bibliyografik kaynak ve osmanlı belgeliği olarak

1
BİBLİYOGRAFİK KAYNAK VE OSMANLI BELGELİĞİ OLARAK
CEVDET PAŞA TARİHİ
VE CEVDET PAŞA BİBLİYOGRAFYASI
Nurettin ÖZTÜRK *
Özet
Cevdet Paşa Osmanlı Devletinin en dikkate değer vakanüvis ve tarihçilerinden biridir. Çok yönlü bir yazar ve
düşünür olan Cevdet Paşa’nın başta Tarih’i olmak üzere Tezakir ve Maruzat’ı XIX. yüzyıl Osmanlı-Türk tarihi için
vazgeçilmez ana kaynaklardır. Pek çok eseri arasında adını yaşatan en önemli kitabı Tarih-i Cevdet’tir. Bu tarih kitabı
Hammer’in tarihinin devamı olarak yazılmıştır. Küçük Kaynarca Anlaşması’ndan Tanzimat dönemine değin yaşanan
tarih olaylarını kapsayan bu yapıt, içinde yer alan resmi belgeler açısından da zengin bir arşiv kaynağıdır. Bu makalede
Cevdet Tarihi’nin bu yanı ele alınmakta ve kitabın yeni baskılarında belgelerin yer almaması eleştirilmektedir.
Anahtar Sözcükler: Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, vakanüvis, tarih, tarihçi, Tezakir, Maruzat, arşiv, belge
Abstract
Djevdet Pasha is one of the most prominent chroniclers and historiagraphs of Ottoman Empire in
nineteenth century. Pasha is a versatile writer and thinker. First of all, his works called History, secondary Tezakir
(offical reports) and Maruzat (formal reports/supplies) which he wrote is non-abandoned main resources for OttomanTurkish history of nineteenth century. This history book has been written as a supplementary of Hammer’ History.
This work of art which includes historical events from treaty “Küçük Kaynarca” to Tanzimat era, is invaluable archive
source in terms of official documents. In this article, this property of Djevdet Pasha’ History is being investigated and
criticized that documents hadn’t located in new editions of this book.
Keywords: Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, chronikler, history, historian, Tezakir, Maruzat, archive, document
“...Cevdet Tarihi’ni eski harfleri bilmeyen bir
neslin tetebbûuna sunması bizi çok sevindirdi. Gerçekten de
vâkıfâne şerhler ve zengin bir lûgatçe ile aydınlatılmış bir
Tarih-i Cevdet, millî kütüphanemiz için bahâ biçilmez bir
kazanç olurdu. Böyle bir teşebbüsün tek tehlikesi vardı:
Cevdet’i tercümeye kalkışmak. (...) Cevdet Paşa’yı tercüme
edilmiş görünce büyük bir hayal kırıklığına uğradık. Hele
tercümenin mübâlatsız bir heveskâra havâle edilmiş olması
çok üzdü bizi. Süleymaniye tahrib edilmiş, enkazından sefil
bir gecekondu kurulmuş. Bir (...) böyle bir cinayetin
mesûliyetini nasıl yüklenebilir?
Fâciâyı teşhire geçiyoruz...”1
Giriş
Türk kültürü çok köklü, ve çok zengin bir hazinedir. Geçmiş kültür değerlerini ve yapısını öğrenmede tarih
biliminin önemi gözardı edilemez. Türkiye’de tarihçilik, Türk kültürünün ilginç bir açılımı olarak yalnız olayların
belgesi değil yaşayış karşısındaki tutumun da anlatımıdır. Bunun için tarih kitaplarına dünya görüşünün gelişimini,
çeşitli sorunlar karşısındaki tutumları yansıtan birer felsefi metin olarak da bakmak gereklidir. Ne yazık ki Türkiye’de
"eski edebiyat" denince daha çok Divan Şiiri ve Divan Şiiri denince de, "gereksiz söz yığını" anlamına gelen edebiyat
kavramı anlaşılmaktadır. Halbuki Türkçe düzyazı verimlerinin ilk örnekleri pek eski olduğu gibi, bunlar arasında da,
vakanüvis geleneğine koşut olarak tıpkı Batı felsefesindeki düşünce silsilesine ve evrimine benzer biçimde bir düşünce
süreci vardır.
Cumhuriyet'in kurulmasının ardından, zorunlu kültür değişimlerinden biri olan abece değişimi ve çağdaşlaşma
akımının da etkisinin büyük olduğu ilk romantik devreden sonra Osmanlı tarihine yeniden bir ilgi uyanmış; deyim
uygunsa, çağdaş tarihçilik mantığı ile, Osmanlı tarihi ve toplum yapısı zihin düzeyinde yeniden kurulmaya, anlaşılmaya
ve yorumlanmaya başlamıştır. Bu biraz da Türklerin tarihsiz ulus olduğu savına karşı, Asya’dan beri kurulagelen ulusal
tarihin bir halkasını yeniden keşfetme ve tarih bilincinde bir bütünleştirme olayıdır. Bu bağlamda özellikle Barkan,
Akdağ, Berkes, İnalcık, Tanpınar ve onların öncüsü olarak Köprülü gibi yerli; Lewis, Shaw, Toynbee gibi yabancı
tarihçilerin Osmanlı toplum yapısının toplumsal ve iktisadî yönlerine, manevî kültürüne eğilmeleri anılabilir. Öte yandan
Osmanlı tarihi ile ilgili otantik ve sorunlara içeriden bakan Osmanlı çağı verimlerinin yayınlanması da yararlı ve
sevindirici bir çabadır. Köprülü, Yınanç, Arat, Atsız, Köymen, Togan, Parmaksızoğlu, Banarlı gibi eski verimlerin
yayınlanmasına katkısı olmuş kişileri burada anmak, bir değerbilirlik olacaktır.
* Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü, Denizli. [email protected]
1-Meriç C., 1979, s.276 (Cemil Meriç bu yazıyı Tarih-i Cevdet’in yeniden yayımı üzerine yazmıştır.)
2
Yeniden Yayınlanan Cevdet Paşa Tarihi’nin Sorunları
Üçdal Neşriyat, XIX. Yüzyıl Osmanlı tarihçilik ve düşüncesinin en büyük eserlerinden biri olan Tarih-i
Cevdet’i yalınlaştırarak yayınladı.
