05-evren haspolat 60-79

Makale
Devlet-Güvenlik ‹liflkisinin
De¤iflen ‹çeri¤i: Dünyada ve
Türkiye'de Özel Güvenlik
Evren HASPOLAT (*)
Özet
Küreselleflme olgusu, 20. yüzy›l›n son çeyre¤inden itibaren etkili olmaya bafllam›fl ve
flimdiki gücüne özellikle 90'l› y›llarda ulaflm›flt›r. Küreselleflmenin etkileri güvenlik sektöründe de görülmektedir. Bilindi¤i üzere güvenlik, modern devletlerin en temel ifllevleri
aras›ndad›r. Bununla birlikte 80'li y›llarda yükselifle geçen özellefltirme dalgas›, güvenlik
hizmetlerinin ticarileflmesinin önünü açm›fl ve böylece özel güvenlik flirketleri ile özel askeri
flirketler bu yeni ortamda geliflme olana¤› bulmufllard›r. Söz konusu flirketlerin say›s› artmaktad›r ve bu art›fl “zor”un s›n›rlar›n› kamusal alandan özel alana do¤ru geniflletmifltir.
Bu durum aç›kl›kla göstermektedir ki, güvenlik hizmetlerinin özellefltirilmesi ile birlikte, “ulus
devlet”lerin ifllevleri ve anlam› da bu geliflmelere koflut biçimde de¤iflmektedir.
Anahtar Kelimeler: Güvenlik, devlet, küreselleflme, özel güvenlik flirketleri, özel askeri
flirketler.
Abstract
The globalization phenomenon has been in effect since the last quarter of the 20th century and gained its current momentum particularly after the 90's. Effects of the globalization can also be seen in the security sector. It is a well known fact that security is one
of the most important functions of the modern state. However, the rise of privatization
wave especially after 80's paved the way for the commercialization of security services
so that private security firms and private military firms have been able to flourish in this
new environment. That is to say, the number of the firms in question is on the rise and this
rise enlarges the frontiers of “force” from public to the private sphere. This development
clearly shows that with the privatization of security services, functions and the meaning
of the “nation states” change according to these new developments.
Keywords: Security, state, globalization, private security firms, private military firms.
60
* Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi Doktora Ö¤r., / [email protected]
Makale
Girifl
Son 25-30 y›ld›r dünya ve bilim gündemine yerleflen ve a¤›rl›kl› olarak 90'larla birlikte
tart›flma evrenine hakim olan olgu “küreselleflme”1 idi. So¤uk Savafl'›n sona ermesi,
Francis Fukuyama'n›n tarihin ve ideolojilerin sonunu ilan eden tezi, 1989'da Berlin
Duvar›'n›n y›k›lmas› ve ard›ndan 1991'de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i'nin (SSCB)
da¤›lmas› ile art›k yeni bir dönemin araland›¤› kuflku götürmez bir biçimde netleflmiflti. Söz
konusu yeni dönemde, Bat› kapitalizminin 70 y›ll›k rakibinin arenadan çekilmesi
sonras›nda kapitalistler için gerçekte tek bir rakip kalm›flt›: sosyal devlet.2 1929 Bunal›m›n›
aflma çabas›n›n ürünü olarak Bat›'da beliren sosyal devlet, 70'lere gelindi¤inde sermayenin düflen kâr hadlerine ve ayn› tarihlerde SSCB'nin art›k Bat› için bir rakip olmaktan
ç›k›fl›na ba¤l› olarak sorgulanmaya bafllam›flt›r. 70'lerle bafllayan bu sorgulama 80'ler
boyunca özellikle ‹ngiltere ve ABD'deki politikalarla bizzat uygulamaya konulmufl ve
1991'de SSCB'nin da¤›lmas›na ba¤l› olarak da sermayenin sald›r›s›na maruz kalm›flt›r.
Düflen kâr hadlerini yükseltmek için önce kendi sosyal devletlerini özellefltirme, liberalizasyon3 ve deregülasyon4 gibi uygulamalar ile küçülterek kendi pazar alan›n› geniflleten
ve bu sayede d›fl pazarlara, küreye aç›lan Bat› sermayesi, ilerleyen zaman içerisinde sermayenin 70'ler boyunca yaflad›¤› sorunun yinelenmemesi için devletin 18. yüzy›l›n minimal devletine dönmesi söylemine yeniden sar›lm›flt›r. Öne sürülen minimal devlet anlay›fl›
çerçevesinde devletin sadece güvenlik, adalet ve d›fl iliflkiler ile ilgilenmesi ve di¤er alanlardan bir an önce el çekerek özel sermaye için yeni alanlar açmas› beklenmekteydi. Bu
yaklafl›ma ba¤l› olarak, özellefltirmeler ile devletin üretici oldu¤u alanlardan bir bir çekilmesinden sonra, savafl›n yap›s›ndaki de¤iflime ba¤l› olarak d›fl güvenli¤in5 ve toplumlar›n kendi içlerinde yaflanan de¤iflimlere ve sorunlara ba¤l› olarak da iç güvenli¤in6
yap›s›nda meydana gelen baflkalaflma sonucunda güvenlik alan› da de¤iflime u¤ram›fl
ve böylece devletin tekelinden ç›kmaya ve özelleflmeye bafllam›flt›r. Dolay›s›yla, önce
devletin üretici oldu¤u alanlardan çekilmesi ile bafllayan minimalleflme süreci zaman
içerisinde devletin varl›k nedenleri olan görev alanlar›na da yay›lm›flt›r. ‹flte bu makale
güvelik olgusunun de¤iflen yap›s›na dünya ve Türkiye ba¤lam›nda bakmay› amaçlamaktad›r. Bu çerçevede, öncelikle güvenlik gereksinimi-devlet iliflkisi üzerinde durulacak;
ard›ndan, 20. yy'da devletin geçirdi¤i de¤iflim ve buna ba¤l› olarak güvenlik alan›nda
bafllayan özelleflme süreci özel güvenlik flirketleri ve özel askeri flirketler ba¤lam›nda ele
al›nacakt›r. Dünya genelinde bafllayan bu yöndeki de¤iflime de¤inildikten sonra ise
Türkiye'de güvenli¤in özelleflmesi olgusuna de¤inilerek çal›flma sonland›r›lacakt›r.
Güvenlik Olgusu ve Devlet
Güvenlik gereksinimi insan›n var oluflu ile bafllar ve ilk örne¤inde kendisini insan›n do¤aya
karfl› korunma gereksinimi olarak ortaya koyar. So¤uk ve ya¤›fl gibi iklim olaylar› ve
do¤ada bulunan kendinden daha büyük ve y›rt›c› canl›lardan korunmak için
ma¤aralara s›¤›narak varl›¤›n› güvenceye alan insan, bir zaman sonra hemcinsleri ile
ortak yaflay›fla geçmenin hem yaflam›n› sürdürmesi için gerekli olan yeterli besini elde
etmek (av›n grup halinde daha büyük bir baflar› ile gerçeklefltirilmesi) hem de korunmak
(gerek av esnas›nda ava karfl› korunma gerekse di¤er zamanlarda do¤aya ve hayvanlara karfl› korunmak) için gereklili¤ini fark ederek toplu yaflamaya bafllam›fl ve tak›m ad›
verilen gruplar› oluflturmufltur (Kottak, 163, 199, 208, 209, 210, 213). Önceleri do¤an›n güçlerine karfl› kendisini güvenceye almak için hemcinsleri ile bir arada yaflamaya bafllayan
insano¤lu bir süre sonra bu ortak yaflamdan kaynaklanan birtak›m güvenlik sorunlar›
61
Makale
nedeniyle ortak yaflay›fla kimi s›n›rlar getirmeye ve bu s›n›rlar› gözetecek kimi kurumlar
oluflturmaya bafllam›flt›r (Kottak, 244, 280, 326). Bu çerçevede önce do¤aya karfl› bireysel olarak bafllayan güvenli¤i sa¤lama çabas› bir süre sonra hemcinslerine karfl› insan›n
kendini güvende hissetme çabas›na dönüflmüfl ve böylece insan hayat›nda rol oynamaya bafllayan kurumlardan biri olarak devlet de güvenli¤in sa¤lanmas›nda ve
gözetilmesinde rol almaya bafllam›flt›r.
Tarihsel olarak devletin güvenli¤in sa¤lanmas›nda edindi¤i ifllev yukar›da ifade edildi¤i
gibi geliflirken, siyasal düflünürlerin düflüncelerinin odak noktas›n› oluflturmufl olan
devletin, ne oldu¤u ve nas›l kurulmufl olabilece¤i üzerine yo¤unlaflan görüfller de devleti
ço¤u zaman güvenlik ihtiyac› ile ilintili olarak aç›klama yoluna gitmifltir. Bu do¤rultuda
devletin ortaya ç›k›fl›n›, temelde güvenlik ve korunma gereksinimine ba¤layarak
aç›klayan Toplum Sözleflmesi Kuramc›lar›'ndan Hobbes'a göre insanlar do¤ufltan eflittir
(Hobbes, 2004: 92). ‹nsanlar aras›nda bedensel ve zihinsel aç›dan do¤ufltan gelen bu
eflitlikten ise güvensizlik do¤ar. Güvensizli¤in nedeni do¤a durumunda mevcut olan
yetenek eflitli¤inden, amaçlar›m›za eriflme umudunun do¤mas› ve buna ba¤l› olarak da
iki kiflinin ayn› fleyi ayn› anda arzu etmesi sonucunda bu iki insan aras›nda oluflan
düflmanl›kt›r (HOBBES, 2004: 93). Söz konusu düflmanl›¤›n sonucu ise insanlar›n fliddete
yönelmesidir. ‹nsan hayat›na fliddetin hakim oldu¤u böylesi bir ortamda ise herkes
herkese karfl› daima bir savafl halindedir. Hobbes'a göre do¤a durumunun özelli¤i olan
söz konusu fliddet, savafl ve bunlar›n sonucu olan güvensizlik durumundan kurtulmak
do¤a yasalar› ile mümkün olmad›¤› için, herkesin herkese senin de hakk›n› ona b›rakman
ve onu bütün eylemlerinde ayn› flekilde yetkili k›lman flart›yla, kendimi yönetme hakk›n›
bu kifliye veya bu heyete b›rak›yorum demiflçesine yapt›¤› akit (sözleflme) yoluyla
mümkün olacakt›r (Hobbes, 2004: 130). Herkesin herkesle anlaflmas› sonucunda var
edilen devletin (Hobbes'un tan›mlamas› ile “Ejderha”n›n ya da “ölümlü tanr›”n›n) amac›
ise bireysel güvenliktir (Hobbes, 2004: 127).
Hobbes toplum haline geçifli “bireysel güvenlik” ihtiyac›ndan hareketle aç›klarken,
Locke'a göre eflitlik, bar›fl ve güven dolu do¤a durumunda herkesin do¤a yasas›na karfl›
gelenleri cezaland›rma hakk›na sahip olmas› gerekir, çünkü do¤a yasas›n› çi¤nemifl olan
birisi, insanlar›n bar›fl ve güven içinde yaflamalar›n›n yegâne koflulunu ortadan
kald›rmaya yeltenmifl olur ve bu kifli insanl›k için bir “tehlike” oluflturur (Zabc›, 2005: 170).
‹flte bu nedenle do¤a durumunda herkesin sald›rgan› cezaland›rma hakk› vard›r. Ancak
sahip olunan bu hak öç alma duygusunun ulaflabilece¤i boyutlar nedeniyle her zaman
afl›r›l›klar› ve dolay›s›yla bir savafl ortam›n› mümkün k›lmaktad›r. Maruz kal›nabilecek sürekli savafl riskinden kurtulmak amac›yla insanlar›n do¤a durumundan uygar topluma
geçmeye karar vermelerinin nedeni de bu birincil etken yani, do¤a durumunda herkesin
sahip oldu¤u “sald›rgan› yarg›lama ve cezaland›rma hakk›”d›r (fienel, 1996: 341).
62
Devlet aflamas›na geçifli yine toplum sözleflmesi ile aç›klayan Rousseau'ya göre, do¤a
durumu mülkiyetin olmamas› nedeniyle tam bir eflitlik halini ifade eder (fiENEL, 1996: 359).
