Sosyal program 15 Haziran 2012

Sosyal program
15 Haziran 2012
1 . Ani harabeleri kültür gezisi
ANİ ANTİK KENTİ
Anadolu’daki en eski yerleşimlerden biri olan Ani, Kars’ın güneydoğusunda, kent merkezinden 42
kilometre uzaklıktaki Ocaklı Köyü sınırları içinde, beş hektarlık bir alanda yer alır.
Türkiye ile Ermenistan arasındaki doğal sınırı oluşturan Arpaçay Nehri’nin her iki yakasında, tarihi ‘İpek
Yolu’ üzerinde kurulmuş önemli bir ticaret merkezi olan Ani’den günümüze kalanların tamamına yakını
vadinin batısında, Türkiye topraklarındadır.
Ani adının kökeni konusunda farklı görüşler vardır. Pers mitolojisinde aşk ve doğurganlık tanrıçası olan
Anahita’ya atıf yapılır. Kimi metinlerde ise Ani’nin Ermenice bir kadın adı olduğundan söz edilir. Ani; İran,
Eski Yunan, Ermeni, Selçuklu, Gürcü, Arap, Seddat ve Anadolu’da yaşayan diğer kültürlerin ortak
değeridir.
Ani kenti binlerce yılı aşan köklü tarihi boyunca sırasıyla Hurriler, Urartular, Kimmerler, İskitler, Karsaklar,
Sasaniler ve Araplar gibi halklara 8. yüzyıl başlarına kadar ev sahipliği yapar. İpek Yolu’nun Anadolu’ya
kuzeyden girdiği noktada bulunan şehir ticaretle gelişir.
732’de, Ermeni Bagratlı Krallığı dönemi başlar. Kral III. Aşot Ani’yi 732 yılında bir Ermeni beyliği olan
Bagrati Krallığı’nın başkenti yapar. Kent siyasi ve ticari anlamda gücünün zirvesine çıkar. 100 bine yakın
nüfusuyla İpek Yolu boyunca Kafkasya, Orta Asya ve Çin’e kadar uzanan bir ticaret ağının ana
duraklarından biri haline gelir.
1064’te Alparslan’ın Ani’yi ele geçirmesiyle kent Selçuklu medeniyetiyle tanışır. 1124’te Gürcü
egemenliğine geçer. 1239’da Moğol istilasını yaşar. Bu istila büyük tahribata yol açar. Kent ticari önemini
yitirmeye başlar. Bir süre çeşitli Osmanlı beyliklerinin hâkimiyetinde kalır.1534’te Osmanlı Devleti, Ani’deki
tek hâkim güç haline gelir.
Ümit Burnu’nun keşfi ve ticaret yollarının denizlere kaymasıyla İpek Yolu’nun önemi azalır. Bu durum,
Ani’nin Moğol istilası ve depremlerle etkisini zaten kaybetmiş olan ticari önemini daha da zayıflatır.
15. yüzyılda kent terk edilmeye başlanır.
1877–78 Osmanlı-Rus Savaşı sonrasında 40 yıl Rus egemenliğinde kalan kent, 1921’de Ruslardan geri
alınır.
MEKANSAL GELİŞİM
Ani’de tarih öncesi dönemlere ait ilk yerleşim alanları, Bostanlar Deresi olarak bilinen vadideki volkanik
oluşumlu mağaralardır.
4. yüzyılda Karsaklar tarafından ‘Üç Kale’ yapılır. 964 yılından itibaren Ermeni Bagratlı Kralı Aşot’un
yaptırdığı ilk sur sistemi kenti çevreler. Ani’de ikinci sur sistemi 978 yılında Bagratlı Kralı Sembat
döneminde tamamlanır. Bu dönemde kentin nüfusu artar.
Selçuklu Sultanı Alparslan’ın 1064 yılındaki fethi sonrasında Seddatlı Beyi Ebu Manuçahr tarafından son
sur sistemi eklenir.
Toplam dört buçuk kilometre uzunluğundaki surlar içinde kalan düzlüğün tamamı iskân edilmiştir.
Mahalleler kuzeye doğru uzanır. Konut alanları dışında dükkân, han, ambar, hamam, küçük kilise,
bezirhane, çömlekçilik, demircilik, vb. gibi küçük üretimlerin yapıldığı imalathaneler bulunur. Ani’nin plansız
geliştiği tespit edilmiştir.
Ana yollar, dış surlardaki üç kapıdan başlar ve güney yönünde iç kaleye kadar gider. Günümüzde
rahatlıkla izlenebilen tek yol, Aslanlı Kapı'dan başlar, yol üstünde Ebu'l Muammeran Cami'nin yıkılmış
minaresinin yanından geçerek Manuçahr Camisi'ne ulaşır.
Camiler, kiliseler, saraylar, kervansaray ve hamamlar gibi anıtsal yapılarla mimari bütünlüğe ulaşan kent
15. yüzyıl sonuna kadar ticari önemini korur. Bu zaman içinde farklı uygarlıkların ve kültürlerin etkisinde
kalır.
Günümüzde birinci derece arkeolojik sit alanı olan Ani’de tescilli 21 adet taşınmaz kültür varlığı bulunur. Bu
anıtsal yapıların dışında yıkılarak bir kısmı toprak altında kalmış birçok sivil mimarlık örneği de vardır.
Ani’deki yapılar Sasani, Arap, Ermeni, Selçuklu ve Gürcü uygarlıklarının mimari izlerini taşır. Birçok
medeniyete beşiklik etmiş olan Ani, dünya uygarlıklarının ortak kültür mirasıdır.
ÖNEMLİ YAPILAR
Surlar
Bagratlı Kralları Aşot ve II. Sembat tarafından ilk sur sistemleri yaptırılır. 1064’te Selçukluların Ani’yi
fethinden sonra yıkılan surların tamiri 1066 yılında Emir Manuçahr tarafından gerçekleştirilir. Ortalama
yükseklikleri yedi sekiz metre arasında değişen surlar, ustaca islenmiş bej bazalt ile kaplıdır. Yer yer
kırmızı ve siyah taşlarla desenlenmiş, haçlar, hanedan armaları, tılsımlar, hayvanlar ve çeşitli sembollerle
süslenmiştir.
Ani Kent Surları Fotoğraf: Yıldırım Öztürkkan
Aslanlı Kapı ve Diğer Kapılar
Ani Antik Kenti’nin çevreleyen ikinci sıra surların ana giriş kapısı üzerine, 1064 yılında Ani’nin fethinden
sonra bir arslan kabartması yerleştirilmiştir. Selçuklularda gücü ve iktidarı simgeleyen kabartma nedeniyle
'Arslanlı Kapı' olarak bilinir. Ani surlarının üstündeki diğer kapılar Divin Kapısı, Bey Sekisi Kapısı, Mıgmıg
Kapısı, Acemağılı Kapısı, Hıdrellez (Satrançlı) Kapısı, Çiftebeden (Kars) Kapısı ve Eğribucak Kapısı’dır.
Mağaralar
Ani etrafındaki kayalık uçurumlar, altta yumuşak tüf, üstte sert bazalt oluşumlardan meydana gelmiştir.
Kolayca oyulan bu oluşum oda, mezar, depo, güvercinlik, ev ve dini amaçlı mekânlar yaratılmasını sağlar.
Bu mekânların bazıları iç merdivenlerle birbirine bağlıdır. Çoğu odanın ön yüzünün geçmişte moloz taş
veya ahşapla kapalı olduğu bilinir. Ani'yi çevreleyen uçurumlara dağılmış olan mağaralar özellikle şehrin
batı yanında yer alan Alaca Vadisi’nin her iki tarafında kümelenir. Burası, eski Tsagkotsadzor, yani Çiçek
Bahçeleri Vadisi’dir. Mağaralar, 1915'te Rus arkeologları tarafından incelenir. Ruslar, aralarında 30 kilise,
sekiz grup mezarlık ve 16 güvercinlik de bulunan yaklaşık 500 birimi araştırırlar.
Selçuklu Sarayı
Aynı zamanda Kale veya Sultan Sarayı olarak bilinen saray kalıntıları, Ani'nin kuzeybatı ucundadır. Yapım
yılı kesin olarak bilinmeyen ancak 12. veya 13. yüzyıl eseri oldugu düsünülen yapının kimler tarafından
yapıldığına iliskin bulgulara henüz ulaşılamamıştır.
Kaynaklarda varlıklı bir tüccarın, bir prensin veya Ani Piskoposu’nun konağı olduğu öne sürülür. Tüccar
Tigran Honents'in mezarının sarayın karşısındaki vadide kayalara oyulmuş olması ise sarayın ona ait
olduğu fikrini doğurur. Bir diğer görüş ise sarayın Selçukluların Ani’yi fethinden sonra Ebu Manuçahr
tarafından başlatılan imar çalışmaları sırasında yapıldığı yönündedir. Yapının mimari detaylarındaki
Selçuklu taş işçiliği ve süsleme sanatına dair izler bu görüşü diğerlerine göre daha güçlü kılar.
Dikdörtgen planlı ve beş katlı saray büyük bir salon ve bu salonun etrafına dağılmış odalardan oluşur.
Binanın ahşap olan birinci katı yıkıldığı için günümüze, zemin katla bodrum katı görülebilir.
