Osmanl `dan Cumhuriyet`e Ge i S recinde Adab

Osmanl `dan Cumhuriyet`e Ge i S recinde Adab

G
231. SAYIMIZLA MERIIABA,
z
ffi
"Addb-rmua5eret",
dosyakonumuz
2jr.sayrmlzda
Dosyayazllarr
Tunq
Ya5ar.
Fatma
editori.i
dosya
erken
Osmanh'dan
oncesi
modernlesme
geligmeleri
kadarbu alandaki
Cumhuriyet'e
Osmanh'da
mercekaltrnaahyor.Dosyadan,
oncesindeddAb-lmua'ereteonem
modernlegme
verilsebile bu konudakikurallarrnmerkezibir
ziyadeinsaninsanailigkiler
yonlendirmeden
yoluylayayglnlattlglnl,
amaI9. yiizyrldameselenin
ele
bir
esash
daha
sekilde ahndrirnrve bu
konudakikurallanhalkatanrtmakigin kitaplar
birlikte
gortiyoruz.Cumhuriyet'le
basrldr!rnr
"devrimleri"
krhkkryafetkonusundayaprlan
yeni rejimin6dAb-rmuA;eret
de drigiinrirsek
konusunudahada ciddibir 5ekildehalkaanlatma
AdAb-tmuAgeret
qabasrna
girdiiini; Osmanh'da
kurallannrn"modernliiingereiidir,isteyen
sunulurken,
ozendirilerek
alsrn"mantrfiryla
yapma
olanalt
pek
de
segim
Cumhuriyet'te
konduiunu
toplumunontine
brrakmadan
soyleyebiliriz.
gokilginqbir konuyuele
Adil Baktraya
"toplumsal
erkekler'.Biyolojikolarak
ahyor,
kadrnolan bu insanlartoplumsalko;ullar
neticesinde(giivenlik,mirasvs.)erkekolmayt
kadtnlara
makalesinden
segiyorlar.Baktraya'nrn
yolunuaganerkekegemen
erkekleqmenin
bu insanlaraaynryolu
toplumsalkogullanmanrn
yani
kadrnolmayroliim
tekrar
tersinekat etmeyi,
kapatttflnt oireniyoruz.
cezasryla
ismailKara'nrnmakalesifeyhiilislamMustafa
Rtza
SabriEfendi'ninsrirg0nkoSullartnda
Tevfik'eyazdrlriki mektubuele altyor.Kara'ntn
da belirttigigibi silrgiinkogullanve Ankara'ntn
tacizleri,MustafaSabriEfendi'ninmektuplarda
MustafaKemalhakkrndaoldukgasert ifadeler
yol aqtyor.
kullanmasrna
Ali BirinciToplumoalTarih'een son Io6' sayrda,
Ekimzooz'de"U9Husus"ba;lrir ile kiiqtikbir
not ile katkldabulunmug.Birinci'ninMart
"siyasetMeydanlnda
Bir $air,
zor3saytmtzdaki
yagadrir
yazrsr
donemde
H0seyinKAmi"baghkh
muhalifbir isim
giirleri,oyunlanve yazrlarryla
olaraktantnanHtiseyinKAmiile ilgilibilgilerimizi
kimi yanh;larr
genigletiyorve onun hakkrndaki
KegkeAli BirinciIoplumoaI Tarih'e
dtrzeltiyor.
dahasrkyazsa.
rizere.
Nisan'dagdniSmek
Ahmet Akqit
OA
>-!
t\l
GO
+(}
I
E
nixn-i raxip:
gi.inleri
Pazartesi
r5gundebir 94.9AqrkRadyo'da
Fikr-iTakipprogramtnda
r;.3oda yayrnlanan
4 Yart zor31eMuratKoralturku. rBYart zot3'te
ag:r.tioruz.
FatmaTuneYa-sar't
Peri Efe-Ahmet AkSit
DAN
a 4 L' LLLIIETRATION'
SE9MELER
/ft
MUCADELE
4d
MILLI
u
.
.
DONEMINDEKI
izrnniNi
sUREMEDicit"liz
isrApI
Hazrrlayan:EdhemEldem
@6 osr'{aNLIBAsININDA
YUZYIL 6NCNBU AY
KONGRELERi
Mete Tungay
Hazrrlayan:EmelSeyhan
/ 0 trm-rmNgols PfRousE:
uNivnnsirn,cAMivE gARtI
R 7 l -./r))o 2
a)t "
DOSYA:
AoAn-l MUASERET
ARASINDA BEYAZIT MEYDANI
NE KAMUSALALAN,
NE MEYDAN
Berat SeEkinDemirok
il2
$2
ALi sAiM
snn cALATA'DA
UrcnN xoNnnnaNsl:
rUmivr'nE
KORUMA,
VE
RESTORASYON
MiMARLIK TARiHi
Demirok
BeratSeckin
il$
Editdr: FatmaTunq YaSar
ranini YAPANvE YAZAN
KADINLARINANILARINI
KURTARMAKiCiN
FSM'NiS/E
25 YIL SONRA
YENiDEN BAKMAK
crg ooNEMosMANLI
ADAB-IMUASTRTT
LITERATURU
FatmaTungYa5ar
conr
6O on"ro rqinHnr'e
KOZMOPOLiT
YASAMAYI
BILMEK
CanEylip [ekig
ln /n
tOtOeasr'aeervNci
rUrri
cozUNonn
siuavi'NiN
OSMANLISON
DONEM
AoAsvr
TESRiFATANLAYI'I
NeclaAkgdkqe
FatihTetik
20
iri KADININEKsiKKATAN
TUHAFHiKAYEtERi
ASKERAY$E,
HANIM
HANKO
''TOPLUMSAL
VE
ERKEK''LER
Adil Baktraya
2E
gEvHurisLAM
MUsTAFA
SABRiEFENDi'NiN
vlZUdl ixi
RrzATEVFiK'E
MiiHit{ MEKTUP
HirArEr MESELESi
VE I5O'LiKLERiN
inrienrLARINA
DAiR
I s m a i lK a r a
34 HiL L-i r.HMEn,
$,2
/$,
rsnuwrH cEVDET'iN
VT
MUKTMMTL
RSSiMriAnAn-t
MUA$tRtrRtHBtRi
Nevin Merig
E/ or"o*rr rurrunuNor
ondigrNsornAAoAsI:
ALATURKAALAFRANGA
irirnMi
OzgeSamancr
EE iN^tta"IsrncirrvrN
VE ONU
BEDENLER
RUHLAR:
YUKSELTECEK
I93O'LARDA
AoAs-I MUA$EREr
VE YUSUF
ESIRLER
AK9URA
KiTAPLARINDA
KADIN iMCNSi
Esin
Taylan
TrilinUral
sivxzr MEYDANINDA
BiR.SAiR
94 cFSA\r'NiN
HUSEYINKAMI
9IZIMIYLE
IAZAR'INDIRIII'I
Ali Birinci
ZerrinirenBoynudelik
Hazrrlayan:
(}4
*
JANDARMALAR VE
KESIK KAFALAR
F
e
tdhem tldem, I'illustration'un
z8 $ubat tgq tarihli
nilthqtmdayer alan ue
Rumeli'deki uah4etikonu
edinenJ azrJr delerlendirgor.
i
N
=
E
F
J
=
o
O
F
ffiffi
v2
SALT GALATA'DA
ALi sAiM UrcEN
KONFERANSI
BeratSegkinDemirok,
SALT
Galata'da,8 $ubat
Cumagilnii gergekle4tirilen
konferandta6ne gkan
konulan aktardr
IT F
lI" h
4g
FrMiNisl'E
2t Y.rLsoNRA
YENIDENBAKMAK
NeclaAkgdkge
yilIart
rg87-rggo
dra\LndaT sayrywlmlanan
Feministdergiaininz5 ytl rcnra
Kadm Killtilr lleti4im vakfit
t arafmdan y apil an t rykLbaatm
uetileaiyled1nemive dergiyi
delerlendiriyor.
48
I'{TTE.TUN9AY'DAN
IKI KITABIYAT
YAZISI
g4
giZiruiyrr
CESART'NiN
LAZAR'LN
OiniLiSi
Zerrin lren Boynudelik,
juhanna incili'nde ida'nm
mucizeleriaraamdaen
)nemlilerindenbiriti olan
Lazar'rn Diri ligi olay tnt
Ceaari' nin giziminden aktar ryor
ve ayrmtilt bir analiz 6unuyor.
