan sorunlar dikkate alınarak bir sonraki iş kapsamında kent genelinde geliştirilecek çözüm önerileri için politika ve stratejiler de bu raporda yer alacaktır. 3.3.5. Ulaşım ve Trafik İyileştirme Planının Hazırlanması Teşhis raporunda belirlenen sorunlara, yine bu raporda belirlenen politikalar ve stratejilerle çözüm geliştirilmesi için kent ulaşımı genelinde ve her alt başlık için çözüm planları bu iş kalemi kapsamında hazırlanacaktır. Bu planlarda ortaya konulacak çözümlerle her konuda hangi projelerin geliştirileceği, nasıl çözümler geliştirileceği bu planda ortaya konacaktır. İyileştirme Planı en azından aşağıdaki alt başlıklarda belirlenen konulardaki temel kararları belirleyecek, önerilerin yaklaşık maliyetini ve uygulama zamanlamasını gösteren bir program içerecektir. Bu çalışmaların odak noktası, ulaşım ve trafik sistemindeki mevcut sorunların ve yetersizliklerin ortadan kaldırılması ve kalıcı sanat yapılarına gereksinme duyulmadan trafik mühendisliği uygulamaları ile minimum yatırımlarla mevcut kapasitelerin artırılması veya daha etkin ve verimli kullanılmasıdır. Ancak kent ulaşım sistemindeki gelişme eğilimleri ve yönleri değerlendirilerek kısa vadede beklenebilecek gelişmeler de dikkate alınarak, ortaya konulacak önlemlerin ve projelerin, orta-uzun vadedeki gelişmelere uyumlu olmasına, geçerliliklerini sürdürmesine özen gösterilmelidir. Çalışma; trafik düzenlemelerini (kent içi trafik dolaşımı, yön düzenlemeleri vb.), kavşak ve yol ağı düzenleme projelerini, bisikletli ve yaya düzenlemelerini, toplu taşım planlamasını, işletme alt yapısı ve kurumsal yapılanma önerilerini de içermelidir. 39 Tablo 8. Acil Eylem Ulaşım ve Trafik İyileştirme Etüt ve Projeleri Kapsamı • • • • • • Kısa ve orta dönemde hat yapılanması ve güzergah düzenlemeleri ilişkin öneriler Otobüs yolları ve şeritleri ile otobüs sinyal önceliklerine ilişkin öneriler Durak düzenlemelerine ilişkin öneriler Bilet sistemi ve fiyatlandırma uygulamalarında iyileştirmeler Belediye Otobüs tamir, bakım ve depolama alanlarına, tesislerine ve uygulamalara ilişkin öneriler Otobüs Toplu taşım yapım/satın alma ve işletme birimlerinin işlem ve yöntemlerinin geliştirilmesi ve İşletmeciliği yeniden yapılanmasına ilişkin öneriler • Tüm toplutaşım sistemlerinin hat, güzergah, terminal, işletme planı ve zaman tarifeleri, bilet teknolojisi ve fiyatlandırma açısından bütünleştirilmesine ilişkin öneriler Taksi, dolmuş, minibüs, özel halk otobüsü, işyeri ve okul servis araçlar için • Hat, güzergâh, durak ve terminallerinin düzenlenmesi önerileri Ara Toplu • Filo büyüklüğü ve özelliklerine ilişkin (yaş, kapasite) standartlaştırma önerileri Taşıma • Bu türlerin diğer ulaşım türleri ile entegrasyonu önerileri • Bilet teknolojisi, fiyatlandırma iyileştirilmesi ve entegrasyonu önerileri • Genel trafiğin düzenlenmesine ilişkin trafik işletme ve yönetimi projeleri • Kent genelinde ve merkezde daha ayrıntılı olarak dolaşım şeması düzenlemeleri (tek-çift yön uygulamaları, yol kademelenmesi gibi) Karayolu • Yol kapasitelerindeki mevcut dar boğazların giderilmesi ve kapasitesinin daha etkin kullanıTrafik ve mını sağlayacak trafik akım, yol yüzeyi kullanımı ve kavşak geometrisi ve sinyalizasyonu Otopark düzenlemeleri için trafik mühendisliği projelerinin yapılması (Bu kapsamda katlı kavşak ve Düzenlemeleri hemzemin kavşak düzenleme avan projeleri 1/1000 ve 1/500 ölçekte hazırlanacaktır.) • Kısa dönemde uygulanacak otopark