View/Open

KULTURLERARASI
iLETi~iM BAGLAMINDA
..
. ..
INSANA DAIR DUVGULAR VE RITUELLER
Editor: 00<:;. Dr. Necla MORA
D09. Dr. Necla MORA
Yrd. D09.01: Seher ER
Yrd. 009.D1: Nazan ALiOGLU
Dr. Haldun NARMANLIOGLU
Dr. Yildiz Deveci BOZKUS
DI: Giil ERBAY ASLITURK
www.nobelyayin.com
NOBEl AKADEMIK YAYlNCILIK EGlrlM DANI~MANLIK TiC. lTO. sn
Kii/tr1r Mah. Mithatp8§IJ Cad. Nu:74 8-01102 Kl21/ay Ankara
Tef: +9031241820 10 Belgef: +903124183020
Web: www.nobefyayin.come-p0st8:nobe/@nobelyayin.com
YAYIN NU
ileti§im.Halkl.
ISBN
: 124
ili§kiler
Nu : 6
: 978·605·133·023·5
1. Bastm, Eylii/20JJ
c
KULTURLERARASI
iLETi~iM
BAikAMINDA
iNSANA
DAiR DUYGULAR VE RiTUELLER
Editbr: Do~. Dr. Neel. MORA
sn.
Copyright 2011, NOBEL AKADEMiK YAYINCILIK EGiTiM DANI~MANLIK
Tic. LTD.
SERTiFiKA NU 20779
Ell baskmm btittin hak/an Nobel Akademik Yaymcthk Egilim Dansstnanhk Tic. LId. Sti.ne alnir: YaYlllcvinin yatth isni
olmaksunt, kitalnn liimiilliin
veya bir k'SI1If}l1I1 etektrantk,
mekanik yo dafotokopi yoluylo basnnt, yaylnll,
((ol~aII1fJ1I
ve dagttmn yaptlamaz.
Gene! Yaym Yonetmeni: Nevzat Argun -llarglll'@/lobelyayill.comYaYIIl Koordinatoru:
Ptnar GOiter -phlGrglllfer(ijpwbelyayill.comlletisim-Halkla
Iliskiler Editoru: Pmar Gulter [email protected]: Serap Erkut -serap@lIobe~)'ayill.comDizgi-Mizanpaj
Sorumlusu: Zehra Cidam -zehrocidanniiinobetyoyin.contMizanpaj: Serikan Kara [email protected]! Tasanrrr Sorumlusu: Mehtap Yurumez -dizgi({jy/Obe/yayiJ1.comUretim Sorurnlusu:
Halil Yesil
Bask! ve Cilt: Atalay Matbaacihk
Sertifika Nu: 15689
Dagtnm.Volkan
KU!l -Jlolkallk/frl@nobe~yayil1.coJ1/- +90312 4182010
Tarunm: Sadrk Kucukakman -sadik@lIobe/ya_vincomYavuz Sanin -yov/lz@lIobelyayincolIIOnur UysaJ -ol1/1r@lIobe/yayin.comCerin Erdogan
-celil1@flohe/y{~yill.come-saris: Emrah Dursun [email protected]
KUTUPHANE
Mora,
BiLGi
Necla.
Kiiltiirternrasr
KART!
Iletisim
Bajilammda
J. Ba.S"1IlI, X+ 74s., /35xJ95mm
Kaynakca vm; dizin yok.
ISBN 978·605·133·U23·5
1. Kulturlerarast ltetisim
2. Runetter
www.com ~
Insana
Dair Duygular
ve Duygular
ve Rittieller
/ Editor: Doc. Dr. Necta Mora
3. Getenek ve Gorenekler
www.nobelkitap.com
i~iNDEKiLER
MEDYA VE iLETi$iMSEL EYLEM OLARAK TURK
ARMAGANLA$MA RiTUELi 'POTLA<;::'
1
Do{:. Dr. Necla MORA
AKADEMiK RiTUELLERDE RESMi GiYSi VE
ALGILANMA DUZEYi
Yrd. Doc.Dr. Seher ER
iNANNA'DAN LEYLA'YA: KULTURLERARASI
iLETi$iM BAGLAMINDA DOGUM VE OLUM
23
47
Yrd. Doc. Dr. Nazan Alioglu
RiTUEL iLETi$iMiN
BiYOLO]iK NESNESi: HAP$IRIK.; .. 77
Dr. Haldun NARMANLIOGLU
KURT TOPLUMUNDA KADIN DENGBE]LER
99
Dr. Ytldiz Deveci BOZKU$
<;::AGLARBOYU ANADOLU'DA RiTUEL TORENLERiNDE
KULLANILAN MALZEMENiN <;::AGDA$TURK
SERAMiK SANA TINA YANSIMALARI...
133
Dr. Giil EREA Y ASLITiiRK
IX
I
:al
KURT TOPLUMUNDA KADIN
DENGBEJLER
v.
In
Dr. YlldlZ DEVECI BOZKU$
;e
ii
k
I,
Kurt toplumunda kadm dengbejlerle ilgili olarak daha dogrusu dengbejlik sanatiyla ilgili olarak gunumuzde
cok fazla
kaynak bulunmadigi tespit edilmistir. Bu nedenle bu makale
hazirlarurken ozellikle yerli ve yabanci web sitelerindeki agirhkh olarak Kurtce makalelerden
yararlamlrmstir.
Ote yandan
cok sirurli olmakla birlikte Turkiyede Abidin Panlti tarafmdan
hazirlanan Dengbeiter Sozun Yazgisi adh eserle yine Diyarbakir
Buyuksehir Belediyesi Tarafmdan hazirlanan Dengbej Anioloiisi:
ile yine Tarih Vakfi Yurt Yaymlan tarafmdan yaymlanan Kurt
Dili ve Edebiuaii Ders Kiiabi adh eser konuyla ilgili onemli eserler
arasmda sayilabilir.?
Kurt toplumunda
kadmm statusu
hakkmda bize bilgi sunan kaynaklar
Bruinessenin Kurdisian'da Anaerkillik
Rolu, Nevin Gungor Resan'm Kurdish
1
2
ve kadm erkek iliskileri
arasmda ise Martin van
ve Kurt Tarihinde Kadtnm
Notables (Kurt Unluleri)
Antolojfya Dengbejan (Dengbej Antoloiisi), Diyarbakir
Buyuksehir Belediyesi, Kultur ve Turizm Mtidtirltigti, 2007, Diyarbakir.
Bu makalenin hazirlanmasinda
gerek bicim gerekse icerik bakirrundan bize yardimci olan Ayhan Tek, Ali Karadeniz ve Bedirhan Ipek'e
tesekkur ederiz.
99
100 KiiltUrlerarasl Iletieim Baglanunda Insana Dair Duygular ve Riiueller
ile Mehmet Bayrak'm Craourlerie Kurtler ve Osmanu'da Kiiri Kadtni adh eserleri alarunda tek olma ozelligi tasrmaktadirlar.
Kurt toplumunda
kadin dengbejlere
ge<;:meden once
dengbej sozcugunun Kurtcede ne anlama geldiginin aciklanma.
smda yarar vardir. Deng Kurtcede ses anlarruna gelmektedir.
Bej sozcugu ise soyleyen kisi anlarrunda kullarulmaktadir.
Bazr
kaynaklarda ise Dengbej kelimesi "sozun bir ahenkle (ses degeri ile) icra edilmesini saglayan kisi" olarak tarumlanmaktadir.a
Bu cercevede dengbej sozcugu Kurtcede hem kadm hem erkek
icin kullamlan bir sozcuk olup yine Kurtcedeki stran« yani turku soyleyen kisiye verilen bir unvandir. Konuyla ilgili olarak
onemli eserleri olan Kurt yazar Mehmed Uzun ise dengbejligi
soyle tarumlarrustir: "dengbejlik sanatkarliktir ve sanatkarhk da
emek, takat ve kuvvettir">,
Dengbejligin sozlu icra edilen bir sanat olmasi nedeniyle
bu konuda yapilan arastirmalar son derece suurh olmakla birlikte konuyla ilgili kaynaklarm saYIsmm da yetersiz oldugunu
soylemek gerekir. Bu durum ister istemez kadm dengbejlerle ilgili cahsmalarm saYlsml da olumsuz bir sekilde etkilernistir. Bu
hususta Bogazici Universitesi Kadin Arastirmalan Kulubu tarafmdan hazirlanan "Kadm Dengbejler" bashkh cahsma cok de3
4
5
Mehmet
Sait Cakar,
Fehim
Isik. Mehmet
Mehmetoglu,
Esra
Sadikoglu, Ronayi Onen, Sami Tan, Crtaogretim KUrt Dili ue Edebiuau
Ders Kitain, Tarih Vakfi Yurt Yayinlan, istanbul, 2010, s.45.
Stran Kurtcede soyleyis. sarki, turku anlarruna gelmektedir.
Genellikle bir sarki esliginde icra edilir. Anonim olan halk sarkilari varsa
da ~ogunlukla stran sozleri sanatcilara aittir. Stran metinlerinde
ask
temasi
yogundur.
Mehmet
Sail Cakar,
Fehim
Isik, Mehmet
Mehmetoglu,
Esra Sadikoglu, Ronayi Onen, Sami Tan, Ortaogretim
KUrt Dili ve Edebiyah Ders Kitabl, Tarih Vakft Yurt Yaymlan. istanbul,
2010, s.46.
Uzun, Mehrned, Abdalm Bir Gunu, Cev: Selirn Temo, Ithaki Yaymlari,
istanbul, 2007, s.86.
KUrt Toplumunda
Kadtn Denbeiler
101
tayh olmasa da konuyla ilgili bir fikir vermesi acisindan onemlidir. S6z konusu cahsmada dengbejlikle ilgili yapilan tarumlama dikkate degerdir:
"( ... )Dengbejlik gelenegi eozlt: anlati kultiiruniin imemli bir
parcasidir. Dengbejler, yillar bayLI bireyin ya da ioplumun haftzasinda yer eden aelyl, seuinci, tizlemi, ofkeyi, methiyeyi (ovgiiyii), coskuyu, hasreti, saoas hulini, (:atl~mayl, siirgiinWgii (siirgiinii), yalnzzlzgl
ktsacasi insana ozgii tum duvgulanimlan bellegine katarak kendi sesiyle bir eden anlatictlardtr. Bu gelenek kusakian ku~aga akianlarak
taplumsal bellegin deoamlthgmt saglaml~tlr. Yasauan canli bir tanhiir klamlar. Kiirtler dengbeiier yaluyla ne ya§aml~larsa onu dile getirmisler, iarihi sesle ureimisler, gunumuze kadar ulasurmislardir. 6
Dengbejler Turkce karsihgiyla anlaticilar
Kurt toplumunun
ortak hafizasi ve vicdaru
Ianrruslardir:
bazi kaynaklarda
olarak da tarum-
( ... )Yaziula yeterinee iamsmamis alan toplumlartn merkezlerden
uzak kesimlerinde artak kiiltiirel miras ve birikimler, alaylar karsismda altnan tatnrlar, sozlii kiiltiir oriami icerisinde ureiilirdi. Geleneksel
KUrt ioplumunun ortak hafizasi ve uicdani dengbejlerdi. Sozlu kiiltiirun icractsi alan dengbejler, milleiin hafizasnu aktaran bellek konumundaudilar ve ioplumsal hayatta gerekli alan bilgiyi dagltan ve aktaran konumunda olup, sasyal ve siyasi ihiiuaca gore tiplere aynlarak
kulturiin, yayllzml ve surekliligini saglama nokiasinda isleoler iistlenmislerdi ... "7
Kurt toplumunda
dengbejler sanatiru icra ederken
lukla herhangi bir muzik aleti kullanmazlar.
