Afganistan Türkmencesi Yazımında Q

AFGANSTAN TÜRKMENCES YAZIMINDA Q-()∼
∼
- () MESELES
The Matter Of Q-()∼
∼-(
) Orthography In Afghanistan Turkoman
Language
Rıdvan ÖZTÜRK *
Özet
Deien artlar çerçevesinde bugün Afganistan’da arzu edilen ölçüde olmasa da
Türkmence yazılı eserler yayımlanmaktadır. Afganistan’da konuulmakta olan Dari, Tacikçe
vb. dier dillerde olduu gibi Türkmence için de Arap meneli alfabe kullanılmaktadır. Bu
alfabe Türkmencenin genel özelliklerini yansıtmakla birlikte, bazı yönlerden eksiklik ve
tutarsızlıklar göstermektedir. Bunların en baında, Ouz grubu lehçelerini ayrıtıran
ölçütlerden biri olan q-(A)~-(
) yazımı gelmektedir. Bu çalımada bu mesele üzerinde
younlamak suretiyle durum tespitine gidilmitir.
Anahtar kelimeler: Sedalılama, q-(A)~-(
), Afganistan Türkmencesi, Türkmen
yazı diline geçi, yazım
Abstract
Turkoman literature is being puplished in Afghanistan under the constand changing
conditions even if they were not acceptable. Arab albhabet has been used in Turkoman
language in Afghanistan as well as Dari, Tajik and the others available.
The Arabic alphabet has characterized Turkoman language in general but still it
has unsatisfied and unsuitabel sides. One of the top difference shows itself at “q” that shows
itselfs at the differantation of Oguz group. In this academic paper the issues accumulated
over the said topic.
Keywords: Sonarisation,
Turkoman, orthography
q-(A)~-(
),
Afghanistani
Turkoman,
transition
Giri
Türkmence, Türkmenistan ve ran’dan sonra en çok Afganistan’da
varlıını sürdürmektedir. Afganistan’da Türkmencenin de kısmi resmiyet
kazanması sonucu, bu bölgede son yıllarda Türkmence yayımlanan eserlerin
sayısında artı gözlemlenmektedir. Ancak bata maddi imkânsızlık olmak
üzere deiik sebeplerden dolayı Türkmence yayımlanmı eserlerin sayısı
fazla deildir. Bu eserlerde kullanılan alfabe esas itibariyle Türkmen
*
Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Eitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Eitimi Bölümü
[email protected]
Rıdvan ÖZTÜRK
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
söyleyi özelliklerini yansıtmakla birlikte, bazen bu yansıtmada yeterince
birebirlik bulunmamaktadır. Afganistan Türkmenlerinden ve onların
dillerinden bahseden bazı kaynaklar (Doerfer 1989, Jarring 1943, Behmen
2001, Sahatova 2007 vb.) olsa da, bu kaynaklarda Afganistan
Türkmencesinin alfabesinin özelliklerinden ve yazımından bahsedilmemitir.
Daha önce Afganistan Türkmencesi ile yayımlanmı yayınların üzerine
sunulmu olan bir çalımamızın “Farklı yazımlı Türkçe kelimeler”
bölümünde Bal-~qal-, Banat~qanat örneklerini vererek q-(A)~B-(
) yazımına
da dikkat çekmitik (Öztürk 2008). Burada farklı yazımlı Türkçe kelimeler
içerisinde en belirgin özellik olan q-(A)~B-(
) yazımı ele alınmıtır.
Yöntem
Bu çalımada, Afganistan Türkmencesi ile en çok eseri
yayımlanmı olan kiilerin baında gelen Abdülkerim Behmen’in
“Babostan, Yürek Derdi, l Dostı Dostum, Ene Mehri, iir Türkmen
Dilinde, Tört Gül, Kurban Serdar” adlı iir kitapları q-(A)~B-(
) yazımı
açısından taranmıtır. Bunlardan elde edilen sonuçlar Behmen’in el yazısı ile
bize gönderdii yayımlanmamı “Uçkun” adlı 62 sayfalık iir kitabındaki
yazım ile de karılatırılmıtır.
Tasnif edilen örnekler “Türkmence-Türkçe Sözlük” (=TS) ve
“Türkmen Dilining Sözlügi”ndeki (=TDS) ekiller ile karılatırılmıtır.