politikaları, fiyatlandırma yapısı, otopark yatırımı ve işletme önerileri • Kısa dönemde uygulanacak bisiklet yolları ve bisiklet park alanları ve bisiklet öncelikleri • Bisikletin diğer ulaşım türleriyle entegrasyonun projeleri • Yapılacak karayolu kavşak düzenlemelerinde bisikletlerin için gerekli düzenlemelerin yapılması Bisiklet Ulaşımı • Bisikletin ulaşım amaçlı kullanımının geliştirilmesine ilişkin kısa dönemli öneriler • Bisiklet ulaşımı düzenlemelerinde kullanılacak standartların ve kriterlerin hazırlanması • Bisiklet yolu ve şeritleri tip projeleri (1/50, 1/20 ve diğer uygun ölçeklerde) • Kısa dönemde uygulanacak yaya yolları ve alanları seçimi • Yaya yolları ve toplutaşım bütünleştirme önerileri Yaya Ulaşımı • Yaya ulaşımının mevcut koşullarının iyileştirilmesine ilişkin düzenlemeler • Yaya ulaşımı düzenlemeleri standart ve kriterlerinin hazırlanması • Yük taşımalarına getirilen kısıtlamaların yeniden düzenlenmesi Kentiçi Yük • Yükleme-boşaltma, bekleme, depolama alanlarına ilişkin önlemler Taşımaları • Kent içi yük taşımalarına ilişkin planlama, işletme ve denetimine ilişkin öneriler • Terminal, güzergâh ve duraklara ilişkin kısa dönemli düzenleme önerileri Çevre • Çevre yerleşmelerin ulaşım hizmetlerinin kentiçi ulaşım sisteminin bütünleşmesi için öneriler Yerleşmelerle • Çevre yerleşmelerin toplutaşıma hizmetlerinin kentiçi ulaşımdaki olumsuz etkilerini azaltıcı Ulaşım öneriler • Kentler arası trafiğin kentiçi ulaşımına olumsuz etkilerin azaltılması için öneriler Şehirlerarası • Kentler arası ulaşım terminallerinin kentiçi ulaşımla bütünleşme için gerekli fiziksel ve Ulaşım işletme önerileri. Bağlantıları • Kentiçi ulaşımın planlanma, altyapı yapım, işletme ve denetim işlevlerinin verimliliğini Kurumsal ve artırıcı kısa dönemli kurumsal yapılanma önerileri Yasal • Bu çerçevede özel kesim deneyim ve kaynaklarından kentiçi ulaşımda daha iyi yararlanılması Yapılanma için ortaya konacak kısa dönemli öneriler. Kaynak: Gaziantep Büyükşehir Alanı Kentiçi ve Yakın Çevre Ulaşım Ana Planı, Kentiçi Ulaşım Acil Eylem Etüt ve Projeleri, Kentiçi Raylı Sistem Hattı Ön ve Kesin Projeleri ve Fizibilite Etüdü Hazırlanması İçin Danışmanlık Hizmetleri Alımı İşi Teknik Şartnamesi 40 BÖLÜM 4. RAYLI SİSTEM HATTI MÜHENDİSLİK ÖN/KESİN PROJELERİNİN VE FİZİBİLİTE ETÜDÜNÜN HAZIRLANMASI 4.1. Raylı Sistem Hattı Mühendislik Ön/Kesin Projelerinin Hazırlanması Ulaşım Ana Planı hazırlandıktan sonra plan kapsamında fizibilite çalışmaları sonucu uygun olduğu öngörülen raylı sistem yatırımlarından öncelikli olandan başlamak üzere yapımına karar verilen hattın ön/kesin projeleri ve Proje Raporu Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Altyapı Yatırımları Genel Müdürlüğü esaslarına uygun olarak hazırlanır. Ulaşım Ana Planı kapsamında önerilen raylı sistem şebekesi öncelikli hattına ilişkin ön/kesin projeler aşağıdaki başlıklar çerçevesinde hazırlanır: Jeolojik /Jeoteknik Etüt Topografik Etütler, Haritalama ve Tesisler Güzergah Belirlenmesi ve İstasyonlar Tip Kesitler Enerji Kaynağı ve Elektrifikasyon Sinyalizasyon ve Haberleşme Ücret Toplama Sistemi Araçlar Kontrol Merkezi, Depo Tesisleri ve Atölye Binası 4.1.1.1. Jeolojik /Jeoteknik Etüt Mevcut verilerden faydalanılarak güzergah koridoru boyunca genel jeolojik durum ve depremsellik etütleri gerçekleştirilir, güzergahın genel jeolojik durumunu gösteren planlar hazırlanır. 