Söz konusu do¤all›k ve eflitlik içindeki yaflamdan yeni eflitsizliklerin içkin oldu¤u toplum
yaflam›na geçifl ise birbirini takip eden dört evre sonunda mümkün olmufltur. Bu evrelerin
sonuncusu olan dördüncü evrede birbirinden kesin çizgilerle ayr›lan iki s›n›f belirir. Bir
yanda, zay›fl›klar› ya da gevfleklikleri nedeniyle mülk edinemeyip di¤er taraftan da hiçbir
fley yitirmemelerine karfl›n yoksul düflmüfl olan insanlar vard›r. Öte yanda ise mülk edinip
zenginliklerine zenginlik katmaya çal›flan insanlar bulunur (A¤ao¤ullar›, 2006: 55). Son
Makale
evrede iki s›n›f oluflmakla birlikte herkesin birbirine karfl› hak iddia edebildi¤i, dolay›s›yla
fliddete, kargaflaya, savafla neden oldu¤u böylesi bir durumda ise hiç kimse güvende
de¤ildir (A¤ao¤ullar›, 2006: 55). Ve mevcut güvensizlik durumunu aflman›n tek bir yolu
vard›r: siyasal toplumu kurmak. Bu anlamda her üç düflünür de devletin kuruluflunu
aç›klarken güvenlik gereksinimini bafll›ca neden olarak dikkate alm›fl ve devletin varl›k
nedenini öncelikle güvenlik ile iliflkilendirmifltir.
Toplum Sözleflmecileri'nin bir kurgu olarak ortaya koyduklar› do¤a durumundan devlet
ya da toplum aflamas›na geçifli güvenlik ihtiyac› ile iliflkilendirmeleri, bu anlamda devleti
güvenlik ile görevli k›lmalar› gibi, Weber de bir siyasal topluluk olarak devleti di¤er siyasal
topluluklardan ayr›flt›r›rken güvenlikle ilintili bir özelli¤e vurgu yapar. Weber'e göre modern devlet, bütün siyasal birlikler gibi, sosyolojik olarak ancak kendine özgü somut
araçlar› aç›s›ndan tan›mlanabilir: O da fiziksel güç ve fliddet kullan›m›d›r (Weber, 1993:
80). Devleti, belli bir arazi içinde, fizik güç ve fliddetin meflru kullan›m›n› tekelinde
(baflar›yla) bulunduran insan toplulu¤u olarak tan›mlayan Weber, bu anlamda devleti
fliddet kullanma hakk›n›n tek kayna¤› olarak görür ve devleti güvenlik görevi ile
ba¤lant›lar. Ancak Weber'in tan›m› çerçevesinde ortaya konulan “modern devlet”
gerçekte sadece bu özelli¤i ile tan›mlanamaz. Çünkü ne modern devletin tek özelli¤i
fliddet kullanma tekelidir ve ne de bu özellik sadece modern devlete özgüdür. Pierson
modern devletin dokuz özelli¤ini sayar. Bunlar: 1- fliddet araçlar›n›n (tekel) denetimi, 2toprak, 3- egemenlik, 4- anayasall›k, 5- kiflisel olmayan iktidar, 6- kamu bürokrasisi, 7yetki/meflruiyet, 8- yurttafll›k ve 9- vergilendirme (Pierson, 2000: 24). Yine ayn› flekilde
fliddet araçlar›n›n (tekel) denetimi; topra¤› olmak, egemenlik, bürokrasi ve vergilendirme
özellikleriyle birlikte mutlakiyetçi devletin de özelliklerini oluflturur (Pierson, 2000: 88).
Pierson'›n gerek modern devlet gerekse mutlakiyetçi devlet için sayd›¤› özellikler
ba¤lam›nda düflünüldü¤ünde, fliddet araçlar›n›n tekel denetiminin 17. yy'dan itibaren
art›k devlet ile birlikte an›l›r olmas›, güvenli¤in özellikle bu dönemden itibaren oluflmaya
bafllayan ulus devletin tekeline girdi¤inin de kan›t› niteli¤indedir. fiiddet tekelinin devletin
eline geçifli ile bafllayan güvenlik alan›nda devletin rakipsiz söz sahibi olmas› durumu, 20.
yy boyunca da devam etmifl, ancak küreselleflme sürecinde devlette yaflanan de¤iflime
ba¤l› olarak güvenlik alan› da de¤iflime u¤ram›flt›r. Söz konusu süreçte devlet güvenlik
alan›nda temel aktör olarak kalmakla birlikte bu alana yeni aktörlerin kat›l›m›n›n yolunu
açm›flt›r. Böylece güvenlik alan›nda özelleflme sürecine girilmifltir. Bu çerçevede afla¤›da
20. yy'da devletin yaflad›¤› de¤iflime ba¤l› olarak güvenli¤in özelleflmesi olgusuna
de¤inilecektir.
Güvenli¤in Özelleflmesi: Özel Güvenlik fiirketleri ve Özel Askeri fiirketler7
Kamu güvenli¤ini tamamlay›c› nitelikte olmak üzere, kanunla korunmas›na izin verilen
hak ve özgürlükler ile özel mülkün, yine kanunlar›n koydu¤u s›n›rlar çerçevesinde korunmas› için al›nan özel önlemler anlam›na gelen özel güvenli¤in geçmifli, Roma ‹mparatorlu¤u'na kadar uzanmaktad›r (http://en.wikipedia.org/ wiki/Security_guard). Antik
Roma'da yang›nlar daima önemli bir sorun oldu¤u için “the vigiles” ad› verilen ve “flehri
gözetleyen görevliler” anlam›na gelen görevliler çal›flt›r›lmaya bafllanm›flt›r
(http://en.wikipedia.org/wiki/Vigiles). Ayn› zamanda hem bir polis hem de bir itfaiye
görevlisi olan “vigiles”lerin say›s› ilk olarak Sezar döneminde art›r›lm›fl ve daha sonralar› bu
görevlilere olan ihtiyac›n genifllemesine ba¤l› olarak yeni vergiler arac›l›¤› ile kaynak
yarat›larak “vigiles”lerin say›s› art›r›lmaya devam etmifltir. Gece bekçileri konumundaki
63
Makale
bu görevliler orta ça¤ boyunca da varl›¤›n› koruduktan sonra, modern devletin ortaya
ç›k›fl› ile birlikte iç güvenli¤in devletin temel görevlerinden biri haline gelmesine ba¤l›
olarak ortadan kalkm›flt›r.
‹ç güvenlik alan›nda vigiles tarz› oluflumlardan yararlan›l›rken, antik ça¤lardan bafllamak
üzere, d›fl güvenli¤i sa¤lamak ve gelirleri temelde ganimet ekonomisine dayal› olan
geleneksel devletleri finanse etmek amac›yla yap›lan savafllarda da özel askerler, kiral›k
ordular kullan›lm›flt›r. Antik M›s›r'dan Viktoryan ‹ngiltere'sine kadar hemen hemen her
imparatorluk sözleflmeli güçleri askeri güç olarak kullanm›flt›r (Zabc›, 2004). Devletlerin
özel asker kullanmalar›n›n yan› s›ra, 18.yy'da sömürgelerde üretimde bulunan Bat›l› flirketlerin de mülklerinin bulundu¤u alanlar› korumak amac›yla kendi denetimlerinde ordular
kurma yoluna gitmeleri dikkat çekicidir. Dolay›s›yla fliddetin özel ellerde yo¤unlaflmas› ve
para karfl›l›¤› her alanda kullan›lmas›n›n antik ça¤lardan itibaren yayg›n bir durum
oldu¤unu belirtmek yanl›fl olmayacakt›r. Üstelik modern devletlerin dolay›s›yla sürekli
ordular›n oluflmaya bafllad›¤› dönemlerde bile sürekli ordular›n oluflturulmas› için özel
askerlerden yararlanmak söz konusu olmufltur (Zabc›, 2004).
19. yy sonlar› ve 20. yy süresince art›k devletlerin gerçek anlamda birer hakim güç haline
gelmeleri ile birlikte “fliddet tekeli” devletin denetimine geçmifl ve buna ba¤l› olarak
gerek iç güvenlik gerekse d›fl güvenlik devlet eliyle gerçeklefltirilir olmufltur. Polis, zab›ta
ve gece bekçileri arac›l›¤› ile iç güvenli¤i sa¤layan devlet, vatandafll›k görevi temelinde
oluflturulan ulusal ordular arac›l›¤› ile de d›fl güvenli¤ini sa¤lar konuma gelmifltir. Bu
anlamda sürekli silahl› kuvvetlerin ilk oluflumu, dünya tarihine gerçekte yeni bir fley
katarken, toplumlar›n s›n›flara bölünmüfl yap›s›, sürekli kuvvetlerin yan› s›ra her zaman
merkezi ayg›t›n denetiminden kaçan önemli silahl› muhalefet kaynaklar›n›n (savaflç› yerel
beyler, ya¤mac› göçebe gruplar›, her çeflit korsan ve eflk›ya) oluflumunda etkili olmufltur
(Giddens, 2005: 27-28). Ancak sürekli askeri kuvvetlerin oluflturulmas›nda Giddens'›n
belirtti¤i gibi her zaman için önemli muhalif kaynaklar bulunmakla birlikte, özellikle 20.
