View/Open

ULUSIARA.BASI
OMERLi/OMEBAN
ve
~EVRESiSENUPO~
Bildirileri
SEMPOZYUMA NAVNETEWi YA OMERLI/OMERAN {J
DERUDORA
WE
INTERNATIONAL OMERLI/OMERAN AND
SURROUNDINGS SYMPOSIUM
rG~~r<
~
i:WlO
~Or<'
CTl.a •.
r<~a1
/
,.l~Or<:\
Editdrler: Ercan GUMU~- Veysel GURHAN
\
IC.
OMERLi KAYMAHAMLIGI
IC.
OMERLi BELEOiYESi
I
I
-t::I;i.- ~al'kiyat
~l
ARAiIlIllUWlOERllEOi
Kent Isiklari: 48
Sempozyum: 2
Uluslararasi Omerli zOmeran ve
Cevresi Sempozyumu
Lcduzen-Kapok
PakAjans
Birinci baski: 2012
Bask! - Cilt
Cinar Matbaacihk Ltd. Sti.
Yuzyil Mah. Matbaacilar Cad. Ata Han
No: 34 Kat: 5 Bagcilar / istanbul
Tel: (0212) 628 96 00
ISBN 978-605-5402-54-9
Yaym Sertifika No: 16919
~
keNT
l.$.l."kl.a.Rl.
Pak Ajans Yaymcihk Ltd. su
Buyuk Resitpasa Cad.
Yumni i~Merkezi No: 22/29
Vezneciler " istanbul
Tel&Faks: 02125190009
Icindekiler
Al!;lh~ Konusmalan
7
Prof. Dr. Serdar Bedii OMAY
Muhammet Selami YAZICI
Yilmaz ALTINDAG
Doc. Dr. Ahmet ERKOL
BiRiNCi
9
11
13
15
OTURUM: TARiHSEL S-ORE~
Omerli llcesi'nin Eski(:ag Tarihi ve Arkeolojisi
Doc, Dr. Ergiin LAFLI
Historical perspectives on recently discovered
archaeological remains near the Omeriyan/Omeran
Dr. Christopher Lillington
:
19
region
22
Giineydogu Anadolu'nun ilk Miisliimanla~ma Sureci
Prof. Dr. Ihsan Siireyya SIRMA
37
Cumhuriyetin 50. Yilina Dogru Omerli
Peruzat ALTINAY
43
iKiNCi OTURUM: A~iRETLER
GENEL TANIMLAMALAR
-OZERiNE
Mardin ve Ceoresinde A~iretler
Prof. Dr. Yilmaz KURT
55
XIX. YiizYllda Mardin Ceoresinde A~iret Hareketleri
Prof. Dr. Suavi AYDIN
68
Turabidin' de A~iret Konfederasyonu
Altan TAN
97
Asireiie Sosyal Yapi
Dr. Mehmet Emin UNER
102
U~UNCU OTURUM: OMERAN A~iRETi
Biz Burdayzz ya Burda Olmayanlar, Onlara Ne Oldu?
.Orhan MiROGLU
117
Osmanli Areio Belgelerine Gore Omeruan'in Siyasi Tarihi
Orner YILDIRIM
125
Yerelden Bolgesel Giice Mala Bekkiro
Yilmaz ALTINDAG
155
Omervan ve Ceoresindeki Asiretier Hakkinda Diisicnceler
Serefhan ctztnt
162
DORDUNCU OTURUM:
OMERAN/OMERLi
VE ~EVRESiNDEKi
Omerli' de Billikiler
A~iRETLER
Prof. Dr. Adnan DEMiRCAN
189
Asiret (Kurumu) Yasami Baglammda Surguct; (Avina) Ornegi
Rarnazan ERGiN
211
Turabidin den Balttk' a-Heoerkan Asiret Konfederasyonu
Nezire cmo
236
I
BE~iNCi OTURUM:
VE ~EVRESiNDE BiYOLOJiK ~E~iTLiLiK
Mardin'in Biyolojik C;e§itliligi ve Onemli Doga Alanlarz
Prof. Dr. Murat BiRiciK
267
Omerli ve Yakin Ceoresinin Mollusca (Yumusakca) Faunasi
Prof. Dr. Ridvan $E$EN
281
OMERAN/OMERLi
Omervan (Mardin) Bolgesinin Nadir ve Endemik Bitkileri
Prof. Dr. A. Selcuk ERTEKiN - Yrd. Doc, Dr. Curnali KESKiN .......299
ALTINCI OTURUM:
OMERAN/OMERLi
VE ~EVRESiNDE
ETNisiTE
Mardin 'de Arap lskam ve Mardin Arapcast
Cahit TUZ
315
The importance of East Syriac Christianity in the Omeni region
Prof. Dr. Herman TEULE (Louvain-Nijmegen)
325
Gecmisien Guniimuze Omerli (Maserte)' de Siyasi, Sosyal, Dini ve
Etnik Yapi Baglammda Ermeniler
Dr. Yildiz DEVECi BOZKU$ - Tomas <::ERME
331
Omeruan Bolgesi ve Siiryaniler
Tuma <::ELiK
365
YEDiNCi OTURUM:
OMERAN/OMERLi
VE <;EVRESiNDE
DiLSEL YAPI
Mardin Araplarmm Ash ve MhaZZami Lehcesi Hakkinda
Avrupa'da Yaptlan Arasttrmalar
Doc, Bahaeddin BUDAK
375
Mardin-Omerli'de Kullanilan Arap Lehcesi Uzerine Dilsel Bir Tahlil
Ogr. Cor, Abdulhadi TIMuRTA$ - Doc, Dr. Mehmet Sirin <::IKAR....393
SEKiziNCi OTURUM:
OMERAN/OMERLi
VE <;EVRESiNDE
SOSYO-KULTUREL
YAPI
XVIII. ve XIX, YiizYIZZardaMardin Yoresinin Sosyal ve
Siyasal Cografyasl Uzerine Degerlendirmeler
Doc, Dr. Mehmet Zeydin YILDIZ - Dr. Ridvan ERpOGAN
.417
Osmanli Yenilesme Dcneminde Omerli ve Coresinde Egitim
Yrd. Do<;.Dr. Hatip YILDIZ
442
19. Yiizyllda Avine Kazastnda Yimeiim, Niifus ve Egitim
Mehmet Ali YA$AR
465
Savur ve Ceoresinde Bulunan Mezariaslari
Mehmet Fatih PULLU
.474
DOKUZUNCU OTURUM: OMERAN/OMERLi
ONEMLi OLAYLAR/$AHSiYETLER
Hirbe Hacili MaZZaAbdulvehhab
Prof. Dr. M. Halil <::i<::EK
VE <;EVRESiNDE
481
Sallhe Omeri, "Ji Gotinen Pe?iyan" Adli Eseri ve
Kur' an ile lrtibatlandtnlmast
Doc. Dr. Nurettin TURGAY
Di Canda Klasik: Ya Herema Omeriuan
Maserte de Kesayeten Dini
Dr. Abdurrahman ADAK
.489
u Qezaya
Li Dar Behsa Canda Devki (Orality) Dengbeji
519
u ji
Wan Yek Mirade Kine
Zeki GURUR
535
Ali Bati (Aliki Bate) OlaYl
Oktay BOZAN
556
ONUNCU OTURUM: OMERAN/OMERLi
VE
<;EVRESiNDE MEYVECiLiK/HAYVANCILIK
Omerli Yoresi Meyve ve Bag Alanlarmda Dikkat Ceken
Zararli ve Hasialtkiar ile Miicadele Onerileri
Inane OZGEN - Hakan YILDIRIM - Halil BOLUSahimerdan TURKOLMEZ
579
Omeruan Bblgesinde Hayvanclllgm
Yrd. Do<;.Dr. Hasan i<::EN
585
Sorunlari ve Cozum Onerileri
Omerli Yoresi Meyveciliginin Diinii, Bugiinii, Yanni ...
Hakan YILDIRIM - Inane OZGEN - Ahmet ONAY
.590
Kapanis- Tesekkur Konusmasi
Yilmaz ALTINDAG
601
Uluslararasi Omerli Omeran ve Ceoresi Sempozyumu
Sonuc Bildirgesi602
Uluslararasi Omerli Omeran ve Ceoresi Sempozyumu
Programs
Sempozyum Fotograflan
603
617
GE~Mi~TEN
GUNUMUZE OMERLi
(MASERTE)'DE SiYASi, SOSYAL, DiN! VE
ETNiK YAPI BAGLAMINDA ERMENiLER
Dr. Yrldiz DEVECi BOZKU~*
Tomas ~ERME**
Ozet: Bu makalede eski adi Maserte olan ve gunumuzde Omerli olarak bilinen bolgede gecmisten gunumuze ya:;;ayan Ermenilerin siyasi, sosyal, kulturel
ve cografi varhklanyla ilgili incelemelere yer verilecektir. Bu cercevede ilk
olarak makalede Maserte'nin Turkce, Kurtce, Ermenice ve Arapcada ne anlarna geldigi ve daha ziyade cografi olarak nerelerde kullaruldigi etimolojik
olarak degerlendirilecektir. Daha soma Antik <;:aglarda,Osmanh doneminde,
Cumhuriyet oncesi ve sonrasmda burada hangi etnik gruplarm yasadigr ve
nufuslanrun ne oldugu tespit edilmeye cahsilacaknr. Bu veriler l:;;lgtnda tarihten gtintimtize Omerli (Maserte)' de ya:;;ayan diger etnik gruplar baglarrunda
Ermenilerin nufus ve kulturel yasamlan, bolgenin mevcut durumu, bolgedeki nufus hareketlerini etkileyen faktorler uzerinde durulacakhr. Yine tarihte
buradaki etnik gruplann hosgoru toplumu cercevesinde birbirleriyle ne tur
iliskilerde bulunduklan ve dini rituelleri de bu cahsma sirasmda uzerinde
durulacak hususlar arasmda yer alacakhr.
Anahtar Kelimeler: Ermeni, Maserte, Omerli, Osmanh, Nufus, Din
Abstract: In this article, we will gave research about political, social, cultural and geographical aspect of Armenian in Orner an. In this context, firstly
we will explain in paper the meaning of Maserte in Turkish, Kurdish,
Armenian and other language, also we will try to explain where this name
geographical used. Then, we will try to display which ethnic groups lived in
Omeran espicially in the archaic and Ottoman era, also during the establishment Republic of Turkey and currently. In the light of these information we
will try to show from the history onwards in the Omeran which etnic and religion group lived and effects of Armenian emigration in this area. In here also
we will try to show that how Armenian and other ethnic group lived in
Omeran, and we will give information about their relation with other groups.
Key Words: Armenian, Maserte, Omeran, Ottoman, Population, Religion
Yildinm
Beyazid
** Arastirmaci-Yazar
Univ, Ankara
yildizdeveci@gmail.
com
332.
Uluslararasi Omerli/Omeran
ve Ceoresi Sempozyumu
Giri~
Eski adiyla Maserte bugunku adiyla Omerli'ye gecmeden once Mardin'in cografi ozellikleri ve Mardin adirun nereden geldigi hususuna kisaca deginmekte yarar vardir, Mardin, Cuneydogu Anadolu ve unlu Mezopotamya ovasirun baslangic noktasmda yer alan, tarihi eskilere dayanan
bir kenttir. Cecmisin unlii Ipek Yolu ile baglantisi olan kent topografyasmdan kaynaklanarak
fiziki konumuna
yanslyan karakteristik
cizgileriylo
adeta kartal yuvasl goriiniimiinii
alrrustir. 2 Mardin Sancagirun yiizol<;iimii 1890'larda 2.074.0 km_ olup, kazalar 10, nahiyeler 11, koylerin adedi
1362 olarak kaydedilmistir,
1925 yilma kadar koy olan Omerli, 1925-1953
yillan arasmda bucak olarak kalrrustir, 31967 yilma gelindiginde ise 1. 273.
4 km_ olarak kaydedildigi,
daha sonraki yillarda ise 8. 891 km_ oldugu,
koy saYlsmm ise 726'ya diii?tiigii gorulmektedir. Bu rakam 1995 yilmda ise
521 olarak karsmuza cikmaktadrr, 4 Tiirk yer adlan sempozyumu
verilerine gore, Mardin il sirl an icerisinde 726 koy, 8 bucak bulunmaktaydi,
5
Mardin adirun ilk kez ne zaman kullaruldigi ve nereden geldigi konusunda, pek cok efsane bulunmaktadrr,
Bunlardan biri, Pers krallanndan
birisinin hasta olan Mardin adh oglu, dort mevsimi de birbirinden giizel
olan bu kentte saghgma kavustugu icin onun adiyla aruldigi seklindedir,
Ikincisi ise, iinlu tarihci Hammer'm
kaynaklannda
yer alan 11. Arzaz'm
(Ardesir), Marde kavminin bir bolumunu (Masius) Masis Dagi'na yerlestirdigi ve sehre bunlarm ismini verdigi yonundedir,
Bir diger kaynakta
ise sivil halka katliam uygulayan Pers kumandamnm
adirun unutulmamasi icin Ermeni Patrikhanesi'nin
Mardin sehrine "Mambut" aduu verdigine deginilmektedir.
6
Mardin yoresi gerek etnik gerekse dini yaplsl itibariyle gecmisten giinumuze fakhhklan bir arada barmdiran onemli bir yerlesim bolgesi 01mustur, Mardin'de
ilk donemlerden
giiniimiize Arsaguniler, Makedonyahlar (Buyuk iskender), Persler, Tikranlar, Romahlar, Bizanshlar, Buyuk
Selcuklular, Artukogullan
ve Osmanh Imparatorlugu
gibi medeniyetlerin hukum siirmeleri beraberinde
kente kiiltiirel ve bilimsel zenginligin
yam sua kozmopolit bir yaprmn olusmasi icin de gerekli zemini olusturmustur, Mardin yoresinin bu ozelligi giiniimiizde
mimari, sanatsal ve
kiiltiirel anlamda da oldukca belirgindir.