Burada Cevdet Tarihi’nin bu son yayımı üzerinde durulacaktır. Kitabı Dündar Günday yalınlaştırmış; tertip ve
tanzimi Mümin Çevik yapmış. Ayrıca Mümin Çevik ilk cildin başına bir sunuş yazmış. Bu sunuşun başında, Cevdet
Paşa’nın hayatıyla ilgili olmak üzere, herhangi bir edebiyat tarihinde kolayca bulunabilecek bilgiler verildikten sonra,
yazım ve anlatım yanlışlarıyla birlikte aynen şöyle deniyor:
“Abdülhadi’in şifahi iradesiyle kaleme aldığı Ma'ruzat isimli eseri çok mühimdir. Bu eserde
Müslümanlığın geniş tesamühü yanında Hıristiyanlığın nasıl dar bir sahada sıkışıp kaldığı gayet veciz
ve beliğ bir lisanla ifade edilmiştir. Müslümanlıkda da din âlimi olarak vasıflandırılan ve teşkilâtın
muayyen kademelerinden Hoca olarak vazife, alıp, umur-u dinîyyede rehber olarak çalışan zevatın
Allah’la kul arasına girmeyi akıllardan bile geçirmediklerini, deruhde ettikleri: İmamlık, Vaizlik,
nikâh kıyma, cenaze gasli, tedfin gibi vezaifi -lüzûmu hâlinde- bu mevzu’da bilgisi olan herhangi bir
müslümanın da ifade edebileceği; hâlbuki diğer tarafdan, Hıristiyan çocuğunun, dünyaya gelmiş
sayılması ancak papaz tarafından vaftiz edilmesiyle mümkün olduğu, ibadetin icrası, günahların
ihracı için yine papazın tavassutuna ihtiyaç bulunduğu, evlenmesinde, ölmüş bulunan sevdiklerine
ithâf edeceği duâlarda, kendi ölümünde; daima papazın tasavvutuna müracaat edildiği, bu eserde
etrafiyle anlatılmaktadır.”2
Tanzim ve tertip savrukluğu bu sözlerden açıkça anlaşılıyor. Çünkü, Maruzat gerçi II.Abdülhamid’in emri ile
kaleme alınmıştır;3 ancak bir fıkıh risalesi değildir. 1839-1876 arasındaki tarih ve siyaset olaylarının özeti ve Tezakir-i
Cevdet’i tamamlayan bir çalışmadır.4 Çevik’in sözünü ettiği din konularında ise Paşa’nın başlı başına bir eseri yoktur.
Yalnız Tezakir’in bir kaç yerinde, Müslüman olmak için İslam’ı öğrenmek isteyen yabancılara yönelik mektuplar
vardır. Anlaşılan, Maruzat ile bu mektupların konusu karıştırılmıştır.5
Yeni yayımda görülen daha büyük bir yanlış, eserin dizgi ve düzeninde görülmektedir. Şöyle ki; Cevdet Paşa
Tarihi üzerinde çalışanlar onun içerdiği belgeler bakımından taşıdığı değeri mutlaka belirtirler. Bu bağlamda Tanpınar
şunları söyler:
“Onun elinden geçen bir vesika veya kitaba tekrar müracaat etmek ihtiyacı hemen hemen duyulmaz.
(...) Vesikalarını çürütmek ise pek kabil değildir.”6
Tarih-i Cevdet’ten, oldukça yararlı iki ciltlik bir seçmeler kitabı hazırlayan iki isimden biri olan Sadi Irmak
(diğeri B. K. Çağlar) da, eserin belgelik değerini şöyle belirtir:
“Cevdet Tarihi’nin bir önemli yönü de üzerinde durup işlediği belgelerdir. Bu belgeleri böyle toplu
bir halde başka bir kitapta bulmak imkansızdır.”7
Yücel Özkaya da belgeleri koruma, yorumlama ve değerlendirme açısından Cevdet Paşa’nın çağdaş Türk
tarihçiliğinin önderi olduğunu söyler. Özkaya’nın belirttiğine göre Cevdet Paşa Osmanlı Arşivindeki belgelerden
özellikle içişleri, dışişleri, askerlik ve deniz kuvvetleri bölümlerinden çokça yararlanmıştır. Paşa belgeleri yorumladıktan
başka bazı belgeleri de tam metin olarak yapıtının sonuna almıştır. Bu yapıtta ferman, hatt-ı hümayun, hüccet, mektup,
söylev, takrir, anlaşma metni, atamalar, yasalar, şukkalar, gider defterleri, layihalar, ittifak metinleri, elçilik belgeleri
türünden belgeler bulunmaktadır. Özkaya’nın araştırmasının özeti ve ana düşüncesi şu sözleri ile açıklanmaktadır:
“XVIII. Yüzyılın son yarısı ile XIX. yüzyılın ilk yarısı üzerinde çalışan her tarihçi, hiç şüphesiz Tarih-i
Cevdet’ten yararlanmak zorundadır.”8
Ne yazık ki Üçdal yayımında Cevdet Tarihi’nin bu önemli özelliği hiç göz önünde bulundurulmadığı gibi,
kimi yerlerde belge eklendiği, örneğin;
-Cilt II s.571’de Abdürezzak Efendi’nin bazı devletlerle ittifakın lüzum ve faydalarından bahseden layihasının
“bir sureti aşağıda (1) sayısıyla ektedir”
- Rus meselesine dair “Hatt-ı Hümayun (ek-2) sayısıyla kayda geçirildi” C.II s.589
- Meşveret kurulmasına dair “Hatt-ı Hümayun sureti aşağıda (ek-3) de yazılıdır” C.II s.590
2-Ahmet Cevdet Paşa, 1983, C.I, s.6, Üçdal Neşriyat sahibi Mümin Çevik’in sunuş yazısı
3-Ahmet Cevdet Paşa, 1980, s.xıı
4-Ahmet Cevdet Paşa, 1980, s.xıı-xıv’te Y. Halaçoğlu’nun sözleri ve Tanpınar, 1976, s.173 ayrıca: “Maruzat ile Tezakir hemen hemen aynı mevzuda
oldukları için ikisi bir zannedilecek kadar birbirine karıştırılan bu iki eserin de yekdiğeri ile münasebetini tayin etmek lâzımdır. (...) Tezakir ve
Maruzat’ı, Cevdet Paşa’nın hatıratı olarak yekdiğerini tamamlayıcı metinler addetmek zaruridir. Türkiye tarihinin Tanzimat’tan başlayıp
Abdülhamit II devri ortalarına kadar gelen kısmı üzerinde çalışacak olanlar, Tezakir ile Maruzat’ı aynı zamanda tedkik etmelidirler” diyen
Baysun’un değerlendirmeleri için, Ahmet Cevdet Paşa, 1986, C.I, s.xvııı,xx-xxı vö.
