Endülüs`te Reconquista Çağının Tipik Bir Portresi

Endülüs`te Reconquista Çağının Tipik Bir Portresi

Endülüs’te Reconquista Çağının Tipik Bir Portresi:
Vezir Ebû Bekr b. Ammâr (422/1031-477/1085)
Lütfi Şeyban *
Giriş
Miladi 622 yılında İslam Peygamberi Hz. Muhammed’in Mekke’deki mücadelesini
Medine’ye taşımasıyla başlayan Müslümanların devletleşme sürecinde sürükleyici ve
dönüştürücü etken, şüphesiz “cihad” idi. Hz. Muhammed’in tâkipçileri olan Müslümanlar,
inandıkları din İslâm tarafından dünyanın en şerefli unvanı sayılan “gâzî” ve âhiretin en şerefli
unvanı sayılan “şehîd” mertebesine erişme arzusuyla “Allah yolunda cihad etme”yi herşeyin
önünde ve ötesinde bir meşgale veya iş haline getirmişlerdi. Bu, öylesine menbaından
fışkırıp büyüyen bir lav gibidir ki, hicri 12/miladi 632 yılında Hz. Muhammed’in dünyadan
ayrılmasından itibaren geçen bir asır içinde İslam orduları, o çağda bilinen dünyanın büyük
bir kısmına yayılmış ve hâkimiyet kurmuşlardı. Yayıldıkları alanlardan birisi de İberya
Yarımadası idi.
Hicri 92/miladi 711 yılında Dımeşk merkezli Müslüman devleti Emeviler’e bağlı İfrîkiye
(Kuzey Afrika) Eyâleti ordusundan bir birlik, vali Mûsa b. Nusayr ve onun komutanı Târık
vasıtasıyla bugünkü İspanya, Portekiz ve Güney Fransa’nın içinde yer aldığı İberya
Yarımadasına askeri bir çıkarma yapmıştı. O çağın müsait şartlarını da iyi değerlendiren
Müslümanlar, iki buçuk yıl gibi kısa sürede Yarımadanın büyük kısmında hâkimiyet tesis
ettiler. Böylece başlayan Endülüs tarihi, beş siyasi dönemin sonunda hicri 897/miladi 1492
yılında sona erdi.
Bizim yaptığımız araştırmalarda bu dönemler şöyle ortaya çıkmıştır: İlk olarak Dımeşk
merkezli Emeviler’e bağlı Valiler dönemi (713-756), ikinci olarak Dımeşk’ten Abbasi
katliamından kaçarak kurtulan Abdurrahman’ın öncülüğünde kurulan Endülüs Emevileri
dönemi (756-1031), üçüncü olarak Emevi yönetiminin dağılmasıyla ortaya çıkan Mülûkü’tTavâif yani beylikler dönemi (1031-1095), dördüncü olarak Endülüslü idarecilerin kendi
ülkelerini Hıristiyan krallara karşı savunmaktan âciz kaldıkları için Endülüs’e davet ettikleri ve
önce Murâbıtlar sonra Muvahhidler idaresinden oluşan Mağribîler dönemi (1095-1238),
beşinci ve son olarak da Gırnata’da kalan Nasrîler ya da Ahmerîler dönemi (1238-1492). İşte
bu beş dönem içerisinde, bizim Endülüs araştırmalarımızda üzerinde yoğunlaştığımız konu
olan “Reconquista” (el-Hareketü’l-istirdâdiyye, karşı fetih) açısından önem arzeden iki dönem
vardır. Bunlar Mülûkü’t-Tavâif ve Mağribîler dönemleridir.
Endülüs diye anılan İslam ülkesinin Müslümanların elinden Hıristiyanlara intikali
sürecini ifade eden Reconquista çağı adlandırması, özellikle bu iki dönem için oldukça uygun
düşmektedir. Çünkü, bu iki dönemin öncesinde kısmen var fakat etkisiz olan Reconquista
hareketi, bu dönemlerde çok etkili olarak hızla neticeye gitmiş, mezkûr dönemlerden sonra
gelen Nasrîler devrinde ise artık zafere ulaşmış bir hareket olarak gecikmeli son noktayı
koymuştur.
İspanya ve Portekiz Hıristiyan krallarının Reconquista hareketine yoğunluk
kazandırdıkları Mağribîler dönemi öncesinde, bu hareket için büyük anlam taşıyan büyük bir
olay vardır ki, o da Tuleytula (Toledo) şehrinin Kastilya Kralı VI. Alfonso eliyle Hıristiyan
işgaline uğramasıydı (1085). Bu olay, aslında Emevi idaresinin güçlü ve müreffeh yıllarından
sonra başlayan beyliklerin birlikten uzak ve zayıf idare yıllarında kıvamına erişen
*
Sakarya Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Sakarya, e-mail > [email protected]
Reconquista denemelerinin büyük bir başarısıydı. Dahası, Afrika’dan (el-Mağrib) gelen Yusuf
b. Taşfîn’in Endülüs’te Alfonso’ya karşı kazandığı büyük Zellâka zaferine rağmen bu hareket
güçlenerek nihaî hedefine doğru yürüyecekti. 1 İşte, Endülüs tarihi içinde Reconquista
hareketinin yoğunluk ve hız kazanmasında öncelikli ve aslî dönemi teşkil eden Mülûkü’tTavâif döneminin öne çıkan isimlerinden birisi de şâir vezir Ebû Bekr İbn Ammâr’dır. Endülüs
beylikleri içindeki en güçlüsü sayılan İşbiliye’deki (Sevilla) Abbâdîler’in idaresinde, özellikle
Hıristiyan İspanya krallarıyla olan ilişkilerde öne çıkan bir idareci olarak bizim ilgimizi çekmiş
bulunmaktadır.
İşbiliye Emîrliği’nde hüküm süren Abbâdî Hanedan üyeleri şunlardır: İlk olarak
Emevîler’in İşbiliye kadısı Muhammed b. İsmail b. Abbâd (1023-1042), ikinci olarak Abbâd b.
Muhammed el-Mu’tezid (1042-1069), üçüncü ve son olarak da Muhammed b. Abbâd elMu’temid’tir (1069-1091). 2
Emevî idaresinde dünyanın sayılı güçleri arasına yükselmeyi başaran Endülüs
Devleti 3 , Mülûkü’t-Tavâif döneminde bu gücünü hızla yitirecektir. Çünkü, Endülüslüler ile
İspanyalılar arasındaki güç dengeleri artık Endülüslüler aleyhine olarak değişmeye
başlamıştır. Endülüs’e karşı bütün Hıristiyan İspanya devletleri Frank kontluklarıyla birlikte
ortak hareket edecekler ve içlerinde oluşan Haçlı ruhu ile Endülüs topraklarına karşı Haçlı
saldırıları gerçekleştireceklerdir. Murâbıtlar’ın Endülüs’e gelişlerine kadar özellikle Kastilya
krallığı ile Reconquista hareketi ivme kazanacak ve pek çok Endülüs toprağı kaybedilecektir.
Bunların önemlileri 1083 yılında Mecrît (Madrid) ve 1085 yılında Tuleytula olacaktır.
Kaynaklarda Endülüs’ün Mülûkü’t-Tavâif döneminde yirmiden fazla yerel hanedandan
bahsedilir. Fakat, içlerinde kayda değer olanların sayısı altıdır. Bunları sahip oldukları arazi
genişliği ve askerî güçleri bakımından mümkün olan sıralamasını görelim. 1) İşbiliye Emîrliği
– Abâdîler. 4 2) Gırnata Emîrliği – Zîrîler: Zâvî b. Zîrî es-Sanhâcî (1013-1019), Habbûs b. Zîrî
(1019-1038), Bâdis b. Habbûs (1038-1073), Abdullah b. Bulukkin b. Bâdis (1073-1090). 3)
Kurtuba Emîrliği – Cehverîler: Cehver b. Muhammed b. Cehver (1031-1043), Muhammed b.
Cehver er-Reşîd (1043-1063), Abdülmelik b. Muhammed el-Mansûr (1063-1069). 4)
Tuleytula Emîrliği – Zünnûnîler: Yaîş b. Muhammed b. Yaîş el-Kâdî (1012/13), İsmail b.
Zünnûn (1018-1043/44), Yahya b. İsmail el-Me’mûn (1043/44-1075), Yahya b. Hişam b.
Yahya el-Kâdir (1075-1085). 5) Batalyevs Emîrliği – Eftasîler: Sâbur es-Saklebî (1012/13),
Abdullah b. Muhammed İbnü’l-Eftas el-Mansûr (1022-1045), Muhammed b. Abdullah elMuzaffer (1045-1068), Ömer b. Muhammed el-Mütevekkil (1068-1094). 6) Sarakusta Emîrliği
– Tucîbîler: Münzir b. Yahya et-Tucîbî (1010-1021/22), Yahya İbnü’l-Münzir (1021/22-1036),
Münzir b. Yahya İbnü’l-Münzir (1036-1038/39), Süleyman b. Hûd el-Cüzâmî el-Müstaîn
(1038-1039), Ahmed b. Süleyman el-Muktedir (1049/50-1081), Yusuf b. Ahmed el-Mu’temin
(1081-1085), Ahmed b. Yusuf el-Müstaîn (1085-1110).
1
Endülüs Devletinin yıkılış süreci ve bu konuda Hıristiyan fanatizminin etkileri üzerine geniş bilgi ve
değerlendirmeler için bkz. Mehmet Özdemir, “Endülüs’ün Yıkılış Süreci Üzerine Mülahazalar”, Endülüs’ten
İspanya’ya, Ankara, TDV, 1996, s. 25-48; Mehmet Özdemir, "Haçlı Ruhunun Endülüs’de Birarada Yaşama
Tecrübesine Menfi Tesirleri”, Haçlı Seferleri ve XI. Asırdan Günümüze Haçlı Ruhu Semineri, İstanbul, İÜEFTAM, 1998, s. 73-98. Reconquista sürecini haritalarla görmek için bkz. Jesus Mestre-Flocel Sabate Campi,
Atlas de la Reconquista, La Frontera Peninsular Entre los Siglos VIII y XV, Barcelona, Ediciones Peninsula,
1998
2
el-Mu’temid ve onun İşbiliye Emîrliği hakkında daha fazla bilgi için bkz. Lisânüddin Muhammed b. Abdullah
İbnü'l-Hatîb el-Gırnâtî (713-776/1313-1374), A'mâlü'l-a'lâm fîmen bûyia kable’l-ihtilâm min mülûki’l-İslâm, nşr. E.