Sarayın Alaca Çay Vadisi’ne bakan duvarları aynı zamanda şehir surlarının bir kısmını teşkil eder. Sarayın
bodrum katını oluşturan tonoz kemerli bölümler ambar olarak kullanılır. L şeklindeki zemin kat ise yaşam
alanıdır. Doğu cephesinin muhteşem süslemeli girişi, yapının günümüze ulaşan en dikkate değer kısmıdır.
12. yüzyıl Selçuklu süsleme tarzının izlerini taşıyan saray şadırvanı da dikkat çekicidir. Sarayda, onarım
çalışmaları 1990’larda başlar. 2000 yılında görkemli kapının restorasyonu yapılır. Çalışmalar
tamamlandıktan sonra arkeolojik koruma uygulamaları bakımından ciddi yanlışların yapıldığı konusunda
eleştiriler yapılmıştır.
Gagik Kilisesi
“Milad'ın bininci yılının sonu, İmparator Basil'in dönemiydi ki, Ermeni Krallığı Hükümdarı Gagik kendini, o
vakit harap olan, Aziz Krikor'a adanmış büyük Vagarsapat Kilisesi'nin, büyüklüğü ve planı bakımından
benzerini Ani şehrinde yaptırma hevesine kaptırmıştır.”
Taronlu Stefanos Asoğik
Binyıl Kilisesi de denilen yapının inşası için 990 ile 1020 yılları arasında hüküm süren Ermeni Kralı
Gagik'in, Ani Katredrali'ni tasarlayan mimar Trdat'ı seçtiği bilinir. Kilise 1010 yılında bitirilir. Ani’nin
güneybatısında Bostanlar Deresi’ne inen yol üzerindeki dairesel planlı kilisenin duvarları ve kubbesi
tamamen çökmüştür. Ermenistan mimarisinin yedinci yüzyıldaki en önemli dini yapısı olan Zvartnots’un
taklidi niteliğinde olan kiliseden bugüne sadece temel duvarları ve iç mekândaki üç sütun ulaşır.
Ermeni Kilisesi'nin Ani'deki meclisinin toplandığı yer olduğu söylenen Gagik Kilisesi’nden arta kalanlar,
1906 yılında Rus arkeolog Nikoli Marr tarafından kazılır. Çalışmalar sırasında, kilisenin planının yanı sıra,
aralarında bir bronz şamdan ve bir avizenin de bulundugu birçok dini obje ve Kral Gagik’in heykeli ortaya
çıkarılır.
Ani Antik Kenti Gagik Kilisesi Fotoğraf: Yıldırım Öztürkkan
Havariler Kilisesi
“...Ani'deki abidelerin arasındaki en ilginç olan bu yapının planının karmaşıklığını çözebildiğimi iddia
edemiyorum.”
H. F. B. Lynch
Bu önemli kilise, Pahlavuni sülalesince yaptırılır. Ani bu sülalenin himayesindeyken kilisenin piskoposlarca
kullanıldığına inanılır. Duvarlarında, yapımına dair yazıt yoktur. En eski yazıt, 1031 tarihlidir ve Abugamir
Pahlavuni'nin yaptığı bir toprak bağışından söz eder.
Nikolai Marr, Havariler Kilisesi ile ona bitişik yapıların kazısını 1909'da tamamlar ve 1912'de kilisenin en
zayıf kısımları sağlamlaştırılarak yapı güçlendirilir.
Bu kilisenin mimarisi bölgede 7. yüzyıldan beri rastlanan bir plan türüdür, ancak binadaki süs unsurları,
üslup olarak 11. yüzyılın başlarına tarihlenir.
Ebu'l Muammeran Camisi
1890'da yıkılan minaresinin bazı bölümleri haricinde, camiden geriye pek bir şey kalmamıştır. Minare,
Ani'yi konu edinen ilk gravürlerde görüldüğü gibi çok yüksek ve sekizgen bir kuledir. Bütünlüğünü koruyan
kısımlarda yüksek kalitede taş isçiliği ve merdivenler görülür.
Minarenin üzerindeki Farsça kitabe, Miladi 1199 (Hicri 595) tarihlidir ve Ebu'l Muameran Camisi'nin önünde
koyun ve deve satışını yasaklar.
Aziz Krikor (Poladoğlu) Şapeli
Ören yerinin kuzeybatısında, Bostanlar Deresi’nin üzerindeki surlara yakın plato üzerinde inşa edilen
şapel, 980 yılında Prens Pahlavuni tarafından yaptırılır. Bu küçük kilise, Alaca Çay Vadisi’ne bakan dik bir
yokuşun kenarındadır. Ani'deki kiliselerin neredeyse hepsi, şehrin dışından iyi görünebilmeleri için,
düzlüğün kenarında inşa edilmiştir.
Şapelin dış planı 12 yüzlüdür. Girişi alışıldık doğu-batı ekseni yerine, güneybatı tarafındandır. Silindirik
yapıdaki kilise sekizgen kubbelidir. Temeli altı kenar sütun üzerine oturur. Apsisinin bulunmayışı bu
kilisenin bir aile anısına yapılmış bir anıt mezar olarak kullanıldığı olasılığını düşündürtür. Cephelerde
kullanılan biçimlerin çeşitliliği ve bunların üzerindeki ışık gölge oyunları yapıya barok bir hava verir.
1998’de define avcıları tarafından talan edilen şapel günümüzde hâlâ ayaktadır. Güney cephesinde oyma
tekniği ile yapılmış güneş saati koruna gelmiş özelliklerinden biridir.
Aziz Prkitch (Halaskar) Kilisesi
“480 (M.S. 1035) yılında ben, Abulgarib marzpan (general), Rum İmparatoru Mikael'e, Konstantinopolis'te,
Sembat Şahenşah (krallar kralı) adına bir tebliğde bulundum ve büyük gayret ve masraf sonunda Kutsal
Çarmıh'ın bir parçasını alabildim ve döndüğümde, bu tapınağı inşa ettirdim...”
Kilisenin duvarlarındaki yazıttan alıntı.
1035 yılı civarında tamamlanan bu büyük kilisenin duvarları üzerine bulunan uzun ve zarif işçilikli yazıtlar,
tarihi hakkında çok şey anlatır. Yukarıda kısmen aktarılan yazıt, prens Abulgarip Pahlavid'in bu kiliseyi,
Gerçek Haç'ı barındırması için yaptırdığını kaydeder.
Ani’nin güney doğusunda, büyük katedrale yakın bir noktada yer alan kilise, en tipik Ermeni kiliselerinden
biridir. 19 yüzlü çokgen yapı neredeyse yuvarlaktır. Zemini daire planlı kilisenin mimarisi kubbeli ve iki
kademelidir. Sekiz köşegenli iç mekânda duvarlar fresklerle kaplıdır.
Kilise teknik bakımından Ani'deki en 'maceracı' yapılardandır. Ortaçağ Ermeni kiliselerinin inşa yöntemi kırılmış taş ile beton özden oluşmuş çekirdek ve bunu kaplayan kesme taş- bütüncül yapıdır. Duvarlar,
çatılar, alın, kubbe, sütunlar, apsisler, hepsi tek, birleşik bir varlığa karışır. Bu yapı tekniği nedeniyle,
çökmeler başladığında, kilisenin yarısı yerle bir olur. Bu özellik yapı açısından 'ya hep ya hiç' anlamına
gelir.
Büyük Katedral
“Ermeni devrinin 450. yılında (1001) Tanrı ve Ermenilerin ruhani lideri Katolikos tarafından onurlandırılmış
Sarkis ve Ermeni ve Gürcüler Şahenşahı Gagik'in sanlı hükümdarlığı zamanında, ben, Siunik Kralı
Vasak'ın kızı, Ermeniler Kraliçesi Katranide, kendimi Tanrı'nın lütfüne emanet ederek zevcim Gagik
Şahenşahın emri üzerine, Ulu Sembat'ın temelini attığı bu kutsal katedrali inşa ettirdim...”
Katedralin güney yüzündeki 21 satırlık yazıttan alıntı
Katedralin yapılışı 987-1010 yılları arasındadır. Bizans İmparatoru II. Basil’den (Basileus) imtiyazı olan Ani
Bagratlı Kralı Sembat, dönemin mimarlarından Tridat ustaya yaptırmıştır. Yapılışında Bagrat Kraliçesi
Katrenide’nin maddi katkıları olmuştur. Bizans İmparatorluğu’nun temsilcisi olan Magistros’un (Aron)
girişimleriyle 1045- 1054 yılları arasında yeniden restore edilmiştir. Selçukluların bölgeye hakim olmasıyla
bir dönem Fethiye Camisi olarak da kullanılmıştır.
Katedralin dış yüzeyindeki kitabelerden birinde Bizans İmparatorluk temsilcisi olan X. Konstantin Dukas’ın
bazı vergileri kaldırarak halkın yükünü hafifletmiş olduğu yazılıdır. Katedralin mimarı İstanbul’da
depremden zarar gören Ayasofya Kilisesi’nin de tamiratını yapan Ortaçağ’ın ünlü mimarlarından Anili
Terdat'tır. Ani’nin merkezinde yer alan katedral kırmızı renkli tüf taşı kullanılarak kubbeli bazilika şeklinde
inşa edilir. Batıda halk kapısı, kuzeyde patrik kapısı, güneyde kral kapısı olmak üzere üç girişe sahip
katedral kemerli, dar ve yüksek pencereler ile aydınlatılır. İçi, merkezi kubbesi yıkılmış olmasına rağmen
karanlıktır. Bu etki mimari tarafından istenerek elde edilmiştir.
