Avrupalılar Kozlarını Amerika Kıtasında Paylaştı

AvnuPALTLAR
KozLARINI AnmRiKA
Krr,qsrNDA PnvLA$Tr
Btilent
tir
-ITG ;q;{
tr'+i\[
}i
<r.J;
,l'
.-
A,f
t,rh
i
0/'thc ll,a.s/ Acaderny of Motion Picture Arts arld Scictrces
5t{:f
ta--.
T',,.-".
^s- )'b-{at
-
I(rvrvnrli
An'
MADEN KULqELEni suvDASr (BULLroNrsM)
1450'lo'dcrr itibarcn vasat niifus yaprlarrna, yirre vasat iiretinr faaliyetlerirre ra!nrcrr ispa'rya ve Portekiz ilerlenreye devanr etnrekteydi. Oncelikle
bLr iki tilke Atlantik'te, Karrarya adalarrnda ve Azore adalarrnda denizagrn
koloniler kurdular. Daha sonra Portekizliler doguya, ispanyollar ise Karayibler''e yoneldiler. Oyle ki, koloniler Portekiz ve ispanyol krallarrna kendi iilkelerinden dalra btiytik zenginlik sa[lryordu. XVL yilzyrl boyunca
lrer ikisi de Avrupa'nu1 en btiyi.ik gtigleri olnrayr baqarrnrElardr.
l57l inebahtr rna[lubiyetinin iizerinden gok geqrneden Tijrkler'in
1,574'te Turrus fethinde gosterdigi askeri bagarr Batr'da bilytik korku
uyanclrrn.rrgtr. Osnranlr padiqahr, inrparatorlufiunurr srnrrlarrnr burrdan sonra iberik yarrnradasrna kadar tagrnraya kararlr goriintiyordu. Tiirk giiciirrtin ilk iEaretleri Fas'ta gdrtinnreye baglayrnca, Osnranlrlar'rn Hind Okyanusr-r'rrdaki eski rakibi olan Portekiz, saldrrrnak igin yeni bir gerekge bulrrru.,s oldu. Qtinkti, Fas'ta nruhtemel bir Osnranlr ntiffrzu, Portekiz'in Atlantik'teki deniz trafi[ini tchlikeye atabilirdi. Bunun [.izerine Kuzey Af iDr. []iilcrrt An, ('ankaya Urriversitesi Uluslararasr itlgtitcr vc Siyasct Uilinri B6ltinrti
I)oBu Ilutt
Biilettt At.t
Osnranlr ilerlerlesine set gekrnck iizere Portekiz kralr Don Sebastiyarr 1578'de bir sefer dtizenledi. Fakat bu sefer, Portekiz agtstndatr tatr.t
bir lelaketle sorruqlantlr. Varliii's-Sebil (Alcazar)r Muharebesi'nde ltetn
kral, [cr1 cle onun tahta qrkanllak istedi[i eski Fas Sultarrr oldi.i. Btr rla[luSiyet Portekiz [izerinclc 1580'tJerr 1640'a kadar stirccck olan isparryol
hatlerirrdc (1493-96, 1498 ve 1502) ana krraya grkabildi. o, araclrIr adalarrn Qin'c yakrn bir yerlerdc olcluguna inanryordu.
isParrya l'lazine bakanrna yazdrgt acla lrakkrrrclaki ilk izleninrlcripde,
l<a'r.la
lralkrn sott derece ilkel, basit bir hayat stirdtiklerirri, derrir.den lrabcrdar
olrlradrklarl igirt silahlannrrt bulunrnayrgrndarr sriz cttikten sonra kolayca
l-lrristiyarr yaprlabileceklerini ve iyi birer lriznretkdr olacaklarrnr unr<JuItrntr ilade eclcr. Karayibler'e uzanrp Ktiba'ya gittiIincle lralkrn davrarrrElarltla iyicc Aagrl'rr. Halk orrlarrn Cennet'ten geldi[ini zannettiklerinderr,
"koqtrn Celtttet insanlan geldi" cliye birbirlerine seslenirler.
Adadan bazr
yerlileri zorla gentisirre alrr. Bunlara dillerini o[retebilece[ini ve sey6ha-
hakirniyetinirt de baglangrcr oldu.
Teorisyenler, Portekiz ve ispanya'nrt'r bu siyasi ve askeri gtictini.in esrar.rpr, kolonilerclen akan altm ve gtirrriige baflarlar. ispanya kralt, sava$lalda klllanacafr silahlarrn hepsini kendi irrtal ederleyecefinden, bunlart,
yile orrlara karEr kullannrak tizere I'|ollandalrlar'clan alryorlardr. l-lollarrdalrlar'rrr da isparryn'ya karqr dirennrek igin gerekli olarr yiyecek ve clip,er
gercglcr igin altrn ve giinriige ihtiyaglarr varclt. isparrya XVl. asrr boyunca
ll1rllapcla'da, italya'da, Ktrzey Afrika'cia ve denizagrrr kolorlilcrde btiyLik
askcli birlikler beslcnrek dunttnundaydr. ispanya kralr ll. Philip 1580'le1ip sonuncla qok biiyiik bir dolrannra nreydarra getiret'ek bliti.in Kuzey
Avrupa'yr tehdit etti. Meksika ve Potosi gtinrtigleri olnrasaydr, isparrya
kerrcli kayrraklarryla boylc bir donanrna inga etttrek igin Norveq ve Baltrk
iilkelelindcrr keresteyi, italya'dan gerni yaputl ntalzenresini satln alacak
parayr asla bulatnazdt.