Levi-Provençal, Dâru’l-Mekşûf, Beyrut 1956, II, 154; Hakkı Dursun Yıldız, “Abbâdîler”, Türkiye Diyanet Vakfı
İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1988, I, 15-16; Ahmed b. Abbûd, et-Târîhü’s-siyâsî ve’l-ictimâî li-İşbîliye fî Ahdi
Düveli’t-Tavâif, Titvân 1983, s. 64 vd.; E. Levi-Provençal, “İşbiliye”, İA, C.V/2, 1226-30; Titus Burckhadt,
Moorish Culture in Spain, N.York, McGraw-Hill Book Com., 1972, s. 115-120. Endülüs tarihi konusunda kısa
bilgi için bkz. C.F. Seybold, "Endülüs", İA, C.IV, 270-273
3
Endülüs’te Emevîler Dönemi zirvesinden bir portre vasıtasıyla bu dönem hakkında bir kanâat edinmek
mümkündür, bkz. Lütfi Şeyban, “Endülüs Emevileri Hâciblerinden el-Mansûr Muhammed İbn Ebî Âmir
(366/976-392/1002), İslamî Araştırmalar, C.XI/3-4 (1998), 250-272
4
Emîrlerin listesi yukarıdadır.
2
Bir de sahnenin öte yanına bakalım ve aynı dönemde İspanya krallarının kimler
olduğunu bir hatırlayalım. 1) Leon Kralı: III. Bermudo (1028-1037). 2) Kastilya Kont ve Kralları:
Mayor veya Elvira (1029-1035), I. Fernando (1035-1037). 3) Kastilya-Leon Kralları: I. Fernando
el Magno (1037-1065), Sancha (1037-1067), II. Sancho el Fuerte (1065-1072), VI. Alfonso el
Bravo (1072-1109). 4) Barselona Kontları: I. Ramon Berenguer el Curvo (1018-1035), I.
Ramon Berenguer el Viejo (1035-1076), II. Ramon Berenguer el Fratricida (1076-1082), II.
Ramon Berenguer el Fratricida (tek başına) (1082-1096). 5) Aragon Kralları: I. Ramiro (10351063), Sancho Ramirez (Navar Kralı, 1063-1094), I. Pedro (Navar Kralı, 1094-1104). 5
Devlet Yöneticiliği, Bilgelik ve Şâiriğin Zirvesine Doğru Yükselen İbn Ammâr
Zü’l-Vizâreteyn Ebû Bekr Muhammed b. Ammâr İbnü’l-Hüseyin b. Ammâr el-Mehrî
eş-Şilbî eş-Şennebûsî el-Endelüsî, hicri 422/miladi 1031 yılında Endülüs’ün Şilb (Silves)
şehrinin Şennebûs köyünde doğmuştur. İlk tahsil yılları Şilb’te geçmiş, daha sonra yüksek
tahsilini tamamlamak için Kurtuba’ya (Codoba) gitmiştir. Endülüslü Ebu’l-Hasen Muhammed
b. Hânî’ el-Ezdî meşrebinde şiirler nazmetmeye başlamıştır. Özellikle edebiyat ve şiir
yeteneğiyle öne çıkmış, şehir şehir Endülüs’ü dolaşarak emîrlere şiir düzdüğü için bu
hasletiyle adı duyulmaya başlamış, şiirleri Endülüs halkı dilinde dolaşır olmuş, onu dinleyen
herkes artık her yerde onu över hale gelmiştir. Bir keresinde İşbiliye’ye gitmiş ve orada Emîr
el-Mu’tezid’i övücü şiiriyle dikkat çekmeyi başarmıştır. 6 İşte o şiirlerden en etkileyici olduğuna
inandığımız birinden bir bukle:
Ediri’z-zücâcete fe’n-nesîmü kad inberâ
Ve’n-necmü kad sarafe’l-anâne ani’s-sürâ
Ve’s-subhu kad ehdâ lenâ kâfûrah
Limâ isteradde’l-leylü minnâ’l-anberâ
Ve’r-ravdu ke’l-hasnâ kesâhü zehruh
Veşyen ve kalledehû nedâhu cevherâ
Ev ke’l-gulâmi zehâ bi-verdi riyâdih
Hacelen ve tâhe bi-âsihinne muazzerâ
Ravdun ke-enne’n-nehre fîhi mi’samün
Sâfin etalle alâ ridâin ahdarâ
Ve tehüzzühû rîhu’s-sabâ fe-tezunnühû
Seyfe’bni Abbâdin yübeddidü askerâ
Abbâdün el-mihdarru nâilü keffih
Ve’l-cevvü kad lebise’r-ridâe’l-ağberâ 7
5 Onuncu yüzyılda Hıristiyan İspanya tarihi konusunda geniş bilgi için bkz. (bakınız) Ramon Sopena, Historia de
Espana, Barcelona, EMEGE, 1998, s. (sayfa) 111 vd. (ve devamı); Abdülmecîd Na’naî, el-İslam fî Tuleytula,
Dâru’n-Nehdati’l-Arabiyye, Beyrut ty. (tarih yok), s. 103 vd.; Henry J. Chaytor, History of Aragon and Catalonia,
London 1933, (Çevrimiçi) http,//libro.uca.edu, The Iberian Resources Online, Mart 2001, s. 6 vd. Krş.
(karşılaştır) Receb M. Abdülhalîm, el-‘Alâkât beyne’l-Endelüsi’l-İslamiyye ve İsbânyâ Nasrâniyye fî asri Benî
Ümeyye ve Mülûki’t-Tavâif, Kâhire, Dâru’l-Kütübi’l-İslamiyye, ty.; Lütfi Şeyban, Reconquista: Endülüs’te
Müslüman-Hıristiyan İlişkileri, İz, İstanbul 2003; Derek W. Lomax, The Reconquest of Spain, N.York, Longman,
1978; Jan Read, The Kingdom of Leon-Castilla Under King Alfonso VI, 1065-1109, Princeton 1988, (Çevrimiçi)
http,//libro.uca.edu, The Iberian Resources Online, Mart 2001; James F. Powers, A Society Organized for War,
The Iberian Municipal Militias in the Central Middle Ages 1000-1284, Berkeley, Univ. of California Press, 1988,
(Çevrimiçi) http,//libro.uca.edu, The Iberian Resources Online, Mart 2001; Stanley G. Payne, A History of Spain
and Portugal, Wisconsin, 1973, (Çevrimiçi) http,//libro.uca.edu, The Iberian Resources Online, Mart 2002
6
İbn Ali Abdülvâhid el-Merrâküşî (ö.647/1249), el-Mu'cib fî telhîsi ahbâri'l-Mağrib, nşr. M. Sa'îd 'Uryân, Kahire,
Dâru'l-Beydâ', 1963, s. 169, 172-175; Muhammed b. Abdullah İbnü'l-Ebbâr (595-658/1199-1260), el-Hulletü'ssiyerâ, nşr. Huseyn Mûnis, Kâhire, Dâru’l-Maârif, 1985, II, 131
7
Ebû Nasr Feth b. Hâkân el-Kaysî el-İşbîlî [ö. (ölümü) 529/1134], Kalâidü'l-ikyân ve mehâsinü'l-a'yân, thk. (tahkik)
H. Yusuf Haryûş, Mektebetü’l-Menâr, Kâhire 1989, 253, 266 vd.; Ebu’l-Hasen Ali b. Bessâm eş-Şenterînî
3
Şiirin Türkçeye çevirisi:
Kandili söndür, çünkü hoş bir rüzgarla karşılaştı
Ve yıldız kendisine döndürdü gece bulutunu bütün gece
Ve sabah, hediye verdi bize cennet pınarını
Gece, geri aldığı için bizden anberi
Ve bahçe, güzel bir kız gibi giymiş çiçeği
Nakış olarak, ve gerdanlık yaptı çiğden bir cevheri
Veya (bahçe), bir hizmetçi oğlan gibi açan bahçelerin gülüyle
Utanarak, ve mazur oldu güzelliklerin bedeli olarak sersemliğiyle
Bir bahçe ki, sanki nehir onun içinde bir eldir
Sâf bir el ki, uzanmış yeşil bir hırka üzerine
Ve onu titreştirir sabâ rüzgârı da sen zannedersin ki o
Askeri tâkatsiz bırakan İbn Abbâd’ın kılıcıdır
Abbâd öyle pençe ki, koparır tuttuğunu
Ve hava artık giymiştir tozlu elbisesini
el-Mu’tezid, Şilb’i ele geçirdiğinde oğlu el-Mu’temid’i şehrin valiliğine atamıştır. elMu’temid’in yanına sokulmayı başaran İbn Ammâr, kendisine şiir okuma fırsatı verildiğinde
öyle bir coşmuştur ki, tarihçimiz İbn Bessâm’ın ifadesiyle belki de hayatının en etkileyici ve
en muhteşem şiirini okumuştur. 90 Beytlik şiiri dinleyince âdeta büyülenen el-Mu’temid, İbn
Ammâr’ın şâirlik ve ediplik yeteneğine hayran olmuş, ona cömertçe ihsanda bulunmuş ve
onu kendisine yakın arkadaş ve vezir edinmiştir. 8 İşte o şiirden bir bukle..