1064’te Selçukluların Ani’yi fethinden sonra katedral camiye çevrilir ve fetih sonrası ilk namaz burada
kılınır. Bu sebeple katedrale Fethiye Camisi de denir.
Basamaklı bir zemin üzerine oturtulmuş olan katedralin kubbesi ve çan kulesi, kuzey cephesindeki duvarın
bir bölümü ile birlikte yıkılmıştır. 2000 ve 2001 yıllarında Ermenistan tarafındaki taş ocaklarında yapılan
patlatmalar nedeniyle iyice hasar gören katedral Ani’de günümüze kadar ayakta kalabilen en önemli ve en
büyük yapıdır.
Ani Antik Kenti Büyük Katedral’e güneydoğudan bakış Çizen: Charles Texier, Yıldırım Öztürkkan Arşivi
Tigran Honents (Resimli) Kilisesi
“1215 yılında, Tanrı'nın lütfüyle, Ani şehrinin beyi güçlü ve muktedir Zakaria iken... ben, Tanrı'nın kulu,
Honents ailesinden Sulem Smbatorents'in oğlu Tigran, efendilerimin ve çocuklarının uzun ömürlerine,
kayalıkların kenarında ve çalılıktan geçilmeyen bu yerde, Aziz Krikor'a adadığım bu manastırı yaptırdım,
ve onu sahiplerinden helal servetimle satın aldım ve büyük zahmet ve masraf ile ona her yandan savunma
sağladım. Bu kiliseyi Aziz Krikor Lusavoriç adına yaptırdım ve onu birçok süs ile güzelleştirdim...”
Kilisenin doğu cephesindeki yazıt
Tüccar Tigran Honents tarafından Aziz Krikor’a adanarak yapılan kilise aynı zamanda Honents’in mezarını
da barındırır.
İç mekânın tamamı, kiliseyle yaşıt fresklerle kaplıdır. Fresklerde iki ana konu işlenir: Hazreti İsa'nın hayatı
ve Krikor Lusavoriç'in hayatı. Bu nedenle Resimli Kilise diye de anılır. İç mekân dört büyük sütunla
kubbeye bağlıdır. Yarım daire şeklindeki apsisin sağında ve solunda iki katlı günah çıkarma odaları
bulunur.
Kilisenin önüne daha sonra ilave edilmiş olan narteks, bugün oldukça harap durumdadır. Narteks üzerinde
de çok sayıda fresk olmasına rağmen, elle uzanılabilen yükseklikteki resimler, yakın zamanda yapılan
karalamalarla hasar görmüştür. Ancak en ağır hasar, karalamaların verdiği zararı ’kapatma’ uğruna,
fresklerin büyük kısmının badana ile kapatılmasıyla verilmiştir. Özellikle kilisenin kuzey duvarındaki
fresklerin alt sırası tamamıyla tahrip olmuştur. Kilise çok eski tarihlerde yıkılmış, ancak bir bölümü
freskleriyle birlikte, günümüze ulaşmıştır.
Ebu Manuçahr Camisi
İç Kale’ye giden yol üzerinde bulunan ve Arpaçay’a bakan yamaçta inşa edilen cami, Anadolu’da
günümüze kadar ayakta kalabilmiş en eski Selçuklu eseridir.
Cami, Selçukluların 1064’te Ani’yi fethinden sonra hüküm süren Şeddatoğulları zamanında Ebu Manuçahr
tarafından yaptırılır. Çatı, iç hacmi on bir bölmeye ayıran altı bağımsız sütunla desteklenmiştir. Bugün, bu
bölmelerin sadece altısı ayaktadır. Bölmelerin her birinin tavanının tasarımı, bir diğerinden farklıdır ve çok
renkli taş kakma ile süslenmiştir. Minarenin günümüzde tamamen açık olan tepesine, bir sütunun etrafına
sarmalanan dik bir merdivenle çıkılır. Mihrabı bulunmayan caminin iç duvarındaki nis kıblenin yönünü
gösterir.
1906'ya kadar yakında oturan köylüler tarafından kullanılmış olan cami, aynı yıl Nikoli Marr'ın kazı
bulgularını barındırmak üzere kazı deposuna çevrilmiş olsa da, yağmalanmaktan kurtulamamıştır.
Bakireler (Rahibeler) Manastırı
Türkiye - Ermenistan sınırının en uç noktasında, Arpaçay Nehri'nin aktığı derin vadi üzerindeki sarp
kayalıklar üzerine kurulan bu manastır, 1215 yılında yapılır. Azize Hripsime'nin bakire şehitlerine adanır.
Aziz Krikor Kilisesi'nin bir yazıtı, yakın civarda Tigran Honents tarafından onarılmış Bekhents adlı
manastırın varlığından söz eder. Bekhents'in, Bakireler Manastırı olduğu iddia edilir. Bir avlunun içinde,
birkaç binanın kalıntıları arasında karşımıza tahminen 13. yüzyılda inşa edilmiş olan küçük, narin ve çok
çekici bir manastır olan bu yapı çıkar.
Küçük hacmine rağmen kilisenin tasarımı karmaşıktır. Manastıra güneyden birleşen küçük bir de şapel
vardır. İçindeki sadelik ve fresk bulunmayan duvarlarıyla manastırın tasarımında Türk kümbet türü
mezarlardan etkilenildiği düşünülebilir. Bir kayalığın doruğuna oturmuş, kırmızı tüf taşından yapısıyla,
manastır kalıntıları son derece güzel ve romantik görünür.
Ani Antik Kenti Bakireler Manastırı Fotoğraf: Yıldırım Öztürkkan
İç Kale
Ani'nin güney ucunda, alçak bir tepe yükselir. Burası, iç kale veya iç şehir olarak bilinen tek bir sıra surla
çevrili alandır. Ani’deki ilk yerleşimdir. 622 yılında Kamsarakan Hanedanı’nın oturduğu mekândır.
Bu tepenin en yüksek noktasında, Bagratlı hükümdarlarının ve ardıllarının sarayı yer alır. Bagratlıların
başkentlerini Ani'ye nakletmelerinden önce, şehrin çoğu nüfusu muhtemelen bu kale alanının içindedir.
Saray, düşmüş taşlar ve duvar kalıntılarından ibarettir.
Kalenin içinde üç kilisenin kalıntıları görülür. Bunlar sarayın kilisesi, çocuk Prenslerin Mozolesi ve Altıgen
Kilise’dir. Sarayın Altıgen Kilisesi, İç Kale’nin en güney ucundadır. Uzaktan bakıldığında bir kuleye benzer.
Altıgen kilise ile sarayın arasındaki eğimde başka bir kilisenin kalıntıları olduğu tahmin edilen bir taş yığını
vardır.
Ateşgede
Ani’de yer alan Ateşgede kalıntıları, Rus Arkeolog Nikoli Marr’ın 1909 yılı kazısı sırasında ortaya çıkarılır.
Milattan sonra ilk birkaç yüzyıl içinde yapılmış olduğu düşünülen bu Ateşgede Tapınağı, aynı zamanda
Anadolu’daki ilk Zerdüşt Ateşgedesi’dir.
Yapısal özellikler bakımından kare planlı ve köşelerden yükselen dört sütun üzerinde çatı ile sonlanan bir
biçime sahip, bazalt taş bloklarından yapılmıştır. Çatıya ait kalıntı bulunamamıştır. Yapılan son kazılarda
ise yapının yakınında bazı duvar kalıntılarına rastlanmış ve bu duvarların Ateşgede’nin şapele
dönüşümünden sonra yapıldığı sanılmaktadır. Zerdüştlük en eski tektanrıcı inançlardan biridir. Yaklaşık üç
bin 500 yıl önce Zerdüşt tarafından İran'da kurulur. Zerdüşt ilke ve felsefesini anlatan Avesta isimli
eserinde insanlar arasındaki kıskançlık, anlaşmazlık ve çatışmaların temelinde özel mülkiyet yatar
demektedir. Günümüzde dünyada Zerdüşt inancına sahip yaklaşık bir milyon insan olduğu tahmin edilir.
Kız Kalesi Burnu
Ani'nin en güney ucundaki arazi, Arpaçay ile çevrilmiş bir burun şeklinde daralır ve dimdik uçurumlarla
korunur. Bu bölgede bulunan ev temelleri, Ani’nin diğer kısımlarına göre daha iyi korunduğu için bu alanın
terk edilen son yerlerden biri olduğu düşünülür.
Bugün, Ermenice adının anlamıyla aynı ismi taşıyan Kızkalesi’nin bulunduğu zirveye dolambaçlı ve zorlu
yollardan ulaşılır. Arpaçay'a nazır taraftaki patika olasılıkla kalenin asıl yoludur. Bugün harabe durumdaki
bir kapı ile korunmuş olması bunun en önemli belirtisidir.
Kız Kalesi Burnu’nun sarp uçurumu kenarında, olasılıkla 13. yüzyılda inşa edilmiş bir kilisenin kalıntıları
vardır. Kilisenin dış planı dikdörtgen, içi haç şeklindedir. Yapının kimi kısımlarında, devşirilmiş malzeme
görülür. Bu malzeme, belki de aynı yerdeki daha eski bir kiliseden alınmadır.