Biitiin bunlarclan teorisyenlerin, clevlet adantlartnlll ve lriiki.inrdarlann
grkarclr[r songg, "bir lri.iktinrdar gi.iglti olnrak istiyorsa, alttn ve giinttiE nlacleplerirre salrip olrnal rdrr". Dortemin devlet anlayrgtttda ve literattir[inde,
altrrr ile gtinrliqe stirekli vurgu varcltr. Bu yi.izclen hlikijnrdarlar kdqiflerilclerr ve kolonizatorlerinclen yetti nradenler bulnralarttrt beklerlerdi. Virginia, Nerv Englancl ve di[er bolgeler<ieki ingiliz gognrerrlere de rrtadencilik tizerine yoIunlagnralarr sclyleniyorclu. XVI. yi.izyrlrn sonutrda ise is-
panya-l'ortekiz krallrfir dtiqiige geqnreye baqladr. 1588'de Manq denizirrde
[lrtrpada yok olan Arlnacla ile birlikte ispanya kraltnrrt hayAlleri de suya
cltiEti-i. islrarrya'nrlr hili kayda clc[er alttn ve gtimiig nradenleri olntastna
raIrne rr, bunlartlt artrk iistiirrltik igirr yetmediIi ortaya grkrtrrqtt.2
ArtlE,niKA'NtN KEgFi
vr
KoLoNizASYoN
Cerrova'cla nruhtertrelen Verredikli bir ailenin gocu[u olarak dofan KristoI Kolornb, ispanyol hiiktirrdann deste[iyle, batrya giderek Hittdistan'rn
zepginliklerine ulagrnak istiyordu. 3 kiigiik gerriye atniral tayin edilerr
Kolonrtr, 3 Afustos 1492'de rneghullerle dolu okyanusa yelken agtl. iki
aV kaclal'sotrra
tincle bolge hakkrrrda
Dofrr'daki takrrrradalardan baglayan Amerika keqif ve kolonizasyorru
arrakaraya dofir'u iletler. Balboa | 5 | 3'te ispanyollar'r krtaya irrdircli[i
fralde aclalarttt otesirrde koloni kurnrak 1504'te Karayiblel-'e gelen n.,n.Jracr isparryol lJernin cort6z'e (1485- r54r) krsnret olr-rr. cortez, iki buquk
setre igirrde Meksika'yr iggal edip Aztek inrparatorlu[u'nu yerlebir eder
(
I5l9- l52l). Peru'ttttlt iggali ise tam bir trajedidir. Yine
nlaceraper-estlern olLrgan kiiqtik bir ispanyol ordusu, nluazzanl inka inrparatoriu[u kuvvetlerini yok ederler (1533). Birkag yrrda peru tanranren ele geger. Bunda
Francisco Pizarro ve sekreteri Francisco X6res'irr uyguladr[r bi.iytik vah-
de
getin rolti utttttttlnratlalrdtr. Kuzcy Amerika'claki ilk ingiliz yerleginri ise
1484 ve 1485'de baglalnrgtlr. Richard Grenville tarafrrrdan Roanoke errla-
sttta Walter Raleigh'in kolonisi getirildi. Gelgelelirn, bu ilk teEebbtisler
sonuq vertltedi. Dainri yerleginrciler ancak 1606-1609 arasrnda Chesapeake Korfezi'nde tututtnrayr bagardrlar.a Christopher Newport icJaresincle
1607'de l3 Mayrs 1607'de Ilanrpton Roads'a gelen gemilerin tagrdr[r
gognrertler yaltttzca erkeklerden oluguyordu. Bunlar, rntistahkenr bir
rnevki, bir depo ve bir srra kuliibeyre Jarrestown'r kurdular. virginia
Kutttpatryasl'tlltt sekreteri olan William Strachey, 1609'cla bu iilke hakkrnda ilk bilgileri verltrektedir. Yavag yava$ trittin baqta olnrak izere zirai
faaliyetler bagladr. Fakat niifus gok yavag artryordu. l6l9'da ancak 2000
kiqiye ulagrlrglardr. l6l9'da 90 gerrg krz tagryarr bir gerni geldi. Bunlar
yrlda 120 libre ttittin vernteyi taahhiit eden gognrenlere eg olarak verile-
Antiller'in ucuna ulaqtr. Ne o zattlan, ne de sonraki seyi'
|
|
4 A[ustos 1578.
I l(nbert l{eynolcls, Ertrope Entct'ge.s, Madison: Univ. oIWiscorrsin Press,
62
bilgi alnrak igin iglerine yarayacaklannr diigiirriir.. O
vakitler yerlilerin baglarrna gelecekler<len henijz haberleri yoktur. Mektubttnda, rlajestelerine enrrettifii kadar bu dinsiz yerlilerderr esir edip gerlilcrlc gdrrderebi lecefini bel irtir.]
196
I' s.439
G. R. Elton, ed., Ilenaissance and llefornration: lJ00_t64g, [.ondon: Collier Macnrillan.
9(r4, s. 246-250.
- G. R. Elton,
iDid., s.252-262.
61
lJtilent Art
[)ogu I]utr
cekti. Daha sonra aynt $ekilde baqka gernilerle de krzlar gelmeye baqlaclr'
katkrst o llttttqtu.s
B u rr u rr Janrcstowrr' clak i nti fus artrqrna b|iyiik
nelrirlere yeni isinrler
buruttlara,
aclalara,
Kolonrtr yeni cliirryada biitiirr
bir parqasl olaiggalinin
kiiltlirel
ve
veriyortlu. Bg gelelek krtarrrn askeri
karqrlaEtrgr ilk
do[usunda
krtannr
Fakat
rak daha sorrra da siircltirtildii.
ve yerli"lnclia"
olarak
genel
zarrnettipinden
aclalarrrr Ilinclistan olcltrptrrru
.'lndian" aclr yerlcEti. Bu yiizderr Anrerikan Krzrlderililet'i'ltin
le'c verilcrr
a{r lrilel "lnclian" olarak geqer. Kolonilerle yalltlacak ticaret igin kumedilir. Inparryalar kurulmaya baglanclrIrncla bu isirn kullanrlrrraya devanr
KttttrLevant
kurdtrklart
igirr
ticareti
Akdeniz
clo[u
olarak
ilk
giliilcr.'i'
edcr'. Anrerika'daki ticareti yiifiunynr,''r l,lirrdistan kunrpanyalan takip
,tt,"rr girketlere "Batl ['lilrdistan" (West India), Hindistan'daki ticareti
yiiri.iteil qirketlere ise "Doftr I-lindistan Kunrpanyasl" (East India) acllart
vcrilir'.