Aleyye ve illâ mâ niyâhu’l-hamâimi
Ve fiyye ve illâ mâ bekâü’l-ğamâimi
Ve annî esâra’r-ra’dü sarhate tâlibin
Li-se’rin ve hezze’l-berku safhate sârimi
Ve mâ lebiset zehru’n-nucûmi hidâdehâ
Li-ğayrî ve lâ kâmet lehû fî meâtimi
Ve hel şakkakat hûcü’r-riyâhi cüyûbehâ
Li-ğayriye ev hannet hanîne’r-ravâimi 9
Şiirin Türkçeye çevirisi:
Bana düşen sadece güvercinlerin ötüşünden kalandır
Ve bende sadece gamlıların ağlamasından kalan vardır
Ve benden intikam aldı gök gürültüsü, tâlibin çığlığıyla
İntikam, ve coştu şimşek yiğitlik zamanında
Ve giymedi yıldızların parlaklığı matem elbisesini
Benden başkası için, ve onun için tutmadı mâtem de
Ve parça parça mı etti şiddetli fırtınalar onun gerdanlığını?
Benden başkası için, veya aşkla mı inledi tâlibin inlemesi gibi? 10
(542/1147), ez-Zahîre fî mehâsini ehli’l-Cezîre, thk. S. Mustafa el-Bedrî, II, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1998,
II, 229
8
Abdülvâhid el-Merrâküşî, s. 176-178; İbnü'l-Ebbâr, II, 131, 148; İbnü'l-Hatîb, II, 156
9
İbn Bessâm, II, 223-224; Abdülvâhid el-Merrâküşî, s. 170
4
Yönetimde birlikte çalışırken aralarında yoğun bir sevgi oluşmuş, kendisi de büyük bir
şâir olan el-Mu’temid İbn Ammâr’ın şiirlerini dinlemeden duramaz hale gelmiştir. Hatta,
İşbiliye’de Ulucâmi’ye birlikte gidip gelirlerken bile şiir atışması yaparlardı. Bu yüzden olsa
gerek el-Mu’temid, babasının vefatından sonra İşbiliye Emîrliği tahtına oturduğunda İbn
Ammâr’ı önce kendi yerine Şilb valisi yapmış, daha sonra da ondan ayrı kalmaya
dayanamayarak İşbiliye’ye davet etmiş ve vezir olarak atamıştır. el-Mu’temid, en önemli ve
zor devlet görevlerini İbn Ammâr’a yüklemiş ve o da en iyi şekilde işlerin üstesinden gelmiştir.
Bu şekilde uzun yıllar İşbiliye Emîrliği’nin idaresini birlikte yürütmüşlerdir. 11
Vezir İbn Ammâr (Zü’l-Vizâreteyn, Hâcib)
İbn Ammâr, şâirlik yeteneğiyle göze girmeyi başarmış ve vezirlik makamına hatta
başvezir (Zü’l-vizâreteyn) yani Endülüs emevileri döneminin hâciblik makamına denk yere
kadar yükselmiştir. 12 Çağının önde gelen şâirlerinden biriydi. Sözleri o kadar keskin, iyilik ve
nezâket konusunda o kadar hassastı ki, bütün Endülüs emîrleri kendisini tanır, hatta ondan
çekinirlerdi. Bu sebepten olsa gerek, el-Mu’temid dışında hiçbiri onunla çalışmayı pek
istemezdi. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi el-Mu’temid, İbn Ammâr’ı kendisine hem
muhabbet dostu hem de yönetimde baş yardımcı edinmiştir. Bir süre sonra ona neredeyse
sınırsız güvenmiş ve “hâtemü’l-mülk” denen hükümdarlık mührünü de emanet etmiştir.
Böylelikle İbn Ammâr, parlak zekâsı ve üstün şiir söyleme ve iletişim yeneteğiyle ikbâle
ermişti. Artık Endülüs emîrleri içinde arazi ve askerî güç bakımından en büyüğü durumundaki
İşbiliye Emîrliği’nin hemen bütün işleri ondan sorulur olmuştu. Emîrliğin dış ilişkilerinde,
özellikle de Hıristiyan İspanya krallıklarıyla yürütülen diplomatik ilişkilerin bulunmaz ya da
vazgeçilmez adamıydı. 13 Fakat o, bu diplomatik zekasını bütün bir Endülüs ülkesinin hayrına
değil bilakis sadece İşbiliye Emîrliği’nin çıkarına kullanıyordu.
Bunun örneğini pekçok olayda görmek mümkündür. Mesela, Gırnata emîri İbn
Bulukkîn bir defasında VI. Alfonso’nun kendisinden 20 bin dinar haraç isteğini reddetmişti.
Yani, kralla savaşmayı göze almıştı. Bu durumu kendi çıkarları için fırsat bilen İbn Ammâr,
derhal Alfonso’ya haber göndermiş ve ona şöyle demişti:
“Eğer siz 20 bin dinardan mahrum edildiyseniz, biz size Gırnata’ya karşı antlaşma yapma mukâbilinde 50
bin verelim, sonuçta bize şehri verirsiniz siz de onların mallarını alırsınız” 14
Alfonso bu teklifi hemen kabul etmiş, güçlü askerlerinden bir bölüğü İbn Ammâr’ın
seçip almasına izin vermiş ve el-Mu’temid’in de hararetli desteğiyle Gırnata’yı kuşatmış fakat,
şehri ele geçirmeye muvaffak olamamıştır. 15 Bu bilgileri bizlere aktaran Gırnata Emîri İbn
Bulukkîn, doğal olarak İbn Ammâr’ı hiç sevmez ve onun hakkında şu tespiti yapar:
“İbn Ammâr, pekçok kez Alfonso ile işbirliği yaparak Endülüs emîrlerine karşı askerî operasyonlara
girişmiştir. Çünkü o rahat oturmayı sevmez, Müslümanların zararına da olsa fitne çıkarmaya ihtiyaç hissederdi. Ne
zaman el-Mu’temid bizimle barış yapmaya yanaşsa ve aramızda ciddi bir barış ortamı oluşsa, fitne ateşini
16
tutuşturuncaya kadar İbn Ammâr’ın gözüne uyku girmezdi.”
10
Şiirlerin tercümesinde büyük oranda birebir tercüme tekniği uygulanmıştır. Çünkü, şiirlerin şiir olarak
Türkçeleştirilmesi mümkün gözükmemektedir. Birebir tercümede ise, şiirin orijinal sanat değerlerinin kısmen de
olsa anlaşılma imkânı vardır.
11
Feth b. Hâkân, s. 254; Abdülvâhid el-Merrâküşî, s. 178; İbnü'l-Ebbâr, II, 133; Makkarî, Nefh, IV, 377-378. Krş.
Angel Gonzalez Palencia, Târîhu'l-fikri'l-Endelüsî, çev. Huseyn Mûnis, Kâhire, Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye,
1955, s. 89
12
Mecdüddin Ömer İbnü’l-Hasen el-Belensî ed-Dânî İbn Dihye el-Kelbî (ö. 633/1235), el-Mutrib fî eş'âri ehli'lMağrib, nşr. İbrahim Ebyârî vd. (ve diğerleri), Kâhire, Matbaatü'l-Emîriyye, 1993, s. 169
13
İbn Dihye, s. 169-170; İbnü'l-Ebbâr, II, 131. Krş. Angel Gonzalez Palencia, s. 89-91
14
Emîr Abdullah b. Bulukkîn (ö. 489/1096), Kitâbü’t-tibyân li emîr Abdullah b. Bulukkîn âhiru ümerâi Benî Zîrî bi
Gırnâta, thk. E. Tevfîk et-Tîbî, Menşûrâtü Ukâz, Rabat 1995, s. 97
15
İbn Bulukkîn, s. 97-98
16
İbn Bulukkîn, s. 99
5
Nitekim, olaylar İbn Bulukkîn’in bu iddiasını doğrular mahiyette gelişir. İbn Ammâr
tekrar Alfonso’ya müracaat eder. Onu Gırnata’yı işgal etmeye teşvik eder. İşin nasıl kolay
olacağını anlatır. Emîr Abdullah’ın yaşlı ve zayıf, Gırnata’nınsa mal yönünden çok zengin
olduğunu; kendisine destek verip şehri ele geçirdiği takdirde o malların çoğunu alabileceğini..
Bu işgal meselesinde İbn Ammâr, kendi ikbâli yani şan ve iktidar elde etme uğruna kral
Alfonso’yu âdeta rahat bırakmaz, onu sürekli Gırnata’yı işgale teşvik eder. Bunu
başarabilmek için Alfonso’ya büyük miktarda mal takdim eder ve işgal gerçekleştiğinde
vermek üzere ise 50 bin misgal altın vermeyi vaat eder. Sonunda Alfonso’yu yine ikna etmeyi
başarır. Alfonso hemen harekete geçer. Önce Emîr Abdullah’a haber gönderir ve onu yanına
davet eder. Görüşme istemesindeki amacını ise, diğer Endülüs emîrleriyle yaptığı gibi
kendisiyle de anlaşma yapmak olduğunu bildirir. Ancak, Abdullah Alfonso’nun İbn Ammâr ile
gerçekleşen görüşmelerinden ve aralarındaki antlaşmadan haberdar olduğu için onun yanına
gitmez. Alfonso’nun gerçek amacının kendisini tutuklamak ve İbn Ammâr ile yaptığı planı
gerçekleştirmek olduğunu düşünür. Hemen danışma meclisini toplar ve şerrinden emin
olmak için şehirden çıkarak Alfonso’nun yanına gider fakat, tutuklama girişimine karşı her
türlü tedbirini alır. Sonuçta, Abdullah 5 bin misgali peşin, 30 bini de veresiye olmak üzere
haraç vererek Alfonso ile anlaşır. Bu anlaşmadan sonra Alfonso, İbn Ammâr’a şöyle der :
Gırnata zaaf içinde ve sahibi de çocukluğundan beri akılsızın biri demekle bize yalan
söylemişsin! Gördüm ki, onun makamına hâkimiyeti ve durumu senin söylediklerinin tam tersi!”