Metin Hillagii'niln isl6m
Birliii ve MustafaKemal
ueAhmetDemirel'inTek
Partinin iktidan. Trirkiye'de
Segimlerve Siyaset(tgz3-t946)
kitaplarmm kritigi.
w
tlt.f-llsar
!.fr
=i
TA.RTE
)e.gisi
.a| | :v|5
rrriff YATGI
rute
sariri
-a: i;utoilu
nrir\r/vrxl
:t.14==:
Degimen
,it€.. \o: t;
+':.:. icrenhrrl
:::
:
02 02
Er-cihrakfi.org.tr
YAYIN KURULU
Mehmet0. Alkan,Adil
Baktraya,Murat Belge,
FatmagrilBerktay,B0lent
Bilmez,AydanQelik,
Dogantetinkaya, Esra
Danacrollu,
EdhemEldem,
Ahmet Ersoy,Nurten
Grirboqa,Murat GaivenC,
MehmetHacrsalihoglu,
VangelisKechriotis,Murat
Koraltrirk,ElCinMacar,
MustafaH. sayar,
irvin CemilSchick,
Canaylahin, Oluz Tekin,
TanerTimur, ZaferToprak,
MeteTungay,NuranYrldrrrm
YAYrN KooRDiNATdRii
Rauf Kosemen
s. YAzritLERi MiiDiiRii
vE YAYIN ydnrrurli
Ahmet Ak$it
vavrN vdnrr}rnNi
YARDIMCISI
Berkay Ktigi.ikba5lar
nroexsiyoN
vr oiizrrri
Eyiip Yrldrrrm
DERG|vE
KAPAK TASARIMI
Rauf Kosemen
KAPAK UYGULAMA
Aysel Kazrcr0zalp
sryra usemu/
BAsKr rARiHi
UYGULAMA
Mart 20rJ
AyselKazrcr
Ozalp
DAdITIM
irrrigiu
Drinya Siiper Dagrtrm
(oztz)5ry5z35
(oz16)68r 18oo
(Dahiliril
YAYrN
rtiRfi
(oztz)5t154oo (Faks)
Yerel Slireli Yayln
aaksitatarihvakfi.org.tr
bkucukbaslaratarihvakfi.org.tr
.lrtxln-a rrusirciridi
BASKI
G.M.Matbaacrhk
ve
TicaretA.5.
roo.YrlMah.MAS-SiT
r. CaddeNo:14204
iSTANBUt
Tel:.9o (2r2)629oo z4
(qrz) 424o5 to
\o3t2) 424 oo 50
ABoNELiK
Tarih Vakfr
(ozrz) 5zz oz oz (J5,)
(oztz) 58 54 oo (fax)
BIR YILLIK
ABONE
nnorri
85,ooTL.
@
Topiumsal
TarihYazr
ltleri'nden ve ilgili yazardan
izin allnmakslzlnallntl
yaprlamaz. izin qertevesinde
yaprlacakailntllarda
ToplumsalTarih'in ilgili
saylslnl ve yazar ismini
belirtmek zorunludur.
3
ffiR
}omanlr'dan Cumhuriyet'eGegipSrirecinde
t
a .^^'a
N
=
r .
)
Adfib-$Muff*eret
roir6n:
=
J
c
O
F
FATMAruNg YATAR
rddb-rmu65eret,
en genelanlamda
birbirleriyle
ve igerisinde
:nsanlarrn
rulunduklarrtoplumlaolan mrinasebetlerinibelirleyensosyalnorm,ar manzumesi
olarak tanrmlanabi.ir. Kelimeanlamritibariyle6ddb-r
nudgeret "iyi geginmeninyollan"
lemektir.KavramrnFransrzcasr
olan
'squoir
uiure", "yatamayrbilmek"
anlamrnagelir. IbrahimHilmi, bir
adib-r mudgeretkitabrna"Yagamayr
lilmek" baghirylayazdrir onsozde
igro) "lnsanlannen gok muhtaq
:lduiu, fakaten az bildiii tey yata:naktrr.Insanher suretleyalayabilir.
. akatinsanca,medenibir insangibi
'.'atamayr
bilmeken mngkrilbir ittir.
geginmek
yagamak
. ransrzlar,
demek
ri:e(ildir derler.AdAb-rmuAgerete
:vet elmeyen,terbiye-iiqtimaiyeye
:nazharolamayanbir millet de yagr..'orad olunamaz."
der.
olarakyer alan AdAb-rmuAgeretin
"yatamayr
bilmek"olaraktarifedildiii ve "glindelikhayatrnpratik bilgisi"
olarak kalemeahnan rehber kitaplara baghkolduiu bu sureg,pek gok
agrdan
incelemeyi
haketmektedir.
Ote yandanJohnKasson'rn
ifadeettili rizere"AdAb-r
mu6geretigahgmak
denizdetuz aramakgibidir:izler her
yerdedir,fakatgabalarrbogagrkartacakkadarincelmigtir".0smanh'dan
Cumhuriyet'egegigsiirecindehayat
Iarztnll:,ve Addb-rmuAgeretinnasrl
degittiginikonu alan bir gahgmada,
yayrnlardan
maddikiiltrlrevarlncaya
qok
geni5bir kaynakyelpazesi
kadar
mevcuttur.Ad6b-r mui'eret kitaplarr bagtaolmakiizere,siireli yayrnlar, giinltikler,hattat.lar,romanlar,
ev egyalan, mutfak malzemeleri
ve hatta mimariboyle bir gahgmaya kaynakolabilir. Ote yandanbu
ikinciyarrsrndan
itibaren dosyada,Osmanh'dan
Cumhuriyet'e
9. ytizyrhn
6dAb-rmu6geret gegig siirecinde toplumsal pratik
lsmanLdrinyasrnda
hatrrrsayrlrrbir anlamrndaAdAb-rmudqeretinna.,e ilgili meselelere
qok
oldulunu,
.,giartltr
sayrda
idAb-r srl deiigtiiinden ziyade,bu suregte
::ru6geretkitabr yazlldrirnr,roman- AdAb-rmuAgeretintanlmlnrn,refe.ar ve srireli yayrnlardabu konuya ranslarrnrn
ve hedefkitlesininnasrl
:iraflrca yer verildiginigorr"iyoruz. belirlendiii,6ddb-rmuAseret
ile ilgili
ge.\sLnda,AdAb-rmuAgeretr9. yriz- telakkilerin
hangiesaslar
r"izerine
.rldaortayaqlkmrgyeni bir kavram killendiii,toplumunfarkhkesimleriielil. Ancakbu yuzyrhnsonundaOs- nin AvrupaAdAb-r
mu6geretiile nasrl
nanh giindelikhayatrve yazrnrnda yuzlettigi veya uzlagtrfrsorularrna
iavramln poprilaritesiniartrrdrirve cevaparanmaktadlr.
idAb-rmu6'ereteriayetetmeninher
:amankindendaha{azlaehemmiyet Dosyadakonu, iki nokta-i nazar<esbettigianlagr|yor.Bu dosyanrn dan ele alnryor. Bunlardanilki aramacr,"Osmanh'dan
Cumhuriyet'e tan ddAb-rmu6geretvurgusununilk
3eqig"olarak tabir edebilecelimiz temsili olarak ortaya Qrkanadab-r
rir donemdeartan AdAb-rmudgeret muAgeretkitaplan. Nitekim bu do','urgusunu
anlamayaqahgmak.
Daha nemdeyayrmlananAdAb-rmuateret
gibi
onceleriahlakve Ad6b larkhtijrkitaplarrtoplumsalpratiktenziyade
:erdeyazrlmr;kitaplardabir bdllm
6dAb-rmudgeretedair telakkilerive
idealizeedilen normlan yansltma
potansiyelinesahip. Bu minvalde,
Fatma Tung Ya;ar genel anlamda
geqdonemOsmanhAddb-rmuAgeret
literatdninri,CanEyrlpQekiqAhmed
Midhat'rn
AurupaAaaA-tMud4ereti
yahud Ataf;rongo'srnl,
Fatih Tetik
LutfriSimavi'nin
fe4rifot ue Adabt
MuA4eret'ini
ve NevinMerigAbdullah Cevdet'inMiikemmelue Reoimlt
AdaA-tMudEeretRehberi'nidelerlendiriyor.lkinci olarakise AdAb-r
muAgeretfarkh temalarballamrnda
e l e a h n r y o rB
. u m i n v a l d eO z g eS a mancrdeiigensofraAdAbrnr
ve Trilin
Ural 6dAb-rmuAgeretkitaplarrnda
kadrnimgesiniyazryor.
getalgmalarrnsrnrrh,ele ahnmasr
reken mevzulannise hayli fazlaca
olduiu bir konuda hazrrlanmlS
bu
dosyada,elden geldigincebirbirini
tamamlarmahiyetteyaprlmrgqah;malanbir arayagetirmeyive bu vesile ile konuyadikkat gekerekyeni
gahgmalar
iginbir zeminolugturmayr
hedefledik.