yy'da güvenli¤in tesisinde sürekli birliklerin önceli¤i ve önemi tart›fl›lmazd›r. Böyle olmakla
birlikte söz konusu sürekli askeri kuvvetler, 1970'lerden itibaren Bat›l› ulus devletlerin girdi¤i
ekonomik bunal›m› aflman›n yöntemi olarak beliren özellefltirme hareketi s›ras›nda,
devletin de¤iflimine koflut olarak de¤iflmeye, “özelleflmeye” bafllam›flt›r. Buna ba¤l›
olarak 70'lerden itibaren öncelikle Bat›l› devletlerde ve giderek eskinin “Üçüncü
Dünyas›”n› flimdinin ise “Güney”ini oluflturan devletlerde, devletin temel görevlerinden
olan güvenlik alan›, art›k özel güvenlik flirketleri ve özel güvenlik elemanlar›n›n görev
yapt›¤› ve kâr getiren, kâr sa¤lanan bir sektör haline gelmifltir.8
64
Al›flverifl ve ifl merkezleri, fabrikalar, flirket binalar›, özel e¤itim kurumlar›, oteller, sanayi bölgeleri, özel hastaneler, otobüs terminalleri, kuyumcular, döviz büfeleri, hali vakti yerinde
olanlar›n s›¤›nd›klar› yüksek duvarlarla çevrili siteler gibi her mekanda ve eskortluk hizmetleri, konserler, spor karfl›laflmas›, cenaze törenleri, özel toplant› gibi etkinliklerde görev
alan özel güvenlik flirketlerinin amaçlar›, Cenevre Silahl› Kuvvetlerin Demokratik Denetimi
Merkezi'nin9 2003 y›l›nda haz›rlad›¤› raporda, “flirket ve mülkün korunmas› ve böylelikle
suçun
önlenmesine
katk›da
bulunmak”
(http://www.tesev.org.tr/projeler/guvenlik_Sektoru metin.pdf) olarak ifade edilmifltir. Ve
“flirket ve mülkün” koruyucusu olan bu flirketlerin varl›k gerekçesi “özellikle iflyerlerinin
devletin sa¤lad›¤› korumadan daha fazlas›na ihtiyaç duymas›” olarak ortaya konulmufltur. Dolay›s›yla Merkez'in bu aç›klamas›ndan hareket edildi¤inde, küreselleflme
Makale
sürecinde sermayenin kâr›n› art›rmak üzere özellefltirilen güvenlik alan›n›n, kurulan özel
güvenlik flirketleri ile yine sermayenin yaflad›¤› güven bunal›m› sonucunda onun koruyucusu haline gelmesi durumunun gerçekte sermaye için ikili bir korunma kalkan› yaratt›¤›n›
söylemek mümkündür. Çünkü öncelikle kamusal bir hizmet olarak devlet taraf›ndan
sunulan güvenlik hizmetinin büyük oranda özelleflmesi ile flirketler yeni çal›flma alanlar›
elde etmifl, di¤er taraftansa kendi güvenliklerini bizzat kendilerinin seçti¤i ve dolay›s› ile
güvendi¤i güçler arac›l›¤› ile sa¤lar hâle gelmifllerdir. Ayn› sürecin kamu-halk boyutu
düflünüldü¤ünde de yine ikili bir “korunamama durumu”nun söz konusu oldu¤u rahatl›kla
görülecektir. Halk›n devlet arac›l›¤› ile elde etti¤i güvenlik hizmetlerinin niteli¤i, devletin
bu alandan belli ölçüde çekilmesine ba¤l› olarak düflerken, halk ayn› zamanda da sermayenin ve zenginlerin ayr›cal›kl› güvenlikleri karfl›s›nda daha da korumas›z hâle gelmektedir. Bu durumda da do¤al olarak güvenlik ihtiyac›n› “özel güvenlik hizmeti sat›n alarak”
karfl›layabilen sermaye ve ifl dünyas› tüm dünyada özel güvenlik flirketleri taraf›ndan
korunurken, halklar devletlerin giderek daha da niteliksiz olarak sundu¤u “emniyet
hizmetleri”ne mahkum olmaktad›r (Bora, 2004: 21)
Güvenlik alan›ndaki özelleflme 1990'larla birlikte ivme kazanm›fl ve her geçen gün özel
güvenlik flirketlerinin ve özel güvenlik elemanlar›n›n say›s› artm›flt›r. Örne¤in 2000 y›l› verilerine göre, ABD'de 4000'e yak›n özel güvenlik flirketi ve bu flirketlerde istihdam edilen 1.6
milyon güvenlik eleman› bulunmaktad›r (Bora, 2004: 22). Güvenlik alan›n›n kârl›l›¤›na
ba¤l› olarak her ülkede özel güvenlik flirketlerinin say›s› artarken, Bat› kökenli kimi flirketler
de yürüttü¤ü uluslararas› faaliyetlerle çal›flma alanlar›n› hem co¤rafi olarak hem de
faaliyet çeflitlili¤i aç›s›ndan geniflletmekte ve böylece milyon dolarlara hükmeden büyük
birer uluslararas› flirkete dönüflmektedirler. Bu tür flirketlerin ço¤u, kurulufl aflamas›nda
kendi ülkelerince desteklendikleri gibi yine ülkelerinin ülke d›fl›ndaki ç›karlar› do¤rultusunda ve bizzat onlar›n arac›l›¤› ile yeni ihaleler almaktad›r. Sözü edilen bu yeni ihaleler ülke
d›fl›nda faaliyet yürüten ülke vatandafllar›n›n fabrika ya da madenlerinin korunmas›ndan,
özellikle Afrika'daki ordusuz devletlerin korunmas› ve ordu kurmalar›nda e¤itim ve
teknoloji yard›m› yap›lmas›na kadar genifl bir yelpazeye yay›lmaktad›r ki, bu görev
genifllemesine ba¤l› olarak özel güvenlik flirketleri “askeri” nitelikler kazanmaktad›r. Bu
nedenle özel güvenlik alan›nda faaliyet yürüten birimler olarak say›lan özel güvenlik
flirketleri ile özel askeri flirketler aras›nda bir mu¤lakl›k oluflmakta ve baz› görevlerin benzerli¤i dikkate al›nd›¤›nda ikisi aras›nda ayr›m yapmak güçleflmektedir.
Süper güç hegemonyas›, silah ticareti ve askeri ittifaklar sistemi ile biçimlenen So¤uk
Savafl'›n askeri düzeninin (Giddens, 2005: 328) sona ermesinin ard›ndan, savafl›n de¤iflen
yap›s›na ba¤l› olarak iç güvenli¤in ard›ndan d›fl güvenli¤in de özelleflmesi olgusu ile
karfl›lafl›lm›flt›r. Yukar›da sözü edilen özel güvenlik flirketlerinin So¤uk Savafl'›n ard›ndan,
savafl›n de¤iflen niteli¤ine ba¤l› olarak görev alanlar›n› geniflletmeleri yeni bir tür özel
güvenlik biriminin oluflumunda etkili olmufltur; iflte bu yeni oluflum özel askeri flirketler
olarak adland›r›lmaktad›r. Özel askeri flirketler kendi bünyelerinde sürekli olarak
çal›flt›rd›klar› personelleri arac›l›¤› ile farkl› ülkelerde askeri faaliyetler yürüttükleri gibi, bu
tür faaliyetlerinde özel güvenlik alan›n›n bir di¤er grubunu oluflturan paral› askerleri de
kullanabilmektedir.
Özel askeri flirketler tüm dünyada savaflla ba¤lant›l› lojistik destek, taktik sald›r›, stratejik
planlama, gizli istihbarat edinme ve analiz, operasyonel destek, çat›flma bölgelerinde
savaflma ve savunma, askeri e¤itim ve askeri teknik yard›m gibi hizmetler sunan kâr
65
Makale
amaçl› flirketlerdir (Zabc›, 2004). Uluslararas› Araflt›rmac› Gazeteciler Konsorsiyumu'nun
(International Consortium of Investigate Journalists-ICIJ) yapm›fl oldu¤u iki y›ll›k bir
araflt›rman›n sonucuna göre; dünyada 90'a yak›n özel askeri flirket yine dünyan›n 110
ülkesinde faaliyet göstermekte ve 100 milyar dolarl›k bir sektör oluflturmaktad›r (Zabc›,
2004).
Özel güvenlik alan›nda uzman olan Peter Singer'a göre 1990'larla birlikte SSCB'nin
da¤›lmas› sonras›nda kitlesel boyutlardaki ulusal ordularda istihdam edilen askerlerin
say›s› düflerken, özel askeri flirketler alan›nda h›zl› bir yükselifl söz konusu olmufltur (SINGER,
2003). Bu yükseliflin üç nedeni vard›r: 1- So¤uk Savafl'›n sona ermesi ve bunun güvenlik
piyasas›nda yaratt›¤› de¤iflimler, 2- savafl›n yap›s›ndaki de¤iflimler ve 3- özellefltirmenin h›z
kazanmas› (Zabc›, 2004). Say›lan nedenlere ba¤l› olarak yüz binlerce asker iflsiz kal›rken,
devletler de art›k askeri alandaki pek çok ifli bu tür flirketlere ihale etmeye bafllam›flt›r.
Örne¤in ABD Savunma Teflkilat› 1994-2002 y›llar› aras›nda özel askeri flirketlerle toplam›
300 milyar dolar› aflan 3000'den fazla sözleflme yapm›flt›r (Balta, 2004).
Do¤u Blo¤u ülkelerinin ordular›n›n da¤›lmas›, ABD'nin asker say›s›n› 2.1 milyondan 1.4 milyona indirmesi (http://www.bayzan.net/article_view.php?id=598) ile bir anda iflsiz kalanlar, fiili-Yugoslavya-Güney Afrika devletlerinin eski komandolar›n›n (Kas›m, 2004) paral›
asker olarak bu flirketlere, yani “serbest piyasa”ya yönelmesi (Sheppard, 1998) ile hem
çal›flt›rd›klar› insan say›s› ile hem de hükmettikleri milyar dolarlarla yeni bir savafl makinesi
haline gelen özel askeri flirketler, bugün özellikle Liberya, Angola, Etiyopya, Kamerun,
Nijerya, Kenya, Uganda, Cezayir gibi pek çok Afrika ülkesi ile gerek d›fl güvenlik gerekse
iç güvenlik alan›nda sözleflmeler yapmaktad›r (Balta, 2004: 15). Ço¤u uzun y›llar iç
savafllarla yaflam›fl ve halihaz›rda da yaflamakta olan bu ülkelerin yöneticileri hem iç
savafl›n taraflar›n› bast›rmak, hem rakip güçlere karfl› iktidarlar›n› korumak ve hem de
komflu ülkelerle olan savafllar› baflar› ile sonuçland›rmak için özel ordulardan yararlanmaktad›r. Birbirlerine karfl› savaflta özel askeri flirketleri kullanan ülkelere Eritre ve
Etiyopya'y› örnek vermek mümkün (Singer, 2003).
66
Eritre ve Etiyopya gibi küçük ülkelerin kendi aralar›ndaki savafllar›n özel güvenlik flirketlerince yürütülmesinin d›fl›nda, savafllar›n özelleflmesi olgusunun dünyan›n dikkatini çeken
bir konu haline gelmesi, 11 Eylül Sald›r›lar› sonras›nda ABD'nin Afganistan ve Irak'› iflgali ile
gerçekleflti. Afganistan iflgali ABD'nin do¤rudan sözleflmeli ordu kulland›¤› ilk s›n›r ötesi
operasyon olarak belirirken (Balta, 2004: 17), 2003 Mart'›nda bafllayan Irak iflgali Singer'in
ifadesi ile “ilk özelleflen savafl” olmufltur (Singer, 2003). 1991'deki Körfez Savafl›'nda her 100
ulusal ordu askerine 1 özel asker düflerken, bu oran 2003'te her 10 askere bir özel asker
olarak de¤iflmifltir (Singer, 2003; Traynor, 2003). 1991'den 2003'e, özel askerlerin say›s›nda
yaflanan bu art›fl do¤al olarak özel askeri flirketlerin savafltan ald›¤› pay› da art›rm›flt›r.
ABD Orta Asya ve Afganistan'› da içerecek flekilde Irak'a yönelik harcamalar›n› 2003 y›l›
için 87 milyon dolar olarak belirlerken, bunun 30 milyon dolar› verilen ihalelerle özel askeri
flirketlere gitmifltir (Traynor, 2003). Bu anlamda 2003 y›l› verilerine göre ABD'nin savafl için
ay›rd›¤› bütçenin üçte biri özel güvenlik flirketlerine gitmektedir. Bu flirketler aras›nda
bafll›calar›: Kroll (USAID personelinin güvenli¤ini sa¤l›yor), Armor (özel flirketlerin
güvenli¤ini sa¤l›yor), Control Risks (‹ngiliz d›fl servis yetkililerinin güvenli¤ini sa¤l›yor), Erinys
(6500 kiral›k silahl› asker petrol hatlar›n›n güvenli¤inden sorumlu), Global Risk (yeni Irak
paras›n›n da¤›t›m›ndan sorumlu, Irak'›n geçici hükümetinin güvenli¤ini sa¤l›yor), Meteroic
(yeni Irak ordusunu oluflturmakla görevli), Vinnel (yeni Irak ordusunu e¤itiyor), Dyncorp
Makale
(Irak polis gücünü e¤itiyor), Olive'dir (medya sektörünün güvenli¤inden sorumlu) (Balta,
2004: 17). Irak'ta ifl yapan ve bafll›calar› yukar›da say›lan 30'un üzerindeki özel güvenlik
flirketinin ba¤l› bulundu¤u ülkeler ise ‹ngiltere, ABD, Hindistan, Güney Afrika, Çin, Kore,
Avustralya ve Birleflik Arap Emirlikleri'dir (Karl›kl›, 2005).
Sonuç olarak gerek iç güvenlik gerekse d›fl güvenlik alanlar›nda kullan›lmaya bafllayan
özel güvenlik flirketleri ve özel askeri flirketler bir taraftan sermayeye yeni kâr alanlar›
yarat›rken, di¤er taraftan devletlere de belli kolayl›klar sa¤lamaktad›r. Her fleyden önce,
güvenli¤in özelleflmesi ile birlikte devletler gerek iç gerekse d›fl güvenlik için çal›flt›rd›klar›
sürekli personel say›s›n› azalt›rken, di¤er taraftan da d›fl güvenlik alan›ndaki operasyonlarda bu flirketlerle anlaflma yoluna giderek kamuoyu bask›s›n› hafifletmektedirler. Çünkü
savafllarda ölen özel askerler devletlerin savafl zayiat› olarak de¤il, öldürülmüfl birer flirket
personeli olarak kay›tlara geçmekte ya da hiç geçmemektedir. Bu durum ise savafllar›n
daha da uzamas›n›n ve dolay›s›yla daha fazla insan›n ölmesinin yolunu açmaktad›r.