Antik ~aglarda
Mardin Yoresi Baglanunda Maserte
Antik <::aglarda Mardin ve yoresiyle ilgili olarak diizenli olarak kaydedilmis kaynak bulmak konusunda
ciddi sikmtilar olsa da bu konuda Ermenice olarak kaleme almrrus ve <;ogu yurtdismda
bulunan eserler bize
Omeranlomerli
ve Ceoresinde Etnisite
•
333
Mardin ve yoresiyle ilgili onemli ipuclan saglamaktadtr. Bu eserler arasmda ilk sirada Lukas lncicivan'isi Ermenice
adi A~kharakrutyun
(U12JuU1phU1qpnl~p.th) (Cografya) olan eseri yer almakta olup burada
Mardin ve yoresinde Antik caglarda
onemli ipuclan bulunmaktadir:
" ... Giiniimiizde
Mardin/in
Ermenilerin
kazasi
mevcudiyetiyle
alan Nusaybin'i
ilgili
(tflJp]1lI)
(Mdzpin) astrlar once Miktanya devletinin baskenii idi. Biiyiik Dtkran
II (M. O. 95-55) dimeminde ise Ermeni deoletinin strurlan icine girdi ve
Arvastan iilkesinin baslica merkezi aldu. Mdzpin sehrinin esas yoneticisi ve askeri kumandanz Dikran II'nin kardesi Kar (q.nn) idi. MO 68'de
Romaltlann Lucullus kumandastndaki saldtnlarma uzun miiddei karst
kaydu. Sanunda Romaltlar sehri zapt etmeyi ve zenginlikleri talan etmeyi basardtlar ... M. S. 363'te imparatar ]ulyen'in oliimiinden sanra sehir
Iranlilarm eline ger;;ti.7. yiizyzlda Araplar sehri zaptettiler. Oraya Ermeniler ve Iranltlar distnda Araplar ve Kiirtler de yerle~tiler. 1517 yzlmda
Tiirkler tarafindan ele gecirildikien sonra onlar da sehre yerle~tiler. Ermeniler bolgede aiolueler, diikkanlar, kiliseler ve akullara sahiptiler.
1915'te Ermeniler Tehcire tabi iuiulmus ve bu yalculuk strastnda hayatinin kaybetmi~tir. Bir kismi ise cesiili iilkelere gor;; etmislerdir.
Mdzpin'de suriann kalinitlart, birkac kilisenin harabeleri disinda yarzsz
yumu~ak topraga gomiilmii~ alan muhiesem Surp Hagap
(Bwqnp)
kilisesinin harabeleri ve pek cok:binalarin kalinitiartru gormekieqiz ...
"7
Omerli (Masertelde bazi arastirmacilar tarafmdan binlerce topraga
gomulmus mimarhk harikasi niteliginde uzum sikma havuzlan bulundugu kaydedilmektedir.
Ozellikle Antik (agdan kalma simetrik bu mimari orneklere sayilan az da olsa giiniimiizde de rastlamak mumkundur,
Cunumuzde
ozellikle Dogu ve Cuneydogu bolgesinde yaygm olarak
uzum srrasi uretiminde kullarulmakta olan bu uzum sikma havuzlan halen uzum sirasr uretiminde kullarulmaktadir. Bu yonuyle soz konusu havuzlann bile bash basma bir arastirma konusunu teskil ettigini soylemek
mumkundur, Mimarhk harikasi bu havuzlann dogrudan Maserte'de kullaruldiguu ifade eden herhangi bir kayda rastlanamasa da bu havuzlann
Savur bolgesinde kullaruldigi anlasilmaktadir, Bu konuyla ilgili olarak
Andonyants manastm rahiplerinin Ermenice el yazma tip bilgileri kitaplannda Ermenilerin ~arap ve sarapcihk konusuna ne kadar deneyimli 01duklarirun yam sua sarabm Hrristiyanlar arasmda hangi alanlarda kullaruldigiru gostermesi acismdan onemli bir veridir;
334.
UluslararasiOmerli/Omeran
ve Ceoresi Sempozyumu
" ... Kirimizi ylllanml~ ~arap ya~lllara kant guclendirmesi icin i~irilir.
Rahipler uziimii eikarak: suyunu kiinniik (Tiitsii) yakarak terbiye ederler.
Terleyenlere steak: ~arap icirilir. Gliim da~egindekiler ruhunu teslim edebilmesi icin bir damla ~arap agzma damiaiilir. Uzum suyunun saraba
donusmesinden sonra [tctlar icerisinde uzun sure kalmastndan dolaYI
yan ceperleri ve dibinde tortu olusur. Pek cok kimyasal tuzu iceren bu
tortu tIP ve mimaride kullaruhr. Ermeniler kay ve kasabalarda bu ioriuya lapa derlerdi. Ermeni astlli Amasyalz iinlii saray tip doktoru Amirdovlat tip ile ilgili olan eserinde iizumiin, asmanin, kbkiinicn ezilip daviilerek yaralar uzerine siiriilmek iizere merhem haurladig), ba~agnsz ve
aiesli hastalikiarm tedavisinde kullamldigtndan bahseder ... 8
Yorenin aym zamanda onemli gecim kaynaklan arasmda da sayilan
uzum ve pekmezin sosyal yaplya da yansidigi ve giiniimiize kadar geldigi gorulmektedir. Orne gin Omerlili kizlann pekmezle ilgili kullandikIan maniler soyledir:
Masa iistiinde pekmez,
Bu pekmez bana yetmez,
Omerli'nin kizlari
Taksisiz gelin gitmez ... 9
Andonyants manastm rahiplerinin Ermenice el yazma tip bilgileri kitaplannda Omerli (Maserte), de yetisen uzumlerin, uretilen ~arap ve pekmezlerin essiz oldugu bilgilerine de rastlamak mumkundur, Vine Ornerli (Maserte)'nin ~arap ve pekmez uretiminde son derece iyi durumda 01dugu ve bu nedenle baska bolgelerden Omerli (Maserte),ye pekmez ve
~arap sanlmasirun soz konusu olmadigma da vurgu yapilmaktadir. Ozellikle Omerli (Maserte) pekmezinin halk arasmda marka olarak kabul
edildiginin de alti cizilmektedir. Bir ornek vermek gerekirse, Kocasirt
(Seyhler) koyunde uzum sikilan (Arapca Ma' asara, Ermenice Tagar, Kurtce Tagar denilen), yuzlerce tarihi havuzlar gunumuze kadar gelebilmistiro Baska bir ornek: Besikkaya (Fafih) koyu tarihi kalesi ve eski eserlerine
de rastlamak mumkundur, Bu koyle Dikran Il'nin tarihi paralanmn sikca
toprak altmda gornuldugu yerlerdir. Bu tarihi kalmtilan Ermenilerin bolgede MO'de (95-68) yasadiklanrun
kamtlan arasmda degerlendirmek
mumkundur, 10
Maserte'nin Etimolojik Yapisi
Maserte yerlesim bolgesinin adi pek cok dilde anlam kazanrrustir. Ermenilerin Hiristiyanhk
oncesi inanclarmdan
olan Pagan donemi rum
Omeranlomerli
ve Ceoresinde Etnisite
.335
Hint-Avrupa ari rrklanrun da tek tannh inanclan oncesi ile ayrudir, Pagan
doneminde ana tannca Ma (An-Anahit)'ya tapiruhr ve §arap icilir, dans
edilir, giine§in yedi renkli kiyafetleri giyilerek ibadet edilirdi. Bu geleneklerden §arap icme adeti Ermeniler tarafmdan diger 262 gelenekler gibi
Hrristivanhga tasmrrustir. Iranhlar, Kurtler gibi bazi ari irklara mensup
milletlerde Islamiyet kabul edildikten soma sarabm haram oldugu inancryla bu gelenek terk edilirken, Ermeniler giiniimiize kadar §arap gelenegini kiliselerdeki Pazar ayinlerinde devam ettirmislerdir, Ermenice de Ma
(rim)
tannca anlamma gelmekle birlikte, Serte (uipini) sozcugu ise
Parsca kokenli olup Sarap Kupu anlamma gelmektedir. Bu nedenle Maserte sozcugu Ermenicede ana tanncarun §arap iiretim ve kiiplerinin bulundugu yer anlamma gelmektedir. Vine Maserte ile ilgili bir diger varsaylm ise Ma'run (Tannca Anahit)
(Uluuhhin) iilkesi anlamma geldigi yo-
niindedir. Burada Ma sozcugune takilan Serte, Cerie, Kert (ljtpUl) ekleri
Ermenicede insa edilmis yerlesim yerleri icin kullarulrrustir, Arapcadan
gelen Ma'sara admm da uzum sikilan yerler anlammda kullaruldigi goz
onunde bulunduruldugunda
Maserte ile ilgili bir baglantirun oldugiru
soylemek mumkundur.l!
Ote yandan Kurtcede Maserte, Ma'serte yada
Kurtcedeki Kergeh ile de ayru anlamda kullarulan sozcukler arasmda yer
ahr, Bu kelimelerin Ma'eara Zamani anlamma da geldigini belirtmekte yarar vardir, Bunlara ek olarak Omerli (Maserte)'de Ermenice Maskert denil en yerde uzum cesitlerinin yeti§tigi de kaydedilmektedir.
Bunlan soyle siralamak mumkundur:
Tarihci Khacgontsi'ye
Gore Omerli (Maserte)' de Yetisen
Ermenice Maskert Adh UZiim <;e~itleri12
Khganus - JuljlUhnl2
MorRenkli
Kihmnduk - ]upumnlq
Beyaz
Manndots - t(rupumng
Krrnuzi
Matnuk - ilunnlmtlj
Beyaz-San
Camci - ~rutfw.
Ktictlk Taneli-acik KmTIlZIRenkli
Damuk - uiunlm.q
Kafri - qru:pmh
Siyah Renkte
336.
Uluslararasi Ornerli/Orneran ve Ceuresi Sernpozyurnu
Osmanh
Doneminde Mardin'de
Ermeni Okullari
Cuinet, Mardin Sancagmdaki Ermeni okullarmm saYlsrmn 692 oldugunu kaydetmistir, Bunlarm 688'inde 24662 erkek ogrencinin bulundugunu
ve 709 ogretmenden cesitli egitimler aldiklanru belirmektedir. Diger dort
okulda ise 375 kiz ogrencinin 12 ogretmenden egitim aldigim kaydetmig,
tiroVine Mardin Sancagmdaki Katolik Ermenilerin iki ustun vasifli erkek
ilkokulunun bulundugunu
ve diger kazalarda ise bu okullarm sayismm
10 olarak vermistir, Cuinet aynca Gregoryen Ermenilerin Mardin'de bir
baspiskoposlanrun
oldugunu, Katolik Ermenilerin ve diger cemaatlerin
de aym sekilde bir baspiskoposa sahip oldugunu belirtmistir, Cuinet'in
kayitlanndan
Mardin sancagmdaki
Protestan Ermenilerin Amerikan
Misyonuna bagh oldugunu da gormekteyiz, 13
Cuinet Mardin sancagr'ndaki Protestan Ermenilerin ise iki erkek ve bir
de kiz mekteplerinin oldugunu ve ii~ okulunda Amerikan misyonuna ait
oldugunu belirtmektedir. Okullardaki egitimin son derece yuklu oldugunu belirten Cuinet, bu okullarda egitim veren hocalarm yeterli ihtisasa sahip olmamakla birlikte asil amaclanrun dini egitim olduguna vurgu yaprrustir, Cuinet ozelikle Kapusen rahiplerinin egitim verdikleri okullarda
egitim dilinin italyanca, Turkce ve Ermenice olarak yapildiguu
ve bu
okullarm her milletten ve cemaatten cocuklara acik oldugunu da belirtmektedir. Benzer sekilde Fransisken sorlerinin mektebinde de Fransizca,
Turkce ve Ermenice egitim yapildigi kaydedilmistir,
Cuinet'in iizerinde
durdugu bir diger husus ise Mardin Sancagi'ndaki bir cok cemaatin egitimi kendi dillerinde ve Turkce yapihrken, Amerikan misyonerlerinin
okullarmda ise Ermenice ve ingilizce egitimin yapildigi hususu olmustur.14
16. ve 17. Yiizyrlda Mardin'de
Etnik-Dini
ve Sosyal Yapi
Mardin Ermenilerinin nufusuyla ilgili olarak en eski ve onemli kaynaklardan biri Zu'l-Kadiriyye
Defterleridir. 937/1530 tarihli Zul-Kadiriye Defterinde Nefs-i Mardin adi altmda Osmanh doneminde ilk nufus saYlffilna iliskin veriler soyledir: 15
Omeranlomerli ve Ceoresinde Etnisite
1530 Yih Mardin Niifusu
(Nefs-i Mardin)16
Hane
2.026
Islamiyye (islam)
775
Eramine (Errneni)
1.273
Milcerred (Bekarlar)
734
lslamiyye (Musluman Bekarlar)
233
Eramine (Ennen! Bekarlar)
502
Mu'af(Dini
140
Adamlar)
• 337
Osmanhlar Mardin'i devraldiklarmda
(1517) Miisliiman diger devletlerin Akkoyunlular ve Safevilerin egernenligine ragmen nufusa genel olarak bakildigmda Hiristiyan nufusun daha yo gun oldugu gorulmektedir.
16. Yuzyilda Mardin'deki Ermeni nufusu 8. 888'dir. Osmanh donemi boyunca Semsiye haric, Mardin'in butun mahallelerinde Musluman ve gayrimiislimler bir arada yasarruslardrr, 17 Bu tabla 16. yy ve 19. yuzyillara
kadar devam ederken 20. yuzyillann basmdan itibaren bu durum degismeye baslarms ve Mardin Musluman nufusun yo gun olarak yasadigi bir
kente donusmustur, 18 Bu husus Nejat Coyunc'un XVI. Yuzyzlda Mardin
Sancagz adh eserinde rakamlarla soyle ifade edilmektedir;
16. Yiizyilda Mardin'de
Dini Yaprl?
