Laikliği sağlayan üç devrim yasası

Yayın Tarihi : 11.11.2005
Sayfa : 9
11 KASIM 2005 CU
CUMHURİYET
SAYR
D1ZI
IstanbulT
Atş
Okulu'nda
Harp
Akademileri
askeri
fatbikatını
izlerken.
<29Mayıs 1936)
Laikliği sağlayan üç devrim yasası
A!
ydınlanma Devrimi 'nin, kurtuJuştan sonraki basamaklan çok özet olarak şöyledir:
Saftanat - Padlşafılık: Bu kurumun
kaldınlması son derece büyüJc ve etkileıci bır devrimdi. Ancak topiumda ve tslam âleminde biiyük etkı ya da şaşkınlık doğurmadı. Çünkü, son
padişah Vahdeüin ve sarayı, ulusça verüen
bağımsızhk savaşında karşıcıl tavır almıştı.
Ulusal bağımsızlık savaşı veren önderleri
Atatürk, Fevzi Çakmak, lnönü ve çoğunu
ıdama mahkûm etmiş, Anadolu 'da karşı isyanIan çıkarmış kendi varuğinı yabancı devletlere,
özellikle o günJerin en büyük emperyalist gü«ifc cü Ingütere 'ye bağlamışn. Bu nedenle padişahlığın kaJdınlışı sancısız gerçekleşti.
Halffellğİn KafdinlmaSI: Başlı basına
bır devrim olan halifeliğin kaJdınhşı Mustafa
Kemal'in nlns devtet kavramını derinden kavradığını gösteriyordu. Halifelığin kaldınlışt sancıh obnuştur. Halifeciler, şeriatçılar Türic ulus
devletini yıkmak, keminnek için yıllardır u&raşlannı sürdüriiyorlar.
Lfrlik: Halıfeliğin kaldınlışının doğal
uzantısıdır ve Cumhuriyet rejimıni kurmanın, demokrasiye doğru ilerlemenin önkoşuludur. Laiklık devrimi,
Mustafa Kemal'i ve Türk Avdın-
lanma Devrimi 'ni en güçlü, en etkili bir düzeye ulaştırmıştır. Laiklik sadece Cumhuriyetrejimininilerlemesini değil, aynı zamanda kültürdeğişiminın gerçekleşmesıru de sağlamıştır. Diğerleri; eğitim, hukuk, kadının sosyaJ ve siyasal hakJara kavuşması, ortaçaglarda yaşayan bir toplum içın ınanılmaz derecede büyük atılımlardı. Türk Devrimı, bu etkilemeleri ve özeJJiklenyle üçüncü dünya için yeni bir model sunmaktaydı.
Ne yazık ki, 1950 'lerden sonra geJen hükümetler,
Batı ile sıkı bağımlılık ilişkisine girdıler, bağımsızlık düşüncesine sırt çevirdiler, hatta "ulusal kurtuluş hareketjerine" karşı tavır aldılar. Bunun en çarpıcı örneği Cezayir Bağımsızlık Savaş ı 'dır. O savaşİarda Atatürk'ün resımJen, bağımsızlık savaşı veren vatanseverleringöğsünden çıkıyordu. Aydînlanma DevrimJeri'nin can aiıcı noktası, en dönüştürücü, en etkin ilkesi Iaüdik üzerinde de sürekii ödünler verildi.
Bu nedenJe 1923 Cumhuriyet Devrimi'ni yaratan Atatürk, insanlık tarihinde büyük bir ihtilali
gerçekleştiren ve uhıs devtet temelinde yepyeni bir
cumhuriyet kuran bir lider olarak tarihe geçmiştir.
I923'te Cumhuriyet ilan edildiği zaman, bu Cumhuriyet nasıl bır Cumhuriyet olacaktı, henüz bılinmiyordu. Acaba burejim, adı Cumlıuriyetolan bir
dıktatörlük mü, yoksa kışisel otoritenin uygulandı-
ğı ve kişisel iktidar duyguiannın doyumu için kurulmuş bir rejim mi olacaktı? 29 Ekim 1923 'te ilan
edildiği zaman, bu Cumhuriyet adeta içi boş bir resım çerçevesine benziyordu. Çerçeve var ama içersindeki resim. tablo boştu, beyaz bir kâğıt gibiydi.