Bu olaydan sonra da İbn Ammâr, tarafları rahat bırakmaz. Gırnata’yı ele geçirme hırsıyla yanıp
tutuştuğu için Alfonso’ya toprak ve mal vererek onunla antlaşmalar yapma çabasını sürüdürür.
Ancak, onun bu çabaları öyle bir etki yapar ki, sonunda Alfonso, hayatının en büyük
Reconquista hareketi olacak olan Tuleytula’yı ele geçirme fırsatını yakalar. 17
Diplomasi alanındaki kıvrak zekasıyla Hıristiyan tarafın da fazlasıyla dikkatini çekmiş
olan İbn Ammâr’ın, Alfonso ile satranç oyunu vasıtasıyla yaptığı işgal veya geri çekilme
pazarlığı hikâyesi, bazı Endülüs tarih kitaplarında da geçer. Mesela Abdülvâhid el-Merrâküşî
bunlardandır. 18 Fakat, pekçok araştırmacı gibi biz de bunun bir efsaneden ibaret olduğu
düşüncesindeyiz ve bu yüzden onu burada zikre değer görmüyoruz. Fakat, santranç
hikâyesinden daha önemli olan şu ki İşbiliye, Kurtuba ve Gırnata gibi o devrin önde gelen
Endülüs şehirlerinden birisidir. Mülûkü’t-Tavâif içinde en zengini ve güçlüsü sayılan
Abbâdîler’in merkezi olarak İşbiliye, ikbal ve zenginlik sevdalısı herkesi etkilediği gibi belli ki
İbn Ammâr’ı da kendisine cezbetmişti.
Gerçekten de, İdrisî’nin verdiği bilgilere bakıldığında, İşbiliye büyük bir şehirdir ve
canlı alış veriş yerleriyle İşbiliyelilerin önemli ticaret ehli olduklarını ispatlamaktadır. Ticaretin
temel mahsulü ise zeytin ve mamulleriydi. İşbiliyeliler, ticarî mallarını kara ve deniz yoluyla
doğu-batı istikametinde dünyaya ihraç ediyorlardı. 19 Diğer kaynaklarda da mutedil havası,
geniş verimli ovaları, cennet bahçeleri, zeytinlikleri, incirlikleri, şeker kamışı tarlaları, bağlarıbostanları, ortasından akan büyük nehri, nehrin kıyısındaki mesîre yerleri ve içi-dışı süslü
binalarıyla İşbiliye tam bir cennet şehir olarak tavsif edilir. Hatta, Endülüs halkı arasında
şöyle bir söz vardır: “Şayet İşbiliye’de kuş sütü aransa kesinlikle bulunur”. 20 İşte bu ticaret
ortamının getirdiği zenginlik ve ona bağlı olarak gelen siyasi güç el-Mu’temid’e öyle bir
kendine güven duygusu vermiştir ki, babasının ardından idareye geçtiğinde idarenin bütün
iplerini vezirine bırakmış ve kendisi şiir-işret meclislerinde zevk ü sefâ sürmüştür. İpleri eline
alan İbn Ammâr da, diplomatik entrikalarını bu zenginliği kullanarak daha rahat çevirme
imkânı bulmuştur. Yani, her sıkıştığında Alfonso’ya daha fazla haraç vererek kendi emîrliğine
hareket alanı sağlamıştır.
17
İbn Bulukkîn, s. 99-102
Abdülvâhid el-Merrâküşî, s. 178-180. Krş. Angel Gonzalez Palencia, s. 93-94
19
Muhammed b. Abdullah Hammûdî eş-Şerîf el-İdrîsî (493/1100-548/1154), Nüzhetü'l-müştâk fî İhtirâkı'l-âfâk,
Beyrut, Âlemü'l-Kütüb, 1989, III, 541
20
Muhammed b. Abdülmü’min el-Himyerî (ö.727/1327), er-Ravdu'l-mi'târ fî haberi'l-aktâr, thk. İhsan Abbâs,
Beyrut, Mektebetü Lübnan, 1984, s. 58-60; İbnü'l-Hatîb, II, 159; Makkarî, Nefh, IV, 47. İşbiliye şehri hakkında
daha fazla bilgi için bkz. Câsim el-Ubûdî, “İşbîliye”, TDV İA, XXIII, 428-429
18
6
el-Mu’temid, komşu emîrliklerin topraklarını ele geçirme konusunda pek hırslı
görünüyordu. Emîrliğinin ilk yıllarında daha komşu Cehverîler’in elindeki Kurtuba’ya saldırmış
ve uzun mücadele sonunda şehri ele geçirmiştir. 21 Bundan sonraki askerî seferlere ise daha
çok İbn Ammâr’ı memur etmiştir. İbn Ammâr’ın el-Mu’temid adına yapmış olduğu son büyük
sefer, Mürsiye (Murcia) şehrini ele geçirmek olmuştur. O zaman Âmirîler’den boşalan
Mürsiye’ye şehrin a’yânından Ebû Bekr b. Tâhir’den sonra oğlu Ebû Abdurrahman hakim
olmuştu. Şehirde kendi hâkimiyetine karşı çıkan gruplardan biri, Abdurrahman’a karşı elMu’temid’i şehri fethetmeye çağırmış, o da her işte olduğu gibi bu işi de vezirine havale
etmiştir. Kendi askeri birliğiyle bu işin üstesinden gelemeyeceğini anlayan İbn Ammâr ise,
Berşelûne (Barcelona) Kontu II. Ramon Berenguer el Fratricida (1076-1082) ile anlaşma
yoluna başvurdu. Mürsiye’yi işgali için yardım etmesi karşılığında konta on bin altın vaat etti. 22
Anlaşma gereğince iki taraf birbirine rehineler verdi. Kont, erkek kardeşinin oğlunu
melike, melik de kendi oğlu er-Reşîd’i konta verdikten sonra beraberce Mürsiye’yi kuşattılar.
Kuşatma esnasında kontun istediği bazı malların kendisine takdimi el-Mu’temid tarafından
geciktirilince, kont aldatıldığına inandı ve İbn Ammâr ile er-Reşîd’i tutuklayarak kuşatma
operasyonundan ayrıldı. Bu gelişme üzerine el-Mu’temid, vermesi gereken malları elindeki
rehine ile birlikte hemen konta gönderdi. Buna karşılık kont da elindeki rehineleri serbest
bıraktı fakat sonuçta operasyon başarısız olmuştu. Ancak, el-Mu’temid bu işten
vazgeçmedi. 23
İbn Ammâr’ın önerisiyle el-Mu’temid yeni bir ordu donattı ve vezirin komutasında
Mürsiye’ye sevk etti. İbn Ammâr, henüz Mürsiye’ye varmadan önce yolu üzerinde bulunan
kalelerden Belec (Velez Rubio) kalesi komutanı Abdurrahman b. Raşîk ile irtibata geçti. Onu
kendisine katılmaya hatta, kendi birlikleriyle önden gitmeye ikna etti. Hemen yola koyulan İbn
Raşîk, Mürsiye’yi kuşattı. Bir yandan da Mürsiye halkını İbn Tâhir’e karşı isyana teşvik etti.
Sonunda kale içinden birinin hıyanetiyle kapılar açıldı ve İbn Abbâd’ın ordusu şehre girdi
(481 hicri/1078 miladi). Ancak, iş burada bitmedi. İşte bundan sonra İbn Ammâr’ın tâlihi
tersine dönmeye başlayacaktı. 24
Mürsiye’nin güzelliklerine hayran olan İbn Ammâr, İşbiliye’den uzak bu şehirde
müstakil bir emîr gibi davranmaya başladı. Kendisine karşı askerî bir başarı
kazanamayacağını düşündüğü için olsa gerek İbn Abbâd’ın direktiflerini duymazdan gelmeğe
ve dinlememeğe, bir yandan da bölgenin a’yânı arasında kargaşa çıkarıp onları birbirine
düşürmeğe başladı. Hatta, İbn Ammâr’ın bu makam hırsına şaşıran el-Mu’temid, ona
gönderdiği iki beytinde, “hâdiselerin değiştirdiği dost” nitelemesiyle sitem etmiştir. 25
Mürsiye’nin gerçek fâtihi olan İbn Raşîk İbn Ammâr’ın tutumundan hoşlanmamıştı ve artık
onu alt etmek için fırsat kollamaya başladı. Bir gün İbn Ammâr merkez kale dışında bulunan
bazı kaleleri teftiş etmek maksadıyla şehirden ayrıldığında İbn Raşîk hemen harekete geçti,
şehrin idaresine el koydu ve kapıları da İbn Ammâr’ın yüzüne kapattı. Bu durumda İbn
Ammâr için kaçmaktan başka çare kalmamıştı. Mürsiye’den doğuya doğru yürüdü ve ilginç
bir girişimde bulunarak VI. Alfonso’dan yardım istedi. Ancak, siyasi şartlar müsait olmadığı
için olsa gerek kral kendisine yüz vermedi. Gidebileceği bir yer daha vardı, Sarakusta
(Zaragoza). 26
21
Hakkı Dursun Yıldız, “Abbâdîler”, I, 16
İbn Bulukkîn, s. 104-105; İbnü'l-Ebbâr, II, 123-124
23
İbn Bessâm, II, 243; İbnü'l-Hatîb, II, 157
24
İbn Bulukkîn, s. 105; İbnü'l-Ebbâr, II, 121, 134-135
25
İbn Dihye, s. 171; İbn Bessâm, II, 243
26
İbn Bulukkîn, s. 105; Feth b. Hâkân, s. 256, 269; İbn Bessâm, II, 244–248, 146; Abdülvâhid el-Merrâküşî, s.