vI
I t
g e' gl
g&
F
a
aa
gE9 DONEMOSYAMI__,._
_,._
D
-t MUA$t&tr LITERATURU
ADAB
A
FATMA TUN9 YA'AR
!85
Gegddnem}amanh adabt muaqeretliteratilrilnilnortayagtktgt,tg. yilzytl
diinyaundaue buna paralelotarak)dmanlt'dayayananhutt degiqimve
ddnil4ilmleyakmdanilgilidir. Qevretinive 1zelliklede Avrupa'ytyakmdan takip
dolru davrant4kalrylarmtblrenmeve nezaket
edenatmanh entelektilelleri,
kurallartnaWmd ydniindeciddi bir elitim oldugunu,Aurupaadab-tmud4eretine
'medenidilnya'yaddhil oLmakigin adetabir zorunluluk
Wgun dauranmqnLn
halinegeldiginigdrmiiglerdir.
urorNirir gldr:
xrzlxrrit vUxsrrigi
ffi
tz
rc
istanbul,
BeyoElu, the
Grand Rue de
Pera, tgtz;
Carel Bertram'rn
Irnaginang
the Turki.6h
Ilouse Collectiue
Vitiou ot
Home (Austin
Universify
of Texas
Press, zooT)
kitabrndan
almml'flr.
19.ytizyrl,teknoloji,yatam tarzt ve
kahplanndameydanagelen
davranrg
kokll ve kapsamhdeligimler,devrimler ve reformlarnedeniyledrinya
tarihinde"donri;timqair" olarakbilinmektedir.Tarihqiler,ry. ylzyida
pekqokyenigeligmenin
vukubulmast
ve bunlarrnsrireglerive sonuglartitibu
bariyleyrizyrhagmastdolaytstyla
yrizyrla"uzunry. yirzyrl"demiglerdir.
Birgok qaidag yayrndaise medeni
yonelikartanilgi ve gorgii
davranrga
kitaplannsakurallarrrizerineyazrlan
yrsrndaki
hrzhartrgnedeniylery. yizyrl "nezaketgair"(the ageofi civility)
r835yrhnda,
olaraknitelendirilmigtir.
Lamb(Elia)bugOrtiiti"r9.ytizCharles
yrl, nezaketimizin
baglangrg
tarihi..."'
sdzleriyleifade etmektedir.John F.
Kasson,
r9.yiizyrldaAtlantik'inheriki
tarafrnda, burjuva k0lttirtiniin yiikseligive yeni matbuatimkAnlanile
birliktedahaoncehigolmadrltkadar
qoksayrda96rgiikitabryayrnlandtlmt
ifadeetmektedir.'
Ashnda,"nezaketgair" olarak 19.
yr"izyrlAvrupa'daOrtagaf'danmo-
d
dern ddnemleredek yaSanangetigmelerin geldiii nihai noktayr ifade
etmektedir.NorbertElias,Avrupa'da
davranr;kahplarrnrndeiigimve donrigrimiinfi inceledili UygarlLk Silreci (ilk olarakr939yrhndayayrmlanan)isimli kitabrndabu si.ireci"me-
literatrinindeyaygrnolarak
davranrg
kullanrlmayabaglanmasrarasrnda
yakm bir iligki vardrr. Her geyden
6nce,bir dildeyeni sdzciiklerin
ortaya grkgr-ozelliklede bu yeni sozctiklerin yaygrnlatmasr
ve uzunomtirhi
olmasrdurumunda- gofunluklainolaraktanrmlamaktadrr.l sanlarrnyaSamlnda
bazldegiSiklikledenile5me"
gartk
EliasUy
Stireci'ndemedeniyet re igaretetmektedir.Ashnda,bir kavgeligimsel
kavramrnr
bir sriregolarak ram olarak ciuilit€'nin ortaya qrkrgr
ele almaktadrr.Ytizyrllar boyunca yatamlnfarkh alanlarrndameydana
itaret etsirkrileeden gdrgrikitaplarrndasu- gelendeiiSimve dontigrime
nulandavranrg
kahplarrna
odaklana- mektedir.Elias'agoreciuilitd kavrarak,Avrupa'dar3.yiizyrldanry. yizmr Batrtoplumuiqin gdvalyeligin
ve
yrla kadarnezaketkurallarrnrnnasrl KatolikKilisesi'nin
birlikteliginin
dade€ittiginiincelemektedir.Eliasbu Irlmaktaoldugubir zamandaanlam
krrapta,Erasmus'tan
bu yana,vricut kazanmrgtrr.
Onagore,bu kavramrn
fonkiyonlarrnrgizleme,herkeseagrk (civilitd)ortayaqrkrtr,Batrdavranrg
sergi- kahplarrnrnya da "medeniyet"inin
olanyerlerdeonurludavranrg
lemeve segkinlerarasrndabaglayan ortayaqrkmasrnda
belirli bir agamave zamanlatoplumunfarkh tabaka- yr temsil etmektedir.5Bu a;amada
hnna yayrlmaeiilimi gosterenneza- ciuilitd kavramr,onceleriItalyanca
ket standartlannauyma yonrindeki ve sonrasrnda
Fransrzca
olmak rizebaskrnrnsrirekliolarakarttlglnl ifa- re ortakbir dilin konugulduiu,farkh
de etmektedir.Elias,"medenile'me milletlerikucaklayansosyalbir olugrreci"ninagrklanmasrnda
utangve gumunbir nevi aqrhmrve sembohirrcelik duygusunabelirleyicibir rol
drir. italyanca ve Fransrzca,daha
F
d
E
a
F
J
a
f
J
L
o
F
d
kibar anlamLnagelenpolitekelimeild.elunancada gehir(polis)
ingilizcede
Dolayrcryla,
Ingilizcede
kibarlk ue zaritlik anlamma
kelimetindengelmektedir.
Selenue eqanldmholarakda kullanLlanpolitenessue civility kauramlartgehirile
ilintili olup, umumi alanlardaki dsvranLqla"r,
6obra"
ddabu kryafiet,konu4mave
bedenleilgili her tiirlil gdrgiikuralma iqaretetmektedir.
crrnekte ve toplumunonayladrklastandardrrrrm ve yasakladrklarrnrn
rr zamanladegiltiginive bununla
ve
Hikte de, sosyalhognutsuzluk
Ha: egiiinin de degittigini iddia
rrrrektedir.+Elias,davranr;kahplailiSkilerrrrdakideiigimve karSrhkh
giddetindevlet
tatan oz-disiplinin,
ile yakrndan
raftndan tekellegmesi
gekmektedir.
olduguna
dikkat
tili
h'a gore,moderndonemdeyrik-t sosyalanksiyeteve diigrikutanq
G*t umumi durumlardabireylere
kontrol etmekigin
hrdi davranrglnl
Ho uygulamaktadrr.
6nce Latincetarafrndangergeklegtirilen fonkiyonu devralmrglardrr.
Bu diller Avrupa'nrnbirligini gostermekte ve aynl zamandabu yeni
olu'umun omurgaslsaraytoplumuna dayanmaktadrr. Bu toplumun
vaziyeli,kendinedair algrsrve ozellikleri ciuilit€ kavramrndaifadesini
bulmaktadrr.6
Iite kelimesi de Yunancadagehir
(polio) kelimesindengelmektedir.
Dolayrsryla,ingilizcedekibarhk ve
zariflikanlamrnagelenve e;anlamlr
olarak da kullanrlanpoliteneat ve
ciuility kavramlarrgehir ile ilintili
olup,umumialanlardakidavranrglar,
sofraAdAbr,kryafet,konugmave bedenle ilgili her trirhi gorgrikurahna
itaret etmektedir.Bu kurallar,fonkCiuilitdkelimesininkokeni,bu keli- siyoneliligkilerdolayrsryla
karmagrk
menin iyi vatandathkladzdeglegen ve sosyalailarla ki5ilerinbirbirine
kriltLirelincelmeanlamrnageldigini ve devletebalh oldulu gehirdehagostermektedir.
Latincedegehirigin yatln en iyi nasrlyaganabileceiinin
kullanrlan ciuitad ile aynr kdkten gostergesidirler.8
gelmekteolup,kabahkve barbarhlrn
k<'ur ifadeettigit.izere,
Avrupa'nrn kargrfiolarakgehirli,kr.iltUrlfi,
inceve
Ciuilitd kavramrnrn ilk olarak
qrla;ma srireciile civilit€ kavra- zarifdavranr;anlamrna
gelmektedir.7 Italya'da ortaya qrktrlr ve oradan
ortaya grkrgrve bu kavramrn ingilizcede
kibar anlamrnagelenpo- Avrupa'yayapldrlr dtigrinrilmektemt
Hasan Bahri,
Centilmen:
Adab-t Mu'a4era
(lstanbul: Tevsi-i
Trbaat Matba'asr,
t1z8ltgtt).
rrd
53
d
i
I
F
H
Sofra AdAbmda
dogrular ve
yanlrylar.