5-Bu tür mektuplardan birinin bir bölümü şurada yayımlanmıştır: Karaalioğlu, 1982, C.II, s.133-136; Ayrıca Ahmet Cevdet Paşa, 1986, C.IV, s.161166’da, Bavyera’da gazete yazarı olan Dr. Vahmarhayden’e yönelik fıkıh konulu didaktik bir mektup vardır. Yine Ahmet Cevdet Paşa, 1986, C. IV,
246-249 ve 258-263 arasında Şeyhülislamlık makamından mühtedi Schuman’a yazılmış aynı konuda iki mektup daha vardır. Bunlar da Paşa’nın
kaleminden çıkmıştır. Çevik’in sunuşundaki konular yalnızca Paşa’nın bu mektuplarında işlenir, Paşa’nın bu konuda başka ve başlı başına bir eseri
yoktur.
6-Tanpınar, 1976, s.170 ve Tanpınar, 1977, s.201;
7-Ahmet Cevdet Paşa, 1973, C.I, s.xv
8-Özkaya, 1986, s.162
3
- “Senet sureti aşağıda (ek-4) de açıklamaktadır” C.II s.609
-“Senet sureti aşağıda (ek-5) de yazılı olup durum ona bakılınca malum olur” C.II s.610
-“Fransa ve Sardunya Devletlerinin Kırım meselesine dair olan resmi evrak tercüme suretleri aşağıda (ek-6)
ve (ek-7) de yazılıdır” C.II s.613
-“Nemçelilere verilen 8 maddelik senet (ek-8) aşağıda yazılıdır”...
gibi açıklamalarla belirtilmiş olmasına karşılık, eklerin hiçbiri, hiçbir ciltte yoktur.
Belgelik Değeri Açısından Tarih-i Cevdet
Diğer yandan Üçdal yayımı ile Irmak-Çağlar: Seçmeler arasında yapılacak cilt, bölüm ve yıl düzenlerinin
karşılaştırılmasında da ayrılıklar olduğu görülür. Bu durumuyla Seçmeler, daha yararlı bir çalışma olarak
değerlendirilebilir. Ayrıca Seçmeler belgelere de yer vermiştir. Örneğin buradaki ek belgelerden bazıları şunlardır:
Cilt I’de yer verilen belgeler:
a) Kaynarca Muahedesinin Metni
b) Timar ve Zeamet Nizamnamesi
c) Aynalıkavak Açıklaması
C.III’te yer verilen belgeler:
a) Boğdan eyaletinin masraf defteri
b) Timurlenk’in Fransa kralı 6.Karl’a mektubu
c) Sultan Süleyman’ın veziri İbrahim Paşa’nın Fransız elçisine söylediği nutuk
d) Prut vakası üzerine Baltacı Mehmet Paşa’nın emirleri
e) Rusya’ya karşı sefer için padişahın yazısı
f) Rusya’ya harb açılması hakkında Devlet-i Aliye’nin beyannamesi
g) Vasıf Efendi Sefaretnamesi
C.V’te yer verilen belgeler:
a) Prusya ile yapılan ittifakın metni
b) Şerif Hasan Paşa’nın sadareti hk. ferman
c) Ziştovi’de mütareke meclisi açılırken İngiliz delegesinin konuşması
d) Ziştovi’de Nemçe ile yapılan barışın metni
e) Ruslarla Yaş’ta imzalanan anlaşma
f) Azmi Efendi’nin Prusya Sefaretnamesi
g) Paris Elçisi Seyit Ali Efendi’nin Sefaretnamesi
h) Kanuni’nin Fransa Kralı Fransuva’ya mektubu
ı) Rus Çarı Petro’nun vasiyetnamesi
C.VI’da yer verilen belgeler:
a)Kumbaracı Kanunu özeti
b) Vezirlik Kanunu özeti
c) Levent Çiftliği Kanunu özeti
d) Londra Sefiri Âgâh Efendi Tezkiresi
e) Reisülküttap Âtıf Efendi’nin siyasete dair tezkiresi
f) Bonaparte’ın İskenderiye halkına bildirisi
g) Fransa’ya harpb ilanına dair bildiri
C.IX’da yer verilen belgeler:
a) Alemdar Paşa’nın Padişah’a verdiği takrir
b) Devlet-i Aliye ile İngiltere arasında yapılan anlaşma
c) İngiltere ile yapılan anlaşmaya dair Reisülküttabın Paris elçisi Münif Efendi’ye gönderdiği yazı
d) Ziya Paşa’nın Serdar-ı Ekremliğine dair Hatt-ı Humayun
e) Yeniçeri eşkıyasının te’dibine dair ferman
f) Fatih Camiinde toplanan danışma meclisinde okunan Hatt-ı Humayun
g) Alemdar Paşa’dan Kadı Paşa’ya mektup
h) Tıbbiye’nin açılış fermanı
C.X’da yer verilen belgeler:
a) Bükreş’te Devlet-i Aliye ile Rusya arasında gizli yazışmalar
b) Halet Efendi’nin gizli yazışmaları
C.XII’de yer verilen belgeler:
a) Halet Efendi ile Berberbaşı Ali Ağa arasında gizli yazışmalar
b) Devlet-i Aliye ile İran arasında akdolunan anlaşma
c) Galip Paşa’nın sadaretine dair ferman
d) Çocukların okutulması hk. ferman
e) Eşkinci kıtalarının teşkili hk. hüccet-i senediye
f) Yeniçerilerin kaldırılmasına dair ferman
g) Asakir-i Mansure Kararnamesi
h) Şövalye de Genç tarafından Karacabey’e gönderilen mektup
4
ı) Başka mektuplar
i) Prens Metternich’in Mektubu’ndan fıkralar
j) 1854’te Lord Aberdin’in parlamentoda verdiği nutuk
k) İttifak senedi
Bu belgeler arasında Yeniçeriliğe ilişkin olanlar, Petro’nun Vasiyeti9, İttifat Senedi10 gibi yakın çağ Türk tarihi
açısından çok önemli belgeler olmakla birlikte iki belgenin önemi üzerinde özellikle durulmalıdır:
1-Reisülküttap Atıf Efendi’nin siyasete ilişkin yazısı Üçdal yayımında (C.III, s.1645) “Reisülküttap Atıf Efendi
Avrupa Politik Muvazenesi adlı bir layiha kaleme almıştır” biçiminde anıldığı halde, belge olarak eklenmemiştir.
Halbuki Seçmeler’de bu layihanın sureti bulunmaktadır.11 Reis Efendi layihası Osmanlıların Fransa’ya karşı bir Avrupa
bağlaşımına girmesi gerektiği görüşünü savunur. Ayrıca Osmanlı kültür tarihinde ilk kez, tiksinti (kerahet) ile de olsa
Voltaire ve Rousseau adları bu layihada geçer ki bu bakımdan layiha döneminin Fransız Devrimine karşı olan görüş
çevresinin, hatta partisinin12 bildirgesi olarak da düşünülebilir. Bu nedenle, layiha geniş bir ilgi ve alıntılama işlemine
konu olmuş, özellikle aşağıda sözler pek çok araştırmacı tarafından anılmıştır:
“Volter ve Ruso isimli zındıkların ve onlardan beter ukalaların ve haşa peygamberlere sövmek,
büyükleri zemmetmek, bütün dinleri kaldırmak, cumhuriyeti ve müsavatı ima etmekten ibaret olan sözlerle alay
üslubuyla neşrettikleri eserlere, her yeni şey lezzetlidir fetvasınca halk rağbet eder.”13
Layiha görünüşüne karşı olarak Fransız Devriminin ilkelerine değil, son çözümlemede Fransız yayılmasına
karşı pratik bir tepkidir, devrim dışsatımına karşıdır.