Yazımdaki yazılıların ses deeri Behmen’in hemehrisi Andhoylu Kasım
badi’ye telaffuz ettirilerek kontrol edilmitir.
nceleme
Kelime baında q-(A)>B-(
) sedalılaması lehçe tasnif
çalımalarında bir ölçüt olarak kullanılmıtır. “Ouz grubu”, “güney-batı
grubu”, “dalı grubu” ve “ol- grubu” gibi deiik adlarla adlandırılan lehçe
grubu, bu ölçüt uygulanmak suretiyle kendi içinde alt gruplara (1.ql- alt
grubu, 2. Bl- alt grubu, 3. Bal- alt grubu, 4. Cal- alt grubu) ayrıtırılmıtır.
Bu tasnifte Türkmence Bl- alt grubuna dâhil edilmitir. (Tekin 2005, 385).
Türkmenistan Türkmencesinde genel geçer bir özellik olarak
görülen B-‘nın yazıma yansıtılması, Afganistan Türkmencesi metinlerinde
farklılık gösterir. Afganistan Türkmencesi ile yazılan metinlerde Arapça
veya Farsça asıllı kelimeler, alıntılandıı dildeki yazımına uygun olarak q(A) ile yazılmaktadır:
qadim 20, qadr T 10, qafiye 9, qahr YD 59, qalb 40, qal’e YD 13,
qalem U 30, qanaat B 72, qanun YD 16, qasd T 31, qatl YD 59, qayyum YD
374
Gazi Türkiyat
Afganistan Türkmencesi Yazımında Q-()∼ - (
) Meselesi
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3, qazı YD 16, qısmet YD 20, qıyamet 40, qıymet YD 29, 115, qudret 3,
qurban B 88 vb.
Türkçe asıllı kelimelerin yazımında ise bir karııklık göze çarpar.
Taradıımız metinlerde sadece q-(A) veya sadece B-(
) balayan örneklerin
yanı sıra, bir kelimenin aynı metinde hem q- hem de B- yazılmı örneklerine
rastlamaktayız. Tespit edilen 140 örnekten sadece B- ile yazılı 64 örnek,
sadece q- ile yazılı 35 örnek varken; hem B- ile hem de q- ile yazılı 41 örnek
bulunmaktadır.
- (
)
Metinlerde tespit edebildiimiz B- ile yazılan örnekler unlardır:
BamadırBamçılaBan
BancarBapı
Barı
BaıBatılBatnaBatnaıq
Bavın
Bayçı
BayBırBaynaBayta
BaytarBazBazan
BazanBıl
Bılıq
Bır-
BırqımlaBısBa
BısBanç
BısılBısım
BıynaBıynaq
BızıqBoç
Bolca Bolca
BoldaBonBongı
BoparBorcanBoanç
BoBı
BozBaBozBalBozBanBozBar
Bucaqla-
Bum
Bumursi
Buranç
BuralBuralı
Burçaq
BurıBurı
Burran
BuraBuranBurt
ButılBuvanBuvanç
Buvı
BuvıBuvırBuyılBuzı
Bu kelimeler Türkmenistan Türkmencesinde de genellikle
bulunmaktadır. Yukarıdaki örneklerden kısmen koyu yazılanlar Türkmence
Sözlükte bulunmayan ekillerdir. Türkmence Sözlükte “Bıyna-“ kelimesi de
dier kelimelerden farklı olarak “kınal-“ ekliyle vardır (TS 406). “Bıynaq”
kelimesinin ise ne B-‘lı ne de q-‘lı ekillerine rastlanmıtır.
Güz 2009 / Sayı 5
375
Rıdvan ÖZTÜRK
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
q- (A)
Taradıımız metinlerde sadece q- ile yazılmı olan kelimeler 35
tanedir. Bu kelimelerin 22 tanesi Türkmence Sözlükte B- ile karılıı
bulunmaktadır. Hem Türkmence Sözlükte hem de metinlerde q- ile yazılan
örnekler unlardır:
qaq
qaqquvquvlaTürkmence Sözlükten farklı olarak metinlerde q-‘lı yazılan ve q-‘lı
telaffuz edilen örnekler unlardır:
qaçan
qança
qaçana qaçanaça
qaysı Qıpçaq
qalqanqır
qoruq
Ölçünlü Türkmencede bu örneklerden “qança”, “Qıpçaq” ve
“qoruq” kelimeleri görülmez. “qaçan” kelimesi “haçan” eklinde, “qır”
kelimesi ise “Bır” eklindedir. (TDS 226). Metinlerde tespit edebildiimiz q(A) ile yazılan örnekler unlardır:
qayramaqaysı
qıyBırqıyBırdırQıpçaq
qır
QırBız
qıra
qırmızı
qılaq
qıyn
qızart-
qabaq
qaçan
qaçana
qaçanaça
qaq
qaqqalqan
qança
qaranqaraı
qaratqarında
qızıq
qızıqdırqolay
qorqqorqaq
qorqı
qorqı
qoruq
qoa
quvquvla-
q-(A)~-(
)
Metinlerde hem q-‘lı hem de B-‘lı örneklerine rastladıımız 41
örnekten 40 tanesi Türkmence Sözlükte sedalı ekli (B-) ile geçmektedir.