4.1.1.2. Topografik Etütler, Haritalama ve Tesisler Mevcut verilerden ve ulaşım etütlerinden faydalanılarak, ön güzergah belirlenmesi, istasyon noktalarının saptanması, raylı sistem yeraltı, yerüstü tesislerinin yerlerinin tanımlanması amacıyla halihazır haritalar üretilir. 4.1.1.3. Güzergâh Belirlenmesi ve İstasyonlar Önerilen tesisin önemli unsurlarını gösteren plan ve profil paftaları hazırlanır. Paftalar, altlık olarak kullanılacak harita ölçeğine uygun olmalıdır. Paftalar; güzergah detaylarını, sanat yapılarını, güzergah boyu yüzey özelliklerini ve yapılarını, yerüstü ve yeraltı sistemlerini, güzergah boyunca yer alan engelleri göstermelidir. 41 İstasyonlar için, genel mimari yaklaşımı içeren fonksiyonel yerleşim planları ve kat planları hazırlanır. Her bir istasyon için o istasyondaki hedef yılı yolcu inen-binen sayıları dikkate alınmalıdır. 4.1.1.4. Tip Kesitler Hat üzerinde yer alması muhtemel; yarma, dolgu ve hemzemin yapıları, delme ve açkapa tünelleri, köprüler ve viyadükler, acil kaçış ve acil geçiş yapıları, havalandırma yapıları, drenaj pompa istasyonları, yaya alt ve üst geçitleri, karayolu alt ve üst geçitleri için gabari ve sistem tanımı amacıyla tip kesitler üretilir. Tasarımlar, Türk Standartları ve Uluslararası Standartlar doğrultusunda, metrik sistem kullanılarak hazırlanır. 4.1.1.5. Enerji Kaynağı ve Elektrifikasyon Raylı Sistemler için mühendislik, işletme ve donanım kriterleri çerçevesinde uygun voltaj seçimi yapılmalıdır. Sisteme ait; tasarım kriterleri, güç gereksinimleri, güç kaynakları ve trafo merkezinin yerleri, güç dağıtım sistemi bölümleri tanımlanmalıdır. 4.1.1.6. Sinyalizasyon ve Haberleşme 4.1.1.6.1. Sinyalizasyon Raylı Sistemler için mühendislik, işletme ve donanım kriterleri çerçevesinde, Türkiye koşulları ile uyumlu bir sinyalizasyon sistemi belirlenmelidir. Bu kapsamda, sisteme ait; işletme altında iki dizi arasındaki minimum işletme aralığı, hat boyu tren denetleme-kontrolkoruma yöntemleri, sinyal tipi, tehlike durumunda sistemin durdurulmasına yönelik mekanizma, merkezi kontrol sistemi, ışıklı göstergeler, yol verme sinyalleri, sistemin diğer sistemlerle entegrasyonu, depo alanı kontrol ve sinyalizasyonu tanımlanmalıdır. 4.1.1.6.2. Haberleşme Raylı Sistemler için mühendislik, işletme ve donanım kriterleri çerçevesinde, Türkiye koşulları ile uyumlu bir haberleşme sistemi belirlenmelidir. Bu kapsamda, sisteme ait; yerel sistem telefonları ile koordinasyon ve bağlantı, yol kenarı ile merkez arası haberleşme, dizi ile merkez arası haberleşme, dizi içinde haberleşme, trenler arası haberleşme, istasyon anons sistemi, acil müdahale kuruluşlarıyla haberleşme sistemleri tanımlanmalıdır. 4.1.1.7. Ücret Toplama Sistemi Raylı Sistemler için mühendislik, işletme ve donanım kriterleri çerçevesinde, Türkiye koşulları ile uyumlu bir ücret toplama sistemi belirlenmelidir. Sistemle ilgili tanımlama yapılmalıdır. 4.1.1.8. Araçlar Sistem için önerilecek araçlar bugünkü ileri teknolojiyi kapsayacak ve gelecekte olabilecek teknolojik ilerlemelerin uygulanmasına olanak vermelidir. Ancak sistemin, bu alanda performansı ve çalışma karakteristikleri uygulamada kanıtlanmış teknolojileri kullanması gerekmektedir. 