önsöz - adanascuba.com
Transkript
önsöz - adanascuba.com
ÖNSÖZ Bu kitap, 1990 yılından beri Çukurova Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi ile Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu öğrencilerine vermekte olduğum "Dalıș Tekniği ve ilk Yardım" dersi için bir temel bașvuru eseri olarak hazırlanmıștır. Günümüzde dalıș eğitimi konusunda çeșitli sportif veya mesleki kurulușlarca hazırlanmıș birçok kitap, broșür ve görsel eğitim kasetleri mevcuttur. Ancak öğrencilerimizin sorgulayıcı ve detaylı bilgi taleplerini karșılamak amacıyla, aletli dalıș tekniği öğretisinin bir ders notu șekline dönüștürülmesine ihtiyaç duyulmuștur. Bu notun hazırlanmasında bașta PADI ve CMAS gibi sportif dalıș eğitimi veren çeșitli kurulușların eğitim kitapları ile dalıș konusunda uzmanlașmıș çeșitli yurtiçi ve yurtdıșı dergilerden faydalanılmıștır. Eserin, bu sahada mevcut önemli bir türkçe kaynak eksikliğini gidereceğine inanıyorum. Doğa sevgisi ve çevre bilinci içerisinde yetiștirmeye çalıștığımız öğrencilerimize her șeyden önce bir doğa sporu olan dalma ile birlikte su ortamlarının da tanıtılması amaçlanmıștır. Onlarla, yașamlarında ilk defa karșılaștıkları yeni bir dünyanın gizemi karșısında duyulan heyecan ve zevki paylașmak uğrașımızın en anlamlı dakikalarını olușturmaktadır. Sualtı dünyasının gizemi karșısında ilk defa duyulan heyecan çoğu kișinin iç dünyasında zamanla bir tutkuya dönüșmektedir. Her tutkuda olduğu gibi dalma sporunda da kiși kendisini hata yapma olasılığı gittikçe artan bir faaliyet içerisinde bulur ve yapar da!. Bu eser ile dalgıç adaylarına kendi fiziksel sınırlarını tayin etmelerinin ne kadar gerekli olduğu vurgulanmıș, sorumluluk ve paylașma isteyen tüm olayların ve becerilerin önemi anlatılmaya çalıșılmıștır. Bazı önemli kavram ve teknik terimlerin İngilizceleri verilerek öğrencilerimize konuyla ilgili uluslararası temel iletișim zemini hazırlanmıștır. Bu ders notunun hazırlanmasında yakın teșvik ve yardımlarını gördüğüm ve yıllarca dalıș deneyimlerimi paylaștığım balıkadam dostlarım, Prof. Dr. Kurtuluș Tuncer, Dr. Hakan Güzel, Mustafa inal , Bülent Özgümüș ve Ayhan Veziroğlu'nu burada șükranla anıyorum. Ayrıca, tüm șekil ve yazıların bilgisayar ortamında hazırlanmasında emeği geçen Canset Çan'a teșekkür ederim. Beni sualtında da yalnız bırakmayarak dip zamanımın bir kısmını paylașan eșim Asiye YAMAN bu eserin hazırlanmasında en büyük destek ve eșin kaynağım olmuștur. Adana, Kasım, 1997 Prof. Dr. Servet Yaman İÇİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ TARİHÇE .............................................………………………………...……… 7 BÖLÜM 1 DALMADA TEMEL FİZİKSEL KAVRAMLAR YOĞUNLUK ...........................................………………………………………… 10 YÜZERLİK ............................................. ………………………………………… 11 BASINÇ..................................................………………………………………… 13 Atmosfer Basıncı .................................. ………………………………………… 14 Hidrostatik Basınç..................................………………………………………… 15 SAZ KANUNLARI ...................................………………………………………… 18 Boyle-Mariotte Kanunu ..........................………………………………………… 18 Boyle-Mariotte Kanununun Dalıș Tekniğindeki Pratik Uygulamaları ............................... ………………………………………… 21 Guy-Lussac ve Charles Kanunları.........………………………………………… 22 Guy-Lussac ve Charles Kanunlarının Dalıș Teknigindeki Pratik Uygulamaları .........………………………………………… 23 Dalton Kanunu....................................... ………………………………………… 24 Dalton Kanununun Dalıș Tekniğindeki Uygulamaları ………………… 25 Henry Kanınu ........................................………………………………………… 27 Henry Kanununun Dalıș Tekniğindeki Uygulamaları ………………………… 29 Graham Kanunu .....................................………………………………………… 24 Graham Kanununun Dalıș Tekniğindeki……………………………………… 30 Uygulamaları .........................................………………………………………… 30 1 BÖLÜM 2 DALIȘ MALZEMELERİ MASKE................................................... ………………………………………… 33 ȘNORKEL............................................... ………………………………………… 34 PALETLER............................................. ………………………………………… 34 BALIKADAM ELBİSESİ .......................... ………………………………………… 35 DENGE YELEĞİ ...................................... ………………………………………… 37 AĞIRLIK KEMERİ 37 ………………………………………………………………… TÜPLER ...................................................………………………………………… 38 TÜP VANALARI ......................................... ………………………………………… 42 REGÜLATÖR...........................................………………………………………… 43 KONSOL .................................................. ………………………………………… 45 BÖLÜM 3 ALETLİ DALIȘ UYGULAMALARI SUALTI EL İȘARETLERİ .............................. ………………………………………… 47 DALIȘ PLANLAMALARI .............................. ………………………………………… 47 DALIȘ ȘARTLARI VE DALIȘ ORTAMI ......... ………………………………………… 49 MALZEMELERİN HAZIRLANMASI ................………………………………………… 44 DALIȘ ARKADAȘI .......................................………………………………………… 50 DONANIM KONTROLÜ .................................………………………………………… 50 SUYA GİRİȘ .................. : ............................………………………………………… 53 REGÜLATÖR TEMİZLİĞİ ..............................………………………………………… 55 ȘNORKEL KULLANMA .................................………………………………………… 55 MASKE TEMİZLENMESİ.............................. ………………………………………… 56 DENGELEME............................................………………………………………… 57 SUDA ALÇALMA VE YÜKSELME……………………………………………………… 58 2 YEDEK HAVA KAYNAKLARI VE ÇİMLENME…………………………………………. 58 ACİL DURUMLAR VE YARDIM ................... ………………………………………… 59 Tükenme ………………………………………………………….. 60 DİPTE BAYGIN DALGICA YARDIM ve KURTARMA…………………………………. 60 Yardım ………………………………………………………….. 61 Kurtarma ………………………………………………………….. 62 ACİL ÇIKIȘ .................................................. ………………………………………… 64 EMNİYET KURALLARI.................................. ………………………………………… 64 SUNİ TENEFFÜS VE KALP MASAJI ............………………………………………… 66 Suni Teneffüs …………………………………………………………… 67 Kalp Masajı …………………………………………………………… 68 BOLUM 4 SUALTI FİZİĞİ SUALTINDA GÖRME…….……………………………………………………..…...... 70 Kırılma………………………………………………………………………..…….. 71 Sualtında Ișık ve Renk….……………………………………………………..…… 73 Yayılma ………………….……………………………………………………..… 73 Bulanıklık…………………….……………………………………………………... 74 Absorbsiyon………………………………………………………………………... 74 SUALTINDA SES………………..………………………………………………………. 76 BÖLÜM 5 DENiZ BiLGiSi DENİZLERDE SICAKLIK VE TUZLULUK …………………………………………… 78 AKINTILAR…………………………………………………………………………. 79 Rüzgar Akıntıları…………………………………………………………………… 80 Tuzluluk ve Sıcaklık Akıntıları …………………………………………………… 80 3 Gel-Git Akıntıları…………………………………………………………………… 81 Boğaz Akıntıları……………………………………………………………………. 83 Dalga Akıntıları…………………………………………………………………….. 83 DALGALAR…………………………………………………………………………….. 85 Rüzgar Dalgalan…………………………………………………………………… 86 DALIȘTA GiRiȘ VE ÇIKIȘ NOKTALARI…………………………………………….. 90 TERMAL TABAKALAȘMA…………………………………………………………… 90 Termoklin………………………………………………………………………….. 91 SUALTI CANLILARI…………………………………………………………………… 93 Zehirli Balıklar…………………………………………………………………….. 94 BÖLÜM 6 SUALTI FİZYOLOJİSİ DALIȘ TEHLİKELERİ, KAZALARI VE HASTALIKLARI……………………………. 98 Azot Narkozu………………………………………………………………………. 98 Vurgun……………………………………………………………………………… 100 Vurgunu Arttıran Nedenler…………………………………………………… 101 Vurgun Belirtileri………………………………………………………………… 102 Vurgun Tedavsi ……………………………………………………………. 103 Oksijen Zehirlenmesi ……………………………………………………. 105 Karbonmonoksit Zehirlenmesi …………………..…………………………….. 105 SOLUNUM VE DOLAȘIM SİSTEMLERİ……………….……………………………… 108 Solunum Sistemi………………………………………………………………. 108 Hipervantilasyon ………………………………………………………….…. 112 Dolașım Sistem………………………………………………………………… 113 Karotis-Sinus Refleksi …………………………………………………... 114 4 Kramplar……….……………………………………………………………….. 114 VÜCUTTAKi HAVA BOȘLUKLARI …………………………………………………… 115 Kulak Boșluğu………………………………………………………………….. 115 Vertigo……………………………………………………………………….…. 118 Sinüs Boșlukları…………………………………………………………….….. 119 Akciğerler……………………………………………………………………… 120 Hava Embolizması………………………………………………………….….. 121 Pnömotoraks…………………………………………………………………... 122 Diğer Boșluklar………………………………………………………………….. 123 Diș Boșlukları……………………………………………………………………. 123 Mide Bağırsak Boșlukları.………………………………………………………. 124 Maske Boșluğu……………..……………………………………………………. 124 SICAK VE GÜNEȘ ÇARPMASI…………………………………………………………. 124 SU SICAKLIĞI VE ETKiLERi……………………………………………………………. 125 Hipotermia………………………………….…………………………………… 127 Hipoterminin Belirtileri ve Önlemleri………………..………………………. 128 Soğuk Suda Korunma…………………………………………………………... 129 Kızıșma………………………………………………………………………....... 129 STRESS………………………………………………………………………………... 130 ZEHİRLİ BALIK SOKMALARI………………………………………………………. 131 BÖLÜM 7 DALIȘ TABLOLARI TARİHÇE VE PRENSİPLER…………………………………………………………… 133 DALIȘ PROFiLLERİ…………………………………………………………………….. 136 PADI DALIȘ TABLOSU……………………………………………………………… 5 138 BULHMANN/HAHN DALIȘ TABLOSU……………………………………………….. 143 HAVA TÜKETİM HESAPLARI ……………………………………………………… 149 UNUTULMUȘ DEKOMPRESYON…………………………………………………… 153 DALIȘTAN SONRA UÇAĞA BİNME………………………………………………… 155 SAĞLIK ve DALIȘ……………………………………………………………………. 155 DALIȘ ȘAMANDIRASI ve DALIȘ BAYRAĞI……………………………………… 156 YARARLANILAN KAYNAKLAR………………………………………………… 158 6 TARİHÇE İlk insanlar su bitkilerinin, kabuklu hayvanların, balıkların ve iri su memelilerinin karșısında hayranlık ve șașkınlık duymușlardır. Mavi derinliklerin gizemi, denizlerin öngörülemeyen davranıșları ve suda yașayan garip yaratıklar ilk çağlarda bile insanın merakını, cesaretini ve hayalini kamçılamıștır. Denizleri güçlü tanrıların ve korkunç canavarların yașadığı ayrı bir dünya olarak düșlemișler, derin maviliklerin araștırılmasında tehdit edici güçler olarak görmüșlerdir. Buna karșılık fırsat buldukça balık avlamak, yük tașımak, fetihler yapmak amacıyla denirlere açılmıșlar, yolculuklar yapmıșlar ve zamanla derinlerin korkularını yenerek deniș altını araștırmaya bașlamıșlardır. Tarihte ilk apne dalgıçlarının keten kumașları boyamak amacıyla Akdeniz’de mor salyangoz avladıkları bilinmektedir. Yüzlerce yıl bu çıplak dalgıçlar balık, yosun, sünger, inci, mercan, kabuklular ve batık hazineleri için denizlere dalmıșlardır. Sümerlerin mitolojilerinde Gılgamıș'ın ölümsüzlük otlarını denizlerin derinliklerinden çıkardığı anlatılır Tarihçi Thucydides, M.Ö. 5'ci yüzyılda Yunanlı savașçı dalgıçların istilacı Pers donanmasına karșı bașarıyla savaștıklarını, Atina donanmasının Sicilya Siraküz limanına saldırısı sırasında dalgıçların liman kapısını açtıklarını kaydetmiștir. İnsan deniz altında akciğerlerinin kapasitesi elverdiği sure ve derinlikte kalabilmiștir. Günümüzde çok kiși șnorkel, palet ve maske kullanarak ve de birkaç derin nefes alarak sığ denizlerde çevrelerini seyrederler. Bu basit araçlarla sualtının birçok alanına erișmek mümkün olmuștur. Ne var ki bu .büyülü dünyada nefes tutularak erișebilinecek derinlik ve sure azdır. Bunları arttırmak için uzun ve güçlü bir eğitim gerekir. Günümüzde Japonya ve Kore kıyılarında yașayan "ame'"ler eskiden beri süregelen midye ve yosun avcılığı geleneklerini sürdürmektedir. Yıllarca nefeslerini tutarak dalan kadın avcılar I8m'ye saatte 60 dalıșı 4 saat boyunca yapabilmektedirler, Pasifik Okyanusundaki Tuamoto adalarındaki yerli inci avcıları ise daha da derinlere ve daha uzun süre dalmaktadırlar. Öyle ki bir taș yardımı ile 30-40 m'ye inebilen avcı günde ortalama 40 dalıș yapabilir. Özel hipervantilasyon egzersizleri yaparak dalıș sürelerini ortalama 1.5-2.5 dakika ve daha uzun sure uzatabilirler. Bu dalgıçların üstün bir fizik güce eriștikten muhakkaktır. 7 Apne dalıșlarının en etkileyici derinlik rekoru 1977'de Jacgues Mayolun ilk defa 100 m'ye ulașan ve 3 dakika 39 saniye süren dalıșıdır Günümüzde bu rekor 127 m ile Kübalı Pipine aittir. İnsanın denizlerden beklediği kazanç anlayıșı geliștikçe su altında daha uzun ve daha derin kalmak istemesi olağandır. Bu amaçla birtakım aletlerin kullanılmasına M.Ö. 900 yıllarında bașlanmıștır Bu tarihlerde deriden yapılmıș ve ucuna taș bağlanmıș torbalardan soluyarak savașan Asurlular ilk aletli dalgıçlar olarak kabul edilirler (Șekil 1). Hatta M.Ö. 300 yıllarında Büyük İskenderin bir ilkel dalgıç çanı içerisinde sualtına Șekil 1. Hava tulumlarından Soluyan indiği söylenir. Dalgıç çanı orta Asurlu Dalgıçlar çağlarda deniz altı çalıșmalarında çok (M.Ö.900, Taș Kabartma) kullanılmıș bir aygıttır (Șekil 2). Çan tersine donmuș bir kap olup içerisinde bulunduğu derinliği yansıtan yüksek basınçta hava bulunur veya hava yukarıdan pompalanır Kabın yukarı çıkması çanın kendi ağırlığı veya ilave ağırlıklarla önlenir. Dalgıç çan içerisinde sıkıștırılmıș havayı solur ve bu șekilde dipte uzun süre çalıșabilir. Șekil 2. Dalgıç Çanı (Halley çanı, 1690) 8 1819 yılında August Siebe dalgıcın bașını içerisine alan ve omuzlara bağlanabilen bir küçük çan geliștirdi. Bu can içerisine gemilerden veya kıyıdan bir pompa yardımı ile hava verilmekteydi. Su miğfere girmediğinden normal nefeslenme yapılabilmekteydi. Artık fazla hava canın alt kısmından çıkmaktaydı. Hareketleri kısıtlı olan bu aygıtla beraber ağır kurșun ayakkabılar gerekliydi, 1850'lerde su geçirmez çadır bezinden yapılmıș ilk dalgıç elbisesi miğfere bağlandı ve miğfere artık havayı atmaya yarayan bir musluk takıldı. Pompalanan hava hem miğfer içerisinde hem de elbise içeriğinde bulunmakta, artık fazla hava ise dalgıç tarafından musluk uygun miktarda açılarak tahliye edilmekteydi Bu klasik dalgıç kıyafeti günümüze kadar gelmiș ve halen kullanılmaktadır. 1947 yılında Jacques Yves Cousteau ve Emile Gagnan tarafındangeliștirilen ve dalgıçların su yüzeyi ile ilișkisini kesen aygıtlar kullanılmaya bașlandı. "Su ciğeri" adı verilen aygıtlar 200-300 bar hava sıkıștırılmıș çelik tüpler ile bundan istenildiği anda hava almayı sağlayan regülatörlerden olușmaktadır. Bundan böyle dalgıç sualtında sorunsuzca soluk alıp verebilir, sırtında tașıdığı hava deposu ile uzunca bir sure bir balık gibi serbest dolașabilirdi. SCUBA (Self Contained Underwater Breathıng Apparatus) adı verilen aygıtların keșfiyle su altı dünyası herkese açılmıș oldu. O zamandan gönümüze dalgıçlık bir spor olarak büyük adımlarla ilerlemiștir. 9 BÖLÜM 1 DALMADA TEMEL FİZİKSEL KAVRAMLAR Bu bölümde, Yoğunluk (özgül ağırlık), Yüzerlik, Basınç ve Gaz Kanunları ile bu kavramların dalmadaki pratik uygulamalarından söz edilecektir. YOĞUNLUK (Density) Doğadaki tüm maddelerin bir ağırlığı vardır. Çoğu kez bu ağırlıklar tarafımızdan ağır veya hafif olarak yorumlanarak algılanır ve hissedilir. Maddenin ağırlık birimi yoğunluğu esas alınarak ifade edilir. Yoğunluk, "Bir maddenin bir birim hacminin ağırlığıdır" seklinde tanımlanır. Bu tanım; d = W / V formülü ile ifade edilir. W : Ağırlık (gr.) V : Hacim (cm3) d : Özgül Ağırlık (gr/cm3) Bu tanımlamada madde; katı (tuz), sıvı (su) veya gaz (hava) olabilir. Katıların hacim ve yoğunlukları sabittir. Sıvılar șekil değiștirebilirler ancak hacimleri değișmez. Gazların ise; hacimleri değișkendir ve sıkıștırabilirler, dolayısıyla yoğunlukları da değișir. Konumuzla ilgili bazı önemli maddelerin yoğunlukları așağıda verilmiștir; Hava………….. 0.00129 gr / cm3 Saf su.……….. 1.00 gr / cm3 Deniz suyu….. 1.027 gr / cm3 Demir………… 7.85 gr / cm3 Kurșun……….. 11.34 gr / cm3 10 Gaz ve sıvı karıșımların yoğunlukları o karıșımı olușturan maddelerin yoğunluklarına bağlı olarak değișir. Örneğin; saf su içerisine tuz ilave edildiği zaman suyun yoğunluğu artar. Gazların yoğunluğu etkisinde kaldığı basınca göre değișir. Bașka bir deyișle sıkıștıkça (basınç arttıkça) artar, genleștikçe (basınç azaldıkça) azalır. YÜZERLİK (Buoyancy) Su içerisine girdiğimiz zaman kendimizi hafiflemiș hissederiz. Aynı duyguyu ağır bir taș parçasını su içerisinde kolayca kaldırabildiğimiz zaman da hissederiz. Suya giren cisimler adeta hafifleșirler. Bu durum Arșimed Kanunu ile açıklanır; "Sıvıya atılan bir cisim tașırdığı sıvının ağırlığına eșit bir kuvvetle așağıdan yukarı doğru itilir" Bu durumda cisimler suda adeta ağırlıklarından bir kısmını kaybetmiș gibilerdir. Su yoğun ise tașan su daha ağır olacağından kaldırma kuvveti de o kadar fazla olacaktır. Nitekim yoğunluğu fazla olan tuzlu deniz suyunun kaldırma kuvveti tatlı suya göre daha fazladır. Cismin kendi hacmine eșit suyun ağırlığı cismin kendi ağırlığından fazla ise cisim yüzer, aksi halde batar. Yüzen cisim (+) yüzerlikli, batan cisim (-) yüzerlikli, su içerisinde asılı duran cisim ise nötr yüzerlikli kabul edilir. Șekil 3. Yüzerlik kavramı. (+) Yüzerlikli cisimler su yüzeyinde, (-) yüzerlikli cisimler suyun tabanında, nötr yüzerlikli cisimler su içerisinde asılı olarak durur. 11 Genel olarak insanlar ( + ) yüzeliklidir. Bir çoğumuz batabilmek için nefesimizi vermek zorunda kalırız. Nefes vermekle göğüs hacmimiz küçüleceğinden yüzerliğimiz azalır, bu da batmamızı sağlar. Dalgıçlarda vücuda giyilen elbise ve diğer teçhizatlar toplam yoğunluğu düșürdüğü için veya hacim büyümesine neden olduğu için batma güçleșir. Bunun için kursun baklalar içeren kemer seklinde ilave ağırlıklar takmak gerekir, ideal olan, tüm teçhizatını kușanmıș bir dalgıcın su yüzeyinde nefes aldığında yüzer, nefes verdiğinde batar durumda kendini ayarlayacağı ağırlıktaki ağırlık kemeri ile dalmasıdır. Bir dalgıç için yüzerliliğin (+) veya (-) hale getirilebilmesi, yani yüzerlik kontrolü B.C.D. (Buoyancy Control Device) denen șișirilebilir bir yelek ile sağlanır. Nitekim su yüzeyinde (+) yüzerlikli bir dalgıç batmayacağından fazla enerji sarf etmeden su üstünde kalabilir veya B.C.D.'nin havasını tahliye ederek suya batabilir, Nötr yüzerlikti bir dalgıç hiç enerji harcamadan su içerisinde istediği noktada kalabilir. Yüzerliğin kontrol edilmesi bir balıkadam için öğrenilmesi gereken önemli beceri ve uygulamalardan biridir. Dalıșa geçen ve tüm teçhizatını kușanmıș 80 Kg'lık (W) bir dalgıcın yoğunluğunu ortalama 1.1 gr/cm3 (d) olarak kabul edersek bu dalgıcın hacmi V (dalgıç) ; V(dalgıç) = W / d 'den V = 80/1.1 V = 72.7 lt. dir. Bașka bir ifade ile, Arșimed kanununa göre bu dalgıç suya girdiğinde 72.7 It.'lik, bir su tașırmıș olacaktır. Deniz suyunun yoğunluğunu d = l .027 gr / cm3 alırsak Deniz suyunun kaldırma kuvveti W = 72.7 x 1.027 ' den W (deniz suyu) = 74.66 kg olacaktır. Dalgıcın batmadan önceki ağırlığı 80 kg olduğundan dalgıcın su içerisindeki ağırlığı W(su) ; W (su) = Dalgıç Ağırlığı - Suyun Kaldırma Kuvveti W (su) = 80 - 74.66 ' dan W(su) = 5.34 kg gelecektir. 12 Görüldüğü gibi 5.34 Kg'dan az veya biraz daha fazla bir ağırlık dalgıcın yüzerliğini ( + ) veya (-) yapabilmektedir. Aynı hesaplamaları aynı dalgıcın tatlı su (d = 1 gr/cm3) içerisindeki durumu için yapacak olursak suyun kaldırma kuvvetini W (tatlı su) = 72,7 kg buluruz. Diğer yandan; W(deniz suyu) = 74.66 kg olduğu göz önüne alındığında deniz suyunun tatlı suya göre 1.96 Kg daha fazla kaldırma kuvvetine sahip olduğu görülür. Tam teçhizatlı bir dalgıcın suya girdikten sonra ağırlığını değiștirmesi imkansızdır. Bu yüzden yüzerlik kontrolü B.C.D. ile yapılmalıdır. Diğer yandan; neopren malzemeden üretilen dalgıç elbiselerinin kumașı içerisinde hava kabarcıkları (gözenekleri) vardır. Unutulmamalıdır ki bu hava kabarcıkları derinlere indikçe artan basınç karșısında küçülecektir. Bu durumda dalgıcın elbisesi derinlere indikçe incelecek ve hacimce küçülecektir. Bunun doğal sonucu olarak dalgıç, derinlere indikçe daha da ağırlașacaktır. Bu durumlarda dalgıcın yüzerliğini B.C,D ' ye biraz hava vererek ayarlaması gerekir. Çıkıșlarda da tersi bir durum olacağını unutmamak gerekir. Nötr yüzerliğin temini dalgıçlar için önemli bir uygulamadır. BASINÇ (Pressure) Katı maddelerin belirli șekilleri ve hacimleri vardır. Sıvıların belirlenebilen hacimleri vardır, șekilleri yoktur. Gazlar ise değișken bir hacme ve șekle sahiptirler. Katı, sıvı veya gaz maddeler kütlelerinden dolayı içlerinde barındırdıkları cisimlerin üzerine bir kuvvet uygularlar. Bu kuvvete basınç denir. Dalgıçlar üzerinde iki basınç etkilidir. Bunlar Atmosferik Basınç ve Hidrostatik Basınçtır. Basınç "Birim alana etki eden kuvvet " olarak tanımlanır ve (P) harfi ile gösterilir. Basınç birimi atmosfer'dir. Bir cm2 lik bir yüzeye bir kg'lık bir kuvvet etki ediyorsa basınç bir atmosferdir. P (atm) = F / S P : Basınç ( kg/cm2) F : Kuvvet ( kg) S : Yüzey (cm2) 13 Atmosfer Basıncı (Atmospheric Pressure) Kabaca bir küre șeklinde olan dünyamız üzerindeki atmosfer tabakasının kalınlığı yaklașık 80 km'dir. Bu kalınlık doğal olarak ekvatorda daha kalın kutuplarda daha incedir. Üstümüzdeki bu kalın atmosfer tabakası kendi ağırlığı nedeniyle hem yeryüzüne hem de kendi içinde bulunan yüzeylere bir kuvvet uygular. Bu kuvvetin yüzeyin birim alanına düșen payına açık hava basıncı, ya da Atmosfer Basıncı denir (Șekil 4). İnsan vücudu bu basıncı hissetmez. Hissedilmemesinin nedeni bu basıncın temelde çoğunluğu su olan vücudumuzda vücut içi boșluklar dahil her tarafa eșit olarak dağılmasıdır. Deniz seviyesinde bu basınç ölçülecek olunursa bunun 1 cm çaplı 760 mm yükseklikte bir cıva sütununun yaptığı basınca eșit olduğu görülür. Bu da 1033 gr'lık bir kuvvete eșdeğerdir. Bașka bir ifadeyle taban alanı 1 cm2 olan ve yüksekliği atmosferin sınırına kadar (80 km) olan içi hava dolu olan bir sütunun ağırlığı 1033 gr'dır (Pratik uygulamalarda 1033 gr yuvarlatılarak 1 kg olarak alınır). Basınç birimleri ülkelere ve yayınlara göre değișik isimler halinde karșımıza çıkabilir. Bunlardan en çok rastlananlar așağıda verilmiștir. 