Ani kenti surlarından Kız kalesi Burnu’na ve kiliseye varmak için yaklaşık bir saat yol yürümek gerekir. Bu
nedenle Ani'nin bu bölümü nadiren gezilir. Oysa Kars’ta Rus hâkimiyeti döneminde, Kız kalesi bugüne
göre daha gözde bir yer olmalıymış ki kilisenin duvarlarında görülen duvar yazılarının çoğu Rusça ve
Ermenicedir. Ani kentinin, Arpaçay’ın ve Ermenistan sınır boyunun Kız Kalesi burnundan toplu görünümü,
bu mekâna varmak için yapılan yürüyüşe değer.
İpek Yolu Köprüsü
İpek Yolu Köprüsü, Türkiye - Ermenistan sınırını belirleyen Arpaçay Nehri’nin aktığı vadi üzerinde
kurulduğu için karşı kıyı ile ulaşımı sağlamak amacıyla 10. yüzyılda, Bagratlı Krallığı döneminde yapılır.
Köprünün 30 metrelik tek kemeri çökmüştür. Geriye kalan, belki de takviyeli olan kapının bir parçası ve
uzun ayaklarıdır. 19. yüzyıl gezginleri, köprünün yanında bir askeri karakoldan bahsederler. Kız Kalesi
Burnu’nun altında ikinci bir köprü olduğu söylenir ancak geriye kalan herhangi bir iz yoktur.
Küçük Hamam
Arpaçay’ın kuzeybatısında Bey Sekisi kapısının yüz metre güneyinde, Selçuklu mimari tarzında yapılmış
hamam, dört eyvan ve dört halvet odasından oluşur. Odaların kapı girişleri sivri kemerlidir. Ayrıca eyvanlar
beşik tonoz kemerlerle örtülüdür. Hamamın girişi batı istikametindedir ve buradan bir koridorla soyunma
odalarına geçilir.
Hamam
Ani’nin merkezi sayılabilecek bir yerde, Büyük Katedral’in 30 metre batısında inşa edilen büyük hamam,
Selçuklu dönemine aittir. 1965–1966 yıllarında yapılan kazılarda ortaya çıkarılan 12. yüzyıl eseri hamam
kalıntılarının önemli bir kısmı toprak altındadır.
Bir Ani efsanesi
Ani bölgesinde ‘Urum Papa’ adında bir ihtiyar yaşarmış. Yedi yılda bir yatağından doğrulur ve yedi olmaz
iş sayarmış. Yedinci soru her zaman “Ani şenlendi mi?” olurmuş. İnanışa göre bu yedi olmaz iş
gerçekleştiği zaman Ani yeniden şenlenecektir. Aksi takdirde Ani kıyamete kadar insan yüzü
görmeyecektir. Urum Papa’nın saydığı yedi olmaz is ise;
Göğe direk dikildi mi?
Denize köprü kuruldu mu?
Yumurtaya kulp takıldı mı?
Deveye nal çakıldı mı?
Katır doğurdu mu?
Ölüler dirildi mi?
Ani şenlendi mi?
Ani’yi anlatan birkaç söz:
“Ani bir dünyadır ama dünya bir Ani etmez.”
“Kırk kapılı şehir.”
“Bin bir kiliseli şehir.”
2.Kars Kalesi ve Kaleiçi
KALEİÇİ (Eskiş Şehir)
İhtişamlı görünüşü ile göz dolduran Kars Kalesi, kentin simgesi ve en baskın kimlik öğesidir. Şehrin
kuzeyinde, Karadağ'ın batı ucunda yüksek bir kayalık üzerine kurulmuştur.
Selçuklular çağında 1153 yılında, Kars Emiri Kerimeddin'in kızı Tacünnisa Hatun'un yardımıyla
Saltukoğullarından Melik İzzeddin Salduk'un veziri Firuz Akay tarafından yaptırılır. 1386 yılında Timur
orduları tarafından şehirle birlikte yıkılır.
Kanuni Sultan Süleyman, 1548'deki İkinci Doğu Seferi sırasında, kalenin imarını başlatsa da, İran
Ordusu'nun ani baskını nedeniyle tamamlanamaz.
III. Sultan Murat, Kars Kalesi ile birlikte şehrin imarı için Mustafa Lala ,Paşa’ya ferman gönderir. Dereiçi
Mevkii'nde taş ocakları açılır, kireç kuyuları hazırlanır. Trabzon'dan gelen yapı ustaları 26 Temmuz 1579
günü çalışmaya başlar ve Kale 1153’teki temelleri üzerine yeniden inşa edilir.
Kale doğu-batı istikametinde 250 metre uzunluğunda, kuzey-güney yönünde ise 80-100 metre
genişliğindedir. 220 burcu, kulesi ve 2 bin 80 mazgalı vardır. Çevre uzunluğu 3 bin 500 metredir. Kalenin
Su, Orta ve Behrampaşa adlarıyla anılan üç kapısı bulunurdu.
Karahanoğlu Taş Köprüsü, kale eteği ve Vaizoğlu Camisi Fotoğraf: Arşiv Yıldırım Öztürkkan
KARS ÇAYI
Kars’ın en önemli ekolojik değerlerinden biri olan Kars Çayı, Kaleiçi ve eteklerindeki Osmanlı-Selçuklu
yerleşimi ile Rus döneminde gelişen Tahtdüzün'deki ızgara planlı dokuyu birbirinden ayıran doğal bir sınır
işlevi görür. Kent içinden geçen çay, kalenin batısından kıvrılarak kuzeye akar ve Ermenistan sınırından
gelen Arpaçay’a karışır.
Kars Çayı’nın kalenin arkasını takip ettiği yolda, çok zengin flora ve faunaya sahip bir alan yer alır. Kışın
donan Kars Çayı üzerinde gezinen yayalara, kızak kayan çocuklara rastlanır.
ÇATLAK KALE BURCU
1579 tarihinde Kars imar edilirken Kale ile birlikte Beylerbeyi Behram Paşa tarafından yaptırılır. Kaleiçi
mahallesindedir. Burası aynı zamanda Çatlak Tabya olarak da anılır. Burası, Kaleiçi mahallesini çepeçevre
saran surların Bayrampaşa mahallesindeki dönemecini sağlayan ana burçtur.
Bir diğer burç da, Evliya Camisi önünde bulunur. Bu iki burç arası boydan boya duvardır.
KARAHANOĞLU KÖPRÜSÜ (TAŞKÖPRÜ)
Kars Çayı’nın üzerindeki ve iç kale altındaki üç kemerli Taş Köprü, 1579 yılında Osmanlılar döneminde
Sultan III. Murat’ın emri ile Lala Mustafa Paşa tarafından şehrin imarı sırasında yapılır. 1715 yılında
yaşanan taşkın sırasında yıkılan ve sadece ayak temelleri kalan köprü, dört sene sonra Kars eşrafından
Hacı Ebubekir Karahanoğlu tarafından yeniden yaptırılır.
1877–1915 yılları arasındaki Rus işgali sırasında sökülen Taş Köprü’nün kitabesi tahrip edilir. Köprüyü
yaptıranların torunlarından Müstak Hatifi Karahanoğlu, Hattat Hamit Aytaç tarafından yeniden yazılan
kitabeyi yerine konmak üzere Kars’a gönderir ancak bu yazıt yolda kaybolur. Daha sonra Hamit Aytaç'ın
öğrencilerinden birinin yazdığı kitabe, orta kemer üzerine yerleştirilir. Köprü kitabesinde söyle yazar:
Eşraf-ı Kars dan El-Hac Ebubekir
Ceddi Karahanoğluna El yak
Bir köprü yapdı, nas etdi bin Şükr
Dar eyende mesrur kılsın anı Hak.
Sene: H–1131(1719)
Karahanoğlu Taş Köprüsü Fotoğraf: Yıldırım Öztürkkan
Köprü o zamanın parasıyla 4200 kuruşa mal olur. Ustalar günde iki paraya, işçiler bir paraya çalışır. 40
para bir kuruş olduğuna göre köprünün yapımı bir hayli masraflı olmuştur. Hacı Ebubekir Bey, köprüden
sonra Kaleiçi mahallesine bir konak yaptırır ve konağının bir kısmına 400 ciltlik bir kütüphane kurar.
Osmanlı çağında Kars'ta bilinen ilk kütüphane budur. Kitaplar bugün Erzurum Atatürk Üniversitesi’ndedir.
KÜÇÜK KÖPRÜ (DEMİR KÖPRÜ)
1878–1918 arasında Rus Hâkimiyeti döneminde yapılır. Kars Çayı üzerine inşa edilen köprü, doğu-batı
istikametindedir. İki silindirik konsol üzerine üç tonoz kemerli olarak inşa edilir. Köprünün yapımında aynı
büyüklükte bazalt taşlar kullanılır.
DEREİÇİ 2. TAŞ KÖPRÜ
Kars Çayı üzerine 1855 yılında yapılan köprünün sağında Arap Tabya, solunda ise İngiliz Tabyaları
bulunur. Tabyaları birbirine bağlayan stratejik açıdan önemli bir konumdadır. İngiliz Albay Henry Atwell
Lake tarafında projelendirilen ve temeli atılan köprü halen kullanılmaktadır.
BEYLERBEYİ SARAYI
1579'da Kale ile birlikte Osmanlı Beylerbeyi'ne konut olarak yapılan saray, Kaleiçi mahallesindedir. III.