42 Güncel teknolojiler göz önünde bulundurularak, ulaşım etütlerinden elde edilen yolcu talep tahminleri, belirlenmiş tasarım kriterleri ve güç talebi verileri değerlendirilerek araç işletmeciliği önerileri hazırlanır. Öneriler hazırlanırken üç ana konu üzerinde durulmalıdır; Hizmet saatlerine uygun sefer aralıkları ve dizi sayıları Ücret toplama sistemine uyumlu araç yükleme ve boşaltma yöntemleri Donanımın işletme açısından uygun kullanımı 4.1.1.9. Kontrol Merkezi, Depo Tesisleri ve Atölye Binası Belirlenecek ihtiyaçlar doğrultusunda, depo tesisi ve atölye amacıyla kullanılacak yerler tespit edilir. Bu tespit esnasında, halihazır arazi kullanımı, imar planları, kamulaştırma durumu, kent Ulaşım Ana Planı incelenmelidir. Çeken çekilen araçların depolanması, onarımı, denetimi ve bakımının temini için gerekli olan atölye ve depolar ön/kesin projelerin geliştirilmesi kapsamına dahil edilir. Atölye ve depo tesislerinin ön fonksiyonel planlarının geliştirilmesi Varsa tali istasyon yeri de öngörülerek depo alanı büyüklüğünün belirlenmesi Bakım atölyeleri, ambarlar, yol makineleri ve servis sistemleri yerleşimlerinin belirlenmesi Araçlar için yeterli sayıda geceleme hattı sağlanması ve depo trafiğinin düzenlenmesi 4.1.2. Raylı Sistem Hattı Fizibilite Etüdünün Hazırlanması Ulaşım Ana Planı hazırlandıktan sonra, plan kapsamında kavramsal düzeyde teknik, ekonomik ve mali yapılabilirliği analiz edilerek öngörülen raylı sistem yatırımlarından öncelikli olandan başlamak üzere, yapımına karar verilen raylı sistem hattının hazırlanacak fizibilite etüdü Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Altyapı Yatırımları Genel Müdürlüğü esaslarına uygun olarak hazırlanır. Projenin ekonomik ve mali uygunluğunun değerlendirilmesi için ulaşım modeli de dahil olmak üzere çeşitli verilerden yararlanılır. Önerilen raylı sistemin hizmet edeceği yolculuk tahminleri, Ulaşım Ana Planı çalışmaları sırasında kullanılan ulaşım modeli sonuçlarından elde edilir. Yatırım giderleri, keşifler, işletme, bakım ve onarım giderleri ise mühendislik etüt ve proje çalışmaları sonucunda hesaplanır. Son yıllarda kentlerimizde ve diğer ülke kentlerinde uygulanmış, ya da uygulanmakta olan raylı sistem projelerindeki finansman kaynaklarının temin koşulları dikkate alınarak, belirlenen finansman senaryolarına dayandırılan gelir ve gider analizleri yapılır, projenin mali ve ekonomik performansı değerlendirilir. Bir yatırım projesi veya fizibilitesi için sistemin işletmeye geçtikten sonra sürdürülebilirliğinin sağlanması önemlidir. Proje tamamlandıktan sonra proje hedeflerinin kendi yarattığı fonlarla varlığını sürdürmesi gerekmektedir. 43 Raylı Sistem Hattı Fizibilite Etüdünün başlıkları aşağıdaki gibi olmalıdır; Projenin Tanımı ve Kapsamı Projenin Teknik Özellikleri Proje Giderleri Proje Gelirleri Projenin Mali ve Ekonomik Değerlendirmesi 4.1.2.1. Projenin Tanımı ve Kapsamı Fizibilite Etüdünün bu bölümünde projenin amacı, kapsamı ve organizasyonu, çalışma yöntemi tanımlanır. Raylı Sistem Projesinin adı, amacı, türü, teknik içeriği, bileşenleri, büyüklüğü, uygulama süresi, uygulama yeri veya alanı, projenin etkilediği diğer ulaşım türleri ve projeye etkileri, sistemin hedef aldığı kitle ve/veya bölge, proje sahibi kuruluş ve yasal statüsü, yürütücü kuruluşa ait bilgiler bu bölümde yer alır. Projenin özelliklerine ve genel yatırım projesi olma yönünde taşıdığı kriterlere göre bilgi sunumu da bu ölçüde özellikli ve detaylı olmalıdır. 4.1.2.2. Projenin Teknik Özellikleri 4.1.2.2.1. Sistem Seçimini ve Güzergâhını Belirleyen Kriterler Kentin mevcut Ulaşım Ana Planı varsa yapımı planlanan raylı/kablolu sistemin türü ve hattının geçeceği güzergâh; kentin gelecekteki nüfus gelişimi, Ulaşım Ana Planında öngörülen raylı/kablolu sistem hatlarının öncelik sıraları ve hedef yılı bazında tek yöndeki zirve saat yolculuk talepleri dikkate alınarak seçilir. Kentin bir Ulaşım Ana Planı yoksa öncelikle idarenin bu planı hazırlaması ve plan öngörüleri doğrultusunda raylı/kablolu sistem yatırımı kararı alması gerekmektedir. 