1 bar = 1,02 kg/cm2 1 atm = 0,98 bar Basınç değișimi birim yüzeye etki eden kuvvetin çoğalması veya azalması ile olur ve barometre ile Șekil 4. Atmosfer Basıncı. Yaklașık 80 km kalınlığında ölçülür. Atmosfer basıncı 2 ve tabanı 1 cm olan bir hava kütlesinin doğal olarak deniz yeryüzüne etki eden ağırlığıdır. seviyesinden itibaren yükseldikçe azalır. Bu azalma her 10.5 m’lik yükselme için 0,1 mm'dir. Basınç düșmesi ya yüksek rakımlara çıkmakla, ya da en belirgin șekliyle uçak yolculuğu sırasında olur. 14 Atmosfer tabakası bașta sıcaklık değișimleri ve rüzgarlar olmak zere çeșitli nedenlerle yer yer sıkıșır ve olduğundan daha yoğun bir hale gelebilir. Bu durum kendisini barometre basıncının yükselmesi ile belli eder. Aksi durumlarda ise barometre basıncı düșer, Hava yüksek basınçtan alçak basınca doğru hareket eder. Barometrik basıncın düșmesi bașka bölgelerden o noktaya hava akımı geleceği anlamına gelir ki bu durum çoğu kez bölgeye yağmur ve rüzgarın gelmesiyle ile sonuçlanır. Hidrostatik Basınç (Hydrostatic Pressure) Hidrostatik basınç; su içerisinde bulunan bir cismin yüzeyine su ağırlığının yaptığı basınçtır. P =dxH ile ifade edilir P = Basınç (gr/cm2) d = Suyun özgül ağırlığı (gr/cm3) H = Su derinliği (cm) Su içinde alınan herhangi bir noktaya etki eden su basıncı ; a-Suyun özgül ağırlığı ile doğru orantılıdır. b-Cismin suyun açık olan yüzeyine olan yüksekliği (derinliği) ile doğru orantılıdır. Cisim ile su yüzeyi arasındaki derinlik basınca etki eden en önemli faktördür, c-Su basıncı suyun derinliğine bağlıdır, çevrenin șekline biçimine veya sıvı miktarına bağlı değildir. Cismin üzerindeki su kalınlığı ve suyun yoğunluğu ne kadar fazla ise basınç o kadar fazla olur. Tatlı suların yoğunlukları 1gr/cm3 , deniz sularının yoğunlukları ise ortalama 1.02 gr/cm3 olarak alınabilir. Kızıldeniz, Akdeniz gibi bazı çok tuzlu denizlerde su yoğunluğu 1.04 gr/cm3 'e kadar çıkabilir. Su altında artan basınç miktarı her metrede 0.1 atm veya her 10 mlik su kalınlığı için 1 atm.'dir (Șekil 5). Tuzlu deniz suyu için bu rakam her metrede 0.102 atm 'dir. 15 Șekil 5. Atmosfer Basıncı ve Hidrostatik Basınç Örneğin ; Deniz etki eden basınç ; P = d x H 'den dalıșlarında -10 m' ye inildiğinde dalgıç üzerine d = 1.02 gr/cm3 H = 10 m (=1000 cm)'dir P = 1.02 x 1000 P = 1020 gr/cm2 buradan 1 atm = 1000 gr/cm3 olduğundan P = 1.02 alm bulunur. Dalgıç aynı dalıșı bir tatlı su ortamında yapıyor ise ; P = dxH P = 1 x 1 00 P = 1000 gr/cm3 buradan; 1 atm = 1000 gr/cm3 olduğundan, P = 1 atm olacaktır Görüldüğü gibi -10 m' de tuzlu üzerine uyguladığı basınç 0.2 atm. daha fazladır. 16 deniz suyunun dalgıç Örneğin; denizde -14 m de bulunan bir dalgıç üzerine etki eden basınç; P = d x H den d ve H değerleri yerine yazılırsa ; P = 1.02x 1400 P= 1428 gr/cm2 buradan 1 atm =1000 gr/cm2 olduğundan P = 1.428 atm olacaktır Bulunan bu değerler ; deniz yüzeyinde basıncın sıfır olduğu kabul edilerek bulunmuș ve sadece su kalınlığının basıncını yansıtan değerlerdir. Buna Geyç Basıncı denir. Hakikatte su yüzeyinde etkin olan 1 atm 'lik atmosfer basıncı vardır. Bu basınçla birlikte su kalınlığının basıncına Mutlak Basınç (Pm) denir ; Pm = Geyç Basıncı + Atmosfer Basıncı olarak ifade edilir Örneğin ; Su içerisinde -13 m de bulunan bir dalgıcın üzerine etki eden Mutlak Basınç ; P = d x H 'den P = 1 x13 00 buradan ; Geyç Basıncı; P = 1.3 atm olarak bulunur. Pm = Geyç Basıncı + Atmosfer Basıncı olduğundan , Mutlak Basınç ; Pm = 1.3 + 1 den, Pm = 2.3 atm olacaktır. Derinlik 0m -10 m -20 m -30 m -40 m Geyç Basıncı 0 atm 1 atm 2 atm 3 atm 4 atm Mutlak Basınç 1 atm 2 atm 3 atm 4 atm 5 atm Tablo 1. Derinliğe karșılık Geyç Basıncı-Mutlak Basınç değerleri 17 Pratik uygulamalarda tuzlu deniz sularının yoğunluk değeri yuvarlanarak d = 1gr/cm3 olarak alınır. Buna göre Derinlik-Geyç Basıncı-Mutlak Basınç ilișkileri așağıda tablo 1 de verilmiștir. Böylece inilen her 10 m için hidrostatik basıncın 1 atm artacağı esas alınır. İnsan vücudu büyük ölçüde sıvılardan meydana geldiği için ve sıvılar sıkıștırılamadığından artan hidrostatik basınç vücudumuzun her tarafına eșit ve simetrik olarak yansır. Ancak aynı durum vücut.içerisindeki sinüs, kulak, akciğer gibi hava boșlukları için bir sorun olușturur. Dıș etkenlere kapalı olan bu boșluklar basınç etkisi karșısında direnç gösteremezler, oldukça hassastırlar. Artan basınç karșısında söz konusu boșlukların davranıșlarını temel gaz kanunları çerçevesinde incelemek gerekir. GAZ KANUNLARI Gazlar içinde bulundukları kapalı kapların çeperlerine veya temasta oldukları yüzeylere basınç uygularlar. Bu basınç gaz moleküllerinin birim yüzeye çarpma sayılarıyla orantılıdır. Kap çeperine çarpan molekül sayısı hemen hemen aynı olduğundan her noktada basıncın değeri aynıdır. Moleküllerin hareketi en çok sıcaklık ve basınç etkisiyle gerçekleșir. Sıcaklık arttıkça molekül hareketleri artacağından meydana gelen hareketlenme çeperi dıșa doğru itme kuvvetini de artırır. Aynı durum gaz üzerine bir basınç uygulandığı zaman da söz konusudur. Bu durumda moleküller sıkıșacağından çepere çarpan molekül sayıları artacaktır, bu da gaz basıncını arttıracaktır. Görüldüğü gibi sıcaklık, basınç ve hacim değișkenleri gazların davranıșlarını belirleyen en önemli etkenlerdir. Boyle-Mariotte Kanunu Gazların sıkıștırılabilme, genișleme ve diffüzyon özellikleri sıvı ve katılardan çok farklıdır. Gazlar sıkıștırılabirler. Nitekim, sabit sıcaklıkta kapalı bir kapta bulunan bir gaz sıkıștırıldığında gazda iki önemli değișiklik olur; a- Gazın hacmi sıkıștırma miktarına göre küçülür, b- Gazın özgül ağırlığı sıkıștıkça artar. 18 Kapalı kaplarda yapılan deneylerde hacim ve basıncın ters orantılı olarak değiștiği ancak basınç ve hacim çarpımlarının daima sabit kaldığı görülmüștür. Sonuçlar șu șekilde ifade edilir , "Sabit sıcaklıkta bir gazın hacmi ile basıncının çarpımı sabittir" Bu kanun matematiksel olarak ; P x V = K (sabit) bağıntısı ile gösterilir, P : Basınç (atm) V : Hacim (cm3) K : Sabit sayı Șekil 6. Basınç (P), Hacim (V) ikilisi. (P) artarken (V) azalır. Bu eșitlikte P küçüldükçe V büyüyecek veya tersi durumda P büyüdükçe V küçülecektir (Șekil 6) , Madem ki bir gazın basıncı ile hacminin çarpımı sabittir, o halde aynı gazın hacmini birkaç defa değiștirirsek, her yeni durumda K sabit olacağından ifade ; P1 x V1 = P2 x V2 = P3 x V3 =...............= K șeklinde yazılabilir. Bu durum su içerisine indirilen ters bir kova içerisinde sıkıșan ve hacmi gittikçe küçülen hava üzerinde incelenebilir (Șekil 7). Örnek ; Bir gazın hacmi 200 °C 'de ve 1 atm basınç altında 10 litre olsun. Aynı sıcaklıkta ve 2 atm basınç altında ölçüm yapılsaydı gazın hacmi ne olurdu ? Çözüm ; Madem ki basınç artmıștır, Boyle-Mariotte kanununa göre basınç altında hacim küçülecektir. 19 P1 P2 = = 1 atm 2 atm V1 = 10 lt V2 =? P1 x V1 =P2 x V2 V2 V2 = = bağıntısından , V1 x P1/P2 5 litre Șekil 7. = 10 litre x 1 atm / 2 atm bulunur. Böyle - Mariotte Kanununun pratik uygulaması. Kova derine indikçe artan basınç karșısında içerisindeki hava sıkıșır. Basınç (P) ve Hacim (V) çarpımı sabittir (K). Örnek ; sabit sıcaklıkta bir bisiklet pompasının pistonu ileri doğru itilerek basınç 3 P ' ye çıkarıldığında hacim kaç V olur ? Çözüm ; Basınç hacim ile ters orantılı olduğundan, basınç 3 katına çıktığında hacim 1/3 'üne düșer. Yani V/3 olur . Veya ; P1 x V1 = P2 x V2' den hesaplanırsa; P1 x V1 = 3P2 x V2 yazılabilir, buradan ; V2 = P1 x V1 / 3P2 = 1 x V1 / 3 V2 = V1/3 bulunur. 20 Boyle-Mariotte Kanunun Dalıș Deknigindeki Pratik Uygulamaları Boyle - Mariotte kanunu aynı zamanda elastik kaplar ve içerisinde bulunan bir veya birkaç gaz karıșımı için de geçerlidir. Kanunun en önemli öğretisi gazların basınç karșısında hacim değiștirdikleridir. Solunan hava bir gaz karıșım] olduğundan basınç altındaki davranıșları aynı diğer gazlar gibi olacaktır. Bilindiği gibi hidrostatik basınç her 10 m’ lik su kalınlığına karșılık 1 atm'lik mutlak basınç verir, içi hava dolu olan bir balon sualtına indirildiğinde balon yüzeyine etki eden hidrostatik basınç nedeniyle hacmi küçülecektir. Derinliklere göre havanın sıkıșması sonunda olușan basınç - hacim ilișkileri Șekil 7 'de verilmiștir. Bu șekil dikkatli olarak incelendiğinde en büyük hacim değișikliğinin ilk -10 m 'de olduğu görülür (Șekil 8), Șekil 8. Basınç-Hacim ilișkileri. Basınç (derinlik) arttıkça balon içerisindeki gaz sıkıșır ve balon küçülür Bir an için serbest dalıș yapan ve su yüzeyinde derin bir nefes alarak alçalmakta olan bir dalgıcın ciğerlerini düșünelim; aynı balon gibi o da hidrostatik basınç etkisiyle küçülecektir. Küçülen ciğerlerdeki hava hem sıkıșacak hem de yoğunlașacaktır. Dalgıç tekrar yüzeye ulaștığında ciğer hacmi ve havanın yoğunluğu tekrar bașlangıçtaki haline dönecektir. Aletli dalıș yapan bir dalgıç derinlerde tüpünden nefes aldığı zaman hava o derinliğin mutlak basıncı etkisinde sıkıșmıș halde ciğerlerine dolar. Örneğin dalgıç -10 m de ise, bu derinlikte mutlak 21 basınç 2 atm olduğundan hava 2 defa daha yoğun ve sıkıșmıș olarak ciğerlerine dolacaktır. Dalgıç -10 m'den -20 m'ye gelirse mutlak basınç 3 atm olacağından soluduğu hava daha da sıkıșmıș ve yoğun olacaktır. Dalgıç çıkıș amacıyla yüzeye yaklaștığında örneğin -10 m geldiğinde ciğerlerindeki hava tekrar genleșecektir. Yüzeye çıkıldığında genleșme daha da artıp hava maksimum genleșmeye ulașacaktır. Bu durumda dalgıcın ciğerlerinde genleșen havayı mutlaka tahliye etmesi gerekir. Tahliye devamlı nefes alıp-verme șeklinde veya acil çıkıșlarda devamlı bağırarak yapılır. Havanın değișen basınç karșısında devamlı hacim değiștirdiği gerçeği aletli dalıșın en önemli kuralını ortaya koyar. Bu kural "Dalıș sırasında devamlı nefes al-ver, asla nefes tutma ! " șeklinde ifade edilir. Dalgıcın yükselme sırasında nefes tutması veya ciğerlerindeki havayı gerektiği kadar tahliye edememesi durumunda "Hava Embolizması" denilen ve ciddi bir rahatsızlık olan akciğer yırtılmalarına neden olur. Boyle-Mariotte Kanununun diğer bir sonucu da sıkıșan havanın yoğunlașması ile ilgilidir. Derinlerdeki bir dalgıç bulunduğu derinlik basıncına uygun yoğunlașmıș hava solur. Bu durumda dalgıç tüpünde miktarı belli olan hava derinlere gittikçe daha çabuk tükenecektir. Örneğin; yüzeyde dakikada 25 lt. hava tüketen bir dalgıç -10 m' ye indiğinde dakikada 50 lt. tüketecektir, Dalgıçlar, pratikte tașıdıkları hava miktarını ve ineceği derinliği göz önüne alarak hava tüketim zamanlarını hesaplayabilirler. Guy-Lussac ve Charles Kanunları Boyle-Mariotte deneylerinde sıcaklık sabit tutularak basınç ve hacim arasındaki değișimler incelenmiști. Șimdi de basıncı sabit tutup sıcaklığı değiștirdiğimizde hacimde nasıl değișikliklerin olduğu incelenmiștir. Yapılan deneylere göre; sabit basınçta, bir gazın sıcaklığı 1°C arttırıldığında hacmi 1/273 kadar artar. Charles Kanunu sıcaklık ve hacim arasındaki ilișkiyi "Sabit basınçta bir gazın hacmi mutlak sıcaklığı ile doğru orantılıdır" șeklinde ifade eder ve ; V1/V2=T1/T2 veya V1xT2=V2xT1 22 bağıntısı ile gösterilir. Bir gazın hacmini sabit tutup basıncın sıcaklıkla değișimini incelersek Charles kanununa benzer ifadeyle karșılașırız. Guy – Lussac Kanunu olarak bilinen bu kanun " Sabit hacimde bir gazın basıncı ile mutlak sıcaklığı doğru orantılıdır" șeklinde ifade edilir ve ; P1/P2 = T1/T2 veya P1xT2 = P2xT1 V1 V2 T1 T2 P1 P2 : : : : : : bağıntısı ile gösterilir. ilk hacim ( lt ) son hacim ilk sıcaklık (°K) son sıcaklık ilk basınç ( atm ) son basınç Burada T mutlak sıcaklıktır ve Kelvin derecesi (°K) ile ifade edilir . T = 273 + t°C șeklinde hesaplanır. Burada t°C (Centigrad) ölçülen sıcaklıktır. Örneğin ; Bir gaz 12 °C de ve 1 atm ' de 600 lt gelmektedir. Bu gaz 22°C 'ye getirilirse hacmi ne olur ? Çözüm ; Charles kanununa göre gazın sıcaklığı arttığına göre hacmi de artacaktır , önce T1 ve T2 mutlak sıcaklıkları hesaplıyalım ; T1 = 273 + 12° T2 = 273 + 22° T1 = 285°K T2 = 295°K V1 = 600 lt’dir, V2 = ? V1 / V2 = T1 / T2 formülünde değerler yerine konursa ; 600 / V2 = 285 / 295 buradan V2 = 600 x 295 / 285 tir, V2 = 621 lt. bulunur. Guy - Lussac ve Charles Kanunlarının Dalıș Tekniğindeki Pratik Uygulamaları Dalıș tüpleri belli hacimleri olan ve belli basınçta hava doldurulan kaplardır. Bunların teknik donatısı, ve kullanım, her dalgıcın bilmesi gereken temel bilgilerdir. Dolu bir tüpün sıcaklığı arttığı 23 zaman iç basıncı bırakılması ile olur. da artar. Pratikte tüp ısınmaları tüplerin güneșe Örneğin ; 12 lt' lik bir dalgıç tüpü sıcaklığı 18 °C olan bir su bidonu içerisinde 200 atm lik bir basıçla hava dolduruluyor. Tüp dolumu sonunda güneșe maruz kalan tüp sıcaklığı 36 °C ye ulașıyor. Tüp basıncı ne olur ? t1 t2 P1 P2 = = = = 18 °C 36 °C 200 atm. ? sorulmaktadır , Guy-lussac Bağıntısından ; P1 / P2 = T1 / T2 yazılabilir. T = 273 + t den, T1 =273+ 18 =291°K T2 = 273 + 36 = 309°K olarak hesaplanır ve yerine konduğunda; 200 /P2= 291/309 dan P2 = 200 x 309 / 291 P2 = 212.4 atm. bulunur. Görüldüğü gibi sıcaklık artmasıyla tüp basıncı 12.4 atm artmıștır. Yaz aylarında kıyı veya dalıș teknelerinde güneș ıșınları tüpleri 65-70 °C ye kadar ısıtabilir. Tüpler her ne kadar 300 atm veya daha yukarı basınçlara dayanıklı yapılmıșlarsa da dolum basıncının üzerinde basınç yüklemesi gereksiz yere tüp metalinin deformasyon limitlerini zorlayacağı muhakkaktır. Bu nedenle dolu tüplerin ısınmayacakları yerlerde muhafaza edilmeleri gerekir. Dalton Kanunu Karıșımlar halindeki gazların basınçlarını inceleyen bağıntıları ortaya koyar. "Bir gaz karıșımının toplam basıncı o karıșımı meydana getiren gazların kısmi basınçlarının toplamına eșittir" șeklinde ifade edilir. Bir karıșım n sayıda gazın karıșmasıyla olușmuș ise bu karıșımın basıncı (PT) ; PT = P1 + P2+P3 .......Pn 'dir. 24 Karıșımı olușturan çeșitli gazların basıncına kısmi basınç denir ve bu basınç gazların miktarları ile doğrudan orantılıdır. Gaz miktarı arttıkça karıșımdaki o gazın basıncı da artacaktır, Buradan eğer karıșım iki gazdan meydana gelmișse iki gazın ayrı ayrı basınçları toplamı karıșım basıncına eșit olur. Örneğin ; Deniz yüzeyinde yani 1 atm lik basınç altında 100 litrelik bir kaba 12 litre hidrojen, 80 litre helyum ve 8 litre oksijen koyalım. Bu gaz karıșımının basıncı ayrı ayrı hidrojen helyum ve oksijen gazlarının basınçları toplamına eșit olacaktır yani; PT = P (hidrojen) + P (helyum) + P (oksijen) 100 litrelik kabın %12'sini hidrojen, %80'ini Helyum, %8' ini Oksijen olușturmaktadır. Kapta latm 'lik basınç hüküm sürdüğüne göre bu basıncın % 12 atm' ni hidrojen, %80 atm 'ni helyum ve %8 atm' ni oksijen vermektedir. Matematiksel olarak ; PT = 12/100 + 80/100 + 8/100 PT = 0.12 + 0.80 + 0.08 PT = 1 atm olacaktır. eșitliği sağlanmıș olur. Gaz karıșımları basınç altına girdikçe karıșımı olușturan gazlar da sıkıșarak kısmi basınçlarını arttırırlar. Dalton Kanununun Dalıș Tekniğindeki Uygulamaları Dalton Kanununun en önemli öğretisi sualtında soluduğumuz basınçlı yoğun havanın etkilerini açıklamasıdır. Bunun için bir gaz karıșımı olan havayı tanımamız gerekir. Hava; Renksiz kokusuz bir gaz karıșımı olup bașlıca oksijen ve azottan olușur, Bunların yanısıra diğer gazlar da bulunmaktadır. Kuru havanın hacimce yüzde bileșimi șöyledir; 25 Gaz %V Hacim Azot (N2) Oksijen (02) Argon (Ar) Karbondioksit (C02) Diğer gazlar 78.00 21.00 0.90 0.04 0.06 Bu tabloda diğer gazlar olarak ; metan (CH4), karbonmonoksit (CO), helyum (He), hidrojen (H2), kripton (Kr), su (H2O) ve neon (Ne) gazlarının tümünün toplam yüzdeleri verilmiștir. Bu bileșimde karbondioksit, karbonmonoksit ve su buharı yüzdelerinin sıkça değișebileceğini unutmamak gerekir. Genelde havanın esas bileșenleri ; azot, oksijen ve diğerleri olmak üzere üç grupta incelenirler. Buna göre ; Deniz yüzeyinde 1 atm'lik basınç altında soluduğumuz havayı olușturan gazların kısmi basıncı; P (hava) = P (azot) + P (oksijen) + P (diğer gazlar) șeklinde ifade edilebilir. Bașka bir ifadeyle yüzeyde solunan 1 atm'lik hava basıncının % 78'ni azot, % 21'ni oksijen % 1'ni ise diğer gazlar sağlayacaktır. P (hava) = 78 / 100 (azot)+21 / 100 (oksijen) +1/100 (diğer gazlar) P (hava) = 0.78 + 0.21 + 0.01 P (hava) = 1 atm olacaktır. Dalgıç aynı havayı -20 m ' de yani 3 atm mutlak basınç altında soluyorsa havayı olușturan gazların kısmi basınçları ; P (azot) = 0.78 x 3 P (oksijen) = 0.21 x 3 P (diğer gazlar) = 0.1 x 3 P (hava) 3 (hava) = 0.78 x 3 + 0.21 x 3 + 0.1 x 3 = 2.34 (azot) + 0.63 (oksijen) + 0.3 (diğer gazlar) olacaktır. Bașka bir deyișle; üçünün toplamı dalgıcın soluduğu 3 atm'lik havanın basıncını verecektir. 26 Dalgıç derinlere indikçe soluduğu havanın mutlak basıncı dolayısıyla azotun, oksijenin ve diğer gazların da kısmi basınçları artacaktır. Artan basınç karșısında azot ve diğer gazların insan metabolizması üzerine etkisi değișmeye bașlar. Çeșitli araștırmalar P (azot) = 3.2 atm'e ulaștığında bu gazın narkoz (uyușturucu) etkisi yaptığını göstermektedir. Narkoz belirtileri kendine așırı güvenme, anlamsız ișaretler ve dengesiz hareketlerle kendisini belli etmeye bașlar Oksijen kısmi basıncı için durum biraz değișiktir. P (oksijen) = 1.8 atm'e ulaștığında akut oksijen zehirlenmesi belirtileri bașlayabilir. P (azot) = 3.2 atm'e ulașması için ortamın 4 atm'lik bir basınçta olması gerekir ki bu da, -30 m'lik derinliğe karșılık gelir. Bu nedenle, sportif dalgıçların -30 m altına inmeleri durumunda çok dikkatli olmaları gerekir. Dalgıç, -30 m den itibaren daha derinlere doğru inerken hem kendisini hem de arkadașını azot narkozu etkisine karșı kontrol etmelidir. Derin dalıșlarda azotun narkoz etkisini bertaraf etmek için profesyonel dalgıçlar azot yerine helyum içeren özel hava karıșımları solurlar. Kısmi basınç etkilerinin beklenmedik sonuçları diğer gazlar için de görülebilir. Solunan havanın içerisinde çok az da olsa bulunan CO2, CO gibi gazların kısmi basınçları arttıkça boğucu ve zehirleyici etkileri de artacaktır. Henry Kanunu Bir sıvı ile temas halinde bulunan bir gaz, sıvı içerisinde az veya çok çözünür. Çözünme derecesi gazın ve sıvının cinsine göre değișir. Sıvı ile kimyasal reaksiyon veren gazlar doğal olarak daha çok çözünürler. Reaksiyon vermeyenler ise genelde az çözünürler. Kanun ; "Bir gazın bir sıvı içerisindeki konsantrasyonu o gazın kısmi basıncı ile doğru orantılıdır" șeklinde ifade edilir. Yani bir sıvının üzerinde bulunan gazın kısmi basıncı ne kadar büyükse gaz sıvı içeresinde o kadar çok çözünecektir (Șekil 9). Șekil 9. Gazların Çözünürlüğü. Basınç İçerisindeki çözünürlüğü artar. içerisindeki gaz tekrar açığa çıkar. 27 arttıkça gazın Basınç azaldıkça sıvı sıvı Eğer bir gaz karıșımı varsa; her gazın sıvı içerisindeki çözünürlüğü kendi kısmi basıncı ile doğru orantılı olur ve her gaz diğerinden bağımsız hareket eder. Kanun ; C = KxP C P K formülü ile ifade edilir. Burada ; :çözünen gazın konsantrasyonu :kısmi basınç :sabit (normal 1 atm basınç altında bir gazın bir litre sıvıda çözünme miktarını gösteren katsayıdır) Doğal olarak K ve P ne kadar büyükse çözünme o kadar çok olacaktır. Değișik sıcaklıklarda havayı olușturan K sabitleri așağıda verilmiștir (Bunzen Katsayıları) ; Gaz Azot Oksijen Karbondioksit Karbonmonoksit 0 °C 0.0239 0.0489 1.7130 0.0354 20 °C 0.0164 0.0310 0.8780 0.0232 Tablodan da görülebileceği gibi sıcaklık arttıkça çözünen gaz miktarında azalma veya sıcaklık azaldıkça gaz miktarında artma olmaktadır. Örneğin ; Oksijen ve azotun 20°C lik sabit bir sıcaklıkta ,1 ve 2 atm'lik basınç altındaki su içindeki çözünmelerini inceleyelim.(Su için K (azot) = 0.064 K (oksijen) = 0.0310 dir ) 1 atm'lik basınç için azot; C=KxPden C = 0.064 x 1 C = 0.064 lt. 1 atm'lik basınç C=KxP 'den C = 0.0310 x 1 C = 0.0310 lt. 2 atm 'lik basınç için azot; C = K x P 'den C = 0.064x2 C = 0.128 lt. 2 atm 'lik basınç için oksijen; C = K x P 'den C = 0.0310x2 C = 0.062 lt. 28 için oksijen; Dikkat edilirse basınç arttıkça azot ve oksijen gazlarının çözünme miktarları da artmaktadır. Basınç kalktığında çözünmüș olan gazlar tekrar sıvıdan ayrılarak gaz haline gelecektir. Bu olay içerisine basınçla gaz basılarak doldurulan bir gazoza benzetilebilir, içerisinde çözünmüș gaz bulunan gazoz șișesinin kapağı açılınca gaz sıvıdan ayrılarak kabarcıklar halinde çıkmaya bașlar. Burada dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta, sıvılarda çözünen gaz eğer sıvı ile kimyasal reaksiyona giriyorsa, gazın hem çözünme miktarı daha fazla olur hem de basınç azalması sonunda sıvıdan ayrılarak tekrar gaz haline geçmesi uzun zaman alır. Nitekim amonyak ve kükürtdioksit gibi gazlar su ile reaksiyona girdiklerinden daha çabuk çözünürler. Henry Kanununun Dalıș Tekniğindeki Uygulamaları Gazların basınç altında sıvılarda çözünmeleri tüm canlıların hayatında önemli rol oynar. Basınç altında bulunan bir dalgıcın soluduğu hava, bașta dalgıcın en sıvı kısmı olan kanı içerisinde çözülecektir. Bașta azot oksijen ve diğer gazlar olmak üzere bunların kan üzerindeki kısmi basınçları arttıkça çözülmeleri daha çok olacaktır. Basıncın yanısıra soğuk ortam çözünen gaz miktarını arttıracaktır. Azot, çözünürlüğü ve kısmi basıncı fazla olduğundan kanda en çok çözünen gazdır. Bunu oksijen ve diğer gazlar takip eder. Basınç azalması ile birlikte kanda çözülmüș olan hava tekrar gaz haline dönüșecektir. Oksijen, kandaki hemoglobin maddesi ile reaksiyona girdiğinden tekrar gaz haline dönüșü yavaș olur. Azot kolayca tekrar gaz haline dönüșür. Akciğerler kandaki gazı daha kabarcıklanma olmadan atabilirler. Burada dikkat edilmesi gereken nokta bu dönüșümün yavaș olmasıdır. Bunu kontrol etmenin tek yolu basıncı yavașça azaltmak, yani çıkıșları yavaș yapmaktır. Bunun için çeșitli dalıș kurumları değișik çıkıș hızları verirler. Dalgıçların çıkıș hızlarına uymaları gerekir. Amerikan Deniz Kuvvetleri dalıș uygulamalarında çıkıș hızları maksimum 18 m/dk., C.M.A.S ekolünde 10 m/dk. olarak verilmiștir. Kan içerisinde çözülen hava bașta azot olmak üzere zamanla sıvıya yakın kıvamdaki diğer organlar içerisinde de çözünür. Bu dokular arasında kıkırdak ve kas dokuları kandan sonra azotu en çok absorbe eden dokulardır. Bu nedenle basınç artmasının yanısıra uzun zaman faktörü de azotun çözünme miktarını hem arttıracak hem de bașka dokulara yayılmasına neden olacaktır. 