Villar
1518
1526
1540
1564
Miisltimao
41
38,8
34,9
27,9
Hrristlyan
48,7
48,6
56,1
62,1
Yabudi
6,2
8
5
5,1
Semsi
4,]
4,6
4
4,9
Coruldugu gibi 16. yuzyildaki bolgedeki Hiristiyan niifusunun Musliiman nufusu oranla daha fazla oldugu anlasilmaktadir, Ancak burada
belirtilmesi gereken onemli bir husus vardir ki 0 da tabloda belirtilen Hiristiyan nufusun sadece Ermenileri degil diger Hrristiyan unsurlan da
kapsadigidir,
16 yuzyilda <;ogunlukta olan Hrristiyan niifusunun 17 yuzyildan
ren giderek belirgin bir sekilde degi~tigi gorulmektedir. Mardin'de
itibaMus-
338.
Uluslararasi GmerlijGmeran
ve (:evresi Sempozyumu
luman nufus 1518' de %41, 1540'ta %35 ve 1564'te 528 iken, Niebuhr,
1766' da nufusun yanslmn Musliiman oldugunu belirtmektedir. C. A. Oliver'a gore, 17. yuzyihn sonunda nufusun %75'i Musluman'drr, 20
18. ve 19. Yiizyrlda Mardin/de
Ermeni Niifusu
Bu donemle ilgili olarak kesin bir rakam vermek mumkun olmamakla birlikte cesitli donemlerde yolu Mardin' e dusen seyyahlann kayitlan
kaynaklarmdan
hareketle 1915 Ermeni tehciri oncesinde 18. ve 19. Yuzyilda Ermenilerin kentin toplam Hiristiyan nufusunun yaklasik yansmi
olusturdugu anlasilmaktadir. 21
Mardin, Asiret-Cemuat-Deolet adh eserde ozellikle 19. yuzyilda Mardin'deki Ermenilerin ve diger etnik gruplann nufuslanyla ilgili olarak 19.
yuzyil seyyahlannm sehir nufusu hakkmda onemli ipuclan verdigi ~oyle kaydedilmistir:
19. Yiizytlda Seyyahlann Goziiyle
Mardin Niifusunun Etnik Dagihmi
Seyyah ve Tarih
Toplarn
Nufusun Cemaatlere Gore DagIllml
Niifus
G.A. Oliver
18. yuzyrlm
12.000
3.000 KUrt, 5.000 ila 6.000 Arap veya
Turk,
sonu.
1.500
Ermeni Yakubi
ve bir
0
kadar da Nasturl % 25 Hiristiyan.
27.24()
A.Dubre 1807.
20.000 Musluman,
3.200 Yakubi, 2.000
Enneni
400
Katolik,
Keldani,
800
Yahudi, 800 Semsi, 40 Ermeni Ortodoks.
Me.D. Kinneir
l816.
1.S. Buckingham
H.Southgate
1827.
1837.
11.000
20.000
3.000 aile
1.500'D Ermeni.
2/3 '0 Musluman.
Yakubi,
500'0
Ermeni
250'si
Silryani Katolik, 100'0 Keldani,
Katolik,
400'0
10'u Yahudi geri kalanlar Mtlsluman,
Omeranlomerli
ve Ceoresinde Einisiie
•
339
V. Cuinet, La Turquie d'Asie adh eserinde Mardin yoresinde verilen egitimle ilgili kayitlan da soz konusu donemde bolgede Ermeni nufusuyla
ilgili birtakim tahminlerde
bulunmarruzi
kolaylastirmaktadir,
Cuinet' e
gore soz konusu donemde italy an Kapusen erkek okulunda (1891) egitim
italyanca, Turkce, Ermenice verilmekteydi.
Fransz Fransizkenlerinin
kiz
okulunda ise egitim Fransizca, Turkce ve Ermenice verildigi kaydedilmistir, 22
V. Cuinet, 19. yuzyilda Mardin Sancagi Nusaybin Kazasmm nufus bilgilerini verirken burada hem Muslumanlarm
hem de Hiristiyanlarin
mezhep aymmma da yer vermistir, Bu aymmdan hareketle 19. yuzyilm baslannda halen Gregoryen Ermeni nufusunun cogunlukta oldugunu soylemek mumkundur,
Ancak bu rakamlar beraberinde bir takim soru i~aretleri de getirmektedir. Nitekim bilindigi uzere 16. yuzyilm sonlanndan itibaren misyonerler aracihgiyla baslayan dini ve mezhep kavgalan neticesinde ozellikle Gregoryen Ermeni nufusunda ciddi azalmalar yasarurken
Katolik ve Protestanhga
gecislerde ciddi artislann oldugu gorulmustur,
Bu yonuyle Cuinet'in asagidaki tablodan da goriildiigii uzere Gregoryen
Ermeni nufusunu Katolik ve Protestan Ermeni nufusundan daha fazla 01dugunu gostermesi dusundurucudur.
1891 Yih Mardin Sancagi Nusaybin
Miisliiman Niifus istatistigi23
Kazasi
Miisliimanlar
Asil Muslumanlar (Arap)
6,000
Kurtler, Turkmenler
13,000
Cerkezler
LOOO
Toplam
20,000
Tablodan da goruldugu uzere Cuinet Nusaybin kazasmda 1891 yih itibariyle toplamda Musluman nufusun 20, 000 oldugunu kaydetmistir,
340.
Uluslararasi Omerli/Omeran ve Ceoresi Sempozuumu
1891 Yih Mardin Sancagi Nusaybin Kazasi
Hiristiyan N iifus istatistigj24
Hrristiyanlar
Ermeni Gregoryenler
3.000
Ermeni Katolikler
1.000
Ermeni Protestanlar
1.000
Rum Ortodokslar
1.000
Keldani Katolikler
LOOO
Si.iryani Yakubiler
1.000
Si.iryani Katolikler
1.000
Top lam
10.000
Nusaybin'in yam sua benzer sekilde Cuinet'in kaynaklannda
soz konusu donemde Cizre (Cezire) kazasmdaki Ermenilerin durumuyla ilgili
bilgilere de ulasmak mumkundur, Cuinet, Cizre kazasmda 1890'h yillarda 2716 Ermeninin bulundugunu
ve bunlannda
merkezde yasadigiru
kaydetmektedir. Kendilerine ait kiliseleri, okullan ve isyerleri olan Cizre
kazasmdaki Ermenilerin, orada ya~ayan Tiirkler, Kiirtler, Araplar ve diger unsurlarla uyum icinde olduklanru ifade etmektedir. Mesleki ve ticari acidan oldukca iyi konumda olduklanru belirten Cuinet, Cizre kazasmdaki Ermenilerin, manifatura, kuyumculuk, demircilik ve hububat ticareti ile mesgul olduklanru da kaydetmektedir.
Soz konusu donemde Cizre
Ermenilerinin komsu sehirlerle de iyi iliskiler icinde olduklanru dile getirmektedir. Cuinet aynca 1565 kisilik Ermeni konar-gocerlerinde
varhgina deginerek bunlannda cadirlarda yasadignu kaydetmektedir.
Soz konusu konar-gocerlerin Kurtce konusmalanna
ragmen Ermeniceyi ve Hiristiyan inanclanru koruduklanna
da yer vermektedir. 25
V. Cuinet Ermenilerin 1890'11 yillardaki mezhepsel bolunmelerine de
yer vererek soz konusu donemde 4281 Ermeninin 1/ 3'iiniin Katolik oldugunu ve bolgedeki Ortodoks Ermeniler gibi kiliselere ve okullara sahip
oldugunu kaydetmektedir. 26
Midyat kazasmda ise 1452 Ermeninin yasadigiru kaydeden Cuinet, Ermenilerin burada bir kilise ve iki okullanrun oldugunu, ticaret, mimarhk
ve kuyumculuk isleriyle mesgul olduklarrm belirtmektedir. 27
Cuinet, Savur (Omerli-Maserte) kazasmda ise 1032 Ermeninin yasadiglm, kendilerine ait bir kilise ve iki Ermeni okulunun oldugunu belirte-
Omeranlomerli
ve Ceoresinde Etnisite
•
341
rek, Savur Ermenilerinin Kavak agaCl yetistirdiklerini, bagcihk, demircilik ve ticaretle ugrastiklanru ifade etmistir, Cuinet, Savur Ermenilerinin
iiziim yetistiriciliginin ve bag bozumu solenlerinin ununden bahsederken, buna bagh olarak sarapcihgm de bolgenin en basanh ugraslanndan
oldugunu kaydetmektedir.
Omerli daha oncede belirtildigi uzere daha
onceleri Savur kazasi bunyesinde bulundugu icin dogrudan Omerli ile ilgili bir bilgi vermek mumkun degildir, Ancak Cuinet'in Savur kazasirun
Hiristiyan nufusuyla ilgili verdigi rakamlar bir fikir edinilmesi acismdan
dikkate degerdir, 28
1890 Savur Kazasi Hrristiyan
Merkezi
Niifusu
istatistigi29
Ermeni Resuli (Gregoryen)
500
Ermeni Katolik
1.000
Suryani Yakubi
102
Toplam
1.602
Savur Olan Avineh Kazasmda Merkezle Beraber Kazada
Yasayan Toplam Miisliiman Niifus Istatistigi''?
M iisliimanlar
ASII MtislUmanlar
3.000
Kurtler ve Turkmenter
12.080
Toplam
15.080
Merkezi
Savur Olan Avineh Kazasmda Merkezle Beraber Kazada
Yasayan Toplam Hrristiyan Niifus lstatistigi-'!
Hsristtyanlar
Gregoryen Ermeniler
500
Katolik Ermeniler
2.000
Protestan Ermeniler
300
Katolik Keldaniler
3.590
Suryaniler
210
Yakubi Suryaniler
3.194
Toplam
9.794
342.
Uluslararasi Omel'li/Omeran ve Ceoresi Sempozyumu
Savur'un nufusuna da yer veren Cuinet, Savur'un top lam niifusunun
3. 874 oldugunu bunun 2. 272'sinin asil Muslumanlar
ve Kurtlerde olustugunu belirtirken, Hiristiyan nufusu ise soyle kaydetmistir:
Savur Kazasmda
Yasayan Toplam Hiristiyan Niifus
istatistigi32
Hmstiyanlar
Gregoryen Ermeniler
500
Katolik Ermeniler
1.000
Yakubi Suryaniler
102
Toplam
1.602
1869 tarihli Diyarbakir Vilayet Salnamelerinde
Omeryan olarak kaydedilen Maserte'ye bagh 24 koyun oldugu kaydedilmistir,
33
1891 Yih Mardin
Sehri Dogu Hiristiyanlanrun
Ermeni Gregoryen
4.330
Ermeni Katolik
1.200
Ermeni Protestan
1.700
Keldani Katolik
580
Suryani Katolik
90
Suryani Yakubi
810
Toplam
8.710
Niifus DagIl1m134
Kevorkian ve Paboudjian'a
gore ise 19. Yuzyilda Mardin kazasmda 7.
692 Ermeni yasamaktaydi. Mardin Ermenilerinin
cogunlugunun,
Ermeni
kaynaklannda
yuzde yuz Ermeni olarak gosterilen Tel Armen' de yasadigl kaydedilmistir, Buna gore Tel Ermen'deki Ermeni nufusu 6620 Katolik,
900 Protestan ve 150 Apostolik olmak uzere toplam 7670 kisiden olusmaktaydi. 35
Savur kazasirun merkez ile beraber toplam nufusu 24. 874' tur, Burada
Muslumanlar
15. 080 iken Gregoryen, Katolik ve Protestan olmak uzere
2800 Ermeni oldugu kaydedilmistir,
Ancak Cuinet'in kayitlanndan
kazarun merkezindeki
Ermeni nufusunun daha yogun oldugu goriilmektedir.
Omeranlomerli
Buna gore Savur kazasirun merkezinin nufusu
ni niifusunun ise 1500 oldugu kaydedilmistir,
ve Ceoresinde Etnisite
3874'tiir. Buradaki
•
343
Errne-
36
Mardin Ermeni Kiliselerinin yetki alanlanna bakildigmda Mardin bolgesinden baska Musul, Der Zor, Bagdat ve Basra'yi da kapsayan Ermeni
Katolik Piskoposlugunun
merkezi bu kiliseydi. Sar mahallesindeki
kilisenin biinyesinde
bir de ruhban okulu bulunuyordu.
Nusaybin kazasrru
merkezinde Ermenilerin Surp Asdvadzadzin
adh bir kiliseleri bulunmaktaydi. Yine Cizre'de Ermeni Apostolik Kilise ve okullar bulunuyordu.
Midyat kazasmda ise Ermenilerin Surp Sarkis adh kilisesi vardi, 37 Viran~ehir (Telkuramn)'in
dogusunda Surp Asdvadzadzin
kilisesi 100' den fazla ogrencisi olan okulu ve manastm vardi, Buradaki Ermeni nufusu ise
1339' idi. 38
1915 Yilma Kadar Savur'da Ermeni Niifusu
Omerli'deki Ermeni nufusu net bir bicimde ortaya konamasa da gunumuzde elimizdeki verilerden hareketle yaklasik olarak bir tahminde bulunmak mumkundur,
Ornegin, Raymond H. Kevorkian ve Paul B. Paboudjian'm kaleme aldigi Les Armeniens Dans L'Empire Otoman adh eserde
Diyarbakir Vilayeti, ii<; ayn Sancak' a aynlrms ve Mardin Sancagi adi altmda Savur'daki
Ermeni nufusu 1032 olarak kaydedilmistir,
Yine aym
kaynakta soz konusu donemde burada 1 adet Ermeni Kilisesi oldugu, 2
adet okul ve 195 Ermeni ogrencinin oldugu kaydedilmistir,
39
Osmanh Imparatorlugu
doneminde Savur Kazasma bagh olan bugunku adiyla Omerli yoresi nufusuyla ilgili onemli kaynaklar arasmda Diyarbakir Salnameleri yer almaktadir, Diyarbakir Salnamelerine
gore Savur kazasmm soz konusu donemdeki nufusu 24874'tiir. Salnamlerde dikkat ceken bilgiler arasmda soz konusu donemlerde Savur'un kasaba olarak kaydedilmis
olmasi ve buradaki nufusun 500 olarak kaydedilmis
olunmasidir. Ozellikle 500 haneli bir kasabada 1 cami, 3 Hiristiyan mabedi, 1 rusdi, 1 ibtidai, 4 sibyan ve 1 Hiristiyan mekatibini oldugu kaydedilmistir, 40 Bu rakamlardan hareketle soz konusu donemde Savur kazasmdaki Hiristiyan nufusun Musluman nufusa oranla daha yogurt oldugu
sonucuna varmak mumkundur,
Nitekim Justin McCarthy de The Population of The Ottoman Armenians adh eserinde Osmanh donemi Ermeni nufusunun hesaplanmasmda
Osmanh nufus kayitlan ve Ermeni kilise kayrtlanrun esas almmasi gerektigine soyle dikkat cekmistir:
"The many estimators necessarily failed, because the only way to know a population's number is to count it. Reliable data on the population of Ottoman Armenians only could have come from one of two sources-the Ottoman population
344.