4.1.2.2.2. Projenin Teknik ve İşletme Özellikleri Hattın Tanımı Güzergâhı, yaklaşık uzunluğu, durak/istasyon sayısı, tipleri, yerleri ve aktarma özellikleri, depo ve atölye sahası özellikleri, dizi aralığı, bir yönde yaklaşık yolcu/saat taşıma kapasitesi, bir dizinin yolcu taşıma kapasitesi vb. bilgiler yer alır. Hız ve Dolaşım Süresi Ana hat üzerinde maksimum teorik işletme hızı; ticari hızı, bir aracın başlangıç noktasından hareket edip hat sonuna kadar bütün ara istasyonları geçerek varış noktasına erişmesi ve buradan geri dönerek tekrar yeni bir sefere başlamak üzere, başlangıç noktasına varması ile oluşan dolaşım süresi hesaplanır. 44 Hizmet Saatleri ve Sıklık Yıllık araç kilometresi ve bakım gereklerinin oluşturulması için bir ön işletme planı hazırlanır. Buna göre; sistemin hafta içi, hafta sonu ve tatil günlerinde işletme saatleri, gün içinde işletme programının değişimi ve bu programın yaz ve kış dönemlerinde günlere göre farklılaşması, ulaşım etüdü ve işletme özellikleri esas alınarak belirlenmelidir. Teknik Donanım Sistemin teknik donanımı ile ilgili aşağıdaki başlıklardaki bilgiler vb. verilmelidir; Hat Üst Yapısı Trafo Yapıları İstasyonlar/duraklar Depo Sahası ve Atölye Elektrik Tesisatı Elektrifikasyon Sinyalizasyon Kontrol ve İletişim Ücret Toplama Katener Sistemi Araçlar Yapım ve İşletmeye Alma Programı Mühendislik çalışmaları sonunda elde edilen projeler ve sistem özellikleri dikkate alınarak projenin uygulanması için inşaat, elektromekanik imalat ve montaj işleri, araç alımları ve işletmeye açılması ile ilgili bir iş programı hazırlanır. 4.1.2.3. Proje Giderleri Projenin toplam yatırım tutarını oluşturacak kaynaklar iki grupta toplanır: Sistemin kurulabilmesi için gerekli kaynaklar (sabit yatırım) Sistemin işletilebilmesi için gerekli kaynaklar (işletme sermayesi) 4.1.2.3.1. Yatırım Giderleri Proje kapsamında yer alan yatırımların parasal değerleri ulaşım etüdü kapsamında gerçekleştirilen mühendislik çalışmalarındaki proje ve keşiflere dayanmaktadır. Yapılan iş programı çerçevesinde projelendirme, inşaat, satın alma ve montaj işlerinin yıllara dağılımı; her kalem için ithalat ve gümrük vergileri dahil tüm vergiler ile bilinmeyen giderler dahil olacak şekilde belirlenerek, bu dağılım sonucunda yıllar itibariyle gereken kaynak miktarları bulunmaktadır. 45 4.1.2.3.2. İşletme Giderleri Raylı toplu taşım işletmesinin işletme gider kalemleri olarak; Proje döneminin tüm yılları için, işletmenin hat, kontrol merkezi, istasyon, depo ve işlik alanları işletme personeli gereksinimi ve idari yapılanması ve tüm personele yapılacak ödemelerin yıllık toplamları belirlenir. Her yıl yapılacak sefer sayısı, sefer başına yapılacak araç km ve araç km başına elektrik tüketimi ve birim tüketim değerlerinin çarpımı sonucu yılık hareket enerjisi tüketim bedelleri elde edilir. Ayrıca hat, kontrol merkezi, istasyon, depo ve işlik alanlarındaki toplam kullanım enerjisi maliyeti de enerji giderlerine dahil edilmelidir. Enerji giderleri ve personel giderleri toplamının belirli bir oranında kırtasiye, ücret toplama giderleri, sigorta, vergi, faiz gibi harcamalar için diğer giderler kalemi oluşturulur. Ayrıca, toplam