Bu çerçevenin ıçenği, karakteri ve nitehkleri 3 Mart
1924'te belli olmuştur. 3 Mart J 924'te, yani 29
Ekim 1923 'ten 4 ay sonra tablo açık seçik belirginleşti. Çünkü; 3 Mart 1924'te Meclis'te üç önemli
yasa kabul edildi: L Yasa: Hilafetin kaldınlması yasasıdır. IL Yasa: Şeriye-EvkafBakanlıgYnın kaldınlışıdır. UL Yasa: Tevhidi Tedrisat (Öğretimin Birleşfırilmesi) Yasası'dır.
EdİTİM YASASI TEMEL PİREK
Bu yasalaria ne ohıyordu?
Saltanatın ve Halifeliğin kaldınlışı, Cumhuriyetin ilan edilmesi, öğretim birliğınin kabul edilmesi, Türk devriminin siyasal yönünü açıklıyordu. Artık sadece "mutiak monarşi*' yıkılmıyor; 700 yıllık din temellenne dayalı "dinseJ devfct" yıkıhyor
ve yerine laik temellere dayalı yepyeni bir Cumhuriyet kuruluyordu.
Özellikle eğıtimin birleştınlmesi yasası, aslında
bir altyapı devrimidır. Çağdaş uygarlık düzenıne geçişin en önemli temel direğidir.
Eğitim Biıüği Vasası neden temel direktir?
Çünkü 3 Mart 1924'ten önce eğitim sistemi üç
mecradan geliyordu, üç kanala dayanıyordu.
Birinci kanal, yaygın biçımde dini okullar, mahalle mektepleri vardı, burada Kuran okunur, ezberJenirdi. Ana kaynak kutsal din kitabıdır.
tkinci kanal, yabancılann yönetimindeki misyoner okullandır. Sadece îstanbul "da 80 'den fazla misyoner okulu vardı.
Üçüncü kanal, Osmanlı'nın, Avrupa devletleri
karşısında yenilgiye uğramasmdan sonra kurduğu
pozitif bılime dayalı askeri okullar, örneğin Askeri Tıbbiye, Askeri Topçuluk Okulu (Mühendishane-i Berri Hümayun gibi). Ancak bu üç okul sistemmin referans kaynaklan değişiktı. Birbirleriyle
çelişiyordu. Referansı kutsal din kitabı olan kişilerle, referansı ilim ve alal olan çağdaş okulda okuyanlarla anlaşamıyor, çatışıyordu.
Atafürk bu karrnaşık sistemi yıkıp, eğitim birliğini sağlayarak ve eğitimi alda ve bilime dayandırarak en büyük de\Timi yapmış oluyordu.
Tüm bu nedenlerle Atatürk'ün en önemli devrimlerinden birisi Eğitim BirKgi Yasası 'nın kabulü, mahalle mekteplerinin, tekke ve zavıye gıbi gerıci yuvalann kapatılmasıdır.
Bu eğitim devnminden sonra, Atatürk laiklik ilkesüıi hayata geçirdi.
Yaşodığı dönem, Fransız Devrimi, Jön Türkler, okuduğu Mtaplar veBatı düşünüHeri, önderin düşünceyapısını oluşturdu
Atatüık çok iyi bir sentezdydi
tatürk'ün düşünce yapısını
etkileyen olaylar, düşünürler, yazarlar ve kitaplar söz
konusu olduğunda. onun salt
bir olayın ya da bır düşünce aJomının
izleyicisi olmayıp, değişik görüş ve düşüncelerden kendısıne özgü bır sentez
(bileşke) çıkarmış olması dikkatı çeker
(Ş. Turan s. 1) Atatürk 'ü etkileyen olaylar ve düsünceleri şöyle sıralayabiliriz;
1 - Yaşadığı dönemin etkisi, 2- Fransız
Devrimi 'nin etkisi, 3- Jön Türkler'inin
etkisi, 4- Okuduğu kitaplar ve Batı düşünürlerinin etkisi. Şimdi bunlar üzerinde kısaca durabiliriz.