Murat dönemindeki imar çalışmaları sırasında Lala Mustafa Paşa tarafından yaptırılan sarayın, şu anda
sadece kalıntıları mevcuttur.
ON İKİ HAVARİLER KİLİSESİ (KÜMBET CAMİSİ)
932 yılında yapımına başlanan, 937 yılında tamamlanan
12 Havari'ler Kilisesi, kesme bazalt taşları kullanılarak
inşa edilir. Bagratlı Kralı Abas tarafından yaptırılan
Ermeni kilisesi, dört yapraklı yonca seklinde, haç
planlıdır.
Özellikle kubbe kasnağının pencere kemerleri arasında
yer alan On iki Havarilerin taş kabartma figürleri dikkat
çekicidir.1579 yılında cami olarak kullanılmaya başlanan
yapı Kümbet Camisi adıyla anılır.
Ruslar Kars’a geldikten sonra tekrar kiliseye çevrilerek
çan kulesi ve asıl binaya ek olarak kapı çıkışlarına
yapılar yapılır. Başpiskoposluk merkezi olur. 1882
yılında papaz evi ve bahçe duvarları yapılır. Sonraki
yıllarda çan kulesi yıktırılırsa da, kilisenin kapı girişlerine
eklenmiş olan ve muhtemelen soğuğu kesmek amacıyla
yapılmış olan ek yapılar korunur. Yapı tekrar camiye
çevrilmeden önce bir süre müze olarak kullanılır. Bu gün
söz konusu yapıda özellikle dış cephe restorasyonları
sürmektedir.
On İki Havariler Kilisesi, Çan Kulesi ve Evliya Camisi Fotoğraf: Yıldırım Öztürkkan Arşivi
HAMAMLAR
Kars Çayı etrafında, Osmanlılar ve Selçuklular zamanında inşa edilmiş, ilginç mimari yapılarıyla dikkati
çeken üç hamam bulunur. Daha önce özel mülkiyette olan hamamlar bugün koruma altındadır, yenileme
çalışmaları sürmektedir.
HAMAM VE SAUNALAR
Kars’ta tarihi hamamların hiç biri şu an hizmet vermemektedir. Ancak, modern binalarda hizmet veren
hamamlar mevcuttur. Kızılay Hamamı Faik Bey Caddesi
Adres: Güngören Hamamı Halitpaşa Caddesi Millet Sokak
Tel: 0474 2125699 - 0474 2120298
Cuma Hamamı (Asri Hamamı)
Kars Çayı'nın güney kıyısındaki yapı Kars’taki hamamların en büyüğüdür. Kesme taş malzemeyle örülen
hamamın şu anda bir işlevi yoktur.
Cuma Hamamı’nda, soğukluk diğer hamamlardan farklı olarak L biçimindedir ve tali mekânlarla çevrilmiştir.
Eyvan türünde, yuvarlak kemerli taç kapıdan, giriş mekânına geçilir. Ortasında büyük bir havuz bulunan bu
bölümün kuzey tarafına ferah bir seyir salonu eklenmiştir.
Ünlü Rus yazarı Puşkin'in 1829 yılında yıkandığı odayı, Ruslar Puşkin Şeref-Yeri olarak isimlendirirler.
Burada onun el yazılarından ve bütün eserlerinden bir koleksiyon ile bronz biblo büstleri, 1917'de Ruslar
çekilinceye kadar sergilenmiştir. O dönemde Puşkin’in Bronz büstleri Kars’ta biblo olarak satılır.
Hamamın, Kars Belediyesi tarafından Sağlıklı Yaşam Merkezi olarak düzenlenmesi planlanmıştır.
MURADİYE (ELBEYİOĞLU) HAMAMI
Balkonlu Hamam olarak da adlandırılır. Kars Çayı’nın kıyısındadır. Taşköprü’nün kuzeyindeki kubbeli yapı,
18. yüzyıla tarihlenir. Kaleiçi mahallesinde Taş Köprü'nün yanında hamamın beden duvarı üzerine
kazınmış tarihe göre H.1188 (M.1774) yılında yapılmıştır. Yapının inşasında düzgün kesme tas kullanılır.
Doğu batı doğrultusunda uzanan yapı, güney cephesiyle Kars Çayı'na paraleldir. Hamamın asıl girişi
eskiden soğukluğun kuzeybatı köşesindeyken, önüne ev yapılınca bu kapı kapatılarak Kars Çayı
kenarında külhanın solundan ahşap bir giriş eklenir. Soğukluğun güney pencerelerinin birisinden kapı
açılarak geçit verilir.
Kars Kalesi’nden Mazlumağa, Muradiye, Topçuoğlu hamamları ve Karahanoğlu (Taş) Köprüsü Fotoğraf:
Yıldırım Öztürkkan
TOPÇUOĞLU HAMAMI ( Mazlumağa hamamı )
Klasik hamamlara göre değişik bir uygulamayla inşa edilen hamam, doğu batı doğrultusunda uzanır.
Tamamında düzgün kesme taş malzeme kullanılır. Hacim olarak büyük bir alanı kaplayan soğukluk, güney
cephesi boyunca asıl kütleden ayrılarak serbest bir konuma oturtulur. Hamama, bu bölümün kuzeyinden
eyvan türü basit bir taç kapıyla girilir.
Hamamın kitabesi yerinde değildir. Doğu cephenin köşesindeki bir duvara kazınmış tarihten Hicri 1155,
Miladi 1742'de yapıldığı anlaşılır.
Soğukluk, sivri kemerli tromplara yaslanan bir kubbeyle örtülüdür. Batıdan üç pencereyle aydınlatılan bu
bölümün ortasında, yuvarlak bir havuz ve sonradan eklenen ahşap soyunma odaları yer alır. Basık kemerli
bir kapıyla geçilen ılıklık ile külhan aynı hizada planlanmıştır.
Kars Belediyesi tarafından restore edilen yapı, Kültür Merkezi olarak kullanılacaktır.
NAMIK KEMAL EVİ
Taşköprü ile Mazlumağa Hamamı arasındaki kâgir konak Namık Kemal Evi'dir. Zemin katı 350 yıllıktır.
Vatan şairi Namık Kemal, 1853-1854 yıllarında Kars Mutasarrıfı olan dedesi Abdullatif Paşa ile bir buçuk
yıl bu konakta yaşar ve ilk şiirlerini burada yazar. Konağın yeniden işlevlendirilmesi için çalışmalar
sürmektedir. Toplum Merkezi olarak hizmete girmesi planlanmaktadır.
KABUN- KAB KİLİSESİ (BEŞİK CAMİSİ)
Kars'ın en eski eserlerindendir. 1044–1064 yılları arasındaki Bizans egemenliği sırasında Ortodoks Rum
Kilisesi olarak yapılmış, sonradan camiye çevrilmiştir.
ULU CAMİ
Osmanlı Padişahı Sultan İbrahim zamanında Kars Beylerbeyi Dilaver Paşa tarafından yaptırılır. 1643
yılında inşa edilen cami, Rus hâkimiyeti döneminde kullanılamaz hale gelir. Ulucami 1997 yılında restore
edilir.
EVLİYA CAMİSİ
1579 yılında Kars’ın imarı sırasında Ebul Hasan Harakani’nin mezarının bulunmasından sonra, III. Murat
tarafından çıkarılan ferman üzerine buraya bir cami ve türbe inşa edilir.
1604 yılında İran istilasında temellerine kadar sökülen bu cami, 1617 yılında toprak damlı olarak yeniden
yapılır. İkinci yıkımı 1877–1878 Osmanlı-Rus savaşlarında görür. 1917'de mabet olarak kullanılır. 1996
yılında ise yeniden yapılır.
Cami yapılmadan önce 1034 yılında Evliya'nın buraya defnedilmesi ve 1915 yılında şimdiki arkın
bulunduğu yerde bir kadının mumyasının bulunması, buranın daha evvel şehir mezarlığı olduğunu gösterir.
Bu mumya Ruslar tarafından Petersburg Müzesi’ne götürülür.
EBUL HASAN HARAKANİ TÜRBESİ
Evliya Camisi’nin bahçesinde yer alan türbe, Ebul Hasan Harakani’ye aittir. Buhara'nın Rey Kasabası
Harakan köyünde doğan Caferoğlu Şeyh Ebul Hasan Harakani, 1021'de Sultan Alparslan'ın babası Çağrı
Bey ile birlikte başlayan ilk Selçuklu akınları sırasında Horasan’dan Kars'a gelir.
Yahni Dağı'ndaki çatışmaların birinde şehit olur. 1579 yılında Kars Kalesi ile birlikte yapılan türbe, İran
akınları sırasında, 1604 yılında yıkılır. 1617 yılında toprak damlı olarak yapılan cami ve türbe, Evliya
Camisi ile birlikte yenilenir. Türbe 1996 yılında cami ile birlikte yeniden yapılır.
EBUL HASAN HARAKANİ
Horasan’da, Bistam şehri yakınlarında, Harakan
köyünde 963 yılında dünyaya gelir. Felsefesini
yansıtan sözleri müritleri tarafından Nuru’l- Ulum
adı ile derlenir. Beşaretname ve Esrar- ı Sülük gibi
eserlerinden söz edilir.
Veciz sözlerinde insana verilen değer ve gönülleri
hoşnut etme teması vardır.