Hasan Bahri,
Centilnenl
<
=
Mu'dgeret, tgrr.
t f r
l
t
i
i
I
i
l
t
t
t
:
Aaaa+
19.yrizyrhnikinci yansrndaOsmanlr
drinyasrnda
nezaketkurallarrnailginin arttlglnrsdylemekmrimkrindrir.
Avrupa ve ABD ile kryaslandrirnda
Osmanh'dabasrlanmuAgeretkitaplarrnrnsayrsroldukgaazdrr,fakatbu
sayr Osmanhbailamrndaehemmiyetsizdegildir.rB89-r9rB
yrllanarasrnda (bu gah5maesnaslndatespit
"AdAb-r
muAgeret"i
edildiii kadarryla)
konu edinen r3 Osmanhcakitap
yayrnlanmrgtrr."
Ayncadoneminsrjreli yayrnlarrnda
ve romanlarrnda
srk
srkbu temayayer verildiii gori.ilmektedir.
E
(
<
.
I
l
jn
T
o
<
<
<
>
.
X
-
I
rc
ll
I
i
II
I
Ii
II
li s 4
tr*
I
I
cEq D6NEM osMANLr AnAs-r
MUASERET
xiraprAnr (rsssrsra)
dir. Civil ve ciuility kavramlarrOrtaga! Avrupa'srndayaygln olan ve
onaylanml$ince ve zarif davranrg
kalrplarranlamrnaSelencourteout
ve courte6y kelimelerininzaman
igerisindeyerini almlttlr.eFrom Co
urteyy to Ciuility isimli kitabmda
Anna Bryson "ciuility"nin yeni bir
kavram olarak sosyal davrantgve
sosyalhayatrgormebigimiolduiunu
ifade etmektedir.rz. yiizyrldaortaya qrkanOrtagafdavranrgkitaplarr,
bir ti..irolarak lordluk pratikleri ile
ilgili olup, soylulardanibaret srnrrlt
bir zrimreigerisindegegerliolmasrna kar5rn,Erasmus'un
De Ciuilitute
Morum Puerilium(r5]o)isimlikitabr
ile baglayanerkenmoderndavranrg
kitaplarrdahagenigbir kesimtarafrndandahagenigbir mecradauygulanangdrgrikurallarrnrigermektedir.
igtimaiyagayrg
bilgisive usullerianlamrnagelen"AdAb-rmuAgeret"''
bir
tamlama olarak "edeb" koktinden
gelenddAbve "'atr" kokiindengelen
mudgeretkelimelerinden
olugmaktaSaygr,
nezaket
ve
drr.
utanmaanlamlarrnagelenedeb,bir toplumdaorf,
Adetve kuralhalinialmrgiyi tutumve
davranrglar
veya bunlan kazandrran
bilgi anlamrnda kullanrlmaktadrr.'r
Adab ayrrcabir geyinnasrlyaprldrlrnr ifade eden usul anlamrndakul(dddb al-katip, AdAb
lanrlmaktadrr
s.l-muullimuo.).'4Ikincikelimeolan
"agr"ise birlikteyagamak,
insanlarla
iyi geqinmekanlamrnagelmektedir.'5
AdAb-rmuA5eret,
bu durumda"insanyollan" anlamrnezaket, larla iyi geqinmenin
Bu nedenledavranrglarda
GegdonemOsmanlr
srnrrh bir gevredeuygulanangdr- na gelmektedir.
gri kurallarrmanzumesinden
ziyade Addb-rmuAseretliterattninde hem
herkestarafrndanofrenilebilenpra- kitap ismi olarakhemde iqeriktebu
bilgileri olarak 6ne kavramrnyanl slra usffl-imu65eret,
tik sosyalleSme
grkmaktadrr.'o
terbiye,hrisn-i
Nitekim hem done- edeb,zarafet,nezaket,
mindehemde sonrasrnda
biiyrikilgi iilfet gibi - kimi eganlamh- pek qok
g6renErasmus'un
kitabrfarkhdillere kelimede kullanrlmrgtrr.
tercUmeedilmigtir.Bununlabirlikte
gok sayrdadavranrSkitabr da ucuz r9. yrizyrhnikinciyansritibariyleOsfiyatryladaha geniSkesimlertara- manhyazrnrndaonemli bir yer edifrndanulagrlabilirhale gelmigtir.Bu nen bu kavramashnabakrlrrsa,19.
da belli bir efitim hattataklit yoluyla yrizyldan once de dolru davranrg
herkesebir centilmenya da hanrme- bigimlerive kurallananlamrndakulAdab-rmuageretin
bir
fendi olma imk6nrsunmuttur.Hem lanrlmaktadrr.
doiru davranrgbigimlerineyonelik konu olarak farkh trirlerde bastlan
yayrnlarrnartmaslhem de bu kitap- kitaplarrnigerisindebir bohim olaNitekim
larrnmuhatapkitlesiningeniglemesi rakyer aldr!rgonilmektedir.
yiizyrl
y:Jtzyrl,
r9.
oncesinde
dofru
davranrnezaket
ve
doiagrsrndan
ry.
olarak
ru davranrganlamrndazirve olarak grn,sadecepratik ve dr.inyevi
ve
deiil dini, manevi,uhrevi felsefi
kabuledilmektedir.
kitabrnvarhirnaragmengeqdonem
OsmanhAd6b-rmuAgeretliteratilriinde geqmigtekiAdAb-rmuaterete
herhangibir referansya da oyktinme olmadrlrgibi onceki donemlerde bu husustagerekenihtimamln
gosterilmediii yontinde bir vurgu
dahi soz konusudur.MuAgeretyazarlan kendi ddnemlerindeAdAb-t
muaterete verilen ehemmiyetin
arttlglndanve bu alandagok sayrda
yeni kitapbasrldr!rndan
bahsetmekolumsuzlanmasr,
tedirler.Gegmigin
ozelliklede ll. Meqrutiyetsonrasl
AdAb-rmud5eretkitaplartnda gok
daha agikArdrr.Ashndabu ddnemde yaprlan deur-i aabk vurgusu
II. Megrutiyet'eait delerlerin benimsenmesiigin Abdrilhamiddoanlamlna
nemininolumsuzlanmasl
Uzunbir srireOsmanhcoirafyasrnda gelmektedir.Bu nedenleyazarlarn
siyasi,sosyal devr-i sabrkifadesininII. Abdtilhabulunanve 0smanlt'ntn
ve ekonomikdurumunadair cok sa- mid doneminden6teye gitmediii
yrdamakaleve mektupkalemealan dtisiinrilebilir.
pek Cok boyutu itibariyle ele altnrBgo'laritibariyle
dr{r soylenebilir.
AdAb-rmuAgeretkitaplartyayrmlansonra da ayrt bir
maya ba5ladrktan
ttir olarakdevamedenahlakkitaplabir nevidavrarr oncekidonemlerde
nryliteratlirijolarakkabuledilebilir.
Ahlctk-tAloi isimlikiKrnalrzade'nin
tabr dolru davranrgve nezaketiahlak gevresindeele alan kitaplardan
Yine GeliboluluMustafa
birisidir.'6
Ali'ninsegkincemiyetve ztimrelerde
nasrl davranrlacairnrkonu edinen
Meva'idil'n-Nefab Fi-Kaua'idi'lMecalit'7isimlikitabr,anonimolarak
basrlanRiaale-iGaribe'Bve sufiler
iqin hazrrlanandddbkitaplartdoiru
igin yol gosterenrehberkidavranrS
a
r
a
t a p l a r s r n dsaa y r l a b i l i r .
F
*<:T
iirrlna'
l**f,,i,'i:lT)
d
=
a
F
J
a
=
;#L
*,liT
J-r*t .$tp
-'o,,
J
c
o
F
@il
r;i-r.,:,-! .l*:. 1:-3+t$
*
v
.trt ;*-#H
Capitafue
s
o*i*
v
*F
tY?e
r*l
-
baqt$taltmdayryImlanankitaptarm
t88g-rgr8yiltarLalarlnda adab-tmuAgeret
baqlatmaktanziyade
birgogutoplumdyeni bir hayat tarzt benimteterek"deEigim"
oldn degiqimue d1niiqiimilni&enmeyeny1neya dd ydnlere
hdlihazrda baqlam;Q
gibi gdziikmektedir.