Çünkü çehresi de¤iflen savafllar, gerek flirketler, gerek devletler ve gerekse paral› asker
aç›s›ndan daha uygun ve kazançl› bir ortam yarat›lmas›n› sa¤lam›flt›r.
Dünya genelinde, devletin güvenlik görevinden özel güvenlik flirketleri lehine feragat
etmeye bafllamas› olgusunun arkas›nda yatan temel neden devletin de¤iflimi, yani
sosyal ifllevlerinden ar›nmas›d›r. Türkiye'de de süreç ayn› flekilde ilerlemifl ve devletin
güvenlik alan›nda özel birimlere alan açmas›, sosyal yönlerinden s›yr›lmaya bafllad›¤›
döneme rastlam›flt›r. Türkiye'de iç güvenlik alan›nda devletin polis,zab›ta ve bekçiler
arac›l›¤› ile sa¤lad›¤› güvenli¤i tamamlay›c› nitelikte olan, özellikle bankalar›n güvenlik
sorunlar›n› gidermek amac›yla kendi bünyelerinde güvenlik birimleri oluflturmalar› ile
bafllayan özel güvenlik olgusu, ç›kar›lan kanunlara ba¤l› olarak zaman içerisinde çeflitli
de¤ifliklikler geçirmifltir. Bu nedenle afla¤›da öncelikle özel güvenlik alan›n›n hukuksal
boyutuna, ard›ndan ise 5188 say›l› Kanun'a ba¤l› olarak alana dahil olan özel güvenlik
flirketleri ve özel güvenlik kurslar› ekseninde özel güvenli¤in uygulama boyutuna
de¤inilecektir.
Türkiye'de Özel Güvenli¤in Hukuksal Çerçevesi: 2495 ve 5188 Say›l› Kanunlar
Devletin 1980'den itibaren de¤iflimine koflut olarak, 1980 öncesinde devletin sorumluluk
alan›na giren pek çok görev art›k özel ellerde toplanmaya bafllad› ve piyasada al›n›p
sat›l›r hâle geldi. Güvenlik de bu de¤iflim sürecinde t›pk› devletin di¤er görevleri gibi
özelleflmeye bafllad›. Bu anlamda günümüzde Emniyet Teflkilat›'nda görev yapan polis
say›s›n›10 sahip oldu¤u personel say›s› ile gerilerde b›rakan özel güvenlik kurulufllar›,
80'lerle birlikte Türkiye gündemine girmifltir. 70'li y›llar boyunca Türkiye'de yaflanan
çat›flmal› politik ortamda ideolojik amaçlarla gerçeklefltirilen banka soygunlar›na karfl›
önlem almak amac› ile bankalarda devletçe önceleri jandarma erleri görevlendirilmifl,
daha sonra ise 12 Eylül'ün ard›ndan her alanda gerçeklefltirilen “yeniden düzenlemeler”,
özel güvenlik konusuna da el atm›flt›r (Özdemir, 2005). Böylece 1981'de ç›kar›lan 2495
say›l› Kanun ile kurulmaya bafllanan özel güvenlik birimleri arac›l›¤›yla iç güvenlik
alan›nda özel güvenli¤in yolu aç›lm›flt›r.
Kurum Bünyesinde Özel Güvenlik Teflkilatlar›n›n Oluflturulmas›: 2495 Say›l› Kanun
24.07.1981 tarihinde Resmi Gazete'de yay›nlanarak yürürlü¤e giren 2495 say›l› Baz› Kurum
ve Kurulufllar›n Korunmas› ve Güvenliklerinin Sa¤lanmas› Hakk›nda Kanun'un ile birlikte
70'ler boyunca soygun, iflyeri iflgali, grev ya da çat›flma gibi nedenlerle zarar gören ya
67
Makale
da mevcut durum karfl›s›nda kendilerini daha çok koruma gere¤ini duyan bankalar,
al›flverifl merkezleri, büyük fabrikalar kendi güvenlik birimlerini oluflturmaya ve güvenliklerini bu birimler eliyle gerçeklefltirmeye bafllarken, özel mülkün ve kiflilerin korunmas›
anlam›na gelen özel güvenlik olgusu da bu birimler sayesinde Türkiye'deki yerini almaya
bafllam›flt›r.
2495 say›l› Kanun ile düzenlenen özel güvenlik teflkilatlar› her fleyden önce kurumlar›n
kendi bünyelerinde oluflturulur (2495 say›l› Kanun, md: 3, md: 8) ve sorumluluk alanlar›
yaln›zca o kurumun faaliyet alan› ile s›n›rl›d›r (2495 say›l› Kanun, md: 11). Kanunda say›lan
söz konusu yerlerde11 hangi tür güvenlik önleminin al›naca¤›, bir güvenlik teflkilat› kurulmas›n›n gerekli olup olmad›¤› (2495 say›l› Kanun, md: 3) ya da kurulmufl olan teflkilat›n
belli bir süre sonra ihtiyac›n ortadan kalkmas› halinde, usullere göre varl›¤›na son verilmesi (2495 say›l› Kanun, md: 6) konular›nda karar verici merci olarak Bakanlar Kurulu'nun
yetkili k›l›nmas›, Kurulun karar› d›fl›nda bu birimlerin oluflturulamayaca¤›n›n kan›t›d›r. Di¤er
taraftan Kanun'da özel güvenlik teflkilat›nda görevli olanlar›n Türk Ceza Kanunu'nun
uygulan¬mas›nda memur say›lmalar› ve bunlara karfl› görevleri s›ras›nda veya görevlerine ba¤l› olarak suç iflleyenlerin devlet memurlar› aleyhine suç ifllemifl gibi
cezaland›r›lmalar› (2495 say›l› Kanun, md: 13) hükmü yer al›r. Tüm bu maddeler birlikte
de¤erlendirildi¤inde, 2495 say›l› Kanun'un kurulmalar›n› düzenledi¤i özel güvenlik teflkilatlar›, devletin iç güvenli¤i sa¤lama ayg›t› olan Emniyet'e rakip bir oluflum olmad›¤› gibi,
oluflturulmalar›n›n ve kald›r›lmalar›n›n Bakanlar Kurulu karar›na ba¤l› olmas› nedeniyle
kamu iradesinin bir karar› ile her an kald›r›labilme özelli¤i sergilemektedir. Bu anlamda söz
konusu kanun ile iç güvenli¤in genel ve aslî görevleri ile ikincil nitelikte görülebilecek
görevlerinin Emniyet ve oluflturulacak özel güvenlik teflkilatlar› aras›nda taksim edildi¤ini
söylemek yanl›fl olmayacakt›r. Dolay›s›yla bu bölüflüm çerçevesinde Emniyet iç güvenli¤in genel ve aslî yönlerindeki sorumlulu¤unu sürdürürken; fabrika, banka, çarfl›, tarihi ve
turistik alan gibi özel alanlar›n güvenli¤i anlam›ndaki ikincil güvenlik görevleri özel güvenlik teflkilatlar›nca görülecektir.
Özel Güvenlik Teflkilatlar›ndan Özel Güvenlik fiirketlerine: 5188 Say›l› Kanun
2495 say›l› Kanun'da, ba¤l› oldu¤u kuruluflu bu Kanun hükümleri dairesinde korumak ve
güvenli¤ini sa¤lamakla görevli ve yetkileri bu Kanunla s›n›rl› özel bir kolluk kuvveti (2495
say›l› Kanun, md: 8) olarak tan›mlanan özel güvenlik teflkilatlar›, kanunda say›lan güvenli¤i korunacak yerlere ba¤l› olarak oluflturulup, o kuruluflun güvenli¤ini sa¤lamakla
yükümlü iken; bu kanunu yürürlükten kald›ran 5188 say›l› Kanun ile temelde kuruma ba¤l›
güvenlik teflkilatlar› d›fl›nda görev yapan özel güvenlik flirketlerinin kuruluflu düzenlenmektedir. 5188 say›l› Özel Güvenlik Hizmetlerine Dair Kanun 10.06.2004 tarihinde kabul
edilip 26.06.2004 tarihli ve 25504 say›l› Resmi Gazete'de yay›nlanarak yürürlü¤e girmifltir ve
21.04.2005 tarihinde kabul edilen ve 27.04.2005 tarihli ve 25798 say›l› Resmi Gazete'de
yay›nlanan Baz› Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde De¤ifliklik Yap›lmas›na Dair
Kanun ile baz› maddelerinde de¤iflikli¤e gidilmifltir.
68
Kamu güvenli¤ini tamamlay›c› nitelikteki özel güvenlik hizmetlerinin yerine getirilmesine
iliflkin esas ve usulleri belirlemek (5188 say›l› Kanun, m: 1) amac›n› tafl›yan kanun; özel
güvenlik izninin verilmesine, bu hizmeti yerine getirecek kifli ve kurulufllar›n
ruhsatland›r›lmas›na ve denetlenmesine iliflkin hususlar› kapsar (5188 say›l› Kanun, md: 2).
5188 say›l› Kanun'a göre; kifli ve kurulufllar›n talebi üzerine, koruma ve güvenlik ihtiyac›
Makale
dikkate al›narak, güvenlik hizmetinin istihdam edilecek personel eliyle sa¤lanmas›, kurum
ve kurulufllar bünyesinde özel güvenlik birimi kurulmas› ya da bu hizmetin güvenlik flirketlerine gördürülmesi, özel güvenlik komisyonunun karar› üzerine valilik iznine ba¤l›d›r (5188
say›l› Kanun, md: 3). Bu haller d›fl›nda toplant›, konser, sahne gösterileri ve benzeri etkinliklerde; para veya de¤erli eflya nakli gibi geçici veya acil hallerde, komisyon karar› aranmaks›z›n, vali taraf›ndan özel güvenlik izni verilebilir (5188 say›l› Kanun, md: 3). Böylece
2495 say›l› Kanun'da Bakanlar Kurulu Karar› ile bir kurum bünyesinde özel güvenlik
teflkilat›n›n kurulmas› izni verilirken, 5188 say›l› Kanun ile kurum bünyesinde güvenli¤i
sa¤lamak için kurum içinde güvenlik birimi kurulmas›na ya da güvenli¤in kurum d›fl›nda
yap›lanan özel güvenlik flirketlerine gördürülmesine, özel güvenlik komisyonunun karar›
üzerine valilik izin verir hale gelmifltir.
2495 say›l› Kanun'da, kanunun il çevresinde uygulanmas›n› izlemek, il düzeyinde koordinas¬yonu sa¤lamak, mahallin ve kuruluflun özelliklerine göre al›nmas›na gerek duyulan
önlemleri tespit ederek yetkili mercilere önermek üzere, her ilde valinin veya görevlendirece¤i vali muavininin baflkanl›¤›nda il garnizon komutanl›¤› temsilcisi, il savc›s›, il jandarma alay komutan›, il emniyet müdürü ve gerekti¤inde valilikçe belirlenecek di¤er kurulufl temsilcilerinin kat›lmas›yla "Özel Güvenlik Teflkilât› ‹l Koordinasyon Kurulu" oluflturulur. ‹l
Koordinasyon Kuruluna lüzum görüldü¤ü takdirde ve kendi güvenli¤i ile ilgili konularda
alakal› kuruluflun yetkili temsilcisi geçici üye olarak valinin daveti üzerine kat›labilir.