Temalanru
6
7
<;ogunise ge-
Elif Sakin & Culbeyaz Sert, (1 Haziran 2011), Kadin Dengbejler Bogazic;i Universitesi Kadin Arastirmalan Kulubu, BU'de Kadin Gi..indemi, < http://www.bukak.boun.edu.tr/?p=339
», (Say] 18 Bahar
2010).
Cakar yd. 2010, s.45.
102 Kiiltiirlerarasl jleti§im Baglammda jnsana Dair Duygular ve Ritiieller
nellikle toplumun duygu ve dusuncelerinden
ahrlar. Dengbejlij,
sonradan ogrenilmesi mumkun olmayan daha ziyade dogu1?tan
yetenek gerektiren bir sanattir. Dengbejleri sozlu tarihin aktanmcilan
olarak
tarumlayan
Mehmed
Uzun,
aslmda
dengbejlerin yasadiklan toplumlar icin bir medya gorevini de
ustlendiklerini soyle ifade etmektedir;
"Dengbejler desianlann, halk hikayelerinin, ilahilerin, mesneuilerin icracitandir. Bugun giderek yok olan bu gelenekte dengbejler,
genellikle kayden kaye dolasarak, hayatlanm sayledikleri desianlar,
klamlar, ilahiler, mesneviler sayesinde kazanan insanlardi. Bazilari
erbane (def), bilur(kaval) gibi r;algllarla sayleseler de, dengbejlerin r;ogu herhangi bir r;algl aleti kullanmadan, gtrtlak gucune dayanarak sanailartni icra ederlerdi. Dengbejler, aym zamanda siizli; tarihin akiartmasidirlar, Kurt asireileri arastnda cikan bir kaoga, ornegin bir yigidin bir kan dauastnda yaptlgt kahramanhklar dengbejlerin dilinde
yareden yareye anlatilarak meshur olurdu. Dengbeilerin bir bakima
medya isleui de ustlendikleri saylenebilir. Kuri dengbejlik geleneginde
her yorenin kendine ozgii motifleri uardtr. Kurtlerde sozli: edebiyat,
dengbejligin gucu ve sanatsal yanii ile ayakta kalmtettr. Kahramanltklann anlanldigi ve "ser" denilen stranlardan avcIllga, bahartn giizelliginin anlaitidig: "klam"lardan giiz mevsimindeki buruk duygulara,
diigiin ve eglencelerdeki muilulukian, basanlann, zaferlerin heyeca-·
nina kadar, hastahktan kaynakll acilardan, elemlerden, iki yiizliiliik,
hakstzltk ve ihaneilere kadar bircok konu, degi~ik sekillerde sanatsal
olarak sozlii Kurt edebiyatznda yerini almisttr. Bazi yorelerde
dengbeilere miiirb, mitrib, a~lk, begzade ya da gewende denir; ama ozu
itibariyle yaptlklan is, usilendikleri misyon degismez»
Abidin Parilti'ya gore ise dengbejler aslmda bir bakima
halk ozam kimligini de tasimaktadirlar,
Bu yonuyle kI1?gecelerinde insanlann yapacagi bir ~ey olmadigi icin zamam gecirmek
icin bir araya geldiklerini ve dengbejleri dinlediklerini
soyle
ifade etmistir:
8
Uzun, 2006, zikreden, Cal.ar, (2010), s.46.
KUrt Toplumunda Kadm Denbejler
103
Dengbejler Kurilerin sozli; kuliurleri icerisinde hikfiyelerini
daha cok hi geeelerinde anlatirlar. Herkesin bir araya geldigi ve hikfiyelerin anlattldigi, klamlarm, sitranlarm soylendigi bu geeelere, "gece
zamani, geeeyi gecirme", anlamtna gelen "seobuherk" denir."?
.
II
Kurt toplumunda her ne kadar dengbejlik sanatmda erkekler daha fazla on planda olsa da yasadiklan donerne damgasiru
vurmus onemli oranda kadm dengbej bulunmaktadir.
Bunlar
arasmda Meryem Xan, Gulizera Etar, Susika Simo, Sibliya C::acan, Werda Semo, Fatma isa, Asa Evdile, Xana Zaze. Naza
Kokil, Zadina Sekir ve Eyse San ilk siralarda yer almaktadirlar.
Ancak soz konusu dengbejlerin buyuk bir kisrrurun Sovyet Ermenistan'm da yasadigi ve orada eserlerini ortaya koymaya <;ahstrklan anlasilmaktadir.
Ozellikle bazi kadm dengbejlerin bir
doneme damgasiru vurrnus olan Erivan radyosu aracihgryla
hem Turkiyedeki
hem de diger bolgelerdeki
Kurtlere sesini
ulastirmayi basardiklan anlasilmaktadir.
Kadin dengbejlerin seslerinin duyurduklan
bir diger bolge
ise iran ve cevresi olmustur. Nitekim iran sirurlan dahilinde
dunyaya gelen bazi kadm dengbejler tasadiklan bolgelerde seslerini duyurmayi basarrruslardir. iran icin de Erivan radyosuyla
benzer
sekilde
Urumiye
radyosunun
da
Kurt
kadm
dengbejlerin seslerini duyurmalan
icin ciddi bir misyonu oldugu soylenebilir.
Iran'daki
kadin dengbejler
arasinda
Iran
Mucerdi'nin Urumiye radyosu aracihgryla sesinin buyuk kitlelere ulastirmayi basardigi gorulmektedir.
Turkiyedengoc
eden ailelerin cocuklarindan
olusan bazi
kadm dengbejlerin Irak sirurlan dahilinde Bagdat'ta da seslerini
duyurduklan
ve burada sesiyle ve dengbejlik sanatiyla ilgili faaliyetlerini surdurmek icin uygun bir ortam yakaladiklan
bir
9
Panlti, Abidin, Dengbejler: S6zUn Yazgtsi, ithaki Yaymlan, istanbul,
2006, s.81.
104 Kiiltiirlerarasl jletiljim Baglammda jnsana Dair Duygular ve Ritiieller
diger bolge olmustur. Tabii ki soz konusu bolgelerde kadin
dengbejlerin seslerini duyurmaya
cahsmalannda
cografyarun
onemli bir etkisinden bahsetmek gerekir. Nitekim <;ogu zaman
kadin dengbejlerin toplum baskisi, aile baskisi ve diger sosyal
sikmtilar nedeniyle ulkelerinden
goc edip en yakm bir diger
cografyaya gittigini ve sanatiru burada ortaya koymaya cahstigi
da goz onunde bulunduruldugunda
ashnda bu gb<;lerin bir tur
kacis olarak da degerlendirmek
mumkundur.
Coruldugu uzere Kurt kadm dengbejlerin Turkiye smirlan
dismda iran, Sovyet Ermenistan'i, Irak, Rusya, Curcistan ve Suriye'nin onemli bir yere sahip oldugunu soylemek mumkunduro Bu verilerden hareketle kadin dengbejlerin sanatlanru icra
edebilmek icin daha ziyade dogu ulkelerini tercih ettikleri anlasilmaktadir.
KURT TOPLUMUNDA KADIN
Kurt toplumunda kaduun yerini anlatan en eski kaynaklar
arasmda mozaik minyaturlerin
ayn bir yeri bulunmaktadir.
Bu
baglamda Mehmet Bayrak'm Graviirlerle Kurtler'" adh eserinde
Milattan onceki Kurtlerin Mezopotamya'da
kadm-erkek birlikteligini ve esitligini gosteren mozaik minyaturler ve portreler
aslmda ge<;mi~ caglarda Kurt toplumunda
kadirun onemini ve
konumunu ortaya koyan onemli tarihi kalmtilardir.
Kurtlerde kadmm bugunden farkh olarak aslmda toplumsal ve siyasal alanda ne kadar aktif ve soz sahibi oldugunu ortaya koyan bir diger onemli husus da Kurt Prensesi Kara Fatma'nm kahramanhklan
ve cesaretidir. Nitekim Kara Fatma'nm
ordu kurarak 1854'te Kmm Harbine katilmasi ve savaslarda
gosterdigi cesaret ornegi de yasadigi donemde oldukca ses ge-
10
Mehmet Bayrak, Graourlerle Kuriler, bzge Yayinlan, Ankara, 2002,
5.26.
KUrt Toplumunda Kadin Denbeiler
ler
C
¥anm
aII1an
tosyal
~diger
I~tlgl
if tur
rrlan
'e Sulkiinicra
anla-
II
105
tirmis ve Kurtler arasmda Fata Ner (Yigit, Erkek Fatma) olarak
da adlandrnlmasma vesile olmustur,
Tarihte Kurt kadirumn yeri ve konumunu anlayabilmek
icin oncelikle
Besna, Xerabo,
Zembilfros!t,
Mem 0. Zin,
Siyabend 0. Xece, Merne Alan, Kerr 0. Kulik, Dimdim, Evdale
Zeynike, Dewrese Evdi, Filite Quto gibi onemli hikaye ve efsanelerde Kurt kadirurun ne kadar onemli ve farkh bir .konuma
sahip olduklanrun goz onunde bulundurulmasi
gerekmektedir.
Bu kapsamda
Zembilhros efsanesinde Xatun'un Zembilfiros'a
duydugu aski cesurca dile getirdigi ve bunu da yine sitranlar
aracihgiyla dillendirdigi gorulmektedir. Bu anlamda soz konusu efsane aslmda bir bakima dengbejlik ve hatta kadin
dengbejliginin ne kadar eskilere dayandigiru gostermesi acismdan da dikkate degerdir.
Xatun 'un Zembilfros' a seslenisi:
'Zembiljros zembila tine / Zembilfros zembil getirir
aklar
Ir. Bu
Dikan bi dikan digerine / Diikkdnlan dolastinr
rinde
irliktreler
hi ve
Hi$ le xaiunt: namine / Hatun 'un akli basindan gider
Serf le zeman digerine / Bastnda zamani dolasttnr ...