Uluslararasi Omerli/Omeran
ve Ceuresi Sempozyumu
registration system or the Armenian Church. The former was a well-ordered system of registers of population, which were both updated routinely at the local level and in nation-wide updates (erroneously called censuses). The latter, many
assumed, must have kept records of Armenians, analogous to Western European
baptismal records ... " 41
1915 yilma gelemden once ozellikle 1914 yihna ait bazi verilere baklldlgmda sadece Hasankeyf Besiri kazasirun 1914'teki Ermeni nufusunuj,
5038 kisiden olustugu, aynca 40 Ermeni koyu ve 14 kiliselerinin oldugu
kaydedilmistir, 42 Yine aym kaynakta Mazidagi kazasmda ise 9 Ermeni
koyunun oldugu ve buradaki Ermeni nufusunun ise 4159 oldugu ifade
edilmistir, 43
1915'te Mardin merkezde ise Ermeni nufusu 7692 kisiden olusmaktavdi. 1915 Tehcirine tabi tutulanlann bir kisrru tehcir bolgelerine ulasirken
bir kisrru da tehcir sirasmda cesitli nedenlerle hayatiru kaybetmislerdir,
Tehcir yillanrun ardmdan Mardin'deki Ermeni nufusu 1634 olarak kaydedilmistir, 44 Tehcir yillan oncesinde Mardin'de 800 ogrenci olan dort
Ermeni Okulu faaliyet gostermekteydi. Hiristiyanhgm kabulu sonrasi insa edilen Surp Kevork (Surp Krikor Lusavoric) Kilisesi bolge kiliselerinin
en eskisidir. 45 M. S. 420' de Mardin'in ilk kilisesi olarak insa edilmistir, Kilise gunumuzde Mardin'in Ulu camii mahallesinde bulunmaktadir, Diger
okul ise 1. Mesrutiyet Meclisi Mebusan uyesi olan Mardinli Hovsep Kazazyan
(Hoca Ovsep)
Ermeni cemaatinin
(..maw
SmlublI) efendi onculugunde
Mardin
istiraki ile 1894'te insa edilen Surp Hovsep (Halk di-
linde Aziz Yusuf) (Um.pp
Sn-qut$) kilisesi olup gunumuzde Sar ma-
hallesinde
Diger iki okul ise Srpuhi
(Uppnthh)
bulunmaktadir,
Manastin
Varvara
(Azize)
ve Mardinli ruhani lider Melkon Tazbazyan tara-
fmdan 1688' de restore edilen Ruhban okuludur.
46
Burada ya;;ayan Ermenilerle ilgili olarak kesin bir rakam verilemese
de yaklasik olarak Tehcir yillannda bir kisrrurun Halep' e gittigi ifade edilmektedir. 47 Tehcir yillannda soz konusu donemde salgm hastahklar, zor
sartlar altmda gerceklestirilen yolculuk ve achk gibi nedenlerle hayatiru
kaybeden Ermenilerin de olduguna deginilmektedir. Buradaki Ermenilerin buyuk bir kisrmrun Arapca konustuklan da ileri surulmektedir,
1928 yilmda yaymlanan Haftahk Mecmua adh dergide verilen rakamlara gore Cumhuriyetin kurulusunun
hemen ardmdan Mardin'deki genel nufus ve bu nufusun icinde Ermeni nufusu soyledir:
Omeranlomerti ve Ceoresinde Etnisite .345
1928 Yih ilk Niifus Saynmna Gore
Mardin Merkez Vilayeti Niifusuv'
islam
41364
Suryani-i Kadim
5.4SS
Keldani
304
Katolik Silryani
1.821
Protestan Ermeni
389
Katolik Ermeni
1.612
Toplam
5.0945
Maserte'nin Cumhuriyet doneminde Savur kazasma bagh bir Nahiye
oldugu ve kazaya bagh top lam 137 koyun oldugu gorulmektedir. 491935
yilma gelindiginde ise Maserte'de Cumhuriyetin kurulusunun ardmdan
1935'te yapilan genel nufus saymunda Omerli'de 725'i erkek, 764'u kadm
olmak uzere top lam 1489 kisinin yasadigi kaydedilmistir, 50
1950'lili yillarla ilgili onemli bir diger kaynak da soz konusu yillarda
Mardin'de ibadete acilan Surp Hovsep kilisesi ve bu kiliselerde Ermeni
cemaatine yonelik yurutulen faaliyetler olmustur, Kilisenin acihsiyla birlikte kisa sure de sehrin en kalabahk ve en canh kilisesi haline donustugu
ve hatta kirsal kesimden gelen Ermenilerin de onemli bir ziyaret merkezi haline geldigi anlasilmaktadir:
" ... 30 Temmuz 1950'de Mardin astlli piskopos Nerses Tayroyan beraberindeki rahip Kevork Cercis Candiruan, cemaat ve yetkili erkdnin da
i~tirakiyle gorkemli bir acthsu: Surp Hovsep kilisesini ibadete acttlar.
Yetkililerin izniyle genq rahip Kevork Cercis Candirqan kilisenin rahipligine aianir. Kisa zamanda Ermeni cemaatini toparlar ve 27 Aralzk 1954
yzlma kadar vaftiz, dugun, cenaze, Pazar ve bayram ayinleri yapzlzr.
Mardinli Ermeni cocuklara dini egitim ve ilahileri Ermenice ogretilirdi.
Amlanmda Mardin Ermeni cemaatinin 169 cocugunun Ermeni geleneklerine gore egitildiklerini haiirlarim ... "51
Bugunku adiyla Omerli, Mardin/in 27 km kuzeydogusunda
yer almaktadir. 1953 yilmda kaza olan Omerli, Mardin merkeze yakin kasabalardan biri oldugu icin gelisime son derece aciktrr, 521953 yilmda ilce olan
Omerli'nin merkezi onceleri Metina (Ovabasi) koyunde iken, 1925 yihn-
346.
Uluslararasi Omerli/Omeran ve Ceoresi Sempozuumu
da Omerli'ye nakledilmistir,
ilk nahiye muduru Kemal Efendi olmusni-,
Bu donemde ilce 3 mahalle ve muhtarhktan,
40 koy, 1 mezradan olusuyordu. il<;e nufusu 1970 saylmma gore 3.142 idi. Halkm gecimi %90 bagcihk ve tahildan saglaruyor, hayvancihk ise daha ziyade kil kecisi turiinde besleniyordu.
Aynca soz konusu donemde bolge mese ormanlanyla
kaphydi. 53
Mardin Errnenilerinde Sosyo-Kiilttirel
Yasam
Daha oncede belirtildigi uzere Mardin'in kozmopolit yaplsl cercevesinden hareketle genel olarak Mardin ve yoresinin etnik ve dini yapisirun
diger bir cok bolgeye ornek teskil edebilecek duzeyde oldugu soylenebilir. Bu hususla ilgili olarak bir cok yazann konuya eserlerinde yer verildigi gorulmektedir.
Bunlardan biri olan Ihsan Cetin, Midyatta Etnik Gruplar
adh eserinde bu konuya soyle deginmistir:
" ... Bolgede ya$ayan cesiili toplumlar, [arkli din ve dillerine ragmen
ortak bir kiiliiir ve gelenek olusiurarak iarihie uyum icinde ya$amz$lardi. Ancak azinltk kaorami yanslttzgl icerik ve uygulamaya donuk bir gerceklik:olarak, oyle anilan kislere zorluklar yukleyen bir kavram olmusiur.
Buna ragmen ornegin Yakubi Suryaniler Lozan Aniiasmastndan kaynaklanan azmhk haklarini kullanmamislardir. Bu durum bir bakima,
Surqanilerin kendilerini azinbk olarak gormek isiemediklerini gostermekiedir ... " 54
Mardin ve bolge sehirleri mimarisinde
gunumuzde
de kullamlan nakish taslara "N ahit" adi verilir. Bu ad aym bolgede ya~ayan Ermenilerin
Hrristiyanhk
oncesi inanclan olan Semsilik (Cunesogullan)
donemi bas
tanncasi olan Anahit admdan gelmektedir.
Tarihten giiniimuze bir cok
yerlesim bolgesinde oldugu gibi kent merkezlerinin
nufus yaplsmm degi~imi kirsal bolgeye oranIa daha hizh gerceklesmistir, Mardin'de bu degi~im ve donusum surecinden nasibini alnus kentler arasmda yer almaktadir, Mardin'de Artuklular doneminde tutulan kayrtlarda Cemaai-i Nasara olarak (Hiristiyanl'lardan
bahsedilirken
Ermenice ve Arapca isimler ve
soyadlarm bir kisrrunda Turkce soyad kullaruldigi gorulmektedir.
Bir ornek vermek gerekirse; Karagiille, Katmerciyan, Karakelle, Terziyan, Terzibasyan, Tufekciyan, Batanyan, Hekimyan, Atamyan, Nazaryan, Gulyan, Kazazyan, Mimarbasi, Tokmak, Veziryan gibi soyadlar Mardinli Ermenilerin onemli bir bolumunun
soyadlanm olusturmaktadir.
55
Mardin
Sancagmda
ya~ayan
Ermenilerin
buyuk
bir <;ogunlugunun
Omeranlomerli ve Ceuresinde Etnisite • 347
Katolik oldugu ifade edilmektedir. Bazi kaynaklarda
ozellikle Mardin'de
yai?ayan Ermenilerle diger dini gruplar arasmda bazi evliliklerinde
yai?andlgl ileri surulmektedir,
Aneak evliliklerde genellikle aym sosyal stanmun goz onunde bulunduruldugu
ifade edilmektedir.
Bunun aslmda
dini ve etnik kokenin kastedildigini
soylemek mumkundur,
Aynea bur ada yai?ayan Ermenilerin ozellikle ticaret alarun on planda olduklan dile
getirilmektedir.
56
Elde edilen kaynaklardan
hareketle Mardin Ermenilerinin
sosyal statulerinin bolgedeki diger Hiristiyan topluluklara
oranla daha iyi durumda olduklanru soylemek mumkiindiir. Bu baglamda Mardin, Asiret-Cemaat-Devlet adh eserde de deginildigi uzere Ermeni mimarlann ortaya koydugu essiz eserler ve bu eserlerin buyuk bir c:;ogunlugunun yine Ermeni
ustalar tarafmdan yapildigi anlasilmaktadtr,
Musa Anter soz konusu mimari yapilar icin i?Uifadeleri kullanrrustrr:
"... Mardin'in meshur zenginlerinden Ermeni Kendir'in hazineye
mal olmus evi ... Topkapi Saravi'ndaki Mecidiye veya Bagda: Ko§kii yaninda adeta fakirhane kalirdi. Seklinde anlattzgl okula "fakir fukara 90cuklan degil de, Mardin vilayeti ceoresinden aga ve zengin aile cocuklartni altuorlardi" diyerek, ornekler verir; "Omeruan asireti agalarmdan
Ahmet Siileuman'in oglu ve kardesinin iki oglu ve amca cocuklari, Surgii9i asiretinden lsa aganm io; oglu, Avenalzlardan iki cocuk, Kercews
Ekmenlerden iki cocuk, Kikan asireiinden Mahmut aganm iki oglu, $emirax'ian (Mazldagl) iki cocuk, Derik, Kiztltepe, Maserte (Omertii'den
dart cocuk ve ben olmak iizere, doksan talebeyi tamamlamislardi. .. 57
II
II
Mardin Yoresi Baglarrunda Omerli (Maserte)' de Iktisadi Durum
Mardin Ermenilerinin
ozellikle Tel Ermen'de yai?ayan Ermenilerin biiyuk bir c:;ogunlugunun Katolik oldugu ve tiearetle ugrai?hgl anlasilmaktadir, 58 Bunun yam sira mimari alanda da Mardin Ermenilerinin
oldukca
iyi bir noktada olduklan ve bir cok mimar ve kalfarun Mardin'deki
unlu
Sarkis Elyas Lole tarafmdan yetistirilerek Mardin mimarisinin olusumuna ciddi katkida bulunduklanru soylemek mumkundur,
59 Mardinli unlu
mimarbasi Lole'nin eserlerinin buyuk bir c:;ogunlugu giiniimiizde hal en
varhguu surdurmekte
olup bunlardan bir kaci soyle siralanabilir: Ciinumuzde Mardin Muzesi olarak kullarulan Katolik patrikhanesi, Surp Hovsep Ermeni Katolik Kilisesi, Der Zaferan ikinci kat ve ilaveleri, 60 Ermeni
asilh Raffi ve Tomas Cerme'lerin malikanesi, Eski Hukumet Konagi, Meryem Ana Katolik Kilisesi ve daha bir cok tarihi eser. 61
Omerli Ermenilerinin
cok eski tarihlerine
dair tieari ve iktisadi durum-
348.