ingilizler gibi isParryotlar da yeni diinyada kraliyet otoritesinin
nle$-
ruiyei'i saIlanrak iqin yazrlr vesika kullanryorlarclr. ingilizler i9i. otorite
"ltltartte beigesi" ile kurtrluyor<lrr. ispanyollar i9i. ise meqruiyet kaynagl'
l49l'cle ispanyol asrllr Papa VI. Alexarrcler tarafinclan ispanya'ya veriletr
Bu berat' yeni diinyanrn ycrlilerine IltPapalrk ber-atr "lnter caetena"drr..
tantyarak, ibadet hakkrnr teispanya'ya
olarak
ozel
cil"i sunrrra hakkrn r
Boylece Papa,
altlna.almtqtt'"
garanti
lrakktnr
idari
nrip igip ispanya'nrrr
ait oldrrIurrtt
ispaltya'ya
topraklarrn
otesindeki
mil
100
Azore aclalarrnln
ve edileonaylryor, br-r gizginin 6tesirrde Hilltlistirtt yoni.itlde kegfedilnriE
cek kara ve ac'lalaln cla ispanya'ya ait olacaIlnr bilcliriyorcltt't
;
lspnuvoL KRALI tl. PI{ILIP'iN iltrinASI vE
AMEI{iKAN GUMU$U
tahttnt opullarr
N4ukaddes ltorila-Cenllen inrparatorrr $allkerr'in 1555'te
de[iqdengelerin
Avrupa'da
paylagtrrnlasl,
arasrnda
Fcrtlilarrd ve Philip
[labsburglart'nt
Avusturya
Fcrclinancl,
seqilen
irirparator
rlesitre yol agar.
terlsil eclerken, Plrilip'irr payrna ispanya Krallr[r diigrntiEtii' BugiinkLi
igin de orllollancla ve Belgika ile koloniler burra dahildi. Tabii her ikisi
kara hatak diiqnran Osnranll Devleti'ycli. O yrllarda Oslnattlt ordusunun
denizFakat
rekitr Avusturya igin karqr kottulrnaz bir gtig olugturuyordu'
gtici'inti
deniz
lercle ispanya l57l'de bir Ilagll donattmasr ile Osnrarrlr
(cviri: Ilalil inalcrk, Artkara: Dofltr
n llu,.' Ncvins vc llenry Stccle Cornn'rager. ABD Tttrihi,
llatr Y4Y.,200-s, s. 22.
tlrc Autholity of Ovcrscas
,,
t,atriciir .Scscl, "'['aking Posscssion and Ilcaclirrg l'cxts: Establishing
g;,;;ir;.". T'hc, It,illiartt ttttd lr,lar.t'Qttttrtt't'11', c 49, No: 2 (April 1992)' l]9-209' s' 200'
tt tl,tlt irrirlcrk, Att ttlttt 7 urilti l)e r's Norlort, Ankara' 2005' s' 122'
,
64
rtct'cdcysc tatrtattten itnha etrrrigti. Alclr[l bu gtigle Ilollancla'da kelrcli
lrakirniyctine kargr baElayarr dini ve siyasi isyaru bastrnnaya ugragan Il.
Philip, Lrtr u[trrcla btiyiik paralar lrarcryorclu. Ternel anlaQ orada KatolikliIi pckigtirttrek iken, isyan gitgide siyasi ve hatta rnilli bir nrahiyet kazanrnrgtr.
IlLt strada ispatrya'rttrt rnali durunrunun bozuklu$Lr, I{ollalrda'cla isyancrlara, Akderriz'cleyse Ttirkler'e avantaj saflryordu. Venedik'in inebahtr Mrrlrarcbesi'nitt iizerirrden qok gegrneden Osnrarrlr ile barrg yapnrasl
sollLtcu, Batr Akdettiz'i savunrnanrn ttinr askeri ve rnali yiikti ispanya'nut
otttttzlartttclayclr. 1512-7(t yrllan arasrnda ll. I'}lrilip'in harcanralan gclirirrin iki katrrra ulagryordu.* Mali durunr o kaclar kdttiyclti ki, l57l yrlrnda
gelir ve gicler 5.5 nrilyon clr-rka iken l5l2'de nrasraflar 2 katrna qlkarak I0
rnilyort clukayr agntrgtr. Ayrrr clonenrcle It. Philip yllda 2.5 nrilyon duka
oltrrak iiz.ere 6 yrl iginde l5 rnilyon duka da faiz cidenriqti.e Mali buhranr
aqtttak i9in, 1575 yrlrncla ll. Philip yiiksek faizlerle bi.iyiik rrriktarda borg
allrrak i.stedi. 13titge agrIlrtrn btiyrikltifitinrin larkrna varal] bankerler bu clLrrttttrcla ona borg verttteyi reddettiler. ispanya zaterr 6-7 yrlllk gelirine cgit
olan 36 rlilyon duka lrorglu durunrdaydr. Qrkrg yolLr arayan philip eski
bot'glat'tttt tarttantett l'eddcdincc zaLen kdtii olan kreclibilitesi tanranrerr
kayboldLr. Bu ['hilip'in ikinci iflasrdrr.l0
isprarrya'rrrn hern Hollarrda, lrerrr de Aktjeniz lrar-ek6tlarrnda, mali dururnutttttr zaytfltfir olclukga onertrli bir roloynanrrgtrr. Babasr V. Charles'clan ispanya
taltttttt aldrlrrrrn ltelnclr ertesi yrh, 1557'de Il. Philip ilk iflasrnr ilan etnrigti.