180-182. İbn Ammâr’ın Sarakusta’da kaldığı süre içinde oranın halkıyla ilgili izlenimlerini aktaran tarihî kayıtlar
da mevcuttur. Onlardan birisi olan Makkarî’nin aktardığına bakılırsa, İbn Ammâr Sarakusta halkının kültür-sanat
seviyesini oldukça düşük bulmuştur. Hatta onları anlayışı kıt, çok câhil, şiir ve hikmetten habersiz benzeri
sıfatlarla tavsif etmiştir. Bkz. Ebû’l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Makkarî et-Tilemsânî (ö.1041/1631),
Ezhâru'r-riyâd fî ahbâri Kâdî İyâz, nşr. Abdüsselam Herrâs, Rabat, İhyâü’t-Türâsi’l-İslamî, 1978, III, 109
22
7
Sarakusta emîri el-Muktedir b. Hûd’a sığındı. Burada iyi muamele gördü hatta, bazı
önemli devlet işlerinde kendisine vazife bile verildi. Fakat, kısa süre sonra el-Muktedir ölünce
(475 hicri/1081 miladi), emîrlik toprakları oğullar arasında paylaşıldı ve merkezî idareye elMu’temin b. Hûd geldi. Bu zirve değişikliği İbn Ammâr’ın durumunu hemen etkilemedi.
Önceden olduğu gibi emîrin yanında hizmete devam etti. Tâ ki Şakûre (Segura de la Sierra)
kalesinin ele geçirilmesi görevine çıkıncaya kadar. Dâniye’ye (Denia) bağlı bir kale olan
Şakûre’nin komutanı İbn Mübârek adlı zeki biriydi. Zaten birliğinin mevcudu az olduğu için
İbn Ammâr’a karşı bir direniş hareketi içine girmedi. Hatta, onu kale içine kendisi davet etti.
Karşılama merasiminde de titiz davrandı. Aslında bu bir tuzaktı. İbn Mübârek’in askerî
gücünün azlığına bakarak olsa gerek İbn Ammâr onu küçümsemiş ve tuzağına düşmüştü.
Nitekim, birlikleriyle birlikte kaleye yerleşme hazırlıkları yaptığı sırada İbn Mübârek’in
adamları İbn Ammâr’ın üzerine atıldılar, kendisini etkisiz hale getirip ellerini zincirlediler ve
zindana koydular (477 hicri/1084 miladi). Olay, kısa zamanda İşbiliye’ye de duyuldu. 27
el-Mu’temid, derhal harekete geçti. İbn Mübârek’e pekçok hediyeler ve atlar gönderip
ondan vezirini kendisine teslim etmesini istedi. Teklifi kabul eden İbn Mübârek, veziri elçilik
heyetine teslim etti. Heyetin başında da el-Mu’temid’in oğlu Yezîd er-Râzî vardı. İbn Ammâr,
o sırada Kurtuba’da bulunan el-Mu’temid’in yanına götürüldü. Sıradan biri gibi huzura
sokuldu. Bu arada, binlerce Kurtubalı onu görmek için toplanmıştı. 28
Burada kahramanlarımız arasında yaşanan diyaloglara muttali değiliz ancak, kısa
süre sonra İşbiliye’ye dönüldüğünde el-Mu’temid eski vezirine basit bir oda hazırlattı. Sık sık
yanınan gidip gelerek yaptığı ihanetten dolayı onu çok ayıpladı ve kınadı. Buna karşın İbn
Ammâr eski dostu olan efendisi el-Mu’temid ve oğulları er-Reşîd ile el-Feth’ten sürekli af ve
merhamet dileniyordu. Bu konuda bazı kaynakların verdiği bilgiye bakıldığında, el-Mu’temid
vezirini affeder. Fakat, kısa süre sonra onu bu kararından döndürecek bir gelişme yaşanır.
İbn Ammâr’ın İşbiliye sarayında hasımları vardır. Bunların başında da kendisi gibi bir şâir
vezir olan Kurtubalı Ebu’l-Velîd Ahmed b. Zeydûn el-Mahzûmî’nin (394-463/1003-1071) oğlu
Ebû Bekr İbn Zeydûn (Sâhibü’d-devle) 29 ile el-Mu’temid’in hanımı cariye asıllı İ’timâd erRumeykiyye (ö. 488/1085) vardır. İşbiliye sarayının “Seyyidetü’l-kübrâ”sı yani sultan hanımı
olan İ’timâd Ümmü’r-Rebî’, efendisi onun lakabına uysun diye “el-Mu’temid” lakabını
edinmiştir. Bunun anlamı, el-Mu’temid’in hanımına çok düşkün ya da âşık biri olduğudur. 30
Emîrin İbn Ammâr’ı affedeceğini anladığında İbn Zeydûn, önceden ele geçirmiş
olduğu bir belgeyi ortaya çıkarmanın tam zamanı olduğuna karar verdi. İbn Ammâr’ın kendi
el yazısıyla kaleme alınmış olan belgede, el-Mu’temid ve hanımı İ’timâd alyhine hakaret
içeren ağır ifadeler içeren şiir vardı. Bu şiiri İbn Ammâr, kendisini bağımsız bir emîr gibi
hissetmekte olduğu Mürsiye’deyken kaleme almıştı. O belgeyi İbn Ammâr’ın özel eşyaları
arasında bularak el-Mu’temid’e ulaştıran kişi ise, Belensiye’nin (Valencia) sahibi konumunda
bulunan Ebû Bekr b. Abdülazîz idi. Belensiye’ye el-Mu’temid adına el koymaya gelirken bunu
kendi adına gerçekleştiren İbn Ammâr’dan bu şekilde intikam almak istemişti. İbn Ammâr’ın
bir diğer hasmı da, şiirde hakarete maruz kalan İ’timâd idi. 31
İbn Ammâr ile İ’timâd arasında aslında daha evvelden oluşan bir husûmet, bir nevi
biribirini çekememekten kaynaklanan menfî duygular mevcuttu. Özellikle siyasi hayatın içinde
aktif rol alan insanlar için paradoksal bir talihsizlik söz konusu ki, o da devran değişip başı
derde düştüğünde kendinden ast pozisyondaki insanların eline düşmeleri. Burada tam da bu
durum yaşandı ve bir zamanlar İşbiliye sarayının başveziri konumunda bulunmuş olan İbn
Ammâr, artık sıradan vezir mevkiindeki İbn Zeydûn ile, emîrin başhanımı olmakla İbn
Zeydûn’dan aşağı kalmayan ve kocası nezdinde etkili bir pozisyona sahip olan İ’timâd’ın
27
İbn Bulukkîn, s. 105-106; Feth b. Hâkân, s. 284; İbn Bessâm, II, 249; Abdülvâhid el-Merrâküşî, s. 182; İbnü'lEbbâr, II, 150-151
28
Feth b. Hâkân, s. 257, 285; Abdülvâhid el-Merrâküşî, s. 183
29
İbn Bessâm, II, 257
30
İbnü'l-Ebbâr, II, 62, 151-154, 159; İbnü'l-Hatîb, II, 155; İbnü'l-Hatîb, II, 157
31
Feth b. Hâkân, s. 269-285; İbn Bessâm, II, 256-257; İbnü'l-Ebbâr, II, 63
8
eline düşmüştü. Zekâsı ve şiir yeteneğiyle el-Mu’temid’in dikkatini çekmiş olan İ’timâd,
şiirlerini kocasıyla paylaşır ve sarayda toplanan şâirlerle birlikte seçkin şiir ve edebiyat
meclislerinin önemli bir üyesi olarak saygı görürdü. Bu durumu İbn Ammâr tarafından
kıskançlıkla karşılanır, ikili, birbirlerinden hem hoşlanmaz hem de çekinirlerdi. Aralarında
tartışmalar, karşılıklı entrikalar hiç eksik olmaz, böylece yıllar geçip giderdi. İbn Ammâr’ın
Mürsiye hâdisesi yaşanmasaydı bu gidişin nasıl veya kimin lehine ya da aleyhine
sonuçlanacağını kestirmek gerçekten zordu. Ancak, Mürsiye hâdisesi ve daha da kötüsü o
malum belge, durumun tamamen İbn Ammâr’ın aleyhine dönmesine neden olmuştu. İşte
şimdi devran değişmiş ve İ’timâd, İbn Ammâr’ın kendi eliyle hazırladığı sonunu herhalde
büyük bir memnuniyet içinde izliyordu.
Bir zamanlar başvezir olduğu yerde İbn Ammâr, şimdi hayatta kalabilmek için
bağışlanma ve merhamet dilenen bir zavallı durumuna düşmüştü. Güvenini suistimal ettiği
eski dostu, velînimeti el-Mu’temid’ten af diliyordu. Zindandan ona gönderdiği mektuplar,
yürekleri dağlayan ve en katı kalpleri bile yumuşatacak türden kelimelerle doluydu. Hatta, İbn
Ammâr’ın öyle sözleri vardır ki, merhem olup kalp yaralarını tedavi eder, nice günah
yığınlarını affettirir. Lâkin, onun şiirle zirveye çıkan etkili söz söyleme sanatı şimdi işe
yaramamış ve herbiri birer merhamet dilencisi olan kelimeleri, çok sevdiği ve sağ kolu
mesâbesindeki birinden gördüğü bu ihanet yüzünden deliye dönen el-Mu’temid’in kalbine
tesir etmemiştir. 32
el-Mu’temid, İbn Ammâr’ın hiciv şiirini gördükten ve onun el yazısını tanıdıktan sonra
hışımla harekete geçti. Bu kadar senedir izzet-ikbal sahibi yaptığı ve canı gibi sevdiği bir
dostundan bu ihanetleri hiç beklemiyordu. Mürsiye olayını unutmaya hazırdı fakat, üstüne
eklenen o hiciv şiiri olayına tahammül edemezdi. Hızla baltasına sarıldı ve vezirin zincirlerle
bağlı bulunduğu zindana doğru yürüdü. O anda bütün benliği sanki ölüm saçan bir Azrâil
kesilmişti. Elinde baltayla çılgınca üzerine gelen emîri gören vezir, korkuyla onun ayaklarına
kapandı ve merhamet dilenmeye devam etti. Ancak, emîrin ayaklarını ne kadar öptü ve
gözyaşlarıyla suladıysa da fayda etmedi. el-Mu’temid, en sevdiği dostunu ardı ardına indirdiği
şiddetli balta darbeleriyle cansız yere serdi. Ortalık kan gölüne dönmüştü. Kendi eliyle hayatın
zirvelerine çıkarmış ve sonunda da yine kendi elleriyle öldürmüştü. Daha sonra adamlarına
emretti, ölü yıkandı, kefenlendi ve “Kasru’l-mübârek”in bir köşesine defnedildi. Şâir vezir İbn
Ammâr bu feci âkıbete dûçâr olduğunda tarihler hicri 477/miladi 1085’i gösteriyordu. 33
Sonuç
Bu kanlı olayın son içerisinde ilginç bir ayrıntı vardır: el-Mu’temid’in baltası. O baltayı
el-Mu’temid’e zamanın Hıristiyan İspanyasının en güçlü kralı olan VI. Alfonso hediye etmişti.