Uluslararasi Omerli/Omeran ve Ceoresi Sempozyumu
lanyla ilgili kayitlar mevcut olmamakla birlikte gerek bolgenin cografi
yaplsl gerekse burada temel ge~im kaynaklan bize bazi onemli ipuclan
sunmaktadir. Bunlar arasmda tabii ki halen giiniimiizde de surdurulmekte olan tanm ve hayvancihk ilk sirada yer almaktadir, Nitekim konuyla ilgili kaynaklardan hareketle bolgede gecmiste oldugu gibi 1950'li
yillarda da halkm buyuk bir kisrrurun tanm ve hayvancihkla gecindigi
anlasilrnaktadrr, Bu urunler arasmda soz konusu yillarda tahil, uzum,
mercimek ve nohuts? bolgenin cografi yaplsl nedeniyle on plana cikan
urunler arasmda yer alrrustir. Bu konuda Osman Yalcm Mardin ash eserinde Omerli kasabasmm cevresinde verimli iiziim baglanrun oldugunu,
cesitli talul iiriinlerinin ekiminin yapildrgiru ve meralarda kucukbas hayvanciligm yaygm bir bicimde gerceklestirildigine
deginerek 1950'li yillarda kasabada bir adet un fabrikasmm da oldugunu belirtmistir, 63 Bolgede ozellikle uziim ve bagciligm ileri seviyede oldugu Diyarbakir Salnamelerinde de sik sik dile getirilen bir husustur. 64
Mardin'de
Niifus Hareketleri
Kapsanunda
GOt;
Mardin merkez ve Tiirkiye'nin diger illerinde oldugu gibi Omerli
(Maserte)' den de burada ya~ayan etnik gruplann baska iilkelere gocleri
soz konusu olmustur, Ozellikle Omerli yoresindeki Kiirtler daha ziyade
i~ go~ niteligi tasiyan bolgelere giderken, Siiryani ve Yezidilerin ise daha
ziyade dis goc olarak nitelendirebilecegimiz
yerlere gittikleri soylenebilir,
Omerli Ermenilerinin ise basta 1915 Tehciri olmak iizere diger goc dalgalarmdan da etkilenerek daha ziyade Arap iilkelerine yani Ortadogu'ya ve
Avrupa ve Amerika'ya go~ ettiklerini soylemek miimkiindiir.
Mardin Ermenilerinin bir diger goc dalgast ise 1955 yilmda gerceklesmistir, Bu ikinci dalga da ozellikle Mardin Ermenileri ile buradaki Siiryani cemaati arasmda ya~anan bir takim sikmtilann etkili oldugu anlasilmaktadir, Bu donem go~lerinden yaklasik 1. 612 kisinin etkilendigi, 488
, kisinin ABD'ye, digerlerinin ise Sili, Arjantin, Brezilya, Avustralya, Kanada, bir kisrrurun da istanbul ve Lubnan' a goc ettigi anlasilmaktadir,
65
Mardin Ermenileri
Baglanunda
Omerli (Maserte)' de Dini Yapi
Toplum ve sahip olduklan kiiltiirlere gore degisen, ancak tum toplumlarda bulunan din, toplumun en onemli kurumlanm olusturmaktadir, Bireyin hem kisisel hem toplumsal ya~amlmn her yonu din kurumu tarafmdan belirlenebilmektedir.
Din ve sosyal degisme iliskilerinde din, bir
yonuyle sosyal degisimi engeller, diger yonuyle de sosyal degisimin mo-
Omeranlomerli
ve Ceoresinde Einisiie
•
349
tor giicii olarak kendini gosterir. Geleneksel toplum modernlestikce,
gelismis toplumlarda
oldugu gibi, dinin sosyal hayatm cesitli yonleri uzerindeki etkisinin azaldigiru tammlayan bir surec olusur, Bu anlayisa gore,
modern bilim geleneksel inanclari daha az akla yatkm bir duruma getirmistir. 66·
1912 yilmda Paris'te basilan Fransrzca Incil Sozlugu adh kitapta, Ararat koylerinden uzum asmalanmn ilk vatam olarak bahsedilmektedir.
Bu
bilgide Ermeni efsanelerinde
bahsedilen Nuh peygamberle
ilgili olarak
Nuh'un gemisinden karaya ciktiktan soma "Ararat (Bugiinkii Agn Dagl)
dagl eteklerine indigi yere iiziim asmalartni diker. "67 yonundeki efsaneyi destekler niteliktedir. Hatta sozlukte bu yerler bir benzetmeyle Kafkasya'mn
ii<;irklan Sem, Kam ve Hapel figurleri ile de ozdeslestirilmektedir,
68
Bazi Ermeni yazarlar tarafmdan Omerli'nin yani Maserte'nin
aslmda
tarihteki Siirt sehrinin yani Ermenicedeki Serte'den geldigini kaydetmektedirler. Boylece Serte'nin basma Ma sozcugunun
getirildigini ve Ornerli'nin Maserte olarak adlandinldigiru iddia etmektedirler.
Bunlardan biri
olan Mesrob Kevork, Ermeni Tarihi adh eserinde bu konuya soyle acikhk
getirmektedir;
" ... Ermenilerin eski dini Avrupa ve Asya inandarinin bir karistmidtr. Ma veya Amma denilen ana kralicenin figuri; mevcuttur. Ma'ya ibadet bolgede oldukca yaygmdlr. Ana mabet Kapadakya'da alup binlerce
tarafian bulunmakiaudi. Tannca Ma ile Anahit aym tanricalar alup
kendisine adak ve kurban ritiielleri ile iman ve ibadet edilirdi. Pagan doneminin yartularmdan alan yzlba§l ve bagbazumu torenlerinde §arap i<;;mek gelenekti. Oyle ki mabetlerin tanrtca heykellerinin oldugu. yerle§im
bolgelerinde iizum, §arap ve bagcllzk en onemli ugra§zlar arastnda yer almakiaud«. Mabetler dtstnda ya§adlklan evler ve mezar iaslannda iiziim
jigiirleri milli bir sembal olarak kullarulmakiaudt. Pagan doneminden
Hlristiyanlzga ge<;;en260 gelenek ve anneler gibi iiziim ve §arapplzk da
kilise gelenekleri arastna girmektedir. Ermenilerin mabetlerde iciikleri
saraplar kilise ayininde Iea Mesih'in kant benzetmesiyle icilir. Ermeniler
Pagan donemi bagbazumu iorenini ana kralice Ma (Anahit)'ya atfetmislerdir. Hiristiuanhk doneminde de Meryem Ana'ya adantr. Yine Pagan
doneminde aldugu gibi actk:haoada iiziim kuisanir. Yine Ma'dan esinlenerek Mazkert, Masert, Ma§kert gibi ueriesim bolgelerinin adlartru almast aym gelenekten kaunaklanmaktadir. Onemli bir bolge alan ve Maserte adtni altp bu yer tarihte gercek Siirt sehridir. Bu ad da "Sette" alarak gecmekiedir ... "69
350.
Llluslararasi Omertilt.mieran
ve Ceoresi Sempozvumu
Bir diger Ermeni yazar ise Kevork Pamukciyandir,
Pamukciyan,
Za-
manlar, Mekdnlar ve lnsanlar adli eserinde bolgede bircok Ermeni varhgm,
dan bahsederken/f
ifade etmistir, 71
Savur'un
ashnda
Ermenicedeki
Slgert'den
geldigini
Osmanh imparatorlugu
doneminde
ozellikle Mardin ve cevresindok]
Ermenilerin buyuk bir <;ogunlugu 17. Yuzyihn ortalanna kadar Gregoryen mezhebine mensuptur.
17. yuzyilm sonlanndan
itibaren Imparatorluk sirurlan dahilindeki diger bircok Hiristiyan grup gibi Ermeni toplumu arasmda da gerek misyonerlik faaliyetleri gerekse milliyetcilik akimlanmn da etkisiyle bir ayn~ma sureci ya~anmaya baslanrrustir. Ozelliklo
18. yuzyilda faaliyet gostermeye baslayan Amerikan misyonerlerinin
bolgeye yonelik cahsrnalanmn
da bu dini ayn~ma surecinde etkin bir rol aldlgml soylemek mumkundur,
Bu cercevede Amerikan Board teskilatimn
1844'te Rumlara yonelik faaliyetlerini durdurarak
"Ermeni Misyonu" adr
altmda cahsmalanru
yurutmeleri
konuya olan ilgilerini ortaya koymasi
acismdan dikkate degerdir, Bu misyon aracihgryla Amerikahlar
Mardin'deki diger etnik gruplarla birlikte Ermeni nufusunun bir kisrruru da
Protestan yapmaYI basarrmstir. 72
19. yuzyila gelindiginde hizli bir ayn~ma surecinin ortaya <;lkIgl goruhir, Bu siirecte ozellikle Osmanh Imparatorlugu
sirurlan cercevesinde ya~ayan Ermeniler arasmda Katolik ve Protestan mezhebinin de yaygmhk
kazandigi, bu cesitliliginde beraberinde
bir takim sikmtilan getirdigini
soylemek mumkundur,
Katolik ve Protestan misyonerlerin
yogun faaliyetleri neticesinde 19 yuzyihn ikinci yansmdan itibaren Mardin'de Gregoryen Ermeni nufusu neredeyse hie kalamadigi kaydedilmistir,
73
Mardin Ermenileri, Diyarbakir Metropolitligine
baghydi. Mardin'in
bilinen ilk piskoposu, Sis Katolikosu XII. Ohannes tarafmdan takdis edilen, Piskopos Kalust'tur. (1601-1620) Sis Minas katolikosu tarafmdan takdis edilen Sarkis'ten soma (1627-1632), ucuncti Mardin piskoposu Dimoteus Karnuktur. Bu piskopos zamanmda, Mardin Ermenileri arasmda Katolik inaner yayilmaya baslarrus, Katolik mezhebini benimseyen Karnuk,
gordugu baskilar karsismda italya'ya giderek orad a olmustur, Mardin'in
Diyarbakrrdan
ozerk piskoposluk
olmasi, Melkon Tazbazyamn baspiskopos olmasi ile olmustur, Mardin Ermenilerinin
tamammm Katolikligi
benimsemesi
de, Tazbazyanm cahsmalan oldukca etkili olmustur, Kisa
sure de Mardin Ermenileri arasmda Katolikligin hizh bir sekilde yayilmasiru saglayan Tazbazyan, daha soma yerini Der Sarkis Carhalasyan' a birakrrustir, Carhalasyan'm
hayatnu kaybetmesinin
ardmdan ise bu kez
Mardin'de bir ilahiyat okulu acildigi ve burada Katolik ruhban yetistirilmeye baslanrrustir, 74 Tazbazyan'm
Ermenileri Katoliklestirme
yonunde-
Omeranlomerli
ve Ceoresinde Einisite
•
351
ki <;ah~malan hem Ermeni Patrikhanesi hem de Osmanh devleti tarafindan endise ile karsilannus ve bu durum Tazbazyan'm tutuklanmasi ile
sonu<;lanml~tlr. Tazbazyan 1716' da hapiste hayatiru kaybetmistir, Mardin
Piskoposlugu 1838' de piskopos seciminin Kilikya Patrikligi' ne birakilmaSl nedeniyle, Kilikya Patrikligine baglanrrustir. 1836' da, Der Hovagim
Tazbazyan'm olumune kadar, Ermeniler Katolik misyonerligi surdurmus. bu tarihten soma Mardin'de Katolik misyonerligi dogrudan Fransiz
ve italyan misyonerler tarafmdan yurutulmustur,
75
Cebel-i Tur bolgesindeki Hiristiyan topluluklann durumunu arastiran
Claudius James Rich, Nasturi ve Siiryani ruhbanlarla ilgili su ifadeleri
kullanrrusttr:
"Nasturilerin Patrigi Cebel-i Tur Daglarmdaki Ohannes'de ikamet
eder. Vasallarz iizerinde olum veya ya§amlarma karar verme yetkisi uardir. Bu dini mezhebin bas: olmaktan ziyade saoasc: bir kabilenin sefine
benzer. Kendisiyle yalnzzca "asiret reisi" ve mizrak ve tiifek kullanici olarak ouiinur. Yakubilerin cehaleti inarulmauacak olculerdedir. Bu aralar
Tour'un daglzk botgelerindeki bir piskopos tiifek kullanmakta cemaatinin
en namli e§kIyasl kadar usta. Tiifegini hep yanmda ta§lyor, ayindeyken
bile. Kilisenin kaptstndaki bir kavgada etkin bir rol almak icin kutsal garevini slkllkla kestigi bilinir ... "76
Midyat'ta Mar Gabriel ve Hah koyunde Meryem ana kilisesinde de
Yunan izleri bulunmaktadrr, Mardin yerli halkirun hosgorulerinden
dolayl Yakubi Siiryaniler onceleri Arevortik (Semsi) Ermenilerin mabetlerini
kiliseye donusturduler.
Daha soma Mardin kirsalmda Der-Zafaran manastmru satm alarak yerlesik duzene ge<;me imkaru bulmuslardir, 77
Mardin' de Konusulan
Toplumlann
Diller ve Etnik Gruplar
en onemli yapl taslarmdan
birisi olan dil olgusu, hem bir
iletisim aracr hem de en onemli kiiltur unsuru olarak ele almabilir. Bu iletisim araci, bireyler icin basta gelen ozellik olmasma ragmen, dilin bunun
yanmda bir kultur unsuru olmasi onu daha onemli kilar, Cunkii dil, kulturunun gelistirilmes! ve kusaklar boyunca aktanlmasi icin vazgecilmez
bir olgudur. Dil, insarun algrlamasi, dusunmesi, kendini ve digerlerini tarumasi icin temeldir ve toplumun varhgi icin zorunludur. 78
Tarihte Omerli (Maserte),ye baktignruzda Mardin merkezde oldugu
gibi oldukca kozmopolit bir yapmm ortaya <;lktlgrm gormekteyiz. Buna
gore bolgede ya~ayan halklar ve dillerini soyle siralamak mumkundiir:
352.