Ftrgger barrker ailesirrcletr altnatr 4 nrilyon florin rjclenenrez clunrnrdaycil.'l isparlya'nl11 biiti.irt rnali srkltrttlanna ra[nren ll. Philip askcr-i faaliyetlerine devant
elrrrigti. irrebalttr'clan sonra ['lollanda'da 1573 ve l5]4lrarekitlnrn bagansrz olnrasr biiytik dlgtide askerleritr paralarrnnr odenrnenresi yrizrindendi. Askerlcr
para alatttaytnca ceplreyi terk etrniglerdi. Plrilip zaten babasrndan iflas ehnig bir
ekortonti devraldr[rrrtlarr biitge agrklarr Arnerikan gi.inri.igti ile kapatrlrnaya
qalrSrlryordu. Bu yuzclerr, XVI. ytizyrl boyunca geyrek milyon ispanyol, fakirliktcn kagarak yelri rnaceralar igirr Arnerika'ya g<lg etnrigtir.l2
1570'lerirr sonurta do[ru, banker ve korsanlarrn igtahlnr kabaltarr
Anreril<arr gtinrtigti, Seville'ye muazzanr nriktarlarda akmaya bagladr. pe-
rrt'da yelri giirniig ntaderrlerinitr kegfi ve saflaEtrnnada civanln kullanrl" Cicof'licy Parker, "Spairr, IIer Enenries and the Rcvolt of thc Netlrerlands "1559-1648". pasl
attd Prc.settt,lll, No: 48, (l-ondon: 1979) 72-95. s.84.
'' (1. Parkcr'. ihid..
s.90.
"' G. Parker, i6nl.. s. 87.
" Victor vorr Klarrvill, e<|..7'lte l;ttgger Netysle!ters,l-ondon, | 925 s. xxvi.
'' Wilstrn, Clharles. The Ti'ottsformatiotr of Ettrope 1558-1645, Berkeley: Univ. Of Cali[ornia
Prcss. | ()76. s. | 10.
65
Dogt
Botr
Iliilent Art
nra)/a baglannrasr rrihlyet sonug vemti$ti. l57l-75 araslnda Seville'ye 4
nrilyor.r duka gelrrtigken, bu nriktar 1576-80 arastnda S lnilyorra ve l58l85 at'asttrcla ise 9 nrilyorr dukaya yiikseldi. Bu da senede 2 nrilyorr dukaya
tekabtil ediyordu.''' Arttk ispanya'da, sandrklar dolr-rsr-r Amerikan altrn ve
giirrriigii tagryarr filolar beklenir olnruEtu. l3 Eyliil 1583'te gelen bir filo
tatn l5 rrilyon altrn getirnrigti. Ytiktin a[rrlr[rndan, Atlantik'i rahat gegrnek igin bir nrilyon altrn I-lavana'cla geri bogaltrlnrrgtr.'o 1590'a gelindiIincle ise bu filolar artrk ingiliz korsarrlann okyanLrstaki agrk heclefidir.
Pusuya yatrp gelen genrileri vuran korsarrlar, ganirneti de Kralige Elizabcth'le paylagnraktadrr.. l8 Aralrk 1589'da Sevillc'ye ulagart ve 8 nrilyorr altrn getiren filo, ancak tttutad rotasrnr birkag dcrece defiEtirnresi sa-
yesincle ktrrtulnrugtur.l-s iEte gemiler dolusu Anierikan gtirntigiiniln Seville'ye akmaya baglamasrndan itibarerr II. Philip claha cesaretli ve atak
bir siyaset takip etnreye baglayacaktrr. 1580'de Portckiz iggal ve ilhak
edilecek, 1578-85 arasrnda ise kuzeyde oltttasa cla gliney l-lollanda'da
hakinriyet kurulacak, l58B'cle Anlada se fere grkacak, 1589-99 arasrnda
da Irransa'daki dirr savaglarrna nriidahale edilecektir. "'
Brar.rdel'e gore, 1580'clen sorlra ispanya'ya nluazzatlr nriktarlarda akan
kryrnetli nraclenler, II. Philip'in biittin clikkatini Atlantik'e gevirnresine yol
aqrnrgtrr. Bu cl6nenrcleki savaglar, artrk dlirryanrn rlelkezi lriline gelen At-
larrtik'te korrtrolii elc gegirlrek iqin yaprlryorclu. Atlarrtik kinrirr olacaktr'/
Refornrcularrn rnr, yoksa ispanya'nrn nrr'/ KLrzeylilerirt t.ni, yoksa iberik
lralkrrrrrr nu? Boylece is1'tanya btittin gtici.iyle, askerleriyle, gerttileriyle,
ltarasryla batrya kaydr. Tiirkler de aynr donenrde yiiztinti dofLrya gevilerek
Asya'yr korrtrol etnrcyc Aalrgryordu. igte bu yiizderr XVI. ytizyrlrrr sorr
yirrni yrlrncla her iki siiper giig de Akcleniz tizerinden rrtticadeleye son vercliler.rT
Masraflarr ralratga karqrlanan ispanyol askerleri burtdan sonra l-lollancla'daki gehirleri birer birer isyanctlarrn ellerinden alntaya baglarlar.
isyancrlara yardrnr etrrrekte olarr ingiltere kralig:esitte lraddirri bilclirrrrek
ve "Kuzeyin Ttirkleri" derrilen ingilizleri bertaraf etnrek igin daha biiytik
bir harekita giriqir ve l588'de sonu feliketle bitecek olan Arntada'yt
hazrrlanraya baglar. Arnrada'ntn batrErndan sonra ispanya'tttn ttrali durunru yine bozulrnaya baElayacaktrr. Philip 1596'da, yabancr lttiki,irndarla-
t'tlt para bastrklarr ve btiyiik kirlar elde ettikleri gerekgesiyle altrn ve gtirrrriqiirr isparrya'dart grktgntt yasaklar. Bu Eartlarda tekrar borg alnraktan
bagka gare yoktur. Bu sefer Portekizli tticcarclan 4 rnilyon corona (crown)
talel'r ecler'.18
1567- 1609 arasrttcla siirert isyan strasrrrda llollandalrlar Anrster-darllr
tiiccardan aldrgr borgla askeri harcanralannr kargrlar ve iyiye giden ekottotni sayesirrde borglannr drizenli olarak 6derkerr, ll. Philip hAlA Arnerika'dalr gelen altur ve giinrrigle btitge a9rIrnr kapatnraya galrEtyordu.re
l-lollantla'tlaki savagrn bir gtknraza girnresi isparrya'nrn nrali durunrunu
iyice sarsrtrrgtr. 1607'de ise bir kere clalra (bu kez IIl. Plrilill tarafindan)
iflas rlirr cdilir. Fuggcrler br-r scfer 3% rrrilyon duka kaybetnriElerdi. Bir
inrparator.luk satrn alacak kadar parasr olan banker Fugger ailesi borg
vercf ikleri yaklagrk 4 nrilyon dukayr higbir zaman alarnadrlar. Iruggerlcr'in parasr olnrasaydr rre V. Charlcs, rrc ll. Ithilip, rrc de inrltarator I.