Kurulca al›nan kararlar ‹çiflleri Bakanl›¤›na bildirilir (2495 say›l› Kanun, md: 7) hükmü yer
al›rken, 5188 say›l› Kanun ile oluflturulan Özel Güvenlik Komisyonu, bu kanunda belirtilen
özel güvenlikle ilgili kararlar› almak üzere valinin görevlendirece¤i bir vali yard›mc›s›n›n
baflkanl›¤›nda, il emniyet müdürlü¤ü, il jandarma komutanl›¤›, ticaret odas› baflkanl›¤›,
sanayi odas› baflkanl›¤› temsilcisinden oluflur. Sanayi odas›n›n bulunmad›¤› illerde komisyona ticaret ve sanayi odas› baflkanl›¤›n›n temsilcisi kat›l›r. Özel güvenlik izni verilmesi ya
da bu uygulaman›n kald›r›lmas› için baflvuran kifli ya da kurulufl temsilcisi ilgili komisyon
toplant›s›na üye olarak kat›l›r. Komisyon, kararlar›n› oy çoklu¤u ile al›r; oylar›n eflitli¤i
halinde baflkan›n bulundu¤u taraf ço¤unluk say›l›r; çekimser oy kullan›lamaz (5188 say›l›
Kanun, md: 4). 2595 say›l› Kanun'da kanunun uygulamas›n› gözetme ile devlet yetkilileri
görevlendirilmiflken, 5188 say›l› Kanun ile kanunda belirtilen özel güvenlikle ilgili kararlar›
almada devlet yetkililerinin yan›nda özel sektör temsilcileri ile bizzat özel güvenlik izni verilmesini ya da verilmifl olan özel güvenlik izninin kald›r›lmas›n› talep eden kuruluflun temsilcisine de yer verilmifltir. Bu durum son derece tehlikelidir. Çünkü 5188 say›l› Kanun'a göre,
izin talep eden ayn› zamanda izni verenlerden birisi konumundad›r.
Özel güvenlik alan›na özel güvenlik flirketlerini dahil eden 5188 say›l› Kanun'a göre flirketlerin özel güvenlik alan›nda faaliyette bulunmas› ‹çiflleri Bakanl›¤›'n›n iznine tâbidir.
Faaliyet izni verilebilmesi için flirket hisselerinin nama yaz›l› olmas› ve faaliyet alan›n›n münhas›ran koruma ve güvenlik hizmeti olmas› zorunludur. Özel güvenlik flirketleri, flubelerini
bir ay içinde Bakanl›¤a ve ilgili valili¤e yaz›l› olarak; hisse devirlerini bir ay içinde Bakanl›¤a
bildirirler. Yabanc› kiflilerin özel güvenlik flirketi kurabilmesi ve yabanc› flirketlerin Türkiye'de
özel güvenlik hizmeti verebilmesi mütekabiliyet esas›na tâbidir (5188 say›l› Kanun, md: 5).
Böylece bu madde ile yabanc› özel güvenlik flirketlerinin ülkemizde görev yapmalar›n›n
yolu da aç›lm›flt›r.
Uygulamada Özel Güvenlik: Özel Güvenlik Kurslar› ve Özel Güvenlik fiirketleri
69
Makale
Yukar›da genel özellikleri ile de¤erlendirilmeye çal›fl›lan 2495 ve 5188 say›l› Kanunlar ile
biçimlendirilen özel güvenlik alan›, bugün Türkiye'de büyük oranda özel güvenlik kurslar›
ve özel güvenlik flirketleri arac›l›¤›yla yürütülmektedir. Bu nedenle afla¤›da her iki oluflum
da hem mevcut durumlar› hem de neden olduklar› sorunlar ba¤lam›nda incelenecektir.
Özel Güvenlik Kurslar› ve Özel Güvenlik E¤itiminin Niteli¤i
1980 sonras›nda giderek artan iflsizlik gerek yönetimler gerekse halk aç›s›ndan önemli bir
sorun olarak belirmifltir. ‹flsizli¤i bir sorun haline getiren nedenleri ise genel olarak üç
bafll›kta toplamak olanakl›d›r. Öncelikli neden devletin bir iflveren ve üretici olarak
piyasadan çekilmesidir. Özellefltirmeler sonras›nda “eski” kamu kurumlar›n› sat›n alanlar
kâr art›fl› sa¤lamak için ilk olarak çal›flanlar›n önemli bir k›sm›n› iflten ç›karma yoluna gitmektedir ve gitmifltir de. ‹kinci neden yine kâr güdüsü ile daha çok ifli daha az çal›flana
gördürerek rakiplerinin önüne geçmek arzusudur. Üçüncü ve son neden ise sermaye
sahiplerinin küreselleflmenin sundu¤u nimetlerden faydalanarak üretim yerine faiz ve rant
arac›l›¤› ile kazanç elde etmeye yönelmeleridir. ‹flte bu üç neden sonucunda iflsizlik her
ülkede “bir türlü afl›lamayan” birincil sorun haline gelmifltir. Bu ortamda hayatlar›n› idame
ettirme u¤rafl›s› veren insanlar küreselleflme ile birlikte beliren yeni ifl kollar›nda flanslar›n›
denemeye bafllam›fllard›r. ‹flte özel güvenlik alan› günümüzün en h›zl› geliflen bu yeni ifl
kollar›ndan birisidir.
Türkiye, önemli genç nüfusu ve artan iflsizlik oranlar› ile bu sektörün geliflmesi için önemli
bir alan teflkil etmektedir. Genç nüfus ifl bulmak için h›zla özel güvenlik alan›na yönelmektedir. Bu süreçte ç›kar›lan 5188 say›l› Kanun özel güvenlik elemanlar›n›n kursa gidip sertifika almas›n› bir zorunluluk olarak hükme ba¤lam›flt›r. Söz konusu bu hüküm gere¤i özel
güvenlik kurslar›n›n say›s› h›zla art›fl göstermifltir ve bu h›zl› art›fl da sorunlar› beraberinde
getirmekte gecikmemifltir. fiimdilik yaklafl›k 1.5 milyar dolarl›k (Mutlu, 2005) bir rant alan›
oluflturan sektör, 5188 say›l› Kanun'un ç›kar›lmas› sonras›nda kurulan özel güvenlik okullar›
ve kurslar›na her geçen gün yenilerinin eklenmesi ile “denetlenememe” sorunlar› ile
karfl›laflmaktad›r. "Gelece¤in mesle¤i sizi bekliyor", "Kazanc› iyi, ifl garantili ve iflsizlik tehlikesi olmayan sektöre kat›l›n", 'Kursumuza yaz›l›n, s›navda baflar›l› olursan›z ifliniz haz›r' (fiafak,
2005) vaadiyle kursiyer toplayan kurslar bir taraftan geniflleyen ifl kapasiteleri nedeniyle
daha büyük binalara ya da ofislere tafl›n›rken bir taraftan da her geçen gün bu kurslar›n
say›lar›na yenileri eklenmektedir.
Ülke genelinde say›lar› halihaz›rda 350'ye12 (Ayd›n, 2006; fi‹MfiEK, 2006) yaklaflan bu
kurslar› ve okullar› denetlemek ‹çiflleri Bakanl›¤›'n›n ve valiliklerin yetkisi dahilinde olmakla
birlikte, uzun süredir bu alanda çal›flanlar›n aç›klamalar› sorunun kayna¤›n› gösterir niteliktedir. Sektör çal›flanlar›ndan Temag Güvenlik'in Yönetim Kurulu Üyesi Erdo¤an Alacal›
durumu “Sokaktaki iflportac› bile denetleniyor, büyük bir sorumluluk tafl›yan özel güvenlik okullar› denetlenmiyor” (Çak›r, 2005) sözleri ile ifade etmekte ve baz› firmalar›n kursu
tamamlayanlara ifl verse bile teminat ad› alt›nda bofl senet imzalatt›¤›n›, ifl s›ras›nda
giyece¤i k›yafeti bile parayla satt›¤›n› aktarmaktad›r. Di¤er taraftan sektörün büyümesine ba¤l› olarak pastadan pay almak isteyenlerin h›zla bu alana yönelmesi de sorunun
daha da büyümesine yol açmaktad›r.
70
E¤itim kurslar›nda yukar›da say›lan sorunlar müfredat alan›nda da devam etmektedir.
120 saatlik e¤itimin 90 saati teorik e¤itime ve 30 saati de uygulamaya ayr›lm›fl durumdad›r. Kursiyerlere verilen 90 saatlik teorik e¤itimde patlay›c›lar ve olay yeri inceleme gibi
Makale
dersler de yer almaktad›r. Ve ola¤an koflullarda bu bilgilere normal polis memurlar›n›n
dahi sahip olmad›¤› göz önüne al›n›rsa, müfredat›n ne denli abart›l› ve gerçeklerden
uzak oldu¤u ortaya ç›kacakt›r. Ayr›ca özel güvenlik görevlisi olacaklarla güvenlik yöneticilerinin ayn› e¤itim program›na tabi tutulmas› gibi bir baflka sorun da söz konusu e¤itim
sürecinin bir baflka bileflenini oluflturmaktad›r.
K›sacas› gerek e¤itim müfredat›ndaki sorunlar gerekse bu kurslarda verilen e¤itimin
kalitesinin denetlenmemesi nedeniyle “özel güvenlik görevlisi” olarak sertifika alan ve
günlük hayat›nda herkesin girip ç›kt›¤› al›flverifl ve ifl merkezleri, fabrikalar, flirket binalar›,
özel ve kamu e¤itim kurumlar›, oteller, sanayi bölgeleri, özel ve kamu hastaneleri, otobüs
terminalleri, kuyumcular, döviz büfeleri, hali vakti yerinde olanlar›n oturduklar› yüksek
duvarlarla çevrili siteler gibi her yerde karfl›laflt›¤› bu “görevliler” sahip olduklar› üst arama,
yakalama, kimlik sorma, gözalt›na alma, hatta silah kullanma yetkileri ile ciddi bir sorun
oluflturmaktad›rlar. Bunun sonucunda bir banka flubesini soymaya kalkan silahs›z bir kifli
aya¤›ndan vurulmak yerine kalbinden vurularak öldürülebildi¤i gibi, yafll› annesi ile hastaneye tedavi için gelen engelli gencin annesinin içeri girmesine “hastane güvenli¤ini”
sa¤layan kiflilerce engel olunmakta ve bu duruma anne itiraz edince keyfi uygulamas›n›
sürdüren bu “görevliler” genci ac›mas›zca dövebilmektedir. Ayn› olaya flahit olan di¤er
hasta yak›nlar›n›n olaya dahil olmas› ve engelli genç ile yafll› annesinden yana tav›r
sergilemesi üzerine karakola tafl›nan olayda sald›r›y› gerçeklefltiren “güvenlik
görevlileri”nden birisinin gencin annesine yönelik olarak sarf etti¤i “bofluna u¤raflma
teyze, bize bir fley olmaz, bu flirket bu gibi durumlarda bizi kurtar›r bizim bafl›m›zdakiler
emekli emniyetçi, bu ifli yapman›n raconu bu, yoksa bize ifl yapt›ramazlar, u¤raflt›¤›nla
kal›rs›n” (http://www.hukuki.net/topic.asp?TOPIC_ID=200) sözleri “özel güvenlik flirketleri”nin de özel güvenlik kurslar›na ek olarak nas›l bir sorun oldu¤unu bir boyutu ile ortaya
koymaktad›r. Üstelik 5188 Say›l› Kanun'un 23.maddesi de bu türden uygulamalar›n yolunu
açmaktad›r. Maddeye göre, özel güvenlik görevlileri Türk Ceza Kanunu'nun uygulanmas›nda memur say›l›r. Bunlara karfl› görevleri sebebiyle suç iflleyenler Devlet memurlar›
aleyhine suç ifllemifl gibi cezaland›r›l›r (md: 23). Yani özel bir flirkette çal›flan görevliyi Ceza
Hukuku alan›nda devlet memuru statüsünde de¤erlendirmek hem o görevlilere devlet
eliyle kamuya karfl› bir koruma kalkan› oluflturmakta, hem bir devlet memurunun sorumlulu¤una sahip olmayan, bu sorumlulu¤u tafl›mayan kimselere yukar›da say›lan türden
davran›fllar› sergilemeleri için uygun ortam yarat›lmaktad›r.
Özel Güvenlik fiirketleri
Türkiye'de daha çok emekli asker ve polislerce kurulan özel güvenlik flirketlerinin say›s›,
5188 say›l› Kanun'un ç›kar›lmas›n›n ard›ndan 500'ü13 geçmifltir (Ayd›n, 2006; fiimflek, 2006).