işletme giderinin belirli oranında beklenmeyen giderler kalemi de eklenerek yıllara göre toplam işletme giderleri elde edilmelidir. Sistemin işletmeye açılışından başlayarak yıllar içinde artan yolcu sayıları ve filoya eklenen dizilerle hedef yılına kadar gerekli işletme girdileri ve maliyetleri yıllık olarak belirlenir. Bu maliyetler hesaplanırken özellikle mevcut raylı sistem işletmelerinden elde edilen işletme maliyet düzeyleri dikkate alınacak ve yıllar içinde artan yolcu sayısı ve servis özelliklerine göre değişen yıllık giderler hesaplanmalıdır. Ulaşım modelinin bulguları, öngörülen raylı sistem hattında en çok yolcunun zirve saatlerde hangi istasyon/duraklar arası hat kesiminde olacağını gösterecektir. İşletme sıklıklarının bu kesiminin yolcu yüklerini karşılayacak düzeyde belirlenmesi ve hat bütününde bu sıklıkla işletmenin sürdürüleceği kabulü ile, işletme giderlerinin hesaplanmasına baz oluşturan en çok yolcu ve gereken sefer sayıları yıllara göre hesaplanır. 4.1.2.3.3. Bakım ve Onarım Giderleri Sabit tesislerin ve araçların yıllık bakım giderleri, bunların satın alma ve/veya yapım değerinin bir yüzdesi olarak hesaplanır. Projenin işletme döneminde raylı sistem araçlarının periyodik bakımları, ağır bakımları ve onarımları için yapılan harcamalar, hat ve bina işleri ile ilgili tüm iş kalemlerine ait bakım ve onarım giderleri tüm işletme dönemi için hesaplanmalıdır. 4.1.2.3.4. Amortisman Giderleri Projenin etüt, proje ve kontrollük giderleri, beklenmeyen giderler, altyapı aktarımı, binalar ve istasyonlar, hat yapısı dahil olmak üzere tüm inşaat işleri ve yapıları, raylı sistem ve hat bakım araçları, tüm elektro-mekanik sistemleri, ray ve makas vb. ömrünün kaç yıl olduğuna dair kabuller yapılarak amortisman giderleri hesaplanır. 4.1.2.3.5. Finansman Giderleri Projenin uygulanması için gerekli mali kaynakların sağlanmasına yönelik olarak çeşitli finansman senaryoları hazırlanarak değerlendirilir. Mali değerlendirme, Türkiye’de son yıllarda gerçekleştirilen ve gerçekleştirilmekte olan benzer projelere sağlanan kredilerin koşulları ve uluslararası finansman uygulamaları dikkate alınarak geliştirilmelidir. 46 Finansman senaryosu farklı finansman kaynaklarından oluşabilir. Bu kaynaklar; Yatırım öz kaynakları ve işletme sermayesini, Yurt içi kaynaklardan (bankalardan) temin edilen, genellikle inşaat işlerinde kullanılacak ticari kredileri, Yatırım giderlerinin araç dışındaki elektromekanik kısım giderlerini karşılamak için uluslararası yatırım bankaları, ya da diğer ülkelerin devlet ihracat kredilerini (soft loan, exim kredisi), Raylı sistem araçlarının satın alınmasında kullanılacak, genellikle yurt dışından sağlanan ticari araç satın alma kredisini, İşletmenin ilk yıllarındaki işletme açıklarının karşılanmasında ve kredi geri ödemelerinde kullanılmak üzere ticari bankalardan sağlanacak “köprü kredi”lerini kapsayabilir. 4.1.2.4. Proje Gelirleri 4.1.2.4.1. Yolcu Gelirleri Raylı sistem yolcu gelirlerinin hesaplanmasında ulaşım modeli ile hedef yıllar için bulunan zirve saat yolcu sayısı ve bir yolculuk karşılığı alınacak bilet ücreti kullanılır. Ulaşım modeli ile hedef yıllar için bulunmuş olan raylı sistemin taşıyacağı zirve saat yolcu sayılarının arasındaki fark orantılı bir şekilde dağıtılarak, enterpolasyonla ara yıllar yolcu sayıları belirlenir. Zirve saat yolcu yükleri, ulaşım modelinde kullanılan, zirve saat payı değerleriyle ilişkilendirilerek günlük