Uluslararasi OmertijOmeran
ve Ceoresi Sempozyumu
Tiirkler (Turkce), Ermeniler (Ermenice ve Turkce), Araplar (Arapca ve
Turkce), Kurtler (Kurtce ve Turkce), Arevortik, Cunesetapanlar
(Ermenice), Imhallemiler (Kendine ozgii Arapca Imhallemice), Keldaniler (Keldanice ve Turkce), Yakubi Siiryaniler (Arapca, Turkce ve Toranice) konusa.
rak dil mozaigini olusturmuslardir,
(1950 gibi)79
Tiirkiye Cumhuriyeti
sirurlan icindeki en buyuk Siinni (Hanefi) Arap
toplulugu Mardin sirurlan icerinde yasamaktadir.
Aguhkll olarak Midyat-Nusaybin
yolunun batismda ve Midyat Savur yolunun giineyinde
kalanbolgede
ya~ayan Araplar, Midyat-Savur
hattirun kuzeyinde Kurtlerle kansik olarak yasamaktadirlar,
Cercus, Kiziltepe Midyat, Nusaybin
ve Savur ilcelerinde ise kucuk gruplar halinde bulunmaktadrrlar,
Mardin
merkezinde yakm zamanlara kadar ~ogunlukta olan Arap nufusu giderek azalmasma ragmen kentte ve cevrede konusulan hakim dil Arapcadir, Diger etnik gruplarla paylastiklan
alanlarda ve bazen de kendi aralarmda ortak anlasma dili olarak Arapcayi kullanmaktadirlar,
Araplarm
yam sira bolgedeki Kiirtler ve Ermeniler de Arapcayi kullanmaktadirlar.
Hiristiyan
Ermenilerin
kullandigi
Arapca, Miisliimanlarm
kullandigi
Arapcadan
gii~liikle ayirt edilebilmektedir.
Bu lehcelerden birini kullanan Mahalmiler, Savur, Midyat ve Omerli (Maserte) arasmda 50'ye yakm
koyde oturmaktadirlar,
Kurtce ve (Turoyo'v) konusulan bolgede yer alan
Kartmin (Yayvantepe) koyundeki Araplar ise kendilerine ozgii bir lehce
konusmaktadirlar,
Mardin kentine ozgu Arapca lehce sadece Miisliimanlar tarafmdan degil Ermeniler tarafmdan da kullarulmaktadir,
idil'deki
lehce ise Hrristiyanlarca
konusulmaktadir,
Bolgede Kiirtlerle kansik Yakup asiretleri de mevcuttur. Giiniimiizde Mardin'deki
en kalabahk etnik
grup Siinni Kiirtlerdir. Siinni Kiirtlerin ~ogunlugu Safii guruplardrr. Mardin'deki Kiirtlerin bir kisrru Araplasrrustir.
Mardin'deki
bir diger Kurt
grubu Yezidilerdir. Bu grup "Halta", "sach", "sekiz biyikh" gibi ifadelerle adlandmhrlar.
Giiniimiizde
Mardin il sirurlan icinde zamanla ~ogu
Muslumanlasan
Yezidilere ait ya da Yezidilerle diger gruplarm kansik
olarak yasadigi 20 koyun bulundugu
tespit edilmistir, 81
1. Necmeddin Ilgaz'm Mardin ve havalisine egemen oldugu donemde
Ermeniler, Araplar, Kiirtler, Cunesogullan,
Arevortik Ermeni (Semsi Ermeniler), Yezidiler, Yahudiler ve Yakubi Siiryaniler yasamaktaydi.
Soz
konusu donemde bolge bircok dinlerin ve dillerin yasandigi kozmopolit
bir bolge olmustur, Yine aym donemde Ermeniler Ermenice, Araplar
Arapca, Kiirtler Kurtce, Semsiler Ermenice, Yezidiler Kurtce, Yahudiler
ibranice, Yakubi Siiryaniler Turoya, yani tor ani lehcesini kullaruyorlardi.
Bu donemde Mahallemiler ise mahallemi Arapca olan bir lehceyi kullaruyorlardi. Mahallemiler koken olarak Berri Hilal denilen onemli bir Arap
Omeranlomerli
ve Ceoresinde Etnisite
•
353
kabilesine dayanmaktaydi. Bunlann yam sua Vital Cuinet tarafmdan Turquie D'Asie adh eserde istatistiki olarak Midyat'ta ve Nusaybin'de bazi
Rum gruplannm da yasadigi kaydedilmistir, Yine cografyaCl-yazar $emsettin Sami de Cuinet'le benzer sekilde Mardin bolgesinde Rumlann varhgma isaret etmistir, Ancak bolgede Rumca konusulduguna dair herhangi bir kaynak tespit edilemernis olunsa da gunumuze kadar Der-Zafaran
manashr kilisesinde Yunanca yazl mimari uslubuna rastlamak mumkundiiur. 82
Gecmisten
Giiniimiize Maserte Cografi Yapr
1935 yilmda Omerli {Maserte),ye bagh 41 koy bulunmaktaydi. Soz konusu koylerin eski ve yeni adlanmn listesi 1935'te yapilan genel nufus savrrrunda soyledir:
1935 Maserte Koylerinin Eski
Adlan ve Kurtce Anlamlan
I. Hirbe Kermit
20110merli Koylerinin
Yeni Adlari
1. Akyokus
2.
Hirbatova
2.
Alich
3.
Fafih
3.
Besikkaya
4.
Zihni
4.
Cahsan
5.
Ki.irikmetinan
5.
Catalyurt
6.
Rekki
6.
Cayiralam
7.
Merci
7.
Cimenlik
8.
Rissin (Rissinler)
8.
Cmaralti
9.
Hirbakalac
9.
Coraktepe-
(Harabe Tepe)
10. Birmazraa
10. Donerdere
11. Yesti
II. Duygulu
12. H irbaseyhmahm
ut
12. Flstlkh
(Seyhmahmut Harabesij'"
13.
oem
14. Merzikan
Oturdugu Yer)
13. Gollii
(Merziklilerin
14. Guzelagac
15. Kevarih
15. Harmankaya
16. Takt
16. Havuzbasi
Amttepe
354.
UluslararasiOmerli/Omeran ve (:evl'esi Sempozyumu
17. Mudi
17. Isikdere
I'
I 18. lkipmar
] 8. Teri
19. Kersifan (KersifliLer)
19. Ikitepe
20. Kermit (Kiremit)
20. Kayabah
21. BeytilmulLahasan
21. Kayagoze
(Mollahasan
Evij-Arapca
22. Eydo (Ktlrtce isim)
22. KayaUstil
23. Kildi (Kurtce isim)
23. Kaynakkaya
24. Berti (Berte Kurtce isim)
24. Kocakuyu
25. Seyhkir
25. Kocasirt
26. Mistin
26. Kovanli
27. Risvan (Asiret ve bolge ismi)
27. Komilrlil
28. Gevriksindi
28. Mutluca
(Sindilerin
Beyazi-Aile adr)
29. Metinan (Metin Asireti)
29. Ovabasi
30. Hirbakevir
(Tasharabeler)
30. Oztas
31. Rezikarabo
(Arap Bagi)
31. Pmarcik
32. Hirbabellik
(Alaca Tepe)
32. Sivritepe
33. Aciyan
33. Sulakdere
34. Kefsanor
34. Tasgedik
35. Hanisora
35. Taslica
36. Hirbamirisk
(Tavuk Tepe)
36. Tavuklu
37. Marmari (Ytlanh)
37. Tekkuyu
38. Hazni
38. Tokdere
39. Hibasikit
39. Topagac
40. Sada
40.' Onsalh
41. Hrrbatok'"
41. Yaylatepe"
II
I,
Omeranlomerli ve Ceoresinde Etnisite .355
Giiniimiizde ise Omerli (Maserte) yoresine bagh koy saYlsl 4S'tir. Yukandaki koy isimlerinin
bir kisrrurun Ermenice karsihklanru
vermek
miimkiindiir.
Bunlar
rap ve sirahanesi
arasmda
anlarruna
Maserte,
gelmektedir.
Aciyan
sahis Iakabi yerine kullarulmaktadrr,
menicede
Ermenicede
anlarrunda
Hani vadisi anlammdadir,
kullarulmaktadir,
(q,tnp.pq) ise Ermenicede
icin mi erkekler
Hazni
Kevir (Punnp)
mekte olup Kevork'un Harabesi
de tas anlarmnda kullaruldigirun
Kevarik
(Uuiulrpnt) Ana kralicenin
icin mi) Mermari
~a-
(Uul:l:iwu) sozcugu ErHanisora
(IuU1UP~J1)
(L,UlgUp) ise Ekmek koyu
sozcugu ise Kevork'tan
gel-
anlarruna gelir. Ancak Kevir'in Kurtce
da burada belirtilmesinde
yarar vardir,
sahis ismi olarak kullaruhr,
(Uuipiluiph) ise Ermenicede
(Kadmlar
kullaru-
Ian tas adidir, (Mermer)
Edinilen bilgilere gore gliniimiizde Omerli (Maserte),de cok az da 01sa 8-10 civannda Ermeni aile yasamaktadir,
Omerli Ermenilerinin
ge<;;miste atalanmn meslegi olan demircilik ve zanaatkarhkla
ugrasmaktadirlar. Bu bilgi Peter Alford Andrews'un
editorlugunde
hazirlanan
Etnic
Groups in the Republic of Turkey adh eserindeki bilgilerle de paralellik arz
etmektedir. Andrews soz konusu eserinde yakm donemlerde Omerli yoresini dini ve konusulan diller bakirrundan ayn kategorilere aymrken yorenin koylerde Turk, Kiirt ve Araplann yam sua Hiristiyan nufusun bulunduguna
da kaydetmis ve giiniimiizde nufusun aguhkll olarak Kurtlerden olustuguna isaret etmistir, 86
Sonuc;
Yapilan cahsmalar sirasmda dogrudan Omerli ile ilgili kaynak bulma
konusunda bir takim sikintilar yasanrrustir, Sonuc olarak yapilan arastirmalar neticesinde eski adi Maserte olan Omerli' nin gecmiste Savur' a bagh bir nahiye olarak onemli olcude Ermeni niifusu banndirdigi anlasilmaktadir,
Soz konusu donemde gerek bolgenin cografik yaplsl gerekse sosyoekonomik yaplsl nedeniyle Maserte Ermenilerinin
yakm cevre bolgelerinde oldugu gibi <;;ogunlukla ticaretle ugrasttklan
ancak bunun yam sua
bolgenin temel gecim kaynaklan arasmda yer alan tanm ve hayvancihgmda onemli yer tuttugu soylenebilir,
Mardin'in
etnik ve dini yaplsl goz onunde
bulunduruldugunda
ister
356.
Uluslararasi OmerlijOmeran ve Ceoresi Sempozyumu
istemez bu kozmopolit yaplmn Maserte'ye de yansrdigi ve Maserte Ermenilerinin diger etnik gruplarla oldukca iyi iliskiler icinde olduklan, hatta
zaman zaman diger etnik gruplarla evliliklerin de yasandigi gorulmekro..
dir. Vine Maserte Ermenilerinin
Ermenicenin yam sua Arapca ve Kurt~e
konusuyor olmalan da bu birlikteligin onemli gostergeleri arasmda sayilabilir.
Osmanh Imparatorlugunun
<;oku~ donemine girmesiyle birlikte I.
Dunya Savasi yillannda Imparatorlugun
cesitli bolgelerinde
yasanan
kargasalar neticesinde ahnan Tehcir karanmn etkilerinin Anadolu'nun
bir cok bolgesinde oldugu gibi Mardin Ermenileri ve dolayisiyla soz konusu donemde Savur' a bagh Maserte'deki
Ermenileri de onemli olcude
etkiledigi gorulmektedir.
Dolayisiyla Teheir yillannda buradaki Ermenilerin de zorunlu go<;e maruz kalmasmm bolgedeki Ermeni nufusunun ve
beraberinde
bolgedeki kulturel zenginligin de gitmesine neden oldugunu soylemek mumkundur,
Aneak daha Tehcir yillan oncesinde bile Mardin ve diger bolgelerdeki
Ermenilerin
de yasamak zorunda kaldigi bir
go<; dalgasmm da oldugunun burada belirtilmesinde
yarar vardir, Bu da
ozellikle Batih devletler tarafmdan
misyonerler
aracihgiyla Gregoryen
Ermenilerin kendi aralannda ayn~masma neden olan, mezhep kavgalan
olmustur, Temelleri 16. yuzyilda atilan ve 17. yuzyilda belirgin bir ~ekilde gorulmeye baslanan be mezhep kavgalan netieesinde de Mardin ve
yoresinde bazi Ermeni gruplarm topluea kendi eemaatlerinin
daha yogun oldugu bolgelere go<; etme kararlan aldiklanna rastlamak mumkunduro
Elde edilen kaynaklardan
hareketle Mardin Ermenileri ve Omerli Ermenileri acismdan Tehcir yillan oncesinde oldugu gibi Tehcir yillanrun
ardmdan da bir goc dalgasi yasandigiru ortaya koymaktadir, Bu kez Mardin'deki Ermeni Cemaati ile Suryani eemaati arasmda ya~anan sikmtilar
nedeniyle Avrupa ulkelerine Ermenilerin goc etmesi bolgede u<; ayn goc
dalgasirun yasandigiru gostermektedir.
Bu geli~melerin yam sua yerli ve yabanci kaynaklar l~lgmda Mardin
Ermenilerinin
bolgede ya~ayan diger Hiristiyan nufusa oranla oldukca
etkin ve kulturel acidan zengin bir yaplya sahip olduklan gerek bolgedeki mimari eserlerden gerekse bolgeyi yakmdan takip etmis olan seyyahlarmda eserlerine konu oldugunu gormekteyiz.
Omerli (Maserte) Ermenilerinin
tieari anlamda bagcihk ve sarapcihk
alamnda oldukca iyi bir noktaya geldikleri ve bu durumun tieari acidan
bolgeye onemli katkilar sagladignu da soylemek mumkundur,
Omeranlomerli ve Ceoresinde Etnisite • 357
KAYNAK<::A
Nejat Coyunc,
Metropolit
XVI. Yiizyxlda Mardin
Hanna Dolaponu,
to Edebiyat
Sancagi,
Tarihte Mardin,
Yayiru, 1969, istanbul.