Gazi dike ku bibine / Cagirir ki gorsiin diye
Were ser doseka mire / Gel tviir'in dO$egine otur
llum,U ort Fata'run
larda
s ge-
2002,
Le te helal, herama mire / Mir'e haram olan sana helaldir
Bidime te zulfi herire / jek ziiliifii vereyim sana
Caoi min e xezalan e / Cozlerim ceylanlann gozi:
Singa min wek zozanan e / Gogsiim yaylaya benzer
11
Heciye Cindi-ernine Evdal, Folklora Kurmanca, Avesta Yaymlan.
Zembilfros, s.553-559.
·106 Kulturlerarasl ileti§im Baglammda jnsana Dair Duygular ve Rituel!er
Bejna min wek rihan e / Reyhan gibi uzundur boyum
Ciqas beji heja ne ... ' / Ne ki desen laylktlr ona)?
BaZI yabanci arastirmacilara
gore Kurt kadmirun gecmisten
gunumuze
giderek artan bir bicimde geri plana atilmasinda
birden fazla faktorun etkili olduguna dikkat cekilmistir. Bu faktorler~
birinin milliyetcilik
akirmrun oldugunu
dile getiren
Shahrzad Mojab, "Devletsiz Olarun Yalruzligi: Feminist Bilginin
Sirunnda Kurt Kadmlan" bashkli makalesinde
su ifadeleri kullanrrustir:
" ... Kadtnlarin ozgurlestirilmeei destegine ragmen, milliueicilik:
bolgede feminist hareketlerin gelismi icin biiyiik bir engel ieskil eimistiro Etnik gruplar ve her ulkedeki kadinlar arastnda bir biiyiik bolunme yaratml~tlr ... Kilri feministleri de kadtn harekeiini Kiiri milliyetcilerinin akarlanna
teslim eimislerdir ...
"13
Kurt toplumunda
kadmlar ve kadin sorununa bakis acisiru
yansitmasi acismdan 1919 yilmda Vanh Memduh Beg'in KurtOsmanh gazetesi fin'de kaleme aldigi su ifadeler de oldukca
dikkat cekicidir:
" ... Toplumun mihenk taslarindan biri kadirun toplum icindeki konumu ve kuzandig: basandir. Medeni, uluslarda kadin gercekien de 0 toplumun yarzstdlr; erkeklerin sahip oldugu her tiirlii hak ve aurtcahk, saygl
ve iinem ve kimi zaman daha jazlas: kadinlara da verilmektedir ... "14
"Bir Redd-i
Ask
Destaru:
Zernbilfros!",
(17 Agustos
2008),
http://my.opera.com/HazanGazeli/blog/
show.dml/2476009
13 Shahrzad
Mojab, "Devletsiz Olarun Yalruzhgt: Feminist Bilginin Sirunnda Kurt Kadmlari", Devletsiz Illusun Kudinlari, KUrt Kadini Llzerine
Arastirmalar, Avesta Yaymlan, Diyarbakir, 2005, s.25.
14 Vanh Memduh
Selim Beg, "Kurt Harurru", [in, 14 Mart 1919, zikreden, Janet Klein, Milliyetcilik: Gee; Osmanh Doneminde
Kurt Milliyetci Soylerninde "Kadin Sorunu", Devletsiz Lllusun Kadinlari, KUrt
Kadtni Uzerine Arastirmalar, Avesta Yaymlan, Diyarbakir, 2005, s.49.
12
Kurt Toplumunda
Kadin Denbeiler
107
Mehmet Bayrak ise islamiyet'in Kurt toplumunda kadirun
sosyal yasamdan giderek cekilmesinde islamiyet'in rolunu soyIe degerlendirmi~tir;
( ... ) lslamiuei'in benimsenmesi ve feodal mirliklerin olusmastndan sonradzr ki, tizel miilkiyetin yaygmlafpnasz ve lslami iimmetci dusuncenin etkisiyle kadtn sosyal ya~amdan giderek cekilir ve erkek, yasamin hemen her alaninda basai cins konumuna gelir. Feodal ili~lciler
ve onun ideolojisi olan iimmeici dusunce, bunun en biiyiik etkenidirl>
Kurt toplumunda kadirun rolunun sekillenmesinde kuskusuz dinin yani Islamiyetin onemli bir katkisi soz konusudur ancak bu durumu tamamen islamiyet'e baglamamak gerekir. Nitekim Kurtlerde kadirun geri planda kalmasmda feodal yapmm
halen kmlamarrus olunmasi, I. ve II. Dunya Savaslan, Kurtlerin
yogurt olarak yasadiklan bolgelere yonelik uygulanan siyasi ve
kulturel politikalarm da onernli bir yer bulunmaktadir.
Bazi arastirmacilar
tarafmdan ozellikle islamiyeti kabul
eden Kurt topluluklanyla
islamiyet disi ornegin Yezidi, alevi
gibi gruplardaki
kadm statusunun birbirinden oldukca farkh
oldugu ve hatta Islamiyet oncesi Kurt kadiru ile Islamiyet sonrasi Kurt kadrru imajirun tamamen birbirinden ayn oldugu da
dile getirilmektedir .16
Cumhuriyet donemine bakildiginda Kurt kadinirun durumuyla ilgili onemli bilgiler veren kaynaklar arasmda Zehra
Celasun'un
arastirmalan
biz onemli ipuclan
sunmaktadir.
Celasun'un
"Kurilerin kadinlan da lcocalarzyla birlikte beraberce
harbeder ve harplerde geri hizmeilerde bilhassa yaralzlara yardzm ve
15
16
Bayrak, Mehmet, [inen Kurd Di Serdema Osmani
Kurt Kadiru), bzge Yaymlan, Ankara, 2007, s.43.
Bayrak, [inert Kurd Di Serdema Osman! De, 5.43.
De (Osmanli'da
"
108 Kiiltiirierarasl lletieim Baglammda lnsana Dair Duygular ve Riiueller
su ta~lrlardl."17 ifadelerini kullanmasi
bu donemde bile Kurt kadirurun aslmda savasta bile erkeklerle birlikte hareket ettigini
ortaya koymaktadir.
Kurt kadirurun statusuyle ilgili onernli ipuclan sun an bir
diger kaynak ise Kurt aydiru Kamuran Bedirhan'm ifadeleri
olmustur. Bedirhan, Kurt kadimrun ya~ammm butun Dogulu
kadmlarm yasarrundan
daha serbest oldugunu vurgulayarak
Avrupah gezginlerin raporlarmda Kurt kadmmm evinde erkek
hizmetciler bulundurdugunu
ve saraylardaki harem agalanna
yapildigt gibi onlarm hadimlastirmaya
maruz birakilmadigma
dikkat cektiklerini belirtmistir.l"
Kurt toplumunda kadmm yerini belki de en iyi ifade eden
yazarlardan
biri de Kurt aydiru Musa Anter olmustur. Anter
kendisiyle vapilan bir roportajda kadmm Kurtlerde ne kadar
kutsal oldugunu soyle ifade etmistir:
Kurilerin Islamdan. iinceki dinleri alan Zerdii~tfligin Peygamberine gore, kadtn leutsaldzr. Kadina el kalkmaz ve kursun sIlClImaz. Kadtn tum Kurt milleiinin anasi, baasi, kizi ve de namusudur.
lslamivei'le Kuriler, eski milli dinleri alan Zerdusiluk'ien zorla kopanldigt halde, Arap dininin emperualistleri bircok: sahalara girememistil'. Bundan 1600 yzl once, yani Muhammed dininden 300 sene once,
HristiyanlIgz kabul etmis bir Kurt filozoju, kadmlartnm liberal dusuncesi iisiicne yazz yazmzftzr ... "19
II ( ••• )
Hikaye ve efsanelerin
yam sira dengbejlerin
stran ve
klamlannda da kadm temasmm oldukca belirgin bir bicirnde on
planda oldugunu gormekteyiz. Ornegin Devrese Evdi ile EdDIe
arasmda ge<;en stranda Edulenin rolunun ne kadar onemli 01Celasun, Zehra, Tarih Boyunca Kadin. Ulhi Kitap Yurdu, istanbul:
1946,5.54.
18 Bayrak, [inert Kurd Di Serdema Osman! De, 5.51.
19 Bayrak, [inen Kurd Di Serdema Osman! De, 5.52.
17
KUrt Toplurnunda Kadm Denbeiler
109
dugu, yine Edulenin, beylerin karsisma cikarak cesurca yaptigr
konusmadan
da Kurt toplumunda
kadirun yerinin son derece
onemli oldugu anlasilmaktadir:
0(. .. )Babasl da "Benim oglum yok, sen benim temsilimi yapabilirsin. Aslanin disi velja erkek olmasi Jark eimez .. Beylerin karstsmu
ge\; ne istiyorsan sayle, ozgureun" der. Edule, cemaatin karststna 91kar ve sunlan sayler: Beyler, agaiar! Hepinize sesim ulasrqor, hele bir
kafanizi kaldirtn MIlia agalan. Ben oncelikle sunu biliyorum: Bir kadina bu kadar aganin, pa§anm karsistna pklP konusmak dusmez. Ben
ne yapaylm, babamin hie oglu olmamis, Kadtn olarak karsiruza plctzgzm icin beni kirmauin, beni dinleyin, bir-iki kelime sayleyecegzm. Babamin basina gelen bu Jelalcetten dolayl hepiniz ioplandiniz. uc giindur strtinizi yastllclara dayaml§, kouun-kuzu eti yemeletesiniz. Ama
kardesler, kac giindilr cemaatte dolasan kanli lealzveyi de kimse almiyor. Bu Msllalann bauramidir, sarklilarm degil. ii\; giindiir dilnya babarna dar geliyor. Niye sizin nazartmtzda dolasan bu kanli kahue ve
kadin haremi karstsinda kafaniz: kaldiramtvoreunuz? "20
Goruldugu uzere gerek Kurt efsane ve hikayelerinde
gerekse islamiyet oncesi donemlerdeki klasik Kurt edebi eserleri
ile islamiyet sonrasi eserleri inceledigimizde
kadm imgesinin
belirgin bir bicimde on planda oldugunu gormekteyiz. Bu nedenle Kurt kadirun toplumdaki yerinin sekillenmesinde birden
fazla faktorun etkili oldugunu, bunlar arasmda Islamiyet'in kabulunun, savaslarm, toplumsal sorunlarm, dunyadaki geli~melerin d6grudan veya dolayli bir bicimde kadirun konumunu etkiledigini soylernek mumkundur.