29 Graham Kanunu Gazlar birbirleriyle her oranda karıșabilirler. Odanın bir köșesinde serpilen kolonyanın kokusunu diğer köședen duyabiliriz. Bu durum ancak kolonya buharının hava içerisinde ilerlemesi ile mümkündür, buna gazların diffüzyonu denir. Yapılan deneylerde çok ince deliklerden geçirilen gazların geçme hızlarının yoğunlukları (ağırlıkları) ile ters orantılı oldukları görülmüștür. Buna göre iki ayrı gazdan birinin bir delikten geçme hızı V] , diğerininki \/2 ise yoğunlukları di ve d2 olmak șartıyla; V1 / V2 = d2 / d1 yazılabilir. Buradan "bir gaz ne kadar yoğun (ağır) ise diffüzyonu o kadar az olur" sonucuna varılır. Gazların yoğunluğu molekül ağırlıklarına (M) açıklanır. Bu kanun "gazların diffüzyon hızları molekül ağırlıklarının karekökü ile ters orantılıdır" șeklinde ifade edilir. M1 ve M2 molekül kütlesinin kareökleri olarak alınırsa, bu ifade, V1 / V2 = (M2 /M1) șeklinde yazılabilir. Diğer yandan iki gazın aynı miktarda hacimlerinin diffüzlenmesi için geçen zaman t1 ve t2 olarak alınırsa yukarıdaki bağıntı; t1 / t2 = (M2 / M1) = V1 / V2 yazılabilir Buradan, hafif gazlar için diffüzyon zamanı daha az fakat diffüzyon hızları daha çok olur sonucu çıkar Buna göre bir gaz karıșımı olan havanın içerisindeki gazların diffüzyon hızlar da değișik olacaktır. Graham Kanununun Dalıș Tekniğindeki Uygulamaları Basınç altında gazların sıvılarda çözünmesi ve sonra da diffüzyon yolu ile dokulara geçmesi Graham kanununun önemli sonuçlarından biridir. Solunan kuru ve temiz havanın en önemli bileșenleri oksijen (02) ve azot (N2) tur. Graham kanununa göre bu gazların diffüzyon hızı ; 30 M1 (oksijen) : 16 M2 (azot) : 14 her iki gazın atom ağırlığı olarak alındığında, V1 : azot V2 : oksijen V1 / V2 = (M2 / M1) V1 / V2 = 14 / 16 V1 / V2 = 0.93 ise; den V1(azot) = 0.93 V2 (oksijen), bulunur. Buradan azot gazının oksijene göre daha hızlı ve daha çabuk yayıldığı sonucu çıkar. Ayrıca oksijenin kan hemoglobini ile reaksiyona girerek dokulara bu șekilde iletilmesi onun gaz olarak etkisini oldukça azaltır. Sonuç olarak ; artan basınç altında insan vücuduna etki eden en önemli gazın azot olacağı sonucuna varılır. Basınç altındaki dalgıcın soluduğu havadaki en hafif gaz olan azot tüm vücut dokularına diffüzyon yolu ile yayılır. Diffüzyon zamanı ne kadar uzun olursa dokuların gaz doygunluğu da o kadar çok olur. Çıkıșa geçen bir dalgıç basınç azalması ile birlikte tüm vücut dokularındaki azotu da solunum yolu ile atmaya bașlar. Dokulardan azotun atılması için belli bir zaman gerekir. Bu zaman dalgıcın indiği derinlik ve o derinlikte geçirdiği zamana bağlı olarak değișir. Dalgıç ne kadar derine inmișse ve orada ne kadar çok zaman geçirmișse vücut dokularında biriken azotun atılması da o kadar uzun olur. Normal çıkıș hızı ile yüzeye çıkabilmek ve aynı zamanda vücuttaki azotu atmak için çeșitli dalıș tabloları geliștirilmiștir. Bu tablolar inilen derinliği ve orada kalınacak maksimum zamanı verirler. Dalgıç bu tablolarda belirtilen zaman ve derinlik limitlerine uyduğu zaman belirtilen yükselme hızı ile su yüzüne çıkabilir. Dalıș tablolarındaki derinlik ve zaman limitleri geçildiği takdirde azalan basınç karșısında azot solunum yolu ile vücuttan atılma zamanı bulamayacağından, yüzeye vardıktan sonra da kan ve dokulardan ayrılmaya devam eder. Kan içerisinde olușan azot kabarcıkları damarlarda hareket etmeye bașlar, geçemeyeceği büyüklükteki damarlara rastgeldikçe tıkar. 31 Bu durum Vurgun denilen önemli bir dalıș hastalığına neden olur. Bu durumları önlemek için "Tablolarda belirtilen Derinlik-Zaman limitlerine uy !" kuralının dikkatlice uygulanması gerekir. Belirtilen limitler așılmıș ise dalgıç vücut dokularındaki azotu atmak için yüzeye varmadan belli derinliklerde belli bir zaman geçirmek için durur. Bu duraklara dekompresyon durakları veya kısaca Deko adı verilir. Deko uygulamaları her zaman bir risk faktörü tașıdığından uzun deneyimlere sahip olmadan dekolu dalıș yapmak sakıncalıdır. Sportif amaçlı dalıșlar dekosuz planlanan dalıșlardır . 32 BÖLÜM 2 DALIȘ MALZEMELERİ Sualtı dünyasındaki bir yașama, geçici de olsa uyum sağlayabilmek için bir takım aletlere ihtiyaç vardır. Bu aletler; görmeyi kolaylaștırıcı Maske (mask), su üstünde nefes almayı sağlayan Șnorkel (snorkel), su altında hareket sağlayan Palet (fins), üșümeyi önleyen Elbise (suit), yüzerliği kontrol ekmeye yarayan B.C.D. (buoyancy control device) ve Ağırlık Kemeri (weight belt), su altında solumayı sağlayan Tüp (tank) ve Regülatör (regülatör) takımlarıdır. Dalgıçlar bu aletleri kullanmadan önce çalıșma prensipleri, seçimi, dalıșa hazırlanmaları, kullanım ve bakımları ile ilgili temel bilgileri almalıdır. MASKE Su altında gözler ile su arasında bir hava boșluğu olușturarak net bir șekilde görmemizi sağlayan cam, kauçuk veya silikondan yapılmıș malzemedir. Seçiminde dikkat edilecek özellikler; a) Burnu kapayan ve dıșarıdan elle burnun yanlarını sıkabilecek șekilde "burunlu" bir yapıda olması, b) Geniș görüș alanı ve küçük iç maske hacmine sahip olması c) Kırılmaz camdan (tempered glass) yapılmıș olması, șeklinde sıralanabilir. Maskeler çeșitli șekillerde ve renklerde olabilirler. Bunlar arasında tahliye valfi ( purge valf ) içeren veya dereceli cam takılabilen modeller sayılabilir. Maske camı göze ne kadar yakın ise görme alanı o kadar geniș olur. Bu durum aynı zamanda küçük iç hacmi de sağlar. Küçük hacimli maskelerde su tahliye ișlemi daha kolaydır. Geniș görüntü alanı yaratmak için bazı modellerde (triview mask) maske yanlarına da ilave camlar konmuștur. Maske içi boșluk artan basınç etkisinde olduğundan derinlere indikçe iç ve dıș basıncın dengelenmesi gerekir. Maskenin basınç dengelemesi burundan hava vererek yapılır. 33 Maske seçiminde en önemli kriter maskenin yüze iyi oturması ve rahatlığıdır. Maskenin yüze iyi oturup oturmadığını anlamak için kayıș takmadan maske yüze oturtulur, hafifçe yüze bastırılır ve nefes tutulur. Maske düșmeden yüzde duruyor ise oturması ve uyumu iyidir. Maske bașa takıldıktan sonra kayıșı ne gevșek ne de sıkı olmalıdır. Suya girmeden önce maske içi buğulanmasını önlemek için maske içerisinde cam üzerine özel spreyler, alkol veya deniz yosunu gibi maddeler sürülür. En çok uygulanan pratik șekliyle dalgıçlar maske içerisini ve camı tükürükleriyle ovmak suretiyle bu ișlemi yaparlar. Maskeler her dalıștan sonra tatlı su ile yıkanmalıdır. ȘNORKEL Su üzerinde yüzen bir dalıcının bașını kaldırmadan nefes almasını sağlayan özel J harfi șeklinde kıvrılmıș bir borudur. Dalıșa bașlamadan önce ve dalıștan sonra yüzeydeki dalgıcın tüp havasını kullanmadan nefes almasını sağlar. Șnorkellerin nefes almayı engelleyici ve içine dolan suyu atmada zorlayıcı olmaması esastır. Bunun için çapı yaklașık 2 cm boyu 30-35 cm olmalıdır. Șnorkelin ağıza alınan kısmına "maps" denir. Burada aleti ağızda tutmaya yarayan iki adet dișlik bulunur. Uzaktan görülmeyi kolaylaștırmak için boru kısmının uç kısmı genelde renklidir. Șnorkel seçiminde dikkat edilmesi gereken iki nokta; uyum ve rahatlıktır. Bunun için șnorkel dișler arasına alınır ve nefes alınarak boyu, durușu, uyumu ve rahatlığı kontrol edilir. Șnorkel özel bağ lastikleri ile maskenin sol tarafında maske kayıșına bağlanır. Dalıștan sonra tatlı su ile yıkanmalıdır. PALETLER Su yüzeyinde veya su içinde el kullanmadan kolayca hareket etmeyi sağlayan geniș yüzeyli, elastik ayak kılıflarıdır. Kauçuk veya silikondan yapılmıș olanların yanısıra topuğu kapalı veya arkası atkılı çeșitleri vardır. Paletlerin yüzeyleri değișik büyüklükte ve uzunlukta olabilir. Dalgıçlar cüsselerine, amaçlarına ve zevklerine göre palet büyüklüğü ve sertliği konusunda seçim yaparlar. Seçimde en önemli noktalar; uyum ve rahatlıktır. Atkılı paletlerin kușanmadan önce atkı ayarlarının yapılması gerekir. Dalıștan sonra tatlısu ile yıkanmalıdır. 34 BALIKADAM ELBİSESİ Su içerisinde giyilen, dalgıcın ısı kaybını önlemeye ve her türlü yaralanmalar ile birlikte zehirli canlılara karșı vücudu korumaya yarayan elbisedir. Balıkadam elbisesi sentetik kauçuk ve neopren denilen kalın ve içi azot gazı ile kabarcıklandırılmıș (gözenekli) süngerimsi malzemeden yapılır. Elbiselerde neopren, sade ve yalın șekliyle kullanılabilir. Ancak (güneș, yırtılma, sıyrılma gibi dıș etkenlere karșı elbise ömrünü uzatmak, ayrıca zevk ve kullanım rahatlığı sağlamak amacıyla genelde neoprenin dıș ve iç yüzeyleri çeșitli jarse (lycra) veya iç yüzeyleri havlu (plush) astar kumașlarla kaplı bir șekilde kullanılır. Elbiseler, 2-8 mm arasında değișen kalınlıklarda ve çeșitli modellerde üretilir, Dalıș elbiseleri tek parça olabileceği gibi genelde bașlık, ceket ve pantolon olmak üzere üç parçadan olușur. Kabarcıklı neopren kumaș (+) yüzerlikli olduğundan elbiseyi giyen kimseyede (+) yüzerlik kazandırır. Nitekim, bu elbiseyi giymiș bir kișinin ilave ağırlık takmadan dalması imkansızdır. Șekil 10. Islak ve Kuru elbise. Islak elbisede su neopren ile vücut arasına girer, kuru elbisede neopren ile vücut arasında hava boșluğu vardır. Elbiselerin yaș ve kuru tipleri mevcuttur. Sportif amaçla dalanlarda en çok yaș tip elbise kullanılır (Șekil 10). Bu tip elbisede su, elbise ile vücut arasına girer ve elbise ile vücut arasında adeta hareket etmeyen bir ince tabaka olușturur. Hareket etmeyen su tabakası ısıyı bașka bir yere istemeyeceğinden bir müddet sonra kendisi de vücut ısısına ulașır ve 35 suya ilk giriște hissedilen vücuda tam uyumu suyun vücuda girmez, elbise ile Hava tabakası iyi bir ısı sularda tercih edilir. üșüme bir müddet sonra kaybolur. Elbisenin hareket etmesini önler. Kuru tip elbisede su vücut arasına hava verilerek adeta șișirilir. yalıtımı sağladığından bu tip elbiseler soğuk Elbise tipi veya kalınlığı dalınması planlanan bölgelerdeki su sıcaklığına ve mevsimlere göre seçilir. Suyun sıcaklığı azaldıkça kullanılacak dalıș elbisesinin kalınlığı da arttırılmalıdır. Fazla kalın elbise fazla ( + ) yüzerlik vereceğinden batmak için daha fazla ağırlık kullanmak gerekir. Bu durum dalgıcın hareketlerini kısıtlar. Ülkemizde Deniz suyu sıcaklıkları A - 29° C arasında değișmektedir. Akdeniz bölgesinde genelde 4-5 mm, Marmara ve Karadeniz Bölgelerinde 6-7 mm kalınlığında yaș elbiseler tavsiye edilir. Burada dalgıcın zayıflığı, șișmanlığı ve haraketliliğinin üșüme duygusuna etki eden önemli kișisel faktörler olduğununu hatırlamak gerekir. Deniz suyu sıcaklığı derinlere indikçe azalır. Örneğin, -20 m' den itibaren denizsuyu sıcaklığı +4 ile +13 derece olabilmektedir. Mevsimsel ortalamalara göre su sıcaklığı , O - 12° C arasında ise. kuru elbiselerin, 12 - 22° C aralığında yaș elbiselerin kullanılması tavsiye edilir. Her iki tip elbisede basınç artıșı karșısında büzülür ve hacmi küçülür. Kalınlığı azalan ve gittikçe incelen elbisenin hem ( + ) yüzerliliği hem de ısı yalıtımı azalır. Bunun doğal sonucu olarak derinlere doğru süzülen dalgıç gittikçe ağırlașır ve ısı kaybı fazlalaștığından soğuğu daha çok hissetmeye bașlar. Azalan yüzerliğin tekrar kazanılması için B.C.D.' ye zaman zaman ilave hava verilir. Ancak çıkıșta verilen havaları tahliye ederek tekrar denge sağlanması unutulmamalıdır. Bașlık çizme ve eldivenler elbisenin aksesuvarları olup özellikle doğrudan su ile temas ederek derisi yumușayarak hassaslașan el ve ayakları hertürlü tahriș ve sıyrıklara karșı korumaya yararlar. 18° C den daha soğuk sularda bașlık giyilmesi tavsiye edilir. Elbise seçiminde amaca uygun elbise seçmek esastır. Dikkat edilmesi gereken önemli noktaların bașında, rahatlık ve uygunluk gelir. Elbise, vücuda rahat oturmalı ve çok sıkı olmamalıdır. Dikișlerin esnek olmasına, ceketin enseyi kapacak șekilde olmasına, eğer bașlık ayrı ise bașlığın ceket yakasından içeri girecek uzunlukta olmasına dikkat edilmelidir. 36 Elbiseler her dalıștan sonra tatlı su ile yıkanmalı ve gölgede kurutulmalıdır. Zaman zaman fermuar aksam üzerine yağlayıcı silikon ile neopren kumaș üzerine koruyucu sprey sıkılması, uzun süre kullanılmayacaksa katlanmadan bir askı üzerinde açık bırakılarak saklanması tavsiye edilir. DENGE YELEĞİ (B .C.D., Buoyancy Control Device) B.C.D. șișirilebilen bir can yeleğine benzer. Suya giriș ve çıkıșlarda dalgıcın su üzerinde durmasını, dinlenmesini, su içerisinde ise basınçtan dolayı değișen yüzerliğini kontrol etmeye yarayan bir teçhizattır. Șișirme ișlemi ağızla veya tüpe bağlı bir hortum düğmesi yardımı ile olur. Șișme kapasiteleri 5 -13 lt. arasında değișir. Hava boșaltma düğmesi șișirme düğmesinin hemen yanında yer alır. Çeșitli modelleri mevcuttur. Bunlar arasında tehlike anında kendi özel CO2 tüpü ile șișmeyi sağlayan modelleri ile șișmeyi kendi özel tüplerinden yapan modelleri mevcuttur. Üretici firmalara göre șekil ve kapasiteleri değișik olabilir. Bebe önlüğü șeklinde olanlar, yelek șeklinde olanlar veya tüp çevresini kaplayan at nalı șeklinde olan modelleri vardır. Hepsi de aynı amaçla kullanılır. Aranan özellikler arasında özellikle tüpten yapılan șișirmelerde patlamayı önlemek için fazla havayı tahliye eden bir subap ve iyi bir kayıș sistemi bulunmasına dikkat edilmelidir. Seçiminde rahat ve uygunluk esastır. Yelek fonksiyonlarının sade , basit ve kullanıșlı olması kullanım kolaylığı sağlar. Her kullanıștan sonra B.C.D.'lerin içi ve dıșı tatlı su ile yıkanmalı, șișirme düğmelerine zaman zaman silikon yağ sürmeli, gölgede kurutulmalı ve yarı șișik vaziyette muhafaza edilmelidir. AĞIRLIK KEMERİ Dalgıçlar bașta elbiseleri ve diğer teçhizatlardan kaynaklanan (+) yüzerliğini nötr veya (-) hale getirebilmek için kullandıkları üzerine parçalar halinde kurșun ağırlıklar takılabilen bir ucu tokalı kemerlerdir. Bu ilave ağırlıklar olmadan dalgıcın suya batması hemen hemen imkansızdır. Ağırlık, kemer ve tokalar çok çeșitli tipte, șekilde ve renkte olurlar. Kemerler günümüzde 1 mm kalınlığında esnek sentetik 37 dokumadan yapılmaktadır. Kurșun ağırlıklar genelde 1-4 kg arasında değișen parçalardan olușur. Seçiminde dikkat edilmesi gereken önemli nokta kemerin kolayca çözülebilen bir toka ile donatılmıș olmasıdır. Kolay çözülebilmekten gaye tek elle ve tek hareketle tokanın çabukça açılabilmesidir. Zira bir tehlike veya kaza halinde dalgıç ağırlık kemerini atıp acil çıkıș yapabilmelidir. Dalıștan önce ağırlık kemerinin hazırlanması ve gerekli ağırlığın tespiti mutlaka yapılmalıdır. Takılacak ağırlıklar dalgıcın yapısına, ağırlığına tașıdığı kușamın cinsine ve suyun yoğunluğuna bağlıdır. Kemere takılacak ağırlık genelde insan ağırlığının %10'u kadardır. Ağırlık tespitinde bașka bir yöntem de uygulanabilir. Buna göre dalgıç boyundan derin suya tam teçhizatlı olarak girer, B.C.D. tamamen sönmüș vaziyette derin nefes alarak suda dik vaziyette durur. Dalgıç eğer göz hizasına kadar batmıș ise ve nefes verdiğinde suya hafifçe batıyor ise, o andaki ağırlığı yeterlidir. Bu test sonu tespit edilen ağırlık eșit aralıklarla ve tokadan 4-5 cm mesafede olacak șekilde kemere takılır. Tokadan çıkan kemerin ucu 8-10 cm' yi geçmemelidir. Dalgıç derinlere indikçe elbise hacminde küçülme olacağından dipte iken kemer bollașır. Bu durum öngörülerek yüzeyde kemer bele sıkıca bağlanmalıdır. TÜPLER Bir kompresör yardımı ile içerisine basınçlı hava doldurulan silindirik metal kaplardır. Genel olarak çelik, alüminyum veya bu iki metalin ağırlıklı alașımlarından yapılır. Değișik boyda, genișlikte ve șekilde üretilirler. Tüp boyları 60 • 70 cm, ağırlıkları 8 •• 25 kg arasındadır. Üretici firmaların bulunduğu ülkelerin kullandıkları birimlere göre "cubic feet" veya "litre" olarak iç hacim miktarlarına göre sınıflandırılırlar ve buna dayanarak değișik boyutlarda üretilirler. Amerikan ve ingiliz birimlerine göre tüp hacimleri 38, 50, 71.5 , 80, 92, 100 cubic feet arasında değișir. Bunlar arasında 71.5 ile 80 'lik tüpler çok kullanılır. Avrupa tüpleri ise 10, 12, 16 ,18, 20 litrelik tüplerdir. Hava tüplere özel yüksek basınç kompresörleri yardımı ile doldurulur. Genellikle 100 - 150 - 200 atm (1800 - 2250 - 3000 psi ) en çok kullanılan dolum basınçlarıdır. (1 psi =0.07 at veya 1 atm = 14.28 psi' dir ) Tüp hacimleri ve dolum basınçları bilindiğine göre bir tüpün içerisine aldığı 38 hava miktarı hesaplanabilir. 12 itlik bir tüpün 200 atm. basınçtaki hava miktarı; Tüp Hacmi x Tüp Dolum Basıncı = Hava Miktarı (lt) 12 x200 = 2400 It'dir Tüm yüksek basınç tüplerinin üzerinde olduğu gibi dalıș tüplerinin üzerinde de tüpün hüviyetini ve teknik özelliklerini belirten ișaret ve yazılar vardır. Amerikan standartlarına göre tüpler, ancak Ulaștırma Bakanlığının (D.O.T.) "Department of Transport" kabul ettiği standartlara ve peryodik bakım kurallarına göre kullanılabilir. Buna göre tüplerin üzerinde; tüpün yapıldığı malzemenin cinsi veya kodu, imalat tarihi, seri numarası, tüp dolum basıncı, hidrostatik test basıncı, tarihi ve testi yapan kurulușların belirtilmesi gerekir. Tüplerin her türlü darbeye ve düșmeye karșı zarar görmesini önlemek için tabanlarına özel plastik altlıklar takılır. Günümüzde tüpler aynı amaç için ağsı plastik kılıflarla kaplanmaktadır. Tüplerin bakım ve onarımı özel bilgi gerektiren ve ihmale gelmeyen kurallar içerir. Bunlar ; a-Tüpler ağır malzemelerdir. Tașınması ve muhafazası sırasında düșme ve yuvarlanmalara karșı .özellikle vana üzerine gelebilecek darbelerden korunmalıdır. b-Tüpler vana sökme veya boyama maksadıyla kesinlikle ısıl ișleme sokulmamalıdır. c-Tüpler tamamen boș olarak değil içerisinde 200-300 psi hava ile serin yerde saklanırlar. Dolu tüpler güneșe birakılmamalı tașınmaları sırasında serin yerlerde ve yatık vaziyette bırakılmalı, dalıștan sonra tatlı su ile yıkanmalıdırlar. d-Vanalar kolaylıkla açılıp kapanmalı , kesinlikle zorlanmamalıdır. e-Tüpler sadece hava ile doldurulur. Dolum sırasında tüp bir su banyosu içerisine konur. Eğer J vana kullanılıyorsa rezerv kolu așağıda olmalıdır. f-Tüpler tamamen kuru hava ile doldurulmalıdır. Rutubeti alınmamıș hava iç korozyona (paslanmaya) neden olur. Korozyon etkilerini takip etmek için tüp içleri yılda bir defa kontrol edilmelidir. Bunun için tüp vanası sökülür ve iç cidarın durumu bir lamba yardımıyla incelenir. 39 g- Tüpler, üzerinde belirtilen basınca kadar doldurulmalıdır. Fazla dolumlar tüp metalinin deformasyonunu çabuklaștırır. Tüp metalindeki deformasyonu takip etmek için beș yılda bir hidrostatik test uygulanmalıdır (Șekil 11 ). Șekil 11. Hidrostatik Basınç testi. Su ceketi içerisine yerleștirilen tüp içerisine basınçlı su verilerek deformasyonu ölçülür. Hidrostatik test uygulaması için tüpün vanası sökülür ve yerine takılan bir boru yardımı ile yüksek basınçta su veren bir su cenderesine bağlanır. Tüp bu vaziyette bir su ceketi içerisine yerleștirilir ve su ceketinin kapağı kapatılır. Sıvılar basıncı aynen ilettiklerinden cendere ile tüp içerisine su basılır. Tüp içerisine daha önce tespit edilen test basıncı kadar su basıncı uygulanır. Basınç kuvveti karșısında tüpte bir hacim genișlemesi olur. Bunun miktarı su ceketi yanındaki kılcal borudan su seviyesinin yükselmesiyle takip edilir. Test basıncına ulaștıktan sonra cendere durdurulur ve basınç düșürülür. Sağlam bir tüpte basınç kalkar kalkmaz tüp hacmi tekrar eski haline döner. Yani tüp metali elastik bir davranıș gösterir. Bu da kılcal borudaki su seviyesinin eski haline gelmesiyle belli olur. Metal yorgunluğu bașlamıș ve ileri derecede korozyonlu tüplerde basınç karșısında genișleyen tüp hacmi bașlangıçtaki eski haline tekrar dönmez, yani plastik bir davranıș gösterir. Bu durumda kılcal boruda yükselmiș olan su seviyesi eski seviyesine inmez . Plastik deformasyon limitini așan bu gibi tüpler, uygulanan her basınç kuvveti karșısında gittikçe genișler, bunun da sonunda yarılma-patlama noktasına ulașır. Plastik deformasyon gösteren tüpler derhal imha edilmeli kesinlikle kullanılmamalıdır. 