2-Üzerinde durulması gereken ikinci belge II.Mahmud’un Tıbbiye’yi açış fermanıdır. Bu fermanın yalın Türkçe
akımı içinde yer ve önemini inceleyecekler için taşıdığı değer çok büyüktür.14 Genellikle Şinasi gibi Tanzimat dönemi
edebiyatçılarının başlattığı sanılan “dilde halka doğru” ve yalınlaşma akımının daha da önceye bağlanması gerektiğini
gösteren ferman tarih, dil edebiyat açısından oldukça önemlidir.
Gerçekte bütün bu yukarıda anılan belgelerin teker teker önemleri üzerinde açıklamalar yapılabilir. Ne var ki
okuyucu, Cevdet Paşa Tarihi’nin son yayımında bu belgeleri yine de bulamayacaktır. Oysa, Reşat Kaynar’ın Reşit Paşa
için söylediklerini Cevdet Paşa için söylenmiş gibi okunursa Paşa’nın yapmak istediği daha iyi anlaşılır:
“Bugün Paşa sağ olsaydı da yaptığı ve yapmak istediği işlerin ruh ve mahiyeti kendisinden sorulsaydı
belki de konuşmayacak, o devirden kalma çeşitli vesikaları önümüze sererek 'İşte budur, alın okuyun' diyecekti.
Gerçekten vesikalar mazinin aynası ve kimin elinden çıkmışsa onun o andaki kanaat ve ihatasının
ifadesidir.”15
Sonuç ve Öneriler
Bu durumda ne yapmalıdır? Gerçekte çözümler çoktur. Örneğin Üçdal Neşriyat, giriştiği işin ciddiliğine uygun
olarak bu belgelerin hepsini bir son ek-ciltte topluca yayınlarsa Türk kültürüne hizmeti yarıda kesmemiş olur.
Danişmend’in Kronoloji'sinde V. cildin ricale ayrılması gibi, bu son ek-cilt belgelere ayrılabilir. O zaman eksiklik bir
ölçüde giderilmiş olur. Bundan daha da kalıcı bir çözüme ulaşmak amacıyla, Türk Tarih Kurumu ve Kültür Bakanlığı
tarihçiliğimizin doruk verimlerini bir dizide yayımlamaya başlamıştır. Nitekim Neşri, İbn Bibi, Kemalpaşazade,
Mustafa Nuri Paşa vb. eserleri, Türk Tarih Kurumunca yayımlanmıştır. Bunlar dışında Gelibolulu Ali’nin henüz bütünü
9-Hayrettin Bey, Sayı:77, s.215-217’de Cevdet Tarihi’nden bu vasiyetnameyi aktarır.
10-Ahmet Rasim, 1987, s.112-120’de İttifak Senedi’nin tam metnini Cevdet Tarihi’nden aktarır.
11-Reisülküttap Atıf Efendi’nin kısa özgeçmişi ve görev süresi, Danişmend, 1971, S.V, s.352’de bulunur.
12-1791-1808 yıllarının vekayinamesini yazan Ahmet Âsım Efendi’ye göre cumhuriyet bulanmış bir midenin böğürmesi gibi, ilkeleri de dinin terki
ve varlıklı ile yoksulun eşitliğinden ibarettir. Âsım, bütün Hıristiyan devletleri İslamlığın kökleşmiş düşmanı sayan koyu bir Hıristiyan düşmanıdır.
Özellikle Fransızlardan nefret eder ve Türkiye’deki Fransız yanlısı takımı iğfal edilmiş ahmaklar olarak kötüler. Bkz. Bernard Lewis, Modern
Türkiye’nin Doğuşu, (Çev. M. Kıratlı), TTK Yayınları, Ank. 1984, s.72-73; Türkdoğan, 1981, s.18; Köprülü, 1986, s.300’de Âsım’ın anti-Frankist
sözlerinden bazısını aktarır. Âsım için ayrıca, Bayrak, 1982, s.164-165 ve Babinger, 1982, s.369; Reisülküttap Âtıf ve tarihçi Âsım gibi, devrin
reisülküttaplarından Kâmil Efendi de yayınladığı red beyannamesinde; “Fransa’da inkılap dedikleri şey zındıklıktır. Bunlar ruhbanın mal ve
mülküne, eşrafın toprağına el koyuyor, kadınları paylaşmayı mubah sayıyorlar. Şer’e, müslümanlığa aykırı olan bu fikirlerin hudutlarımıza
girmesine cevaz verilemez. Gelenekleri çiğneyen bu inkılap küfürdür, şeriatça reddedilmiştir (merduttur)” der. Sertel, Tevfik 1969, s.16’da bu
sözler, Ahmed Rasim Tarihi’nden aktarılmış diye gösteriliyorsa da, Danişmend, (1971), C.V’te Kâmil adlı bir reisülküttap bulunmadığı için, Sertel
iktibasını ihtiyatla karşılıyorum. Buna karşılık, Âtıf, Âsım ve varsa Kâmil gibi kişileri, anti-Frankist partinin sözcüleri olarak görmek yanlış olmasa
gerekir.