Hilal Matbaacihk,
istanbul,
Suavi Aydin, Kudret Emiroglu, Oktay Ozel, Suha Dnsal, Mardin,
Tarih Vakfi Yaymlan, 2000.
.
Tiirk Yer Adlan Sempbzyumu
Bildirileri,
Yaymlan, Ankara, 11-13 Eyliil, 1984.
Tiirkiye Miilki Idare Boliimleri
5, Ankara, 1978.
TC i~i~Ieri Bakanhgi
Mardinli
Rahip Husik GiiIyan'm
Mhitaristler Kutuphanesi,
1898.
Mardin
Tomas Cerme, Zengin Eski Kent Dokulan
Haziran 2008, SaYI: 3.
Hammer,
Osmanh
Basbakanhk,
Tarihi
Aramdahay
Ermeni Sovyet Ansiklopedisi,
Andonyants Manashn
Venedik, 1926.
Tasm ve inancm
Teotik, Yilhk,
Askharh,
Bakanligi
Ermenice
EI Yazmasi,
Sahip Mardin,
Arkitekt,
Viyana
Mayis-
(m2luwphUlqpDtpll1·1.1)
Bah Ermenileri,
(Cografya).
New York, 1947.
Erivan, 1981, Cilt VII.
Rahiplerinin
Siiri Mardin,
ve Turizm
1983.
Lukas Inciciyan, Bibliyografya,
Askharakrutyun
Kisim I, Cilt I, 1806, Venedik.
Sarkis Dzodzikyan,
Kultur
iller Idaresi Gen. Md. Seri II, SaYI:
Birikimine
Tarihi, Cilt: II, istanbul,
1972, s. 190.
Asiret-Cemaat-Devlet,
Ermenice
EI Yazma Tip Bilgileri
Tarih Vakfi Yaymlan, istanbul,
KitapIan,
Teotik,
1998.
Venedik, 1926 (H. Z. Asadur, s. 102).
Vital Cuinet, Cev: Kevork Pamukciyan, La Turquie d' Asie, Geographie Administrative
Statistique Descriptive et Raisonnee de Chaque Province de I' Asie Mineure, Paris
1891, Cilt II.
Tomas Cerme, Kebikec, Insan Bilimleri Icin Kaynak
Ermenilerinin Son Ermenileri, SaYI: 27, 2009.
Arasnrmalan
Dergisi,
Mardin
Basbakanhk
DevIet Arsivleri Genel Miidtirltigti,
Osmanh Arsivi Daire Baskanligi,
Yaym Nu: 39, Defter-i Hakani Dizisi: IV; 998 Numarah
Muhasebe-i
Vilayet-i Diyar-i
Bekr ve 'Arab ve Zu'l-Kadiriyye
Defteri (937-1530), I, Amid, Mardin, Smear, Musul,
'Arabkir, Ergani, Cirrnuk, Siverek, KigI, Cemiskezek Harput, Ruha, 'Ana-Hit ve DeyrRahbe Livalan ile lusn-i Keyf ve Si'ird Kazalan, Ankara, 1998.
Yildiz Deveci, Osmanlr'dan
Giiniimiize Mardin Ermenileri, Uluslararasi
Sempozyumu, Ibrahim Ozcosar-Huseyin
H. Curies, istanbul, 2006.
Nejat Coyunc,
XVI. Yiizyrlda
Mardin
Sancagi,
TTK Yaymlan,
V. Cuinet, La Turquie D' Asie, Cev: Kevork Parnukciyan,
Osman Koker, 100 Yil Once Tiirkiye'de
R. Kevorkian, Les Armeniennes,
Ermeniler,
Ankara,
Mardin Tarihi
1991.
Paris, 1891, Cilt III.
istanbul,
2005.
Paris, 1992.
Raymond H. Kevorkian ve Paul B. Paboudjian, Les Armeniens Dans L'Empire Otoman,
Les Editions d'Art et d'Histoire ARHIS, Paris, 1992, Les Editions d'Art et d'Histoire
ARHIS.
Salname-i
Diyarbekir,
5. Cilt.
Justin McCarthy, The Population
of The Ottoman Armenians,
tr / =altilar / tobi / e-library / TheArmenians / Population. pdf
http://web.
itu. edu.
358.
Uluslararasi Omerli/Omeran
1927 Umumi
Niifus
ve Ceoresi Sempozyumu
Tahriri.
Vartanus A. Cerme, Ermeni Katolik
Kilisesinin
Kurucularmdan
Mardinli
Tazbazyan'm
Hayah, Tarih ve Toplum, Nisan 1999, SaYI: 184, istanbul.
Haftahk Mecmua, Cenfibi Sarki Vilayetlerimizden:
25 Kanun-i Sani (Ocak) No: 132, 1928.
Cimeydogu,
Birinci
Genel
Miifettislik
Mardin,
Bolgesi,
Melkon
Milliyet Maatbasi,
Cumhuriyet
Matbaasi,
istanbul,
istanbul,
1939.
Turkiye Cumhuriyeti
Basbakanhk Istatistik Genel Direktorlugu,
Genel Niifus Saymu, 20
ilk Tesrin, 1935, Nesriyat SaYIsI: 75, Cilt: 42, Husnutabiat
Basimevi, istanbul, 1937.
Osman
Yalcm, Mardin,
Ozyurek
Yaymlan,
50. Yilmda Mardin,
Cumhuriyetin
Ihsan Cetin, Midyatta
Etnik Gruplar,
Yves Ternon, Mardin
istanbul,
istanbul,
1915, Centre D'Histoira
2007.
Armenienne
Yves 'lemon, Resisting
Genocide:
The Multiple
Jacques Semelin, Sarah Gensburger,
Columbia
Tomas Cerme, Tascihk Zanaah ve Mimarisiyle
2000, Cilt: 34, SaYI: 200, istanbul.
James Silk Buckingham,
Yalcm, Mardin,
Ozyurek
Yaymlan,
Contemporiane,
Mardin
Sehri, Tarih ve Toplum, Agustos
Cilt I, Londra,
Birikimine
istanbul,
Sahip
Bozkus, Soykmm
Iddialarmm Parlamento
Yabanci Basmda Yeniden Insasi, Yayimlanmarrus
Doktora
Turk Inkilap Tarihi Enstitusu, Ankara, 2011.
Ihsan Cetin, Midyat'ta
Kevork,
Etnik Guruplar,
Ermeni
istanbul,
Ayhk Ansiklopedik
Tarih ve Toplum,
Andrus
Alpheus
Tarihe Katkilar-Hl,
Omerli
Belediyesi
ve Omerli
Dini
Zamanlar,
Mekanlar,
Degisim,
Gaziantep
Dergi, SaYI: 235, istanbul.
Ed: Peter Alford Andrews,
Yaymlan, Cilt I, Wiesbaden,
N. : Concerning
Kararlan
Cercevesinde
Tezi, Ankara Universitesi,
1914, Cilt 1.
istanbul,
Ibrahim Ozcosar, Osmanh
Donemi Mardin Ermenilerinde
Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(2): 427-440 (2008).
Rudiger Benninghaus,
Turkey, L. Reichert
Tarih ve Toplum,
Mart 2007, s. 24.
Tarihi, Paras Yaymevi,
Kevork Pamukciyan,
Ermeni Kaynaklanndan
Insanlar, Aras Yaymlan. istanbul, 2002.
1827.
Mardin,
1961.
Yrldiz Deveci
Mesrab
Paris, 2002.
Forms of Rescue, Claire Andrieu,
University Press, New York, 2011.
Travels in Mesopotamia,
Tomas Cerme, Zengin Eski Kent Dokulan
Ocak 2002, Cilt 37, SaYI 217, istanbul.
Osman
1961.
n YIlhgl.
1973
the Yeziddes
Ethnic
2002.
Groups
in Missionary
in the Republic
Herald
of
85, Boston, 1889.
Kaymakamlrgi
NOTLAR
2 Nejat Coyunc,
3 Metropolit
XVI. Ytizyilda
Hanna
Dolaponu,
Mardin
Tarihte
Sancagi,
Mardin,
Yer Adlan
Sempozyumu
Bildirileri,
Yaymi, 1969, istanbul.
Hila! Matbaacihk,
4 Suavi Aydin, Kudret Emiroglu, Oktay Ozel,
Devlet, Tarih Vakfi Yaymlan, 2000, s. 219.
5 Turk
tu Edebiyat
Suha
Onsal,
Basbakanhk,
istanbul,
Mardin,
Kultur
1972, s. 190.
Asiret-Cemaat-
ve Turizm
Bakanhgi
Omeranlomerli
ve Ceoresinde Einisite
.359
Yaymlan, Ankara, 11-13 Eyliil, 1984, s. 198,282,283,
Tiirkiye Miilki Idare boltlmleri
TC lcisleri Bakanhgi iller Idaresi Gen. Md. Seri II, Sayt: 5, Ankara, 1978, s. 138.
6 Mardinli
Rahip Husik
Giilyan'm
Mardin
Tarihi Ermenice
EI Yazmasi, Viyana
Mhitaristler Kutuphanesi,
1898, Mardin'den
zikreden Tomas Cerme, Zengin Eski Kent
dokulan Birikimine Sahip Mardin, Arkitekt, Mayis-Haziran
2008, SaYI: 3, s. 14, Aynca
baknuz Hammer, Osmanh Tarihi, Cilt: II, istanbul, 1983, s. 1091-1092.
7 Lukas
Inciciyan,
Bibliyografya,
Askharakrutyun
(wzluwphmqpn1.pJn.h)
(Cografya),
ve Sarkis Dzodzikyan,
Aramdahay Askharh, Bah
1947, New York, Ermeni Sovyet Ansiklopedisi,
Erivan, 1981, Cilt VII. , s.
Kisim I, Cilt I, 1806, Venedik
Ermenileri,
638 a-b.
8 Andonyants
Manastm Rahiplerinin
Venedik, 1926 s. 102.
9 Tasm ve Inancm ~iiri Mardin,
Ermenice
EI Yazma TIp Bilgileri Kitaplan,
Tarih Vakil Yaymlan,
istanbul,
Teotik,
1998, s. 195.
10 A. g. e.
11 Teotik, Yillik, Venedik,
1926 (H. Z. Asadur,
s. 102).
12 A. g. e.
13 Vital Cuinet,
Cev: Kevork
Pamukciyan.
La Turquie
d' Asie,
Ceographie
Administrative
Statistique
Descriptive
et Raisonn_e
de Chaque Province de I' Asie
Mineure, Paris 1891, Cilt II, s. 495-496.
14 Vital Cuinet,
s. 497-499.
15 Tomas Cerme, Kebikec, Insan Bilirnleri Icin Kaynak Arastirmalari
Ermenilerinin
Son Ermenileri, SaYI: 27, Sayfa: 99-105'ten Aynbasim.
Dergisi, Mardin
2009, s. 100.
16 Basbakanhk Devlet Arsivleri Genel Mudurhigu, Osmanh Arsivi Daire Baskanligi,
Yaym Nu: 39, Defter-i Hakani Dizisi: IV, 998 Numarah Muhasebe-i
Vilayet-i Diyar-i
Bekr ve 'Arab ve Zu'l-Kadiriyye
Defteri (937-1530), I, Amid, Mardin, Sincar, Musul,
'Arabkir, Ergani, Cirmuk, Siverek, KigI, Cemiskezek Harput, Ruha, 'Ana-Hit ve DeyrRahbe Livalan ile hisn-i Keyf ve Si'ird Kazalan, Ankara, 1998.
17 Yildiz Deveci, Osmanh'dan
Giiniimiize
Mardin Ermenileri,
Uluslar arasi Mardin
Tarihi Sempozyumu,
Ibrahim Ozcosar-Huseyin
H. Cunes, istanbul, 2006, s. 557.
18 Suavi Aydin, s. 127.
19 Nejat Goylin<;; XVI. Yiizutlda Mardin Sancagl, TTK Yaymlan,
Ankara,
1991, s. 103.
20 Suavi Aydin, s. 242.
21 A. g. e.
r
s. 128.
22 Vital Cuinet,
s. 498.
23 Vital Cuinet,
s. 508-519.
24 A. g. e. s. 508-519.
25 Vital Cuinet,
s. 494-519.
26 A. g. e. , s. 494-519.
27 Paul B. Paboudjian
da Les Armeniens
(Raymond H. Kevorkian) adh eserde Protestan
Ermenilerin Midyat'ta gorkemli kiliselerinin oldugunu kaydetmektedir.
28 Vital Cuinet,
s. 494-519. (Ermeni
kilisesi bir havari
kurulusu
oldugu
icin Resuli adiru
360.
Ulusiararas: Omerli/Omeran ve Ceoresi Sempozyumu
alnustir. Ortodoks ise uluslararast
adidir.
tarafmdan
kuruluiiunun
dogrultusunda
Lusavorcagan
adlan kullaruhr,
Ermeniler mezhebinin
adi ve soyadi alan
Krikor Lusavoriq
Gregoryen
veya
)
29 A. g. e. , s. 494-519.
30 A. g. e. , s. 508-519.
Pamukciyan'in
31 A. g. e.
r
Bu rakamlann
terciimelerinden
ve makalenin
hazulanmasmda
Kevork
istifade cdilmistir.
s. 508-519.
32 Vital Cuinet, s. 508-519.
33 Suavi Aydm, s. 220.
34 Tomas Cerme, Kebikec, Insan Bilimleri Icin Kaynak Arastirmalan
Dergisi, Mardin
Ermenilerinin
Son Ermenileri, SaYI: 27, Sayfa: 99-105'ten Avribasrm, 2009, s. 101.
35 Suavi Aydm, s. 249.
36 V. Cuinet, La Turquie D' Asie, Cev: Kevork Pamukciyan.
37 Osman Koker, 100 Yll Once Tiirkiye'de
38 R. Kevorkian,
Les Armeniennes,
Ermeniler.