40 Çelik tüpler basınç ve darbelere karșı daha dayanıklıdır. Ancak korozyona karșı dayanaksızdır. Bu nedenle çelik tüplerin her yıl mutlaka görsel olarak kontrol edilmesi gerekir. Alüminyum tüpler korozyona daha dayanaklıdır. Ancak Alüminyum alașımları ısıl ișlemlere karșı çok hassastır. Alüminyum alașımları 125°C den itibaren bozulmaya bașlar ve 175°C de ilksel metal dokusunu kaybeder. Bu nedenle alüminyum tüplerin ısınmamasına çok dikkat edilmelidir. Genelde tüplerin üzerinde dolum ve test basınçları verilmiștir. Çelik tüplerde dolum basıncı/ test basıncı = 2 / 3 iken alüminyum tüplerde bu oran 3/5 tir. Örnek ; Bir çelik tüpte test basıncı 300 atm olarak verilmiștir. Dolum basıncı ne olmalıdır ?. dolum basıncı Çelik tüplerde, 2 = test basıncı dolum basıncı olduğuna göre; 3 2 = test basıncı 3 300 x 2 dolum basıncı = = 200 atm olmalıdır. 3 Örnek; Bir alüminyum tüpte dolum basıncı 190 atm olarak verilmiștir. Test basıncı ne olmalıdır?, dolum basıncı Alüminyum tüplerde, 3 = test basıncı 190 olduğuna göre 5 190 x 5 test basıncı = = 316 atm olmalıdır. 3 41 3 = test basıncı 5 TÜP VANALARI Tüpün ayrılmaz parçalarıdır. Tüp bakımı için önerilen çoğu konular vanalar içinde geçerlidir. Tüp vanaları iki çeșittir (Șekil 12) ; K - Vana ; Açıp kapama ișlemi yapan vanadır. Yuvarlak bir kulpu ve regülatörün oturtulup bağlandığı 0-ring'li bir yuvası vardır. J - Vana ; Tüpte sona kalan belirli miktarda havayı tutmaya yarayan üzerinde bir yuvarlak kulp ve kol bulunan vanalardır. K vana J vana Șekil 12. J ve K vanaların çalıșma șeklini gösteren kesitler Tüpteki hava 400 - 500 psi'ye indikten sonra J - vana havayı çok az vermeye bașlar ancak kol așağıya indirildikten sonra kalan havayı tekrar verir. Bu kola aynı zamanda rezerv kolu da denir. Dalgıç bu kol yukarıda iken dalıșa bașlar. Havası yaklașık tüpün 1/5 kadar azaldığı zaman regülatörden hava emiși zorlașır. Bu durumda dalgıç havasının bitmek üzere olduğunu konusunda uyarılmıș olur. Dalgıç rezerv kolunu așağıya çekerek kalan havayı rahatça kullanır ve yüzeye çıkar. Mağara ve batık dalıșlarında rezerv kolu bulunmayan tüpler kullanılmamalıdır. 42 Vanaların regülatör bağlantı yuvalan üretici ülkelerin standartlarına göre değișik çapta olabilir. Bu nedenle bazı regülatör bağlantıları için adaptörler kullanmak gerekir, Tüm vanalar patlama diski denilen bir emniyet parçası ile donatılmıșlardır. Bu düzenek, fazla dolum sırasında veya sıcaktan genleșen tüplerin emniyetini sağlar. Vanalar darbelere karșı korunmalı, boğaz ve regülatör yuva 0-ring leri sıkça kontrol edilmelidir. REGÜLATÖR Regülatör kelimesi "ayarlayıcı-düzenleyici" anlamına gelir. Regülatörler tüpteki basınçlı havayı inilen derinliklerdeki basınca göre ayarlayarak istenildiği anda, istenildiği kadar solunuma verir. Bu sayede dalgıç dalıșın her safhasında rahatça soluma imkanı bulur. Regülatörler bir veya iki kademeli olarak yapılırlar. Her kademe kendisine gelen basıncı düșürerek verir. Tek kademeli regülatörler kullanım riskleri nedeniyle günümüzde sportif dalıșlarda pek kullanılmamaktadır. Çift kademeli regülatörlerde kademeler bir hortum ile birbirine bağlıdır. Birinci kademe tüpe bağlıdır. Tüpten gelen yaklașık 3000 psi'lik basınçlı havayı 150-160 psi' ye indirerek 1'ci kademeye verir. 2'ci kademe ise havayı çevre basıncına indirerek verir. Regülatörlerin șematik çalıșma prensipleri șekil 13 ve 14 te verilmiștir. Ancak unutulmamalıdır ki gelișen teknoloji ile bu dizaynlar ve kullanılan malzeme yeni modellerde sıkça değișmektedir. 1'ci Kademe ; Mengene, yüksek basınç (HP) odası ve alçak basınç odası (LP) olmak üzere üç ana bölümden olușur (Șekil 13). Șekil 13. Regülatör 1’ci kademe çalıșma prensibini gösteren kesit 43 Regülatörün Normal Durușu Nefes Alma Nefes Verme Șekil 14. Regülatör 2'ci kademe çalıșma prensibini gösteren kesitler Mengene grubu regülatörü tüp vanasına bağlar ve aynı zamanda toz kapağını sabitlemeye yarar. 1'ci kademe yuvası ile 0-ring'li tüp vana yuvası karșılıklı olarak birbirleri içerisine yerleștirilir ve mengene vidası yardımı ile sıkıștırılarak bağlanır. Tüpün vana kolu açıldığında yüksek basınçlı hava regülatöre girer. Filtre kısmından geçen hava yüksek basınç odasındaki piston subabını iterek kapatır ve burada kalır. Bu odadan yüksek basınç, HP (High Pressure) çıkıșı vardır ve tüp basınç göstergesi (manometre) bu çıkıșa bağlanır. Alçak basınç odasında pistonun diğer ucuna bağlanmıș bir yay daha vardır. Bu yay piston üzerine baskısı ayarlanabilir bir basınç yapar. 1'ci kademeden hava çekildiği zaman alçak basınç odasında azalan hava ile birlikte basınç düșer. Bu sırada piston arkasındaki yayın da yardımıyla yüksek basınç odasına doğru hareket eder ve subabı tekrar açarak hava gelișini sağlar. Ancak baskı öyle ayarlanır ki; burada olușan hasınç 150-160 psi'yi bulduğunda piston geri gelerek subabı kapatır. Bu șekilde 1'ci kademeden istenen hava temin edilmiș olur. Alçak basınç odasında genelde üç çıkıș (Low Pressure) bulunur. Bunlardan birine regülatör, ikincisine B.C.D. hortumu üçüncüsüne ise ahtapot (octopus) tabir edilen 2'ci regülatör bağlanır. Regülatörlerin yay ayarları, piston yüzeyleri ve hava giriș filtresi en hassas kısımlarıdır. Bakım veya onarımları sırasında itinayla sökülüp takılmalıdır, 44 2ci Kademe; diyafram, tahliye düğmesi (purge). ağızlık (maps) ve egzoz diyaframı kısımlarından olușur. Diyafram elastik bir zar olup ortasında paslanmaz çelikten yapılmıș bir plaka bulunur. Egzoz diyaframı adeta ince elastik (silikon) bir perdedir. Normal konumda, regülatör 1'ci kademeden gelen hava hortumunun ucu yaylı bir levye-kol ile kapalıdır. Bu kolun diğer ucu diyaframın orta plakası ile hassasça temastadır. Dalgıç nefes aldığı zaman regülatör içi boșlukta basınç azalması olacağından diyafram geriye doğru çekilir (Șekil 14). Bu sırada orta çelik plakaya dayanmıș olan yaylı kol da geriye itilir. Kolun geri itilmesi ile birlikte hava kanalı açılır ve içeri dolan hava solunur. Nefes verme sırasında diyafram tekrar öne itileceğinden artık hava gelimi durmuștur. Verilen nefes egsoz yolu ile dıșarı atılır. Su altında regülatör ağızdan çıkarıldığında içerisine su dolar. Bu nedenle tekrar ağıza alındığında içerisindeki suyu tahliye etmek gerekir. Bunun için eğer mümkünse içerisine hava üflemek veya tahliye düğmesine(purge) basmak gerekir. Her dalıștan önce tahliye düğmesine basılarak hava verip vermediği kontrol edilmelidir. Regülatör seçiminde rahat nefes alıp verme özelliği esastır. Bunların yanı sıra çeșitli modeller ve tali özellikler seçim kriterlerini olușturabilir. Regülatörler kum ve çamurdan zarar görür, hatta çalıșamaz duruma gelebilirler. Dalıștan sonra özellikle regülatör kumlu- çamurlu ortamlardan korunmalı, tüpten ayırdıktan hemen sonra 1'ci kademenin tozkapağı kurutularak takılmalı ve içerisine su girmemesine dikkat edilmelidir. Regülatörler her dalıștan sonra tatlı su ile, mümkünse ılık akar su altında yıkanmalıdırlar. Kullanımdan hemen sonra kaldırılmalı, mümkünse özel torbası içerisinde muhafaza edilmelidir. Kullanılmayan zamanlarda ise hortumları fazla kıvırmadan yatık vaziyette muhafaza edilmeli, yıllık bakımları ise uzman personel tarafından yapılmalıdır. KONSOL Tüp basınç saati, derinlik saati ve pusulanın beraberce üzerinde bulunduğu parçadır. Dalıșın her așamasında tüp havası, derinlik, zaman ve yön hakkında dalgıcın bilmesi gereken tüm bilgileri birarada vermesini sağlar. Bilgisayar donanımlı konsollar günümüz dalıș tekniğinde çok kullanılmaya bașlanmıștır. Konsol, dalgıcın kolaylıkla görebileceği bir șekilde B.C.D.'nin sol tarafında bulunur. Sade bir konsol üzerinde bulunan parçalar sırasıyla; tüp basınç saati, derinlik saati ve pusuladır. 45 a)Tüp Basınç Göstergesi; Manometre veya finimetre adıyla da anılırlar. Tüp içerisindeki hava miktarını gösterir. Dalıșın her așamasında dalgıç bu saati izleyerek tüpündeki hava miktarını kontrol etmek durumundadır. Dijital veya mekanik olanları vardır. b)Derinlik Saati; Dalgıç sualtında inmiș olduğu derinliği bilmek zorundadır. Derinlik saatları inilen derinliği her an gösterebilen ayrıca maksimum derinliği kaydedebilen bir kadran içerir. Mekanik veya yağlı sistemle çalıșanları vardır. c)Pusula; Su altında özellikle görüș mesafesinin az olduğu ortamlarda, geçe dalıșlarında veya önceden saptanmıș belirli noktalara su üzerine çıkmadan ulașmaya yarar. Pusulada, içi sıvı dolu bir haznede çalıșan bir manyetik kuzey oku ile üzerinde sabit bir doğrultu çizgisi bulunan ve 360° dönebilen bir çerçeve bulunur. Kerteriz alma, yön belirleme ve navigasyon uygulamalarında çok kullanılır. Konsol yüksek bir basınç hortumu ile regülatör 1'ci kademenin yüksek basınç çıkıșına (HP) bağlanır. Bu șekilde regülatör ile birlikte sökülüp takılır. Dalıștan sonra tatlı su ile yıkanmalı hortumun fazla bükülmeden muhafaza edilmesine dikkat edilmelidir. d)Zaman Saati; Sualtında geçen zamanın izlenmesi için kullanılan dakika taksimatlı ve su geçirmez (water proof) saatlerdir. Digital veya Mekanik olanları vardır. Günümüzde oldukça gelișmiș kronometren saatler mevcuttur. Saatler kol veya konsol üzerine takılabileceği gibi sualtı zamanı dalıș bilgisayarları tarafından da izlenebilir. 46 BÖLÜM 3 ALETLİ DALIȘ UYGULAMALARI Aletli dalıșlarda dalgıçların tüm dalıș malzemelerinin çalıșma prensiplerini bilmeleri, kullanmaları ve dalıș tekniğini uygulamaları esastır. Dalıș uygulamalarında herșeyden önce dalıș șartlarının ve ortamın gözden geçirilmesi gerekir. Tüm teçhizatın doğru hazırlanması ve kușanılması, donanımların kontrolü, suya giriș, yüzerlik ayarı, șnorkel kullanma, maske temizliği, dengeleme, paletlerin kullanılması, suda alçalma, yükselme ve basınçlı hava soluma tekniği becerilerinin uygulama ile kazanılması gerekir. Kazanılan tüm beceriler iyi bir dalıș planlaması ile uygulanmalıdır. SUALTI EL İȘARETLERİ (Hand signals) Sualtında konușamayan dalgıçlar birbirleriyle iletișimi birbirlerine dokunmayla, sualtı ișaretleriyle, çıkardıkları herhangi bir sesle, bir tablet üzerine yazılan yazıyla veya bir ip yardımı ile sağlarlar. Bu amaç için özel sualtı telefonları geliștirilmiș ise de bu pahalı sistemler genelde profesyonel balıkadamlar tarafından kullanılır. Tüm bu iletișim çeșitleri arasında sualtı ișaretleri her balıkadam tarafından bilinmesi gereken çoğu uluslararası nitelikte "el ișaretleri"dir (Șekil 15). El ișaretlerinin ne anlama geldiğinin tam olarak bilinmesi gerekir. Bu nedenle dalmadan önce el ișaretleri dalıș arkadașları tarafından gözden geçirilmeli ve karșılıklı olarak tam anlașma sağlanmalıdır. DALIȘ PLANLAMALARI Günümüzde dalma olayı genelde bir telefon konușması ile bașlar. Bir arkadaș veya arkadaș grubu aranarak beraber dalıșa gitme teklifi yapılır. Olumlu yanıt alınmasıyla birlikte bir dalıș grubu olușturulmuș olur. Bu andan itibaren herkes için geçerli bir dalıș planı yapılarak uygulanmalıdır. Dalıș planlamaları șu sıralamaya göre yapılır ; 1- İlk Planlama; Dalıș yeri ve Dalıș arkadașı seçimi yapılır. Bu yapılırken dalıșta amaç birliği olmasına dikkat edilmelidir. Bir dalgıç balık avlamak için dalıșa gitmek isterken diğerinin dalıșta fotoğraf 47 okey? İyimisin ? iyiyim dalıyorum… dalıyoruz bir terslik mi var ? bu seviyede kal… havam bitti GECE İyi gitmeyen șeyler var gel rezervimi aç ! GECE okey… iyi misin ? iyiyim. dur ! çıkıyorum… çıkıyoruz… yavaș ! imdat ! yardım edin ! GECE (Uzaktan) okey… her șey yolunda mı? her șey yolunda. Șekil 15. El İșaretleri. Bu ișaretlerin çoğu uluslar arası değișik dalıș kurumlarınca kullanılmaktadır. 48 çekmeyi amaçlaması her ikisi içinde yanlıș bir arkadaș seçimi demektir. Aynı amacı güden ve zevki paylașan bir arkadaș seçimi, iyi bir planlamanın ilk așamasıdır. Arkadaș, yer, tarih ve saat tespitinden sonra o günkü hava koșullarında vb. olușabilecek olumsuzluklar göz önüne alınarak ikinci bir yer daha tespit etmekte yarar vardır. Bu kararlar alınırken bölgede ulașım, barınma gibi sorunlar tespit edilmeli ve çözülmelidir. 2-Hazırlık; Bu așamada tüm dalıș malzemeleri hazırlanır ve toparlanır. Malzemelerin önceden hazırlanmıș bir liste yardımı ile hazırlanmasında yarar vardır. Zira dalıș mahalline varıldıktan sonra farkına varılan, ağırlık kemeri veya maske gibi unutulmuș bir malzeme o anda dalıș planının sona ermesine neden olur. 3-Dalıș Öncesi Planlama; Bu așama dalıș mahalline geldikten sonra yapılır. Dalıșın emniyetli ve zevkli yapılabilmesi bu așamadaki planlamanın iyi yapılmasına bağlıdır. Dalıș șartları, giriș çıkıș noktaları, el ișaretleri, dalıș ortamının özellikleri ve kullanılacak teknikler, derinlik ve zaman planlamasına ait tüm planlamalar burada dalıș arkadașı ile birlikte yapılır. Planlamalar yapıldıktan sonra dalıș arkadașlarının birbirleriyle ilk yardım ve kaza tedbirleri ve uygulamaları hakkında bir acil durum planını konușmalarında büyük yarar vardır. DALIȘ ȘARTLARI VE DALIȘ ORTAMI Dalıș yerine varır varmaz, bölgeyi tanıyıp çevreyi incelemek gerekir. Sırasıyla dalıșı etkileyebilecek tüm etkenler gözden geçirilir. Hava raporu, dip yapısı, derinlik, varsa akıntılar ve șiddeti hakkında ayrıntılı bilgi toplanır. Tüm veriler uygun olduğu taktirde dalıș karan verilir ve dalıș planı buna göre hazırlanır, Havanın tüm dalıș saatleri boyunca uygun olacağına emin olmak gerekir; zira günlük rüzgar değișimlerinin dalıșları çok olumsuz etkilediği bilinmektedir. Dalgıç dalacağı yerin dip yapısı hakkında bilgi edinmelidir. Dip yapısı kumlu, yosunlu, çamur veya kayalık olabilir. Derinlik bilinmeden sağlıklı bir dalıș planı yapmak mümkün değildir. Akıntıların yönü ve șiddeti hakkında kesin bilgi edinilmesi gerekir. Bu bilgiler en sağlıklı olarak yerel gemici veya balıkçılardan öğrenilir. Pratikte tekne dalıșlarında çapa atmıș teknenin burnu akıntının geldiği yönü gösterir. Kıyı girișlerinde dalga akıntılarının olup olmadığı kontrol edilmelidir. Dalgalı bir kıyıdan giriș yaparken dalgalara dik ve 49 geri geri yürünür. Dalganın geldiği an hafifçe dalgaya doğru yaslanarak denge korunur, iki dalga arasında çabuk hareket edip yüzülebilir derinliğe ulașmaya çalıșılır, ilk fırsatta suya girilir. Giriș sırasında regülatör ağıza alınmalı ve maske elle korunmalıdır. MALZEMELERİN HAZIRLANMASI Tüp, regülatör ve B.C.D.'nin hazırlanması genelde balıkadam elbisesi giyilmeden yapılır; zira dalıș elbisesinin ısı koruması altında bu ișlemleri yapmak çoğu kez dalgıcı kızıșma (overheating) noktasına getirir. Tüp - B.C.D. bağlantısı, kullanılan modellere göre değișebilir. Günümüzde en çok kullanılan B.C.D. tipi yelek șeklinde olanlardır. Bunlarında semerli veya semersiz- sırtlıklı olanları vardır. B.C.D.'nin tüp bağlantı kayıșları yeteri kadar gevșetilerek tüp kalınlığına göre ayarlanır ve tüp üzerine geçirilir. Burada tüp hava çıkıș deliğinin semere doğru durmasına dikkat edilmelidir. Tüp bağlama yüksekliği, genelde tüp vanası B.C.D.'nin semer kulpunun üst hizasına gelecek șekilde ayarlanır. Bağlama tokası kilitlendikten sonra semerden tutup kaldırılarak, yani tüp adeta tartılarak bağlantı kontrol edilir. Bağlantının gevșek olması veya yanlıș bağlanma sonunda sıkça karșılașılan bir durum ortaya çıkar; dalıș sırasında tüp bağlantı kayıșlarından kayarak çıkabilir. B.C.D. bağlantısı yapıldıktan sonra tüp vanasına regülatörün 1 'ci kademesi bağlanır. Bunun için önce tüp vanasındaki yuvarlak contanın (0-ring) yerinde olup olmadığı kontrol edilir (Yedeklerinin mutlaka bulundurulması gereklidir). Vana hafifçe açılarak biraz hava salınır. Böylece hava çıkıș deliğinin içerisinde bulunabilecek toz, kum vs. temizlenir. Regülatör mengene vidası gevșetilir, toz kapağı çıkarılır ve kapağın altındaki regülatörün sustalı kısmı vananın o-rıng contasının üzerine gelecek șekilde ve metali ısırtmamaya dikkat edilerek oturtulur. Bu arada regülatör 2'ci kademesinin sağ tarafta, konsol ve B.C.D. șișirme hortumunun sol tarafta olmasına dikkat edilir. Regülatörün mengene vidası sıkılarak tüpregülatör bağlantısı tamamlanır. Sıkma ișleminin tatlı-sıkı olmasına dikkat edilmelidir. Tüpte J-vana kullanılıyorsa vana kolu yukarıda olmalı ve kolu așağı çekme mili düzgün durmalıdır. Tüm kontroller yapıldıktan sonra vana vidası yavașça ve sonuna kadar açılır ve tüp basıncı kontrol ve tespit edilir. Bundan sonra regülatörden bir-iki nefes alarak çalıșması kontrol edilir. 50 Kușanma, elbise altının giyilmesi ile bașlar ve bunu ceket ve bașlık takip eder. Elbiselerin ıslatılarak giyilmesi biraz kolaylık sağlar. Giyim sırasında elbiselerin özellikle dikiș yerleri fazla çekiștirilmemeli ve fermuarlar zorlanmamalıdır. Ağırlık kemeri elbise giyiminden sonra takılır. Kemer hem takarken hem de çıkarırken serbest ucundan tutularak kaldırılır. Bu șekilde ağırlıkların kemer üzerinden kayıp düșmesi önlenmiș olur. Kușanırken kemerin iki ucu tutulur, üzerinden öne doğru atlayarak iki elle yukarı kaldırılırken hafifçe öne eğilinir bu șekilde bele otutulan kemerin tokası rahatlıkla kilitlenir. Bazı amerikan eğitim sistemlerinde toka sağ elle açılıcak șekilde takılır. Toka kilitlendikten sonra ağırlıkların yerleri kontrol edilir. Ağırlıkların hafifçe öne doğru yayılmasında su içi hidrodinamiği açısından yarar vardır. Yelek tipi B.C.D, kullanmayan dalgıçların ağırlık kemeri her türlü kayıș askı vs'nin üzerinde olmalıdır. Dalgıçlar ağırlık kemerlerini gözü kapalı takıp çıkarabilecek derecede alıșkın ve becerili olmalıdır. Maske ve șnorkel suya girmeden önce takılır. Maske camının buğulanmaması için camın iç yüzeyine buğu ilaçları, deterjan veya deniz yosunları sürülebilir. Pratikte en çok kullanılan tükürüktür. Kullanıma hazır hale getirilen maske önce yüze oturtulur, kayıșı diğer elle baș üzerinden arkaya doğru çekilerek bağlanmıș olur. Maske kayıș ayarı çok sıkı veya çok gevșek olmalı, șnorkel bağlantı yeri ağıza göre uygun mesafede ayarlanmalıdır. Çoğu sualtı eğitim sistemlerinde maskenin alında tașınması zor durumda olan bir balıkadamın en bariz görüntüsü olarak kabul edildiğinden maskeyi taktıktan sonra birdaha çıkarmamayı alıșkanlık haline getirmekte yarar vardır. Paletler en son kușanılan malzemedir. Bu nedenle suya en yakın yerde ve genelde bir yere veya dalıș arkadașına tutunarak giyilir. Paletler giyildikten sonra yürüme yapılmamalı, gerekiyorsa dikkatlice arka arka yürüme yapılmalıdır. Malzeme ve kușanma kontrolü için sırasıyla B.C.D. bağlantıları ve çalıșma șekli, ağırlık kemerinin rahatça çıkarılabilecek pozisyonda olması, havanın açılması ve tüp basınç saatinin çalıșması, regülatör ve varsa ahtapot kontrolü yapılmalıdır. Suya girmeden önce arkadașlar birbirlerinin değișik marka veya modellerde olabilecek dalıș malzemelerini, kullanma ve kușanma șekillerini de iyi tanımalıdır. Tüm kontroller tamamlandıktan sonra dalgıçlar birbirlerine "okey" ișareti vererek artık suya girebilirler. 51 Ancak, kușanma bittikten sonra suya girmeden önce dalıș malzemelerinin son kontrolü bir bașkası tarafından yapılmalıdır. Bunun için en uygun kiși dalgıca en yakın olan kiși yani dalıș arkadașıdır. DALIȘ ARKADAȘI (Buddy) Balıkadam eğitimi veren kurulușların çoğu sportif dalıșlar için arkadaș sistemi uygulaması yaparlar. Balıkadamlar dalıș gayesini kendisiyle paylașan, yardımlașan ve kendisini daha emniyette hissetmesini sağlayan bir arkadaș ihtiyacını her zaman hissederler. Malzemelerin hazırlanması, kușanma sırasında veya sualtında çaparize düșme durumunda, herhangi bir beklenmedik tehlike karșısında balıkadamın o andaki tek yardımcısıdır. Sualtına beraber inen arkadașlarda amaç birliği esastır. Amaç fotoğraf çekme, inceleme , zevk alma vs. olabilir. Müșterek amaç olușturulduktan sonra önceden aralarında yapılan bir dalıș planı çerçevesinde dalıș gerçekleștirilir. Dalıștan önce arkadașların el ișaretlerini, birbirlerini kaybetmeleri halinde ne yapacaklarını, kaza halinde neler yapmaları gerektiğini konușmaları gerekir. Beraberce yapılan dalıșlarda en çok karșılașılan olaylardan birisi arkadașını kaybetmedir. Bu durumda dalgıç bulunduğu yerden hafifçe yükselir ve arkadașının hava kabarcıklarını görmeye çalıșır. Göremezse yüzeye çıkar ve burada kabarcık izlerini aramaya devam ederek kendisini bekler. Doğal olarak bu durumların arkadașlar arasında önceden konușularak, uygulama birlikteliğinin sağlanması gerekir, Diğer dalgıç ta aynı șekilde davranırsa tekrar bulușma bu șekilde sağlanmıș olur. DONANIM KONTROLÜ Kușanmadan sonra dalıș arkadașları kontrol ederler, Kontroller șu sırayla yapılır; 12345- B.C.D.'nin bağlantıları, çalıșması, Ağırlık kemerinin durușu , Tokaların yerleri ve kontrolü, Hava ve saatlerin kontrolü, "okey" ișareti. 52 birbirlerinin donanımlarını Pratikte dalgıçlar konrol sırasını hatırlamak için "BC, ağırlık, toka, hava, okey !" kelimelerini veya baș harflerini kısaca hatırlayıp uygularlar. SUYA GiRiȘ (Entry) Tüm dalıș takımlarını kușanmıș dalgıç üzerinde yaklașık 30 kilo yük tașır. Bu șartlarda suya giriș bulunulan ortama göre değișen șekillerde yapılır. Suya giriș basit ve en risksiz șekilde olmalıdır. Bunlar arasında yürüyerek, hafifçe kayarak, atlayarak veya sırtüstü takla atarak yapılan girișlerden birisi uygulanır. Hangi șekil uygulanırsa uygulansın, giriș sırasında dalıș aletlerinin emniyeti ve kișinin dengesini kontrolde tutabilmesi esastır. Suya giriș tercihi yapıldıktan sonra bazı noktalara dikkat etmek gerekir. Giriș sırasında; a - Suya giriș noktası engelsiz olmalı, b - B.C.D. yarıyarıya șișirilmiș olmalı, c - Regülatör ve maske emniyete alınmalı, Suya giriși gerçekleștirdikten sonra bașka balıkadamların girișine mani olmamak için giriș noktasından hemen uzaklașılır. Tüm bu hareketler yapılırken, arkadașlar birbirlerini izlemeli, gerektiğinde birbirlerini uyarmalıdır. 