13-Ahmed Rasim, 1987, s.81-86 arasında layihadan en uzun alıntıyı yapar. Rasim’in bu eseri de Cevdet Tarihi gibi içerdiği belgeler yüzünden
değerlidir. Ayrıca layihadan alıntılar şu eserlerde bulunur: Lewis, 1984, s.67; Adıvar, 1982, s.203, 214; Meriç C., İst. 1980, s.156; Okay, 1968, s.18;
Sayar, 1986, s.192; Tanpınar 1976, s.51; Ünal, 1978, s.218; Türkdoğan, 1981, s.16; Turan, 1978, C.II, s.569’da layihanın ihtilale karşı Türk
görüşünü meydana koyduğunu belirtir; Kurdakul, 1976, s.52 de, Ahmed Rasim, Osmanlı Tarihi, C.III, s.1264’ten yalınlaştırarak layihanın önemli
bir bölümünü alır. Kurdakul’a göre de layiha Osmanlı Devletinin Fransız İhtilali karşısındaki tutumunu açıkça göstermektedir. Yukarıda da
belirttiğimiz gibi, bu layiha ve benzerlerine, Türk ya da Osmanlı görüşünü belirten değil, Türkiye’deki Fransız İhtilali ve onun etkilerine karşı olan
çevrenin görüşünü belirten bir belge olarak bakmalıdır. Çünkü aynı oluşuma karşı tepkisini, “İstanbul’daki Fransız yurttaşları başlarına ihtilal
kokardı değil üzüm sepeti taksalar da karışmayız” diye belirten bir nötralist çevre de vardır. Ayrıca bizde Fransız hayranlığı Lale Devri’nden beri
başlayıp gelişen ve III.Selim’i de kendisine bağlayan bir akım olmuştur. Öyleyse Fransa’ya karşı üç parti vardır Osmanlı’da: 1. Karşı, 2. Yandaş ve
3. Yansız. Bu konuda Lewis, 1953, C.I, s.105-125; ve Lagarde, 1948, S:236, s.271-276
14-Metnin bu yöndeki önemine, Berkes, 1976, s.182’de daha önce değinmiştir. Bununla birlikte Berkes, haklı olarak metni Cevdet’ten değil, tıbba
ilişkin yönü ağır bastığı için, Rıza Tahsin, Mir’at-ı Mekteb-i Tıbbiye, İst. 1906 adlı eserden almıştır. II.Mahmud’un Türkçeciliği için, Banarlı,
1971, C.II, s.842-843; Köprülü, (1986), s.297-298; Tanpınar, (1976), s.110
15-Kaynar, 1985, s.ıx
5
yayımlanmamış Künhü’l-Ahbar’ı başta gelmek üzere diğer kuruluşların yayımladığı Ahmedî’nin İskendername’si,
Hoca Sadettin’in Tacü’t-Tevarih’i, Enverî'nin Düsturname'si, Peçevî, Naîma ve Lûtfi tarihleri ve Evliya Çelebi
Seyahatnamesi gibi eserleri de Türk Tarih Kurumu’nun yayımlaması gereklidir. Bu arada Vasıf Tarihi’ni de bu diziye
katalım. Eseri Mücteba İlgürel’in yeni yazıyla yayımlaması ve incelemesinin değeri açıksa da, 1785-1787 arasındaki üç
yıllık devreyi anlatan bu yayımın ekleri durumundaki 1805'e değin gelen bölümler de yayımlanmalıdır. Çünkü İlgürel’in
belirttiği ve Cevdet Paşa Tarihi’ne şöyle bir bakan herkesin görebileceği gibi, Cevdet Paşa’nın ana kaynaklarından biri
Vasıf Tarihi’dir. Cevdet Paşa, çoğu yeri Vasıf Efendi Tarihi’ndan aktarır veya tarih eleştirmesinde mücadelelerinin bir
bölümünü Vasıf’a karşı yapar:
“Vasıf Tarihi’nin muhtelif kısımları Cevdet Paşa’nın belli başlı kaynaklarından olması hasebiyle en
çok onun tenkidine maruz kalmıştır.”16
Bilimsel işlerin gazete kültürü düzeyinde ele alınması yalnızca niteliği düşürür.
Türk Tarih ve Dil Kurumları, “non-governmental organisation” lar biçimine dönüştürülerek özerk biçimde
üstlerine düşeni yapmalıdırlar. Bu görev doğrudan onların işidir. İkinci olarak, birer üst-akademik kuruluşa dönüşmeleri
de beklenen bu kurumlar yanında üniversitelerin yayın işine ödenek ve birim ayırarak eski değerlerin yeni ortama
aktarılmasında sorumluluklarını üstlenmeleri gerekir.
Türkiye’de toplumsal bilimlerin gelişmesi de bu önerilerin gerçekleşmesine bağlıdır.
Tarih, edebiyat ve ilahiyat alanlarında salt özveriyle olağanüstü işler başarılmaktadır.
Ancak artık kurumsal destek olmaksızın çalışmaların tıkanması aşamasına gelinmektedir.
Tam da bu aşamada dünü bugüne, bugünü yarına bağlayacak uzman ekin emekçilerinin yok olmaya yüz tuttuğu
ve onları yetiştirecek coşku ve ortam desteğinin de hızla aşındırıldığı gözlemlenmektedir.
AHMET CEVDET PAŞA KAYNAKDİZELGESİ17
Kendi Yapıtları
Ahmet Cevdet Paşa, Maruzat, (Haz. Yusuf Halaçoğlu), İstanbul, Çağrı Yayınları, 1980
Ahmet Cevdet Paşa, Tezakir (Haz. Cavid Baysun), Ankara, TTK Yayınları, 1986, C I-IV:: 1-12 (I); 13-20 (II); 21-39 (III); 40-Tetimme (IV,
Hatırat ve otobiyografi),
Ahmet Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet (tertib-i cedid), Dersaadet, Matbaa-i Osmaniye (İkinci tab'), 1309, C.I-XII
Ahmet Cevdet Paşa, Adab-ı Sedad min İlmi'l-Adab, İstanbul, Karabet ve Kaspar Matbaası, 1303
Ahmet Cevdet Paşa, Belagat-i Osmaniye, İstanbul, (Mahmud) Bey Matbaası, 1298
Ahmet Cevdet Paşa, Beyanü'l-Ünvan, İstanbul, Matbaa-i Osmaniye, 1289
Ahmet Cevdet Paşa, Divançe, İstanbul Belediye Kütüphanesi, “Cevdet Paşa Evrakı”, nr.37
Ahmet Cevdet Paşa, Eser-i Ahd-i Hamidi, İstanbul, 1309
Ahmet Cevdet Paşa, Hülasatü'l-Beyan fi Te'lifi'l-Kur'an, İstanbul, Karabet ve Kasbar Matbaası, 1303