M ax i nr
iIi
arr s iyasetleri
n
i yiiriitebi I ird i.20
MucnoELENiN nrlnNTiK'E KAyMAST vE ARMADA
ispa'.'ya''.rtrr l-lollanda ile rliicadelesirrde Elizabeth'in isyancllara askeri ve
rrrali yardrrnda bulttnnrasr irrgiltere ile olan iligkileri de bozdu. Bi.iyiik bir
clorrarrrrra lrazrr.lanacak, irrgiltere iggal eclilerek zaten Papa tarafirrdan aforoz cdilrnig olan Elizabetlr tahttan inclirilerek Katolik nrezhebi adada ilrya
eclilccekti. ingiltere'nin iggali gibi biiyiik bir proje igin gok oncetlerr lrazrr'lrklara baglarnak gerekiyol'du. Orrccleri 60.000 asker taglyarr 500 genriclcrt olrrgan nruazzarrr bir donanrla tasar'lanryordu. Cergekte buntrrr arrcak
yar'rst hazrrlarrabilecektir. Gerniler ispanya ve Venedik'teki tersanelerde
inga eclilecckti. BOylesine biiyiik bir dorrannranln rnaliyeti 4 nrilyon dLrka
olaral< lresaplannttgtt. 1587 bahanrrda harekete gcgecek olan donarrrtra
igin clerhal lojistik hazrrlrklara girigilcii.'' Lizbot.r, Seville, Biscay ve diler
ispanyol lintartlarrttda kalyon ve gerniler irrga edilrleye baqlandr. italya'rlan da gerrriler bekleniyorclu.22 Btiytik bir clonanma olugturlrak tizcre,
clort Lrir taraftan isparryol gernileri arravatana ga[nldr. l5B6 Hazirar)'nrda,
ts
T'lte I:trggt,t' Net'slettcr.s, s. 204.
Davicl Kaiscr, Po!irics and ll/ar,Cambriclge: Canrbriclge LJniv. Press,2000, s. l-16.
- I Itc l'rtg?er Nex,slellers, s xxvll.
'' J. ll. Elliott, Ettrope Dit'idetl,s.321;Arnracla'rrrn se[cri hakkrnda harp rrreclisinirr liraliyetleri
r"
Itt -.,
'tta J. ll. Uliott, Europe Div,ided, t559-1598, NY:tJarper& Rorv,
t5
1968, s.2(r9.
7'lt"' l-rtgger Newsle!!ers. s. 74.
|'ltc I-trgger Ner.'.sle!ters, s. 142-14-1.
tt'JarrrcsDavis, Pttrsuito.[ltov,o-,Londott: I-laryrerandllorvPublishcrs,s. 106.
't G. R. I:lton, ecl., Renai.ssance ond Refi>nnation. 1300-1648, Lorrdon: Collier Macrnillan,
l9(r4, s. 2-ll.
66
vc ll. I)hilip'irr btirokratlarrnrn gdriigleri igin bkz. I. A. A.'['hornpson, "1'he Arrnada
an<t
Arlrrrirristrativc l{cforrrr: 'Ihc Sparrislr Council of War in the Rcign of Philip ll". T'lte Englislr
Ilistot'it'ul /lclicrr,. c 82, No. 32-5 (October 1967).6911-7251 [)c Larrrur Jenserr. "Tlre Spanish
Arrrtadir: l'lrc Worst Kcllt Sccrct irr E,uropc," ,\i.ttcctrtlr Oetttru'1,.Jout'ttul, XlX, No.4 (Wirrter
lgtlli), 62 | -64 | .." s. 629.
)r (:ult'rtdur
of',\totc Popcrs, l.'atti<'c, Vlll, s. 2-54.
67
[,)optt L)otr
Biilerrt At'r
Cacliz'dcn hareket eclen Seville kalyorrlan, Peru, Havana ve di[er Attrerikan lirnanlannda bulurrarr ispanyol gernilerirre lrep bir.likte Avt.upa'ya
hareket etnre enrrini gotlirrltiEtti.2r Fakat bu srradzr Seville'den gelen kcitii
haberler ll. Plrilip'in nroralini bozclu. irrgiliz korsant Kaptan Drake2a Nerv
Cartagerra'ya kadar ilerleyip srrayla her kasabaclan para toplanrakta, direrrenleri ise yakrp yrknrakta ve a[rr taznrinatlar ytiklenrekteciir." Drake,
Cape Verde adalarrna hticurrr ettikten sonra, Yeni dtinyanrn en biiytik ve
en zengirr gehri olan Cartagena'yr ele gegirip yaknrrgtr. ingiltere'ye ddndiiftinde 60.000 powrd defelintle (€) ganinret getirir. Drake'irr bu sefer'leri AvrLr;ta'da biiytik yarrkr uyanclrrrr ve Dral<e, I)r'otcstarr davasrntn kalrranlanr olarak goriilrneye bzrglar.2('
Cartagena'nnr yakrlrp ya[nralannrasr vc isparryol ticaretine inclirilcn
a[rr clarbeler iizerirre II. Philip irrgiltere iEgalirre kesin olarak karar verir.