“Her kim ki, bu dergâha gelirse, ekmeğini veriniz.
İnancını sormayınız. Zira Allah katında ruh taşıyan
herkes Ebul Hasan Harakani’nin sofrasında
ekmeğe layıktır” sözleri Mevlana’nın “...Gel, gel, ne olursan ol yine gel, İster kâfir, ister mecusi, ister puta
tapan ol yine gel…” sözlerini çağrıştırır.
Mevlana, Mesnevi’de, Harakani için “kendi zamanının yegânesi, manevi değerlerin en üst mertebesi…”
der.
Harakani, tasavvuf düşüncesinin merkezine insan gönlünü koyar. İnsana hizmeti, kendi varlığının amacı
sayar.
Fotoğraf: Yıldırım Öztürkkan
CELAL BABA TÜRBESİ
Türbe, kalenin ana girişinde sağ tarafta yer alır. 1239 tarihinde Moğolların Kars'ı istilası sırasında şehit
düşen Celal Baba, kalenin manevi sahibi ve koruyucusu sayılır.
ARAP BABA ŞEHİTLİĞİ
Kars’ın kuzey doğusundaki şehre hakim tepenin üzerinde bugün GSM baz istasyonlarının ve TV
vericilerinin bulunduğu yer Arap Baba Şehitliği’dir. Buradaki yatır da aynı adı taşır. Peygamber soyundan
gelen Konya erenlerinden Sadrettin Konevi’nin torunlarından M. Hasimi Konevi 1856’da şehit olmuştur.
AHMET TEVFİK PAŞA KONAĞI
Kars Kalesi'nin güneybatı eteğinde, Muradiye Hamamı'nın hemen arkasında yer alan Kars Çayı’na nazır iki
katlı eyvanlı konak Kars eşrafından Hacı Eyüp Bey tarafından 1764 yılında yaptırılır.
Konak, Selçuklulardan ilham alınarak Osmanlı stilinde inşa edilmiştir. Aynı zamanda Kars'a özgü özellikleri
taşır.
Konak sonradan Kars’ın savunmasında büyük emeği geçen Hacı Eyüp Bey’in oğlu, Kars Kalesi Muhafızı
Miralay Ahmet Tevfik Pasa tarafından karargâh olarak kullanılır ve onun adıyla anılır. Yapı 2006 yılında
restore edilir.
PAŞA KONAĞI
Kars’taki Rus hâkimiyeti döneminde devlet erkânı için yaptırılır. 19. yüzyıla tarihlenen konak, taş malzeme
ile yapılmış Baltık mimarisinin özelliklerini taşır.
Konak, günümüzde, Kafkas Üniversitesi tarafından kullanılır. Kalenin arka tarafında, dere boyunda çok
sayıda eski Rus dönemi yapıları bulunur
3. Kars Müzesi:
Doğu Anadolu'nun en zengin müzelerindendir.
Arkeolojik eserler bölümünde Kars yöresinde bulunmuş seramik ve bronz eserler, yüzük taşları,
çeşitli paralar, süslemeli ahşap kapılar, nişler, çanlar; etnografik eserler bölümünde Kars halkının
tarih içinde kullandığı eşyalar; bahçede ise çeşitli devirlere ait rölyefler, koç heykelleri, mezar
taşları sergilenmektedir.
Tel: (+90-474) 212 38 17
Ziyarete açık saatleri: 08.30-12.30 / 13.30-17.00
Ziyarete açık günler: Pazartesi hariç her gün
4. Kars şehir turu
TAHTDÜZÜ (Yeni Şehir)
1877–1878 Osmanlı-Rus Savaşı ile 40 yıllık Rus hâkimiyetine giren şehrin merkezi, Kaleiçi bölgesinden,
Tahtdüzü adı verilen bölgeye taşınır.
Tahtdüzü bölgesinde ızgara plan üzerine kurulan şehirde, Rus yapıları özellikle bugünkü Ortakapı,
Yusufpaşa ve Cumhuriyet mahallelerinde yoğunlaşır. Bu mahallelerde yol boyunca dizilmiş birçok konut,
ticari, resmi yapı görülür. Ayrıca, birkaç dini yapı da göze çarpar.
DEFTERDARLIK
Kars’ta yer alan en ilgi çeken yapılardan biridir. Ruslar tarafından 1883 yılında yapılan bina eğlenceler için
tasarlanmıştır. Yapı Kars’ta bir süre hükümet binası olarak kullanıldıktan sonra Defterdarlık Binası olarak
hizmet vermeye başlar. Bina köşelerine denk gelen balkonları ve süslemeleri ile dikkat çekicidir.
DEFTERDARLIK MİSAFİRHANESİ
Kapı üzerindeki tarihten 1897’de yapıldığı anlaşılır. Demir işlemeli çok güzel merdivenleri ve trabzanı
vardır. İlk önceleri Adliye Binası olarak kullanılan bu bina, restorasyondan sonra Defterdarlık Misafirhanesi
olarak değerlendirilir. Güney ve güneydoğu duvarlarında ahşap islemeli süsler görülür.
VALİ KONAĞI
Erzurum'dan gelen zengin bir Ermeni ailesinin 1883 yılında yaptırdığı binalardan biridir. Bu bina, 1918
Aralık ayından başlamak üzere, yıkılışına değin Cenub-i Garbi Kafkas Demokratik Cumhuriyeti’nin
Parlamento Binası olarak kullanılır. Kurtuluş Savaş'ı sırasında Kazım Karabekir Paşa'ya karargâh binası
olarak hizmet verir. 1921 yılındaki Kars Anlaşması burada imzalanır. Uzun bir süre valilik konutu olarak
kullanılan yapı, Kars Valiliği tarafından 'Kars Araştırmaları Merkezi'ne tahsis edilmiş olup restore
edilmektedir. Süreç içinde kent müzesi olarak kullanımı planlanmaktadır.
SAĞLIK MÜDÜRLÜĞÜ - ESKİ HASTANE
Yusufpaşa Mahallesi'nde, Ordu Caddesi üzerinde bulunan bina L plan üzerine inşa edilmiştir. Ön cephesi
andezit taşıyla işlenmiş stilize bitki ve geometrik motiflerle süslüdür. Ayrıca cephe üzerinde yalancı
sütunlar bulunur. Binanın diğer kısımlarda ise bazalt yığma tekniği uygulandığı görülür.
Bina bodrum dâhil olmak üzere üç katlıdır. Demir korkulukların üzerinde 1903 tarihi bulunur. Uzun yıllar
hastane olarak kullanılan yapı günümüzde Sağlık Müdürlüğü Binası olarak hizmet verir.
ESKİ S.S.C.B KONSOLOSLUĞU
Gazi Ahmet Muhtar Paşa Caddesi’ndeki yapı, özellikle balkonu ile dikkat çeker. Rus Konsolosluğu olarak
hizmet verdiği bilinir. Yapı, bugün konut olarak kullanılır.
İSMET PAŞA İLKÖĞRETİM OKULU
Bina, 1886–1888 yılları arasında askeri amaçlarla kullanılmak üzere yapılır. 30 Ekim 1920’de Kars'ın son
kurtuluşu üzerine, yetim çocukları toplayan Kâzım Karabekir Paşa, burayı (Köy-yatı Mektebi) yapar. Yapı
1926 yılında İsmet Paşa ismi ile okul olarak hizmete girer.
Binanın, ilginç bir hikâyesi vardır. Rus döneminde bu arsaya güçlü bir grup oluşturan Gregoryen Ermeniler
bir kilise yapmak ister. Katolik Ermenilerin Taş Köprü’nün güneybatısında beton Frenk Kilisesi vardır. On
İki Havariler Kilisesi ise, Ruslar tarafından metropollük olarak kullanılmaktadır. Rus Askeri Valisi kanunlara
göre metropollüğün 750 metre yakınına başka bir mezhebin kilise yapamayacağını belirterek inşaata izin
vermez. Onun yerine, eski Belediye Hamamı’nın bulunduğu yere Ermeni Kilisesi yapılır.1964 yılında Kars
Belediyesi tarafından sökülen bu kilisenin yerine hamam inşa edilir.
TUNCER GÜVENSOY EVİ
1890 yılında konut olarak yapılan bina uzun süre Hayvan Borsası olarak kullanılır. Kar’s Hotel’in de sahibi
olan Tuncer Güvensoy tarafından alınarak restore edilir.
HEKİMEVİ – CHELTİKOV KONAĞI – OPERA
1894 yılında Rus Cheltikov ailesi için konak olarak yapılır. Söz konusu yapı Rus egemenliği döneminde
opera binası olarak da kullanılmıştır. Daha sonra Zirai Donatım Kurumu tarafından kullanılır. Bir dönem
sağlıkçıların misafirhanesi olarak kullanışmıştır. Hekimevi diye bilinir
ESKİ BELEDİYE BİNASI
1883 yılında yapılan bina, Erzurum’a bağlı Sitavuk köyünden (Yolgeçmez), Sitavuyski adındaki zengin bir
Ermeni tarafından yaptırılır.
Bina Ruslar zamanında kız mektebi olarak kullanılır, ihtiyaca cevap veremez duruma gelince 1903 yılında
ikinci kat ilave edilir.