Aurupamedeniyeti
dogru;dvrulmd;Lnlengelleme
QabatL
yazarlarLnlnen 1nemli
yol dddb-tmuAyeret
karqmmdaatLnscaktavr ue izlenecek
gilndemidir.
Abdolony- Geq ddnem Osmanlrca 6d6b-t
tarihCive gazeteci
Fransrz
pek
literatrini(r889-19r8)
me Ubicini (r8r8-r88q),larkhlarrn muAgeret
mtinhastrbir
ve bilhassaOsmanhlannteSrifatve qokaqrdannevigahsrna
gorgiikurallarrnaonemverdiklerini, literatiirdrir.Bu yenilik,bir anlamda
bu noktadategrifatrhembir ilim hem onceki davran15literatr.irlerinden
de bir vazifehalinegetirenQinlilere kopug anlamrnagelmektedir.Geg
yaklagtrklarrnr
ifadeetmekteve Saray donemOsmanhAdAb-rmuAgeretlibulunanz16ahlak teratiiriinunoncekiahlak literatriru
Krittphanesi'nde
konulu eserdenagair yukart otuzu- ve bazrgorg! kitaplarrile temaslart
ra!menbu literatiironlartn
nun AdAb-rmuaterettenbahsettigini olmasrna
Bu kitaplarda,ge- devamrolmayrp,birqokagrdanfarkh
soylemektedir.'s
lenekve gorenekler,giyinme,nastl bir literatrirdrir.Nitekimbahsedilen
ayaia kalkrlacair,nasrloturulacafr, ahlakliteratrirtimuAseretliteratrirLive
sonbulmamrg
sofradanasrlyemekyeneceii,kiSi- nfin ortayaqrkrgryla
olarakdevametmittir.
nin briyriklerive akranlartylanastl egzamanh
hareketedeceii,nasrlselamvereceli
neleredikkat GeqddnemOsmanhyayrndiinyastnve konu5maesnastnda
kitaplarrnaartan
da AdAb-rmuAgeret
etmesigerektiiiagrklanmaktadrr.
muAgeret
literailgive yenibir AdAb-r
grkrgt
ytizytl
r9.
dtingibi
geqmi'trir0niinortaya
Ubici'ninde ifadeettigi,
te bu alandakalemeahnmtgpek qok ya ve dzelliklede Avrupabailamtyla
yakrndanilgilidir. Zikredilenon iig
kitabrnrnonemlibir krsmrmuAseret
terciimeedilmesive
nrnFransrzcadan
dahiFranstzca
tercr-ime
olmayanlarrn
etiket literatrinindenizler taqrmasr
ortayakoymaktadtr.
bu ili5kiyiagrkga
gorgrikitaplaAshnda,Fransrzcadan
nnln tercilmeedilmesibu donemde
Osmanh'ya
6zgribir durum olmaytp
airrhkh olarak Batr diinyasrndave
Japonyadrnelinde olduiu gibi ktsmen de diier toplumlardagdzlemlenen bir durumdur.Doneminnezaket
6nemliolErideFransa
standartlarrnrn
ve ABD,intarafrndan
belirlendigini
pek
gok 0lkede
gibi
giltere,Almanya
gdrgrikitaplannlntercr.ime
Fransrzca
edildiginisoylemekmtimktindtir.El19.ytizytlbettebu durumFransa'ntn
konumile
da sahipolduiu ayrrcaltklt
yakrndanilgilidir.
Hasan Bahri,
eenta,men:
Aaaa-t
Mu'A4era
(istanbul:
Tevsi-i
Tlbaat
Matba'asr,
ttzS/tgtt).
d
55
wl
x
F
a
a
D
E
i
1<
W
ffiB
56
wffi
GeqdonemOsmanhAdAb-tmudgeret
literatLir!,AvrupadavrantSliterattragmen,
rfi ile olanyaklntemaslartna
Osmanh'ya6zgii ko;ullar gerqevesinde gekillenmigolup, bu kogullar
"AdAb-rmuateret"eehemmiyetverme konusundahemfikir,fakatAdAb-t
mudSeretintanrml ve referanslart
konusundafarkhgortigleresahipbir
neSv
literatt-irtinLin
davrantp
Osmanh
ri nemabulmastnaimkantanlmlttlr.
Bu literattirrinortak bir soylemiya
da drinya gdrtigtinritemsil ettigini
soylemekgrigti.ir.Bu nedenle,bu literatiirUnortayaQlkltlnlve muhteviyatrnr,Batrhlatmave modernleSme
anlayrgrnrnsOzkonusu olmadtitnt,
toplumun farkh kesimlerininfarklt
reform reqetelerininbulunduiunu
ve bunlann ge;itli mecralardaifade
edildiiini sdylemekmtimktindtiLr.
Uout-i MudEeret:Kduaid-i AdAb'L
tercrimeedilmig
6889)Fransrzcadan
bir ytl
olmasrnaragmenkendisinden
ve Arapgave Farssonrayaytmlanan
Cadantercilmeedildiii ifade edilen
QenqenzadeHakkr Antakyalt'ntn
Zdrqtet'i (r8go) ile buytik benzerMevcutahlak
likler gostermektedir.
literatrirLiile ortaya grkmaktaolan
yeni AdAb-rmuA5eretliterattiriiarasrndabir yerdeduranher iki kitabrn
reortak ozellifi,dini ve geleneksel
feranslarlaAdAb-rmuAseretitanlmlamrgolmalandtr.'oBu noktada,kitabrnrerciimeedildiii dilin iqerikkonusundayegAnebelirleyiciolmadt!t,
bagkabir deyiplebirebirterctimenin
genelliklesoz konusuolmadtit sOybir muAgeret
lenebilir. Dolayrsryla,
terctimeedilkitabrnrnFransrzcadan
mesionuntamamenalafrangahayat
r.izerineyazrlmrgolmast anlamrna
gelmeyebilir.
muAseret
GeEdonemOsmanhAdAb-r
literatiini,yatanandegitimiiki yonlii olarak yansltma potansiyeline
sahiptir.ilk olarak,6ddb-rmuAgeret
kitaplarrdegiiimve donti;timtinsonucuolarakokunabilir.Nitekimsdzhi kriltririle nesildennesileaktartlan
muA5eretesaslartgtindelikhayatta
yatanandeii;im ve artanAvrupaetkisiyleihtiyagve beklentilerikar;tve yeni
noktayagelmiS
layamayacak
hayat tarztnt kitaplardanolrenme
ikinci
mecburiyetiortayaqrkmrgtrr.
kitaplartnt
olarak, AdAb-tmuAgeret
oznesiolarak
deiigimve dontigrimtin
Bukitaplartopokumakmiimkrindrir.
lumunondegelenisimleritarafrndan,
toplumu deiigtirmeve doniitttjlrme
yazarlarr,
cabasrnahizmetetmek izere yanl- Oteyandan,bazrmuAgeret
farklnda
muAgeretin
Addb-r
alafranga
mrglardrrdenilebilir.Her iki durum
muAsereti
da sdz konusuolabilmekleberaber olarak, alafranga6d6b-t
yazmamayt-qolunlukla II. MegruIl. Metrutiyetoncesive krsmende II.
tercih etmitlerdir.
Metrutiyet'tenCumhuriyet'ekadar tiyet oncesindeHiigiden siiregteilkinin daha airrhkh Bu kitaplar arastndaResulzade
*f, -.
*
.
.
i
r
'
UauL-t
Nezaket
ue
.
Hiisni.i'nln
seyin
,*(' ;i",'-i,:':.,t,:
olarak gegerli olduiu sdylenebilir.
Geqd6nemOsmanhAdAb-tmuAseret Mud4eret: Kduatd-i Addb'r,Qenqen- Musafaha iqin
ballamak literatijrij genelitibariylepragmatik zade HakkrAntakyah'nrnZarafet'i,
gibi briyrikparadigmalara
sol el uzatmak
yerine,yaganandeiiSimve dontigtim amaglar doirultusunda ihtiyaglara MehmedEmin'in Aaa|t MuA4eret
nezaketsizliktir.
ile ytizle5me,uzla;ma ve deiigim ydnelik olarak kalemeahnmrSgibi NoorlHoorl)lur'u 09ol ve AmasHasan Bahri,
yalr lbrahim Edhem'in Rehber-i
Centihnen:
iqeridenbir tavrrahgola- goziikmektedir.
kargrsrnda
Aaaa-t
Miloafirin ue Adlbt Mudqeret'i
rak okumakdahaanlaml olabilir.
r9rr.