1 ) Yürüyerek giriș; Denize kıyıdan giriliyorsa giriș doğal olarak yürüyerek yapılır. Bu șekilde paletler genelde su dize kadar geldikten sonra giyilir. Bu șekil girișlerde paletle yürüme yapılmamalı eğer yapılacaksa az mesafede, o da ters yürüyerek yapılmalıdır. 2) Kayarak girișler oturulduğunda ve ayaklar uzatıldığında su seviyesi bilek veya dizleri kadar geliyorsa uygulanabilir (Șekil 16). Șekil 16. Kayarak suya giriș 53 Bu șekilde dalgıç ayaklarını suya uzatmıș durumda iki elini bir tarafında yere bastırarak ve tüm ağırlığını elleri üzerine vererek hafifçe kalkar, sırtını suya döner ve kendisini hafifçe suya bırakır. Bu șekil aynı zamanda kontrollü giriș olarak ta anılır. 3)Atlayarak giriș (giant stride entry) șekli atlama noktası su seviyesinden 1-2 m yüksek ise uygulanır. Bu șekilde dalgıç ayaktadır ve yüzü suya dönüktür (Șekil 17). Regülatör ağıza alınır sonra maske ile regülatör üzerine sağ elin ayası ve parmaklarıyla beraberce tutulur ve bastırılır, sol el ile B.C.D. borusu, șnorkel ve konsol gibi sarkan aletler tutulur, beraberce hafifçe göğüse bastırılarak korumaya alınır. Bu șekilde suya çarpma anında malzemenin kaymaları veya düșmeleri önlenmiș olur. Dalgıç bu șekilde öne doğru bir adım atar ve suya ayaküstü girmiș olur. 4)Ters takla ile giriș (sitting back roll entry) özellikle küçük teknelerden yapılan bir giriș șeklidir. Dalgalı havalarda veya dengesi hassas teknelerde en çok tercih edilen giriștir. Bu șekilde dalgıç tekne kenarında sırtı suya dönük oturur. Kușanma ve kontrol tamamlandıktan sonra BCD yarım șișirilir, regülatör ağıza alınır, maske ve regülatör sağ el ile hafifçe bastırılarak tutulur, sol el ile B.C.D. hortumu, konsol, șnorkel gibi sarkan aletler toparlanıp göğüse bastırılarak tutulur, yavașça geriye doğru ve ayaklar çekilerek suya yuvarlanılır (Șekil 17). Șekil 17. Atlayarak ve Ters takla suya giriș Tekneden yapılan girișlerde bazı noktalara dikkat etmek gerekir. Tekne küçük ise, dalıș malzemelerinin dengeli bir șekilde yerleștirilmesine özen gösterilmelidir. Denge sorunları ve yer darlığı göz önüne alarak kușanma ișlemi dikkatlice yapılmalı, dalgıç dalıș çantasını hemen yanında bulundurmalıdır. Dalıș sonunda tüm teçhizatla küçük 54 tekneye çıkmanın zor ve dengeyi bozucu olacağı düșünerek teknenin sağından solundan malzemelerin așılabileceği ip, kanca vb. önceden sarkıtmakta yarar vardır. Tekne dalıșlarında ipten inmek iyi referanslı ve güvenli alçalma sağlar, ipten uzaklașmadan önce çapanın takılıp takılmadığını kontrol etmeli, gerekirse düzeltme yapılmalıdır. Acil durumlarda bir șeyler yapabilmek için teknenin çalıștırılması ve kullanılması hakkında bir șeyler bilmekte yarar vardır. REGÜLATÖR TEMİZLİĞİ Su içerisinde öğrenilmesi gereken ilk beceri regülatör temizliğidir. Bunun için bir nefes alınarak regülatör ağızdan çıkarılır. Ağızdan çıkarılan regülatör tekrar ağıza alındığında içerisine su dolabilir. Tekrar nefes almadan önce, bu suyun temizlenmesi gerekir. Bu iki șekilde yapılabilir. Birincisi; regülatör ağıza tekrar alındığında içerisine azda olsa nefes verilir. Bu șekilde regülatör içi suyu temizlenir ve bundan sonra rahatça nefes alınabilir, ikincisi; ağıza yerleștirilen regülatörün tahliye(purge) düğmesine basılarak içerisine hava verilir. Regülatör eksozlarından çıkan havayı takiben soluma yapılır. Regülatör ağızdan çıkarıldığı zaman ciğerlerde basınçlı hava tutmamak için hava ağızdan yavaș yavaș üflenerek tahliye edilir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, heriki temizleme yönteminden sonra ilk nefesi alırken boğazımıza bir miktar su kaçabilir. Bunu önlemek için ilk nefes sırasında dil yukarı doğru kaldırılarak suyun nefes borusuna kaçması engellenir. Buna kontrollü soluma denir. Balıkadamlar benzeri durumla en çok içerisine su alan bozuk regülatör kullanılması sırasında karșılașırlar. Bu durumla dalıș sırasında karșılașılmıș ise, kontrollü soluma tekniği ile problem soğukkanlılıkla giderilmelidir. ȘNORKEL KULLANMA Su üstünde baș su içerisine yarı batık vaziyette iken, yatay vaziyette yüzüstü durmak en rahat ve dinlendirici pozisyonlardan birisidir. Șnorkel, su üstünde yüzerken bașı yukarı kaldırmadan nefes alıp vermeyi sağlayan bir malzemedir. Bu șekilde yüzerek varılması istenilen noktaya en az yorularak varılır. Dalgıç suda dik durmak istiyorsa B.C.D.'yi 55 gerektiği kadar șișirmesi gerekir. Suda dik durmak için palet kullanılması durumunda dalgıç gereksiz yere yorulur. Șnorkel soluması yavaș ve derin olmalıdır. Șnorkel ağızlığı diș ve dudaklar arasına gelecek șekilde ağıza yerleștirilir. Șnorkelin açık ucu baș suda iken suya dik duracak șekilde ayarlanır. Șnorkelde ilk nefesi alırken dikkatli olunmalıdır. Bunun için ağızlıktan önce nefes verilir, bu șekilde içerisinde su olup olmadığı kontrol edilir. Su var ise, kuvvetle üflenerek içerisinde bulunabilecek su temizlenir. Su altında șnorkele su dolacağından su yüzeyine geliște ve șnorkele geçiște bu suyun üflenerek temizlenmesi gerekir. Bunun için șnorkele ilk nefes kuvvetlice ve üflenerek verilir. Buna rağmen șnorkel içerisinde bir miktar su kalmıș olabilir. Bu durumda nefes alırken kontrollü soluma yapılır. Tekrar nefes verirken aynı șekilde sert üfleme yapılarak șnorkel içerisindeki su tekrar temizlenir. Bu ișlem birkaç defa tekrarlanabilir. Serbest dalıș yapan dalgıçlar dipten yüzeye doğru gelirken șnorkel ağızda, yukarı bakacak șekilde bașı arkaya yaslar. Bu durumda șnorkelin açık ucu yere bakacak șekilde durur. Bu șekilde yükselen dalgıç șnorkel içerisine hafif hafif hava üfler ve bu. șekilde șnorkeldeki suyu daha su altındayken temizlemiș olur. Yüzeye varıp bașını tekrar yatay duruma geldiğinde dalgıç șnorkelini temizlemeden solumasına devam edebilir. MASKE TEMİZLENMESİ Dalıș sırasında maske içerisine az veya çok su girer. Bu durumu gidermek için maskenin temizlenmesi ișlemini tüm dalgıçların uygulaması gerekir. Bunun için ilk önce sualtında maskesiz soluma egzersizlerinin yapılması gerekir. Bunun için su içerisinde maske çıkarılır ve bu șekilde ağızdan nefes alarak burundan verme uygulaması yapılır. Bu șekilde dalgıç hem bu yeni duruma alıșır hem de maske temizleme ișlemi için paniğe kapılmadan yerinde bir beceri kazanmıș olur. Bu becerinin aynı zamanda maske camı kırılması, maske kayıșının kopması gibi kazalar karșısında da yararlı olacağını unutmamak gerekir. Sualtında maske içerisine giren su, dalgıcı hem rahatsız eder hem de görüșüne mani olur. Bu suyun maske dıșına atılması gerekir. Bunun için dalgıç hafifçe bașını kaldırır, iki elinin parmaklarıyla maskenin üst kısmına bastırırken aynı anda alt kısmımda hafifçe kaldırır ve burnundan maske içerisine hava üfler. Maskeye giren hava çıkıș yeri olarak maskenin 56 alt kısmını bulacağından buradan çıkarken beraberinde içeri dolmuș olan suyu da çıkarır. Bu șekilde maske temizlenmiș olur. Burundan hava üfleme devamlı ve yavaș olmalı ve bu ișlem mümkün olduğu kadar az nefes harcanarak yapılmalıdır. Bu beceriyi kazanan dalgıç su altında iken maskesini çıkarıp takabilmeli sonrada maske içerisindeki suyu rahatça temizlemelidir. DENGELEME/KULAK AÇMA (Equalization) Tüm malzemesi ile suya giren dalgıç bașını suya sokar sokmaz kulak zarı üzerine baskı yapmaya bașlayan su basıncına karșı dengelemeye bașlar. Bunun için bir elle B.C.D.'nin havası boșaltılırken diğer elle maske dıșından burun sıkılarak genizden kulaklara hava verilir (Șekil 18). Kulaklara hava verme ișlemi devamlı olmalı ve en derin dalıș noktasına varıncaya kadar devam etmelidir. Östaki kanallarının açılmaması durumunda ikinci deneme fazla zorlama yapmadan ve makul bir sürenin geçmesini bekledikten sonra yapılır. Dengeleme zorluğu herhangi bir derinlikte de olabilir Bu durumda dalgıç gerekirse yüzeye kadar tekrar yükselir. Bu sefer dengelemeyi, devamlı yaparak yavașça alçalır. Dengelemenin yamsıra, sinüs boșluklarında da sıkıșma olabilir. Bu durum yine benzer ișlem uygulanarak giderilmeye çalıșılır. Tekrar deneme sonunda bașarılı olunamıyorsa ısrar edilmeden dalıș ertelenmelidir. Normal Durum Artan Basınç Altında Dengeleme Șekil 18. Kulağın șematik yapısı ve dengeleme ișlemi. Artan basın; karșısında kulak zarı içe doğru bükülür. Genizden üflenen hava ile içe bükülen zar düzelir ve dengeleme sağlanmıș olur 57 SUDA ALÇALMA VE YÜKSELME (Descent and Ascent) Dalgıçlar suda belli bir hızla alçalırlar ve yine belli bir hızla yükselirler. Alçalma "dalıyoruz" ișareti ile bașlar. Dalgıç sol eli ile B.C.D. hortumunu kavrar ve yukarı kaldırır, șișirme düğmesinin üzerine parmağı ile basarak havayı boșaltır. Hava boșaldıkça ağırlașma artar ve sonunda dalgıç batmaya bașlar. Batma olayının bașlaması ile birlikte B.C.D.'den hava tahliyesi durdurulur. Alçalma tüm sıkıșmaları giderecek ve dengelemeyi uygulayacak kadar yavaș olmalıdır. Dibe doğru indikçe hacim küçülüp ağırlık artacağından, zaman zaman B.C.D.'ye tekrar hava verilerek nötr yüzerlik sağlanır. Alçalma ayaküstü bașlamalı, dibe varılması durumunda önce ayaklar yere temas etmelidir. Uygun yüzerlik kontrolü ile dibe varmadan hidrodinamik yüzüș șekline geçme en uygun olanıdır. Dibe vardıktan sonra nötr yüzerlik sağlamak için dalgıç basit bir test uygulayabilir; bunun için dalgıç eller yanda dibe yüzüstü uzanır ve B.C.D.'sini biraz șișirir. Öyle ki paletlerinin ucu ile yere hafifçe dokunurken, dalgıç nefes alıp ciğerlerini șișirdiğinde hafifçe yükselir. Nefes verdiği zaman ise, tekrar yere alçalır. Bu durumda nötr yüzerlik sağlanmıș olur. Çeșitli dalıș ekolleri, yükselme hızını değișik dalıș tablolarına bağlı olarak, değișik uygularlar. Amerikan öğretisi yükselme hızını 18 m/dk olarak öngörürken; Avrupa ekolü bu hızı 10 m/dk. olarak uygular. Çıkmaya karar veren dalgıç B.C.D.'sine az bir hava vererek paletlerinin yardımı ile yükselir. Çıkıș sırasında dalgıç sağ elini yukarı kaldırır ve yukarı bakarken 360° dönerek yavașça yükselir. Pratikte, dalgıç yükselirken regülatöründen çıkardığı en küçük hava kabarcığını geçmeyecek bir hızla yükselir. Yüzeye vardıktan sonra, B.C.D. șișirilerek yüzerlik sağlanır. Yükselme sırasında kesinlikle nefes tutulmamalı ve devamlı nefes alıp verilmesine dikkat edilmelidir. Bazı șartlarda tekneye çıkarken malzemeleri suda çıkarmak gerekir. Sırasıyla, ağırlık kemeri ve tüp çıkarılarak paletler en sona bırakılır. YEDEK HAVA KAYNAKLARI VE ÇİMLENME Sualtında hava bitme durumunda dalıș arkadașlarının birbirlerine hava verme ve bu durumda yüzeye çıkma becerilerini kazanmaları gereklidir. Bunun için dalgıçlar ahtapot denilen 2'ci kademe regülatörü tașırlar. Ahtapotlar kolayca tanınmalarını sağlamak amacıyla göz alıcı renklerden seçilirler. Hortumları ise normalden daha uzun olur. Bunun dıșında, dalgıçların üzerlerinde tașıyabilecekleri, vana kısmında özel regülatörü monte edilmiș olan küçük yedek hava tüpleri de (ponny bottle) vardır. 58 Ahtapot veya yedek tüp bulunmaması durumunda dalgıçlar, aynı regülatörü ortaklașa kullanabilirler. Bu olaya "çimlenme" denir. Bunun için havası biten 1 nolu dalgıç "havam bitti" çimlenelim ișareti vererek ve regülatörünü ağzından çıkararak arkadașına yaklașır. Bunu gören 2 nolu dalgıç sağ eliyle kendi regülatörünü kavrar, sol eliyle 1 nolu dalgıcın B.C.D.'sinden tutar ve derin bir nefes alarak regülatörünü 1 nolu dalgıcın ağzına dayar. 1 nolu dalgıç bu durumda iki derin nefes alır, üçüncü nefesini tutar ve regülatör tekrar 2 nolu dalgıca döner. Aynı uygulama roller değiștirilerek tekrarlanır. Çimlenme sırasında iki dalgıçta çimlenme düzenini bozmadan suda yükselme ve yüzeye çıkma uygulamalarını yaparlar. ACiL DURUMLAR VE YARDIM Dalgıçlık bilgi ve beceri isteyen bir spordur. Dalgıçların tüm dalıș tekniği bilgilerinin yanısıra, ilk yardım bilgilerine de sahip olmaları gerekir. Dalıș noktaları genelde sağlık merkezlerine uzak yerlerdir. Bu nedenle acil bir durum karșısında ilk müdahele ancak bir dalıș arkadașı tarafından yapılabilir. Alınan tüm tedbirlere ve yapılan iyi bir planlamaya rağmen dalgıç, dalıș sırasında beklenmedik durumlarla karșılașabilir. Dalgıcın karșılașabileceği bu durumlarda neler yapabileceğini ve nasıl müdahale edebileceğini bilmesi ve uygulaması gerekir. Acil durumlarda yapılması gereken ilk iki șart ; Sakin ol ...! ve Yüzerliğini sağla...! șeklinde olmalıdır. Acil durumlar en çok dalgıç su yüzeyinde iken olușur. Bunların bașında așırı yorgunluk, tükenme, su yutma ve kramp olayları gelir. Su yutma sonunda dalgıçlar hemen maskeyi ve șnorkeli çıkarma eğilimine girerler. Bu durum maske çıkarılmadan bir-iki defa yutkunarak geçiștirilmelidir. Deniz dalgalı ve șnorkelden hava almak mümkün değilse regülatör kullanılmalıdır. Tükenme ve așırı yorgunluk ise; sakin ve hareketsiz bir șekilde durma sonunda, derin ve yavaș nefes alındığında kendiliğinden geçer. Kramplar adaleyi gevșetmek ve ovalamakla geçiștirilebilir. Acil durumla karșılașan bir bașka dalgıç ise; aynı müdahaleleri ona da hemen uygulamak gerekir. Önce sakinleștirip, yüzerliğini temin ettikten sonra, kendisini tekne veya sahile götürmek uygun olur, Yüzerlik temini için gerekirse ağırlık kemeri atılmalıdır. Sualtında iken karșılașılan acil durumların en önemlisi havasız kalmaktır. Havasız kalacağını hisseden dalgıç, paniğe kapılmadan önce bir 59 an durup düșünmeli ve sonra sakin bir șekilde hareket etmelidir. Bu durumda üç șekilde hareket edilebilir ; 1Derinlik fazla değilse, sakin bir șekilde yükselip yüzeye varılır. Yükseldikçe tüp ve hortumlardaki hava genleșeceğinden dalgıç regülatöründen bir miktar hava geldiğini hissedecektir. 2 - Dalıș arkadașı yakında ise, derhal ona yönelmeli ve havam bitti..! çimlenelim ! ișaretini vermelidir, Arkadașının havasını ortak kullanarak beraberce yüzeye çıkılmalıdır. 3 - Eğer derinlik fazla ve kendisi arkadașından uzakta ise sakin bir șekilde "acil çıkıș" yapılmalıdır. Acil çıkıș tekniği hakkında bilgiler ayrı bir bașlık altında ileride verilmiștir. Tükenme (Overexertion) Dalıș sırasında,akıntıya karșı yüzme, hızlı hareket, ağır yük tașıma gibi çabuk ve yorucu hareketler sonucu ortaya çıkan geçici bir durumdur. Tükenme; yorgunluk hissi, havasız kalma hissi, hızlı nefes alma, güçsüzlük ve sıkıntı gibi belirtiler ile ortaya çıkar. Önlem alınmazsa sonu panik ile biten hatalara neden olur. Tükenme belirtilerini hisseden dalgıç mümkünse bir yere tutunur, sakin ve hareketsiz durarak derin ve yavaș soluma yapar. Bu ișleme normal solunum düzenine gelinceye kadar devam edilmelidir. DİPTE BAYGIN DALGICA YARDIM ve KURTARMA Dipte baygın ve hareketsiz yatan dalgıca derhal müdahale edilmelidir. Baygın dalgıcın regülatörü ağzından düșmüș ise hiç vakit kaybetmeden yüzeye yollanır. Regülatör ağzında ise dalgıcın önce bașı düzgün duruma getirilir. Gerektiğinde baygın dalgıcın B.C.D.'si kullanılarak su yüzeyine çıkarılır. Çıkıș sırasında regülatörün ağzında olmasına dikkat edilmelidir. Bunun için bir elle B.C.D. hortumunu kullanırken diğer elle regülatör ağızda tutulmalıdır. Kurtarıcı dalgıç beraberce su yüzeyine çıkarken duruma hakim olacak pozisyonda olmalıdır. Su yüzeyine varır yarmaz, önce dalgıcın yüzerliği sağlanır. Solunum kontrol edilir ve nefes yollarının açık olması sağlanır. Bunun için baș geriye atılarak, gerekirse suni teneffüs uygulanır. Tekne veya sahile doğru yüzülürken bu ișlem devam eder. Daha sonra baygın dalgıç sol tarafına, baș așağı gelecek șekilde yatırılır ve vücut sıcaklığı muhafaza edilerek oksijen verilir. Kurtarıcı dalgıç arkadașını yalnız bırakmadan sağlık birimlerine haber gönderir ve dalıș kazası ile ilgili teknik bilgileri gerektiğinde doktor tarafından kullanılmak üzere bir tarafa not eder. 60 Dipte yardım isteyen veya hareketsiz yatan dalgıca derhal müdahele edilmelidir. Kazazede dalgıcın bilinci yerinde ise yapılan ișlemlere "Yardım", bilinci yerinde değil ise "Kurtarma" denir. Yardım amacıyla bașlayan bir hareket çıkıș sırasında bir kurtarmaya dönüșebilir. Her iki yaklașımda belirli farklılıklar olacağından dalgıçların yardım ve kurtarma becerilerini iyi bilmeleri gerekir. Yardım Zor durumda kalmıș ve tek bașına su üstüne çıkmada zorlanan bir dalgıca yapılır. Dipte henhangi bir nedenle yardım isteyen dalgıca doğru yönelirken mümkünse problemin nedenleri incelemeye alınır. Yardım kramp, zehirli balık sokması, tükenme, azot narkozu, fenalık hissetme, çarpıntı vb. gibi nedenlerle istenmiș olabilir. Nedenleri ne olursa olsun derhal kazazede dalgıca doğru yönelinirve sırasıyla șu noktalara dikkat edilerek yardıma bașlanır. a) b) c) d) e) f) g) Kazazede dalgıcın yanına yönelirken var ise kendi rezerv kolunu, varır varmaz var ise kazazede dalgıcın rezerv kolu indirilir. Kazazede dalgıç sıkıca tutulur ve yakında var ise diğer dalgıçlara çıkıș ișaret verilir. Kazazede dalgıcın ip, ağ gibi nedenlerle dibe takılı olup olmadığı kontrol edilir. Kurtarıcı dalgıç kendi B.C.D sini veya kazazede dalgıcın B.C.D ni kullanarak hafifçe yükselir, yükselme sırasında havayı gerektiği kadar boșaltarak 17 m/dk lık hızı geçmeyecek kontrollü yükselme sağlanır, Yükselme sırasında kazazede dalgıcın gözlerine bakarak her an psikolojik olarak rahatlaması sağlanır, Tüm göstergelerinizi her an görebilecek konumda tutulur. Kazazede dalgıca gerekirse hava vermeye hazır olunur, Gerekiyor ise deko duraklaması yapılır, 3 m de biraz bekleyerek yavașça yüzeye ulașılır Kazazede dalgıcın havası var ise regülatörü ile , bitmiș ise șnorkel kullanarak tekneye ulașmasına yardım edilir. 61 Kurtarma Kurtarma ișlemi bilincini kaybetmiș baygın dalgıçlara uygulanır. a ) Dipte bilincini kaybetmiș kazazede dalgıca rastlanılmıș ise ve regülatörü ağzından düșmüș ise yapılacak ilk iș en çabuk șekilde regülatörü tekrar ağızma yerleștirmektir. b ) Kazazede dalgıcın bașı sudan çıkıncaya kadar regülatör ağızda tutulur. c ) 17 m/dk'lık çıkıș hızına uyun olarak yükselinir ancak deko duraklaması yapılmaz. Yüzeye vardıktan sonra kazazede dalgıç kendine gelirse ve gerekiyorsa unutulmuș dekompresyon kaidelerini uygulayarak tekrar suya indirilir. Kurtarma ișlemleri uygulanırken dikkat edilmesi gereken noktalardan birisi de baygın dalgıcın tutuș șeklidir. Değișik dalıș ekollerinde tutuș șekilleri değișik șekillerde uygulanabilirler ancak hepsinde müșterek ve geçerli bir nokta vardır ki o da tutușun etkili bir șekilde olmasıdır. En çok uygulanan iki tutuș șekli așağıda verilmiștir. 62 a b Șekil 19. Su üstünde suni solunum uygulamaları. Tüm bu uygulamalar sırasında baygın dalgıcın ağzının su üzerinde tutulmasına dikkat edilmelidir. a ) Kurtarıcı dalgıç baygın dalgıcın bașını geriye atar, hafifçe kendisine doğru çevirir, bir eli ile ensesini hafifçe kaldırır, hava yolu açılırken diğer eli ile burnu kapatır ve ağızdan ağza suni solunum uygulamasına geçer. b ) Su üstünde șnorkel kullanılarak suni solunum uygulaması. Baygın dalgıç sırt ustu vaziyete getirilir. Kazazedeyi arkadan bir kolu ile kavrayan kurtarıcı dalgıç șnorkelinin ağızlığını baygın dalgıcın ağzına yerleștirir ve elinin parmakları ile sıkıca kavrayarak ağızda tutunmasını sağlar. Diğer ucundan her beș saniyede bir devamlı hava üfler. Bu ișlemlere sahile veya tekneye varıncaya kadar devam edilir. 63 ACiL ÇIKIȘ (Emergency Ascent) Sualtında havası biten ve bașka seçeneği bulunmayan dalgıç; acil yükseliș yaparak su yüzeyine ulașabilir. Bu beceri ile 20-25 m derinlikten rahatlıkla çıkıș yapılabilir. Dalgıç sol eli yukarıda , paletlerini kullanarak hızlı bir șekilde yükselirken ciğerlerinde genleșen havayı boșaltmak için regülatör ağzında devamlı "aaa...!." diye bağırır ve bu șekilde yüzeye ulașır. Bu uygulama önce havuzun derin yerinden dik olmayan eğik bir çıkıș ile yapılır. EMNiYET KURALLARI Dalıș tekniği hakkında tüm bilgi ve becerileri alan dalgıcın, tüm dalgıçlık faaliyetlerinde emniyet kurallarını uygulaması gerekir. Bu tedbirler aynı zamanda her türlü bilginin en doğru bir șekilde uygulanmasını ve denetlenmesini sağlar. Emniyet kuralları, herbiri kendine özgün özellikleri olan dört așama halinde derlenebilir. 1-Hazırlık; Dalıș herșeyden önce sağlıklı ve beceri kazanmıș kișilerin yapabileceği bir spordur. Devamlı dalıș yapan kișilerin izlemesi gereken kurallar; a ) Yılda en az bir kez sağlık kontrolü yapılmalıdır. Bu kontrollerde dalıșa mani olabilecek problemler özellikle araștırılmalıdır. b ) Sağlıklı vücut iyi bir beslenme, egzersiz ve form ile pekiștirilmelidir. Bunun için protein ağırlıklı bir beslenme ve spor yapılmalıdır. c ) Dalıș tekniği becerilerinin unutulmaması gerekir. Bunun için sık sık dalıș yapmalı, yapılmadığı zamanlarda ise okuyarak bilgiler taze tutulmalıdır. d ) Dalıș malzemeleri devamlı bakımlı ve temiz tutulmalıdır. Tüp ve regülatörlerin yıllık bakım ve testleri düzenli bir șekilde yapılmalı, tüp dolumları sorumlu kișiler tarafından bilinen ve havası test edilmiș kompresörlerde yapılmalıdır. e ) Dalgıçlar ilk yardım ve suni teneffüs yöntemlerini bilmeli ve uygulayabilmelidirler. 64 2-Dalıș Öncesi; Bu așama dalıșın yapılmasına karar verilen andır. Dalgıçlar hem teknik hem de psikolojik olarak bir karar almak durumundadır. Dalıș noktasına gelindiğinde; a . Dalgıç kendisini formda ve iyi hissettiği zaman dalıșa karar vermelidir. Bunun için kendisini dinleyip fiziksel gücününü ve sınırlarını hissetmelidir. b . Dalıș ortamı ve șartları iyi incelenmelidir. Kötü șartlarda dalıș yapmakta ısrar edilmemelidir. Soğuk sulara yorgun iken dalıș yapılmamalıdır. c . Dalıș planı dalıș noktasında dalıș arkadașı ile birlikte yapılmalıdır. Dalıș profili planlanırken dekosuz dalıșlar tercih edilmeli, derinlik ve zaman tespit edilmelidir. Mükerrer dalıș yapılacaksa derin dalıșın ilk dalıș olmasına dikkat edilmelidir. d . Suya girmeden dalıș arkadașları birbirlerinin donanımını tanımalı ve kontrolünü yapmalıdır. e . Dalıș arkadașları acil durumlarda ve kaybolma halinde neler yapılacağı hakkında konușmalıdır. Acil durumlarda kullanılacak malzemelerin yeri belli ve kullanıma hazır halde olmalıdır. 