Öyle düşünüyoruz ki, bu ayrıntı Endülüs tarihinin bu fetret döneminde, Endülüslü idarecilerin
içine düştükleri zavallı hallerini yansıtması açısından önemlidir.
İbn Ammâr için hemen bütün kaynaklarda ifade edilen tartışmasız ortak bir özellik
vardır: “Mülûkü’t-tavâif döneminde Endülüs devlet ricâlinin ve şâirlerinin en büyüğü”. Çünkü,
o çok başarılı hatta dâhî bir siyaset adamı, muzaffer bir komutan, büyük bir şâir, eşsiz bir
tartışmacı, etkili bir iletişimci ve etkin bir problem çözücü idi. Ayrıca, sürekli geziler yaparak
hep mükemmeli arayan, karşılaştığı edebiyat ve sanat adamlarına sahip çıkan bir yapısı da
vardı. Bütün bu vasıflarından dolayı onun şöhreti Endülüs topraklarını aşmıştı ve Hıristiyan
krallar da kendisini iyi tanırlardı. Hatta, Kastilya kralı VI. Alfonso, yanında İbn Ammâr’dan söz
edildiğinde, “o bu yarımadanın adamıdır” derdi. Ne var ki, bütün bu olumlu nitelikleri yanında,
32
Ebû’l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Makkarî et-Tilemsânî (ö.1041/1631), Nefhu't-tîb min gusni’l-Endelüsi’rratîb ve zikru vezîrihâ Lisâniddîn İbni’l-Hatîb, nşr. Yusuf M. Bukâî, Dâru’l-Fikr, C.I-V, Beyrut 1998, VI, 153
33
İbn Dihye, s. 169-174; İbn Bessâm, II,242-259. Karşılaştırınız: Muhammed Abdullah İnân, Devletü'l-İslam fi'lEndelüs: el-Asru’s-sânî, Düvelü’t-tavâif münzü kıyâmihâ hattâ’l-fethi’l-Murâbıtî, Kâhire, Mektebetü’l-Hâncî,
1997, s. 67 vd.; Feth b. Hâkân, s. 286-288; İbn Bessâm, II, 251-257; Abdülvâhid el-Merrâküşî, s. 185-189;
İbnü'l-Ebbâr, II, 160; İbnü'l-Hatîb, II, 157-158
9
vezirin bazı olumsuz özellikleri de vardı: Daima üste çıkan çetin mücadeleci bir siyasetçi
olmasına ek olarak, sadâkat ve vefa duygularının zayıf olması, makam sevdası sebebiyle
yerine göre oportünist davranışlar sergilemesi ve amacına ulaşmak için her yolu mubah
sayması hatta “hâin” denecek duruma düşmesi, işret-eğlence ortamlarına düşkün olması ve
buralarda vakarına yakışmayacak tarzda davranışlar sergilemesi, yeni yetme oğlanlarla
ilgilenmesi ve onları himaye ederek onlar için bolca şiirler düzmesi gibi. 34
Gırnata emîri Abdullah’ın tarihî kayıtlarında geçen olaylar bu iddiaları doğrular
mahiyettedir. Nitekim, İşbiliye ile Gırnata arasındaki Alfonso kullanılarak gerçekleştirilen
mücadeleler, ancak “fâsık” İbn Ammâr’ın aradan çekilmesi (Mürsiye’de isyan edip elMu’temid’i terk etmesi ve ardından öldürülmesi) sayesinde sona ermiş ve barış
yapılabilmiştir. 35
Her halükarda, onun ençok anılan özelliği şüphesiz şâirliği ve edîpliğidir. Gerçekten
de, kendisi bu konuda Allah vergisi üstün bir yeteneğe sahipti. Bu yüzden, “şâir vezir” ikili
sıfatı daha yaygındır. Hatta, onu “çağının en büyük şâiri” olarak niteleyenler olduğu 36 gibi,
çağdaşı olan tarihçler de onun hayatına ve yaptıklarına önem vermişlerdir. İbn Ammâr’ın
şiirlerini ilk defa derleyen kimse Ebu’t-Tâhir Muhammed b. Yûsuf el-Eşterkûnî’dir (ö.
538/1143). İbn Bessâm’ın günümüze ulaşmayan bu dîvândan seçerek oluşturduğu
Nuhbetü’l-ihtiyâr min eş’âri Zi’l-vizâreteyn İbn Ammâr adlı eser de kayıptır. Ancak, son
zamanlarda Salâh Hâlis, muhtelif eserleri taramak sûretiyle 76 kasîdelik bir dîvân oluşturmuş
ve bunu yazmış olduğu Muhammed b. Ammâr el-Endelüsî adlı eserinin sonuna eklemiştir.
Bu dîvân, çoğunun girizgâhı Doğu kasîde geleneğine uygun, lafzı fasîh, nazmı ve manası
muhkem, sunîlik ve tekellüften uzak manzûmelerden meydana gelmektedir. İçinde daha çok
el-Mu’tezid Billah ile el-Mu’temid Alellah için söylenmiş methiye, hicviye, tasvîr, i’tizâr ve
isti’tâf şiirleriyle, kısmen de müstehcen gazeller yer almaktadır. 37
Endülüs’te Emevî idaresinin sona ermesiyle serbest hareket imkanına erişen bölgesel
hanedanlar, büyük ve güçlü hükümdarların yaptığı gibi saraylarında şâirleri, bilginleri ve
sanatkârları toplamaya başlamışlar, onlar sayesinde kendi rakipleri karşısında daha güçlü ve
daha üstün bir konum edinme çabasında olmuşlardır. Bu konuda bütün emîrlikler bir yarışma
içerisine girmişlerdir. Bu emîrlikler arasında hemen her yönden ilk sırayı işgal eden Abbâdîler
ise, bu hususta da öncülüğü kimseye kaptırmamışlardır. Devrin en yetenekli şâirleri onların
sarayındaydı. Onların başında da vezir İbn Ammâr gelirdi. İbn Ammâr’dan sonra elMu’temid’in kendisi, sonra İ’timâd ve İbn Zeydûn gelmekteydi. Devrin diğer bazı meşhur
şâirleri ise şunlardır: Vellâde bintü’l-Müstekfî, Ebû Bekr İbnü’l-Lübâne, el-Mu’tasım b.
Sumâdih ve oğlu Refîüddevle, Kabatrenevîler ve İbn Abdûn. 38
Öyle sanıyoruz ki, Endülüs’te Mülûkü’t-Tavâif dönemi gelişmeleri İslam tarihi
içerisinde kendi türünün ilk örneğidir. 1031 Tarihinden önce doğusuyla batısıyla İslam
ülkesinin herhangi bir coğrafyasında böylesi bir parçalanma ve zaaf örneği görülmüş değildir.
Bundan sonraki dönemlerde binli yıllardan sonra Abbâsîler’in çözülmesiyle başlayan süreçte
ve daha sonra Büyük Selçukluların dağılmasıyla ortaya çıkan Beylikler zamanında benzer
durum yaşanmıştır. Endülüs’tekinin İslam tarihinde bir ilk olması ve Doğu İslam
dünyasındakilerin aksine parçalanan Müslümanların Hıristiyanlara yem olması, sonraki
34
Feth b. Hâkân, s. 258; İbn Bessâm, II, 231-235, 242, 249; Abdülvâhid el-Merrâküşî, s. 178; İbnü'l-Ebbâr, II, 158;
Makkarî, Nefh, IV, 371. Krş. Jan Read, The Moors in Spain and Portugal, London, Faber and Faber, 1974, s. 115117. İbn Ammâr hakkında yapılan değerlendirmeler konusunda daha fazla bilgi için bkz. Afif Turk, “Ibn Ammâr, una
figura típica del siglo XI”, Revista de historia Jerónimo Zurita, ISSN 0214-0993, Nº 63-64, 1991 , pags. 141-170
35
İbn Bulukkîn, s. 106
36
Mesela İbn Dihye bunlardan birisidir. İbn Ammâr’ın şiirlerinden seçtiği örnekler bile beş sayfayı bulmaktadır (s.
169-174). Ayrıca, Feth b. Hâkân (s. 255 vd.), İbn Bessâm (II, 222 vd.) ve İdrisî () gibi tarihçiler de onun
şâirliğinden aynı şekilde sitâyişle bahseder ve şiirlerinden bolca örnekler naklederler.
37
Rahmi Er, “İbn Ammâr el-Endelüsî”, TDV İA, XIX, 313
38
Abdülvâhid el-Merrâküşî, s. 189 vd. Endülüs Edebiyatı Tarihi konusunda daha fazla bilgi için bkz. Muhammed
A. Haffâce, Kıssatü'l-edeb fi'l-Endelüs, Beyrut, Dâru’l-Maârif, 1962
10
asırlarda ve modern çağda yaşayan bütün Müslümanlar için bu dönemin ibretlik bir levha gibi
her yere dikilmesinde neden olmuştur.
Abbâdîler, hemen bütün diğer Endülüs emîrlikleri gibi Hıristiyan İspanya krallarına
yıllık binlerce altın haraç verme sayesinde kendi dünyalarında mutlu yaşayabiliyorlardı.