Yapı, 1920 yılından sonra, Kars Belediyesi olarak hizmet vermeye başlar. 2005 yılında belediyenin yeni
binaya taşınmasından sonra restorasyona alınır. Beş yıldızlı otel olarak düzenleme çalışmaları devam
etmektedir.
Eski Kars Belediyesi Fotoğraf: Yıldırım Öztürkkan
FEVZİ PAŞA İLKÖĞRETİM OKULU
1877 Harbi’ne kadar tamamen Türklerin yaşadığı Hacı Said Mahallesi’nde bulunan bugünkü okulun arsası
o dönemde Civelekoğlu Mustafa Ağa’ya aittir. Rus işgalinden sonra Peçinov tarafından bu arsaya bir ev
olarak inşa edilir.
Kars Ruslardan geri alındıktan sonra, 1919'da bitişiğindeki Cihangiroğlu İbrahim Bey’in evi ile birlikte askeri
ecza deposu yapılır. 1922’de 'Ana mektebi' olarak kullanılır.
1926’da Merkez Mektebi adı altında öğretime açılır. 1930 senesinde “Fevzi Paşa İlk Mektebi” adını alır.
1989 yılında tadilat görür ve ilkokul olur.
ANADOLU LİSESİ
Rusların, Çarlık Rusyası yıkılmadan önce 1917’de Kars’ta yaptıkları tek devlet dairesi bu iki katlı binadır.
Rusların ziraat bankası olarak inşa edilir. Kasa dairesi ikinci katta, güney köşeye kurulur.
Binanın dışında gri kesme taş ve pembe tüf taş kullanılır. Taşların şekilli olarak yerleştirilmesi dekoratif etki
yaratır.
Bir süre Ziraat Bankası olarak kullanıldıktan sonra boş kalır. Batı tarafına ekleme yapılarak, büyütülen bina
bir dönem Anadolu Lisesi olarak kullanılmıştır. Daha sonra Özel İdare’ye devredilmiştir.
KENT KONSEYİ
Eskiden gümrük binası olarak kullanılan yapı, restore edildikten sonra Kars Kent Konseyi tarafından
kullanılmaktadır. Binanın önünde Kars’ın eski günlerinde kullanılan bir fayton vardır. Binanın içinde eski
Kars fotoğrafları görülebilir.
ALEKSANDR NEVSKİ – RUS ASKERİ KİLİSESİ (FETHİYE CAMİSİ)
Ortakapı mahallesinde bulunan kilise, Ortodoks olan Rusların dini mimarisine iyi bir örnek teşkil eder.1905
Japon Harbi’nden sonra Ruslar tarafından yapılır ve Kazak Kilisesi olarak da bilinir.
Dikdörtgen plânlıdır. Üç giriş kapısı bulunur. Kapılar duvar yüzeyinden bir metre kadar çıkıntılıdır. Çatı ile
duvar bitiminde, batı cephesi üzerinde, kapının sağ ve sol tarafına gelen yanlarında dört adet sivri kemerli
çatı penceresi vardır. Bu sanat eserinin en dikkat çekici yanı, bugün yerinde olmayan soğan kubbeleridir.
Kubbeler, 1953 yılında sökülmüştür.
Cumhuriyet’in ilk yıllarından 1970’li yıllara kadar kapalı spor salonu olarak kullanılan kilisenin iç mekânı,
yoğun onarımlar nedeniyle özgünlüğünü büyük ölçüde kaybeder. 1985 yılında ise iki minare eklenerek
camiye çevrilir.
Kilisenin önünde yer alan ve Rusların zaferini temsil eden heykel ise, Kars’ın tekrar alınmasından sonra
sökülür. İstanbul Deniz Müzesi’ne gönderilir.
Aleksandr Nevski – Rus Askeri Kilisesi (Fethiye Camisi) Fotoğraf: Yıldırım Öztürkkan Arşivi
GAZİ AHMET MUHTAR PAŞA KONAĞI
Gazi Ahmet Muhtar Paşa’nın karargâh binası olarak kullandığı konak, sonradan yapılan istinat duvarlarıyla
çevrili bir bahçe içindedir. Bina iki katlıdır ve tipik Osmanlı mimarisi özelliklerini taşımaktadır. Tamamında
taş, kireç, harç ve ahşap malzeme kullanılır. Doğuya bakan ön cephede taşlar düzgün kesimlidir.
Zemin kata tek kanatlı büyük ahşap bir kapıdan girilir. Ön cepheyi boydan boya ahşap bir balkon kaplar.
Balkonu tavana bağlayan sütunlar üzerinde ahşap oymalar bulunur. Üst kat yazlık, alt kat kışlık olarak
kullanılır. Peç ile ısıtılan üst kata binanın arkasındaki merdivenlerden çıkılır. Binadaki üç adet peç, tuğla
duvardan taşan şömine tarzındadır. Tavan tahta, üst örtüsü ise toprak damdır. Balkonun üst örtüsü tek
meyilli saç çatıdır.
Bina uzun yıllar Müze Müdürlüğü olarak kullanılır. Şimdi sanat galerisidir.
ALMAN EVİ
Kars’ın Rus yönetiminde olduğu dönemde Volga Almanları (Nemis) tarafından inşa edilen ve uzun süre
kullanılan bu ev 1914’te Hasan Tekel’in mülkiyetine geçer. Evin mimari özellikleri kadar yazılar ve
resimlerle yapılan süslemeler dikkat çeker.
Tablolardan biri Almanya’nın güney batısında Kara Ormanlar'dan bir manzaradır. Büyük bir ihtimalle evin
sahipleri o bölgeden gelmişlerdir. Tabloda eski evleri görünür.
Evdeki yazı ve resimlerde, kutsal kitaplardan yapılan alıntıların yanı sıra çeşitli tasvirler de görülür. Bina,
Paşa Çayır mevkiinde olup, Mehmet Tekel’in mülkiyetindedir.
5. Kafkas Dans Grubu gosterisi
16 Haziran 2012
Sarıkamış Ormanlarında gezi ve piknik
Kars’ın doğal güzelliklerinin başında Sarıkamış Ormanları gelmektedir. İlçe merkezi tamamen
ormanlarla kaplı olup, Kars’ın kış sporları merkezi de Sarıkamış’ta bulunmaktadır. Ayrıca iki
adet Telesiej Tesisi vardır.
Kars'ta, denizden yüksekliği 2 bin 100-3 bin metre arasında değişen en yüksek noktası 3 bin
120 rakımlı Sarıkamış Allah-u Ekber Dağları Milli Parkı'nda dört mevsim bir arada
yaşanmaktadır.
Sarıkamış Ormanları ile Allah-u Ekber Dağlarını kapsayan 22 bin 980 hektar büyüklüğündeki
Milli Park alanında; güneş, yağmur, dolu ve kar görüntülerine rastlamak her an Mümkünür.
Sarikamis Sehitligi ziyareti ve Tarihi Sarikamis
Harekati hakkinda sunum.
Amacı
1877-1878'deki 93 Harbi, Osmanlı İmparatorluğu'nun yenilgisi ile sonuçlanınca Batum
savaş tazminatı olarak Rusya'ya verilmişti. Sarıkamış, Kars, Ardahan ve Artvin de
Berlin Antlaşması ile Rusya'ya bırakılmıştı. 1914 yılında dönemin Başkomutan Vekili
olan Enver Paşa, daha önce yitirilen bu yurt topraklarını geri almak amacıyla 19 Aralık
tarihinde "Sarıkamış Harekatı" planlarını kurmaylarına sundu.
Harekat Güçleri]
3. Ordu kış kıyafetiyle
Doğuyu korumakla görevli Üçüncü Ordu dur. Bu harekâtı uygulayacak Üçüncü
Ordunun IX , X XI ’inci Kolordular ve 2’nci Süvari Tümeninden oluşuyordu. 3. Ordu
karargahı ve IX Kor. Erzurum kalesinde yerleşmişti. XI Kolordu Elazığ kalesinde
yerleşmişti. X Kolordu Sivas'da konuşlanmışdı.

Üçüncü Ordu
o IX Kolordu - Ahmet Fevzi Paşa
o X Kolordu - Hafız Hakkı Paşa
o XI Kolordu - Abdul Kerim Paşa
 2 Süvari Tümeni
Üçüncü Ordunun toplam gücünün 150,000 olduğu yazılsa da bu güce savaçcı olmayan
taşıma birimleri, depo alayı, askeri polis ile ulaşıldığı anımsatılmaktadır. Osmanlının
savaşa hazır gücü 83.000 düzenli asker, yedekler ve Erzurum Kalesi'nin personeli de
içinde 118.000 silahlı güç. Bu askere 73 makineli tüfek ve 218 adet top destek
vermekte. IX Kolordunun iki tümen hiçbir kış giyimi olmadığı ve sadece kuru ekmek ve
erzak için zeytin ile uzun trek bulunmaktadır.
Cephedeki Kafkas ordusu mevcudu 100.000. Sayıca fazla olmamasına rağmen ağır
silah, topçu ve donatım bakımından kesin bir üstünlüğe sahiptiler. [1] Bu mevcuda 4 tane
olan Ermeni Gönüllü Tugaylarından 2 tugay katılmışdır. Diğer iki tugay İran
Cephesinde bulunmaktaydı.
Harekât]
Hazırlık]
Enver Paşa ve Otto von Feldmann cephe birliklerini izliyorlar.