3-Dalıș sırasında; Kișisel tüm bilgi ve becerilerin büyük bir kısmının uygulandığı așamadır. Burada dalgıç hem kendini hem de arkadașının dalıș seyrini kollamak durumundadır; a . Suya inildiğinde nötr yüzerlik B.C.D. ile sağlanmalıdır. Dibe varıldığında tekne ipi ve çapasının kontrolü yapılmalıdır. b . Alçalma sırasında dengelemeye acı hissetmeden bașlanılmalı ve sık aralıklarla devam edilmelidir. c . Akıntılı ortamda dalıș daima akıntıya karșı olacak șekilde bașlamalıdır. d . Su altında hava ve derinlik kontrolü sık sık yapılmalıdır. e . Sualtında canlılara dokunmamaya özen gösterilmeli, gidilen ve tutulan her șeye dikkat edilmelidir. f . Efor gerektiren güç ve çabuk hareketlerden kaçınmalı, derin ve yavaș soluma yapılmalı, asla nefes tutulmamalıdır. g . Alçalma ve yükselme hızına dikkat edilmeli, derinlik-zaman limitleri zorlanmamalıdır. 65 4- Dalıș sonrası; Bașarılı bir dalıștan sonra müddet dinlenmesi, olası problemleri önler. Bunun için ; dalgıçların bir a . Dalgıçlar dalıștan sonra temiz havalı yerlerde bulunmalıdır. b . Dalıștan sonra bol sıvı șeyler içilmeli mümkünse bir aspirin alınmalıdır. c . Dalıștan sonra efor gerektiren hareket ve spor yapılmamalıdır. d . Uçak yolculuğu yapılacaksa kullanılan tablo limitlerine ve kurallarına mutlaka uyulmalıdır. Genel emniyet kurallarının uygulanmasında dalgıcın kișisel sorumluluğu ön plana çıkar. Bunun bilinci içerisinde olan dalgıçlar, dalıș malzemelerini aletli dalıș eğitimi almamıș kișilere asla vermemelidir. SUNİ TENEFFÜS VE KALP MASAJI (C.P.R.) Acil durumlar çeșitli șekillerde ortaya çıkabilir. Bu durumlar karșısında ilkyardımda bulunacak kișinin, özel bilgi ve eğitimle donatılmıș olması gerekir. Acele ve anlamsız müdahaleler kazazedenin durumunu daha da ağırlaștırabilir, ilk yardımı uygulayacak kiși serinkanlı, çabuk ve mantıklı düșünerek davranmalı, sağlık birimleri müdahale edene kadar kazazedeyi yalnız bırakmamalıdır. Su sporlarında boğulma oldukça sık görülen bir ölüm nedenidir. Dalgıçların herhangi bir nedenle su altında karșılașabileceği bir kaza, kalp krizi veya bayılma gibi olayların sonunda gelen boğulma karșısında uygulayabilecekleri ilk yardım tekniklerinin bașında suni teneffüs ve kalp masajı gelir. Buna anglo-sakson ekolünde kısaca C.P.R (Cardio-Pulmonary-Resuscitation) denir. Tüm vücut dokularının yașamlarını sürdürebilmeleri için dolașım ve solunum sistemi tarafından sağlanan oksijene ihtiyaçları vardır. Vücut organları arasında özellikle beyin oksijeni düzenli ve bol kullanan bir organdır. Oksijen akıșındaki kesiklik doku ve organların ölümüne neden olur. Akciğerlerden alınan oksijenin tașınması kan dolașımını sağlayan kalp ile olur ki kalp durması durumunda oksijen akıșı kesilir. Beyin hücrelerinin 4-6 dk süreyle oksijensiz kalması bu organda önemli hasarlara neden olur. Tıp dilinde solunum ve kalp atıșının durmasına 66 "Klinik Ölüm" denir. Eğer beyin 6 'dk' nın üzerinde oksijensiz kalmıș ise büyük bir ihtimalle dönüșü olmayan büyük hasar olușur ki buna "Biyolojik Ölüm" denir. Boğulma, elektrik șoku, havasız kalma gibi olaylarda genelde önce solunum durur. Solunum durduğu zaman kalp çalıșmasına bir müddet daha devam edebilir. Bu gibi durumlarda, yani solunumu durmuș ancak kalp atıșları devam eden kazazedeye sadece suni teneffüs uygulaması yeterlidir. Solunum durmasından sonra kalp atıșları yavaș yavaș azalır ve sonunda oksijensiz kalan kalp kasları durur. Hiçbir șekilde kalp durduktan sonra solunum devam etmez. Bu durumdaki kazazedeye hem suni teneffüs hem de kalp masajı uygulamak gerekir. Kalp durması, elektrik șoku, kalp krizi sonunda veya boğulmanın son safhasında meydana gelir. Pratikte acil durum karșısında kișiler uygulayabilecekleri yardım tekniklerini hatırlamakta zorluk çekerler. Bunun için ingilizce A (air), B (breathing), C (circulation) kelimeleri ilk yarımın a.b.c'si olarak kolaylıkla hatırlanır. A, hava yolları ve nefes durumunu ifade eder. B, kazazede nefes almıyorsa suni solunumu ifade eder. C ise kalbin durmuș olması durumunda dolașım sistemini çalıștırmayı; yani kalp masajını ifade eder. Suni Teneffüs Solunum veya kalp durması durumunda yapılması gereken ilk müdahaledir. Suni Teneffüs iki așamada uygulanır. A- Solunum yollarının açılması ; Baygın bir kișide genelde dil geriye kayarak nefes borusunu tıkar. Bu tıkanma bașka bir cisimle de olabilir. Kazazede arka üstü yatırılır, bir elle boyun altından kaldırılırken diğer elle alın arkaya doğru itilir. Bu durumda solunum yolunun açık olup olmadığı kontrol edilir. Gerektiğinde dil çekilip düzeltilir veya tıkanma yapan cisim, kusmuk, salgı, protez, vs. çıkarılıp temizlenir. Gözle hissederek veya dinleyerek solunum kontrol edilir. Bunun için yardımcı kazazedenin yüzüne doğru eğilir ve kulağı ile nefes sesi duymaya çalıșırken göğüs kafesinin inip kalkma yapıp yapmadığını kontrol eder. Eğer herhangi bir nefes alma belirtisi yoksa suni teneffüs derhal bașlatılır. B- Suni Teneffüs Uygulaması ; Kazazedenin bașı arkaya itilir, ense altına bir el veya katlanmıș bir giysi konur, öteki el ile alın arkaya itilirken baș ve ișaret parmakları ile burun sıkılarak kapatılır. Yardımcı 67 derin bir soluk aldıktan sonra dudaklarını kazazedenin dudaklarına yapıștırarak soluğunu güçle verir. Bu ișlem sırasında kazazedenin göğsünün yükselmesi izlenir. Soluk verildikten sonra kazazedenin ağzı açık bırakılarak, verilmiș olan soluğun dıșarı çıkması sağlanır. Bu ișlem iki defa yapıldıktan sonra boyun șahdamarından kalp atıșlarının olup olmadığı kontrol edilir. Aynı ișleme, dakikada 12 veya 5 saniyede bir defa uygulayarak devam edilir. Kazazede bir çocuk ise ișlem dakikada 20-30 defa uygulanır. Kalp Masajı Kalp masajı, göğüs kemiği üzerine baskı yaparak durmuș kalbin sıkıștırılmasını sağlamaya yönelik bir müdahaledir. Bunu uygulamak için kazazedenin kalp atıșlarının durmuș oluğunun saptanması gerekir. Kalbin atmadığı boyun șahdamarından tespit edildikten sonra yardımcı, yatan kazazedenin önüne diz çöker. Bir elinin bilekle birleștiği etli kısmını göğüs kemiğinin alt yarısı üzerine koyar. Diğer elini de parmaklar birbiriyle kenetlenecek șekilde onun üzerine koyar. Kollar gergin durumda iken yaklașık 20-30 kg' lık bir kuvvetle göğüs kafesi üzerine bir an bastırır ve bırakır. Bu ișlem 15 defa arka arkaya tekrarlanır. Sonra iki defa suni teneffüs uygulayarak tekrar kalp masajına bașlar. Kalp üzerine uygulanan baskılar saniyede bir defa olacak șekilde uygulanır. Bunun için pratikte binbir...biniki..binüç.. șeklinde sayılarak ișleme devam edilir (Șekil 20). Suni teneffüs ve kalp masajı uygulaması, iki kiși tarafından yapılabilirse daha etkili ve kolay olur. Bu durumda biri suni teneffüs uygularken diğeri kalp masajı yapar. Bunun için bir kurtarıcı beș kere kalp masajı uygularken diğeri bir defa suni teneffüs uygular ve bu ișlem, beș baskı bir nefes !... beș baskı bir nefes !.,. șeklinde devam eder. Duran kalbin ilk baskı veya darbeden sonra hemen çalıștığı çok görülmüștür. Bunun için kalp masajına bașlamadan önce elin biri göğüs kafesi üzerine konur. Diğer el ile yaklașık 20 cm yukarıdan göğüsteki el üzerine adeta bir yumruk indirilir ve bu ișlem birkaç defa devam eder. Bu șok darbeler sonunda kalp çalıșmıyorsa kalp masajı uygulaması bașlamalıdır. Kalp masajı ve suni teneffüs uygulamaları yorucu ve uzun olabilir. Prensipte bu ișlemlere sağlık birimlerine ulașıncaya kadar devam edilmelidir. 68 Hava Yolu –Boynu kaldır–bașı geriye at –Çeneyi kaldır–dil kaymıșsa düzelt Dinle – Hisset, solunum yoksa ! Suni Teneffüs –Burnu sık ağzı aç–derin nefes al ve ağzını dudaklara yapıștır –Göğüs șișinceye kadar hava ver. –Bu ișlemi büyükler için dakikada 12, çocuklarda 20 defa tekrarla Nabzı Kontrol et, atmıyorsa ! Kalp Masajı –Göğüs kemiğinin alt yarısına dakikada 60 – 80 kere bastır –Bir kurtarıcı ile ; 15 baskı – 2 nefes –İki kurtarıcı ile ; 5 baskı – 1 nefes uygulanır. Șekil 20. Suni teneffüs ve kalp masajı uygulaması 69 BÖLÜM 4 SUALTI FİZİĞİ Tüm canlıların görme, duyma ve hissetme gibi algılama organları yașadıkları çevreye göre uyumlu gelișmiș ve biçimlenmișlerdir, insanların tüm duyu organları çevresini saran atmosfer tabakasının fiziksel ve kimyasal șartları içerisinde uygun çalıșırlar. Dıș etkenlerden gelen tüm uyarılar böyle fiziki çerçeve içerisinde rahatsızlık duyulmadan algılanırlar. Çevremizi saran atmosferin yoğunluğu değiștirilirse ses, ıșık ve sıcaklık algılamalarımızda hatta hareketlerimizde bariz değișiklikler olacaktır. Bilindiği gibi ses, ıșık ve sıcaklık yayılmaları ortam yoğunluğunun değișmesi ile büyük ölçüde değișikliğe uğrarlar. Deniz suyunun yoğunluğu d = 1.027 gr/cm3 Havanın yoğunluğu d = 0.00129 gr/cm3 olarak alınırsa, suya batmıș olan bir dalgıç havaya oranla yaklașık 800 defa daha yoğun bir ortama girmiș demektir. Bu yeni ortamda duyu organlarımızın algılama hassasiyeti değișecek ve çevremizde yeni fiziksel değișimler gözlenecektir. Dalgıç sualtındaki bu yeni dünyaya uyum sağlamak için olabilecek tüm değișiklikleri, sonuçlarını ve nedenlerini önceden bilmelidir. Sualtında dalgıcın en bariz algılama değișiklikleri görme ve ișitme duyularında olur. SUALTINDA GÖRME (Hidro-optik) Gözlerimiz ancak hava ortamından gelen ıșınları net olarak algılayabilir. Bu nedenle sualtında net görebilmemiz için gözümüzün önüne bir hava tabakası koymamız gerekir ki, bu ortam maske ile sağlanır. Göz ile maske camı arasındaki hava tabakası, maske camı önündeki cisimleri net görmemizi sağlar. Maskesiz su içinde göz açıldığında cisimler birer siluet halinde ve bulutlu (flu) görülür. Maske ile bakıldığında su içerisinde görüntü net olsa bile belli bir mesafenin üzerinde cisimler adeta sisli-puslu bir perdenin arasında kaybolurlar. Sualtında cisimlerin net olarak ayırt edilebildiği mesafeye "görüntü" (visibility) veya "görüntü mesafesi" denir. Bu mesafe ne kadar çok ise, dalgıç sualtındaki cisim ve dip yapısını o kadar net ve detaylı algılar. Görüntü mesafesinin az olduğu ortamlarda dalgıçlar yön bulmakta güçlük 70 çekerler. Daha da önemlisi alçalma ve yükselme sırasında referanssız kalırlar ki bu durum hız ayarlamalarını güçleștirir. Görüntüsü düșük ortamlarda dalıș yapmak için pusulalı navigasyon becerilere sahip olmak gerekir. Görüntü kalitesini olușturan etkenlerin bașında ıșık miktarı ve su kalitesi gelir. Gelen güneș ıșınlarının suya girișleri ve yayılmaları, gelen ıșınların șiddetine, ıșık kırılma kanunlarına ve su ortamının türbidite ve plankton gibi içerdiği mikro parçacıklara bağlıdır. Bu faktörler sonucu ortamda görüntüyü etkileyen bir dizi olaylar olușur; bunlar sırasıyla, Kırılma (refraction) Ișık ıșınlarının hızları bulundukları ortama göre değișir. Ișınlar yoğunlukları değișik bir ortama girdiği zaman hız değiștirir. Bu hız değișikliği aynı zamanda ıșın doğrultusundan bir sapma ile (kırılma) kendisini gösterir (Șekil 21). Sapmanın yönü fizikte kırılma kanunları ile açıklanır. Bu kanuna göre; az yoğun (hava) bir ortamdan çok yoğun (su) ortama geçen bir ıșık ıșının hızı azalır ve ıșın normal çizgisine yaklașarak kırılır. Normal çizgisi; olduğu varsayılan bir çizgi olup, ıșının değdiği düzleme dik olan bir doğru olarak kabul edilir. Tersi durumda yani sudan havaya geçen ıșın hızlanır ve normal çizgisinden uzaklașarak kırılır. Șekil 21. Ișık ıșınları yoğun bir ortama geçerken kırılırlar 71 Su içerisindeki dalgıcın gözüne gelen ıșın, sudan (çok yoğun) havaya (az yoğun) geçen bir ıșın olacağından normalden uzaklașarak kırılırlar. Burada a açısı gelen ıșının normal doğrusu ile yaptığı açıyı, pise kırılan ıșının normal doğrusu ile yaptığı açıyı göstermektedir. Șekil 21'de görüldüğü gibi p açısı a 'dan büyüktür. Göz ancak kırılan ıșının doğrultusunda cismi görür. Bu durumda P noktasında bulunan hakiki cisim kırılan ıșınların doğrultusunda yani; O noktasındaymıș gibi görünür. O noktasında cisim hakiki konumuna göre hem daha yakın hem de daha büyük görünecektir. Dalgıçlar sualtında cisimleri %33 daha büyük ve %25 daha yakın görürler. Bu nedenle sualtında ölçü alınması gereken bazı çalıșmalarda ölçümler bir cetvel veya metre kullanılarak yapılır. Șekil 22. Su ortamından maske içerisindeki havaya geçen ıșık ıșınları kırılarak göze gelir. Sualtında %33 daha büyük ve %25 daha yakın görülür. 72 Sualtında Ișık ve Renk Deniz yüzeyine gelen güneș ıșınlarının suya girișlerini etkileyen çeșitli faktörler vardır. Bunların bașında yansıma gelir. Deniz bilimlerinde su yüzeyine gelen toplam ıșık ile yansıyan ıșık arasındaki orana albedo denir. Beyaz rengin albedosu 1'dir. Siyah rengin albedosu ise O'dır. Deniz yüzeyleri çoğu zaman siyah cisimler gibi davranırlar. Su rengi koyulaștıkça albedo sıfıra yaklașır. Gelen güneș ıșını deniz yüzeyine ne kadar dik ise ıșınların yansıması o kadar az olur, yani albedo düșüktür. Güneș ufka yaklaștığında ıșınlar deniz yüzeyine eğik geleceğinden, yansıma fazlalașır ve albedo 1'e yaklașır. Deniz yüzeyindeki dalgalar yansımayı arttırıcı bir etki yapar veya en azından ıșığın suya homojen bir șekilde girmesini önler.Dalga hareketleri deniz yüzeyinde konkav veya konveks yüzeyler olușturdukları zaman, aynı bir mercek gibi ıșınların kırılıp belli bir bölgede toplanmasına veya dağılmasına neden olurlar. Bu șekilde, dip yüzeyinde aydınlık-loș ritmik ıșık değișimleri olușur ( Șekil 23 ). Șekil 23. Dalgalardan ıșınların aydınlık-karanlık görülür. kırılması. Dip ritmik olarak Yayılma (Diffusion) Ișınlar su içerisinde asılı olarak bulunan küçük partiküllere çarparak yansır, yön değiștirir ve dağılırlar. Partiküllere çarparak yön değiștiren ıșın, diğer partiküllere de çarparak her yöne yayılmıș olur ( Șekil 24 ). 73 Șekil 24. Bulanık suya giren ıșınların diffüzyonu. Ișınlar partiküllere çarparak yansır ve her yöne yayılır. Bulanıklılık (Turbidity) Su içerisindeki partiküller ıșınlan geri yansıtır ve yayılmasını önler. Bulanıklık, karasal kökenli kil boyutlu partiküller veya su ortamının kendi ürettiği ve plankton denilen mikroskobik canlılardan kaynaklanabilir. Planktonların yarattığı bulanıklık genelde yeșil-kahverengi, hatta kırmızı renklerde (red-tide) olabilir. Planktonların deniz suyunun artan sıcaklığı veya kirlilik etkisiyle anormal çoğalabilecekleri bilinmektedir. Bazı durumlarda planktonca zengin akıntılar berrak sular içerisine girer ve denizin içerisinde türbiditesi değișik seviyeler oluștururlar. Turbiditesi yüksek sular loș ve karanlık olur. Böyle bir su ortamında dalgıç aynı dalıș profili içerisinde bu tür seviyelere rastlayabilir. Absorbsiyon (Ișığın yutulması) Ișığın su ortamı içerisine giriși ve dağılımını etkileyen en önemli faktör ıșınların kendi enerjileridir. Güneș ıșınları bünyesinde tüm renkleri bulunduran beyaz ıșık șeklinde gözümüze görünür. Beyaz ıșık bir bașka ortama girip kırıldığı zaman tayf dediğimiz kendini olușturan renklere ayrılır. Kırmızıdan mor renge kadar ıșınlar, kendilerine özgün dalga boyları (X) olan dalga hareketleri ile yayılırlar. Tüm renkler bir arada olmasına rağmen her ıșın ayrı ayrı yayıldıkları dalga boylarına göre enerji tașırlar. Değișik ıșın dalga boyları, așağıdaki tabloda verilmiștir. 74 Renk Dalga Boyu (λ) İnfraruj (kırmızı ötesi) Kırmızı Turuncu Sarı Yeșil Mavi Ultraviole (morötesi) 1.10 µm 0.80 " 0.70 " 0,60 " 0.50 " 0.40 " 0.30 " Ișınların dalga boylan küçüldükçe enerjileri, dolayısıyla yayılma-girme güçleri de artar. Buna göre en çok enerji tașıyan ıșınlar mavi- mor renklerdir. Bunun doğal sonucu olarak kırmızı ve turuncu renkler yüzeyde tutulurlarken mavi-mor ıșınlar daha derinlere doğru yayılırlar. Kırmızı ıșınlar 15 m'de absorbe olurlarken mavi ve mor ıșınlar 250 m'ye kadar gidebilir. Ay ve güneș ıșıkları için de benzer durum söylenebilir. Aydan gelen ıșık sarı renkte olduğundan sahil kesimlerde en fazla 150 m'ye kadar inerken güneș ıșınları 250 m'ye ulașır. Șekil 25. Ișınların dalga boylarına göre su içerisinde derinlerle doğru yayılma özellikleri 75 Ișık ıșınları su içerisinde belli bir mesafe aldıktan sonra doğal olarak enerjilerini kaybederler ve absorbe olurlar (Șekil 25). Bu durum renklerin kaybolması ile kendisini belli eder. Özellikle organik moleküllerce zengin sular mavi ıșınları daha çok absorbe ettiklerinden bu suların berraklığı azalır ve ortamda yeșil rengin hakim olmasına neden olur . Pratikte dalgıç derinlere inerken, ortamda gittikçe gri-mavi ton renklerinin hakim olmaya bașladığını, hatta el veya parmaklardaki bir çizikten çıkabilecek kanının mavi-lacivert renkte olacağını görür. Diğer yandan, daha ilk metrelerde absorbe edilen büyük dalga boylu ıșınlardan kırmızı ve turuncu renklerden sonra geriye kalan küçük dalga boylu yeșil-mavi renkler, denizlerin görünen rengini olușturur. Nitekim denizlerin ve gökyüzünün mavi rengi buradan kaynaklanır. Denizlerin rengi çevresel faktörlerin kontrolünde mavi kahverengi arasında değișir. Genelde ekvator bölgesindeki denizler mavi-lacivert, kutup bölgelerinde yeșil-mavi renktedir. Ancak kıyı bölgelerinde çevresel etkenlerin su rengini büyük ölçüde etkilediği günümüzde iyi bilinmektedir. Genel bir kaide olarak yeșil - kahverengi renkler, sudaki alg türü organizmalardan kaynaklanır. Bu durumda; mavi-lacivertleșme oranı gittikçe artan sularda mikro organizmaların azaldığı söylenebilir. SUALTINDA SES (Hidroakustik) Ses dalgaları herhangi bir cismin titreșmesi sonucunda olușan dalga hareketleridir. Ses dalgaları içerisinde bulunduğumuz hava ortamı tarafından iletilerek kulağımızdaki kulak zarını titreștirir. Bu șekilde gelen ses beynimiz tarafından algılanır. Ses dalgalarının bulundukları ortama göre yayılma hızları değișir. Ortam yoğunluğu ne kadar artarsa ses dalgalarının yayılma hızı da o kadar artar. Az yoğun (hava) ortamlarla mukayese edildiğinde yoğun ortamlar (su) sesi hem çabuk hem de daha kaliteli olarak iletirler. Bunun doğal sonucu olarak su içerisinde çok uzaklardan gelen sesleri duymak mümkündür. Hava içerisinde sesin yayılma hızı 365 m/sn'dir. Su içerisinde yayılma hızı, 1500 m/sn'dir. Buna göre su içerisinde ses havaya nazaran yaklașık 4 defa daha hızlı yayılır. Genel bir kaide olarak denizlerde tuzluluk, sıcaklık ve derinlik arttıkça, sesin yayılma hızı da artar. Ancak bu artıș algılama açıșından önemsizdir. Kulaklarımızın fizyolojik yapısı, hava șartlarında sesin geldiği yönü iki kulak arasındaki uyum farkı ile bulur. Gelen ses her iki kulak tarafından ayrı ayrı algılanırken, iki kulak arasındaki uyum-zaman farkı sesin geldiği yönü bulmamıza yarar. Su içerisinde ses yayılma hızı fazla olduğundan iki kulak arasındaki uyum-zaman farkı çok az olur ve bu durumda ses ile yön bulunması zorlașır. Dalgıçlar su içerisinde 76 sesleri çok iyi duyarlar ancak sesin geldiği yönü bulamazlar. Pratikte su altında iken sesin geldiği yönü bulmak için 360° dönerek etrafı izlemek gerekir. 77 BÖLÜM 5 DENİZ BiLGiSi Su ortamlarının fiziksel, kimyasal ve biyolojik özellikleri dalgıçları doğrudan etkiler, Bu özellikler, dalıș emniyeti ve su altına uyum bakımından dalgıçların bilmesi gereken temel bilgiler arasında yer alır. Bunlar arasında denizlerde sıcaklık, tuzluluk, akıntılar, dalgalar ve rüzgarlar gibi değișken özelliklerin bilinmesi ön plana çıkar. Ayrıca, su ortamlarının genel dip yapısı, sualtı canlıları ve suların termal tabakalașma hareketleri hakkındaki temel bilgiler, dalıș planlarının yapılmasında ve uygulamasında çok önemli ve yararlı yer tutar. DENİZLERDE SICAKLIK ve TUZLULUK Deniz biliminde denizlerin ilk 100 m'lik derinliği yüzeysel tabaka olarak kabul edilir. Güneș ıșınları, atmosferik ısı değișimleri, rüzgarlar ve buharlașma gibi deniz suyu sıcaklığını doğrudan etkileyen en önemli etkenler, yüzey suları denilen bu kısımda gerçekleșir. Sıcaklık (temperature) ve tuzluluk (salinity) deniz suyunun değișmez özelliklerini oluștururlar. Tuzluluk, bazı okyanus akıntılarının olușması, suyun yoğunluğu ve donma sıcaklığı gibi deniz suyunun birçok fiziksel ve dinamik özelliklerini belirleyici rol oynar. Nehirler ve yağmurlar denizin tuzluluğunu azaltıcı etki yaparken, buharlașma ise arttırıcı etki yapar. Kızıldeniz ve Umman denizi gibi subtropik bölgelerde buharlașma fazla olduğundan, bu denizlerde tuzluluk fazladır. Tuzluluk günlük meteorolojik etkilerle değișmez. Değișse bile farklı yoğunluklarından kaynaklanan deniz suyunun dikey hareketleri ile çabucak karıșıp homojen hale gelir. Akdeniz’in yüzey sularında tuzluluk batı kesimlerde %0.36-0.38, doğu kesimlerde ise %0.36-0.40 (litrede 36-40 gr) arasındadır (Șekil 26). Ancak bu rakamlar kıș ve yaz aylarında değișebilir. Mevsimsel tuzluluk değișimleri %10 civarındadır. Șekil 26. Akdenizde yüzey tuzluluk eğrileri dağılımı 78 Denizlerin yüzey suları ile derin sulan arasında sıcaklıkları farklıdır. Yüzey suları çok miktarda güneș ıșınlan etkisinde kalır. Bu nedenle deniz suyunun gece-gündüz ve mevsimsel sıcaklıkları farklıdır. Bu fark okyanuslarda 28° ile -1° C arasında değișir. Ortalama 17.5° C'ye sahip olan okyanus sularının sıcaklığı -2 ile 28° C arasındadır. Akdeniz bölgesinde yaz ve kıș aylarına göre denizsuyu sıcaklıkları (Șekil 27) de verilmiștir Buna göre yaz aylarında denizsuyu sıcaklığı doğu Akdeniz bölgesinde 28° C'ye ulașırken kıș aylarında 16° C ye kadar düșmektedir. Șekil 27. Akdenizde yaz ve kıș mevsimi ortalama su sıcaklık dağılımı Sahil kesimlerinde günlük sıcaklık değișimleri 2°-3° C arasındadır. En belirgin yıllık değișimler ise ülkemizde Karadeniz bölgesinde 10-20°C'ye ulașır. Akdeniz’de İskenderun-Kıbrıs-Rodos hattı batısında sıcaklık değișim miktarı 15-20° C, bu hattın doğusunda kalan bölgelerde 20-25° C arasındadır, «aradenizde bu değerler 10-15° C' dir. Derinliğe bağlı sıcaklık azalmaları özellikle Akdeniz’de azdır. Pratikte dalgıçlar, kullanacakları elbise ve kurșun kemerleri için bulundukları bölge ve denizlerin sıcaklığı ve tuzluluğu hakkında genel bir bilgiye sahip olmalıdır. AKINTILAR (Currents) Denizlerde akıntılar en önemli kütlevi su hareketleridir. Rüzgar, tuzluluk ve sıcaklık, Gel-Git olayları, Boğazlar ve Dalgalar akıntıların olușmasının en belirgin nedenleridir. Bu akıntılar dünyanın bazı yerlerinde çok belirgindir. 