Bu anlamda dengbejlik sanatirun da Kurtlerin diger kulturel ozelliklerden farkh bir yapida
olmasi nedeniyle ayn bir yere sahiptir. Bu cercevede Kurt toplumunda kadmlar acismdan bu sanati yerine getirmenin daha
20
Devrese Evdi. (2010, 3 Haziran), http://patnos.webnode.com/
ba °j"C5°j,,9Fl
%C4%B1klar / devre°j"C5%9Fe%20evdi/
110 Kiiltiirlerarasl ileti~im Baglammda insana Dair Duygular ve Ritiieller
sikmtih oldugunu, cogu zaman toplumdan beklenilen destegi
gorememe ve toplumdan dislanmalanna da neden oldugunu
belirtmekte yarar vardir. Turn bu ozellikler goz onunde bulunduruldugunda aslmda Kurt toplumunda kadirun toplumda ve
sanatta sesini duyurmasmm diger toplumlara oranla daha gii<;
oldugu anlasilmaktadir,
ERiv AN RADYOSU
VE KADIN DENGBEJLER
Kurt kulturunde dengbejlikten bahsederken Erivan radyosunun bu kulture dengbejlige sundugu katkidan bahsetmeden
gecmek mumkun degildir. Her ne kadar Erivan radyosunda sesini duyuran dengbejlerin onemli bir kisrru erkek olsa da radyo
•-da bir 0 kadar da kadm dengbejlerin aktif gorev aldigi bilinmektedir. Nubihar-l dergisinde Erivan radyosunun onernli
temsilcilerinden Prof. Dr. Celile Celil'e yapilan bir roportajda
Erivan radyosunda gorev alnus onemli isimlere soyle yer verilmistir:
" ... Casime Celil, Nura Egft Polatova, Ordtxane Celil, Xelfl
Muradov, Miraze Evdo, Hamoye Rizgo, Mfkayele Resid, $ikoye
Hesen, Emerike Serdar, Wezfre Eso, Ferfke l1siv, Seuaza Evdo, Eznfva
Resid, Egfte Cimo, Ahmede Goge, Sima Semend, Nura Ceuieri, Titali:
Efo, Cemila Celil, Barfye Mehmud, Kereme Seyad, Hesene Mehmud,
Cuiizera Casim, Lusfka Huseyfn, j~xane Eslan, Cemale (1siv a yen
mayfn ... "22
21
22
Turkce karsilig; yenibahar olan ve Kurtce yaymlanan 3 ayhk kultur,
sanat ve edebiyat dergisi.
"Yerevan xeber dide: 'Hevale radyoguhdar, em dest bi xeberdane bi
zimane kurdi dikin ... ", Prof. Dr. Celile Celli, Nubihar, Sayi: 96, istan~
bul, 2005, s.11.
Kurt
r
,tegi
unu
lunave
gu<;
Taplumunda
Kadtn Denbeiler
111
Celile Celi123 Nubihar dergisinde verdigi bir demecte Erivan radyosunda ve ozellikle Erivan'da dengbejlerin sayilanrun
ve dengbejligin Turkiyedekine
oranla daha yaygm olmasiru
ozellikle soz konusu donemdeki Ermenistan yonetimin sagladigt destegin onemli bir etkisinin oldugunu ifade etmektedir.
Hatta Kurtce radyonun yaym hayatma baslamasmm ardmdan
bircok Ermeni vatandasirun Kurtce muzikleri dinleyerek bunlan ezberledigini de dile gettrmistir.> Celil aynca Erivan radyosunda babasmm dengbejlerle ilgili cahsmalanru anlatirken Kurt
toplumunda dengbejligin dogustan gelen bir yetenek oldugunu
soyle ifade etmektedir;
" ... Millete me bi xwe dengbej e, denge wan e ku bist sala denge
xwe ~edikin, eme taybet e. Ji gundan dihatin, kec, buk u dengbej
dihatin, bave min denge wana hemuuar: hildida. Radyo kurdi de para
muzfkaye bingeha we bao« min dani, nava cend salan de heftsed siran
ji bona radyoya kurdi berhev kirin. Baot: min hemu stran didan ... "25
Erivan radyosunda yaymlanan stran ve klamlarm aslmda
sadece Kurtler tarafmdan degil Ermeniler tarafmdan da buyuk
bir ilgiyle dinlendigini
soylemek mumkundur.
Bu konuda
Eskere Boyfk "Radyoya Yerevane u Pesdacuyina Sitranbejya
Kurdi" adh makalesinde en az Kurtler kadar Ermenilerinde sabirsizhkla Kurtce radyo yaymma ilgi duydugunu soyle dile getirmistir:
yen
23
1936 yilmda Erivanda
dunyaya gelen Prof. Dr. Celile Celil, Erivan
Devlet Universitesinde
tarih egitimi alrrustir. Kurt tarihi ve Kurt kulturu uzerine cesitli eserler kaleme alrrustir, Suleyrnan Cevik-Ali Karadeniz, "Prof. Dr. Celile Celll: Zimane Ji Folklora Xwe Dil.r Weke
Maste Pebriqe
Nubfhar, 2005, sayi: 94, Cild 9, istanbul, s.29.
Suleyrnan ~evik-Ali Karadeniz,
"Prof. Dr. Cellle Celil: Zimane Ji
Folklora Xwe Dill Weke Maste Febriqe Ye", Nubihar, 2005, Sayi: 94,
Cilt 9, istanbul, s.33.
Cevik yd. (2005), s.31.
v«;
24
25
112 Killtiirlerarasl j[eti$im BagZammda Insana Dair Duygular ve Ritiieller
" ... Solen ewlin bi alfkarya zaneven ermeni karekf xurt hate kirin. Li dye vala di nava (end sala da, axaftinen kurd! ji axafiinsn
radyoye yen bi zimanen din danedixistin. Di demeke kin da nav u
denge Radyoya Yereoan« Ii nav temamya Ermenisiane, Kurden toelate
Sovyete u hiduden we del' bela bu .. Ne iene kurda le, ermenya jf bi
hizkirin sitiran u muzika kurdi dibihistin.. Salen ewlin axajtinen
zimane kurdi bi pelen ci dihaie dauin. Di nav her gundeki da derua
radfyo hebun. Caum xelken gunden kurda, usan jf ye ermenya besebir
hfvya axafiinen bi kurdi bun, ku klam u miqamen kurdfye xwe~
bibihen ... "26
Erivan radyosunun
gerek eserlerin bir araya getiriImesinde gerekse daha fazla kisiye ulasmasmda
ve Kurtce
dengbejligin ilerlemesinde
tarihi bir rolunun oldugunu soylemekte yarar vardir. Kurt kadin dengbejler acismdan ise
Erivan radyosunun
adeta bir enstitu gorevi ustlend igi anlasilmaktadrr.
Ozellikle soz konusu donemlerde
Turkiyede
kadinlara yonelik ciddi bash ve onyargilann
oldugu bir dbnemde buradaki kadmlarin daha ozgur bir hayat ve imkanlannm oldugu anlasilmaktadir.
Erivan radyosunun
Kurt toplurnu ve dengbejlik sanatma sundugu belki de en onemli
katki olusturdugu
arsiv olmustur. Nitekim giinumuzde
bircok dengbej ozellikle de kadm dengbejlerle ilgili neredeyse
yok denecek kadar az bilgi ve beIge bulunurken,
Erivan radyosu onlann sesini kayit altma alarak ciddi ve zengin bir arsiv olusturrnustur.
Bu yonuyle sozlu olan dengbejlik sanatirun aslmda bir bakima ilk defa kayit altina alinarak sonraki
nesillere ulasmasirun saglandigmi sovlemek mumkundur.
26
Boyik,
"Radyoya
Yerevane
7 Haziran
2011,
avesta68 / eskere%20boyik.htm
Avesta,
11 Pe~dac;uyina Sitranbejya
Kurdi",
http://www.avestakurd.net/arshiv/
Kurt Toplumunda Kadm Denbeiler
'er
,te kirtinen
1av U
Delate
I ji bi
ftinen
derva
~sebir
xweq
Ime-
urtce
soyise
inlale'de
1
. dbinlatopem li
bireyse
radr arnatilraki
rdi",
'hiv/
113
Dengbej Gule (18. yy)
Evdale Zeynikenin
e1?i olan dengbej GD.le 18. vuzyilda
Serhat Bblgesinde yasarrustir. Mehmed Uzun'un Abdal'in Bir
Gunii adh eserinde Cule'nin Sex Sile ile aralarmda
ge<;en bir
konusmada Cule'nin dengbejlerin
ansmasma dahil olmasmdan
hareketle ken dine olan guvenini net bir bicimde gbrmek mumkundur:
" ... $ex Sile ben Guleyim, kadinlardan, haiunlardan da beierim,
Adzm Gule'dir benim, ama sen kendine bir yol, bir tedbir dusun. Bu
aksam ogiiniinde senin iisiune stran duzecegim. Cuievim ben,
Kamur'un giiliiyiim Zeyne oglu Eudal'tn biiyiik hanimi, Temo'nun
annesiyim, dioanlartn dengbejf, memleket kadmlartnm serdartutm
ben ... "27
Dengbejlik sanatinm aslmda bir bakima dengbej tarafmdan
sikmtilanru dile getirme, uzuntusunu, derdini tasairu, kederini
dile getirme yolu olarak da gbrduklerini
soylemek mumkunduro Bu hususu da yine Evdale Zeynike'run eserlerinde sik rastlanan bir hususutur.
Zeynike icin dengbejlik olmasa "delirip
collere dU1?ecegini" dengbejligin kendisine
"dost arkadas ve
sevgili"28 olduguna vurgu yapmasl da dengbejligin kendisi icin
ne .anlam ifade ettigini ortaya koymasi bakirrundan dikkate degerdir.
Abdal'in Bir Gunii adh kitapta
Gule've dair ilk bilgi
"Gule'run yapragmm a1?lg1ydrm ben .."29 strarunda ge<;mektedir.
Burada Evdale Zeynikenin yani Ehmede Fermanrun kale minden ilk defa Culeden bahsettigi ancak Culeyi burada hem bir
gUl olarak hem de sevgili olarak betimledigi, kendisini ise onun
bir yapragi olarak tarumladigi gorulmektedir.
27
Uzun,
(2007),5.85-86.
28Uzun, (2007), 5.1l.
29Uzun, (2007),5.18.