Mu',Ateret,
(r898)
zikredilebilir.Bunlar igerir889-r9r8 ytllan arastndaAdAb-t
muASeret
baShiraltrndayayrmlanan sinde Amasyahibrahim Edhem'in
DEditiM irn Y8zrngun:
Rehber-i Mildabirin ue Adqb-r
birgolu toplumayeni bir
kitaplann
qoK sEsLiLiK
"deiiSim"
oldukgailginqbir kitapMudgeret'i
hayat tarzt benimseterek
Hem
trr.
sehirrehberihemde AdAb-r
itibaren baglatmaktan ziyade hAlihaztrda
r9.ytizyrhnikinciyartsrndan
yayrnfaaliyetlerininartmast,ula;tm baglamrqolan deiiSim ve ddniigti- muAseretkitabr olarak yazllml'tlr.
aflarrnrngtiqlenmesi, miln istenmeyenydne ya da yon- Genel trendin Avrupa'yagidenler
ve haberlegme
devlet merkezlielitimin yaygrnlag- lere doiru savrulmastntengelleme iqin muA5eretkitabr yazmakolduAvrupa [u bir donemdeistanbul'atagradan
masrgibi pek gok geligme,Osmanlt qabasrgibi gozrikmektedir.
toplumununbelli kesimlerininhayat medeniyetikargrsrndaahnacakta- gelenmemurstntftve imparatorluk
vrr ve izlenecekyol AdAb-tmuASeret srnrrlarrdAhilindenveya haricinden
tarzrndahrzhbir deiigimenedenolmu5tur.Bu degigim,yakrnbir zama- yazarlarrnrnen onemli giindemidir. istanbul'ugezmeyegelenseyyahlar
duyulan Gegddnem 6dAb-rmuAgeretlitera- iein yazmrttrr.Kitabrnilk krmt, ulana kadarBatrmedeniyetine
hayranhkve galda5 Batt standart- ttirtindeki gegitliliiin btiyrik olgtide grm vasrtalart,ticretleri,vasttalartn
qabasrolarak bu konudakifarkh goni;lerdenkay- rotalarr, krittiphaneler,okullar ve
larrnryakalayabilme
Ikinci ksmt
Bu nokta- hastanelerhakkrndadrr.
okunmustur.Donemin 6nde gelen naklandrirgdrtilmektedir.
uyulmastgeve siyasi elitinin da,yazarngiindemidigerbir deyigle ise gehirmekAnlannda
entelekti.iellerinin
deligim algrsrndaAvrupa'nrnetkisi okuyucuyavermek istediii mesaj rekenve bilinmesigerekenmu6Seret
Amasyahibrayadsrnamamakla
birtikte,ne siyasine kitabln iqeriiinin ortayagrkmastnda kurallarrhakkrndadrr.
yazmaslnln
kitabt
bu
him
Edhem'in
Resulzade toplumsalve entelektiielduzlem- oldukga6nemlidir.Nitekim
yaistanbul'da
nedeni
onemli
en
de yekparebir medeniyetve defi;im de HiiseyinHiisn!'nUnNezaketue
ise her gdrdrilri yeniligi alafranga
zannederekbenimseyenkimselere
alafranganrngergektene olduiunu
izah etmektir.AshndaAhmedMidhat Avrupamedeniyetininalafranga
rahayat rar^na indirgenmesinden
hatsrzdrrve Avrupamedeniyetinin
dahaziyadeilim, teknoloji,gehirleSme gibi hususlardaornek altnmast
"Bazrkimseleristediiimyerdeoturup gerektiginidri'iinmektedir.Ahmed
istedigimmahaldegezerimbanakim Midhat bunun igin altnmastgerene karrgrrdiyerekbir takrmmug6yir-i kenler (ya da ahnmasrndamahsur
AdAbevza' ve harekAtrndaalafran- olmayanlar)ve altnmamaslgerega namrylahog gormekgibi hatada kenlerolarakAvrupamedeniyetive
Ornelin,
bulunur..... Biz ki, lehtilhamdve'l- muateretiniayrrmaktadrr.
gereli
kabul
menhehl-i islamve tabaka-isadrka-i Avrupa muateretinin
'Osmaniye'deniz. edilenkumarve dtiellonunOsmandevlet-i'aliye-i
$er'enve nizamenmakbulve mer- h toplumunauygun olmadr$rnrifagub olan AdAb-tmuAgeretii'tiyad de etmektedir.Bu noktadaAhmed
etmeklemtikellefiz.tiinkti pek gok
htirmet-imahmevaddaalafrangada
susadanma'dudolan hususatbizce
bir akidir. Bu surettealafrangabir
Seyiyapacafrmderken erbabtnezdindemugayir-iAd6bbir kusurdabuitham
lunmugolur ki, terbiyesizlikle
"''
edileceiineStipheolunamaz.
tanan degitim ve dontittimdur.Bu
degi;im,yeni gelenlerinrehberkulzorunlukrlacakkadarhrzh
lanmasrnr
olmugtur.AmasyahIbrahim Edhem
kitabrnrn6d6b-rmuA5eretkrsmlnda
istanbul'daalafrangaya5amtarzlntn
yaygrnlagmasrndan
duyduiu rahatszhir dile getirmektedir:
mamaktadrr. Franstzcadanaynen
terciime edilerek basrlan Kontes
kitabrnanaSirolarak
Dumagalon'un
onsdz yazan Ibrahim Hilmi'nin gu
crimleleri alafrangamuAgereti6!renmeningayesinive EerEevesini
agrkgaifadeetmektedir:
N
d
a
)
=
J
d
o
F
"Bu kitap bencepek mtihimdir.Bununlaberaberbu eserinegretmekle
garb muAgeretiniterbiyemizedahil
edereksiz de bdyle olun demekistemiyorum. Yalnrz onlartn AdAb-t
muA5eretinirilreniniz de ihtilat ettiEiniz zaman yabancl kalmayarak
kendinizi sevdiriniz. Herhangi bir
cemiyette bulunursantzbulununuz
AdAb-r muAgereteriayet ettiginiz
takdirde herkes size ister istemez
:4
El Slkma
"Musahafa"
Musahaf igin
tevakkuf
edilerek ayaldar
birlettirilir.
Mafevkin
uzatacaBr ele
madun sa!
eli vererek
beray-l tazimi
(reverans) dahi
unutmaz.
Hasan Bahri,
Centilmen:
Avrupa muAgeretiile ciddi muhasebeye giren ilk muAseretkitabt
Ahmed Midhat'rn Avrupa Adab-r
Mud4ereti! ahud Alafrango'stdtr."
Ahmed Midhat kitabrndadonemin
gdrgiikitaplarindegelenFranstzca
nnr referansalarakAvrupaicemiyet
hayatrnadAhil olmasr mecburiyet
Aaaa-t
Mu'Ateret,rgrr.
Amaryaltibrahim tdhem: "....Biz ki, Iehiilhdmdl)e'l-menhehl-i iilam ue tabaka-i
'0tman$e'deniz.
md*;a-i deulet-i'altye-i
$er'enve nizdmenmdkbulve mergub
olan dddb-tmuAqeretii't$ad etmeklemilkellefiz...pek gokmeuaddaalafrangadd
ma'dud olan hutumt bizcebir akildir.. alafrdngabir |eyi
hiirmet-ima.hsusadan
ydpacaElmderkenerbabtnezdindemugayir-iAdAbbir kuturda bulunmu, olur..."
rolarakkabuledilen.Osmanlterkeiini merkezealarakkitabtnlyazmlttlr.
Bu nedenle kitap Avrupa'yaseyahattenbatlayarakfarkh durumlarda
uyulmasrgerekenmu6;eretkurallarrnr anlatmaktadrr.Ahmed Midhat
bu kitabrnr temel olarak iki gaye
igin yazmlttlr.Ilki, cemiyetlerdeOsmanh erkelinin Avrupaltlartngdrgti kurallarrnrbilmemektendolayt
dileri
mahcupolmastntengellemek,
Midhat'rnalafrangamerkezliolarak
yazmakla birlikte alafranga hayat
tarzlnln Osmanh toplumunda uygulanmasrhususundapragmatikve
mtimktinsegiciolduiunu sciylemek
drir.
(pek
hrirmeteder,daimagryabrnrzda
nazik,pek terbiyeli)sdzleriylemedhedilirve her yerde(C'e& un homme comme il faut) gerefi gibi bir
adamdrrtakdirleriyleyad olunursubu unvan-tgeref
nuzki, cemiyetlerde
en biiytikbir imtiyazdrr."';
kitapGegdonemOsmanhmuAgeret
larrnrnonemli bir ktsmtntnAvrupa AhmedMidhatgibi IbrahimHilmi de
muAgeretinitopluma benimsetmek alafrangaAdAb-rmud5eretinAvrupa
ve yaymakgibi bir misyonubulun- ile temasihtimalibulunanbelli kim-
57
r*
JffiF
Matbaa-i Askeriye tarafndan yazar
ismi verilmeksizinbasrlanUdtI ue
Aaaat uuAqeret (t1o) II. MeSrutiyet atmosferini yansltmaktadrr.