Halihaz›rda 2.5 milyar dolarl›k bir ifl hacmine ve 200.00014 civar›nda (Ayd›n, 2006; fiimflek,
2006) personele sahip olan özel güvenlik flirketlerinin, yaflanan güvenlik ve denetimsizlik
sorunlar›na ba¤l› olarak k›sa sürede say›lar›n› ve personellerini art›rarak emniyet teflkilat›n›
ikiye katlayaca¤›n› söylemek yanl›fl olmayacakt›r. Söz konusu art›fl yaflanmadan bile
200.000'e yaklaflan personel say›s› ile 180.000 (fiafak, 2005) kiflilik emniyet teflkilat›ndan
daha büyük bir “özel güvenlik ordusu” bugün için mevcuttur. Art›flla birlikte emniyet
teflkilat›n› ikiye katlayacak bir sektör ve “özel bir emniyet teflkilat›” oluflacakt›r. Sahip
olduklar› para gücü ve eleman say›s›, ayr›ca kanun ile kendilerine tan›nan pek çok
polisiye yetki sayesinde büyük bir “güvenlik gücünü” idare eden bu flirketler arac›l›¤› ile,
gerçekte kapitalist devletin temel görevlerinden olan “güvenlik” de özellefltirilmifl olmak-
71
Makale
tad›r. Böylece devletin küçültülmesi ve sözde asli görevlerine dönmesi için yürütülen
kampanya ile, devlet “sosyal” yönleri olan e¤itim ve sa¤l›¤› özellefltirdikten sonra flimdi de
“asli görevi” olan güvenli¤i özel güvenlik flirketlerini yasal güvenceye kavuflturarak ve
yetkilerini geniflleterek özellefltirme yoluna girmifltir. Buna emniyet teflkilat›n›n y›llard›r suçu
önleme konusunda içinde bulundu¤u zaaf, bekçilik kurumunun fiilen ortadan
kald›r›lmas›, artan iflsizli¤e ba¤l› olarak h›zlanan suç iflleme oran›, bu suçlara karfl› korunmak amac›yla kiflilerin, kurumlar›n hatta mahallelerin özel güvenlik flirketleri ile anlaflmas›
eklendi¤inde ortaya ç›kan manzara son derece ürkütücüdür. Çünkü art›k devletin temel
görevi olan vatandafl›n›n can ve mal güvenli¤ini koruma sorumlulu¤undan uzaklaflmas›
ile ortaya ç›kan özel güvenlik olgusu gazeteci Umur Talu'nun ifade etti¤i gibi “toplumdaki varl›kl› ve güçlülerin, sadece suçlulara karfl› de¤il, s›radan insanlara karfl› da silahl›
üstünlük sa¤lamas›”n›n yolunu açm›flt›r (Talu, 2005). Ço¤u net 350 YTL maafl ile çal›flt›r›lan
(Demir, 2005), grev hakk› olmayan ve silah tafl›mak da dahil pek çok yetki ile donat›lan
bu özel güvenlik ordusu eliyle küçük zengin bir az›nl›k genifl yoksul bir ço¤unlu¤a karfl›
korunmaktad›r. Bunun sonucunda ise devletin kanunu ile yarat›lan “az›nl›¤›n özel ordusu”
sayesinde, az›nl›k ço¤unlu¤a karfl› daha da güçlü k›l›nmaktad›r.
90'l› y›llardan itibaren kurulmaya bafllanan özel güvenlik flirketleri öncelikle banka, büyük
firmalar ve ifl yerlerinde koruma görevini üstlenirken, bugün art›k söz konusu koruma
görevinin son derece yayg›nlaflt›¤› görülmektedir. Örne¤in, Denizli Belediyesi güvenlik
hizmetlerini “daha ucuz ve daha etkin” hale getirmek amac›yla bir özel güvenlik flirketine
devrederken (http://www.denizli-bld.gov.tr/baskan/proje. asp?ID=72#P), Turizm
Bakanl›¤› müzeler için özel güvenlik sat›n alma yoluna gidebilmektedir. 1.3 trilyon TL ( 1.3
milyon YTL) tutar›nda kaynak karfl›l›¤›nda Turizm Bakanl›¤› Ayasofya, ‹stanbul Arkeoloji
Müzesi, Türk ‹slam Eserleri Müzesi, Hisarlar ve Y›ld›z Saray›'na güvenlik sistemleri kurdururken, Kariye Müzesi, Fethiye Müzesi, Mozaik Müzesi, ‹mrahor An›t› ve Aya ‹rini Müzesi'nin
de
toplam
195
özel
personelle
korunmalar›
sa¤lanmaktad›r
(http://haberseli.com/haber_ detay.aspx?hID=8698).
Devletin güvenlik alan›nda tek yetkili kurum oldu¤u dönemlerde gece bekçileri
taraf›ndan güvenlikleri sa¤lanan mahalleler de art›k yaflanmakta olan yo¤un h›zs›zl›k
vakalar› karfl›s›nda güvenliklerini özel güvenlik elemanlar› arac›l›¤›yla sa¤lama yolunu
seçmifllerdir. Örne¤in ‹stanbul'da Cihangir Coflkun Sokak sakinlerinden 16 apartman
yöneticisi bir araya gelerek soka¤›n güvenli¤ini sa¤lamas› amac›yla iki özel güvenlik
görevlisi tutmufltur (http://www.tempodergisi.com.tr/toplum_politika/04743/). Gece
bekçilerinin art›k karakollarda çal›flt›r›lmalar› ve yeni memur al›mlar›n›n durdurulmas› ile
bundan sonra bu tür uygulamalar›n daha da yayg›nlaflaca¤› ortadad›r.
72
‹fl yerlerinin, mahallelerin, belediyelerin ve tarihi mekânlar›n özel güvenlik flirketlerince
korunmas›n›n ard›ndan günümüzde ilginç bir geliflmenin daha yafland›¤› görülmektedir.
Türk Polis Teflkilat›'n›n 158. kurulufl y›ldönümü nedeniyle Abdi ‹pekçi Spor Salonu'nda
düzenlenen gecede güvenli¤i özel güvenlik flirketleri sa¤lam›flt›r. Emniyet mensuplar›,
aileleri ve polis okulu ö¤rencilerinin kat›ld›¤› bu gecede Güvenlik Sistemleri ve Gözetim
Organizasyon Derne¤i (GÜSOD) üyesi 13 özel güvenlik flirketinin 165 personeli, girifl ve
ç›k›fllar› kontrol alt›na al›p tribünlerde bekleyerek, polislerin huzurlu bir gece geçirmesi için
çal›flm›flt›r (Ezber, 2005). Söz konusu gece ba¤lam›nda düflünüldü¤ünde, art›k polisin bile
özel güvenlik flirketleri ve görevlilerince korundu¤u yeni bir “güvenlik aflamas›”na gelin-
Makale
di¤ini söylemek yanl›fl olmayacakt›r.
Yukar›da örnekleri verilen uygulamalar ba¤lam›nda Türkiye'de özel güvenlik hizmetlerinin
ülke içinde koruma ve güvenlik ifllerini üstlendi¤i ve bu konularda uzmanlaflt›¤› görülmektedir. Ancak Irak iflgalinin ard›ndan pek çok yabanc› flirketin yan› s›ra Türk özel güvenlik
flirketleri de Irak'ta ifl almaya çal›flm›flt›r. Ancak ‹ngiliz, Amerikan, Hintli vs. gibi firmalar
Irak'ta ifl al›rken, Türk firmalar bu süreçte istediklerini elde edememifltir. Böyle olmakla birlikte bugün 25 personelini “asker” olarak Irak'a gönderen bir Türk özel güvenlik flirketi
mevcuttur (Apaçe, 2004). DAK Güvenlik Hizmetleri firmas›n›n bu giriflimi, özel güvenlik
flirketlerinin özel askeri flirketlere do¤ru evrilme süreçlerinin bir benzerini oluflturmaktad›r.
Bu çerçevede yak›n çevresi çat›flma alanlar› ile dolu olan Türkiye'nin söz konusu durumundan faydalanmak isteyen Türk özel güvenlik flirketlerinin, k›sa süre içinde birer özel
askeri flirkete dönüflmesi olas›l›¤› bulunmaktad›r. Ancak Türkiye'nin ulusal ordusunun
büyüklü¤ü ve devlet içerisindeki önemli konumu düflünüldü¤ünde, oluflacak bu tür flirketlerin daha çok yabanc› ülkelerden ya da özel firmalardan ifl alacaklar›n› tahmin etmek
yanl›fl olmayacakt›r.
De¤erlendirme ve Sonuç
20. yy'›n son 20-25 y›l› gerek tek tek ülkelerde gerekse dünya sisteminde önemli
de¤iflimlerine sahne oldu. Bu de¤iflimler devletlerin “sosyal” yönlerinden vazgeçmeleri ile
bafllad› ve kapitalizmin “küreselleflmesi” ile devam etti. Teknolojideki h›zl› geliflmelere
ba¤l› olarak özellikle bankac›l›k ve finans alan›nda bafllayan ve di¤er alanlarda devam
eden küreselleflme, k›sa sürede dünyan›n her yerinde faaliyetlerini yürüten çokuluslu
flirketlerin (ÇUfi) say›s›n› art›rd›. Söz konusu art›fl ise her geçen gün sermayenin kârl›l›¤›n›
sa¤layan yeni ifl alanlar›n›n devreye girmesinde etkili oldu. Yeni ifl alanlar›n›n devreye
girmesi, sermayenin kârl›l›¤›n›n sürekli art›fl› için devletin tekelindeki tüm alanlar›n özel
giriflime aç›lmas› anlam›na gelmekteydi. Böylece “güvenlik” de özelleflmeye bafllad› ve
de büyük bir pazar oluflturdu.
Güvenlik alan›n›n özelleflmesinin arka plan›nda yatan üç neden vard›. ‹lk neden So¤uk
Savafl'›n ABD'nin zaferi ile sonuçlanmas›d›r. So¤uk Savafl'›n sona ermesine ve ABD'nin
görünürde bir rakibinin kalmamas›na ba¤l› olarak savafl›n yap›s› da de¤iflti. Art›k her an
için ç›kmas› beklenen bir topyekun savafl olas›l›¤› kalmam›flt›. Bu türden bir savafl olas›l›¤›
art›k yerini “dünya bar›fl› ve güvenli¤i” için “terörle mücadele”ye b›rakm›flt› ve bu
mücadeleyi yürütecek olan da, SSCB'nin da¤›lmas› ile dünyan›n tek hegemon gücü
haline gelen ABD idi. Topyekûn savafl koflullar›ndan tekil terörist örgütlerle mücadele
boyutuna kayan askeri yap›lanma, do¤al olarak güvenlik alan›nda da önemli de¤iflimleri
beraberinde getirdi. Her fleyden önce ABD kay›t alt›ndaki sürekli asker say›s›n› neredeyse
yar›ya indirdi. Bu askerlere, da¤›lan Do¤u Blo¤u ülkelerinin ordular›ndan ayr›lan askerler
ve So¤uk Savafl süresince farkl› ülkelerde istihdam edilen gizli servis elemanlar› da eklendi. Savafl›n yap›s›ndaki de¤iflime ba¤l› olarak bir anda iflsiz kalan ve say›lar› milyonlar›
bulan askeri personel, özellikle 1990'lardan itibaren yeni savafl konseptinin de etkisi ile
yeniden bu alanda ifl bulmaya bafllad›lar. Ancak bu sefer konumlar›nda çok önemli
de¤iflimler gerçekleflti. Her fleyden önce art›k bir ulusal devletin ulusal ordusunun ya da
istihbarat örgütünün personeli de¤il, “kâr amac›” ile kurulmufl ve “özel güvenlik” hizmeti
veren bir özel flirketin paral› elemanlar› haline gelmifllerdi. Dolay›s›yla ne üzerlerinde bir
devlet personelinin sahip oldu¤u hukuki koruma ve ne de yine bu hukukun koydu¤u
73
Makale
s›n›rlar vard›. Böylece birer paral› askere dönüflen bu kifliler özel güvenlik flirketlerinin kurucular› ya da çal›flanlar› olarak çeflitli ülkelerde güvenlik hizmeti sunmaya bafllad›klar› gibi,
yine özel askeri flirketlerde de çeflitli çat›flma alanlar›nda çal›flt›r›lmaya bafllam›fllard›r.