Arnracfa 1587 yanrrda denize agrlacak qekilde lraztrltklar yiirtittilttteye
baqlanrr. Bu srrada, Kaptatr Drake'in Cadiz'e gortclerilerek, onlar hareket
etnreden once ispanyol nakliye gerlilcrini yakrtrasr planlanrr. 1587 Nisan'tnda, Karayibler'cleki yaftxa seferitrden dorretr Kaptan Drake, St.
Virrcerrt burnu harekitrnrlan once, 25'i kalyon olnrak tizere yi"ize yakttt
gerniyle Cadiz limanrna taarruz eder. Linrandaki genrileri gotiirerneyece-
[inden, Drake 22 ispanyol genrisini topa tutar. Bu gemiler Arnlada'ntn
canclarrrarurr olugtLrruyorclrr.2T Bu sefer ktigiik lhkat iyi idare edilerr bir'
donarrnranrrr az sayrda grkartnra birlifiiylc vc iyi bir zarnanlatttayla, biiyi.ik
bir kr,rvveti nasrl alt ettipine ontek oluEtuntr.28
rr
isparrya'daki Venedik balyoslan Vincenzo Ciradenigo ve []ieroninro Lipptlrtrartt.l'ttttrt l4
llaziran f 5ti6 tarihli rirporundan. CSP. L'enice, VIll, s l7l: 1,s86'da Madrid'e tayirr cdilerr
Verredik balyosu llieroninro Liplronrano Arnrada hazrrlrklarrrrr ert yaktndan takip ctnre avantajrna sahipti. Raporlarr dofrtr vc kcsirrdi. Frkal yinc dc Arnrada'rrttr tarrr hctlcfirri bilcrrriyordtr.
l-587 yrllnda, irrgiltere yarrrnda lrlandn ile Flollarrdr ve Zelarrda'ya yiinelnresi ihtirrullcrirri dc
raporlarrncla belirtiyordu.
t' Sir Francis Drake ( I 540- | -596), Kerrt, ('hathanr'da dogan Drake , ilk gerli kaptanlrIrnr 1'aptrgr
2-5 yagrndarr itibarerr kcndisirri ispanya ile dcnizlcrde nriicadeleyc adadr. 1577 yrlrnda
l)lynrorrth'rlarr hareket eden Drake, diinyayr dolagarr ilk lrrgiliz ka1>tarr oldu. Artrcrika'dan alttn
ve gtirrriiq tagryalr ispanyol gernilerini elc gegirerck irrgiltere'clc eftane hiline geldi. Arnracla'rrrrr hareketindcrr oncc Cacliz'e yaptr[r laarr-uz, ispanyol donannrasrna biiyiik zarar verdi.
Ilrtcsi yrl irrgiliz donannrasryla birlegerek Arnrada'ya kargr gerilla taktikleri trygtrladr ve Arnrada'nrrr firlrnada birtrnasrrra zcnrin lrazrrladr. 1595'de Anrelika'ya son scfcrinde iildii ve
Parranra'da gonriilc'lii. ispanya'cla
"
"
''
C'.!P, vettice.
"el Draco" ((he Dragon) lakabryla
yA'N rN KoLoN i lpniyLE Bi RLi KTE
POI{TE.I{iZ'i iLIIAKI
I'lrililt'irr cl[igrttattlat.tnttt clindeki cn kuvvetli koz, Portekiz Kralr Ill.
I spr\N
.loao'ntnt kat'cleqi Ltris'in gayri nregrLr gocr-rIu ve Portckiz tahtrnrn valisi
ve Ctato bagrahibi (prior) Don Arrtonio icli.r0 ['ortekiz kralr Sebastizrn'nr
Alcazar Sava$r (Vacliii's-Sebil Mulrarebesi)nda ciltirllirrclen sonra yerine
gcAen l<arclinal llcnry gok yaqlryclr ve 1580 Ocak ayt sonuncla o cla cilrrrLigtti. Irrrsatt kagtt'rttak istettrcyen kardinal Granvelle henren harekete ge9tnel< serektiEinin farl<rnclaydr. lsrar'larr solttcu Kral Il. I'hililt'i Alva drikiitttilt snlt'l gcqcrcl( Portcl<iz'c saldrrrrrasrrra ikrra ctti. llazirarr'da Portckiz
iqlclinc clofr'Lr ilerlerneye baglayan ispanyol kuvvetlcri rliirt ay iqirrcle [ltitlin tilkeyi ele gegirrrriglerdi. Bu ilhak tizerinc ll. I'hilip bir rrilyon niifusult yant stra Pot'tel<iz'irr ol<yattus agtn zerrgirr kolonilcrinc clc salrilt olclLr.
Btr l<olonilerle irtibatr saflayan I00.000 torrlLrk okyanus filosu cla isparrya
hal<irrriyetirre gegti.r
I
Dotr Antottio. Don Sebastiyan ile l57B'de Fas'ta yukarrcla arrlatrlan
Alcazar Savagr'na katrlrl) l)ek gok asil gibi esir clti5nrtigtti Fidye kargrlr[r
set'ltcst brrakrlclrl<tan sorlr'a boE olan Portekiz tahtrnda hak iddia etrleye
[raqlatlr. TopladrIt l<uvvetlsr Portekiz'i iqgal cdcn Alva cliiktinc yer]ilince,
bir irrgiliz gerrrisiyle tilkeden kar;tr. Catlrerine cle Meclici, Kraligc Elizabetlr ve Sultarr III. Muracl Don Antoriio'yu tekrar Portekiz tahtrna qtkarrrrak igin ona yardnn ecliyorlardr.
Azore adalarrndarr biri olan Terceira adasr Dorr Arrtonio'ya saciakatini
ilan etrrrigti. Don Antonio'nun planlna gore, Azore adalannlrr alrnnrasr
igirr bu itaattert thydalarrrlabilirse, ingiliz ve Franstzlar giinriig filolarrnrn
gcatiIi giizergAlr tizerinde stratejik bir yer tutnrug olacaklar ve kendisini
dc Portekiz talttrna grkarabileceklerdi. Elizabetlr'in darrrglrranlarrnca bu
arrrlrr.