yolcu sayıları elde edilecek, bulunan günlük yolcu yükü mevcut verilerin değerlendirilmesiyle ulaşılan tam gelir günü/yıl katsayısı ile çarpılarak yıllık yolcu sayıları hesaplanır. Yolcu taşıma ücretlerinin belirlenmesinde, mevcut uygulamalar ve eğilimler gözetilmelidir. Tam yolcu bilet ücretinin farklı ücret tiplerine göre olması halinde yolcu sayısındaki artma ve eksilmeler, bununla orantılı olarak gelirdeki ve proje performansındaki değişmeler ayrıca duyarlılık analizlerinde değerlendirmeye alınmalıdır. 4.1.2.4.2. Kira Gelirleri Raylı sistem istasyonlarında çok veya sınırlı miktarda ticari alan (büfe, dükkan vb.) yer alabilme durumuna göre, bu alanların kira gelirleri, analizlerde dikkate alınabilir veya gereken düzeylere ulaşmadığında, nakit akışlarında ihmal edilmesi söz konusu olabilir. 4.1.2.4.3. Reklam Gelirleri Proje kapsamında gelir dönemi boyunca istasyonlarda düzenlenen reklam alanlarına alınabilecek reklamlardan sağlanacak gelir miktarını bulmak için mevcut raylı sistem işletmelerinin reklam gelirleri dikkate alınabilir. 47 4.1.3. Projenin Mali ve Ekonomik Değerlendirmesi 4.1.3.1.1. Mali Analiz Projenin ticari karlılığının değerlendirildiği mali analiz yapılırken, projeler bazında hazırlanacak keşif ve metrajlar doğrultusunda yatırım bedelleri hesaplanır. Yatırım gelirleri; bilet gelirleri, reklam, kira ve ortak geliştirme projeleri bazında, giderler ise; inşaat, işletmeye alma, işletme ve bakım bazında yıllar içinde değerlendirilir. Yatırım bedelinin geri ödenmesi farklı koşullar altında incelenmeli; yatırım, işletme ve bakım için gerekli kaynakların yanı sıra, iç ve dış kaynaklardan temin edilecek fonların maliyetleri ve geri ödemeleri de nakit akışında belirtilmelidir. Yurtiçi ve yurtdışı kaynaklardan sağlanacak kredilerin geri ödeme, faiz ve komisyon gibi masrafları detaylı olarak incelenmeli ve farklı kredi kompozisyonlarından oluşan çeşitli finansman paketi alternatifleri dikkate alınmalıdır. Bu değerlendirmelerde kullanılacak kabullerde güncel projelerde uygulanmış oranlar ve sürelerin kullanılması projenin değerlendirilmesini kolaylaştıracaktır. Mali analizde, Mali İndirgenmiş Fayda/Maliyet (FB/C), Mali İç Verimlilik Oranları (FIRR), Mali Net Bugünkü Değer (FNPV), Geri Ödeme Süresi gibi göstergeler ayrı olarak hesaplanmalı, inşaat programında, maliyetlerde ve finansman koşullarında olabilecek değişmeleri kapsayan değerlendirmelerle girdi değişikleri dikkate alınmalı, yatırımın çeşitli kabuller karşısındaki duyarlılığı test edilmelidir. 4.1.3.1.2. Ekonomik Analiz Projenin mali yararlarının yanı sıra, doğrudan mali kazanç sağlanmamakla birlikte ülkeye, kente ve ulaşım sistemine sağlanan bazı yararların da değerlendirmeye alındığı ekonomik analiz sonucunda, kent ulaşım sistemi bir bütün olarak ele alınmalı, proje yararları ve maliyetleri, kamuya faydaları açısından değerlendirilmelidir. Temin edilebilen gölge fiyatlar kullanılarak, kent-bölge-ülke ve ekonomik kazançlar göz önünde bulundurularak değerlendirme geliştirilmelidir. Kent geneli ulaşım sisteminde oluşabilecek yatırım, işletme ve bakım kazançları ile beraber yolcu zaman kazançları, kaza azalması sonucunda ortaya çıkan kazançlar, çevreye olumlu etkiler mümkün olduğunca parasal değerlere çevrilerek analize ilave edilir. Ekonomik Analizde; Ekonomik İndirgenmiş Fayda/Maliyet (EB/C), Ekonomik İç Verimlilik Oranları (EIRR), Ekonomik Net Bugünkü Değer (ENPV) gibi göstergeler ayrı olarak