Savafl›n de¤iflen yap›s› ile birlikte iflsiz kalan ve say›lar› milyonlar› bulan askerlerin yeni bir ifl
sahas›na kayd›r›labilmesi ancak devletlerin güvenlik alan›ndan ya k›smen ya da tamamen çekilmeleri ile mümkün olabilirdi. Ki bu durum, devletin sosyal vasf›n› terk etmesi
olarak nitelenebilecek olan gerçe¤in yarat›c›s› ve güvenli¤in özelleflmesinin ikinci
nedenidir. 80'lerden itibaren art›k hakim bir konuma gelen yeni sa¤ ideoloji ve bu
ba¤lamda uygulamaya konulan “yeniden uyarlama-yap›land›rma” politikalar› ile
devlet, minimal devlet ya da sosyal yönlerinden ar›nan ve “sermaye için düzenlemeler”
yapan bir yap›ya kavuflturulmufltur. Böylece yo¤un özellefltirmeler ile e¤itim ve sa¤l›k gibi
alanlar›n ard›ndan güvenlik de belli oranda özel ellerce yürütülen bir ifl alan› haline
gelmifltir. Bu anlamda devletin özellefltirmeler ile sosyal yönlerinden ar›nmas›yla birlikte
yaflan›lan iflsizlik sorununun çözümü olarak beliren yeni ifl alanlar›ndan birisini de özel
güvenlik alan› oluflturmufltur.
Güvenli¤in özelleflmesinin üçüncü ve son nedeni ise Türkiye dahil tüm dünyada son
zamanlarda yo¤un olarak hissedilen “güvenlik bunal›m›”d›r. Devletlerin sosyal ifllevlerini
terk etmesine ba¤l› olarak, gerek ülkeler aras›ndaki gerekse tek tek her ülkenin kendi
toplumunu oluflturan farkl› sosyal kesimler ars›ndaki mevcut uçurumlar daha da derinleflmifltir. Ekonomik eflitsizli¤in katlanarak art›fl›na ba¤l› olarak da her toplumda ikili bir yap›
oluflmufltur ve bu yap› giderek kat›laflmaktad›r. Bir tarafta ulusal gelirin % 60-70'ine el
koyan ve özel sitelerinde, özel mahallelerinde “özel güvenlik flirketleri”nce korunan bir
az›nl›k, di¤er tarafta ise devletin küçülmesine ba¤l› olarak iflsiz kalan, gelir seviyesi düflen,
e¤itim ve sa¤l›k gibi temel hizmetlere eriflemez hâle gelen ve ulusal gelirin % 30-40'lar›n›
alan ve devletin emniyet hizmetlerinden de art›k yeterince yararlanamayan bir büyük
ço¤unluk. Bu denli keskinleflen söz konusu ikili toplum yap›lar› güvensizli¤in as›l nedenidir.
Giderek zenginleflen, zenginlefltikçe yüksek duvarl› özel korumal› sitelere kapanan az›nl›k,
yoksullaflt›r›ld›kça suça yönelen ço¤unluk karfl›s›nda kendini güvende hissetmek için
devletin sa¤lad›¤› emniyet hizmetleri ile yetinemez hâle gelmifltir. Bu ise güvenli¤i art›k
paras› olan›n sat›n alabildi¤i bir hizmete dönüfltürmüfltür.
74
Güvenli¤in özelleflmesinin yukar›da say›lan nedenlerinin ortaya koydu¤u bir sonuç vard›r
ki konunun can al›c› noktas› da budur. Devletin bask› ayg›t›n›n hem iç hem de d›fl güvenlik anlam›nda sa¤lad›¤› güvenlik, art›k özel flirketlerce, dolay›s›yla özel ellerce sa¤lanan
bir hizmete dönüflmeye bafllam›flt›r. Bu anlamda özel güvenlik flirketlerinin ve özel askeri
flirketlerin say›s›n›n art›fl›na ba¤l› olarak “zor”un giderek sivil toplum alan›na kaymakta
oldu¤unu söylemek yanl›fl olmayacakt›r. Gramsci'nin belirtti¤i biçimde “zor”un devlet
alan›n›, “ikna”n›n ise sivil toplum alan›n› oluflturmas› gerçe¤i bugün özelleflen güvenlik ile
afl›lmaya bafllam›flt›r. Gramsci'ye göre devletin bask› ayg›t› zor ile ifllerken, sivil toplum
hegemonyan›n oluflumunda r›zay› öne ç›karmaktayd›. Ancak böyle olmakla birlikte her
iki alan da ne sürekli zora ne de sürekli iknaya dayal› bir flekilde varl›¤›n› sürdürür. Devletin
bask› ayg›t› varl›¤›n› korumak için “ordu-polis-mahkemeler”den oluflan zor gücünün yan›
s›ra r›zay› da kullan›rken, sivil toplum da her zaman yaln›z r›zay› kullanmaz. Ancak
Gramsci'nin 20. yy'›n Bat›l› ulus devletleri için yapt›¤› bu saptaman›n, bugün yaflanmakta
olan süreç ba¤lam›nda de¤iflti¤ini söylemek yerinde olacakt›r. Çünkü zorun alan› olan
devlet, de¤iflen yap›s›na ba¤l› olarak fliddet tekeli olma özelli¤inden feragat etmekte ve
Makale
özelleflen güvenlikle birlikte zor art›k sivil toplum alan›na kaymaktad›r. Bu ba¤lamda mevcut özel güvenlik flirketlerine ve özel askeri flirketlere her geçen gün yenilerinin eklenmesi
ile birlikte, zorun giderek a¤›rl›kl› bir flekilde sivil toplum alan›nda gerçekleflecek olmas›
devleti tam anlam›yla sadece “sermaye için düzenlemeler yapan bir ayg›t”a
dönüfltürürken, Frans›z Devrimi'nde “bir fley” olmak isteyen sermayenin de art›k “her fley”
olmak istedi¤i ve bunun için çaba sarf etti¤i görülmektedir. Dolay›s›yla e¤itim, sa¤l›k gibi
alanlarda devletin 20. yy'da edindi¤i ifllevlerinden uzaklaflmas› sosyal devlet deneyimi
aç›s›ndan önemli bir sorun olmakla birlikte, “güvenli¤in özelleflmesi” olgusu temelde ulus
devletin varl›k nedenleri ile do¤rudan ba¤lant›l›d›r. Bu do¤rultuda on y›llard›r ulus
devletin de¤iflmekte oldu¤u yönündeki söylemlerin, gerçekte bugün güvenli¤in
özelleflmesi üzerinden dile getirilmesi çok daha do¤ru bir tespit olacakt›r.
75
Makale
D‹PNOTLAR
1 Küreselleflme: Kavram 1980'lere do¤ru Harvard, Stanford, Columbia gibi prestijli Amerikan iflletme
okullar›nda kullan›lmaya bafllanm›fl ve yine bu çevrelerden ç›km›fl baz› iktisatç›lar taraf›ndan popülarize
edilmifltir (T‹MUR, 2000: 8). 80'lerle birlikte önce ekonomi literatüründe kullan›lan kavram k›sa sürede di¤er
alanlarda da kullan›lmaya bafllam›fl, böylece tan›mlar farkl›laflm›flt›r. Süreci farkl› yönlerinden ve de¤iflik
bak›fl aç›lar›ndan de¤erlendirenlerce yap›lm›fl pek çok küreselleflme tan›m› vard›r. Ancak konunun hem
uzunlu¤u hem de makalenin s›n›rlar›n› aflmas› nedeniyle burada bunlara yer verilmeyecektir. Konu ile ilgili
ayr›nt›l› bilgi için bkz. Evren Haspolat (2003), Küreselleflme ve Yerelleflme Dinami¤inde Ulus Devlet, (‹zmir:
Dokuz Eylül Üniversitesi, Yay›nlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi). Bu makale boyunca kullan›lacak küreselleflme
kavram›ndan kastedilen ise; ilk oluflumundan itibaren zaten küresel olan kapitalizmin, son 30 y›ld›r içine
girdi¤i yeni dönemeç ve bu süreçte yaflanan de¤iflimlerdir.
2 Burada sosyal devlet ile kastedilen; Bat›'da “refah devleti” ve Üçüncü Dünya'da “kalk›nmac› devlet”
olarak beliren ve sosyal ifllevler yüklenmifl devlet biçimidir.
3 Liberalizasyon: Serbestlefltirme. Bankac›l›k alan›nda faiz oranlar›n›n serbest b›rak›lmas›, bankac›l›k ve sermaye piyasalar›n› ay›ran s›n›rlar›n gevfletilmesi ve borsalar›n uluslararas› ifllemlere aç›lmas› gibi boyutlar›
içeren bir süreçtir.
4 Deregülasyon: Kurals›zlaflt›rma. D›fl ticaret alan›ndaki s›n›rland›r›c› kurallar›n
spekülatif sermayenin önünün aç›lmas› uygulamas›.
kald›r›lmas› ve özellikle
5 D›fl güvenlik kavram› ile kastedilen, devletlerin ülke s›n›rlar› d›fl›ndan varl›klar›na yöneltilebilecek olan sald›r›
ve tehditlere karfl› güvenliklerinin ulusal ordular taraf›ndan sa¤lanmas› durumudur.
6 ‹ç güvenlik kavram› ile kastedilen, devletlerin ülke s›n›rlar› içinde gerek devlet kurumlar›na gerekse vatandafllara karfl› gerçekleflecek sald›r›lar› kolluk kuvvetleri ile engellemesi ve günlük hayat›n güvenli seyrini
sa¤lamas› durumudur.
7 Özel güvenlik sektörü ya da özel askeri sektör denilebilecek alanda faaliyet yürüten çok say›da grup
bulunmaktad›r. Bu gruplar; paral› askerler, özel ordular, özel güvenlik flirketleri, özel istihbarat flirketleri ve
özel askeri flirketler olarak befl ayr› bafll›kta toplanmaktad›r (Zabc›, 2004). Bu çal›flma özel güvenlik flirketlerini
konu ald›¤› için özel güvenlik sektörüne dahil olan gruplardan yaln›z özel güvenlik flirketlerine ve onlarla
görev alanlar›ndaki benzerlikler ve farkl›l›klar ba¤lam›nda da özel askeri flirketlere yer verilecektir.
8 Özellikle dünyan›n çat›flmal› bölgelerinde görev alan Vinnell, Armor Holdings, Levdan, DynCorpi TSI, MPRI,
Brown and Root, Executive Outcomes gibi güvenlik flirketlerinin verdikleri hizmet karfl›l›¤› gerek ülkelerden
gerekse uluslararas› kurulufllardan ald›klar› ücretler dikkate al›nd›¤›nda söz konusu sektörün ne denli kârl›
bir sektör oldu¤u görülmektedir. Örne¤in; EO'nun 1996'da Sierra Leone'de isyanc› muhaliflerin en büyük
üslerinden birine düzenledi¤i bask›n sonras›nda muhaliflerin devlet yönetimi ile görüflmeyi kabul etmesi
üzerine EO'nun söz konusu hizmetine karfl›l›k olarak 21 ayl›k süre için 35 milyon dolar BM taraf›ndan
karfl›lanm›flt›r. Yine 1975'te Vinnel flirketi, Ulusal Muhaf›zlar› petrol bölgelerini korumak amac›yla e¤itmesi
karfl›l›¤›nda Suudi Arabistan yönetiminden 77 milyon dolar alm›flt›r. Benzer örnekler için bkz: Zabc›, 2004.
9 Cenevre Silahl› Kuvvetlerin Demokratik Denetimi Merkezi: 27 Ekim 2000 tarihinde ‹sviçre D›fliflleri ve Savunma
Bakanl›¤›'n›n giriflimleri ve 26 ülkenin kat›l›m› ile Cenevre'de kurulmufltur. DCAF, Bat› Blo¤una kat›lmaya
haz›rlanan herhangi bir ülkede güvenlik sektörünün devlet içinde devlet gibi davranarak ülke içinde
çat›flma potansiyelini yükseltip, siyasal ve iktisadi nüfuz edinerek ve k›t kaynaklara bask› yaparak ekonomik
ve demokratik geliflmeyi s›k›nt›ya sokmas›n› engellemek amac›ndan yola ç›km›flt›r. Güvenlik sektörünü
bat›da uygulanan standartlara uygun bir biçimde yeniden yap›land›rmak isteyen ülkelere bilgi, uzmanl›k,
altyap›, finans, e¤itim programlar› deste¤i vererek sivil demokratik denetimi güçlendirmek ve sektörde saydaml›¤›
ve
hesap
verilebilirli¤i
yükseltmek
amac›
için
çal›flmaktad›r.
http://www.tesev.org.tr/projeler/guvenlik_Sektoru metin.pdf
10 Bugün için Emniyet Müdürlü¤ü bünyesinde çal›flan 180.000 polis memuruna karfl›l›k eldeki veriler dahilinde
200.000 özel güvenlik eleman›n›n bulundu¤u düflünülmektedir (fiafak, 2005).