Kitapta olumsuzlananbir devr-i
sabrkvurgusudikkati gekmektedir.
Osmanhzabitamigin yazrlankitap
toplumsaldonri;timve deiigim hususundabu srnrfa6zel bir misyon
yriklemektedir.
F
a
o
rc
- Itz bu nasrl
kryafet?
Utanmaz mrsrn?
- Bu asr-r
terakkide
sen utan
klyafetinden.
(Hayal ry7,
7 Hazhan ngt,
19 Hazkan t875).
? .r: ..l,ir
. -.,{';i,;
? ;-;;.1*.g
r* *
,ii:;_
_:i,i :e
f
*
- Haniya ollum
senin srrrnah
setren nerde?
- Anam sattr
da temsiye ile
ferace aldr...
(Hayal fi7,
28 Hazfian ngr,
ro Temmuz
t8z',
w
58
rc
"Su-i idare ile otuz tiq sene tahrib
edilmigbir devleti emsalinadir bir
inkrlab-rmes'ud ile ihyaya hizmet
'Osmanhordusuzabitanrna
eleden
yevm bi.ittincihanrnenzar-rtakdiri
matuftur.Miilkiin dAhil ve haricinde yar ve aiyar karSrsrndazabitan
hal ve etvan ile milletin te'dlisini
gdsterecektir.'0smanh
zabitanrnrn
hal ve etvar-rma'neviyesiba'dema
pek briynk pek nazik olacair anlagrhyor.Kemal-iiftihar ile deruhde
'ul0m
eyledilimizbu vezaifinicrasr
'askeriyeye
ve fiinun-r
hasr-rkesbve
vukuf ettigimizi izhareylemekli!imizemenutdur."':6
U6Atve AdAb-LMulqeret'tealafranga muAgeretibenimsetmekigin de
ciddi bir metruiyetarayrgrsozkonusudur.
selertaraflndan,yine belirli durumlardauygulanmak
Uzeretilrenilmesi
gerektilinivurgulamakta,
sdzkonusu
kogullardadahi topyekirnkabulden
ziyadesegiciolmayadikkatgekmektedirler. Lritfii Simavi'nindort kez
(r9ry-4, t9r8, r9z3ve 19z6)yayrmlanan Teqrifat ve A(tAb-LMudqerel
isimli kitabl ise Avrupa medeniyeti
ve muAgereti
konusundaseEicilikten
ziyadeeklektikbir tutum benimsemektedir.Simavikitabrndaseyahat
AdAbr,salon6dAbr,sofraAddbt,viziteler ve iftar usuliigibi pek gokalafrangave alaturkamuAgeretkuraltnt
birlikte zikretmektedir.Alafranga
ve alaturkamua'eretinbirlikte uygulanmasrndandolan stktnttlara
ise daha gok OsmanhmuAseretini
6nceleyengdzrimonerilerisunmaktadrr. 0rnelin Avrupa'dakiigriglin
hiyerargi geregi btiytiiii selamla-
drirnr ifade etmekte,Osmanhtoplumundaise briyugtiniltifat olarak
krigiiiri selamladrflnr y azmaktadr.'a
Yine Avrupa'daredingotunhlkrimbile 6nti agtkgiyildarrnkarSrsrnda
diiini, ancak Osmanh'dabriyrlirin
kargrsrndailiklenmesi gerektiEini
soylemektedir.'5Yine redingotun
Osmanherkeii igin uyarlanmtgversiyonu olan "istanbulin"ikitabrnda
zikreden tek muAgeretyazan Lutf:d
Simavi'dir.Bu noktadaLrltftiSimavi,
Avrupa muateretini merkeze alarak ondan segmeleryapmakyerine
her ikisinin toplum nezdindekikargrhirndanyola grkarakeklektik bir
yakla;rm benimsemektedir.
Bu da
Ahmed Midhat'rn kitabrndanfarkh olarakonun kitabrnrndahagenig
bir kitleye hitap etmesineve daha
yaygrnbir gekildekabulgormesine
imkAntanrmrgtrr.
"Avn-i Bari ve imdad-rruhaniyet-i
ile husulegelen
cenab-rpeygamberi
mtiteainkrlab ve teceddridrimiizri
kib devletimizinher tiirki esbab-l
saadet-i maddiyye ve maneviyyesini ihzar ettigimizve "etlibu'l ilm"
hadis-i gerifinin bihakkrnmanaslnl
idrake muvaffakolduiumuzbir zamandazatenesasive vaktiyleMtishimanlardanahz edilmigolan ilm-i
yani umum-rdriLvel-i
usul-imuAgereti
kabul olunan AdAb
miitemeddinede
ve terbiyekavaidinitahsilve tatbik
etmeklilimizpek tabii deiil midir?
Hem de unutmayahmki, Devlet-i
Osmaniye,pay-i tahtr Avrupa kltasrnda bulunan bir Avrupa devlet-i
muazzamastdr."'7
Kitapta, Avrupa mud;eretini benimsetmek igin vurgulanan bir
diler onemli husus ise Avrupa
muaSeretininbazrlarrnrnzannettigi
gibi Hrristiyanhkile higbir ilgisinin
bulunmadrirdrr.'8Oysa alafranga
6dAb-rmuAgerethususundayazan
diler yazarlargenelolarakalafranga ddAb-rmuAgereti
toplumgoziinde
igin
ve benimsetmek
megrulagtrrmak
bu denli bir qabaigerisindedeiillerdir. Onlar,Avrupahlarile temashalinde bulunulduiundabagvurulmak
rizereAvrupamuateretininbelli bir
ztimretarafrndanbilinmesigerektiiini ifade etmekteve zamanzaman
da bunun nigin gerekli olduiunu
okuyucuyaaqrklamaktadrrlar.
yazrlanen
IL MeSrutiyetsonrasrnda
onemli muAgeretkitaplarrndanbiri
ve terbiye-i bedeniye
de Fransrzca
muallimi Hasan Bahri'nin kaleme
a l m r g o l d u l u C e n t i l m e n :A U 0 U - r
Mudgeret(r9rr) isimli kitaptrr. Geg
donemOsmanhAdAb-rmu6geretliteratlrfinrin tek resimli kitabr olan
Centilmen'de Hasan Bahri, genel
itibariylealafranga6dAb-rmuAgereti
yazmaktadrr.Hasan Bahri kitabrnkonugma,seyahat
da, selamlagma,
ve sofra AdAbtgibi pek gok konuda
Fransrzcaetiket literatiirUniiesas
alarak yazmrgtr. Ancak alafranga
tatetiket literatuninrinOsmanh'da
oipNorrnr.
'
BoEazigi
batllcakayna$zor2'de
Bumakalenin
biki soz konusuolduiunda yazartn Ozetleifade etmekgerekirse,rBBgilging agrklamalarrolabilmektedir. r9r8 yrllarrarasrndayazrlanAdAb-t
mo0rne!in alafrangausulselamlaSmayr muAgeretkitaplarrBattltlagma,
deligim ve ddni.igiimile
yazdrir bdliimde "Ttirk hantmlartna dernleSme,
refakat eden zevat aginalartnrzdan farkh yrizle;meve tavlr alma qabaolsa bile selam verilmez."'eifadesi larr olarak okunabilir.Geq Osmanh
6dAb-r muAgeret literatiirui,farkh
yer almaktadrr.
AdAb-rmuAserettanlmlanve tasvirtizere,gegdonemOsmanlt leriylegeqddnemOsmanhdtinyastnGoruildtiiri
literatrirUtoplumun da ya;anandegigimve donriStimtin
AdAb-rmuAgeret
Avrupa
aksinetamamen
tamamrigin deiil, belli bir ztimreye zannedilenin
agairya,tek yonhitapedecekgekildekalemeahnmrg- merkezli,yukarrdan
iki gruptan li.i ve tek boyutluolarak gergeklegtlr. Buzumreiseesastnda
Nitekim19.
ilki zabitan,diferi ise mediginigostermektedir.
olugmaktadrr.