Ahmet Cevdet Paşa, İcar-ı Akar Nizamnamesi, İstanbul Belediye Kütüphanesi, “Cevdet Paşa Evrakı”, nr.7
Ahmet Cevdet Paşa, Kavaid-i Osmaniye, Dersaadet, Karabet ve Kasbar Matbaası, 1306
Ahmet Cevdet Paşa, Kavaid-i Türkiye, Dersaadet, 1292
Ahmet Cevdet Paşa, Kırım ve Kafkas Tarihçesi, Kostantiniyye, Matbaa-i Ebüzziya 1307
Ahmet Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiya Aleyhi's-Selam (ve Tevarih-i Hulefa), Dersaadet, Kanaat Matbaası, 1331 Cüz I-XII
Ahmet Cevdet Paşa, Ma'lumat-ı Nafi’a Risalesi, İstanbul, Matbaa-i Amire, (tarihsiz)
Ahmet Cevdet Paşa, Mahkeme-i Temyizin Vezaifine Dair, İstanbul Belediye Kütüphanesi, M Cevdet Yazmaları, “Cevdet Paşa Evrakı” nr.6
Ahmet Cevdet Paşa, Mecmua-i Ahmed Cevdet, İstanbul Belediye Kütüphanesi, “Cevdet Paşa Evrakı”, nr.32, 35
Ahmet Cevdet Paşa, Medhal-i Kavaid, İstanbul, Matbaa-i Amire, 1268
Ahmet Cevdet Paşa, Mi'yar-ı Sedad, İstanbul, Karabet ve Kasbar Matbaası, 1303
Ahmet Cevdet Paşa, Risaletü’l- Vefa, İstanbul Belediye Kütüphanesi, “Cevdet Paşa Evrakı”, nr. 35
Ahmet Cevdet Paşa, (Babek-i Hürremi ve Karmatilere, mal ve kadın ortaklığından yana olan eski heterodoks hareketlere ilişkin-kasıtlı olarak
sosyalizme dair olarak gösterilen) Bir Makale, İstanbul Belediye Kütüphanesi, Muallim Cevdet Yazmaları, nr.8
Ahmet Cevdet Paşa, Takvimü’l-Edvar, Dersaadet, 1287
Ahmet Cevdet Paşa, Açıklamalı Mecelle (Mecelle-i Ahkam-ı Adliyye), (neşr: Ali Himmet Berki), İstanbul, Hikmet Yayınları, 1982
Ahmed Cevdet Paşa ve Ali Muhammed ed-Dabba, Kur’an Tarihi ve Kur'an Okumanın Edepleri, (terc. Ali Osman Yüksel), İstanbul, Kültür
Basın Yayın Birliği, 1989
Ahmed Cevdet Paşa, Eserlerinden Seçmeler, (haz: Seyit Ali Kahraman), İstanbul, Morpa Kültür Yayınları, 1992
Ahmed Cevdet Paşa, “Tanzimatın İlk Günleri”, Hayat Tarih Mecmuası, İstanbul, 1, (2), Mart 1970, ss. 9-14
Ahmed Cevdet Paşa, Cevdet Paşa Tarihinden Seçmeler, (haz. S: Irmak-B K Çağlar), İstanbul, 1994, MEB Yayınları, C I
Ahmed Cevdet Paşa, Maruzat, (haz. Yusuf Halaçoğlu), İstanbul, Çağrı Yayınları, 1980
Ahmed Cevdet Paşa, Tezakir, (haz. Cavit Baysun), Ankara, TTK Yayınları, 1986, C.I-IV
16-Ahmet Vasıf Efendi, 1978, s.XLVII; Ayrıca Cevdet Paşa, Tarih, C.III’ün belgeleri arasına Vasıf’ın sefaretnamesini de almıştır. Yer yer Vasıf
üzerine biyografik bilgi de verir. C.I’de de kaynakları arasında sayar. Metinde yayımlanması önerilen kaynaklar ve diğer tarih eserlerimizin, tarih
kitabı olmak dışında bir başka özelliklerine burada dikkat çekmek gerekiyor. Bunlar hem bir tarih belgesi ve hem de yazarının, devrinin ruhunu,
tarihçilik metodolojimizin evrimini, yazarlarının tarih anlayışını da yansıtan birer belgedirler. Bunlardan, belirtilen konuları öğrenmek için de
yararlanabilir. Nitekim bunun güzel bir örneğini, Meriç Ü., 1979 adlı çalışmada gördük. Yazar burada, Tarih-i Cevdet’i, Cevdet Paşa’yı anlamak
için kullanmıştır. Bu konuda Babinger (1982, s.x) daha 1927’de şöyle demişti: “Osmanlı tarih yazarlarını eserlerinden anlayarak ve onların
alemlerinin zihnî çerçevesinin özünü kavrayarak (s.Zweig) tasvir etmek...” Bu iş hala tamamlanmamış, hatta yapılmamıştır. Bir “tarihçiliğimizin
tarihi” çalışması, pek çok eksiği giderecektir.
17 Bkz. bu listeden: İnal, 1988, C.I, ss.236-240; Ahmet Cevdet Paşa, 1980, ss.xi; İzgöer, 1999, ss.97-99; Sözen, 1998, ss.241-253
6
Hakkında Yazılanlar
Kitaplar
Ebul’ula Mardin, Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa, Ankara, TDV Yayınları, 1996, S:11
Ertan Veli, Ahmet Cevdet Paşa: Hayatı, Eserleri ve İlmi Değeri (1822-1895), Ank Hilal Yayınları, 1964
Falay Nihat, İbn Haldun'un İktisadi Görüşleri, İstanbul, 1978
Fatma Aliye Hanım, Ahmed Cevdet Paşa ve Zamanı, (sad Metin Hasırcı), İstanbul, Pınar Yayınları, 1994
Fatma Aliye, Ahmed Cevdet Paşa ve Zamanı, Dersaadet, Kanaat Matbaası, 1332/1911; (sad. Metin Hasırcı, İst. Pınar Yayınları, 1994)
Hassan Ümit, İbn Haldun Metodu ve Siyaset Teorisi, Ankara, AÜSBF Yayınları, 1977
İbn Haldun, Mukaddime, (Çev: Zakir Kadiri Ugan), İstanbul, MEGSB Yayınları, 1989, C.I
İnal İbnülemin Mahmut Kemal, Son Asır Türk Şairleri, İstanbul, Dergah Yayınları, 1988, C. I
İzgöer Ahmet Zeki, Ahmet Cevdet Paşa'nın İktisadi ve Sosyal Görüşleri, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Tarihi Bilim
Dalı Doktora Tezi, İstanbul, 1997
İzgöer Zeki, Ahmet Cevdet Paşa, İstanbul, Şule Yayıncılık, 1999
Kaynar Reşat, Ahmet Cevdet Paşa Dini Nasıl Anlıyordu?, İstanbul, Milli Tesanüt Birliği Yayınları, 1953
Kozak İbrahim Erol, İbn Haldun'a Göre İnsan-Toplum-İktisat, İstanbul, Pınar Yayınları, 1984
Meriç Ümid, Cevdet Paşa’nın Cemiyet ve Devlet Görüşü, İstanbul, Ötüken Yayınevi, 1979