79 Rüzgar Akıntıları Rüzgarlar genelde yüzey akıntıların olușmasına neden olur. Dünyamız ekvatordan itibaren 30° kuzey ve 30° güney enlemler arasında alize rüzgarlarının etkisindedir. Dünyanın doğudan batıya doğru olan dönme yönüne dik olarak esen ekvator (alize) rüzgarları büyük yüzey akıntıları oluștururlar (Șekil 28). Rüzgarların etkisinde olușan bu akıntılar kuzey yarımkürede soldan sağa doğru, güney yarımkürede sağdan sola doğru hareket eder. Șekil 28. Ekvator bölgesinde dünyanın dönme etkisi ile olușan önemli akıntı yönleri Tuzluluk ve Sıcaklık Akıntıları (Thermohalin currents) Su sıcaklığı ve buna paralel olarak tuzluluk miktarlarındaki değișimler okyanuslarda özellikle yoğun ve soğuk dip akıntılarının olușmasına neden olur. Kutuplarda soğuyarak hacmi küçülen sular dibe iner ve ekvatora doğru hareket eder. Soğuk dip akıntıları, ısınan ekvator bölgesinde genișleyerek yükselir, yüzeye çıkar ve yüzeyden kutuplara doğru hareket eder. Bu büyük boyutlardaki su akıntılarının dalgıçları etkilemesi söz konusu değildir. Gel-git, boğaz ve dalga akıntıları dalıș ortamlarını daha çok etkiler. Akdeniz, Cebelitarık Boğazı ile Atlantik Okyanusuna bağlı bir tali deniz görünümündedir. Bu iki denizin su yoğunluklarının farkından dolayı olușan termohalin akıntılar, gel-git ve dünyanın dönme etkisi ile yaklașık 200 m kalınlığında az yoğun bir su tabakası halinde bu boğazdan 80 Akdeniz’e girer. Bu kalınlığın altında ise tuzlu Akdeniz suları Atlantik’e doğru akar. Kuzey Afrika sahilleri boyunca ilerleyen akıntı, İskenderiye ve İsrail açıklarından kuzeye yönelerek İskenderun Körfezine ulașır. Buradan batıya yönelir ve Mersin Antalya çizgisini izleyerek Girit’e ulașır (Șekil 29). Bu akıntı Akdeniz’de izlenen ve denizle ilgisi olanlarca bilinen tipik su hareketidir. Șekil 29. Akdeniz ve Karadeniz’de görülen önemli akıntı yönleri Gel-Git Akıntıları (Tidal currents) Güneș, dünya ve ay uzay boșluğunda karșılıklı olarak birbirlerini çekerler. Dünya güneș etrafında 24 saate bir döner. Güneș çekimini dengeleyen bir hızda ve bir yörüngede yer alan dünyanın, güneșe olan uzaklığına göre mevsimlerin olușması gerçekleșir. Ay da aynı șekilde dünya etrafında döner. Ancak bu dönmenin hızı 24,50 saattir, buna ay günü denir. Ay ve Güneșin çekim kuvveti etkisinde kalan dünyada hareket edebildikleri için en çok su kütleleri (denizler) bu çekimin etkisinde kalır. Gel-git olayı Ay ve Güneșin Dünya üzerine yaptıkları çekim etkisi sonucu olușan su hareketidir (Șekil 30). Düzenli olarak olușan bu hareketlerden seviye yükselmesine gel alçalmasına git denir. Okyanuslar ve ekvatoral denizler ay çekim kuvvetinden en çok etkilenen bölgelerdir. Çekim etkisi deniz sularının yükselmesine neden olur. Ay ve güneș aynı doğrultuda bulundukları zaman çekim en fazla olacağından gel-git boyutları maksimuma ulașır. Gel-git olayının peryodu ve șiddeti Güneș ve Ayın dönme peryotlarına ve denizin dip yapısına bağlı olarak değișir. Coğrafi bölgesine göre karalarla çevrili iç denizlerde gel-git sırasında denizin alçalıșı ve yükseliși 10 cm ile 1 m arasında değișebilir. Türkiye’nin Akdeniz kıyılarında bu rakam 10-20 cm arasındadır. Kuvvetli gel-git'ler büyük okyanus kıyılarında geniș kıta sahanlığı olan sahil ve boğazlarda görülür. Örneğin Manș denizinde, Hürmüz boğazında deniz 81 yükselmesi 5 m' yi bulur. Bu bölgelerdeki bazı iç koylarda ve kapalı denizlerde gel-git seviye miktarı daha da yüksek olabilir. Örneğin bu rakam, Kalifornia Körfezinde 12.3 m. , Kanada'nın Fundy Körfezinde 19.2 m. ve Fransanın Granuille Bölgesinde 16.1 m. olarak kaydedilmiștir. Șekil 30. Ay ve Güneș çekimi ile gel-git olayının gelișmesi Gel-git peryodları günde bir, iki veya düzensiz olmak üzere üç șekilde gerçekleșebilir. Örneğin; Meksika körfezinde gel-git günde bir defa gerçekleșirken, Fransa'nın atlantik kıyılarında günde iki defa gerçekleșir. Olayın șiddetli yașandığı bölgelerde gel-git șiddetli bir dalga hareketi ile bașlar ve yükselen su akıntısı gel-git peryodu süresince sahile doğru akar. Gel-git olayının en büyük etkileri bir boğaz ile açık denizlere bağlanan iç denizlerde yașanır. Suyun yükselmesi veya alçalması sırasında boğazda șiddetli akıntılar meydana gelir. Akıntı gel-git peryodu dıșında da devam edebilir. Akıntıların akıș hızı, bölgesine göre çok yavaș 5 m/sn, șiddetle hissedilen bölgelerde 250 m/sn ulașır. Gel-git olayları sırasında su ortamı değișir ve aynı zamanda sualtı görüș mesafesinde ani değișikliklere neden olur. Dalgıçların bölgesel gel-git miktarları, peryodları ve olușabilecek akıntılar hakkında bilgi sahibi olmaları gerekir. 82 Boğaz Akıntıları Boğazlar, denizler arası ilișkiyi sağlayan geçitlerdir. Bu geçitlerde olușan akıntılar bașlıca iki faktörün kontrolündedir. Bunlardan birincisi iki deniz arasındaki su bilançosu farkı, diğeri ise boğazın șekli derinliği ve pürüzlülüğüdür. Genelde boğaz akıntıları birbirine ters yönde olan iki akıntı sisteminden olușur. Bunun tipik bir örneği İstanbul Boğazıdır. AkdenizMarmara yönünden gelen yoğun sular dipten Karadeniz’e doğru akarken, az yoğun Karadeniz suları yüzeyden Marmara’ya doğru akar (Șekil31). MARMARA DENİZİ KARADENİZ Șekil 31 İstanbul Boğazı dip yapısı ve akıntıları. Az tuzlu Karadeniz sulan üstten Marmara’ya doğru akar Birbirlerinden dar boğazlarla ayrılmıș denizlerin su bilançoları farklı ise bu durum deniz seviye farklılığına neden olur. Nehirlerden az su gelmesi ve buharlașma gibi nedenlerle, denizin biri diğerine nazaran su kaybına uğruyorsa seviye kaybeder. Bu durumda boğazlardan düșük seviyeli denize doğru akıntı olur. İstanbul Boğazı buna yine tipik bir örnek teșkil eder. Zira; Akdeniz’in su bilançosundaki eksiklik nedeniyle Karadeniz'e göre yılda 3 m seviye kaybettiği hesaplanmıștır. Dalga Akıntıları Açık denizde olușan rüzgar kökenli dalgalar ve akıntıların kıyıdaki etkileri çok önemlidir. Dalgalar sahile vurdukları zaman belli bir sığlığa gelir ve sonra kırılırlar. Gelen su kırılma bölgesinden itibaren tașınarak sahil boyunca bir hareketin doğmasına neden olur. Suyun bir kısmı köpüklenme zonunun altında, bir kısmıda sahil boyunca hareket eder. Düzgün sahillerde olușan sahil boyu su hareketine "sahil boyu akıntısı" denir. Sahil boyu gelișen akıntılar uygun yerlerde birikerek tekrar denize 83 doğru yönelir. Buna" rip akıntısı" adı verilir (Șekil 32). Bazı sahillerde rip akıntılarının șiddetli olduğu unutulmamalıdır. Șekil 32. Sahil ve rip akıntıları. Sahile yandan esen rüzgar küçük ölçekte kıyı akıntılarının olușmasına neden ölür Pratikte dalgıçların bulundukları dalıș ortamının bölgesel ve yöresel akıntı özelliklerini bilmeleri gerekir. Dalıș planları bu özellikler göz önüne alınarak hazırlanmalı ve uygulanmalıdır. Akıntının mevcudiyeti özel dalıș planlarının yapılmasını gerektirir. Genel bir kaide olarak akıntılı ortamlarda dalınmaması tavsiye edilir. Ancak pratikte hızı ne olursa olsun daima akınlarla karșılașılır. Bu durumda șu kaidelere uyulur; 1 - Dalıșa daima akıntıya karșı bașlanmalı ve mümkünse akıntısız bir çıkıș yeri belirlenmelidir. 2 - Tekne dalıșlarında teknenin burnu akıntının geldiği yönü gösterir. Suya tekne demirinin ipine yakın yerde girilir ve ipe tutunarak dibe inilir. 3 - Akıntıya karșı bașlayan dalıșın sonuna doğru dalgıç akıntıyı arkasına almalıdır. Bu șekilde yorulmadan çıkıș yerine ulașılmıș olur. 4 - Akıntılı bir ortamda açık denize çıkıș yapılmıș ise, akıntı yönüne dik olarak kıyıya doğru yüzerek çıkıș yapılmalıdır. 5 - Akıntıya kapılıp tekneyi kaçırmamak için çıkıș noktasının teknenin ön tarafında olmasına dikkat edilmelidir. 6 - Akıntılı ortamlara teknelerden yapılan dalıș sırasında tekneyi sevk ve idare edebilecek bir kișinin teknede kalması önemli bir tedbirdir. 84 Eğer göllerde veya baraj göllerinde dalıș yapılacaksa su hareketleri ve dip yapısı önceden mutlaka bilinmelidir. Bu ortamlarda beklenmedik girdap, ters akıntı veya dip akıntıları ile sıkça karșılașılır. Nehir yataklarında ağaç gövdesi, dal, eski tel parçaları ve görüntüyü maskeleyen organik döküntüler dalıșı tehlikeye sokar. Tatlı su ortamlarındaki dalıșlar daha çok dikkat ve daha ince planlama gerektirir. DALGALAR Deniz yüzeyinde olușan periyodik su hareketleridir. Gemiler, su yapıları ve insanlar için daima tehlike oluștururlar. Dalgıçların dalga ve özelliklerini her yönü ile bilmelerinde büyük yararlar vardır. Șekil 33. Dalga olușumunu tanımlayan geometrik boyutlar Dalga üç boyutu ile tanımlanır. Bunlar ; Dalga Yüksekliği (H), Dalga derinliği (h) ve Dalga boyu (L) dir (Șekil 33). Dalgaların ardarda iki tepesinin belli bir noktadan geçiș süresine dalga periyodu (T) denir. Bir dalganın boyu (L) ve periyodu (T) bilinirse o dalganın hızı (V); V= L/T (cm / sn) 'den hesaplanabilir. Bir dalganın tepesi ile çukur bölümü arasındaki mesafeye dalga yüksekliği (H) denir. Dalga yüksekliği dalga boyuna göre artıkça dalga kırılmaya doğru meyleder, öyle ki; H/L oranı 1/7 den büyük olduğu zaman dalga kırılmaya bașlar. Bunun ișareti de dalga tepeciklerinin köpürmeye bașlaması ile belli olur. Dalgalarla ilgili araștırmalar, dalga hızlarının dalga yüksekliğine bağlı olmadığını fakat, dalga boyu ve peryodun arttıkça, hızın da arttığını göstermiștir. Dalga hareketi içerisinde su 85 zerrecikleri dairesel bir yörüngede dönerler. Bu dairesel yörüngenin çapı dalga yüksekliği (H) kadardır (Șekil 34). Derine inildikçe dairesel yörüngelerin çaplan küçülür. Dalga boyunun yarısı derinliğe ulașıldığında dalgadan kaynaklanan dairesel hareketler hissedilmez. Yani dalganın etkisi bu derinlikte biter. Örneğin; 10 m dalga boyu olan bir dalganın etkisi 5 m derinlikten itibaren hissedilmez. Su derinliği ile dalga șekilleri arasında ilișki vardır. Eğer su derinliği dalga boyunun yarısından fazla ise "Derin su dalgası" buna karșın derinlik dalga boyunun 1/20 den az ise "Sığ su dalgası" olușur. Sığ su dalgalarının en bariz özelliği zeȘekil 34. Dalga Yayılma mekaniği ve dalgaların etki derinliği minden etkilenir olmalarıdır. 1/2 ile 1/20 arasındaki kesimde "Geçiș dalgaları" olușur. Dalgalan olușturan kuvvetler dalgaların șekil ve davranıșlarını etkileyen en önemli nedenleri olușturur. Bunlar sırasıyla; rüzgar dalgaları, iç dalgalar, duran dalgalar ve afet dalgalarıdır. Bunlardan iç ve duran dalgalar, açık denizlerde suların yoğunluk farklılıklarından, atmosferdeki ani basınç değișikliğinden veya fırtına sonrası sakin dönemlerde olușur. Olușan bu dalgaların boylan oldukça uzundur ve dikey hareketler hakimdir . Afet dalgaları ise deniz diplerinde olușan deprem heyelan veya kasırga önünde olușan, boyları 4-7 m yüksekliğe erișen hızlı dev dalgalardır (tsunami). Bunlar arasında dalgıçları doğrudan ilgilendiren en önemli dalgalar rüzgar dalgalarıdır. Rüzgar Dalgaları Deniz yüzeyinden esen rüzgar enerjisinin bir kısmını deniz yüzeyine olan sürtünme ile harcar. Deniz yüzeyinde kaybedilen bu enerji kendini dalga hareketleri șeklinde gösterir. Önce dalga boyu 1.73 cm den küçük "Kapiller Dalga"lar olușur. Kapiller dalgalardan sonra "Gravite Dalgaları" 86 olușur. Bunların dalga boyu 1.73 cm'den büyüktür ve yerçekimi kontrolünde hareket ederler. Önce olușan bu küçük dalgalar rüzgarın hızına, esme süresine ve esme mesafesine bağlı olarak gelișip büyürler. Deniz yüzeyinde değișik hızla esen bir rüzgardan tam bir dalga olușabilmesi için gerekli süre ve mesafeler așağıda tabloda verilmiștir. Doğal olarak, dalga yükseklikleri ve periyodları rüzgar hızına bağlı olarak gelișir ve șiddetlenir. Örneğin ; 5.1 m/sn hızla esen bir rüzgarın tam bir dalga olușturabilmesi için en az 2.4 saat ve 18.5 km lik mesafeden esmesi gerekir. Esme Süresi Ortalama peryod Ortalama dalga Ortalama dalga (saat) (sn) boyu (m) yüksekliği (m) Rüzgar hızı (m/sn) Esme Mesafesi (km) 5.1 18.5 2.4 2.9 8.5 0.27 10.2 140 10 5.7 32.9 1.5 15.3 520 23 8.6 76.5 4.1 20.4 1320 42 11.4 136 8.5 Tablo 2. Rüzgar hızı, esme mesafesi ve esme süresi arasındaki ilișki Fırtına merkezlerinde" Deniz " tabir edilen șekilsiz ve düzensiz dalgalar olușabilir. Rüzgarın durduğu bölgelerde gelișen bu belirsiz dalgalar yavaș yavaș tam dalgalara dönüșür. Birlikte hareket ederler ve kopuk ve kırılma olmaksızın düzenli bir șekilde ilerlerler. Yuvarlak tepeleri ve kavisli çukurları vardır. Düzenli olan bu dalgalara Ölü deniz dalgaları veya Solagan adı verilir. Bu dalgalarda su nakli yoktur, dikey hareketler vardır. Denizlerde yayılan bu tip bir dalga uzun mesafeler kat edebilir. Dalga hareketi sırasında su zerrecikleri dikey yönde ve dairesel olarak hareket eder. Bu dairelerin çapı derinlere indikçe küçülür. Dalga boyunun yarısı kadar derinlikte çap % 4'e iner ve pratikte burada dalga hareketi mevcut olmaz. Rüzgarın etkisiyle olușan son dalga șekli "Çatlayan Dalgalar" dır. Sahile yakın yerlerde olușan bu dalgalar kırılarak köpürürler. Burada su zerrecikleri artık dairesel hareket etmeyip sahile doğru ilerler. Sığ sulara ulaștığında dalganın periyodu hariç diğer boyutları değișir. Dalga boyu kısalır, dalga derinliği azalır ve bu azalıș derinlik dalga boyunun yarısına gelinceye kadar devam eder. Dalga boyuna eșit derinliğe ulașıldığında dalga dairesi dibi yalamaya bașlar ve alt kısım hızını 87 kaybederek yavașlar. Bu sırada tepe kısmı ilk hızı ile hareketine devam ettiğinden, önce dalganın yüksekliği artar, sonra tepe kısmı parçalanarak tabana doğru dökülmeye bașlar. Dökülen su dalga çatlamasının bașlangıcıdır ve bundan sonra köpürme ve türbülans bașlar. Köpükler içerisinde sahile vuran su dönüș sırasında tekrar gelen dalgaların altından veya rip akıntıları șeklinde denize geri döner. Sahile vuran dalgaların tepe șekilleri sahilin dip yapısına göre çeșitli șekillerde olabilir ; a - Tepe üstü uçușan dalga; Bu tip dalgalar çok az meyilli veya düz sahillerde oldukça yüksek șekillerde olușurlar. Dalgalar sahilden oldukça uzakta uçușmaya dökülmeye ve parçalanmaya bașlar. Geniș surf alanları oluștururlar ve dalga enerjileri tüm geniș alana yayılmıștır. Türbülanslı ve akıntılı ortamlar olușturur. b -Tepesi parçalanan dalga; Bu tip dalgalar enerjilerini çabuk ve gösterișli bir șekilde tüketirler. Meyilli dip yapısına ișaret eder. Dalga sahile yaklașınca tepeler kısa mesafede köpürerek dökülmeye ve parçalanmaya bașlar. c - Tepesi kaybolan dalga; Çok meyilli dip yapısına ișaret eder. Dalga yükseklikleri fazla değildir. Tepeler köpük olușturmazlar. Dalga adeta sahile vurup geri döner. d -Ölü dalga tepeleri ; Dike yakın meyilli dip yapısına ișaret eder. Deniz inip kalkan bir çalkalanma görünümündedir. Dalga tepeciklerinin bazı sahillerde uzakta bir yerlerde döküldüğü, sonra tekrar olușarak sahilde tekrar döküldüğü görülür. Bu durum ilk dökülme yerinde topuk tabir edilen bir sığlığın oluğuna ișaret eder (Șekil 35). Dalgalar genelde sahile paralel olarak yaklașır. Ancak sahildeki girinti, çıkıntı șeklindeki sahil çizgisi değișimleri karșısında birtakım yön değișikliğine uğrarlar. Konverjan veya diverjan bükülme denilen bu olaylarla, dalga șiddeti burunlarda artar, koylarda ise azalır (Șekil 36). Șekil 35. Sahilde görülmeyen deniz içi yükseltilerde (topuk) dalga kırılması ve olușan kıyı akıntıları 88 Dik burunlara belli bir açı ile gelen dalgalar burada kırılarak (diffraction) yön değiștirir (Șekil 37). Bu durumda burunların hemen arkasında dalgasız sakin alanlar olușur. Dik sahillerde dalgaların geri yansıması durumunda oldukça çalkantılı deniz bölgeleri olușur. Dalıș mahalline gelindiğinde bu gözlemlere dayanarak dalgıçlar dalmadan önce sahillerin dip yapısı ve dalgaların muhtemel hareketleri etkileri hakkında bir bilgi sahibi olurlar. Șekil 36. Dalgaların kıyı yapısına göre açılarak (Diverjan) veya kapanarak (Konverjan) yön eğiștirmesi Pratikte dalgıçlar dipten sahile doğru yaklaștıklarında önce dalga etki derinliğine ulașırlar ve dalgayı hissederler. Sahile yaklaștıkça ileri geri hareketlerin etkisine girerler. Ortamda görüntü azalır ve tutunmak zorlașır. Bu durumu önceden kestirip hazırlıklı olmak veya çıkıș noktasını bu tür etkilerden uzak yerlerden seçmek gerekir. Șekil 37. Dalgaların kayalık burunlara çarparak kırılması 89 DALIȘTA GiRiȘ VE ÇIKIȘ NOKTALARI Dalıș ortamı dikkatlice incelendikten sonra dalgıçlar ilk iș olarak suya giriș ve çıkıș noktalarını tespit ederler. Bu tespit ișleminde șu noktalara dikkat edilir; a - Giriș ve çıkıș noktalarının fiziksel yapısı ; Giriș tüm dalıș malzemeleri ile kolayca erișilebilen bir noktada seçilmelidir. Giriș noktasının tașlık, kayalık, yosunlu, kaygan v. b gibi özellikleri gözden geçirilir. Görüș mesafesi kısıtlı sularda belirtilen özelliklerin ve su derinliğinin tespiti zordur. Giriș noktası özellikleri araștırılırken çıkıș noktasının yeri için de aynı gözlemler yapılır. Tekne çıkıșlarında tekne yüksekliğine dikkat edilmelidir. b -Dip yapısı ; Su altında dalga tesirli kayalık zeminler dalgıçlar için tehlikelidir. Balçık, eski kazıklar, tekne ve cam parçaları dalıșı olumsuz etkileyebilecek faktörlerdir. c - Deniz canlıları; Dibe tutunarak yașayan deniz kestaneleri, dikenli yıldızlar, tırtıllar ve dikenli likenler gibi canlılar dalama veya batma halinde dalgıçlara zor anlar yașatırlar. Ayrıca sancı dolama yosun ve bitkilere dikkat edilmelidir. d -Su hareketleri ; Akıntı, girdap ve dalga giriș ve çıkıșları olumsuz etkiler, özellikle șnorkelle yüzülmesi gereken mesafe varsa bu etkiler öncelikle incelenmelidir. Dalga etki derinliğinden bir an önce ayrılmalı veya ani etkilerine hazırlıklı olunmalıdır. Bölgesel özellikler daima ön planda tutularak giriș ve çıkıșlarda bölgeyi iyi bilen tecrübeli dalgıçların önerileri ve uygulama șekilleri dikkatle izlenmelidir. TERMAL TABAKALAȘMA (Thermocline) Denizlerin sıcaklığı bunların ısınma ve soğumasını zıt yönlerde etkileyen faktörlerin etkisindedir. Denizlerin sıcaklığını kontrol eden en önemli etken güneș ıșınlandır. Ișınların önemli bir kısmı denizler tarafından soğurulur. Deniz sularında ısı kaybına neden olan bașlıca etkenler; buharlașma ve atmosferik ısı akıntılarıdır. Isınan denizler mevsimine göre kendisi ısı veren bir kaynak șekline dönüșebilir. Denizlerin verdiği ısı miktarı yüzey sularının sıcaklığına ve havanın nem 90 miktarına bağlıdır. Havanın nem miktarı ne kadar düșük ise denizlerden atmosfere verilen ısı miktarı o kadar artar. Denizlerin sıcaklık kaybının en önemli etkeni buharlașmadır. Öyle ki; denizler sıcaklıklarının yarısını buharlașma yolu ile kaybederler. Suyun yoğunluğu sıcaklığına bağlı olarak değișir. Su molekülleri soğudukça kristalleșme eğilimine gireceklerinden su ağırlașır. Örneğin 20°C'de yoğunluğu 0.998 gr/cm3 gelen suyun sıcaklığını 0°C'ye indirdiğimiz zaman yoğunluğu 0.999 gr/cm3 olur. Bu durumda gittikçe soğuyan su ağırlașarak dibe doğru yönelir. +4°C'de su en yoğun haline gelir. Donma noktasında su molekülleri arasında olușan boșluklar nedeniyle su-buz dönüșümünde yoğunluk birden düșer. Nitekim buzun yoğunluğu 0.91 gr/cm3 'dir ve su üstünde yüzer. Denizlerin kazandığı ve kaybettiği ısı miktarı her denizde aynı değildir. Bazı denizler ısınırken bazıları soğur. Ekvatordan kuzeye doğru 25'ci enleme kadar olan bölgelerde denizler ısınırken daha kuzeydekiler soğur. Bu nedenle iki bölge arasında güneyden kuzeye sıcak su akıntıları olușur ve bu șekilde denizlerarası ısı alıșveriși gerçekleșir. Termoklin Muhtelif derinliklerde meydana gelebilen soğuk su tabakasıdır. Bu su tabakaları hem denizlerde hem de göllerde olabilir. Deniz ve göllerde termoklin oluș nedenleri aynı olmakla beraber boyutları ve etkileri biraz değișiktir. Denizsuyu Sıcaklığı (°C) Șekil 38. Deniz suyu sıcaklıklarının derinliklere göre mevsimsel değișimleri. En belirgin değișimler yaz aylarında olmaktadır. 