Bundan da öte, birbirlerine karşı krallarla ittifak da yapabiliyorlar ve bu tür anlaşmaların
karşılığı olarak krallara Endülüs topraklarından birer parça veriyorlar ve Müslümanı
Müslümana kırdırabiliyorlardı. Mesela, Abbâdîler bunu, özellikle vezir İbn Ammâr’ın
gayretleriyle, ençok Gırnata’ya karşı yapıyorlardı. 39
Sonuç olarak, Abbâdîler’in masalsı sarayında el-Mu’temid, karısı İ’timâd erRumeykiyye ve İbn Ammâr ile birlikte âdeta cennetten ısmarlama bir hayat yaşamışlar,
Endülüs ülkesinin gidişâtından bağımsız bir şekilde, gamsızca dünya zevklerinin keyfini
sürmüşlerdir. Ne var ki, dünyanın en etkileyici şiirlerine tanıklık eden akşamlarında İşbiliye’de
Vâdîlkebîr (Guadalquivir) nehrinin suları mışıl mışıl uyumuş fakat düşman uyumamıştır. Bu
rüya, sonunda kâbusa dönüşmüştür. Her birisi birer küçük askerî birliğiyle Endülüs’ün dört bir
yanında hüküm sürerken kral VI. Alfonso, tek endişeleri diğer Endülüslü kardeş emîrleri
altetmek olan Mülûkü’t-Tavâif’in sonunu hazırlamıştır. İlk büyük darbeyi 1085 yılında
Tuleytula’yı (Toledo) işgal ederek indirmiştir. Bu işgal üzerine kendi ülkelerini savunmada
âciz ve çaresiz düşen Endülüs emîrleri adına el-Mu’temid, Mağrib ya da Kuzey Afrika’nın
güçlü sultanı Yusuf b. Taşfîn’den yardım istemiştir. Büyük ve güçlü ordusuyla yarımadaya
çıkan Yusuf, Zellâka Savaşında (Las Navas de Tolosa) Alfonso’yu yenmiş, ardından askerî
güç kullanarak bütün emîrleri bertaraf etmiş ve Endülüs’ü kendi ülkesinin bir parçası haline
getirmiştir. Böylece Endülüs’te Mülûkü’t-Tavâif dönemi sona ermiş (1095) ve Murâbıtlar ile
Mağribîler dönemi başlamıştır. Elinden emîrliği alınan el-Mu’temid ise, çok sevdiği karısı
İ’timâd ile birlikte Mağrib’in Ağmat şehrine sürgün edilmiş, ayrıca iki oğlu öldürülmüştür.
İ’timâd da kendisinden önce üzüntüden ölünce, el-Mu’temid’in artık hayatta tutunacak bir dalı
kalmamıştır. Aile fertleri ve kaybettiği hükümdarlığına mâtem şiirleri düzerek ömrünü
tamamlamıştır. 40
İbn Ammâr’ın hayat hikâyesinden herkesin çıkarabileceği ibret dersi mutlaka vardır.
Fakat, Endülüs tarihçilerimizden İbn Bessâm’ınki çok etkileyicidir. O, manzum şekilde şu
sonuca varmıştır:
Onun başından geçen haller,
Dünyanın ikbâl ü idbârına delâlet eder
Ve orada kişinin hayatı hem güzellikler hem felaketler. 41
Yine İbn Bessâm, bir başka yerde olayı dolaylı ifadeyle şöyle özetler:
“Fe zâka vebâle fi’lih ‘ve lâ yahîku’l-mekru’s-seyyiü illâ bi-ehlih’”
(Yaptığının karşılığını buldu, ‘zaten tuzak ancak sahibine döner’) 42
İbn Ammâr’ın başına gelen bu fecî âkıbet, ülkemizde bir tiyatroya konu olmuştur.
Tarihî kayıtlara bağlı kalınarak kaleme alındığı anlaşılan bu eser, çalışmamıza farklı bir edebî
katkı sağlayacaktır. Sekizinci sahneden itibaren çalışmamızla ilgilidir. İbn Ammâr’ın hayat
hikâyesini biz de bu sahneyle kapatmış olalım.
39
Endülüs emîrleriyle İspanya’nın Hıristiyan kralları arasındaki ilişkilere hakkında daha fazla bilgi için bkz. Thomas F.
Glick, Islamic and Christian Spain in the Early Middle Ages, Comparative Perspectives on Social and Cultural
Formation, Princeton, 1979, (Çevrimiçi) http,//libro.uca.edu, The Iberian Resources Online, Mart 2001
40
İbn Dihye, s. 26-27; Ebû Nasr Feth b. Hâkân el-Kaysî el-İşbîlî (ö. 529/1134), Matmahu’l-enfüs ve mesrahu’tteennüs fî mülahi ehli’l-Endelüs, thk. M. Ali Şevâbike, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1983, s. 57; İbnü'l-Ebbâr, II,
63; İmâdüddîn Ebu’l-Fidâ’ İsmâîl b. Alî (ö. 732/1331), el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer, thk. Mahmud Deyyûb,
Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997, I, 494-499, II, 14; İbnü'l-Hatîb, II, 160
41
İbn Bessâm, II, 222
42
İbn Bessâm, II, 250
11
İbn Ammâr’ın Âkıbetini Anlatan Drama Sahneleri
“Endülüs’te Emevî Hilâfeti çökmüş, her il müstakil bir devlet hâline gelmiştir. Hâdise, 1074-1095 yılları
arasında Endülüs ve Mağrip’te geçmektedir.
SEKİZİNCİ SAHNE (Mu’temid’in sarayı)
Sahnedekiler: Mu’temid, Eşi İ’timâd, Teşrifatçı, İbn-i Zeydûn, İbn-i Ammâr.
Şahıslar: Mu’temid: Âlim ve sanatkârları seven şâir ruhlu cömert bir emîr. İşbîliye emiri
İ’timâd: el-Mu’temid’in eşi.
İbn Zeydûn: Ebûbekir İbn-i Zeydûn. Meşhur Endülüs şâiri İbn-i Zeydûn’un oğlu. el-Mu’temid’in ikinci veziri.
İbn Ammâr: Ebû bekir İbn-i Ammâr. İyi bir diplomat, güçlü bir şâir. el-Mu’temid’in başveziri. Ayrıca teşrifatçı.
Mu’temid:
Ne zengin tabîat, ne üstün dehâ
Şu üslûba bir bak, ne yazmış bana:
Eğer affeylemek istersen elbet af şiârındır,
Cezâ vermek dilersen, kim olur mânî? Karârındır!
Sehâvet bende-i zârın, semâhat tavr-ı hem-vârın,
Mürüvvet dâimâ kârın, şecâat hem-süvârındır!
Mutîim canla, çıksın katlimin fermânı tek senden,
Fedâ olsun senin uğrunda kellem, bir nisârındır!
Ve lâkin dökme kānım ellerin ta‘nıyla, rahmeyle!
Nedâmet çekme âhir, bâis-i âh u nizârındır!
Şilb şehrinde hem-dem olduğun yârânı yâd eyle!
Ki benden her ne denli olsa mücrim eski yârindir!
İ’timâd:
Emînim bu sözlerle kanmazsınız, Edip önce af, sonra yanmazsınız!
Mu’temid
Tabîî ihânet büyük bir cürüm; Ve lâkin ağır bir cezâdır ölüm…
Büyükler bağışlar, bu bir kâide! Bilinsin büyük olduğum ülkede…
İ’timâd:
Büyüklük müdür hâin affeylemek? Büyükler adâletli olmak gerek!
Yaşatmak mükâfât olur hâini, Geciktirme, ver nankörün dersini!
Ki yeltenmesin kimse hâinliğe, Ricâlin heveslenmesin hinliğe…
Ne denmiş: «Doğar merhametten maraz!» Bin Ammâr’ı bin parça etsen de az!
Mu’temid:
Kolaydır bir insânı öldürmesi, Ve lâkin değil elde can vermesi…
Düşünmem gerektir teennî ile, Olur yoksa ömr ü hayâtım çile! (O esnada içeriye teşrifatçı girer.)
TEŞRİFATÇI: (Eğilip selâmladıktan sonra)
Efendim! Görüşmek diler baş-vezîr.
Mu’temid: (Geride görmüş olduğu vezire merakla bakarak)
Gel ey İbn-i Zeydûn problem nedir?
İbn Zeydûn: (Üzgün bir tavırla eğilip selâmlayarak kekeler)
Efendim! Nasıl söylesem? Yâni… şey…
Mu’temid: (Sabırsızlanıp kızarak)
Meraklandırırsın adam, söyle ney?
İbn Zeydûn: (Elindeki evrakı göstererek)
Belensiye’den geldi bunlar demin, Emîr eyliyor hem selâm, hem yemîn:
Ki bunlar İbn-i Ammâr’a âit imiş! Onun nankör olduğuna şâhit imiş!
Mu’temid: (Mütereddit ve alaylı)
İbn-i Ammâr hayat sürse şâyet, yine, Erer belki evvelki ikbâline…
12
Onunçün o girsin hemen toprağa, (İbn Zeydûn’u göstererek)
Vezîrim de sürsün rahat şa‘şaa! Bilir vâkıâ cümle âlem gibi,
Bin Ammâr’ı sevmez Belensiyyeli! Muhakkak bu bir iftirâdır!
İbn Zeydûn: (Rengi uçmuş olarak kekeler)
Fakat, Efendim Bin Ammâr’a âit bu hat!
Mu’temid: (Evrakı kaparcasına vezirin elinden alıp bakar)
Evet hat onun, vay denî, köftehor! Şu mel’ûna bir bak, neler söylüyor:
Îtimat, bir çobanın câriyesi, Ki ipinden bile dûn bir devenin!
Akrabâsından olan kendi gibi, Ne kadar huysuz, uğursuz, çirkin…
Karı bulmuş da getirmiş saraya; Haddi yok kasra girip eğleşenin!