Avrupahlarile temasihtimaliyiiksek yiizyrhnson qeyrefindegok seslibir
Bu nedenlede, deiigim ve donri;iim algrsrntntezaolan br.irokratlardrr.
bu kitaplann esaslndaAvrupahlar htini olarakortayaerkanbu literattir,
ile temasihtimali bulunanOsmanh Doguile Batl,ahlakile medenidavkendine6zgii,eklektik
erkeii igin yazrldrirsoylenebilir.Bu ranrgarasrnda
perspektiften
bakrldrirnda,
bu kitap- bir yol bulmayaEahtmrttrr.Pek gok
larrn-Matbaa-rAskeriye'ninUtul ue aqrdansivil bir karakteresahipgeq
liteAaant MudEeret'iharig-yukarrdan donemOsmanhddAb-rmudgeret
a5airya toplumsal bir deii;im ve ratiirii, II. Megrutiyetile birliktebelli
donrigrimdngormediii, Avrupahlar bir yone dolru evrilmiSve CumhurikargrsrndaOsmanh'yrtemsil kabi- yet ile birliktesiyasiiradetarafrndan
liyetindendolayr'yukanda'olarak belirlenenresmibir misyonunifadesi
stntrltbir zt-imreyi olarakdevametmistir.
tanrmlanabilecek
eiitmekgibibazrpragmatikamaglara
FATMA TUN9 YA'AR
hizmetettiEisovlenebilir.
oDTU, TARIH B6LIjMTJ
IO
II
UniversitesiTarihBdliimii'ndeAhmetErsoyve
tamamlananThe
selqukEsenbeldanrtmanLglnda
PredicamentLal Alla Francq:Vibion. abProper
Behauiortn Late jttaman ttiquette Literature
Adab-l
Halleri,Ge(DdnemOsmanh
Alafranga
Mu'ateretLiteratiiriindeDogruDavranlt
Bigimleri,bathkll doktoratez callgmasrdrr.
dolap ve bilhassa
Doktoratezimekatkrlarrndan
"edabnmuateret"konulubu dosyanrnortaya
!rkmasrigin dzelte'vik ve katkllanndandolayl
AhmetErsoy'atetekkiir ederim.
r
Lamb,t66aldobtlia: Letteraand
Charles
Ra6qmund,o Iole (Paris:Baudry'sEuropean
Library,rBlt, s. 87.
2
JohnF. Kasson,Rudenea6ond.CipilitJ:Mannerb
in NineteenthCenturyUrbanAmerica(New
York:Hill andWand,A Divisionof Farrar,Straus
and ciroux, r99r),s. 44.
NorbertElias,TheCivilizingPrace66:The
Hi'tory obManner\ dnd StateFamatian and
(Oxfordr
r994(r939)).
Blackwell,
Ciuaiizotion
NorbertElias,s.xii.
6
7
NorbertElias,0n Ciuilizatian,Powersnd
Knouledge:SelectedWriting6,ed. Stephen
(Chicago
and
MennellandJohanGoudsblom
London:TheUniversityof ChicagoPress,1998),
s. 79.
NorbertElias,a.g.e.,s. 79.
"Civility",
tncycloped.ia
ai Social
ToddStiflman,
oaks,
Theory.Ed.GeorgeRitzer.Cilt r (Thousand
zoo5),s. roz.
CA:SageReference,
BenetDavetian,Cipility:A Cultural Hi\tory
(Toronto,Buffalo,London:Universityof Toronto
Press,
2oo9),s. 9.
"FromCivilitas
to Civility;Codes
JohnGillingham,
of Mannersin Medievaland ModernEngland"
Tran\actionr of the RoJalHi'torical Socieu,z
(2oo2),
s.267.
t2
s. z8o.
JohnGillingham,
Resulzade
HiiseyinH]jsni, Nezaketue U6ill i
Karabet
Mud4eret:KavA'id i Ad.Al)(istanbul:
ve KasbarMatbaasr,
rlo6/r889);qeneenzade
HakkrAntakyah,Zordfet (istanbul:Kasbar
ThetncyclapaediaobILIqm
F. cabrieli,"Adab,"
(Leiden:
E.J. Brill,19B6),
Cilt.r, s. t75.
r89o/r3o7);
AhmedMidhatEfendi,
Matbaasr,
Aurupq Adabl MudoeretiJahud. Alatrsnga
(lstanbul:ikdamMatbaast,t3t2/tB94)tAvrupq'da
Meralim ue Adat,cev.M. !. (lstanbul:Kasbar
AmasyalIbrahimEdhem,
Matbaasr,
rlrzlr894);
Rehberi Mii'abirin ue Addbr MuA\eret
(istanbul:
r3r6lr89B);
Mehmet
KasbarMatbaasr,
Emin, Ad'ib r MuAteret Na6rIHa6LI)Iur
(Aydrn:VilayetMatbaasLB2t/tgo4\ U6ulue
AdAb t MuAoeret(istanbul:Matbaa-iAsker,ye,
rl27lr9ro);HasanBahn,Centilmen: AddbI
MLd4eref(istanbul:Tevsi-iTrbaatMatbaasl,
Rehberl
rl28lr9il):KontesDumagalon.
MuA|eret:Avrupq AdAbt Mu6.Oeret|
Cev.
IbrahimHilmiNetriyatr,
AhmedCevad(lstanbul:
rl28lr9rt; Liitfii Simavi.Te{ibAtue AdAb-L
(istanbul,
Matbaa-i
ictihad,r3z9lr9rf.
Mud4eret,
(2.baskr,r333lr9rB;
4. baskr
3.baskr,r34zlr923;
rg26)tALabranga
J aOamdkyoLldn, Kadntar
DiinyasrKrilliyatrndan(istanbul:Kadrnlar
DijnyasrMatbaasr,tt]t / t9t2-1])tve6ayd-JL
Medeniyeclen
Zsrdbeti Niduon,Cev.Katif Dehri
(istanbul,itimad KritiiphanesiSahibiselyid
Bey,Adot
Tahir,tahminenr9r2'r9r6);
Abdiilaziz
ve Mera|im-iKadime:TabiratueMuamelotaL
KsvmiJe-i06moniJe(06mqnhAdet,Mera,im
ve Tabirleri)(rEo'lar.)KaztmArtsan,Duygu
Ansanciinay, eds.(lstanbul:TarihVakfrYurt
Yayrnlarr,
r99f.
Mehmer'eker,CeltboluluMu.labaAIi ue
Mevq'id il'n-Netai6Fi-Kapa'idi'I Mec ali6
(Ankara:Tiirk Tar'h Kurumu,r997).
FeritDevelliogfu," AdAbt muA4eret",
A\manlrca Tirkge An'ikloped,ikLigst
(Ankara:
20ro),26.
AydrnKitabeviYaylnlafl,
Baskl,s. 9.
"Edep",iblamAn\iklopedi6i(DiA),Tiirkiye
DiyanetVakfr,Cilt 7.
s. I75.
F. Gabrieli,
Ali Celebi,Ahldk-rAldi, MustafaKog,
Krnahzade
Klasik,2oo7).
ed.(istanbul:
HayatiDeveli,XVIILJi4tTI i\tanbul Hqyqtnd
Dqir Ri'sle i Goribe(istanbul:Kitabevi,2oor).
M. A. Ub'cini,Otmanlr'dqMademle|meSdncl'r
(lsTanbui:
rggB).s. r77.
Tiaat Yayrnlarr.
IL Metrutiyetddnemiahlakkitaplannrn
6zelliklerive iqeriti hakkrndabkz.ilhanTet'k,
IL AbdiilhamidDdnemiAhlakKitaplan(Ri6dle-a
AhIAk,IIm i Ahldkve Bergiizdrr Ahldk)Uzerine
Bir lnceleme(MasterTezi,siileymanDemirel
2oo9).
Universitesi,
AmasyalrIbrahimEdhem,Rehber-iMil6abirin:
AdabLMua4eret(lstanbul:KasbarMatbaasr,rlr6
/ rBgB),
s.5r-52.
AhmedMidhatlnkitabrile ilgil'olarakdetaylr
icin bu dosyadayer alanCan
bir degerlendirme
EyiipqekiC'inmakalesinebakabilirsiniz.
ibrahimHilmi,"lfade-iNatir: YatamayrBilmek,"
De Magallon,Rehber-iMud4eret:
Comtesse
Aurupd AdAbt Mud4ereti,eev.AhmedCevad
Emre,(istanbul:Kiitriphane-iAskeri,
u28/tgn),s. ).
ve AdAbl Mudreret
Liitfii Simavi,TeOr?rdt
(lstanbul:Matbaa-iictihad,ry29/r9r$, s. 14.
25
Liitfrisimavi,s. r5.
26
Matbaa-i
U6il ve AdobI Muaqeret(istanbul:
Askeriye,
rl27/ rgro),s. 2.
Uttl pe Addbr MuA4eret,s. J.
27
z8
UnI pe AdabLMuA,eret,s. J.
29
HasanBahri,Centilmen: AddbLMuAOerct
(lstanbul:
TrbaatMatbaasr,
r3z8lr9rr),
s. r6.
Tevsi-i
N
F
d
N
&
F
)
=
J
L
a
F
ryF