6 Aralık'ta Enver Paşa ve Otto von Feldmann Yavuz Zırhlısına binerek Trabzon
üzerinden Erzurum'a yola çıktı. 13 Aralık'ta Köprüköy'e ulaşılmıştı. Burada 3. Ordu
Komutanı Hasan İzzet Paşa ile görüşmüştür. Enver Paşa ve Gnkur. II. nci Bşk. Albay
Hafız Hakkı Bey planı geliştirmişlerdir. Planın amacı Ruslara süratle bir darbe indirerek
bir Tanenberg yaratmaktır. Enver Paşa, Rus Kafkas ordusunun zayıf ve özellikle
çevirme manevralarına karşı çok hassas olduğunu düşünmektedir. Osmanlı birliklerinin
bu zayıflığı kullanmasını amaçlamaktaydı. Tamamen karlarla kaplı, çok yüksek dağlık
ve yolsuz bir arazide o günün koşulları altında kış donatımından yoksun yaya ve atlı
birliklerle yapılan bu harekât çok riskli idi ama Enver Paşa, başarıldığında Rusların bu
cephede varlıklarının yok olmasının bu riske değeceğini hesaplamıştı. Enver büyük
başarı için büyük risk almaya karar verdi.
Enver Paşa'nın amacı kuzeyden kuşatıcı bir manevra yapılmasıydı. Kısaca XI. Kor. ve
2. nci nizamiye süvari tümeni düşmanı cepheden karşılayacak, IX. Kor. Çatak-Pitkir
hattından kötek istikametinde, X. Kor. Oltu üzerinden. Albay Hafız Hakkı Beyin IX.
Kor. Bardız istikametinde düşmanı karşılayacak. Bunlara destek olarak IX. ve X. Kor.
ların Sarıkamış Selim-Sarıkamış hattına ilerlemesiyle üç taraftan geniş bir çevirme
hareketine dönüşecek ve bu kıskaç altında Ruslar imha edilecekdi.
Kağıt üzerindeki plana nazaran cephede malzeme ve iaşe çok noksandı. Mesela mevcut
6 yıllık iaşesi için 88.000 ton buğday, çavdar ve arpa ihtiyacı olmasına karşın, Ordu
ambarında 1.250 ton hububat vardı. Kışa girilmiş olduğu için erzağın gereği gibi
taşınması, dağıtılması bir hayli güçtü. Bu güçlükte Rusların Karadeniz'deki donanma
üstünlüğünün de payı vardı. Ruslar Zonguldak'ı bombalamak için 10 gemiyle denize
açıldıklarında, doğuya erzak götürmekle görevli en büyük üç erzak gemisi Bahriahmer,
Bezmialem ve Mithatpaşa gemilerine rast gelmiş ve onları da batırmışlardır. Bunun
yanında 4.000 tonluk Derne gemisinin yine Ruslar tarafından batırılması da askerin
erzaksız kalmasındaki bir diğer önemli etkendir. Bir iddiaya göre de erzağın az olması
ve salgın hastalık olması Enver Paşa'nın hemen bir harekâta girişmesine sebep olmuştur.

Nikolai Yudenich

Hafız Hakkı

İsmail Enver
Saldırı, 23 - 29 Aralık]
Ermeni 4th tümeni Barduz Geçitinde Osmanlı kolordusunu tutacak ve çevirme
harekatının bir kanatı hedefine geç ulaşacak
22 Aralık, XI Kor. büyük yürüyüşüne başlar. IX Kor. Lafsor'a kadar uzanan ilk hedefine
ulaşır. X Kor. oltu batısı-narman hattına zorlukla ulaşır.
23 Aralık, XI Kor. Rusların 4. Ermeni Tümeni ile karşılaşır. IX Kor. Çatak Pitkir hattına
ulaşır. IX Kor. erlerin ikmalini mahallinden yapmaları, ve cephaneyi idareli
kullanmaları emredildi. IX Kor. ikmal ve ulaştırma güçlükleri daha ikinci günden
başlamış bulunuyordu. X Kor. Oltu'yu ele geçirmeyi başardı.
24 Aralık, XI Kor. düşman karşı taarruzları devam etti. IX Kor. Bardiz'e vardı. X Kor.
30 ve 31.nci tümenleri ile kosor istikametinde stomin tugayının peşine takılması, bir
tümeni ile Bardiz'a ilerlemesi emredildi. X Kor'nun büyük kısmı ile Kosor istikametinde
geniş bir kuşatmaya girişmesi kesin sonuç alınmasında (muharebe gücü
toplanmamasına ve geç kalınmasına) ve netice olarak felaketin ana nedenlerinden birisi
olmuştur.
25 Aralık, Rus IX Kor. Sarıkamış'a doğru geriledi. IX Kor. ikmal ve ulaştırma zorlukları
yüzünden asker kaybetmeye başladı. Sahra toplarını beraberlerinde taşıyamaz hale
gelmişdir. Enver Paşanın X Kor. Kosor yolunda olduğunu sanıyordu, ama ağır koşullar
altında Beyköy hattında erişmesi ancak gerçekleşmişdi. Beyköy hattında X Kor. 3000m.
yolsuz bir kar çölü olan Allahüekber dağların kendi düşmanını bulmuştu. Doğa her
geçen saat X Kor. kuvvetlerinin erimesine yol açıyordu.
Gerileme, 29 Aralık - 15 Ocak]
Rus Ordusu Sarıkamış'da
Saldırı kısmında açıklandığı gibi X. ve XI. Kolordu Sarıkamışa ulaşamadan erimişdir.
IX Kor. tek başına Sarıkamış'a ulaşabilmişdir.
29 Aralık Sarıkamış’a girebilen 300 kişilik bir IX Kor. kuvveti de Ruslar tarafından geri
atılmıştır. Büyük kayıplar verilmiş ve IX Kor'nun mevcudu azalmıştı. Müteaddit
taarruzları başarısızlıkla sonuçlandı.
6 Ocak 1915, 3. Ordu karargahı ateş altında kaldı. Hafız Hakkı Paşa geri çekilme emri
verdi. 7 Ocak, kalan güçlerin Erzurum yolundaki yürüyüşü başladı. Ordunun bu atak
için görevlendirilen güçlerinden sadece 10% başlama pozisyonu geri çekilmeyi başardı.
10 Ocak 1915’te 3’üncü Ordu komutanlığını Enver Paşa Tuğgeneral Hafız Hakkı
Paşa’ya devrederek İstanbul’a dönmüştür.
Kayıplar]
Ruslar Sarıkamış yollarında donmuş askerleri toplarken.
Türk Silahlı Kuvvetleri Genelkurmay Başkanlığına göre Osmanlı zayiatları 60.000 ve
Rus zayiatları 30.000'dir.[1] Savaşın en hazin kısmı ise Osmanlı kayıplarının bir çoğunun
Rus'lar ile yapılan çarpışmalarda değil de ağır soğuk hava koşulları yüzünden ölmesidir.
Ruslar; Türklerden 200 subay, 7000 eri esir, 20 makineli tüfekle 30 topu ganimet olarak
almışlardır. 5000 kişi civarında esir alınmıştır. Bunlar tahmine göre Kırımda domuz
çifliğinde çalıştırılarak ve aç bırakılarak ölmüşlerdir.[4] Tarihçi-yazar Mehmet Niyazi
Sarıkamış harekatındaki şehit sayısının tüm belgelerde toplamda 23.000 olduğunu,
90.000 rakamının 60.000 kayıp veren Rusların yalanı olduğunu kaydeder. [5]
Sonuçları]
Savaştan sonra İstanbul'a dönen [Enver Paşa] uzun bir süre Sarıkamış hakkında
herhangi bir haber, bildiri, veya yayın yapılmasını engelleyerek sansür uygulamış ve
Osmanlı halkı savaşta olup bitenleri uzun yıllar sonra öğrenebilmiştir. [6] Harbiye Nazırı
Mirliva Enver Paşa ile düştüğü anlaşmazlık yüzünden Irak’a gönderilen ve orada
Osmanlı 6. Ordusu komutanı olarak Britanya İmparatorluğu Mezopotamya Ordusunu
bozguna uğratacak olan Osmanlı ve Alman Mareşali Goltz Paşa günlüğüne şöyle
yazmıştı: “Kafkasya’da maalesef kendilerini Napolyon Bonapart zanneden ve cahil
yetişen birçok adam var. Bunlar, ordularına güçleriyle bağdaşmayan görevler vermişler
ve bu yüzden ordularını büyük zarara uğratmışlardır.
Ermeni gönüllü tümenleri Rus kuvvetlerinin başarısında onemli etken olmusdur. Bunlar
kritik zamanlarda Osmanlı haraketlerine meydan okudu: "Osmanlı'nın gecikmesi
Sarıkamış etrafında yeterli kuvvet konsantre etmesi için Rus Kafkasya Ordusu'na zaman
kazandırmıştır." Enver Paşa, Ermeniler'i suçladı ve bölgede Rusya ile aktif beraberlikde
bulunduklarini söyledi.
1918 Mart ayında Brest-Litovsk Antlaşması ile Sarıkamış ve Kars geri alınmış, ama
aynı yılın Ekim ayında Mondros Mütarekesi uyarınca eski sınırlara dönülmüş ve
topraklar elden çıkmıştı.
Gala yemeği
MÜzik dinletisi.
Not: Hava durumuna göre programda degisiklikler olabilecektir.