Ölmezoğlu Ali, Cevdet Paşa’nın Hayatı ve Eserleri, İÜ EF Mezuniyet Tezi, Türkiyat Enstitüsü 1938-1939 Dönemi Tez No: 9/101
Öztürk Osman, Osmanlı Hukuk Tarihinde Mecelle, İstanbul, 1973
Sözen Kemal, Ahmet Cevdet Paşa’nın Felsefi Düşüncesi, İstanbul, MÜ İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1998
Ülkütaşır M Şakir, Cevdet Paşa, Hayatı ve Eserleri, Ank. Doğuş Matbaası, 1945
Makale/Madde/Bölümler
Ağırakça Ahmet, “Abdülhak Hamitmed Cevdet Paşa'nın Kısas-ı Enbiya ve Tevarih-i Hulefa’sının İslam Tarihi Kaynakları”, Ahmed Cevdet Paşa
Semineri (27-28 Mayıs 1985) Bildirileri, İstanbul, İÜ EF Tarih Araştırma Merkezi Yayını, 1986, ss 127-144
Arıkan Zeki, “Cevdet Paşa’nın Tarihinde Kullandığı Yabancı Kaynaklar ve Terimler”, Ahmed Cevdet Paşa Semineri (27-28 Mayıs 1985)
Bildirileri, İstanbul, İÜ EF Tarih Araştırma Merkezi Yayını, 1986, ss 173-198
Aydın M Akif, “Bir Hukukçu Olarak Ahmed Cevdet Paşa”, Ahmed Cevdet Paşa Semineri (27-28 Mayıs 1985) Bildirileri, İstanbul, İÜ EF Tarih
Araştırma Merkezi Yayını, 1986, ss 21-40
Beydilli Kemal, “Cevdet Tarihi Hakkında İlk Ciddi Çalışma”, Tarih ve Toplum, Nisan 1996, C XXV, Sayı: 148, ss 58/250-63/255
Bolay Süleyman Hayri, “Abdülhak Hamitmed Cevdet Paşa’nın Dine Bakışı”, Ahmed Cevdet Paşa Semineri (27-28 Mayıs 1985) Bildirileri,
İstanbul, İÜ EF Tarih Araştırma Merkezi Yayını, 1986, ss 103-106
Bolay Süleyman Hayri (TDV adına sunan), Ahmet Cevdet Paşa (1823-1895) Sempozyumu (9-11 Haziran 1995) Bildirileri: Vefatının 100
Yılına Armağan, Ank TDV Yayınları, 1997 (I-Değişik Cepheleriyle, II-Alim, III-Siyaset Adamı, IV-Dilci ve Edebiyatçı, V-Hukukçu
olarak A Cevdet Paşa, xv+400 S:)
Bozdağ İsmet, Cevdet Paşa Üstüne Derkenar”, Türk Edebiyatı, Aralık 1987, ss 32-33
Chambers L Richard, “The Education of a nineteent century Ottoman alim, Ahmet Cevdet Paşa”, İnternational Journal of Middle East
Studies, Cambridge University Press, Vol :IV, October 1973, nu:4
Ebül'ula Mardin, “Cevdet Paşa ve Darülmuallimin Müdürlüğü”, İş Mecmuası, İstanbul, 1947, Nr: 1, C XIII, S:7,
Erer Tekin, “Ahmet Cevdet Paşa”, Türk Edebiyatı, Aralık 1987, S:31Fındıkoğlu Z Fahri, “Türkiye'de İbn Haldunizm”, Fuad Köprülü Armağanı, İstanbul, 1953
Halaçoğlu Yusuf, “Kendi Kaleminden Ahmed Cevdet Paşa”, Ahmed Cevdet Paşa Semineri (27-28 Mayıs 1985) Bildirileri, İstanbul, İÜ EF Tarih
Araştırma Merkezi Yayını, 1986, ss 1-6
Halaçoğlu Yusuf, “Maruzat ve Tezakir’de Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat Erkanı”, Mustafa Reşit Paşa ve Dönemi Semineri (13-14 Mayıs
1985) Bildirileri, Ankara, TTK Yayınları, 1987, ss 25-30
İlgürel Mücteba, “Cevdet Paşa Tarihi'nin Kaynaklarından Vasıf Tarihi”, Ahmed Cevdet Paşa Semineri (27-28 Mayıs 1985) Bildirileri, İstanbul,
İÜ EF Tarih Araştırma Merkezi Yayını, 1986, ss 115-126
Karabacak Esra, “Ahmet Cevdet Paşa’nın Dilbilgisi Kitapları Üzerine Bir İnceleme”, Türklük Araştırmaları Dergisi, 1989, Sayı:5 (Marmara
Üniversitesi SBE TDE ABD’nda 1986’da yapılan aynı adlı yüksek lisans tezinden üretilmiş)
Kaynar Reşat, “Cevdet Paşa’nın Din ve Laiklik Anlayışı”, Laiklik I İçinde, İstanbul, Milli Tesanüt Birliği Yayınları, 1954
Kuran Ercüment, “Türk Tefekkür Tarihinde Ahmed Cevdet Paşa'nın Yeri”, Ahmed Cevdet Paşa Semineri (27-28 Mayıs 1985) Bildirileri,
İstanbul, İÜ EF Tarih Araştırma Merkezi Yayını, 1986, ss 7-12
Kütükoğlu Bekir, “Tarihçi Cevdet Paşa”, Ahmed Cevdet Paşa Semineri (27-28 Mayıs 1985) Bildirileri, İstanbul, İÜ EF Tarih Araştırma Merkezi
Yayını, 1986, ss 107-114
Kütükoğlu Mübahat S:, “Cevdet Paşa ve Aile İçi Münasebetleri”, Ahmed Cevdet Paşa Semineri (27-28 Mayıs 1985) Bildirileri, İstanbul, İÜ EF
Tarih Araştırma Merkezi Yayını, 1986, ss 199-220
Mardin Şerif, “Türkiye'de İktisadi Düşüncenin Gelişimi (1838-1918)”, Makaleler 2 Siyasal ve Sosyal Bilimler, İstanbul, İletişim Yayınları, 1994
Muallim Cevdet, “Darülmualliminin Yetmişbirinci Sene-i Devriyesi Vesilesiyle Müessesenin İlk Müdürü Cevdet Paşa’nın Hayat-ı İlmiyesi Üzerine
Konferans”, Tedrisat Mecmuası, Haziran 1333, C VII, nu 39
Ortaylı İlber, “Cevdet Paşa ve Avrupa Tarihi”, Ahmed Cevdet Paşa Semineri (27-28 Mayıs 1985) Bildirileri, İstanbul, İÜ EF Tarih Araştırma
Merkezi Yayını, 1986, ss 163-172
Ölmezoğlu Ali, “Cevdet Paşa”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1979, C III
Özkaya Yücel, “Abdülhak Hamitmed Cevdet Paşa'nın 'Tarihinde Arşiv Belgelerini Kullanış ve Değerlendirişi”, Ahmed Cevdet Paşa Semineri
(27-28 Mayıs 1985) Bildirileri, İstanbul, İÜ EF Tarih Araştırma Merkezi Yayını, 1986, ss 145-162
Ülgener Sabri F , “Ahmet Cevdet Paşa'nın Devlete ve İktisada Dair Düşünceleri”, İş, 1947, C XIII, S:76