Vlll, s. l7l.
NY: Frontnr, 1988, s 270.
The Frtgger Nev'sleltus, J0 Nisan Sevilc ve -5 lr4ayrs Madrid raporlartna istinadcn Vcncdik'terr 22 tvlayrs 1587 tarihli btilten, s. 105-106. Salclrrrnrn verdigi zararrrr biiytikliigiinderr.
Vencd ik' tc ar.trk Arnrada' nrn bir dalta se lcte g rkarrrayaca!,r diiSiiniiltiyordu.
Jasper Ridley, Elizabeth 1,,
2s.lrrlian C'orbett, Etl., Papers llelating lo lhe
Aldershot: '[ernplc Snrith, 1987, s. xliii.
6B
Iltr,arada l)eru'dan beklencn filo nilrAyet gelir. Krala 1,5 rnilyon altrrr
sctit'ctt gcrniler bir o kaclar da tticcara ltara getirirlel'. Okyarrusta l0 kadar
getttiVe l'astlal.lar', lakat nrucizc kabilirrclerr kurtulurlar'. Biiyiik ihtinralle
filoytr bckleyen irrgiliz korsan genrileridir. Bu para son derece onenrlidir,
qiirrl<ti iki yrldrr kral Hollanda'daki isyancrlar vc Arnracla igin l0 nrilyon
al trna yaknr para lrarcarlrgtrr.2e
Nov.1:
I)ttrittg the
Spanislt
I|'or
1585-1587,
t" (',5'/'. Iluricc. VIII, llicronintn I-ipponurrro'rrun
Madrid'rlerr,
I
Kasrrrr 1588 tarihli ral)or'r.r,
s.
409.
tt'(',57', L't,ttit'r,, Vlll.
s. XX.
rr '['oplartt ispanyol-Portekiz. filolarr 250-]00
bin tona ula5rrrrgtr. O z:rrrran igin llollarrda 2-12
bin, Alrnarrya ll0 bin, Fransa tlO lrin, ingilterc ise 42 bin tonluk filolara sahipti. J. ll. Elliott,
Etrrope l)ivided, s. 280.
69
I.)ot!u [)ntt
plarr nr[izakere edildi ve Kaptan Dr':rke tarafinclatr
adasrrra
bir sel'er diizenlennresi
kararlagtrr.rlclt. Ada
l58l
yrlrnda Terceira
bir kere ele gcairildi
nri, arrclrndan Karayibler'e saldtrrlacaktr. Fakat neclerrse Elizabeth bu plarr
rizerirrcle gok istekli davrarttnadr ve platrt erteledi. Burtun tizerirtc Don
An torr io' rrr-r n proj esi A lcnqon diikiine, []o l landal lar' a ve IJ uguerrotlar' a-r2
teklif eclildi. Sonurrda IIl. IIenry'nin sarayrrtcla l<abLrl gorclLi. Catherine de
Mcdici, Il. Plrilip'e kargr boyle bir seferi clesteklenrekte son clerece istekliycli. 1582 balrarrncla La Rochelle'de bir f rlo ltaztrlanarak yola grkarrldr.
Fakat durunrurr cidcliyetini iclrak ederr Plrilip giiglii bir clottannra ile Santa
Cruz'u gorrderdi ve Fransrz donannrasr yerrildi. Bu rttuharebecle Itransrz
antiral Filippo Strozzi olclti, Dorr Aritortio ise kaqtr. Ertesi yrl yaprlan sefer
de bir sonuq verrnecli. Don Antorrio, bunclan sonraki l2 yrlrnr bir baEkentr
ten clifer.ine, stirgtinde, Portekiz tahtrna grknra planlarryla gegirdi.rr G<jrtiltiyor ki iberil< yarrnraclasr igin yaprlan siyasi ve askeri nriicadele Atlarrtik
iizerirrclerr yiiriitiilrnektcdir. Qtinkti altrrr ve giinrrig nakliyesi ve kolorrilerderr
gelen ticarct yollannrrr kesilrnesi isparlyn't' btiyiik darbe vuracaktr.
isllarrya'ya bu darbcyi XVII. yiizyrlrrr baglarrnclarr itibarerr Hollanda vurur. isyarr 1609'cla itnzalanan l2 Yrl Miitarekesi ile fiilen bagarrya ulagrp
llollarrcla rntistakil bir devlct lriline gelcli[irrde, denizciliktcki ilcrlenreleri
ispanya'rrrrr iistiirrltifiinii golgcde brrakacaktrr. Ilollanda'nrrt Brezilya'da,
ve Orta Anrer.ika'claki ticaret kolonileri ile llinclistztn'cla tekel olaral< kur'clukl arr "l lol lancla Do[u I l indistarr Kunrpanyas,"to Lirl'ron'a giden lrirlraratr
biiytil< olqi-ide Anrsterdarn'a kayclrrrr. Bundan sonra 50 yrl kadar srirecek
olan bir llollanda lriikirriyeti clorrenri ba5lar.
AnnEnina
tt
tt
lt,'ar'rs,z Protcstarrlat'a verilert ad.
J. [1. lrlliott, Ettntltc Divided, s. 276-2tt,'];.larrrcs McDcrntolt, Mot'tin l:tobisher, Elizoberltort
I't'ivrt<'er, Nerv llaven: \'ale tiniversity Prcss,200 l. s. 274-276.
t''
l)utc,h l:ast lnclia Corttparry.