İ’timâd: Eğer katle çıkmazsa ferman hemen, İnanmam senin aşk u sevdâna ben!
Mu’temid: (Kâğıtları elinden atmış ve öfkeden kıpkırmızı olmuştur)
Nasıl affa şâyân olur öylesi? Şu ellerle boğmak gerek nâkesi!
Yok, Alfonso’dan armağan bir nacak, Evimdeyken olmaz ki kullanmamak!
(Duvarda asılı olan baltayı eline alır)
Temizlik için bâri girsin işe, Domuz baltasından süs olmaz nişe!
(Îtimat ve İbn-i Zeydûn korkuyla çekilerek el-Mu’temid’in yanından uzaklaşırlar. el-Mu’temid duvarda asılı
duran bir baltayı kaparak İbn Ammâr’a doğru koşar. Lokal ışık el-Mu’temid’i koşarken takip eder ve diğer köşede
el-Mu’temid’le İbn-i Ammâr’ı gösterir. İbn-i Ammâr, el-Mu’temid’i elinde baltayla görünce irkilir ve korkar. elMu’temid bir an durur, eski vezirine bakar, sonra baltayı peş peşe kafasına indirmeye başlar. Sahne kararır.)” 43
Kaynak ve Araştırmalar
Abdülhalîm, Receb M., el-‘Alâkât beyne’l-Endelüsi’l-İslamiyye ve İsbânyâ Nasrâniyye fî asri Benî Ümeyye ve
Mülûki’t-Tavâif, Kâhire, Dâru’l-Kütübi’l-İslamiyye, ty.
Abdülvâhid el-Merrâküşî, İbn Ali (ö.647/1249), el-Mu'cib fî telhîsi ahbâri'l-Mağrib, nşr. M. Sa'îd 'Uryân, Kahire,
Dâru'l-Beydâ', 1963
Burckhadt, Titus, Moorish Culture in Spain, N.York, McGraw-Hill Book Com., 1972
Campi, Jesus Mestre-Flocel Sabate, Atlas de la Reconquista, La Frontera Peninsular Entre los Siglos VIII y XV,
Barcelona, Ediciones Peninsula, 1998
Chaytor, Henry J., History of Aragon and Catalonia, London 1933, (Çevrimiçi) http,//libro.uca.edu, The Iberian
Resources Online, Mart 2001
Derek W. Lomax, The Reconquest of Spain, N.York, Longman, 1978
Ebu’l-Fidâ’, İmâdüddîn İsmâîl b. Alî (ö. 732/1331), el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer, thk. Mahmud Deyyûb, Dâru’lKütübi’l-İlmiyye, C. I-II, Beyrut 1997
Er, Rahmi, "İki Endülüs Şairi: İbn Ammâr ve İbn Hafâce" , Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, XXXV, 2 (1992)
87-125
Feth b. Hâkân, Ebû Nasr el-Kaysî el-İşbîlî (ö. 529/1134), Matmahu’l-enfüs ve mesrahu’t-teennüs fî mülahi ehli’lEndelüs, thk. M. Ali Şevâbike, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1983
Feth b. Hâkân, Ebû Nasr el-Kaysî el-İşbîlî [ö. (ölümü) 529/1134], Kalâidü'l-ikyân ve mehâsinü'l-a'yân, thk. (tahkik)
H. Yusuf Haryûş, Mektebetü’l-Menâr, Kâhire 1989
Glick, Thomas F., Islamic and Christian Spain in the Early Middle Ages, Comparative Perspectives on Social and
Cultural Formation, Princeton, 1979, (Çevrimiçi) http,//libro.uca.edu, The Iberian Resources Online, Mart 2001
Haffâce, Muhammed A., Kıssatü'l-edeb fi'l-Endelüs, Beyrut, Dâru’l-Maârif, 1962
Himyerî, Muhammed b. Abdülmü’min (ö.727/1327), er-Ravdu'l-mi'târ fî haberi'l-aktâr, thk. İhsan Abbâs, Beyrut,
Mektebetü Lübnan, 1984
İbn Abbûd, Ahmed, et-Târîhü’s-siyâsî ve’l-ictimâî li-İşbîliye fî Ahdi Düveli’t-Tavâif, Titvân 1983
43
Harun Öğmüş, “Deve mi, Domuz
(http://www.yuzaki.com), 03 Haziran 2008
mu?-8”,
YÜZAKI
Dergisi,
S.
35
(Ocak
2008),
Çevrimiçi
13
İbn Bessâm, Ebu’l-Hasen Ali eş-Şenterînî (542/1147), ez-Zahîre fî mehâsini ehli’l-Cezîre, thk. S. Mustafa el-Bedrî,
II, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, C. II, Beyrut 1998
İbn Bulukkîn, Emîr Abdullah (ö. 489/1096), Kitâbü’t-tibyân li emîr Abdullah b. Bulukkîn âhiru ümerâi Benî Zîrî bi
Gırnâta, thk. E. Tevfîk et-Tîbî, Menşûrâtü Ukâz, Rabat 1995
İbn Dihye, Mecdüddin Ömer İbnü’l-Hasen el-Belensî ed-Dânî el-Kelbî (ö. 633/1235), el-Mutrib fî eş'âri ehli'lMağrib, nşr. İbrahim Ebyârî vd. (ve diğerleri), Kâhire, Matbaatü'l-Emîriyye, 1993
İbnü'l-Ebbâr, Muhammed b. Abdullah (595-658/1199-1260), el-Hulletü's-siyerâ, nşr. Huseyn Mûnis, Dâru’l-Maârif,
C. II, Kâhire 1985
İbnü'l-Hatîb el-Gırnâtî, Lisânüddin Muhammed b. Abdullah (713-776/1313-1374), A'mâlü'l-a'lâm fîmen bûyia
kable’l-ihtilâm min mülûki’l-İslâm, nşr. E. Levi-Provençal, Dâru’l-Mekşûf, C. II, Beyrut 1956
İdrîsî, Muhammed b. Abdullah Hammûdî eş-Şerîf (493/1100-548/1154), Nüzhetü'l-müştâk fî İhtirâkı'l-âfâk,
Âlemü'l-Kütüb, C. II, Beyrut 1989
İnân, Muhammed Abdullah, Devletü'l-İslam fi'l-Endelüs: el-Asru’s-sânî, Düvelü’t-tavâif münzü kıyâmihâ hattâ’lfethi’l-Murâbıtî, Kâhire, Mektebetü’l-Hâncî, 1997
Levi-Provençal, E., “İşbiliye”, İA, C. V/2, 1226-30
Makkarî, Ebû’l-Abbas Ahmed b. Muhammed et-Tilemsânî (ö.1041/1631), Ezhâru'r-riyâd fî ahbâri Kâdî İyâz, nşr.
Abdüsselam Herrâs, C. III, İhyâü’t-Türâsi’l-İslam, Rabat 1978
Makkarî, Ebû’l-Abbas Ahmed b. Muhammed et-Tilemsânî (ö.1041/1631), Nefhu't-tîb min gusni’l-Endelüsi’r-ratîb
ve zikru vezîrihâ Lisâniddîn İbni’l-Hatîb, nşr. Yusuf M. Bukâî, Dâru’l-Fikr, C. I-V-VI, Beyrut 1998
Na’naî, Abdülmecîd, el-İslam fî Tuleytula, Dâru’n-Nehdati’l-Arabiyye, Beyrut ty.
Öğmüş, Harun, “Deve mi, Domuz mu?-8”, YÜZAKI Dergisi, S. 35 (Ocak 2008), Çevrimiçi (http://www.yuzaki.com),
03 Haziran 2008
Özdemir, Mehmet, "Haçlı Ruhunun Endülüs’de Birarada Yaşama Tecrübesine Menfi Tesirleri”, Haçlı Seferleri ve
XI. Asırdan Günümüze Haçlı Ruhu Semineri, İstanbul, İÜEF-TAM, 1998, s. 73-98
Özdemir, Mehmet, “Endülüs’ün Yıkılış Süreci Üzerine Mülahazalar”, Endülüs’ten İspanya’ya, Ankara, TDV, 1996, s. 25-48
Palencia, Angel Gonzalez, Târîhu'l-fikri'l-Endelüsî, çev. Huseyn Mûnis, Kâhire, Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye, 1955
Payne, Stanley G., A History of Spain and Portugal, Wisconsin, 1973, (Çevrimiçi) http,//libro.uca.edu, The Iberian
Resources Online, Mart 2002
Powers, James F., A Society Organized for War, The Iberian Municipal Militias in the Central Middle Ages 1000-1284,
Berkeley, Univ. of California Press, 1988, (Çevrimiçi) http,//libro.uca.edu, The Iberian Resources Online, Mart 2001
Read, Jan, The Kingdom of Leon-Castilla Under King Alfonso VI, 1065-1109, Princeton 1988, (Çevrimiçi)
http,//libro.uca.edu, The Iberian Resources Online, Mart 2001
Read, Jan, The Moors in Spain and Portugal, London, Faber and Faber, 1974
Seybold, C.F., "Endülüs", İA, C. IV, 270-273
Sopena, Ramon, Historia de Espana, Barcelona, EMEGE, 1998
Şeyban, Lütfi, “Endülüs Emevileri Hâciblerinden el-Mansûr Muhammed İbn Ebî Âmir (366/976-392/1002), İslamî
Araştırmalar, C. XI/3-4 (1998), 250-272
Şeyban, Lütfi, Reconquista: Endülüs’te Müslüman-Hıristiyan İlişkileri, İz, İstanbul 2003
Turk, Afif, “Ibn Ammâr, una figura típica del siglo XI”, Revista de historia Jerónimo Zurita, ISSN 0214-0993, S. 6364, 1991 , pp. 141-170
Ubûdî, Câsim, “İşbîliye”, DİA, C. XXIII, 428-429
Yıldız, Hakkı Dursun, “Abbâdîler”, DİA, (İstanbul 1988), C. I, 15-16
14