hesaplanmalı, girdi değişikleri dikkate alınmalı, farklı girdi setleriyle duyarlılık analizi yapılmalıdır. Ölçülebilen Yararlar Projenin nakit akışlarını doğrudan etkilemeyen proje yararlarının bir kısmı, daha kolay bir değerlendirme yapılabilmesi için parasal değerlere dönüştürülebilir. Ekonomik Analizde dikkate alınması gereken bu tür ölçülebilen yararlar; Karayolunda Trafik Güvenliğinin Artması ve Kazaların Azalması 48 Yolculuk Süresi Kazançları Akaryakıt Tüketimindeki Azalma Karayolu Yatırım Giderlerinde ve Bakım Onarımındaki Azalma Otobüs İşletme Giderlerinde Azalma Ölçülemeyen Yararlar Projenin hayata geçirilmesi ile ortaya çıkabilecek fakat parasal değerlere dönüştürülemeyen çevreye verilen zararların azalması (hava kirliliği ve gürültüdeki azalmalar) gibi çeşitli yararlar da bulunmaktadır. Çoğu niceliksel olarak tanımlanamayan bu yararların, değerlendirmelerde sadece niteliksel olarak dikkate alınması gerekmektedir. 4.1.3.1.3. Duyarlılık Analizi Duyarlılık analizi projenin nakit akımlarını etkileyen etkenleri tespit etmek ve projelerin faktörlere göre nasıl değiştiğini ölçmek amacıyla yapılmalıdır. Projenin temel varsayımlarını oluşturan temel göstergelerde (yolcu gelirleri, yolcu sayısı tahminleri, indirgeme oranları vb.) değişiklikler yapılarak nakit akımları tekrar hesaplanarak karlılığın hangi etkenlere bağlı olduğu ortaya çıkarılır. Buna göre mali ve ekonomik analiz yapılırken projenin baz senaryosu yanında değişik tahminler sonucunda yeni senaryolar oluşturulmalı ve fizibilite sonucunun farklı senaryolar sonucunda nasıl değişiklik gösterdiği ortaya çıkarılmalıdır. 4.1.3.1.4. Sonuçların Değerlendirilmesi Yapılan mali analiz sonucunda projenin, işletme gelirlerinin işletme giderlerini karşılayıp, proje için sağlanan kredileri ve tüm yatırım giderlerini proje analiz dönemi içinde geri ödeyebildiği gösterilmelidir. Önerilen finansman senaryosu ile projenin İç Karlılık Oranı, yatırımın uluslararası piyasadan temin edilebilecek kredileri geri ödeyebileceğini ortaya koymalı, sosyal ve ekonomik yararları da ağırlıklı olan bir kamu yatırımından beklenen düzeyin üstünde bir mali performans göstermelidir. Kredili senaryoda projenin Net Bugünkü Değeri ile Net Fayda/Maliyet Oranının projenin mali yapılabilirliğini vurgulaması gerekmektedir. Bir başka analizde indirgeme oranının ve yolcu başına gelirin sabit tutulması durumunda, ayrılan amortismanların işletme döneminde bir yatırım aracı olarak kullanılması ve bu fonlara faiz işletilmesi durumunda, faiz oranlarına bağlı olarak, projenin gelirleri ve dolayısıyla mali performansının daha üst düzeylere çıkması sağlanmalı ve İç Karlılık Oranı yükselmelidir. Parasal değerler dışında, zaman kazancı, kazaların azalması, karayolu yatırım ve bakım giderlerinin azalması, otobüs yatırım ve işletme giderlerinin azalması gibi birçok alanda paraya çevrilebilen yüksek düzeyde yararları bulunan yatırımın ekonomik değerlendirmesinde daha da yüksek değerlere ulaşılmalıdır. Finansman senaryosunu gözeten ekonomik analizlerde projenin İç Karlılık Oranı, Net Bugünkü Değeri ve Fayda/Maliyet Oranı yukarıda belirtilen beklenti düzeylerinin altında olmamalıdır. 49 Trafik sıkışıklığının azalması, kentin Nazım Plan kararlarına uygun gelişimi, tüm kentli kesimler için istedikleri yere kolay ve eşit bir erişim sağlanması gibi parasal değerlere çevrilemeyen proje yararları da dikkate alınarak yatırımın mali ve ekonomik yapılabilirliği mümkün kılınmalıdır. 50