114 Kiiltiirlerarasl jleti$im Baglammda jnsana Dair Duygular ve Ritiieller
Cule ile Evdale Zeynike arasrnda ge<;en konusmalai-, bakildigmda .kar~lhkh adeta bir edebi sohbetin ger<;ekle~tigi soy. lenebilir. Ornegin Evdal'rn Culeye yonelttigi "<Gulem benim
mahrumem benim. Gunes dogdu mu diye sordu? soruya CuIe'n~
verdigi cevap, Cule ile Evdal arasrndaki iliskide dogal temalara
da yer verildigini gostermektedir,
"0 da alcak sesle ceoapladi onu:
-Evdal ey, ey mabrum ... Cunes dogmadi daha, ama kesk» etraftn
giizelligini gorebileeuan. Stpane Kelaie'nin dorugu duman ve sis
icinde rengarenk. Cok maoi, oilar, agar;lar ye~il, su ise siitbeyaz. ca.
nesin yiikselen kirmizi isiklari kalbimin ceperlerini ISltzyor. Bu magis
gununde gunes gokten, Sfpane Kelaie'nin dorugundan yava~ yava~
bize dogru yakla~zyor. Uyamyor diinya ... "30
Kitapta Cule'nin Newroza dair yaptrgi bir korrusrnava da
yer verilmistir, Bu yonuyle Culerun dogaya dair duygu ve diisuncelerini gormek mumkundur,
Sfrsika Simo (1925-1977)
Susika Simo, 1910 yilmda EIegez rruntikasmm Mirekeda
koyunde diinyaya gelmis daha soma Cumru'ye go<; etmistir.
Soguk Savas doneminde hem dengbejlik sanatiru hem de tiyatro gosterilerini gerceklestirmistir.
Yezidi Kurdu olan Susika
Simo da Erivan radyosu aracihgiyla sesinin duyurabilen Kurt
Kadrn dengbejlerdendi.
Susika Simo'dan bahseden onemli kaynaklar arasrnda Erivan radyosunda
bir donem tercumanlik
yapml~ olan Wezire Eso'nun beyanatian
onemli yer tutar.
Wezire Eso, Susika Simo icin "Kurt sanatuu dillendiren kadm"
ifadelerini kullanrrustir.
30
Uzun, (2007), s.2S.
KUrt Toplumunda Kadin Denbeiler
115
Susika Simo icin Erivan radyosunun
Kurtce yaymlar bolumunde profesyonel olarak cahsan tek Kurt kadmi oldugu,
ozellikle de Ermenistan'da
Kurt kulturu ve Kurt muziginin tarutnrunda ciddi katkilan oldugu soyle ifade edilmistir:
" ... Ew he bed vekirina Radyo ya kurdi ji sitiranbeja kurde
pirofesyonal ya tek u tene bu li respublika Ermenistane. Ew tev
komen basqe-basqe
(yan ji koma xwe <;:e dikir) digerya u
konserten klame kurdi dida. Rind te bira min, we deme ez zaro
bum, girupa we, Samile Beko u hineken din dihatin u kiluba
gunde
me da konsert
didan.
Emeke Susika Simo di
propagandekirina
dengbejya Kurdi da li Ermenistane pir e.
Heta dawya salen heysteyi ji klamen Susike yen teva zeftir bi
radyoye dihatin dayin ... "31
Susika Simo da diger Kurt kadm dengbejlere oranla sanadaha iyi imkanlara sahip olsa da bu
kez toplumsal baskirun kendini dini inane konusunda ortaya
koydugu gorulmektedir. Nitekim Susika Simonun Yezidi inancma mensup olmasi ve Hristiyan bir Ermeni He evlenmesi kendisinin de diger dengbej kadinlarla aym kaderi paylasmasma
neden olmustur.
tiru icra etme konusunda
Iran Mucerdi (1950-2001)
Iran Mucerdi
gunumuz
iran sirurlan dahilinde
olan
Bradost'ta
1950'de dunyaya gelmistir. Urumiye'deki
Kurtce
radyoda
cahsmaya baslamadan
once de ya~adlV bolgede
dengbejligiyle ve sesiyle on plana cikan Iran Mucerdi stran ve
klamlannda
daha ask, ozlem, ele, keder temalarirun yam sua
siyasi konulara da yer vermistir.
Iran Mucerdi'nin dillendirdigi sitran ve klamlar arasmda
Arifo lawo, Bajo Emire Min, Bave Lalo, Delal Ez bi heyran,
31
Boyik.
(2011),
http://www.avestakurd.net/arshiv
eskere%20boyik.htm
/ avesta68/
116 KUltiirlerarasl jleti~im Baglammda jnsana Dair Duygular ve Ritiieller
Delal Lo, Delale Male, Dile min loy loy, Domam 1.1Pismam,
Filite Quto, Hedo Rabe, Kure Xelqeyo del al, Le Ie yemman, Sere
Cezo, Salihbege, Yar Cewre stranlan onemli yer tutmaktadrr.
Zadineya Sekir (1943- ... )
Eskere Boyik, Zadine'yi,
"Zadine ji dayka xwe dengbej
hatibu dine." yani "Zadine annesinden dengbej olarak dogmus.
tu"32 ifadeleriyle ozetlemisti. Cercekten de Zadine, stranlanyla,
sesiyle ve dugiinlerdeki
performansiyla
tam bir dengbej olarak
dogmustu.
Dengbejlik ve sanat onun ruhunda vardi, dogustan
bir yetenekti. Susika Sirno gibi Yezidi bir Kurt Kadm dengbeji
olan Zadineya Sekir de Erivan radyosuyla
sesini duyurmus ve
aynca sahne sanatcihgi da yaprrustir. Zadineya Sekir de diger
kadm dengbejler gibi sikintrh bir hayat surmustur. Ancak diger
kadm dengbejler daha ziyade topium tarafmdan sanatian nedeniyIe bask! gormu~ken,
Zadineya Sekir hem sanat hem de
Ermeni bir e~ secmesi nedeniyIe de Kurt topiumu tarafindan
ciddi elestirilere maruz kalrrustir. Uzun suren baskilara dayanamayan Zadineya Sekir de diger meslektaslarmm
gectigi Sfkintih yoidan ge<;mi~ ve esinden aynlmak zorunda kalrrustir,
Sovyetler Birligi donerninde Egide Cimo'yla birlikte bir orkestra
kuran Zadina Sekir'in en onernli klamlari=' "Dera Sore Bi<;1.1ke,
Le Ie Ie le, Hevi vi hey! vi hevi vi, Emer axa xere nebini."dir.
32
33
Boyik.
(2011),
http://www.avestakurd.net/arshiv
/ avesta68/
eskere%20boyik.htm
Klarn, dengbejlerin
genellikle bir calg: aleti olmaksizm icra ettikleri,
stran turune gore daha uzun olan anlati icerikli muziklerdir,
Klamlar
geleneksel ya~aml yansitan, gorece daha eski, icerik bakurundan
daha zengin konulu epik muzik metinleridir.
Anonim olan klam metinlerinde askin yarn sira savaslarda gosterilen kahrarnanhklar,
toreler,
orf ve adetler uzunca yer tutabilir. Mehmet Sait Cakar, Fehim Isik,
Mehmet Mehmetoglu,
Esra Sadikoglu, Ronayi Orten, Sami Tan, Ortaogretim KUrt Dili ve Edebiuai: Ders Kiiabi, Tarih Vakfi Yurt Yayinlan.
istanbul, 2010, s.46.
KUrt Toplumunda Kadin Denbeiler
'eller
ismam,
n, $ere
idir.
engbej
'gmu~anyla,
olarak
"tu~tan
ngbeji
ius ve
diger
diger
In ne.m de
mdan
daya-
19i
Elmas Muhammed
117
(1894-1974)
Dengbejlik kulturunde
on plana cikan bir diger Kurt kadm
dengbej de Elmas Muhammeddir.
1894 yilmda Cizrede dunyay a gelen Elmas Muhammed de diger dengbejlerin yasadigr
sikintilan ya~aml~ ve hayati soz konusu yoksulluk icinde son
bulmustur.
Diger Kadin dengbejlerden
farkh olarak tizden
pese uzanan sesiyle on plana cikan Elmas Muhammed, Kurtlerin dismda Turkler, Araplar ve Farslar tarafmdan da oldukca
sevilen bir sanatciydi.
Nazdar Ferhat ve Esmer Ferhat (?)
iki kiz kardes olan Nazdar ve Esmer Ferhat kardesler,
Irak'm unlu muzisyenlerinden
olan Ali Merdan tarafmdan yetistirilmistir.
Ancak 1951'de Irak'tan sirur disi edilmeleri nedeniyle muzigi birakmak zorunda kalrruslardir. Bu yonleriyle Irak
bolgesindeki Kurtlerin ve kadmlann sesi olma acisindan ayn
bir yere sahiptirler.
Sk-
rustir.
cestra
;uk e,
;ta68/
ikleri,
amlar
n da-
retinreler,
. Isrk,
L,Or-
nlan,
Fatma Isa (1934-2010)
Erivan radyosu araciligryla sesinin duyuran bir diger kadin dengbej de Fatma isa'dlr.34 1934 yilmda Erivan'a bagh
Arazdage koyunde dunyaya gelmistir. Bazi kaynaklarda Fatma
Isa'run Sovyetlerin yrkihsmm ardmdan Ermeniler tarafindan
Krasnodar'a surgun edilen Fatma Isa'run ailesinin Krasnador
Kurtleri arasmda oldukca onemli bir yere sahip olduklan bilinmektedir.v Diger kadm dengbejler gibi herhangi bir egitim
almadan muzik kulagiyla Kurt halk muzigi parcalanru yorumlayan Fatma Isa'run ozellikle 'De Miho, 'Dina Min', '$ere Reya
.t .•
Bazi kaynaklarda Fatffia Isa'mn Azerbaycan'da
kaydedilmistir.
35 ANF News Agency, 24 Ocak 2010,
34
dunyaya geldigi
118 Kiiltiirlerarasl Deti§im Baglammda jnsana Dair Duygular ue Ritiieller
Beser', 'Gede Mirzo~ ve 'Derwese Evdi' adh turkuleri buyuk ilgi
gormustur.
Fatma Isa'nm ozellikle De Miho adh parcasi halk
arasmda buyuk ilgi gbrmu~tiir.
Bu par<;anm hikayesi ise bir
Kurt derebeyinin
kizi Telli ile yoksul bir asiret koylusu olan
Miho'nun
dillere destan askindan olusmaktadir.
Parcarun ana
temasi kati feodal toplumlarda
pek az rastlanan kadirun erkege
duydugu
askiru dile getirmesi ve methiyeler
dizmesi vardi-,
par<;ayl klasik hale getiren bzelliklerden
biri de budur. Par<;a,
Telli'nin Miho'ya duydugu
sevgiyi ve ona methiyelerini
uzun
ve trajik bir havayla anlatir.x
Eyse San (1938-1996)
Kurtler arasmda Eysana Eli yada Eysexan olarak da bilinen
Eyse San, 1938 yilmda
Diyarbakir'da
dunyaya
gelmi~tir.
Dengbej kadmlar arasmda belki de en fazla bedel odeyen bir
sanatci olan Eyse San, Diyarbakirin
onde gelen ailelerinden
olan Cibriyan asiretine mensuptu. Mehmed Uzun Dengbejlerim
adh eserinde Eyse San icin "bir bulbul gibi okuyan Eyse $an"37
ifadelerini
kullanarak,
Kurt kadm dengbejler
arasmda
Eyss
Sanin ayn bir yeri olduguna dikkat cekmistir.