Paris, 1891, Cilt III, s. 508-519.
istanbul,
2005, s. 315.
Paris, 1992, s. 400.
39 Raymond H. Kevorkian ve Paul B. Paboudjian, Les Armeniens Dans L'Empire Oioman,
Les Editions d'Art et d'Histoire ARHIS, Paris, 1992, Les Editions d'Art et d'Histoire
ARHIS.
40 Salname-i
Diyarbekir.
41 Justin McCarthy,
tr /-altilar
5. Cilt, s. 308.
The Population
of The Ottoman
/ tobU e-library / TheArmenians!
Armenians,
Population.
42 R. Kevorkian,
Les Armeniennes,
Paris, 1992, s, 400.
43 R. Kevorkian,
Les Armeniennes,
Paris, 1992, s. 404.
http://web.
itu. edu.
pdf
441927 Umumi Nufus Tahriri.
45 Bu kilise giiniimiizde
halen mevcuttur.
Aynca Derik'teki
Surp Kevork Kilisesi ise kul-
laruma aciktir,
46 Vartanus A. Cerme, Ermeni Katolik Kilisesinin
Kurucularmdan
Mardinli Melkon
Tazbazyan'm
Hayati, Tarih ve Toplum, Nisan 1999, SaYI: 184, istanbul, s. 35-43.
47Raymond
H. Kevorkian
48 Haftahk Mecmua,
ve Paul B. Paboudjian,
s. 390.
Cenfrbi $arki Vilayetlerimizden:
Mardin,
Milliyet Maatbasi. istan-
bul, 25 Kanun-i Sani (Ocak) No: 132, 1928.
49 Giineydogu,
Birinci Genel Miifetti§lik
Belgesi, Cumhuriyet
Matbaasi, istanbul,
1939,
s.212.
50 Tiirkiye Cumhuriyeti
Ba§bakanhk
Saynru, 20 ilk 'Iesrin, 1935, Nesriyat
istatistik
Genel Direktorliigti,
Genel Niifus
SaYIsI: 75, Cilt: 42, Hiisniitabiat Basimevi, istan-
bul, 1937, s. 2.
51 Tomas Cerme. Kebikec, ins an Bilimleri lcin Kaynak Arastirmalan
Dergisi, Mardin
Ermenilerinin
Son Ermenileri, SaYI: 27, Sayfa: 99-105'ten Avribasrm, 2009, s. 102.
52 Osman Yalcm. Mardin,
53 Cumhuriyetin
Ozyurek
Yaymlan, istanbul,
50. Yilmda Mardin,
1973
n Yilhgi.
1961, s. 29.
s. 100.
Omeranlomerli
54 ihsan Cetin, Midyatta
Etnik Cruplar,
istanbul,
55 Yves Ternon, Mardin 1915, Centre D'Histoira
s. 359, 360, 361, 362.
ve Ceoresinde Etnisite
•
361
2007, s. 94.
Armenienne
Conternporiane.
Paris, 2002,
56 Yves Ternon, Resisting
Genocide:
The Multiple
Forms of Rescue, Claire Andrieu,
Jacques Semelin, Sarah Gensburger,
Columbia University
Press, New York, 2011, s.
385.
57 Suavi Aydm, s. 385.
58 Suavi Aydm, s. 251.
59 Bu konuyla ilgili olarak bakiruz Tomas Cerme, Tascihk Zanaah
ve Mimarisiyle
Mardin Sehri, Tarih ve Toplum, Agustos 2000, Cilt: 34, SaYI: 200, istanbul, s. 14-18.
60 James Silk Buckingham,
Cilt I, Londra,
Travels in Mesopotamia,
1827.
61 Konuyla ilgili detayh bilgi icin bakiruz Tomas Cerme, Zengin Eski Kent Dokulan
Birikimine
Sahip Mardin, Tarih ve Toplum, Ocak 2002, Cilt 37, SaYI 217, istanbul, s.
33-38.
62 Osman Yalcm, Mardin,
Ozyurek
Yaymlan,
istanbul,
1961, s. 29.
63 A. g. e. r s. 29.
64 Salname-i
Diyarbekir,
5. Cilt, s. 308.
65 Yildiz Deveci Bozkus, Soykmm
Iddlalaruun
Parlamento
Yabanci Basmda Yeniden Insasi, Yayimlanmarms
Doktora
Turk Inkilap Tarihi Enstitusu, Ankara, 2011, s. 75, 99, 216.
66 Midyat'ta
Etnik Curuplar,
Ihsan Cetin, istanbul,
67 Teotik, 1926, s. 33 (H. Z. Asadur,
Kararlari
Cercevesinde
Tezi, Ankara Universitesi,
Mart 2007, s. 24.
Venedik).
68 A. g. e. s. 33.
69 Mesrob Kevork,
Ermeni
Tarihi, Paros Yaymevi,
ista~bul,
1914, Cilt 1.
70 Pamukciyan'a
gore Nusaybin de Ermenice olup, Midzpin kelime kokunden
dir. Kevork Pamukciyan,
Ermeni Kaynaklarmdan
Tarihe Katkilar-Ill,
Mekanlar, Insanlar, Aras Yaymlan, istanbul, 2002, s. 298.
gelmekteZamanlar,
71 Kevork Pamukciyan,
Ermeni
Kaynaklarmdan
Tarihe
Mekanlar, Insanlar, Aras Yaymlan, istanbul, 2002, s. 297.
Katkilar-Hl, Zamanlar,
72 Yildiz Deveci, Osmanlr'dan
s. 559.
Giiniimiize
Mardin
Ermerrileri,
73 Ibrahim Ozcosar, Osmanh Donemi Mardin Ermenilerinde
Dini Degisim,
Universitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, 7(2): 427-440 (2008), s. 428.
Gaziantep
74 Suavi Aydin, s. 298.
75 Suavi Aydin, s. 300-301.
76 Tarih ve Toplum,
Ayhk Ansiklopedik
Dergi, SaYI: 235, istanbul,
s. 31.
77 A. g. e., s. 31.
78 Rudiger Benninghaus,
Ed: Peter Alford Andrews, Ethnic
Turkey, L. Reichert Yaymlan, Cilt I, Wiesbaden, 2002.
Groups
in the Republic
79 Turoyo ya da diger adiyla Surayt Suriyelilerin
ozellikle de Asuri
Turkiyc'de
ve Suriyc'dc,
(Turkiyc'de
ozellikle Dogu ve Kuzey-Dogu
diasporasrrun
bolgelerinde
of
362.
UluslururasiOmerli/Omeran
ve Ceoresi Sempozyumu
Ortodoks Kilisesine mensup kisilerin) kullandigi geleneksel Aramca.
80 Andrus Alpheus N. : Concerning the Yeziddes in Missionary Herald 85, Boston, 1889,
s.385-388.
81 Vital Cuinet, s. 515.
82 Hirbe, Kurtcede hane sayisi belli bir saymm altmdaki yerlesim yerleri icin Tepe
anlammda kullarulmaktadir.
83 Turkiye Curnhuriyeti, Basbakanhk istatistik Genel Direktorlugu.
84 Bu bilgiler Omerli Belediyesi ve Omerli Kaymakamhgi'ndan
almrrustir,
85 Rudiger Benninghaus, Ed: Peter Alford Andrews, Ethnic Groups in the Republic
Turkey, L. Reichert Yaymlan, Cilt 1, Wiesbaden, 2002, s. 192.
10£
Omeranlomerli
ve Ceoresinde Etnisite
•
363
Uhglnnlth UJuoP totftp1}l (Uwulippt, UW24. bpm) PUlllUl];lW4.Ulh,
qpOUUlqWU, mqqWJllU qummguUlu tfI:2 1'.UlJhp.
UJU JOI]11Lwbl!uihqhuql; UlJUOPhlt-h UUlUl:iP..[3'tln. UlJUOP.tOutp_W
qn~nLtUO tm.uplliOpw2P2whp ill:2 tllUfi1U1l4WJl:iplll VU1llWIlWqwb,
I!bqhpwJlt-b, u2wQnt...[3'Wllt-bln. w21ump.hwqJlwqlUu qnjruphuib hlnn
wn1!u~mnIl numuflnuuhpntphthlthpm,
lin tlhpmptpp: L.,WIuUJp.U1p
202w1}1bup UUlUGP.pt urhmhhh @'p.pl:iptu, .gptnGpl:u, UpUlUJhJl1:u ht
4UlJhJl1:h pumjnlunnnhbpp: Uuiubppb, UUlZqhp-tn, totfhpw wJU
Ulumhbhpl! W)lh1U Qtupl1hmwo tl2tfwpUlllqaJub tlf!h 1:;: Umquqb whup
2mp2 pmquunnhuuiq tlttlhp ht UlUl}1wqUlpOnL)uP1hhhp bqwo hh:
2P-2wuP ln. htubpuuqlnnmlnub
wnw2PU
p"u~ uiqqhp WUfiltllO bli ln. pbUl~mral:i.tuh
Omluibhuilr qW]Uhp.lllrahwu
4_hP2Ph 2P2Ulhhbpmh
pwuUlqg p"'h~ tp:
ln.
U]U tlotnhqnulm] ilbp hUlUWOPl!UJ}1tnpqhqpnuwguhup
wJuopmwJ
U'muhppl; unuiu], pumq~nquhmh lrhpqurqp ln. UIptnUlqmIl,[i)
2wpdnufhhplll, tquiphnhhhpru
InUJillUltlUmhhpm 4.pl.llJ: Uph1hu]u
unnhh lU]UtnWPUloPW2J12Whp 4P-wJ WUIP-wo uiqqhpm, PPUlpm
hwuIJ:l:UJ.lw]tnuIunhllLrahrutIp lJln]uJlUpwphJlll1ppLUuhpT! tq1nnp.
2°2w1}1huI!:
Outluihlnnh 2P2muP lUUt\UWLnP.llI.FhUlhwpt\mhillq]1llLralt-Luutpn1
(inmhnp) J:l tft2 Uuijnnpu pWIlUlPP ln. Uunjmp uruuhh ziu]
phlU~mphwh
ln. tujj uiqqhpm, ppmlil}(\mq{l: UJptnlI inhulrhbp:
nUIUwAp]1h Ipuunullnuujiphhp,
UW]1Ulph PUlIlUlPP
ln, 2P2tuqmU*u lUll tlWPUltuPUlUJhtnllLJ.ahwh qnlUuIlhhp.l! ht
qumnJguhpnL tulnJ2uhp., pp-hhg WUgGUlW qnpemhtm.plrunlp
dunhnhuiljuib t UJ.Ulhtin quibq wnuht]unphJ1I)_Ulohtm: UpIJ:ho"p
U'urpinhli ln. tmItplP (Uuiubppk) 2.Ul]ng WI.UlUqUlqUlUtI2UlQnJPl! P~u~
tp.: ~Ull1wpph wquUlJ.1qm.]_(l-p1UUtpnLhqwpht]t t hUlUl}PUJ.]1UWUlntq
puipl; lpunnjquhpm]: fipnug urmngph tlwp.UlwpunqhUluhpl!
ul:ip2U2nLUlbtpu btlPm1lwqwu qhmnqjunuiqtnb ~w\}lmup2uhptl1;
Unjh dunluilnnq];
I
364.
UluelararasiOmerli/Omeran
ve Ceoresi Sempozyumu
:N.l~UJ.buq~ 2b2tnb'i.l 6:mp.tnwp.mufhtnub.Jl~, q~ hljunnhu
tf2wqmpm]pU tfpWtlntlnttfp tPmUtn tf~ nJl uhq qmnm~unp.I}l:: l}l:lqp
pm11wppu qhpuiqnjh pm11mplUY.Jlpmphwu: UJU ]OI}ll1.WbPUtfl:2, lllPtnP.
tnhuUhup WJl tfp munullnuuhpmpjuh tqunmluilnnh U'uruhpp];
(I::otf1PlN qp.1.1l_1pmhp.b In hnp rulmihbhprn iluruhh: Ilp @pphp.tb,
:PJltnbJltu, L:m]bptu [nlunnnhhpp UJ.pUlpurqrpmnhh: l,ml:t1.qmuhumup
mnpPl! unJltl1lm Uuiuhppf], u2muWrnp uijqhqnpom.plnub ln. qP.Up
wptnwI}Ilmp tfp2ngubIl~:
U'urprnhh pWIJ.mpp tft2 mUJ.pnll uunpphp dnrpnlmpnbbpm. lnhnh
Uuiuhppf], tfl:2 ml unupphp hununnpuhpni dnrtntlmpl}ubll WlllPWO ht
hunlhpuigjumphunlp In, [uurqurqntphunlp. @ppbplu, L:W]hpth,
1>pUluuhp1::u In, Uuqtbp1::u [hqmhhpm] rpnuuruubrpupjnubbp nunluih
tfmqmPIJ:Ulqg 4~ tqunmfhh. Uuiptnhli pWIJ.mp ln. 2P2mqlUJPPU,
U'uruhppl; wtmupb lm] pUlll4~mpbU.lu mU2pmgmtfl! 4~ UjUlptnpUp
1915 Ft. nqphpqm.pburu, uuupurqpm.plnnli hhtnhuuhphbpm.ln
PnlllP wJu uiulnqunnn UlUlJuwbuhpm, olllmp ln. llUJ mIJ.pptpubpm'
lIlUlP.Wbpw2P2wuP hlIhIJ.hgp ln, tlmhphp.m WtppWlIbbp.1::b,
l'i:UlllUlW}lUlUfblllmqwb qnpn11bhlll::b huruqliuq]i qn I}w}lD..uhupt L:w]bp
PUlllhqhg]1q qhwup nthhquic bu: UWqUl]U hUlpq ltl! qqwup 2h211lhqm
uibhpuidhginmpjuup uqmllo lmp Ul2]uWUlUlUpplJ: Ilpmlhlnnln.
WUgbUll.l! tfnnUUll4.l! D..htwgut mpqhlmtPUlql:tlntl huipuiqunn
unquiqiuj]; ul! 4.h}llllmug: