fhı-3 MktşkuÄLk ŞkusLkk

«fhý-3
MktþkuÄLk ÞkusLkk
3.1
«MíkkðLkk
3. 2
rð»kÞLkku WƼð
3.3
ÔÞkÃkrðï
3. 4
Lk{qLkk ÃkMktËøkeLke ÃkØrík
3. 5
MktþkuÄLk WÃkfhý
3.6
MktþkuÄLk yÇÞkMkLke ÃkØrík
3.7
{krníke «króLke «rðrÄ
3.8
{krníke Ãk]Úk¬hýLke ÞkusLkk
3.9
{krníke «kró ËhBÞkLk ÚkÞu÷k yLkw¼ðku
3.10
WÃkMktnkh
3.1
«MíkkðLkk
SðLkLkk çkeò fkÞkuoLke su{ MktþkuÄLk ÞkusLkkLkwt Ãký MktþkuÄfu ykÞkusLk fhðwt sYhe
Au. fkhý fu Ãkqðo rð[khýk yLku íkiÞkhe rðLkk Úkíkk MktþkuÄLkkuLku æÞuÞ ®çkËwyu ÃknkU[ðk fhíkk
ykzk yð¤kt «ÞíLkku rðþu»k ÚkkÞ Au yLku þÂõík, Mk{s yLku {kLkrMkf þÂõíkLkku çkøkkz
ÚkkÞ Au.
ykÞkusLk yu SðLkLke fkuEÃký «ð]r¥k{kt MkV¤íkk {u¤ððkLke økwÁ[kðe Au.
SðLkLkkt Ëhuf ûkuºk{kt ykÞkusLkLku {n¥ð yÃkkÞ íkku ÃkAe MktþkuÄLk fkÞo suðe yuf {n¥ðLke
«ð]r¥k {kxu Ãký ykÞkusLk fhðwt s Ãkzu. [ku¬Mk ykÞkusLk ðøkh MktþkuÄLk r¢Þk Ãký MkwfkLk
ðøkhLkk ðnký fu ÷tøkh ðøkhLkk Lkkð suðe ÚkE òÞ Au.
fkuEÃký MktþkuÄLk{kt ykÞkusLk yu yøkíÞLke yLku {n¥ðÃkqýo çkkçkík Au. MktþkuÄLkLkk
ûkuºk ÔÞkÃkLku æÞkLk{kt hk¾e Mk{Þ, þÂõík yLku LkkýkLkwt MkwÔÞðÂMÚkík ykÞkusLk MktþkuÄLkLku
yÚkoMk¼h yLku ði¿kkrLkf çkLkkðu Au. su îkhk ¼rð»Þ{kt ©ucík{ MkkÄLkkuÚke ÷ûÞ «kó fhðk{kt
ykðu íkuLku ykÞkusLk fnu Au.
‘ykÞkusLk yu ¼rð»Þ {kxuLke MkwÔÞðMÚkk Au.’
ykÞkusLk ytøku ÄLkðtík ËuMkkE1 (1992) sýkðu Au fu,
‘‘ykÞkusLkLku ¼krð MkkÚku MkçktÄ Au. Ãký íku ¼qíkfk¤{ktÚke «uhýk ÷u Au
yLku ðíko{kLkLkkt Mkðoøkúkne yLku Ÿzký÷ûke Ãk]Úk¬hýLkku yuf ÃkkÞk íkhefu
WÃkÞkuøk fhu Au.’’
ykÞkusLk {kxu Ãkqðuo rð[khýk fheyu íÞkhu MktþkuÄLkLku Mk{sðk {kxu MktþkuÄLk
ÞkusLkkLkwt ðýoLk yíÞtík sYhe çkLku Au. MktþkuÄLkûkuºku ykÞkusLk yLku fkÞo ytøkuLke YÃkhu¾k
òýðe ¾qçk s yøkíÞLke Au. íkuLkk îkhk Mk{MÞk ÃkhLkk «íÞûkfkÞoLkku ÏÞk÷ ykðu Au. òu
yøkkWÚke s ykÞkusLk fhu÷wt nkuÞ íkku MktþkuÄLkfkÞo ÍzÃke çkLku Au íku{s fk{Lke MkV¤íkk
{kxu Mkh¤ çkLku Au. ykÞkusLk rðLkk fkuEÃký fk{ ÔÞðÂMÚkík ÚkE þfu Lknª. ykÞkusLk
66
ðøkh WÃkÂÕçkÄ LkÚke. ykÞkusLk îkhk MktþkuÄLk fkÞo Ëhr{ÞkLk WƼðíke {w~fu÷eykuLkwt
rLkðkhý fE heíku fhe þfkÞ íku Ãký rð[khe þfkÞ Au.
MktþkuÄLk ÞkusLkkyu fkuEÃký MktþkuÄLkLkwt ½ýwt s yøkíÞLkwt ÃkkMkw Au. MktþkuÄLkfkÞo
ÞkusLkk yLkwMkkh ykøk¤ ðÄu Au yLku ytíku nuíkw rMkrØ íkhV Ëkuhe òÞ Au.
MktþkuÄLk ÞkusLkkLkwt {n¥ð Ëþkoðíkkt ËuMkkE yLku ËuMkkE2 (1992) ÷¾u Au fu,
‘‘MktþkuÄLk ynuðk÷Lku Mk{sðk {kxu MktþkuÄLk ÞkusLkkLkwt ðýoLk yíÞtík
sYhe çkLku Au. ðk[f MÃküÃkýu Mk{S þfu yLku íkuLku Ãkkuíku yÇÞkMkLke
«{ký¼qíkíkk [fkMkðkyu yÇÞkMk VheÚke WÃkkzðk sYhe çkLku íkku MktÃkqýo
rðøkíkku {¤e hnu. MktþkuÄfu yÇÞkMk Ëhr{ÞkLk nkÚk Ähu÷ yLku ÃkkA¤Úke
íÞS ËeÄu÷ «rðrÄykuLkku Ãký WÕ÷u¾ Úkðku òuEyu. yk{, ÚkkÞ íkku
Mk{MÞkLke ÞkusLkk Ãkh ðÄw «fkþ Ãkzu’’
MktþkuÄLk ÞkusLkk îkhk s MktþkuÄfLku ÃkkuíkkLke Mk{MÞk ytøkuLkk «íÞûk fkÞoLkku ÏÞk÷
ykðu Au. ykÚke MktþkuÄLk ÞkusLkkLku MktþkuÄLkLkwt yøkíÞLkwt yLku yrLkðkÞo ytøk økýe «Míkwík
«fhý{kt yÇÞkrMkfkyu ÃkkuíkkLke Mk{MÞkLku yLkwYÃk MktþkuÄLk ÞkusLkk íkiÞkh fhe Au.
;\XMWG 5|lS|IFDF\ V[SALHF ;FY[ VlT lGS8GM ;\A\W WZFJTL VG[S
5|J'l¿VMGM ;DFJ[X YFI K[P VF 5|J'l¿VM ;TT VSALHFDF\ V\TU"T CMI K[P T[YL
T[G[ lGlüT S|DDF\ VG];ZJFG]\ Sl9G AG[ K[P VF 5|J'l¿VM V[SALHF p5Z V[8,L
VJ,\lAT CMI K[ S[ ;\XMWG IMHGFG]\ 5|YD ;M5FG H DM8FEFU[ V\lTD ;M5FGGF
:J~5GM lG6"I SZ[ K[P
;\XMWGSFI"GL ;O/TF T[GF VFIMHG 5Z ZC[,L K[P
;\XMWG IMHGF V[
;\XMWGSFI"G[ lNXF;}RG VF5JF DF8[G]\ TFlS"S VG[ VFIMlHT ;FWG K[P
;\XMWG
IMHGF V[ ;\XMWGSFI"GL VFWFZXL,F K[P T[YL H ;\XMWG IMHGF VtI\T RMÞ; TYF
jIJl:YT CMI T[ VFJxIS K[P SM.56 ;\XMWGSFI" SM.G[ SM. ;D:IFGF pS[, DF8[ S[
DFlCTL 5|F%T SZJFGF\ C[T];Z CFY WZJFDF\ VFJ[ K[P ;\XMWGSFI"GF C[T]G[ l;â SZJF
DF8[4 RMÞ; VG[ lJ`J;GLI 5lZ6FD D[/JJF DF8[ T[G[ VG]~5 ;\XMWG IMHGF
67
VUFpYL H 30JL VFJxIS K[P V[lgHGLIZ H[D DSFG AGFJTF 5C[,F K[S V\T ;]WLG]\
VFIMHGvGSXM T{IFZ SZ[ K[ T[D ;\XMWGSFI"DF\ 56 ;\XMWGGF ;DU| 5F;F\VMG[
wIFGDF\ ZFBLG[ VUFpYL H a<I] l5|g8 T{IFZ SZJL 50[P HM RMÞ; ;\XMWG IMHGF
GÞL SIF" JUZ H SFI" X~ SZJFDF\ VFJ[ TM VG[S ;D:IFVM ;HF"I K[P ;D:IFGF
pS[, DF8[GL ;FRL DFlCTL G D/[4 BM8L DFlCTLGM EZFJM Y. HFI4 ;\XMWGSFI"GL
lNXF AN,L HFI VG[ 5lZ6FD[ ;XMWGSFI"GM C[T] H DFIM" HFI K[P ;D:IFGF pS[,
;]WL 5CM\RL G XSFI VG[ SM. H :5Q8 TFZ6M 56 TFZJL G XSFIP
T[YL H
;\XMWGSFI"GL X~VFTDF\ H ;\XMWGSFI"GF TDFD 5F;F\VMG[ wIFGDF\ ZFBLG[ jIJl:YT
;\XMWG IMHGF T{IFZ SZJFDF\ VFJ[ K[P T[DF\ BF; SZLG[ ;DlQ8GM lGNX"4 5;\NUL4
DFlCTL V[S+ SZJF DF8[GL 5âlT4 DFlCTL V[S+LSZ6GF ;FWGM VG[ T[GL
lJ`J;GLITF TYF IYFY"TF4 ;\XMWGGF C[T]G[ VG]~5 VF\S0FXF:+LI 5|I]lSTVM JU[Z[
AFATMG[ wIFGDF\ ZFBLG[ VFIMHG SZJFG]\ ZC[ K[P
;\XMWG IMHGF T{IFZ SZJFDF\
H[8,L SF/Ò ZFBJFDF\ T[8,F\ H IYFY" VG[ lJ`JGLI 5lZ6FDM D/[ K[P X{1Fl6S
DGMlJ7FGGF 1F[+DF\ VG[S ;\XMWGM Y. ZæF\ K[P VG[S ;\XMWG 5âlTVM TYF
5|I]lSTVMGM 56 V[8,M H lJSF; Y. ZæM K[P VF §lQ8V[ HMTF SM.56 ;\XMWGSFI"GL
VUtITF4 IYFY"TF TYF U]6J¿F V[ VwIIG :J~5 TYF p5IMUDF\ ,[JFDF\ VFJ[,
5âlT S[ 5|I]lST p5Z VFWFlZT K[P
5|:T]T 5|SZ6DF\ VF TDFD D]NŸFVMG[ wIFGDF\
ZFBLG[ lJUTJFZ RRF" SZJFDF\ VFJL K[P 5|:T]T VeIF;GM D]bI C[T] lX1FSGF jIJ;FI
DGMEFZ4 jIJ;FI ;FD[,ULZL VG[ jIJ;FI ;\TMQF 5Z T[GF TF,LDGF 5|SFZ4 HFTLITF
TYF S]8]\AGF 5|SFZGL XL V;Z 50[ K[ T[ HF6JFGM CTMP ;FY[ ;FY[ S[8,F\S jIlSTUT
5lZJtIM"GL V;Z T5F;JFGF UF{6 C[T];Z 5|:T]T ;\XMWGSFI" CFY WZJFDF\ VFjI]\ CT]\P
;\XMWGSFI"GL IMHGF TYF 5|lS|IF V\U[ VCL\ ZH}VFT SZJFDF\ VFJL K[P
«Míkwík «fhý{kt yÇÞkrMkfkyu ÃkMktË fhu÷ MktþkuÄLk ÃkØrík ÔÞkÃkrðï, rLkËþo,
WÃkfhý, MktþkuÄLk{kt {krníkeLkwt yufºkefhý, {krníkeLkwt Ãk]Úk¬hý yLku MktþkuÄLkLke Mk{økú
fkÞoÃkØrík Ëþkoðu÷ Au.
68
3.2
rð»kÞLkku WƼð
Mk{MÞk MktþkuÄLkLke Ãkqðo¼qr{fk Au. ®[íkk Þk ðý WfuÕÞk «&™ku{ktÚke MktþkuÄLkLke
¼qr{fk íkiÞkh ÚkkÞ Au. fkuEÃký ûkuºku «økrík fhðe nkuÞ íkku yk ytøku rðþËT Aýkðx
sYhe çkLku Au. yuf s Mk{MÞk Mkt˼uo swËk swËk MktþkuÄLkfkhku swËk swËk Ãkrhýk{ku Ëþkoðu
Au. íÞkhu Ãký LkðeLk MktþkuÄLk fhðkLke sYh Q¼e ÚkkÞ Au.
21{e
MkËe{kt rð¿kkLk yLku xufTLkku÷kuSLkk Þwøk{kt Þktrºkf þÂõíkLkku ¾qçk s rðfkMk
ÚkÞku Au. Aíkkt Ãký yk Þwøk{kt {kLkðþÂõíkLke íkku sYh Ãkzu s íku «{kýu ðøko¾tz{kt
yæÞkÃkfLke sYh Ãkzu Au. Ãkrù{e Ëuþku{kt þiûkrýf MkkÄLkku Ãkw»f¤ «{ký{kt Au. Aíkkt
rþûký ykÃkðkLkwt fkÞo rþûkfku îkhk s ÚkkÞ Au. Mk{ÞLke MkkÚku MkkÚku yk r[ºk çkË÷kÞwt Au.
ð»kkuoÚke rþûkýLkku ÔÞðMkkÞ yuf W¥k{, ykËþo yLku Ãkrðºk ÔÞðMkkÞ økýkÞ Au. rþûký
søkík{kt yksu rþûkf-rðãkÚkeo, rþûkf-ðk÷e, rþûkf-Mkt[k÷f, yLku rþûkf-yk[kÞo
ðå[uLkk «ríkfq¤ MktçktÄku òuE þfkÞ Au. rËLk «ríkrËLk íku{Lkk MktçktÄku{kt «ríkfq¤íkk ðÄíke
òÞ Au. ykÚke rþûký søkík{kt ystÃkku MkòoÞku Au. su rþûký ÔÞðMÚkkLku yLku rþûkýLkk
fkÞoLku çkËLkk{ fhu Au. yk çkÄkLku fkhýu rþûkf «íÞûk Þk Ãkhkuûk heíku ÃkkuíkkLkk fkÞoÚke
fux÷ku Mktíkku»k {u¤ðu Au íku òýðwt ¾qçk sYhe çkLke òÞ Au. yk ÃkrhÂMÚkrík{kt yuf rþûkf
ÃkkuíkkLkk fkÞoMktíkku»k îkhk ÃkkuíkkLkk ÔÞðMkkÞ{kt fux÷k MkV¤ ÚkÞkt íku{kt fE rðrþü þÂõíkyku
níke, íku íkÚkk rþûkfLkk fkÞoMktíkku»kLku fÞk Ãkrhçk¤ku yMkh fhu Au, íku òýðk{kt
yÇÞkrMkfkLku hMk Au. ykÚke yÇÞkrMkfkyu ykðe Mk{MÞkykuLkk Wfu÷ {kxu ‘‘fkÞoMktíkku»k’’
ytøkuLkku rð»kÞ ÃkMktË fÞkuo Au.
3.3
ÔÞkÃkrðï
yÇÞkMkf ÃkkuíkkLkk MktþkuÄLk {kxuLkku Lk{qLkku su Mk{qn{ktÚke ÃkMktË fhu Au íku ÃkkºkkuLkku
{q¤¼qík Mk{qn yux÷u ÔÞkÃkrðï.
MktþkuÄLk ÞkusLkkLku MkwÔÞðÂMÚkík MðYÃk ykÃkðk {kxu yLku MktþkuÄLk ÞkusLkkLku MÃkü
çkLkkððk {kxu ÔÞkÃkrðïLkku rLkËuoþ yíÞtík ykð~Þf Au.
69
yÇÞkMkLke fkÞoûk{íkk yLku økwýð¥kk ò¤ððk [ku¬Mk Mke{ktrfík ÔÞkÃk rðMíkkh{kt
s fkÞo ÚkE þfu Au íkuÚke íkuLku ÔÞkÏÞkrÞík fhðku Ãkzu Au. fkuEÃký MktþkuÄLk{kt ÔÞkÃkrðïLke
Mkk[e ÔÞkÏÞk Lk ÚkkÞ íÞkt MkwÄe MktþkuÄLkLkwt fk{ ykøk¤ ðÄe þfíkwt LkÚke íku{s
ÔÞkÃkrðïLke ÔÞkÏÞk Lk ÚkkÞ íkku Lk{qLkkLke ÃkMktËøke Ãký {w~fu÷ çkLku Au yLku Lk{qLkkLkk
ykÄkhu «{ký¼qík íkkhýku {u¤ððkLkwt Ãký {w~fu÷ çkLku Au ÔÞkÃkrðïLke ÔÞkÏÞk fÞko ÃkAe
ÃkkºkkuLke ÞkËe ÃkMktË fhðe Mkh¤ çkLku Au.
Siddhu
3
(1984)Lkk þçËku{kt fneyu íkku,
“Sampling ensure completencess and a high degree
accuracy due limited area of operation.”
ÔÞÃkrðï yux÷u yÇÞkMk {kxu ÃkMktË ÚkÞu÷k fkÞoûkuºk{kt Mk{krðü yÇÞkMkLkkt çkÄkt
Ãkkºkku, MktþkuÄLk {kxuLkku rLkËþo su Mk{qn{ktÚke ÃkMktË fhðk{kt ykðu Au íku {q¤¼qík ÃkkºkkuLkk
Mk{qnLku ÔÞkÃkrðï fu Mk{rü fnu Au.
ËerÃkfk þknLkk ÃkwMíkf þiûkrýf MktþkuÄLk{kt sýkÔÞk {wsçk, ÃkkLzu4 (2004)Lkk
{íku,
‘‘ÔÞkÃkrðï yux÷u Mkk{kLÞ yÚko{kt fkuEÃký MkwÔÞkÏÞkrÞík fhkÞu÷k
ðøkoLkk ÷kufku, çkLkkðku fu ðMíkwykuLkk çkÄk s MkÇÞku’’
fkuEÃký MktþkuÄLk{kt {krníke Mk{økú ÔÞkÃkrðïLku ykðhe ÷ELku fu ÔÞkÃkrðïLkk
Mk{økú «ríkrLkrÄíð Ähkðíkk y{wf ¼køkLku ÃkMktË fheLku {u¤ðe þfkÞ Au. yk
«ríkrLkrÄíðYÃk ÃkkºkkuLku ÃkMktË fheLku íkuLke {krníke {u¤ðe Mk{økú ÔÞkÃkrðï Ãkh ÷køkw
Ãkkzðk{kt ykðu Au.
ËuMkkE yLku ËuMkkE5 (1992)Lkk {íkkLkwMkkh,
‘‘ßÞkt MkwÄe ÔÞkÃkrðïLke Mkk[e ÔÞkÏÞk Lk ÚkkÞ íÞkt MkwÄe ÷eÄu÷k Lk{qLkkLku
ykÄkhu íkkhýku {u¤ððkLkwt þõÞ Lk çkLku. ÔÞkÃkrðïLke MÃkü ÔÞkÏÞk Lk nkuÞ
íkku fÞk yLku fuðk «fkhLkk Ãkkºkku ÃkMktË fhðk íku Lk Mk{òÞ’’
70
«Míkwík MktþkuÄLk{kt yÇÞkrMkfkyu ÔÞkÃkrðï{kt ¼Y[ rsÕ÷kLke «kÚkr{f
þk¤kykuLkk rþûkfkuLkku Mk{kðuþ fÞkuo níkku.
yk {kxu yÇÞkrMkfkyu Mkki «Úk{
2009-10Lkk
ð»koLke þk¤kLke ÞkËe ¼Y[ rsÕ÷k
rþûký yrÄfkhe©eLke f[uhe{ktÚke {u¤ðe níke. ¼Y[ rsÕ÷kLke «kÚkr{f þk¤kykuLkku yk
MktþkuÄLk {kxuLkk ÔÞkÃkrðï {kxu ÃkMktËøke fheLku Mk{kðuþ fhðk{kt ykÔÞku níkku. ykÚke
¼Y[ rsÕ÷k{kt ykðu÷e çkÄe s «kÚkr{f þk¤kyku «Míkwík yÇÞkMkLkwt ÔÞkÃkrðï çkLku Au.
3.4
Lk{qLkk ÃkMktËøkeLke ÃkØrík
fkuEÃký rð»kÞLkk yÇÞkMk{kt Lk{qLkkLke ÃkMktËøke {n¥ðLke Au. Lk{qLkkLke ÞkuøÞ
ÃkMktËøke WÃkh yÇÞkMkLke MkV¤íkkLkku ykÄkh hnu÷ku Au. rþûký ûkuºku Úkíkk {kuxk ¼køkLkk
yÇÞkMkku{kt Lk{qLkk íkhefu Sðtík ÔÞÂõík fu ÔÞÂõíkykuLkwt sqÚk ÃkMktË fhðk{kt ykðu Au
su{Lke ÃkkMkuÚke {krníke yufºk fhðkLkwt fkÞo ¾qçk s fÃkÁt Au fkhý fu Mk{økú ÔÞkÃkrðïLke
{krníke yufºk fhðk {kxu Mk{Þ yLku LkkýktLkku ÔÞÞ ÚkkÞ Au ykÚke Mk{Þ þÂõík yLku
LkkýktLkk çk[kð {kxu ÔÞkÃkrðïLkwt «ríkrLkrÄíð fhíkku nkuÞ íkuðku Lk{qLkku ÃkMktË fhðk{kt ykðu
Au. suLku rLkËþo fnu Au.
ze.yu. W[kx6 (2004)Lkk {íkkLkwMkkh,
‘‘ÔÞkÃkrðï ytøkuLke {krníke {u¤ððk yLku íkkhýku íkkhððkLkk nuíkwÚke
ÔÞkÃkrðï{ktÚke ÃkMktË fhðk{kt ykðíkk «ríkrLkrÄYÃk yuf{kuLkk LkkLkk
Mk{qnLku Lk{qLkku fnu Au.’’
yk{, rLkËþo ÔÞkÃkrðïLkku «ríkrLkrÄíð fhíkku yuf¼køk Au. rLkËþo ÃkMktËøkeLke
ÃkØríkyku swËe swËe Au su Lke[u «{kýu Au.
rLkËþo ÃkMktËøkeLke ÃkØríkyku :
( 1)
ÞáåA rLkËþo
( 2)
Míkhef]ík rLkËþo
(Random Sampling)
(Stratified Random Sampling)
71
( 3)
çkuðzku rLkËþo
( 4)
ÞkusLkkçkØ rLkËþo
( 5)
¢{þ: Lk{qLkku
( 6)
ykLkw»kktrøkf Lk{qLkku
( 7)
Mknuíkwf Lk{qLkku
(Purposive Sampling)
( 8)
Íq{¾k Lk{qLkku
(Cluster Sampling)
( 9)
òuzfk Lk{qLkku
(Sampling by matched pairs)
(Double Sampling)
(Systematic Sampling)
(Sequential Sampling)
(Accidental Sampling)
rLkËþo ÃkMktËøke nt{uþk MktþkuÄLkLkk rð»kÞ WÃkh ykÄkrhík nkuÞ Au. fkhý fu ÃkMktË
fhu÷k rLkËþoLku WÃkÞkuøke {krníke {u¤ððk{kt ÚkkÞ Au. yk {krníke çku heíku {u¤ðe þfkÞ.
( 1)
Mk{økú ÔÞkÃkrðïLku ÃkMktË fhe
( 2)
ÔÞkÃkrðïLkk «ríkrLkrÄYÃk
Mk{økú ÔÞkÃkrðï ÃkkMkuÚke {krníke {u¤ððkLkwt fkÞo ¾qçk s {w~fu÷ Au. ykÚke s
Mk{Þ yLku þÂõíkLku æÞkLk{kt hk¾eLku ÔÞkÃkrðïLkk «ríkrLkrÄYÃk y{wf ¼køkLku ÃkMktË fhe
Ãkkºkku ÃkkMkuÚke {krníke {u¤ððk{kt ykðu Au. yk y{wf ¼køk su ÔÞkÃkrðïLkwt «ríkrLkrÄíð
Ähkðu Au íkuLku rLkËþo fnu Au.
Mkkhk rLkËþoLkkt ÷ûkýku
(1)
ÔÞkÃkrðïLkwt «ríkrLkrÄíð Ähkðíkku nkuðku òuEyu.
(2)
íkuLke ÃkMktËøke Ãkqðoøkúnhrník Úkðe òuEyu.
(3)
íkuLke ÃkMktËøke{kt nuíkw÷ûkeíkk s¤ðkðe òuEyu.
(4)
íku yÚkoÃkqýo nkuðku òuEyu.
(5)
ÔÞðnkY yLku Mkk[ku nkuðku òuEyu.
72
«Míkwík yÇÞkMk ¼Y[ rsÕ÷k{kt ykðu÷ «kÚkr{f þk¤kykuLkk rþûkfku Ãkqhíkku s
{ÞkorËík nkuðkÚke íku{kt økwshkíke {kæÞ{Lke
360
«kÚkr{f þk¤kykuLke Míkhef]ík ÞáåA
Lk{qLkk ÃkØríkÚke ÃkMktË fhðk{kt ykðe níke.
yk fw÷
360
«kÚkr{f þk¤kyku{ktÚke fw÷
fhðk{kt ykÔÞk níkk. su{ktÚke
1900
†eyku yLku
rþûkfkuLku rLkËþo íkhefu ÃkMktË
3000
1100
ÃkwÁ»k rþûkfkuLku Íq{¾k Lk{qLkk
ÃkØríkÚke ÃkMktË fhðk{kt ykÔÞk níkk. rLkËþo{kt ÃkMktË ÚkÞu÷ «kÚkr{f þk¤kykuLke {krníke
Ãkrhrþü{kt Ëþkoðu÷ Au.
3.5
MktþkuÄLk WÃkfhý
fkuEÃký MktþkuÄLk {kxu sux÷wt yøkíÞ MkkæÞLkwt nkuÞ Au íkux÷wt s yøkíÞ MkkÄLkLkwt
nkuÞ Au. MkkæÞLke rMkrØLkku ykÄkh MkkÄLk Ãkh hnuíkku nkuÞ Au.
VeIF;GF C[T]VMG[ VG]~5 DFlCTL D[/JJF DF8[ 5|`GMGF HJFA D[/JJF
DF8[ S[ C[T]VMG[ VG]~5 VY"38GM TFZJJF DF8[ lGNX"GF V[SDM 5F;[YL DFlCTL
,[JFGL H~Z 50[ K[P VF 5|SFZGL DFlCTL H]NF H]NF p5SZ6M £FZF D[/JJFDF\ VFJ[
K[P ;\XMWS VF p5SZ6 HFT[ T{IFZ SZ[ K[ VYJF T{IFZ p5SZ6GM p5IMU SZ[ K[P
5|:T]T VwIF5GDF\ plRT DFlCTL DF8[ p5SZ6GM p5IMU SZJFDF\ VFjIM K[P
VwIIGGF C[T]VMG[ VG]~5 DFlCTL D[/JJF DF8[ VF D]HAGF p5SZ6MGM p5IMU
SZJFDF\ VFJ[, CTMP
MktþkuÄLk ÞkusLkk íkiÞkh fhíke ð¾íku s MktþkuÄfu {krníke «kró {kxu fÞk MkkÄLkku
ðkÃkhðk íku Lk¬e fhu Au. su «fkhLke {krníke «Þkusfu {u¤ððkLke nkuÞ íku «fkhLkk
WÃkfhýLke sYh Ãkzu Au.
W[kx6 (2000) sýkðu Au fu,
‘‘MktþkuÄLk «r¢Þk Ëhr{ÞkLk yÇÞkMkLkk nuíkwyku yLkwMkkh ykð~Þf
{krníke {u¤ððk {kxuLkk MkkÄLkLku WÃkfhý fnuðkÞ Au.’’
73
3.5.1
MkkÄLkkuLke ÃkMktËøke :
MktþkuÄLk WÃkfhý ÃkMktËøke yu MktþkuÄLk {kxu fhkuzhßsw Mk{kLk Au. MktþkuÄLk
WÃkfhýLke ÃkMktËøke MktþkuÄLk Mk{MÞk Ãkh ykÄkh hk¾u Au.
WÃkfhýLkwt {n¥ð Mk{òðíkkt, Mkwr¾Þk yLku {unhkuºkk7 (1966) sýkðu Au fu,
“The selection of suitable instrument of tools is of vital
importance for successful research”
MktþkuÄLk ÞkusLkk íkiÞkh fhíke ð¾íku yÇÞkMk fu {krníke yufXe fhðk {kxuLkk
MkkÄLkku fÞk ðkÃkhðkLkk Au íkuLkku rð[kh fhðku sYhe Au.
MktþkuÄLk {kxu Lke[u {wsçkLkk WÃkfhýku ðkÃkhe þfkÞ Au :
( 1)
«&™kðr÷
( 2)
{w÷kfkík Ãkºkf
( 3)
yr¼«kÞkðr÷
( 4)
ð÷ý {kÃkËtz
( 5)
yku¤¾ÞkËe
( 6)
¢{ {kÃkËtz
( 7)
{Lkkuði¿kkrLkf fMkkuxeyku
suðk WÃkfhýkuLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au. «Míkwík yÇÞkMk {kxu yÇÞkrMkfkyu
yr¼«kÞkðr÷Lkku WÃkÞkuøk fÞkuo Au.
3.5.2
yr¼«kÞkðr÷ :
yr¼«kÞkðr÷ yu MktþkuÄLk {kxuLkwt Mkh¤íkkÚke WÃk÷çÄ yuðwt WÃkfhý Au. íkuLkku
rðþk¤ «{ký{kt WÃkÞkuøk Úkíkku nkuÞ Au. yr¼«kÞkðr÷{kt Mkk{kLÞ heíku rðÄkLkkuLke h[Lkk
fhðk{kt ykðíke nkuÞ Au. yk rðÄkLkku MknsíkkÚke h[e þfkíkk nkuÞ Au. Mkk{kLÞ heíku
rºk®çkËw fu Ãkt[®çkËwLkku WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au.
«Míkwík MktþkuÄLk{kt Ãkt[®çkËw Mfu÷Lkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykÔÞku níkku. íku{kt yuf
74
rðÄkLkLke Mkk{u Ãkkt[ rðfÕÃkku hk¾ðk{kt ykÔÞk níkk. su ‘MktÃkqýo Mkt{ík’, ‘Mkt{ík’,
‘íkxMÚk’, ‘yMkt{ík’ yLku ‘MktÃkqýo yMkt{ík’ yu «{kýu níkk. rþûkfkuyu su íku rðÄkLkLke
Mkk{u ykÃku÷ rðfÕÃkku{ktÚke ÞkuøÞ rðfÕÃk ÃkMktË fhe íku ¾kLkk{kt (ü) Lke rLkþkLke fhðkLke
níke.
Ãkrhýk{ku íkÃkkMkðk {kxu nfkhkí{f yLku Lkfkhkí{f rðÄkLkku {kxu økwýktfLk Lke[u
Ëþkoðu÷ Mkkhýe-3.1 «{kýu fhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
Mkkhýe - 3.1
yr¼«kÞkðr÷{kt rð¼køkðkh rðÄkLkkuLkk «fkh yLku økwýktfLk
rðÄkLkLkwt ð÷ý
nfkhkí{f rðÄkLk
Lkfkhkí{f rðÄkLk
MktÃkqýo Mkt{ík
4
0
Mkt{ík
3
1
íkxMÚk
2
2
yMkt{ík
1
3
MktÃkqýo yMkt{ík
0
4
«Míkwík yÇÞkMk{kt rþûkfkuLkku fkÞoMktíkku»k íkÃkkMkðkLkwt Lk¬e fhu÷ níkwt. íkuÚke
yÇÞkrMkfkyu Mkt˼o MkkrníÞLkk yÇÞkMk îkhk fkÞoMktíkku»k {kÃkðk {kxuLkk WÃkfhýLke
íkÃkkMk fhu÷ yLku zkì. f]»ýfktík ÷®ðøkeÞk MkknuçkLkwt WÃkfhý æÞkLk Ãkh ykðu÷ níkwt Ãkhtíkw
íkuLku ðíko{kLk MktòuøkkuLku yLkwYÃk çkLkkððk yÇÞkrMkfkyu íku{kt VuhVkh fhe yLku
«{kýefhýLkk MkkuÃkkLkkuLku yLkwMkhe Lke[uLke fkÞorðrÄ îkhk «kÚkr{f þk¤kLkk rþûkfkuLkku
fkÞoMktíkku»k {kÃkðk {kxuLkk WÃkfhýLke h[Lkk fhu÷ níke. yr¼«kÞkðr÷Lke h[Lkk fhðk
{kxu Lke[uLke «r¢Þk Lk¬e fhðk{kt ykðe.
3.5.3
yr¼«kÞkðr÷Lke h[Lkk :
yÇÞkrMkfkyu Mkt˼o MkkrníÞLkk yÇÞkMk îkhk yLku rþûkýrðËku MkkÚku rð[kh
75
rð{þoLku ytíku fw÷
82
yr¼«kÞkuLke h[Lkk fhe níke. yk f÷{kuLke h[Lkk{kt
zkì. f]»ýfktík ÷®ðøkeÞk MkknuçkLkk WÃkfhýLkku ykÄkh ÷uðk{kt ykÔÞku níkku. yk
yr¼«kÞkðr÷{kt
6
rð¼køkku hk¾ðk{kt ykÔÞk níkk. su{kt ¢{þ: ÔÞkðMkkrÞf fkÞoLkku
Mktíkku»k, ykŠÚkf çkkçkíkkuLkku Mktíkku»k, ¼kiríkf çkkçkíkkuLkku Mktíkku»k, «rþûkýkÚkeo, yk[kÞo,
MknfkÞofh yLku MkhfkhLke fk{økeheLkk Mkt˼uo Mktíkku»k, ÔÞkðMkkrÞf rðfkMkLkku Mktíkku»k,
Mkk{krsf ËhßòLkku Mktíkku»kLkku Mk{kðuþ fhðk{kt ykÔÞku Au. A rð¼køk{kt fw÷ rðÄkLkkuLke
MktÏÞk yr¼«kÞkðr÷{kt
82
ÚkE níke. íkuLke
20
sux÷e «íkku íkiÞkh fhkððk{kt ykðe. su
Ãkrhrþü-çk{kt Ëþkoððk{kt ykðu÷ Au.
3.5.4
yr¼«kÞkðr÷Lke «kÚkr{f ys{kÞþ :
yr¼«kÞkðr÷ íkiÞkh fÞko çkkË
7
sux÷k rLk»ýktíkkuLku yr¼«kÞ {kxu {kuf÷e
ykÃkðk{kt ykðe níke. rLk»ýktíkku{kt çke.yuzT. fkì÷usLkk yk[kÞkuo yLku yu{.yuzT. fkì÷usLkk
hezh yLku ÔÞkÏÞkíkkykuLkku Mk{kðuþ fÞkuo níkku.
yk WÃkhktík íkiÞkh fhu÷ yr¼«kÞkðr÷Lkk ykÄkhu ¼Y[ rsÕ÷k{kt ykðu÷
«kÚkr{f þk¤kykuLkk
20
6
rþûkfku WÃkh ys{kÞþ fhe níke. «kÚkr{f ys{kÞþ{kt ÷eÄu÷
«kÚkr{f þk¤kykuLke {krníke Ãkrhrþü-y{kt Ëþkoðu÷ Au.
rLk»ýkt í kku L kk yr¼«kÞku L kk ykÄkhu íku { Lkk ykÃku ÷ k Mkq [ Lkku L ku Mðefkhe
yr¼«kÞkðr÷{kt fE rðøkíkku hk¾ðe yLku fE Lk hk¾ðe íku{s fux÷ef Lkðe rðøkíkku
ytøku {køkoËþoLk {éÞwt. rþûkfku ÃkkMkuÚke ¼hkELku ykðu÷e yr¼«kÞkðr÷yku WÃkh {¤u÷k
Mkq[LkkuLku ykÄkhu sYhe VuhVkh fhðk{kt ykÔÞkt.
rLk»ýktíkkuLkk yr¼«kÞku yLku rþûkfkuLkk {¤u÷k Ãkrhýk{kuLku
NRT
«kuøkúk{Lku ykÄkhu
f÷{ Ãk]Úk¬hý fhðk{kt ykÔÞwt yLku yr¼«kÞkuLkwt Mkh¤íkk {qÕÞ þkuÄðk{kt ykÔÞwt yLku
0.20
Úke 0.80Lke ðå[u Mkh¤íkk {qÕÞ nkuÞ íkuðk
50
rðÄkLkku ytrík{ fMkkuxe{kt Mk{kððk{kt
ykÔÞk yLku ytrík{ fMkkuxeLke h[Lkk fhðk{kt ykðe su rðÄkLkkuLkwt Mkh¤íkk {qÕÞ
Mkkhýe-3.2 {kt Ëþkoðu÷ Au.
76
Mkkhýe -
3.2
rðÄkLkkuLkwt Mkh¤íkk {qÕÞ
¢{
Mkh¤íkk{qÕÞ
¢{
1
0.59
18
0.66
35
0.70
2
0.36
19
0.78
36
0.50
3
0.44
20
0.66
37
0.70
4
0.55
21
0.49
38
0.59
5
0.43
22
0.45
39
0.30
6
0.66
23
0.69
40
0.24
7
0.63
24
0.44
41
0.68
8
0.31
25
0.70
42
0.70
9
0.75
26
0.53
43
0.69
10
0.55
27
0.66
44
0.55
11
0.51
28
0.53
45
0.53
12
0.76
29
0.45
46
0.75
13
0.64
30
0.64
47
0.70
14
0.24
31
0.75
48
0.60
15
0.58
32
0.50
49
0.75
16
0.60
33
0.59
50
0.24
17
0.24
34
0.59
3.5.5
Mkh¤íkk{qÕÞ
¢{
Mkh¤íkk{qÕÞ
yr¼«kÞkðr÷Lke rðïMkLkeÞíkk :
«Míkwík yr¼«kÞkðr÷Lke rðïMkLkeÞíkk 0.60 {¤e níke yLku fMkkuxeLke ÞÚkkÚkoíkk
«Míkwík WÃkfhýLkwt ÞÚkkÚkoíkk {qÕÞ 0.58 {éÞwt níkwt.
3.5.6
yr¼«kÞkðr÷Lkwt ytrík{ MðYÃk :
yk yr¼«kÞkðr÷{kt Mkðo«Úk{ «MíkkðLkkÃkºk {qfe Lk{qLkkLkk ÃkkºkkuLku MktþkuÄLkLkku
rð»kÞ, yøkíÞíkk, yÇÞkMkfLkwt Lkk{ yLku {krníkeLke økkuÃkLkeÞíkk ytøku ¾kºke ykÃkðk{kt
77
ykðe níke. íÞkhçkkË «kÚkr{f þk¤kykuLkk rþûkfku ytøkuLke «kÚkr{f {krníke {u¤ððk{kt
ykðe níke. «kÚkr{f ys{kÞþ {kxu fu. Þw. ÷®ðøkeÞk hr[ík fkÞo Mktíkku»k fMkkuxeLkku
WÃkÞkuøk fhðk{kt ykÔÞku Au. su{kt
82
rðÄkLkku níkk. su{ktÚke
50
rðÄkLkkuLku ytrík{
yr¼«kÞkðr÷{kt Mk{kðuþ fhðk{kt ykÔÞku níkku.
3. 6
MktþkuÄLk yÇÞkMkLke ÃkØrík
MktþkuÄLk Mk{MÞk ÃkMktË fÞko ÃkAe íkuLkku ÃkØríkMkh yÇÞkMk fhðk {kxu ÞkuøÞ ÃkØrík
ÃkMktË fhðk{kt ykðu Au. þiûkrýf MktþkuÄLkLkk ûkuºku swËe swËe MktþkuÄLkLke ÃkØríkLkku WÃkÞkuøk
ÚkkÞ Au.
MktþkuÄLk ÃkØrík Mk{MÞkLkk «fkh Ãkh ykÄkrhík nkuÞ Au. íkuÚke Mk{MÞkLkk ík÷MÃkþeo
yÇÞkMk yLku «{krýík ÃkrhÃkkfLke «kró {kxu MkwÞkuøÞ ÃkØrík ÃkMktË fhðk{kt ykðu Au.
MktþkuÄLk ÃkØrík rðþu sýkðíkk ËerÃkfk ¼ÿuþ þkn8 (2004)Lkk {íku,
‘‘yÚkoÃkqýo þiûkrýf Mk{MÞkLku yku¤¾e yLku rþûkýLkk fkuEÃký ûkuºk{kt
íkuLke Mkth[Lkk fÞko çkkË yLku fkuEÃký «fkhLkk MktþkuÄLk þk†eÞ,
ÔÞðnkÁ yLku r¢Þkí{f MktþkuÄLk MkkÚku íkuLkku MktçktÄ MÚkÃkkÞk çkkË íkuLkku
W¥kh rðrðÄ heíku ykÃke þfkÞ Au. yk{, Wfu÷ {u¤ððk {kxuLke rðrðÄ
ÃkØríkykuLku MktþkuÄLk ÃkØríkyku íkhefu yku¤¾ðk{kt ykðu Au.’’
«Míkwík MktþkuÄLk{kt yÇÞkrMkfkyu rðrðÄ ÃkØríkyku{ktÚke Mkðuoûkýkí{f ÃkØrík ÃkMktË
fhu÷e Au.
ËuMkkE yLku ËuMkkE9 (1997)Lkk {íku,
‘‘MkðuoûkýLkku {wÏÞ nuíkw ÃkrhÂMÚkríkLkku íkkøk {u¤ððkLkku Au.’’
Mkðuoûký yu yÇÞkMk {kxuLke {n¥ðLke ÃkØrík Au. íku{kt MÃkü heíku ÔÞkÏÞkrÞík
Mk{MÞk nkuÞ Au yLku íkuLkk [ku¬Mk rLkrùík WÆuþku Ãký nkuÞ Au. íku{kt fkÕÃkrLkf yLku
íks¿kíkkÞwõík ykÞkusLk, yufrºkík {krníkeLkwt fk¤SÃkqðof rð&÷u»ký yLku yÚko½xLk yLku
íkkhýkuLke íkkŠff yLku fkiþÕÞÞwõík hsqykík {n¥ðLke çkLke hnu Au.
78
Mkðuoûký{kt ðíko{kLk ÃkrhÂMÚkríkLke ŸzkýÃkqðofLke {krníke yufrºkík fhe íkuLkwt
rð&÷u»ký fhe ðíko{kLk ÂMÚkrík fux÷u ytþu ÞkuøÞ Au. íkuLke [fkMkýe fhðk{kt ykðu Au.
Mkðuoûkýkí{f MktþkuÄLk su «fkhLke {krníke WÃk÷çÄ fhu Au íkuLke ¾qçk s {ktøk nkuÞ Au.
«Míkwík yÇÞkMk{kt «kÚkr{f þk¤kykuLkk rþûkfkuLkku ÔÞðMkkrÞf Mktíkku»k òýðk {kxu
yr¼«kÞkðr÷ îkhk {krníke yufºk fhðkLke níke. yk rðøkíkku þiûkrýf Mkðuoûký îkhk s
Mkh¤íkkÚke «kó ÚkE þfu íku{ nkuE yÇÞkrMkfkyu yk yÇÞkMk {kxu Mkðuoûký ÃkØríkLku
Wr[ík økýe ÃkMktË fhe.
3. 7
{krníke «króLke «rðrÄ
{krníke «króLke «rðrÄ yu MktþkuÄLk ÞkusLkkLkku ykí{k yLku nkËo Au. rðïMkLkeÞ
yLku {kLÞ {krníke {u¤ððk {kxu yÇÞkrMkfkyu Lke[uLkk Ãkøk÷k ÷eÄk níkk.
-
yr¼«kÞkðr÷ íkiÞkh ÚkE økÞk ÃkAe Mkki «Úk{ yÇÞkrMkfk îkhk rLkËþoLkk
ÔÞkÃkrðï{kt ÃkMktË fhu÷ ¼Y[ rsÕ÷k{kt ykðu÷ «kÚkr{f þk¤kykuLkk yk[kÞkuoLke
Ãkqðo {tsqhe ÷uðk{kt ykðe níke.
-
yÇÞkrMkfkyu «kÚkr{f þk¤kykuLkk rþûkfkuLku yk yr¼«kÞrð÷ rðþu MktÃkqýo
{krníke ykÃkðk{kt ykðe. rþûkfkuLku MÃkü fnuðk{kt ykÔÞwt níkwt fu yk yÇÞkMk
{kxuLke {krníke Ãkeyu[.ze.Lkk MktþkuÄLk fkÞo {kxu nkuðkÚke ík{khk «rík¼kð
¾kLkøke hk¾ðk{kt ykðþu.
-
¼Y[ rsÕ÷kLke
360
«kÚkr{f þk¤kyku{ktÚke
3000
rþûkfkuLke YçkY íku{s
Ãkºkk[kh îkhk {w÷kfkík ÷E yr¼«kÞkðr÷yku ¼hkððk{kt ykðe. {kuxk¼køkLkk
rþûkfkuyu yr¼«kÞkðr÷Lkku MktwtËh «ríkMkkË ykÃÞku níkku. rþûkfkuLku yk
yr¼«kÞðr÷Lkk «rík[khku {kxu Ãkqhíkku Mk{Þ ykÃkðk{kt ykÔÞku níkku.
79
3. 8
{krníke Ãk]Úk¬hýLke ÞkusLkk
«Míkwík yÇÞkMk{kt rLkËþoLkk ÃkkºkkuLkk «rík[khkuLkk ykÄkhu {¤u÷k «kóktfku yLku fw÷
«kóktfkuLkk ykÄkhu fkÞoMktíkku»kLke fûkk Lk¬e fÞko çkkË, yÇÞkMkLkk nuíkwykuLku ÷ûk{kt hk¾e
{krníkeLkwt ðøkeofhý fhðk{kt ykÔÞwt níkwt.
«íÞuf ÔÞðMkkrÞf Mktíkku»kLke fûkk{kt ykðíkk rþûkfkuLke «Míkwík yÇÞkMkLkk [÷ku
yLkwMkkh ykð]r¥k Lk¬e fhe, ykð]r¥kLke MkktÂÏÞfe {u¤ððk{kt ykðe níke.
yÇÞkMk nuX¤Lkk [÷kuLke MkkÚkofíkk Lk¬e fhðk {kxu rþûkfkuLkk {u¤ðu÷k økwýLkk
ykÄkhu «íÞuf sqÚk {kxu {æÞf, {æÞMÚk, «{ký rð[÷Lk, ffqËíkk yLku
t-{qÕÞ
Lke
økýíkhe fhe WífÕÃkLkkLke [fkMkýe fhðk{kt ykðe níke. yk{, rð&÷u»ký {kxu
ðýoLkkí{f íku{s rLkýoÞkí{f yktfzkþk†Lkku WÃkÞkuøk fhðk{kt ykÔÞku níkku.
3. 9
{krníke «kró ËhBÞkLk ÚkÞu÷k yLkw¼ðku
MktþkuÄLk Ëhr{ÞkLk yÇÞkrMkfkLku swËk swËk yLkw¼ðku {éÞk níkk. «Míkwík
yÇÞkMk{kt {krníke «kró Ëhr{ÞkLk ÚkÞu÷k yLkw¼ðku Lke[u {wsçk níkk.
1.
«kÚkr{f þk¤kykuLkk yk[kÞkuoLkku MktÃkfo MkkÄíkkt íku{ýu MktÃkqýo Mknfkh ykÃÞku yLku
yk[kÞkuo yÇÞkrMkfkLke Ãkz¾u hÌkk níkk.
2.
yÇÞkrMkfkLku «kÚkr{f þk¤kykuLkk rþûkfku ÃkkMkuÚke Ãkqhíkku Mknfkh {éÞku níkku.
3.
«kÚkr{f þk¤kyku{kt †e yLku ÃkwÁ»k rþûkfkuyu yr¼«kÞkðr÷Lke Mkq[Lkkyku ðktåÞk
çkkË íkwhík ¼he ykÃke níke yLku Mk{MÞk ÃkMktËøke ytøkuLkk ÃkkuíkkLkk rð[khku
ËþkoÔÞk.
4.
økúkBÞ rðMíkkhLke fux÷ef þk¤kykuLkk rþûkfku «Úk{ {krníke ykÃkðk ytøku {qtÍðý
yLkw¼ðíkk níkk Ãkhtíkw {krníke ytøkuLkk Mkq[Lkku íku{s íku ytøkuLke økkuÃkLkeÞíkkLke
¾kíkhe ykÃÞk çkkË íkuykuyu «&™kðr÷ ¼hðk ytøku MkwtËh «ríkMkkË ykÃÞku níkku.
80
3.10
WÃkMktnkh
«Míkwík MktþkuÄLkLke ykÄkhrþ÷k yLku MktþkuÄLk ÞkusLkkLkwt fkÞo nkÚk Ähu÷ Au. su{kt
¢{þ: rð»kÞLkku WƼð, ÔÞkÃkrðï, rLkËþoLke ÃkMktËøkeLke ÃkØrík íku{s MktþkuÄLk WÃkfhý
íkiÞkh fhðkLkkt ÃkøkrÚkÞkLke h[Lkk fhðk{kt ykðu÷ Au. íkuLke ÃkAe {krníke «króLke «rðrÄ
yLku {krníke Ãk]Úk¬hý fhðkLke heíkLkwt ðýoLk fhðk{kt ykðu÷ Au yLku AuÕ÷u yÇÞkrMkfkLku
{krníke «kró ð¾íku ÚkÞu÷k yLkw¼ðkuLkwt xqtf{kt ðýoLk fhu÷ Au.
81
ytíÞLkkUÄ
1.
ÄLkðtík ËuMkkE. (1992). ‘‘þiûkrýf ykÞkusLk’’, y{ËkðkË: ÞwrLkðŠMkxe økútÚkrLk{koý çkkuzo,
økwshkík hkßÞ, Ãk].
2.
22.
nrh¼kE S. ËuMkkE yLku f]»ýfktík S. ËuMkkE. (1992). MktþkuÄLk ÃkØrík yLku «rðrÄyku,
y{ËkðkË: ÞwrLkðŠMkxe økútÚkrLk{koý çkkuzo, økwshkík hkßÞ, Aêe ykð]r¥k,
Ãk].
3.
276.
Kulbirsingh Siddhu.
(1984).
“Methodolgy of Research in Education”,
New Delhi: Stearling Publishing Pvt. Ltd., p. 69
4.
.
ËerÃkfk ¼ÿuþ þkn. (2004). ‘‘þiûkrýf MktþkuÄLk’’, y{ËkðkË: ÞwrLkðŠMkxe økútÚkrLk{koý
çkkuzo, økwshkík hkßÞ, Ãk].
341.
5.
nrh¼kE S. ËuMkkE yLku f]»ýfktík S. ËuMkkE. (1992). Ãkqðkuoõík, Ãk].
6.
ze. yu. W[kx. (2000). ‘‘MktþkuÄLkLke rðrþü ÃkØríkyku’’, «Úk{ ykð]r¥k, hksfkux:
Mkkiihk»xÙ ÞwrLkðŠMkxe, Ãk].
7.
188.
10.
S. P. Sukhia and P. V. Mehrotra. (1966). “Elemets of Education
Research”, 2nd Edition, Bombay: Allied Published Pvt. Ltd.,
p. 187.
8.
ËerÃkfk ¼ÿuþ þkn. Ãkqðkuoõík. Ãk].
9.
nrh¼kE S. ËuMkkE yLku f]»ýfktík S. ËuMkkE. Ãkqðkuoõík. Ãk].
105.
82
285.