Eyse San'in dengbejlikle ilgili altyapismm olusmasmda
ailesinin ozellikle de baba evine gelen dengbejlerin buradaki sohbetlerin onemli bir katkisi olmustur. Ancak sunun da bir kez
daha belirtilmesinde
yarar vardrr ki, dengbejlik sonradan ogrenilecek bir sanat degildi, Yani Eyse San/in zaten icinde var olan
cevher eve gelen dengbej konuklarla birlikte daha da belirginlesmistir.
I
"Tek sarkiyla.
bir asirdir kulaklarda ...", 12 Haziran 2011,
http://www.cayfan.net/community
143247-tek-sarkiyla-bir-asirdirkulaklarda-fatma-isa.html
37Uzun, (2006)s.120.
36
eller
Kurt Toplumunda Kadm Denbeiler
uk ilgi
II halk
ise bir
j olan
mana
erkege
.ardir,
Parca,
uzun
Bazi kaynaklarda Eyse San'm cocuklugunda annesi Heciye
Xanimm kendisine Evdale Zeynike ve benzeri Kurt klasiklerinden ve efsanelerinden okudugu hikaye ve oykulerin ve Kurt
dengbejlerin on un duygu ve dusunce dunyasiru onemli olcude
etkiledigi ifade edilmistir."
Dini yapl bakimmdan
son derece muhafazakar
bir aileye
sahip olan Eyse Sanin dengbejlige baslamasma en basta babasi
ve kardesleri tarafmdan karst konulmustur. Onlara gore bir kadirun dengbejlik yapmasl buyuk bir gunahti ve bu nedenle de
Eyse San'i engellemeye cahsrruslardir.w Ancak tum bu baski ve
engellemelere ragmen Eyse San gonlundeki bu isten vazge<;meyerek mucadele etmistir.s? Eyse San evlendiginde 20 yasmdadir
ve bu evliliginden bir kizi olmasma ragmen ya~anan sikmtilar
nedeniyle esinden aynlarak Gaziantep'e gelmek zorunda kahr,
Bazi kaynaklarda Eyse San'm Gaziantep'te hayatnu terzilik yaparak surdurmeye calisngi kaydedilmistir.!'
Bir sure soma Antep'te radyoda Turkce sarki soyleyerek hayatiru kazanmaya cah~hgl ancak icindeki Kurtce par<;a soy Ierne istegini dile getirmesiyle birlikte isten <;lkanldlgl ve boylece Eyse San'in istanbul
yollarmm gorunmeye basladrgi da ifade edilmektedir.v Istanbul'da Turkce-Kurtce plaklar yapan San burada konserler de
vermistir. Ancak bu cahsmalanndan
dolayi uzerindeki baskilar
artmaya baslaymca dayanamayarak
Almanyaya
yerlesmistir .
Burada bir sure cahsmalarmi surduren San, daha soma tekrar
Istanbul'a donmus ve yine baskilar nedeniyle 1979 yilmda Bag-
ilinen
nistir.
m bir
nden
lerim
an"37
Ey~e
la aisoh. kez
igreolan
~gin/
38
/
Hasan
Akbal/Hesene
Al
e,
DengMj £l Siranen Me Destan £l Folklora
Me, 2009, s.96.
39
~011,
dir-
119
40
41
42
Nevin
s.212.
Akbal,
Akbal,
Akbal,
Gungor
Resan, Kurdish Notables, Doz Yaymlan,
(2009),5.97.
(2009), 5.98.
(2009), 5.98.
istanbul,
2008,
120 KUltiirlerarasl jleti~im Baglammda hlsana Dair Duygular ve Ritiieller
dat'a goc etmistir. Bagdat radyosunda M. Arif Cizrawi ve isa
Berwari ile tarusip, onlarla birlikte konserler veren San, soz konusu donemde ailesinin tehditleri nedeniyle Diyarbaku' a hie
gidememi~tir. 43
Eyse San'Ia ilgili kaynaklara genel olarak bakrldigmda aslinda e;:ogunlukla Eyse Sanin cahsngi plak ve kaset sirketlerinin
kendisi sayesinde cok iyi paralar kazandigiru ancak Eyse San'in
bu imkanlardan yararlanamadigt
ve hayatiru buyuk bir sefalet
ve yokluk icinde gee;:irdigi anlasilmaktadrr.
Bu yonuyle Eyse
Sanin da diger kadm dengbejlerle benzer kaderi paylastigrm
soylemek mumkundur,
Bu cercevede Kurt toplumunda
kadm
olmanm zorlugunun yam sua dengbejlik sanatiyla ugrasmarun
da buyuk bir zahmet gerektirdigi bir kez daha anlasilmaktadir.
Eyse San'in dillendirdigi eserleri icerik ve tern a bakimm- .
dan inceledigimizde oldukca genis bir yelpazenin soz konusu
oldugunu soylemek mumkundur. Her ne kadar Eyse San, ailesind en, baba evine gelen dengbejlerden
duydugu
kilam ve
stranlan dillendirse de bunlarm yam sira kendine ait eserleri de
mevcuttur. Aynca Eyse Sanin hem Kurtce hem Turkce stran ve
klamlan okumasi kendisinin sadece Kurtler tarafmdan degil
Turk dinleyiciler tarafmdan da geni~ bir dinleyici kitlesine sahip olmasiru saglanustir. Eyse San dillendirdigi eserlerde ask,
aci, keder, elem, ozlern, hasret, tarih, gelenek, orf, adet, siyasi
vb. temalara rastlamak mumkundur.
Meryem Xan (1904-1946)
Mihemed Ehmede Boti'nin kIZI Meryem Xan, Sirnak'm
Dergol koyunde
1904'te dunyaya
gelmistir. Meryem Xan,
dengbejlikle ilgili ilk egitimini kay yerlerindeki dugun, eglence
43
Nevin Gungor Resan, Kurdish Notables, Doz Yaymlan, istanbul, 2008,
5.212.
Kurt Toplumunda Kadtn Denbejler
Isa
(0-
hi~
aslin
'In
.let
l~e
nu
1m
1m
r.
m- .
lSU
Ieve
de
ve
gil
3ask,
121
ve dengbej toplumu icinde buyuyerek alrrustir. "Sanatsiz ya~arsam olurum" diyen Meryem Xan,'m 200'un uzerinde sarki soyledigi bilinmektedir. 1915 yilmda ikinci Dunya Savasirun yarattlgt sarsmtmm etkisiyle Suriye'ye gb~ eden Meryem Xan, bu
arada kendine has ses ve yorumu ile onceleri aile icerisinde,
daha soma degisik ortamlarda sarki sbylemeye baslar.s- Meryem Xan'm hayati Celadet ve Kamran Bedirxan ile tarusmasiyla
degismistir. Meryem Xan'm Bedirxan ailesinden tarusip evlendigi esi Meryem Xan'm sarki soylemesine taraftar olmadrgi ve
"Biz buyuk bir aileyiz. Bizim ailemizden bir kadm sarki soyleyemez" ifadelerini kullandigi bilinmektedir.s>
Bu ifadeler aslmda sadeee Meryem Xari'm karst karsiya kaldrgt bir durum degil
neredeyse Kurt kadmlarmm cogunun gunli.ik yasamda karsilashgl bir srkmtiydi. Aneak Kurt toplumunda ilk gazeteye, onemli
dergilere ve kitaplara imza atan Bedirxan ailesinde boylesine
bir tutumun sergilenmesi feodal yapmm soz konusu donemdeki etkisinin koklu ailelerde de ne olcude etkili oldugunu ortaya
koymasi bakimmdan dikkate degerdir.
Zor bir yol aymmma gelen Meryem Xan esinden aynldigmda yaklasik 20 yaslarmdadir ve bu aynhkla ilgili icinden gelenleri soyle dillendirrnistir:
De loy loy Mihemedo Rani
asi
Mi ci got
(i
tu xeyidi
De giyaye merga li min
a b/uhemede min seridi
De he(i kese navbera min
(i
Mihemede min de jesadike bike
De heke jin be rebt newel ide
lee
44
08,
Nevin Gungor Resan, Kurdish Notables, Doz Yaymlan, istanbul, 2008,
5.154.
45
"Muzisyen Meryem Xan Kimdir?", 3 Mart 2010, http://
mehmetayaz.blogspot.com/2010 1031 meyremxan- kimdir.html
122 Kiilturlerarasi lleiisim Baglammda lnsana Dair Duygular ve Ritueller
De heke mer be reb! nezeunci
De heke ke; be reb! canika xwe~ya neb!
De loy loy loy loy ...
"Mihemedo Ron!
"Ben ne dedim ki sen kusiicn?
Benim ve Mihammedimin
Benimle Mihemedimin
r;aylrlan sarardt soldu
arastnda fesatllk yapan
Eger kadinsa Allah'im cocuk dogunnasm
Eger erkekse Allah'im eolenemesin
Eger kizsa Allah'im muiluluk gormesin"46
Meryem Xan'm bosanmasi beraberinde bir cok sorun getirrnisse de, bu zorluklarla mucadele etmek ve ayakta kalabilmek icin bir sure Zaxo'da bir evde hizmet gorerek gecinir. Daha
soma 1930'lu yillarda once Musul, soma da Bagdata gec;erek
muzik cahsmalarma agirlik verir. Kurt kadm sanatcilar arasmda
bir plaga okuyan ilk sanatci olarak bir cok kisi tarafmda begeniyle dinlenmeye baslamr. Sesiyle buyuk begeni kazanan sanatci yaptigi derlemelerin yam sira sevda ve direnisleri anlatan
sarki ve agltlar yazlp besteledi. Ikiyuzun uzerinde beste ve derleme yaparak, Kurt muziginde bir ekol olmustur.V
Kubara Xudo (1935-1975)
Sovyet Ermenistanda
dengbej de 1935 yilmda
46
47
sesini duyuran
bir diger kadm
Ermenistan'm
Elegez bolgesinin
Meryem Xan, (14 Haziran 2011) http://www.samandoken.com/
default.asp?mct=detay&Forum_ID=10720&Topic_ID=22152&CaUD
=6795
Nevin Gungor Resan, Kurdish Notables, Doz Yaymlan, istanbul, 2008,
s.154.
KUrt Toplumunda Kadm Denbejler
ler
123
Axbaran'e
koyunde
dunyaya
gelen Kubara Xudo'dur.
Erivanda, Ermeni Dili ve Edebiyah egitimi alan Kubara Xudonun
on plana cikan sitranlan arasmda "Gede law ike min pala hane,
Lurke, lurke, Ira raja rehetiye, Mevan, mevan, mevan can" yer
ahr.