A
YASADldt DÖNEMİN ETKİSİ
nn; özgürlükten yoksunluk, ekonomik
yapı ve yönetimsızlik, halka karşı kötü
davranış gibi üç nedeni olduğunu belırtiyor ve Fransız Devnmi 'ni şöyle değerlendiriyordu: "BaşlaDgıctaajaldanma ve ihtflal biçnninde görülen hareket,
yerini bir devrüne bırakır, Franaz Devrimi de bu aşamalardan geçmiş ve uhısunortakvkdanoıdayerleşımştinonua
için evrensel obnuştıır» Baylar, işte bugün 1789 Temmuzu'nıın 14. gününü
burada kuthıvoruz ve bu Fransızlann
uhısa) ba>Tamı oldıığu kadar, henüz özgürfükterine ka\ uşmanuş ulııslann da
scNinecekJeri bir gündû/r"
Daha sonra ulusal savaşa değinen
Mustafa Kemal şunlan söyler:
"Türk tarihinde de sömürgeci ordulanntzmir'dendenizedökülmeabianı
ulusal tarihimiz için ve dünya tarihinde yepyeni bir dönem oiacakbr. Bu da
arök sömürge için hiçbir ülkenin özgürlük ve bağunsızlıkJaruııyok etmeye olanak buiunmavişıdır. Eğer
hakstdıga uğramış Asya \<e Afrika
uhıslan, bizmı bağnnsıziıksavaşıırazdan bir ibret dersi almışiarsa, kendüeri için pahabya da mai olsa bu
voJa girecekledir. Özgürlük
ve bağunsızhktan yoksun
bir ulus için, yaşamanın
ne anlamı ne dezevid varĞr. Bayiar, bizim AsyaNı
av^klanmaya ve savaşmaya sürükJevisimiz
Fransız uhısunu kahramanca harekedere sürükfcvsn nedenlerden daha az güçlü ve daha az manüksaldeğiidir.n
ıMustafa Kemal tarihsel bır dönemeçtedünyayageldi. 1789 Fransız thtilali'nin 92. yılında doğdu. Bu ihtilalin yarattığı düşünceler insan haklan,
eşitlik, adalet, özgürlük, bağımsızlık ve ulusçuluk gibi kavTamlar artık Avrupa'da yer tutmus, diğer ülkelerde de yayılıp etkisini arttırmaya başlamıştı. O sırada da Osmanlı Imparatorluğu'nunparçalanması
ve çokiişü de hızlanmıştı. fşte
genç Mustafa Kemal bu iki
büyük olgunun gelgitlen arasuıda öğrencilik yıllanndan başlayarak tüm bu geliçmeleri yaşamış, öğrennaiş ve düşünmüştü.
Rumeli'de geçen öğrencilik yılian, henüz 29
yaşında askeri manevralara kaûlmak için gittiği Fransa'daki günler, bağımsızlığına yeni kavuşan Bulgaristan'ın başkentindekı ataşeASYA VE AFRİKA
militerlik yılian, TrablusULUSLARINA ÖRNEK
garp'ta Batı'mn sömürgeci
yûzüyle karşılasma, Sunye'de
Böylece Fransız Devrigeçirdiği günler, Balkan bozgumi ile emperyalistlere karnu, imparatorluğun gün gün erişı Anadolu'da verilen samesi ve bu yaşadığı dönemin etvaşı karştlaştıran Mustakileridir. Özetlersek; bır yandan
fa Kemal, Anadolu ihbüyük Fransız Devrimi 'nin düsüntilalinin Asya'yı ayaksel ve somut etkileri, öte yandan
lanmaya ve sa\'aşmaya
eriyp giden, her geçen gün çöken ımsünikleyisini daha uhısal savaş bitmeden beparatorluk. Bu devleti yönetmeirteır
lirtiyordu. Bu konuşuzak yeteneksiz padişahlar ve yönemasıyla M. Kemal, bağımsızlık
ticiler.
ve özgürlük anlayışını Fransız
Atatürk de ilerisi içm düşünDevrimi'ne borçlu olduğunu,
me, devletin kurtuluşu için çıTürk bağımsızlık savaşıyla
kış yollan konusunda model
Fransız Devrimi arasınarayışlarmı yoğuniaştınyordu.
Şimdi Fransız Devrimi üze- Mustafa K e m a l
da bir bağ olduğunu, bu
riüde biraz daha durabiliriz.
Trablusgarp'ta
bağın Asya ve Afrika
uluslannın bağımsızlıkFRANSI2 PEVRİMt
lannı kazanmalannda ömek ve etken
olacaklannı vurguluyordu. Nutuk'ta
Atatürk şöyle diyor: "Dc*rimterin en
Atatürk'ün kitaplığında Fransız Devrimi 'ne ilişkin kitaplar vardır. Atatürk, önemljsi bildiğini/ gibi Fransız büyük
devTÜnklir. Devrimkr icinde en verimFıansızDe\Tİmi'nı Fransızca kitaplarli ve en doğurganı ve hak istemi yönündan inceledi. Türk devrimlerinin 1789
den ve bütün insanl^a. egeroenliğesahip
Fransız Devrimi'nin açtığı yolda ilerolma düşüncesini vernıekle, oldukça
ledigi. ancak kendisine özgü nitelikönemli olanı budur." Zaten Ankara da
leıle geliştiği kuşkusuzdur.
kurulan TBMM'run kimi kurumlan
Atatürk 'ün 14 Temmuz 1922 'de, heFransız Devrimi'nden esinlenmıştir. I.
nüz ulusal Kurtuluş Savaşı sonuçlanTBMM tüm yetkileri kendınde toplannudan Ankara'da Fransız devletinin
dığı, Mecüs hükümeti sistemınin uytemsilciliğinde, Fransız Devrimi'nin
gulandığı bir 'ihtilal mecltsiydi'.
133. yıldö'nümü için düzenlenen törende yapüğı konuşma Fransız Devnmi 'ni
Bilindigi gibi. Fransız büyük devne ölçüde ve nasıl değerlendirdiğini
riminde özellikle özgürlük, eşitlik ve
göstenr. Konuşma şöyledir:
kardeşlik kavTamlan insanhğa kazan"Franaz uhısunun 14 Temmuz uludınldı. Ulusal egemenük, ulusçuluk,
sal bajramı, biraz da ruhunda özgüranayasacılık, cumhunyetçilikakımlan
Mve bağunsızfak aşkmı tasrvan bütün
güncellik kazandı. Geleceğin biçimuhüiarm bayTamıdır'' diyerek konuşlenmesinde etkili oldu. Atatürk, Franma.'ina başlayan M. Kemal, devrimlesız Devrimi "nden çok etkilendi.
Orijinal Boyut : 36 * 54 cm
ATAİÜRKVE
AYDINÜINMA
DEVRJMf
ALEV COŞKUN
• Atatürk, Fransız büyük devnminden
J.J. Rousseau ve Montesquieu ve Auguste Comte, Descartes, gibi siyaset ve
sosyal bilimin büyük yazarlanndan etkilendi. Kütüphanesinde alh çizilmiş, not]ar alınmış 4289 kitap bulunan Atatürk
özellikle J.J. Rousseau'nun Toplum Sözleşmesi ile Montesquieu'nun Kanunlann Ruhu adh eserini incelemiştir.
CUMHURÎYETI İNCELEDl
Batılı
düşünürler
A
Atatürk yaşamj boyunca devlet şekli konusunda düşünmüs, arayış içinde olmuştur. Bu nedenJe bu konuda Batı kaynak
ve düşüncelerini okudu ve inceledi. Fransız Devrimi "ne olan büyük ilgisi onu, bu devrimin düşünsel hazırlayıcılannın görüşlerini okumaya ve
incelemeye yöneltti. Bu bağlamda, J J . Rousseau, Kant, Descartes, Auguste Compte, Montesquieu gibi düşünürlerin yapıtlannı bizzat
okumuştur. Mustafa Kemal bu düşünürlerin kimilerinin orijinallerini okumuştur. Çünkü yabancı dil konusunda çok duyarhydı. Önce yabancı dil konusuna kısaca değinelim.
Mustafa Kemal, daha çocukluk yaşlaraıda
Batı dillerini öğrenmek için gayret ve çaba gösterdi. Birkurmay subay, mutlaka yabancı dil bilmelidir, diyordu. Bu nedenle Selanik'te yaz tatillerinde Fransızcayı öğrendi. Daha sonra kendi çalışmalanyla Almancayı öğrendi ve Ahnanca askeri kitaplan Türkçeye çevirebilecek derecede AJmancasını ilerletti. Alman General Litzman'm kitabını Takımuı Muharebe Talûniadıyla Türkçeye çevirdı. Asken eğitimle ilgili bu kitap 23 Şubat 19O8'de Selanik'te yayımlanmıştır. Şimdi, Atatürk'ün düşünsel yapısını etkileyen kimi yabancı yazarlardan söz edelim.
JJ. ROUSSEAU'NUN ETKİSİ
Atatürk manevi kızı CW( ÜNcü ite
birlikte Haydarpaşa Gan'nda. (1935)
Atatürk'ün okuduğu kitaplar
tatürk'ün askerlikten tarihe, uygarlığa, ekonomiye, sosyolojiye kadar genjş bir okuma kapasitesi ve geleneği vardı. Onun okuma ılgisinin
en güzel göstergesi onun özel kitaplığıdır. 4289 bibliyografîk katalogdan oluşan zengin kitaphkta yapılan inceleme sonunda, kıtaplan dikkatle okuduğu; altlannı çizdiği, işaretler ve notlar koyduğu saptanmışnr. Atatürk 'ün
okuduğu kitaplarla ilgılı_olarakProf Şerafettin Turan,
Leman Şenalp, Bald Öz ve Gürbüz Tüfekçi mcelemeler yapmıştır. (x) Atatürk'ün özel kütüphanesindeki okuduğu, notlar aldığı ve altını çizdiği kitaplann konulanna göre dökümü aşağıya çıkanlmıştır.
Tanh:862,Askerlik:261,
Siyasal Bilımier: 204, Hukuk:181 Din:161,DılBihmi: 154, Ekonomı: 144, Felsefe, Psikolojı: 121, Sosyal
Bilirnler: 81. Aynca fstanbul Oniversitesi Kütüphanesi'nden kitaplar getirtmiş,
okumuş geriye göndermiştir.
Birinci Dünya Savaşı 'nda
16. Kolordu Komutaru olarak Doğu Anadolu'da bulunduğu sırada bizzat tuttuğu
ve 7 Kasım 1916 - 25 Ara-
A
lık 1916 günlerini kapsayan, am deftenndeki kayıtlara
göre 49 günlük süre içersinde şu kitaplan okudu:
• Namık Kemal, Tarib-i Osmani, 1889,
• Mehmet Emin YurdakuJ, Türkçe Şfirier, 1900,
• Tevfik Fikret, Rübab-ı Şikeste, 1900,
• Ahmet Hilmi Şehbenderzade, Aflah'ı İnkârM ümkünmüdür?, 1911,
• G. Fonsegnve, Febefe Birmci Kitap, 1915.
• Alphonse Daudet, Saphu. Bu listede üç şairin adlan dikkate değerdir. Namık Kemal - Vatan ve Özgürlük Kavramlannı, Mehmet Emın Yurdakul - OsmanJılık Yerine TürkJük Kavramlarmı, Tevfik Fikret - Zorbahğa Direnme ve insanhğa
Yükselme Kavramlarm] ele
alıyordu.
<x) Gürbüz Tüfekçi, Atatürk'ün Düfünce Yapısı, Ankara, 1986, Şenalp. Atatürk Kitap
ve Kütüphane, TürkKütüphaneciler Derneği Bülteni, XXX.
1981, Şerafettin Turan, Atatürk 'ün Düşünce Yapısmı Etkileyen Olavlar, Düşünürler, Kitaplar, TTK, 1989, Baki öz,
Atatürk 'ün Düşünce Yapısmm
Oluşumu 1996.
Atatürk, J.J. Rousseau'yu okumuştu ve JJ.
Rousseau'nun tüm eserlerini incelediğini TBMM
kürsüsünden de açıklamıştı. J.J. Rousseau, Yeni Osmanlılardöneminde, 2. Meşrutiyet'ten önl
etkileyen bir filozorrur.
Onun ünlü Contrat Social (Toplum Sözleşmesi)
Ziya ft^a tarafından Türkçeye çevrilmiş, aynca Ahmet Vlithat, fttihat gazetesinde bu yapıtm
yeni bir çevirisini yayımlamıştı. Bu nedenle
Mustafa Kemal, özellilde onun Toplum Sözfemesi kitabını incelemiştir. J.J. Rousseau'nun kişi için özgürlükçü ve topiumda siyasal rejim
olarak cıunhuriyetçi olması, Atatürk'ün ilgisini
çekmişti. Yeni Türkiye Cumhuriyeti'nin temel
ilkelerinin kuruluşunda bu felsefi destekler önemli rol oynamıştır.
MONTES0UIEU VE KANUNLARIN RUHU
Atatürk, ünlüFransızdüşünürMontesquieu'yu
da incelemiştir. Montesquieu'nun De Fesprit
des Lois (The Spirit of Law•), Kanunlann Ruhn
adlı eseri modern siyasal bilimin en önemli yapıtlartndan binsı olarak kabul edilır. Kuvvetler
aynlığı üzerinde derinlemesine analızler yapan
Montesquıeu'nun bu yapıhnda Atatürk özellikle Cıımhuriyede ilgili bölümler üzerinde durmuştur. Cumhuriyetin bir "erdem rejimi" olduğunu belirten lasımlann altının çizilmesi dikkat çekicidir. Montesquieu 'nun bu kitabı, Cumhuriyet'in
ilk yılında, 1923 yilında Atatürk'ün direktifiyJe Milli Eğitim Bakanlığı tarafından Türkçeye
çevrilerek yayımlanmıştır. Bu kitabın Fransızca aslı ileHüseyinNâzım'açevirttıği Türkçesınden iki tanesi kendi özel kitaplığında bulunmaktaydı.
SÜRECEK