70
vr Kirvrrir Knizi
DOGI-J BATI
UC nvLtx ou5UNcE DERclsl
ISSN:t to\724) Sayr:
Do[rr l]alr Yayrrtlar t
.32
rrrlrrr;r s;rlrilri
v('
-l'a5krrr
Iakrq
Ctlrt,l Ynvrrv Yijruertrrrui:
Sonurrt.u Ynzr lgr-eni Mtintinij: Sava5 Krise
icirunEKiLER
llnr xt-n ir-i5xir-rn: $crrttirt Korkttsttz
I)r1 ir-i5xirrn: Erlratr Alpstryrr
J
Kn r rcrun llut-uxnrvun
tzg,' ()zk,tq, ( i;tttrzl I lo5giiriir
(
Ynr
rr,J
ESKI DUNYA
Kttt{ur-tt
Ilalil lrraltrk, [. [:trat Keyrrtatt,
l\'lr'lrrrret Ali Krlrgbay, F.tyen Malrgttlryarr,
Scr if N{;rrrlirr, Siilt'yrrtirn St'yli ()giirr,
l)of,arr Ozlcrrr, Ali Yaqar Sartlray
l)nrrqt',rn KtrRttt rl
U [rrk (irqktrrt,
Tiilirr lltrrnirr,
Nt'zilr ErrloIittt,(,ttttt Dever.i, Alrrrrct Irlatn,
llirlt'ltt Kttlrr:ttllatt,
Yustrl K;rpllrr, Krtrtttltt; Kayllr,
I
I;rs;trr
Nrrr;ry N4ert, lllrtrr Or tnylr, ()rrrt'r Nali Soykirrr,
-l
lllr;rn ckt'li, Nlirzc Melrrrrt't Z-orbay
I)oIrr I];rtr, yrlrl;r tliirt sayt oltttak iizere
K;rstttt, $rrllzrt, Mayrs ve A[ttstrrs aylarrrttla yaytrrtlatttr'
l)o[rr Balr ve vazarlll isnli kaynak goslerilrrretlertalrrtlr yaPtlarlraz
I)er giye giirrtlerilr:rr yazllanlt yayrrrrlarrrp yaytiltlatrtrtatttast
y;ryttt ktrtttltttttttt kararttta llaf,lrdrr.
l-)rrf,rr Batr lrakerrrli
trir dergirlir'
Fijsurv
Mernnru TnrunrsnL t
CUr-niz Btixrru 35
Biilrr.rr Anr
l)of,rr llltr Yayrtrlarr
Sr-'lanik (-atl. u 1/8 Krz.rlay/ANKAI{A
425 68 64 I 425 68 65
Fax: o (_1 tzl 'jB4 14 j7
t' nrlil: tlogtrbat itlergisi@lrot nrail corrr
ba
-l'asar
t
Kapak
!vww. llasiltIlll.('()lll
zr Aqr
lrna Macerirsr
6
r
L,ritrnc l'otasrnrlarr [:riyerr ['ota'ya:
XXI. Yiizyrlrrr Esigirrrle Arrrcr ika
Avr rrlr;rlrlar Koz-larrrrr Arrrcrika
Krtasr'rrrla I'aylaqtr
Iqrl AcnHnru
()ooo .r(lct (Mayrs zoo5)
O,rceki Sayrlar ve Aborrelik lgirr:
'3 r tl
42.5 68 65
1'r:l: (o
Orr Kapak Il.estrli: Edotrarcl Botlbat, Neu' )orft' r983
Arka Kapak l{esrrri: Ctlorgia 0'Keeffe, Cows S'trr//: Red, White rtrul Bhrc'
zz
r
Eski Diirrya'rlarr Yerri Diirrya'ya:
AMEI{IKA VE KIMLIK KRIZI
C,
Axqn Arng a Bnunn Gtinsar- 73
Arrrer ikan Apokaliplik'inin
Diinii llugiirrti
Artaclrtlu'dan A lJ D'ye
Cogri Uzerine
llk Mtislirrnan Tiirk
EDEI]IYAT
Nun Ciinnnri Anslnru z4r
Bir Zarnarrlar Trirk Edcbiyatrnda
Anrerika'rrur KunrlrrE Mitleri:
l)astor al Celuret, tJ rnrrtlar,
Yerri Baqlangrqlar
A
nrerika
SANAT
Avgr LnlruR KrRruNg 97
Kirn IJu Arrrerikalr, Bu Yeni Adam/
MnrrHew f . Inr.rnrucci 259
I'ost-Moriern Anti-Kah ranran
Tnxi Driver'cla Kapitalizrn ve
Ka h ra nra n
-I'ASARIM
llaskr: (.arrlr:kirr Matbaat rlrk,
t. lllskr:
llat I'y
Nnz-lv Inrrrl r99
i.ctrm
rrrr Ilygrrlarrra: 1
r[3r
YENI DUNYA'YA GOQ
Trl: o ( 3 tzl
lvrvw.tlogtr
Srlqux Qornroelu
Asya l'asilik'te Atrterika: AIJD'rrin
"
FrmlA Lercrsiznlrru 69
[{t.klarrr kabtrl e<lilrnt:z
Dcvanrlrlrk ve Degi$inr
Kolorrrlr'rlan Wovoka'ya Krzrlderililer
Yer'li vc Yerli Olrnayan Evrenlercle
Anrerikan Krzrltleri lileri'nin
"Yagaya Kalrg"r:
Sarrat Yolrryla Kerrdi Kaclerini
-ltrrrrnnra
lJelirlerrre,
ve Giiglenrne
f iinxurx r57
AIID'nin Dr; ['olilikasr:
r
lki Arnerika:
lrk
Ocuz AonrurR r l3
Gergek ve Sanal
Suznru Bnrcrn z7
AM IrITI KAN ]'ARZ-I SIYASET
Lnwtrrruce IJ. CooorrrnRr
Joseph McCartlry'nin
l2'j
Knruoruix ilr
lr:al Etrnek igin Celrnetlillr
Uf,trrsrrz Mirasr
Fliroqirna'ya Girlen Yol
Oxttnru
Afrikalrlar Cazr veya Blue.."r
Giinrirniiz Arnerikasrna Kalrrrrq Olarr
Ar-i L. KnnnosnnruoClu
r
Sticulitz'i rr Fotofiraflarrnrlaki
Yilce (!) Anrcrikt
Yeni Dtirrya'y'a
l4l