Sadece “qıynçılıq” örnei “qınçılıq” ("DED5D") ekliyle (TDS 406)
sedasız (q-) olarak görülür. Bu ikili yazılı örneklerinden “qaç-, qara, qara-,
qaranqı, qarda, qarrı-, qatı, qılıç, qı, qıynçılıq, qızıl, qol, qolda-, qur-“
kelimeleri çounlukla q- (A) ile yazılmıtır. “ayı, ayt-, ıyz, oy-, ucaq,
ulaq, ura-, u” kelimeleri ise çounlukla B- (
) ile yazılmıtır. Kalan 19
376
Gazi Türkiyat
Afganistan Türkmencesi Yazımında Q-()∼ - (
) Meselesi
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
kelimede q- veya B- kullanılıında bir üstünlük gözlemlenmemitir. Çünkü
bu kelime örnekleri metinlerde üstünlüü yansıtacak ölçüde geçmemitir.
Eserlerini taradıımız Behmen ile aynı Türkmen boyundan olan
hemerisi Andhoylu Kasım badi, bu ikili yazılı örnei kelimelerden “qılıç”
ve “qoun” örneklerini (q-) sedasız, dierlerini ise (B-) sedalı telaffuz
etmitir. Metinlerde geçen hem q-‘lı hem de B-‘lı örnekler unlardır:
Babart-∼qabartBaç-∼qaçBal-∼qalBaldır-∼qaldırBanat∼qanat
Bapan∼qapan
Bar∼qar
Bara∼qara
Bara-∼qaraBarangqı∼qarangqı
Barda∼qarda
BarBa∼qarBa
Barın∼qarın
Barrı-∼qarrı-
Barı∼qarı
Ba∼qa
Bat∼qat
Batı∼qatı
BayBı∼qayBı
Bayt-∼qaytBılıç∼qılıç
Bı∼qı
Bıynçılıq∼qıynçılıq
Bıyz∼qıyz
BızBın∼qızBın
Bızıl∼qızıl
Bol∼qol
Bolda-∼qolda-
Borı-∼qorıBoar∼qoar
Boın∼qoun
Boy-∼qoyBoyıl-∼qoyılBoyun∼qoyun
Bucaq∼qucaq
Bul∼qul
Bulaq∼qulaq
Bullıq∼qullıq
Bur-∼qurBura-∼quraBu∼qu
Butar-∼qutar-
Sonuç
Afganistan Türkmencesinde Arapça ve Farsça alıntı kelimelerin
baındaki q-(A)~B-(
) ünsüzü sedasızlık durumunu yansıtmaz. Bunun
balıca sebebi; Afganistan’da kullanılan alfabenin Arap meneli alfabe
olması ve ülkede yaayan dier halkların da Arapça ve Farsça kelimeleri
orijinal yazımlarına balı yazmalarıdır. Türkmencede bu anlayıa balı
olarak B-‘lı telaffuz edilen birçok alıntı kelime asli yazımına balı olarak qile yazılmaktadır: qalem (FGH), qurban ( IJKLH) vb. Ayrıca bu corafyada son
zamanlara kadar Çaatay yazım geleneine uygun olarak eserler verilmi ve
yine bu gelenee balı klasik Türkmen yazar ve airleri q-(A)’lı yazıma
uymulardır.
Tespit edilen Türkçe kökenli 140 kelimenin 64’ü (%45,71) sadece
B-(
) ile, 41’i (%29,21) hem B-(
) ile hem de q-(A) ile, 35’i (%25) ise
sadece q-(A) ile yazılmıtır. Bu kelimelerin sadece 15 tanesi (%10,1) q-(A)
ile yazılıp q- ile telaffuz edilmektedir. Baka söyleyile Türkçe asıllı
kelimelerin %90’ı B-(
) ile telaffuz edildii hâlde, bunların yazıma dorudan
Güz 2009 / Sayı 5
377
Rıdvan ÖZTÜRK
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
yansıtılması %45,71’dir. q-(A)~B-(
) ikili yazımını da buna dâhil etsek bile,
bu oran ancak %75’e yaklamaktadır.
Afganistan Türkmencesi ile yazılmı eserlerde q-(A)~B-(
) yazımı
söyleyii yansıtmaktan uzaktır. Q- ile yazılıp telaffuz edilen 15 kelimenin 11
tanesi (%7,8) de ölçünlü Türkmenceden sedasızlık yönünde sapmayı
göstermektedir.
Arka damak ünsüzü q-(A) genellikle sedalı telaffuz edildii hâlde
bu durum [q-(A)>B-(
)] -yukarıdaki kıyaslamalardan da anlaılacaı üzereyazıma tam olarak yansıtılmamaktadır. Ancak ön damak ünsüzünün k->g- (
M >NO O ) sedalı eklinde ise böyle bir karııklık yaanmamaktadır. Aaıda
verilen dörtlükte durum yansıtılmıtır:
¬¦%Ž °O±–¤°Mž¡$¡$H©¿¬°¯,
¬¦%Q¦$M±,x±ª¤±Q—0M°H¡$H¨1°
¤°MžN¯f¬§ž%¢¶U±f¡$H©À±›±0
¬¦%£<L©%-±¦%°¯P­H2Š%§–
“Boyalan däl ellerim qızıl Bana
Yeten däldir taqsim hiçbir insana
Tikilän däl gii malına gözlerim
Qana‘atda süyänibän Rahmana “ T 10
Kaynakça:
Taranan Kaynaklar:
B: Behmen, Abdülkerim, Babostan, H 1380/M 2001, 102 s.
EM: Behmen, Abdülkerim, Ene Mehri, Kabil, H 1381/M 2002, 34s.
KS: Behmen, Abdülkerim, Kurban Serdar, H 1382/M 2003, 25 s.
. Behmen, Abdülkerim, iir Türkmen Dilinde, H 1380/M 2001, 47 s.
T: Behmen, Abdülkerim, Tört Gül, H 1383/M 2004, 45 s.
U: Behmen, Abdülkerim, Uçkun (elyazısı), Andhoy, 2008, 62 s.
YD: Behmen, Abdülkerim, Yürek Derdi, H 1383/M 2004, 135 s.
378
Gazi Türkiyat
Afganistan Türkmencesi Yazımında Q-()∼ - (
) Meselesi
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Kaynak ahıslar
Abdülkerim Behmen, 78 yaında, Andhoylu, yazar, air, emekli
öretmen (iirlerini okuduu ve kendisini tanıttıı bir kamera kaydı)
Kasım badi, Andhoylu, 24 yaında, SÜ lahiyat Fakültesinde yüksek
lisans örencisi.
Yararlanılan Kaynaklar
Behmen 2001: Behmen, Abdülkerim, Türkmen Görnii Tarih ve
Nejadda,
Doerfer 1989: Doerfer, Gerhard- Hesche, Wolfram, Südoghussiche
Materialen aus Afghanistan und ran, Wiesbaden-Harrassowitz.
Jarring 1943: Jarring, Gunnar, Bugünkü Afganistanda Türk Cemaatleri
Hakkında (Çev. A. Münir Haymanalı Yaylalıgil), Ahmet hsan Matbaası.
Öztürk 2008: Öztürk, Rıdvan “Afganistan Türkmencesiyle Yayımlanmı
Yayınların Yazım Özellikleri”,VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı 20-25
Ekim 2008 Ankara.
Sahatova 2007: Sahatova, Gülschen “Turkmen Language-Arabic script:
On Turkmen in Afghanistan”, Turkic Language 11-1, 138-146.
TDS: Türkmen Dilining Sözlügi, (Haz: M. Hamzayev, S. Altayev, G.
Atayev, G. Açılova, V. Mesgudova, A. Meredgeldiyev), Agabat 1962, 867
s.
Tekin: Tekin, Talat “Türk Dil ve Diyalektlerinin Yeni Bir Tasnifi”, Talat
Tekin Makaleler 3, Çada Türk Dilleri, (Haz: E. Yılmaz, N. Demir);
Ankara 2005, s. 361–386.
TS: Türkmence-Türkçe Sözlük, (Haz: T Tekin, M. Ölmez, E. Ceylan, Z.
Ölmez, S. Eker), Ankara 1995.
Güz 2009 / Sayı 5
379