76
11 Söz konusu yerler Kanun'un 2. maddesinde say›lmaktad›r. Madde 2: Bu Kanun hükümlerine göre
korunacak ve güvenlikleri sa¤lanacak olan yerler; 1. mad¬dede belirtilen özellikleri tafl›yan ve millî e¤itim
ve ö¤retim ve ekonomi ile Devletin savafl gücüne önemli ölçüde katk›s› bulunan baraj, enerji santralleri,
rafineri, enerji nakil hatlar›, akaryak›t nakil, depolama, yükleme tesisleri ve benzeri yerlerle, sivil trafi¤e aç›k
Devlet eliyle iflletilen hava meydanlar› ve limanlar, tarihi eserler, ören yerleri, sitler, aç›k ve kapal› müzeler,
Makale
sanayî ve ticarî ve turistik tesislerdir. ‹stanbul ve di¤er flehirlerdeki kapal› çarfl› ve buna benzer ticarî, turistik
tesislerde bu Kanun hükümleri çerçevesinde özel güvenlik teflkilât› kurulabilir. Madde 1: Millî ekonomiye
veya Devletin savafl gücüne önemli ölçüde katk›s› bulunan, k›smen veya ta¬mamen y›k›lmalar›, hasara
u¤rat›lmalar› veya geçici bir zaman için dahi olsa çal›flmadan al›ko¬nulmalar›, ülke güvenli¤i, ülke
ekonomisi veya toplum hayat› bak›m›ndan olumsuz neti¬celer yaratacak, kamuya veya özel kiflilere ait
kurum ve kurulufllar›n sabotaj, yang›n, h›rs›zl›k, soy¬gun, ya¤ma, y›kma, burada bulunanlar›n zorla iflten
al›koyma, sa¤l›klar›n› ve vücut bütün¬lükle¬rini tehdit ve tehlikelere karfl› korunmas› ve güvenliklerinin
sa¤lanmas›, yurt d›fl›na girifl ç›k›fl yap›lan yerlerde girifl ve ç›k›fla yarayan belgelerin kontrolü ile girifl ç›k›fl
ifllemlerinin yap›l¬mas›, aranan ve girifl ç›k›fl› yasaklananlar›n resmî güvenlik görevlilerine tesliminin
sa¤¬lanma¬s›d›r. Askerî kurum ve kurulufllarla, Millî ‹stihbarat Teflkilât› Müsteflarl›¤› ve Emniyet Teflkilât›'na ait
kurum ve kurulufllar›n korunmalar› özel mevzuatlar›na tabidir.
12 Özel güvenlik kurslar›n›n say›s› Gülden Ayd›n'›n verilerinde 350 olarak belirtilirken (Ayd›n, 2006), Seda
fiimflek'in verilerinde 324 olarak belirtilmifltir (fiimflek, 2006).
13 Özel güvenlik flirketlerinin say›s› Gülden Ayd›n'›n verilerine göre 600 iken (Ayd›n, 2006), Seda fiimflek'in verilerine göre 514'tür (fiimflek, 2006).
14 Özel güvenlik görevlilerinin say›s› Gülden Ayd›n'›n verilerine göre 192.000 iken (Ayd›n, 2006), Seda fiimflek'in
verilerine göre 222.000'dir (fiimflek, 2006).
77
Makale
KAYNAKÇA
----- A⁄AO⁄ULLARI, Mehmet Ali (2006), Ulus-Devlet ya da Halk›n Egemenli¤i (Ankara: ‹mge, 1. Bask›).
----- APAÇE, Özgül (2004), “Paral› Askerlik ve Türkiye” , http://www.deepnot.com/deepmain.php? pKey=417 ,
eriflim: 13.12.2005
----- AYDIN, Gülden (2006), “Özel güvenlikçi say›s› polisi geçti, askerlik flubelerini bile onlar koruyacak”,
http://www.hurriyet.com.tr/pazar/4444642.asp?gid=69 , eriflim: 21.05.2006
----- BALTA, Evren (2004), “Bildi¤imiz Anlamda Devletin Sonu mu?: ‹mparatorluk ve Özel Ordular”, Birikim Dergisi
(Say›: 178, fiubat 2004), 11-19.
----- BORA, Tan›l (2004), “Özel Güvenlik ve Toplum Polisi”, Birikim Dergisi (Say›: 178, fiubat 2004), 20-23.
----- ÇAKIR, Necip (2005), “Denetlenemeyen Özel Güvenlik Kurslar› ‹fl Vaadiyle Ö¤renci Topluyor”,
http://www.zaman.com.tr/?hn=200635&bl=haberler&trh=20050810&yn=, eriflim: 18.12.2005
----- DEM‹R,
Süleyman
(2005),
“Özel
Güvenlik
S›k›nt›
‹çinde”,
http://www.gusod.com/announce/
showAnnouncement.asp?id=7421 , eriflim: 18.12.2005
----- Denizli Belediyesi, http://www.denizli-bld.gov.tr/baskan/proje. asp?ID=72#P, eriflim: 19.12.2005
----- EZBER,
Elvan
(2005),
“Müzelerin
Güvenli¤ini,
Özel
Güvenlik
fiirketleri
Sa¤layacak”,
http://www.milliyet.com/2003/04/09/yasam/yas04.html , eriflim: 10.03.2006
----- GIDDENS, Anthony (2005), Ulus-Devlet ve fiiddet (‹stanbul, Devin: 1.Bask›) (Çev. Cumhur Atay).
----- Güvenlik
Sektörünün
Parlamenter
Gözetimi:
‹lkeler,
Mekanizmalar
ve
Uygulamalar,
http://www.tesev.org.tr/projeler/guvenlik_Sektoru_metin.pdf, eriflim: 10.04.2006
----- HOBBES, Thomas (2004), Leviathan (‹stanbul: YKY, 4. Bask›) (Çev. Semih Lim).
----- Hukukinet Forum, http://www.hukuki.net/topic.asp?TOPIC_ID=200 , eriflim: 18.12.2005
----- “Irak: Savafl nas›l özellefltirildi?” http://www.bayzan.net/article_view.php?id=598 , eriflim: 13.02.2006
----- KARLIKLI, fiaziye (2005), “Türk Güvenlik fiirketleri Irak'ta ‹fl Alamad›”, http://www.milliyet.com.
tr/2005/01/12/business/axbus02.html , eriflim: 15.12.2005
----- KASIM,
Ali
(2004),
“Irak:
Paral›
Askerlerin
Yeni
Gelir
Kap›s›”
http://www.savaskarsitlari.
org/arsiv.asp?ArsivTipID=1&ArsivAnaID=19632&ArsivSayfaNo=1 , eriflim: 18.12.2005 “Kendi Mahalleni Kendin
Koru”, http://www.tempodergisi.com.tr/toplum_politika/04743/ , eriflim: 27.12.2005
----- KOTTAK, Conrad Phillip (2001), Antropoloji-‹nsan Çeflitlili¤ine Bir Bak›fl- (Ankara: Ütopya, 1. Bask›) (Çev. Sibel
Özbudun vd.)
----- MUTLU, Ali Ça¤r› (2005), “Rant Operasyonu”, http://www.ozgurhayat.org/manset.php?m= mn17.php ,
eriflim: 18.12.2005
----- “Müzelerin
Güvenli¤ini
Özel
Güvenlik
fiirketleri
Sa¤layacak”,
http://haberseli.com/haber_detay.aspx?hID=8698 , eriflim: 13.12.2005
----- PIERSON, Christopher (2000), Modern Devlet (‹stanbul: Çiviyaz›lar›, 1. Bask›) (Çev. Dilek Hattato¤lu).
----- ÖZDEM‹R,
Cüneyt
(2005),“Güvenlik
Görevlilerinin
Silah
Kullanma
S›n›r›
Nereye
Kadard›r”
http://www.deepnot.com/deepmain.php?pKey=234 , eriflim: 15.12.2005
----- SEZEN, ‹sa - U⁄UR, Fatih (2004), “Güvenlik 'özel'e düfltü” http://www.aksiyon.com.tr/detay. php?id=17156 ,
eriflim: 16.12.2005
----- SHEPPARD, Simon (1998), “Foot Soldiers of the New World Order: The Rise of the Corporate Military”, New
Left Review, (March/April 1998), http://www.globalpolicy.org/security/issues/sheppard.htm , eriflim:
78
17.04.2006
Makale
----- SINGER, Peter W. ‹le Görüflme (2003) “Private Military Firms in Today's Wars” http://globalresearch.ca/articles/SIN307A.html, eriflim: 17.04.2006
----- fiAFAK, Erdal (2005), “Özel Polis”, http://www.sabah.com.tr/2005/03/21/yaz08-40-120.html , eriflim:
18.12.2005
----- fiENEL, Alâeddin (2002), Siyasal Düflünceler Tarihi (Ankara: Bilim ve Sanat, 10. Bask›).
----- fi‹MfiEK,
Seda
(2006),
“Denetimsiz
Ordu”,
http://www.bugun.com.tr/bugunhaber/yazdetay
bugun.asp?id=72 , eriflim: 21.06.06
----- TALU, Umur (2005), “Özel Güvenlik Kamusal Tehlike”, http://www.sabah.com.tr/2004/10 /18/yaz04-40113.html , eriflim: 18.12.2005
----- T‹MUR, Taner (2000), Küreselleflme ve Demokrasi Krizi (Ankara: ‹mge, 2.Bask›).
----- TRAYNOR,
Ian
(2003),
“The
Privatization
of
War”
http://www.guardian.co.uk
/international/story/0,3604,1103566,00.html , eriflim: 10.04.2006
----- WEBER, Max (1993), Sosyoloji Yaz›lar› (‹stanbul: Hürriyet Yay›nlar› Vakf›, 3. Bask›) (Çev. Taha Parla).
----- Wikipedia ‹nternet Sitesi, http://en.wikipedia.org/wiki/Security_guard , eriflim: 18.12.2005
----- Wikipedia ‹nternet Sitesi , http://en.wikipedia.org/wiki/Vigiles , eriflim: 18.12.2005
----- ZABCI,
Filiz
Çulha
(2004),
“Yeni
Savafllar›n
Gizli
Yüzü:
Özel
Askeri
fiirketler”,
www.bagimsizsosyalbilimciler.org/Yazilar_BSB/Zabci_Haziran2004.doc , eriflim: 20.12.2005
----- ZABCI, Filiz Çulha (2005), “John Locke: Liberalizmin Düflüncedeki Öncüsü” A⁄AO⁄ULLARI, Mehmet AliZABCI, Filiz Çulha-ERGÜN, Reyda, Kral-Devletten Ulus-Devlete (Ankara: ‹mge, 1. Bask›): 101-232.
----- 2495 say›l› Baz› Kurum ve Kurulufllar›n Korunmas› ve Güvenliklerinin Sa¤lanmas› Hakk›nda Kanun,
http://www.alomaliye.com/2495_sayili_kanun.htm , eriflim: 10.12.2005
----- 5188
say›l›
Özel
Güvenlik
Hizmetlerine
Dair
Kanun,
http://www.alomaliye.com/5188_sayili_kanun_ozel_guvenlik.htm , eriflim: 10.12.2005
----- 5335 say›l› Baz› Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde De¤ifliklik Yap›lmas›na Dair Kanun,
http://rega.basbakanlik.gov.tr/Eskiler/2005/04/20050427-1.htm , eriflim: 10.12.2005
79