Sarptır Sadri, “Mecelle’nin Genel Prensipleri”, Türk Edebiyatı, Aralık 1987, ss 29-30
Turan Şerafettin, “Cevdet Paşa’nın Kültür Tarihimizdeki Yeri”, Ahmed Cevdet Paşa Semineri (27-28 Mayıs 1985) Bildirileri, İstanbul, İÜ EF
Tarih Araştırma Merkezi Yayını, 1986, ss 13-20
Ülgener Sabri, “Abdülhak Hamitmed Cevdet Paşa’nın Devlete ve İktisada Dair Düşünceleri”, İş Mecmuası, İstanbul , 1947, C XIII, S:76, nu 12
Yavuz Hulusi, “Abdülhak Hamitmed Cevdet Paşa (1822-1895), İslam Tarihçiliğinin Son Asırdaki Büyük Temsilcisi”, Osmanlı Devleti ve
İslamiyet, İstanbul, 1991
Yavuz Hulusi, “Mecelle'nin Tedvini ve Cevdet Paşa'nın Hizmetleri”, Ahmed Cevdet Paşa Semineri (27-28 Mayıs 1985) Bildirileri, İstanbul, İÜ
EF Tarih Araştırma Merkezi Yayını, 1986, ss 41-102
7
KAYNAKLAR
Adıvar Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, İst. Remzi Kitabevi, 1982
Ahmet Cevdet Paşa, Cevdet Paşa Tarihi’nden Seçmeler, (Haz. S. Irmak, B.K. Çağlar), İst. Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yayınları, 1973,
C.I-II
Ahmet Cevdet Paşa, Maruzat, (Haz. Y. Halaçoğlu), İst. Çağrı Yayınları, 1980
Ahmet Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, İst. Üçdal Neşriyat, 1983, C.I-VI
Ahmet Cevdet Paşa, Tezakir, (Haz. C.Baysun), Ank. TTK Yayınları, 1986, C.I-IV
Ahmet Rasim, İstibdat’tan Hakimiyet-i Milliye’ye, (Osmanlı İmparatorluğunun Reform Çabaları İçinde Batış Evreleri adıyla haz. H. V.
Velidedeoğlu), İst. Çağdaş Yayınevi, 1987
Ahmet Vasıf Efendi, Mehâsin’ül-Âsâr ve Hakâik’ül-Ahbâr, (Haz. Mücteba İlgürel), İst. İÜEF Yayınları, 1978
Babinger Franz, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (Çev. C. Üçok), Ank. KTB Yayınları, 1982
Banarlı Nihad Sami, Türk Edebiyatı Tarihi, İst. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 1971, CI-II
Bayrak Orhan, Osmanlı Tarihi Yazarları, İst. Osmanlı Yayınevi, 1982
Berkes Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İst. Doğu-Batı Yayınları, 1976
Beydilli Kemal, “Cevdet Tarihi Hakkında İlk Ciddi Çalışma”, Tarih ve Toplum, Nisan 1996, C.XXV, Sayı: 148, ss.58/250-63/255
Danişmend İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İst. TürkiyeYayınevi, 1971, C.V
Hayrettin Bey, 1270 Kırım Muharebesinin Tarihçe-i Siyasisi , (Haz. Şemsettin Kutlu), Tercüman 1001 Temel Eser Dizisi, Sayı:77
İlgürel Mücteba, “Cevdet Paşa Tarihi'nin Kaynaklarından Vasıf Tarihi”, Ahmed Cevdet Paşa Semineri (27-28 Mayıs 1985) Bildirileri, İstanbul,
İÜ EF Tarih Araştırma Merkezi Yayını, 1986, ss.115-126
Karaalioğlu Seyit Kemal, Türk Edebiyatı Tarihi, İst. İnkılap ve Aka Kitabevleri, 1982, C.II
Kaynar Reşat, Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, Ank. TTK Yayınları, 1985
Köprülü Fuat, “Milli Edebiyat Cereyanının İlk Mübeşşirleri”, Edebiyat Araştırmaları içinde, Ank. TTK Yayınları, 1986
Kurdakul Necdet, Osmanlı İmparatorluğundan Orta Doğuya-Belgelerle Şark Meselesi, İst. Dergâh Yayınları, 1976
Kütükoğlu Bekir, “Tarihçi Cevdet Paşa”, Ahmed Cevdet Paşa Semineri (27-28 Mayıs 1985) Bildirileri, İstanbul, İÜ EF Tarih Araştırma Merkezi
Yayını, 1986, ss.107-114
Lagarde Louis, “Note sur les journaux français de Constantinople á l’époque Révolutionnaire”, Journal Asiatique, 1948, S:236, s.271-276
Lewis Bernard, “The İmpact of the French Revolution in Turkey”: Some Notes on the Transmission of idea”, The Journal of World History,
1953, C.I, s.105-125; aynı yazı: The New Asia: Readings in the history of mankind, (ed. Metraux ve Grouzet), New York-London, 1965,
s.31-59
Lewis Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, (Çev. M. Kıratlı), Ank. TTK Yayınları,1984
Meriç Cemil, Mağaradakiler, İst. Ötüken Yayınevi, 1980
Meriç Cemil, Umrandan Uygarlığa, İst. Ötüken Yayınevi, 1979
Meriç Ümid, Cevdet Paşa’nın Cemiyet ve Devlet Görüşü, İst. Ötüken Yayınevi, 1979
Okay Orhan, Beşir Fuad, İst. Dergâh Yayınları, 1968
Özkaya Yücel, “Ahmed Cevdet Paşa'nın 'Tarihinde Arşiv Belgelerini Kullanış ve Değerlendirişi”, Ahmed Cevdet Paşa Semineri (27-28 Mayıs
1985) Bildirileri, İstanbul, İÜ EF Tarih Araştırma Merkezi Yayını, 1986, ss.145-162
Sayar Ahmet Güner, Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması, İst. Der Yayınları, 1986
Sertel Sabiha, Tevfik Fikret, İst. Hür Yayınevi, 1969
Tanpınar Ahmet Hamdi, 19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İst. Çağlayan Kitabevi, 1976
Tanpınar Ahmet Hamdi, Edebiyat Üzerine Makaleler, (Haz. Z.Kerman), İst. Dergah Yayınları, 1977
Turan Osman, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, İst. Nakışlar Yayınevi, 1978, C.I-II
Türkdoğan Orhan, Atatürk’te Milli Devlet Anlayışı, İst. TDAV Yayınları, 1981
Ünal Tahsin, Türk Siyasi Tarihi, İst. Emel Yayınları, 1978