Cemila Cawis (1937- ... )
Curcistan
Kurtlerinden
alan Cemila Cawis, 1937 yilinda
Tiflis'te dogmustur, Muzigin yam sua tiyatroyla da yakindan
ilgilenen Cemila Cawis, 'Merdfne, Xwe~ Merdfne' ve 'Lola Cede'
parcalanyla
on plana C;lkml§hr.48
Nttra Cewari (1941- ... )
n geilabilDaha
cerek
smda
bege.anatilatan
~.der-
kadm
-sinin
1941 vihnda Ermenistan'in
baskenti Erivan'da dunyava gelen Nura Cewari de Kafkasya'daki
Kurt kadin dengbejler arasinda onernli bir yere sahiptir. Kendisiyle yapilan bir roportajda
hayat hikayesini ve dengbejlige alan ilgisinin nasil olustugunu
soyle dile getirmistir:
Heciye Cindi'nin ve Zeynava Ioo'nun dorduncu kizunm. KaJkasya Kurtlerinin muzig) uzerine arasitrma yapmaktaYl1n. 1941 yzlinda Erioan' da diinyaya geldim. H. Hakopyan, ismindeki okulda ogrenimime basladim. Anne ve babam dengbejlik konusunda bilincliudiler. Onlar evimize gelen misaJirler icin klam soylerneyi severlerdi. Yapitlanmda da bazi klamlartna yer uermistim. Her yaz taiilinde de, ailece Elegez'in (Pampa Kurda) daglarma giderdik. Orada ilk deja davul
ve zurna sesini ve dengbejleri gordum. Yitksek ogrenimimin yam sira,
aym zamanda miizisyenlik okuluna gidiyordurn. Ermenisian' in en iyi
.coml
at_LD
2008,
48
Akbal, Hasan /Hesene Ale, Dengbej (I Stranen Me Destan
Me, http://www.rojnivisk.com/pdf/L-Z.pdf
0 Folklora
124 KUltiirlerarasl jleti§im Baglarmnda jnsana Dair Duygular ve Ritileller
okulu olan AL. Speniarqan' da piyano bOliimu ve ardindan
Melikyan isimli kolejde egitim aldimr"
R.
Cemila Celil'le birlikte konservatuar
egitimi alan Nura
Ceweri de Kurt muzigine ilgi duyarak, ozellikle Ermenistandaki Kurtler arasmda anonim parcalan derleyerek bunlan
notalandrrrrustir. 50 Eskere Boyik' e gore Ermenistanda
ozellikle
dengbejligin bir sanat olarak bilim dalma donusmesinde
Nura
Cewari'nin emekleri son derece onemlidir. Cunku Nura Cewari
sadece dengbejlik yaparak
degil aym zamanda
stran ve
klamlarm toplanmasi, derlenmesi ve bunlarm konu itibariyle
yigitlik, halay, iscilik, siyasi, vatanseverlik, yas, dini vb. turlero
aynlmasmda da ciddi emek harcarrustir.»
Kurt kulturu ve Kurt muzigi uzerine egitim alnus olan Nura Cewari'ye gore, Kafkasya Kurtlerinin muzisyenlik ve kulturlerinin korunmasmda dini yapl ayn bir yere sahiptir. Bu nedenle Kafkasya Kurtlerinin Kurt muziginin geli~imine ciddi bir
katki sagladlgml soyle ifade etmistir:
Gercekien de Kafkasya Kurilerinin muzisvenlik: diizeyi, biraz daha [arklidir. Kafkasya -isier Ermenisian, ister Giircistan olsun- Kurt-
49
50
"Nura Cewari ile roportaj",
(16.06.2011), http://www.bydigi.net/
genel-kultur /49369-nura-cewari-ile-roportaj.html
Suleyman
Cevik-Ali Karadeniz,
"Prof. Dr. Celile Celil: Zimane Ji
Folklora Xwe Dur Weke Maste Pebriqe
Nubihar, 2005, Sayi: 94,
Cild 9, istanbul, s.29.
Bi texmina me Err-ienistane
da bi xebaten doktora Hunurmendye
Nura Cewari stiranbeji u sazbendzanya
kurdi ra piri-hindiki
hirne
zanyari
ji hate danin, Stiran hatine parevekirin
ser bella: yen
meranye, govende, xebate, yen siyasi, yen welatparezye.
sitiraben
/line, yen oli u hwd.
Eskere Boyfk, "Radyoya Yerevane u Pesdacuyina Stranbejiya Kurdi",
Avesta,
7 Haziran
2011, http://www.avestakurd.net/arshiv
/
avesta68/ eskere%20boyik.htm
s«:
51
Iler
________
Nura
nenisLU1lan
~llikle
Nura
ewari
n ve
ariyIe
rrlere
K_u_·r_t_T..:__.op,-l_u_m,-u_nda
Kadm
Denbejler
125
lerinin geneli Yezidi inancindandir. Yezidiler tarihlerinde r;olcbask:
gormii~ler ve bu ozellikleri, kendilerini cok: iyi korumasina neden 01mus. Kendilerini diger dinlerden de korumuslar. Sovyetler doneminde, devletin smirlan r;olcgucli; korunup, tum Sovyet halklan izolasyona tabii iutuluuordu. Aynz zamanda Kurt halktnin dini, kidtiiru
uzerinde izolasyon uygulamyordu. Ama muzisyenlik Kafkasya 'ya nasil girmisse, oyle de korunmus ve kalmistir. Aym zamanda Kurtler
komsu kulturlerte karismamislar. Yezidi Kiirtlerinde oldugu gibi,
Miisliiman Kuriler'de de; miizisyenlik ve anonim degerleri oldugu gibi korunmustur. Arasttrmactlar eger arsiolerden yararlanmak istiyorsa, her ~eyden once Kafkasya Kurileri arastna gitmeleri gerekir. 52
Cemila Celil
1Nuulturedenli bir
7Z
Cernila CeIiI Ermenistan'da
konservatuar okuduktan soma
Kurt muzigiyle ilgilenmeye baslanustir. Ozellikle foIkIorik muzik uzerine yogunIa~an Cemila CeIiI, halktan topladigi anonim
eserleri bir araya getirerek notalandrnr
daha soma ise daha fazla kisiye ulasmasi icin yaymlardi, 53
da-
Kurt-
i.net/
me Ji
VI:94,
mdye
hime
yen
raben
rrdi",
shiv /
Asltka Qadir (1945- ... )
19145 yihnda EIegez'de dunyaya gelen Aslika Qadirin ailesinin Erivan'a tasmmasiyla birlikte ilkogretimini burada tamamlarrustir. Daha soma Erivan DevIet Universitesi Dogu Bilimleri Fakultesinde
egitim alrrustir. Ermenistan'in
ilk devlet
baskaru olan Levon Ter-Petrosyan ile aym donemde egitimini
Fars Dili ve Edebiyati bolumunde
tamamlarrustir.v
Aslika
Qadirin bir diger onemli bzelligi ise ileri duzeyde Ermeni Dili
52
53
54
"Nura Cewari ile roportaj",
(16.06.2011), http://www.bydigi.net/
genel-kultur 149369-nura-cewari-ile-roportaj.html
Cevik yd. (2005), s.33.
Evin
Bercern,
"Dengbejen
Me Yen [in",
7 Haziran
2011,
http://w·vw.agirenewroz.com/Forum/
showthread.php
?t=31
126 ,.KiiHUrlerarasl lletisim Baglammda Insana Dair Duygular ve Ritueller
ve Edebiyatma olan hakimiyeti olmustur, Bu nedenle 22 yrl boyunea Erivan'da Ermeni Dili ve Edebiyati dersleri vermistir.
Sovyetlerin yikilmasmm
ardmdan
Ermenistan'daki
Kurtlerin
durumunun
kotulesmesi uzerine bircok Kurt aydiru gibi 0 da
Errnenistan'i terk etmek zorunda kalmis ve Avrupa'ya go<;:etmi~tir.55
Erivan radyosuyla sesinin duyurrnayi basarrrus bir diger
Kurt kadm dengbej de Culizera Casim'dir. Erivan radyosunda
Lusika Huseyin= gibi muzigin yam sua spikerlik de yapml~hr.57 Bunlarm yam sira Belga Qado, Naza Kokil, Culizera Etar
gibi bir doneme damgasiru vurmus kadm dengbejler de bulunmaktaydi. Aneak daha oncede belirtildigi gibi <;:oguyla ilgili
olarak Erivan radyosu dismda neredeyse herhangi bir kayit 01mamasi nedeniyle bu dengbejler hakkmda detayli bir bilgi bulunmamaktadir.
SONUe;
Bu cahsma sirasmda elde edilen verilerden hareketle Kurt
kadm
dengbejlerin
buyuk
bir·
<;:ogunlugunun
erken
dengbejlerden oldukca farkh bir surecten ge<;:tikleri ve hayatlanrun buyuk bir kisirrunda eiddi sosyal problemlerle karst karstya kaldiklanru soylernek mumkundur,
Bu cercevede Meryem
Xan ve Eyse San son dereee huzunlu yillar gecirdigi ve e~lerinde aynlmak zorunda kaldiklanru soz konusu uzuntu ve kederlerinin eserlerinin temalanru da etkiledigini gormekteyiz.
Bercem, (2011),http://www.agirenewroz.com/Forum/
showthread.php?t=31
56 Boyik, (2011),http://www.avestakurd.net/arshiv
/ avesta68/
eskere%20boyik.htm
57 Boyik, (2011),http://www.avestakurd.net/arshiv
/avesta68/
eskere%20boyik.htm
55
Kurt Toplumunda Kadm Denbeiier
127
Kurt kadm.dengbejlerin
buyuk bir kisrru icin dengbejligin
her seyden-once geldigini ve bu ugurda <;ogu zaman ailelerini,
eslerini ve hatta cocuklarmdan
aynlmak zorunda kaldiklanru
da soylemek murnkundur.
Nitekim Meryem Xan'in "ben sanatSIZ yasayamam"
ifadeleri bu hususun bir kadm dengbej icin ne
ifade ettigini ortaya koymasi baknrundan dikkate degerdir.
Kadm dengbejlerin eserlerindeki temalara bakildigmda ise
ask, olum, aynlik. mutluluk, doga vb. gibi oldukca genis bir
yelpazenin soz konusu oldugunu soylernek mumkundur.
Bu
temalarm yam sira bazi kadm dengbejlerin ise Eyse San, iran
Mucerdi gibi siyasi meselelere de uzak kalmadiklan, stran ve
klamlarmda bu hususlara da yer verdikleri anlasilmaktadir.
Verilerden hareketle uzerinde durulmasi gereken bir diger
husus ise gunumuzde
dunyarun bircok yerinde oldugu gibi
Kurt kadmlarmm da dengbejlik sanatiru icra ederken karsilasrrus oldugu sikmtilardir. Bu cercevede gerek kadin olmanm gerekse cesitli donemde ulkenin gecirmis oldugu degisim ve dbnusum surecinin kadmm toplumda arka planda kalmasmda
onemli bir etkisinin oldugunu soylemek mumkundur,
keder-
Kadm dengbejlerin
aslmda yasadiklan
donemde sadece
kadm olmanm kendilerine getirdigi zorluklarla degil aym zamanda toplumsal baski, aile baskisi ve hatta eslerinin de kendilerine ve icra ettikleri sanatlarma karst onyargilanyla mucadele
etmek zorunda kalrruslardir. Cogu zamanda sanat ve muzik
tutkulanna yenik dusup yasadiklan yerleri terk etmek zorunda
kaldiklan hatta sadece evlerini degil yurtlanru da terk etmek
zorunda kaldiklan gbrrumektedir. Bu yonuvle aslmda muzigin
ya da sanatm, ya da adma her ne derseniz deyin, tum bu etkinlikler icinde kadmm bir bakima cinsiyet aynmmm yapIldlgl ve
adeta bu alanlarda sadece erkeklerin hukum surdugu bir toplumda kendi sesini duyurmaya
cahstigr gbriilmektedir. Sesini
duyuramadigt
noktalarda ise ailesini, evini, sevdigini ve hatta
yurdunu terk etmek zorunda kaldigi anlasilmaktadir.
128 Kiiltiirlerarasl jIeti~im Baglammda jnsana Dair Duygular ve Ritiieller
Tarihten gunumuze
Kurt toplumunun
gecirmis oldugu
cetrefilli .donemler, savaslar, isyanlar, ayaklanmalar,
siyasi ve
sosyal donusumler ve Kurt toplumunun resmi bir devlete sahip
olamayisi Kurt tarihi ve Kurt kulturuyle ilgili yazih kaynaklarm
son derece suurh olmasma neden olmustur. Bu toplumsal ve
kulturel olgu da ister istemez beraberinde
Kurt toplumunu
dengbejlik alanmda ilerlemeye zorlarrustrr. Bu nedenle aslmda
gunumuzde dengbejlik kulturunun bir bakima Kurtlerin tarihj,
siyasi ve kulturel baglammda adeta bir arsiv niteligi ta~ldlgml
soylemek
mumkundur.
Nitekim
dengbejlerin
stran
ve
klamlannda topluma dair aci, sevinc, keder, ask, uzuntu, mutluluk, ozlem vb. duygulan banndrrdiklan gbz onunde bulunduruldugunda
bu husus daha belirginlesir, Bu nedenle Kurt tarihinde ve kulturunde dengbejlerle ilgili olarak bzellikle de kadm dengbejlerin ayn bir yere konarak incelenmesi gerekmektedir. Bilindigi gibi kadmlar erkeklere oranla duygu ve dusuncelerini daha derin ve daha ileri boyutta yasadiklanndan
aslmda
kadmlarm gbzliyle Kurtlerin ge<;mi~inin yorumlanmasi
arastirmacilara ve tarihcilere belki de cok farh bir bakis acisi sunacaktir. Ancak burada uzerinde durusmasi gereken onemli bir
diger husus ise gecmisin him yasanrrushklanru
tum detaylanyla belleginde tasryan bu dengbejlerin saYlsmm her ge<;en gun
azaldigi ve dengbejlerin eserlerinin kayit altma almmasiyla ilgili hala herhangi bir girisimde bulunulmadigidrr.
(. .. )Dengbejler kay kay dolasarak kay halkintn biiyiik bir balilmiiniin katzldlgl divanlara kuttlirlardi. Durum bu olunca akla ilk olardk kadin ve erkek dengbejlerin topluluk icinde karma ortamlarda muziklerini esit derecede serbest kosullar icerisinde icra edip edemeyecekleri geliyor. Bir kadtrun mirlerin dioaninda veya gezgin olarak
dengbeiiik yapmasz olast degildi. Feqfye Teyran (16. yy), Eudeui
Zeynike (19. yy), Miradae Kine (20. yy), Karabete Xa~o (20. yy) gibi
hep zikredilen erkek dengbejlerin yanmda bir de az gorunen kadin
dengbejler uardtr. Aslmda, kadinlar siali; kiiltii.r icerisinde onemli bir
-
ler
:iugu
si ve
;ahip
larm
II ve
iunu
inda
rihi,
gml
ve
rutun-
takacteceIda
a§laJir
u';I-
i-
KUrt Toplurnunda Kadm Denbeiler
129
yere sahipiir. Ancak ya$amm her alanina nufuz eden bu kuliur, neredeyse hep erkeklerle ozdeslestirilir. Ornegin, Susika Sima, Kana Zaze,
Esmer-Nazdar Ferhai kardesler, Faima Muhammed, Aslflea Qadir ve
Divaroakir'da dengbejtik yapan Nergiz Apkgoz ve Feleknaz Esmer gibi. Ne yazlk ki, dengbejler uzerine bir arasiirma yapllmaya (alz$lldlgl
zaman EY$e San ve Meryem Kan'dan once ba$ka isimlere rastlamak
ise oldukca gii(tiir.58
Dengbejligin erkeklerden farkh olarak kadmlar icin ayn bir
yere sahip oldugunu soylemek mumkundur.
Daha oncede belirtildigi uzere erkeklere gore duygu ve hislerini erkeklere oranIa daha derin ya§ayan kadmlar aslmda stranlar aracihgiyla bir
bakrma sikmtilanru dile getirmeyi, ozlemlerini duyurmayi, fikir
ve dusuncelerini
topluma yansitmayi
da basarrruslardrr.
Tabii
bir onemli farkla. Nitekim erkek dengbejler kay kay, sehir sehir
dolasip sanatlanru icra ederken kadm dengbejler cok daha Slrurh bir <;evreye hitap etmek zorunda kalrruslardir.
Ozellikle Ermenistan'm
dengbejler ve kadin dengbejIerin
seslerini duyurmalannda
onemli bir yere sahip olmustur. Erivan radyosu aracihgiyla sesini duyuran dengbej kadinlar bayIeee icinde bu yetenegi banndiran diger bolgelerdeki Kurt kadmlan icin de ornek teskil ederek onlann da onunu acrruslardir.
Ozellikle soz konusu donernlerde Erivan radyosunda cevirmenlik yapan
Wezire
Eso'nun
Ermenistan'daki
Kurt kadm
dengbejlerle ilgili olarak paylasngi arularmda Erivan radyosundaki kadm dengbejlerin ailelerinden ve ozellikle babalarmdan eiddi destek aldrgiru da da isaret etmistir.
ek
58
Sakin yd. http://www.bukak.bowl.edu.tr/?p=339
130 Kiiltiirlerarasi lletisim Baglammda lnsana Dair Duygular ve Ritiieller
KAYNAK<;A
Akbal, Hasan /Hesene Ale, Dengbei (I Stranen Me Desian
(2009), http://www.rojniviskcom/pdf/
A-K.pdf
(I
Folklora Me
ANF News Agency, (2010,24 Ocak).
Antolojfya Dengbejan (Dengbej Antolojisi) (2007), Diyarbakir:
kir Buyuksehir
Bayrak, Mehmet,
Diyarba-
Belediyesi, Kultur ve Turizm Mudurlugu.
Graviirlerle Kuriler, (2002), Ankara: Ozge.
Bayrak. Mehmet, [inert Kurd Di Serdema
Kadiru), (2007), Ankara: Ozge.
Bercern, Evin, "Dengbejen
Osman] De (Osmanhda
Kurt
me yen jin", (2011, Haziran)
Bir redd-i ask destaru: Zembilfrosl,
(2008, 17 Agustos),
Boyik, Eskere, Radyoya Yerevane 0 Pesdacuyina
Sitranbejya Kurdi,
Diyarbakir:
Avesta,
(7
Haziran
2011),
http://www.
avestakurd.net/
arshiv / avesta68/ eskere%20boyikhtm
Celasun, Zehra, Tarih Boyunca Kadin, (1946), istanbul: Ulhi Kitap Yurdu.
Celile Celil (2005), Yerevan xeber dide: 'Hevale radyoguhdar,
em dest
bi xeberdane bi zimane kurd! dikin ... , Sayi: 96, istanbul .Nubihar.
Cindi,
Heciye
Avesta.
-Emine
Evdal.
Folklora
Kurmanca
(2008), Diyarbakir:
Cakar, Mehmet Sait, Fehim Isik, Mehmet Mehmetoglu, Esra Sadikoglu,
Ronayi Onen, Sami Tan, Oriaogretim KUrt Dili ve Edebiuau Ders
Kitabi (2010), istanbul: Tarih VakfI.
Cevik, Suleyrnan -Ali Karadeniz, Prof. Dr. Celile Celli: Zimane Ji Folklora Xwe Dur Weke Maste Febriqe Ye, (2005), Sap: 94, Cild 9, istanbul: Nubihar.
http://mehmetayaz.blogspot.com/2010/03/meyremxan-kimdir.html
http://my.opera.com/HazanGazeli/blog/
show.dml/2476009
http://www.agirenewroz.com/Fomm/showthread.php?t=31
http://www.bydigi.net/geriel-kultur
roportaj.html
http://www.cayfan.net/commw1ity
kulaklarda-fatma-isa.html
/49369-nura-cewari-ile/43247-tek-sarkiyla-bir-asirdir-
KUrt Toplumunda Kadin Denbeiter
Muzisyen
Meryem
Xan Kimdir?",
Nura Cewari ile roportaj",
Panlti, Abidin,
(2010,3 Mart),
(16.06.2011),
Dengbejler: SOZUI1Yazglsl (2006), istanbul:
Resan, Nevin Gungor,
Kurdish Notables, (2008) istanbul:
Sakin, Elif & Gi.ilbeyaz Sert, Kadm Dengbejler,
zici Universitesi
Kadm Arasnrrnalan
bukak.boun.edu,
tr /?p=339
Kurt
dest
'ihar.
lakIr:
19lU,
lD&'
'olk-
r'
is- .
tml
ithaki.
Doz Yaymlan.
(2011, 1 Haziran) BogaKulubu,
http://www.
Shahrzad Mojab,(2005), Devletsiz Ulusun. Kadinlan, KUrt Kadini Uzerine
Arasiirmalar, Diyarbakir: Avesta.
Uzun.
urdi,
131
Mehmed.
ithaki.
(2007), Abdalm
Bir Giinii. Selim Terno, Cev., istanbul:
Vanh Memduh Selim Beg, "Kurt Harurru", (Jin'den aktaran Janet Klein,
2005), 14 Mart 1919, Janet Klein, Milliyetcilik: Ge<; Osmanh Doneminde Kurt Milliyetci Soyleminde
"Kadm Sorunu", Devletsiz
Ulusun Kadinlan, KUrt Kadini Uzerine Arastirmalar, Diyarbakir:
Avesta.