91 a) Denizler; Doğal olarak güneș ıșınlarından etkilenen denizlerin yüzey suları daha çok ısınır. Yüzey suları ısındıkça daha derindeki soğuk sular ile aralarında sıcaklıkları farklı iki tabaka olușur. Buna termal tabakalașma (thermocline) denir. Yüzey sularında en bariz sıcaklık değișimleri yaz aylarında olduğundan termal tabakalașma ençok bu aylarda belirginleșir. Sakin ve çabuk ısınmıș sularda tabakalar arası sıcaklık farklılıkları fazladır. Șekil 38'de Fransa kıyılarında yapılan deniz suyu sıcaklık ölçümleri verilmiștir. Burada ağustos ayına ait eğri dikkat çekicidir. Zira deniz yüzeyinden derine doğru ilk 50 m'de sıcaklık değișimi 12-13 °C'yi bulmaktadır. Tropik bölgelerde termal tabakalașmanın 15 m derinliğe kadar kadar yükseldiği görülmüștür. Doğal olarak sıcak yüzey suları az yoğun olduklarından, yüzeyde bir tabaka oluștururlar. Soğuk sular ise dipte bir tabaka halinde bulunur, iki tabaka arasında kendisini 10-15 °C'ye varan ani sıcaklık düșüșleri ile belli eden sınır bulunur. Mevsim sonunda suların soğuması ile birlikte su yoğunluğu artmaya bașlar. +4°C 'de su en yoğun halindedir. Yoğunlașan su yavaș yavaș dibe doğru hareket etmeye bașlar ve termal tabakalașma sınırı gittikçe daha derinlere doğru iner. Bu arada olușan dikey konveksiyonel akıntılar sıcak-soğuk su karıșımını sağlar. Mevsimsel dalga hareketleri ve akıntılarda karıșıma yardımcı olur. b) Göller; Tatlı su ortamları denizlere göre rüzgar ve akıntı yönünden daha sakin olduklarından termal tabakalașma bu ortamlarda daha fazladır. Ancak soğuk mevsimlerde göl yüzeylerinin buz tutması ile yüzey sulan daha soğuk hale gelir. Bu durumda soğuk su tabakası yüzeyde sıcak su tabakası derinlerde bulunur, ilkbaharla birlikte göl yüzey suları ısınır ve rüzgar ve dalgaların etkisiyle sular karıșarak sıcaklık yönünden homojenleșir. Yaz aylarında rüzgarların kesilmesi ve güneș ıșıması ile birlikte termal tabakalașma bașlar. Bu süreçte sıcak yüzey suları ile soğuk dip suları arasında karıșma olmadığı için, göl dibi ortamı oksijensiz kalır. Bu durum bitki ve canlı artıklarının çürümesine ve bunun sonucu olarakta H2S .CH4 S02 gibi zehirli gazların ortaya çıkmasına neden olur. Bu gazların ortaya çıkması ve oksijen azlığı nedeniyle dip bir yandan çoraklașırken, diğer canlılar oksijenin bol olduğu yüzeye doğru akın ederler. Bu nedenle; yaz aylarında göl yüzey sularında yosun ve plankton fazlalașır. Bu durum dalgıçların görüș mesafesini ve hareketlerini olumsuz etkiler. Sonbaharın gelmesiyle güneș ıșıması azalır ve rüzgarların etkisiyle göl suları tekrar birbirleriyle karıșmaya bașlar. Bir göl ortamının șematik kesiti Șekil 39 'da verilmiștir. 92 Pratikte dalgıçlar göl dalıșlarını kıș veya ilkbahar aylarında yapmalıdır. Dalıșların yaz devresinde yapılması durumunda termoklinlere, zehirli su tabakalarına ve düșük görüș mesafesine dikkat edilmelidir. Șekil 39. Göl ortamı ve muhtemel termoklin seviyesi, (fotik zon: ıșık alan bölge, litoralzon : kıyı bölgesi) SUALTI CANLILARI Sualtında yașayan canlılar kabaca bitkiler, omurgasızlar ve balıklar olmak üzere uç büyük gruba ayrılırlar. Her grubun içerisinde insan için zararlı veya zararsız türler vardır. Hareket edebilen sualtı canlılarının büyük bir kısmı zararsız ve korkaktırlar. Bu yüzden her turlu ses, ıșık ve hareketten etkilenirler uzaklașmaya, saklanmaya veya kapanmaya çalıșırlar, intikam ve öç alma duyguları yoktur. Her canlı gibi tehdit hissettikleri zaman korunma mekanizmalarını harekete geçirirler. Nitekim; su içerisinde canlılar tarafından ısırma veya sokmalarından kaynaklanan yaralanmaların büyük çoğunluğu canlıların insana doğrudan saldırmasından çok kendisini savunması sonucunda olușmuștur. Bu yaralanmalar en çok bir deniz kestanesinin üzerine basma, bir vatoz veya trakunyanın üzerinde yürüme veya kovuktaki bir mürenin ısırması șeklinde ortaya çıkmaktadır. Unutulmaması gereken bir nokta da, sualtı canlılarının saldırıları kara hayvanlarından daha tehlikelidir. Genel bir kaide olarak dalgıçlar sualtı canlılarına dokunmadan hareket ederler. Hareket sırasında zeminde yașayan canlılara sürtünmemek, kovuklarda yașayan canlıları rahatsız etmemek gerekir. Dalgıçlar, sualtı canlılarını tanıdıkça doğal olarak 93 bunlardan gelebilecek zararları öngörerek hareket ederler. Genel olarak șu önlemlere uyulmalıdır ; a ) Elbiseler daima bașlık ve eldivenle birlikte giyilmelidir. b ) Bölgede yașayan zararlı canlıları tanımalı ve ona göre hareket edilmelidir. c ) Bilinmeyen ve tanınmayan tipte bir canlıya yaklașmak veya üzerine avlamak amacıyla bıçak veya zıpkın ile gitmek tehlikeli olabilir. d ) Dalgıç bulunduğu yeri, zemini ve canlıları inceleyerek hareket etmelidir. Bunun için nötr yüzerlik sağlanmalıdır. e ) Üzerinde zıpkınla avlanmıș balık, böcek veya ahtapot varken dalgıcın etrafında olușan kan kokusu bașta köpekbalıkları olmak üzere birçok hayvanı o bölgeye çeker. Saldırgan bir balığın görünmesi ile birlikte önce avlanmıș balıkları ve varsa parlak çekici eșyaları derhal bırakıp o noktadan yavaș ve sakin hareketlerle uzaklașmak gerekir. Sanılanın aksine balık saldırısı ancak belirli șartlarda ve nadiren olur. f ) Yosunlar deniz diplerinin olağan örtüșüdür. Boyları metrelerce uzayabilen yosunlar dalgıçlara dolanarak tehlike olușturabilirler. Dolașma durumunda sert hareket etmeden yavaș hareketlerle kurtulmaya çalıșmak en uygun çözümdür. Dalıș arkadașlarının da bu ortamlarda birbirlerini kollaması ve yardımcı olması gerekir. Zehirli Balıklar Türkiye Akdeniz kușağında subtropik bir bölgede yer alır. Bu bölge denizlerinde zehirli balıkların mevcudiyeti soğuk bölgelere göre daha fazladır. Dalgıçları ve tüm yüzücüleri ilgilendiren zehirli balıklar Akdeniz sahil șeridinde sıkça görülürler (Tablo 3). Bunların en önemlileri kıkırdaklı balıklar sınıfından; Rina-Vatoz (Dasyatidae familyası), Fulya-Çuçura (Myliobatidae familyası),Kazık kuyruk (Gymnuridae familyası), Elektrik Balıkları (Torpedinidae familyası ) gelir. Kemikli balıklar sınıfında ise , Üzgün balıkları (Callionymidae familyası) iskorpit balıkları (Scorpaenidae Familyası), Sokar balıkları (Siganidae familyası ), Trakonya balıkları (Trachinidae familyası) ve Tiryaki balıkları (Uronoscopidae familyası) 94 gelir. Bu balıkların çoğu dip kumları üzerinde veya içerisinde gizlenerek yașayan demersal türlerdir. Bu nedenle sokmaların çoğu üzerlerine basma sonucu meydana gelir. Balıkların sokma aygıtları türlerine göre değișebilir. Vatoz (Rina) Balıkları ; Oval, yassı, genișliği 30 cm den 2 m ye kadar olan ve bariz olarak yüzgeçleri görülmeyen kıkırdaklı balıklardır. Kamçı șeklindeki kuyrukları karakteristiktir. Zehir aygıtı testere kenarlı bir iğne șeklinde olup, kuyruk ucunda ve bir kılıf içerisinde bulunur. Bazı vatoz türlerinin hedeflerine sahip oldukları zehrin farkında olarak bilinçli olarak saldırdıkları bilinmektedir. Bunun için kuyruklarını hedeflenen nesneye doğru ani olarak bükerek yaparlar. Yumușak zemini olan sığ sahillerde, lagünlerde ve nehir ağızlarında sıkça gözlenir. 200 m derinliğe kadar yayılım gösterirler. Fulya- Çuçura Balıkları ; Vatozlara çok benzerler, kamçı șeklindeki kuyrukları çok uzundur. Kafa vücuttan belli olacak șekilde ayrılmıștır. Bu balıklar yarı pelajiktir yani tabanda veya su içerisinde bulunabilirler. Su yüzeyinde yüzdükleri görülmüștür. Zehir aygıtları kuyruk ucunda bulunur. Kazık kuyruk Balıkları ; Tüm Rina balıklarının özelliklerini tașımakla beraber kuyrukları kısadır. Demersal bir tur olup 60 m derinliğe kadar kumlu çamurlu diplerde yașarlar. Elektrik Balıkları ; Bu balıklar elektrik akımı üretme yeteneğine sahiptir. 70 v 'ta kadar elektrik üretebilirler ve bu özelliklerini hem korunma hem de avlanmak amacıyla kullanırlar. Vücutları daire șeklinde, kuyrukları uzamıș ve yüzgeçlidir. Demersal tur olup 60 m derinliğe kadar yayılım gösterirler. Üzgün Balıkları ; Boyları 10-15 cm, pulsuz, solungaç kapakları dikenli, kumlu çamurlu zeminlerde yașayan, bazı türleri 650 m derinliğe kadar yayılım gösteren demersal balıklardır. Zehri hafif olup insanlarda hayati tehlike olușturmaz. İskorpit Balıkları; Ilıman denizlerde yașayan yüzlerce türü bilinmektedir. Çoğu türleri demersal balıklardan olup kayalıklı kumlu kıyılarda çok bulunur. Sırt anüs ve karın yüzgeçlerindeki dikenlerin tümü zehirlidir. Boyları 20-50 cm arasında 1000 m derinliğe kadar yayılım gösteren, zehri șiddetli balıklardır. 95 Vatoz (Dastyatis Centroura) Çuçuna (Myliobathus aquila) Elektrik Balığı (Torpedo torpedo) Kazık Kuyruk (Gymnura altavela) İskorpit (Skorpaena notata) Sokar (Siganus rivulatus) Üzgün Balığı (Callionymus maculatus) 96 Trakonya (Trachinus radiatus) Sokar Balıkları; Yassı vücutlu, kuyrukları hafif çatallı, boyları 10-40 cm arasında değișen balıklardır. Zehirli iğneleri sırt, karın ve anüs yüzgeçlerinde bulunur. Zehri hafif olup insana hayati tehlike olușturmaz. Avlanıp tüketilen balıklardandır. Trakonyalar; Dalgıçlar ve yüzücüler için en tehlikeli zehirli balık türleridir. Kıyılarda kumlu çamurlu zeminlerde yașarlar. Sıcak mevsimlerde üremek amacıyla 5-6 cm sığlıklara kadar gelirler. Bașları hafifçe dıșarıda kumlara gömülü olarak yașarlar. Dinlenme halinde sırt yüzgeçleri yatıktır. Ürkmesi durumunda yüzgeçleri dikleșir, solungaç kapakları açılır ve en ufak temasta sokar. Boyları 20-40 cm arasında değișir. Zehirli dikenleri sırt yüzgecinde 3-5 adet ve solungaç kapağı üzerlerinde bulunur. Tiryaki Balıkları; Demersal et yiyici bir balıktır. Köșeli kübik kafası ile tanınır. Gözler bașın üst kısmında yer alır. Zehirli iğnesi omuz dikenindedir. Aynı trakonyalar gibi kumlar içerisinde baș hafifçe dıșarıda gömülü olarak yașarlar. Rina grubu balıklarının sokması ilk on dakika içerisinde șiddetli bir ağrı ile bașlar. Ağrı tüm uzuvları etkiler ancak; en çok sokma yerini çevreleyen 10 cm1 lik bir alan içerisinde keskin, spasmik veya zonklama șeklinde hissedilir. Giderek șiddetlenen ağrı yaklașık 90 dk. sonra azalmaya bașlar. Ancak, hafif de olsa 6 ile 48 saat devam eder. ilk 5 dk içerisinde șiddetli ağrı nedeniyle baș dönmesi, baygınlık hatta kalp yetmezliği görülebilir Daha așırı sendromlarda ise tansiyon düșüklüğü, kusma, ishal, șișme, kas uyușması șeklinde gittikçe ağırlașan ve sonu ölüme varabilen bir tablo izlenebilir. Trakonya yaralanmaları, ilk olarak ani bir yanma veya cam saplanması hissine benzeyen bir ağrı ile bașlar. Ağrı tüm uzuv boyunca yayılır ve ilk yarım saat içerisinde șiddetlenerek devam eder. Ağrının șiddetiyle çırpınmalar, bağırmalar hatta șuur kaybı görülür. Çoğu durumlarda morfin bile ağrıyı kesmede yetersiz kalır. Acıyı azaltmak için yarayı sopa ile dövenler, parmağını kesenler, yarayı sirkeli kağıda sararak yakanlar bilinmektedir. Eğer hemen müdahale edilemezse ağrı belli bir bölgede odaklanır ve hasta devamlı idrar çıkarma ihtiyacı hissedebilir. Yara ilk yarım saat içerisinde kızarır, șișer ve tüm vücuda yayılabilir. Șișlikler 10 gün kadar sürebilir. Bașlangıçtaki ağrı, baș ağrısı, ateș, titreme nöbetleri, sayıklama kusma, terleme ve bayılma gibi etkilerle devam eder. Trakonya sokmaları sonucu ölümlere rastlanılmıștır. 97 BÖLÜM 6 SUALTI FİZYOLOJİSİ DALIȘ TEHLİKELERİ. KAZALARI ve HASTALIKLARI Bir atmosfer basınç altında yașayan insan vücudu, sualtı derinliklerine indikçe artan basınç karșısında yașam fonksiyonlarını doğrudan etkileyen ve tehdit eden tehlikelerle karșılașır. Sualtında etkili olan fizik kanunları ve ortam özellikleri temel fizyolojik ișlevleri etkiler, değiștirir ve bozar. Tüm bilgi ve becerilere rağmen unutkanlık, yanlıș uygulama veya beklenmedik bir olay, dalıșın tüm kaide ve uygulamalarını bozabilir veya yok edebilir. Dalgıçlar karșılașabilecekleri bu tehlikelerin, belirtilerini, nedenlerini, sonuçlarını, önlemlerini ve tedavilerini bilmek zorundadırlar. Dalgıçlar derinlere doğru süzülürken artan basınç karșısında karșılaștıkları tehlikelerin benzerleriyle dalıș sonunda yükselirken; yani azalan basınç karșısında da karșılașabilirler. Azot Narkozu (Nitrogen Narcosis) Su altında basınçlı hava solumak kișiye göre değișebilen davranıș ve algılama bozukluklarına neden olabilir. Bu sendroma azot narkozu denir. Dalgıcın azot karșısındaki etkileșimi uyușmaya kadar giden belirtiler zinciri ile ortaya çıkar. Derinlik sarhoșluğu olarak da anılan bu durumun nedenleri, günümüzde de kesin olarak bilinmemektedir. Bir gaz karıșımı olan havanın esas bileșenleri % 21 oksijen ve % 78 azottur. Soluma sırasında oksijen kan hemoglobini ile bileșik yaparak kimyasal bağlarla dokulara girerken, azot vücut dokularıyla ve kanla bileșik yapmayan aktif bir gaz olarak kalır. Henry ve Graham kanunları uyarınca basınç altında vücut dokuları bu gazı absorbe eder. Su altında azot kısmi basıncı P (azot) = 3.2 atm 'e ulaștığında merkezi sinir sistemi dokularına narkotik (uyușturucu) etki yapmaya bașlar. Solunan havadaki azot kısmi basıncının 3.2 atm. olması için 4.1 atm.' lik bir ortam basıncı gerekir ki bu basınç yaklașık -30 m derinliğe tekabül eder. -30 m. derinlik azot narkozu etkisinin bașlayabileceği derinliktir. Narkoz etkisi kișiden kișiye değiștiği gibi aynı kiși üzerinde günden güne değișebilir. Azotun narkotik etkisi sinsi ve aldatıcı olabilir, iki 98 dalgıçtan birisi narkoz etkisine girerken diğeri girmeyebilir veya kiși narkoz etkisine girmeden birçok defalar aynı derinliğe girmiș olmasına rağmen son girișinde narkoz etkisinde kalabilir. Azot gazının basınç altında sınır dokularının dıș çeperlerini ayrıștırarak bozduğu sanılmaktadır Bu durum sinirsel uyarı-algılama sisteminde iletișim düzensizliklerine neden olur. Algılamada ve yorumlamalardaki düzensizlikler insan üzerinde alkol benzen bir etki ile kendisini belli eder Bașlıca belirtileri , așırı güven hissi, kendini neșeli ve formda hissetme ile bașlar (Öfori). Derinlere gittikçe belirtiler daha belirginleșir ve ağırlașır. Derinliklere göre azot etkisi Tablo 4’te verilmiștir.. Azot Narkozunun Derinliklere Göre Etkileri 4 atm ( 30 m ) orta dereceli öfori (kendini formda ve neșeli hissetme), geciken tepkiler kol ve bacaklarda titreme 6 atm ( 50 m ) uyku hali, hayal görme, algılama bozukluğu, gülme hissi, hareketlerde koordinasyonsuzluk 8 atm ( 70 m ) neșe ve keyiflenme, düșünce bozukluğu, kontrol dıșı gülme ve korku tepkileri 10 atm (90 m) tam uyușma , düșünce bozukluğu, akli ișlemlerin durması Tablo 4. Azot narkozu etkisi ve derinliklere göre gelișen belirtileri Narkoz etkisinin bașlaması ile beraber, dalgıçta dalıș kurallarına karșı lakaytlık ve anormal davranıșlar bașlar. Bu durumda iken daha derinlere inmek sonu ölümle sonuçlanabilecek hata ve hareketlerin artmasına neden olur. Basınç azaldığı zaman sinir çeperleri eski haline gelir ve sinirsel algılama önceki normal haline geri döner. Bu nedenle, Azot narkozu hissedildiği anda bulunulan derinlikten 2-3 m yükselme ile narkoz etkisi aniden ortadan kalkar. 99 Narkotik etki, basınç arttıkça ve soluma zamanı uzadıkça daha fazladır. Ayrıca, korku, stres, yatıștırıcı ilaçlar, alkol, soğuk su, kanda görülen yüksek karbonmonoksit ve karbondioksit kısmi basıncı ve sualtına 25 m/dk 'dan daha hızlı yapılan inișler narkoz etkisini arttıran nedenlerdir. Zayıf kișilerde narkoz daha fazla görülür. Derin dalıș yapan dalgıçlar -30 m'ye yaklașırken birbirlerini dikkatle izlerler. Arkadașında anormal bir durum hisseden dalgıç önce arkadașı ile haberleșerek onu yakın takibe alır ve gerekirse kendisini derhal yükselterek sığ seviyelere getirir. Genel bir kural olarak o gün mükerrer dalıș yapılacaksa bir daha o derinliğe inilmez. Azot narkozu her șeyden önce iyi bir dalıș planlaması ve dalıș kurallarının tam uygulanması ile önlenebilir Vurgun (Decompression Sickness) Basınç altında soluma ile vücudun absorbe ettiği azot gazı basıncın azalması ile birlikte tekrar gaz olarak açığa çıkmaya bașlar. Kanda olușan azot mikrokabarcıklar normal solunum yolu ile dıșarı atılırlar. Eğer olușan kabarcıkların solunum yolu atılması için yeterli zaman yoksa damarlar içerisinde dolașmaya bașlar ve rastladığı herhangi bir damarı tıkayarak vurgun (caisson hastalığı) denilen hastalığın olușmasına neden olur. Herry ve Graham Kanunlarına göre azot gazının vücut dokularına girmesi kısmi basıncı ile doğru orantılıdır. Bu basınç ne kadar çok ve uzun sürerse dokuların azot gazına saturasyon (doygunluk) dereceleri o kadar artar. Azotun vücut içerisindeki absorbsiyon hızı aynı zamanda dokuların cinsine ve içerisindeki kan dolașım hızına bağlıdır. Bu açıdan bakıldığında azotu çabuk absorbe eden ve geri veren dokulara "hızlı dokular" denir ve bunların bașında beyin dokuları gelir. Kan dolașımının az olduğu yağ ve kıkırdak dokuları gibi "Yavaș dokular" azotu yavaș alır fakat yavaș geri verirler. Bunlar arasında yağ dokularının azota karșı ilgisi oldukça fazladır. Bundan dolayı daha çok miktarda azot absorbe ederler. Yükselișe geçen dalgıcın azalan basınç karșısında vücut dokuları azotu atmaya bașlar. Dokulardaki azot önce kana, oradan da ciğerlere gelerek solunum yolu ile atılır. Azotun yavaș dokulardan tamamen atılması 24 saat sürer. Kandan solunuma verilerek atılan azot miktarı dokuların kana verdiği azottan az ise kanda azot birikmesi bașlar. Yüzey basıncına gelindiğinde, kanda atılamayarak biriken azot kabarcıklanmaya 100 bașlar. Bu durum dip zamanı ve çıkıș hızı limitleri așıldığında veya dekompresyon hatalarından sonra ortaya çıkar. Dip zamanı uzun fakat derin olmayan dalıșlarda yavaș dokular yavaș fakat çok azot absorbe ederler. Hızlı dokular ise kısmi basınç az olduğundan hızlı fakat az miktarda azot absorbe ederler. Yükselme sırasında, hızlı dokular azotu kolayca ve hızla gen verirlerken, yavaș dokular azotu kolayca ve hızla geri veremezler. Yüzey basıncına ulașıldığında yavaș dokular kana azot vermeye devam ederler. Bu son durum kanda azot kabarcıklarının olușumuna neden olur. Bu nedenle, vurgun olaylarının büyük bir kısmı yüzeye vardıktan saatler sonra meydana gelir. Kısa ve derin dalıșlarda hızlı dokular çok miktarda ve hızla azot absorbe ederler. Bu tür dalıșlarda çıkıș hızına çok dikkat edilmelidir. Pratikte sade bir dalıș sonrası takılan bir çapayı veya düșen bir eșyayı çıkarmak için yapılan bu tur dalıșlar oldukça tehlikelidir. Zira kanda birinci dalıștan kalma ve zararsız boyutta dolașan mikro kabarcıklar bu dalıștan sonra birden büyüyerek zararlı hale gelebilmektedir. Pratikte, herhangi bir dalıștan sonra 15 m 'nin altına kısa da olsa dalıș yapılmamalıdır. Vurgunu Arttıran Nedenler Dalıș bittikten sonra solunum ile vücuttan azotun atılıșı 12 saat süreyle ve gittikçe azalarak devam eder. Dalıș sonunda dalgıcın vücudu gaz içeren fakat kabarçıklanmayan bir kola șișesine benzetilebilir. Bu durumda vücutta zararsız bir seviyede bulunan azot gazının kabarcıklanmasını teșvik edecek dıș etkenlerden kaçınmak gerekir. Dalıștan sonra vurgun ihtimalini artırabilecek çeșitli etkenler olabilir. Bunlar sırasıyla ; a-Sıcak Duș, Henry kanununa göre gazların sıvılar içerisindeki çözünmesi o gazın kısmi basıncı ile doğru, ortamın sıcaklığı ile ters orantılıdır .Bașka bir ifadeyle, basınç arttıkça ve ortam soğudukça gazların sıvı içerisindeki çözünürlüğü artar. Sıcak ortamlarda gazların sıvılardaki çözünürlüğü azalır. Dalgıç, sualtından azot çözünmesini arttıran soğuk bir ortamdan çıkmıștır. Sıcak duș altına girmesiyle vücut sıcaklığı artmaya ve kandaki azot çözünürlüğü azalmaya bașlar. Bu durumda azot gazının kandan ayrılarak kabarcıklanma șeklinde açığa çıkmaya bașlayabileceğini unutmamak gerekir. 101 b-Alkol, Alkolün vücutta damar çeperlerini genișleten ve kan dolașımını arttıran etkisi vardır. Dalıștan önce alkol alma durumunda dokuların azot absorbsiyonu daha fazla olur. Eğer alkol dalıștan sonra alınmıș ise damar genișletici etki azot kabarcıklanmasına neden olur. Pratikte dalgıçların dalıștan 12 saat önce ve 12 saat sonraki zaman aralığında alkol almamaları önemle tavsiye edilir. c-Su Kaybı ve Hareket, Vücutta su kaybı gaz çözünürlüğünü azaltıcı bir etki yapar. Bu durum kabarcık olușumunu teșvik eder. Dalıștan hemen sonra yapılan așırı hareketler ve sarsıntılar kabarcıklanmayı kolaylaștırır. Pratikte dalgıçların dalıștan önce ve dalıștan sonra bol sıvı almaları ve dinlenmeleri gerekir. d-Cinsiyet ve Yaș, Yaș ilerledikçe istatistikler vurgun sayılarında artmalar olduğunu göstermektedir. Orta yaș üzerindeki kadın veya erkekler vurgun tehlikesine karșı daha titiz hareket etmelidir. Ayrıca yağ dokularının fazlalığından dolayı aynı koșullarda erkeklere göre kadınlarda vurgun olasılığı daha fazladır. e-Hastalık, Hastalık ve nekahet dönemleri ile ameliyat sonrası dönemlerde vücut metabolizması zayıf ve dirençsizdir. Bu durumlarda solunum yolu ile azotun atılması düzenli ve yeterli değildir. f-Soğuk Algınlığı, Bașta ciğerler ve üst solunum yollarını etkileyen bu rahatsızlık sırasında nabız ve kan dolașımı artar, bu șartlarda vücudun azot absorbsiyonu artar. Soğuk ortamlar bir yandan bu rahatsızlığı teșvik ederken, diğer yandan deri altındaki damarların büzüșmesine neden olur. Damarlardaki mevzii daralma bu bölgelerde kan dolașımını engeller. Bu durumda deri dokuları tarafından absorbe edilen azot daha geç atılmaya bașlar. g-Kondisyon ve Șișmanlık, Dalıș sırasında vücudun birçok fonksiyonlarının düzenli ve dayanıklı olarak çalıșması gerekir. Dalıș sırasında karșılașılan birçok zorluk karșısında dalgıç efor ve direnç harcar. Böyle durumlar karșısında kondisyonu yetersiz olan dalgıçta așırı yorgunluk ve tükenme belirtileri ortaya çıkar. Her efor daha fazla solunum ve daha fazla azot absorbansı demektir. Pratikte dalgıçlar düzenli beslenme ve sık antremanla formlarını koruyabilirler. Üstün bir form kalitesi ancak vücutta gereksiz yağ dokuları içermeyen uygun bir kilo ile mümkündür. 102 Vurgun Belirtileri Dekompresyon hastalığının belirtileri genellikle dalıștan kısa bir süre sonra bașlar. Ortaya çıkan belirtiler olușan azot kabarcıklarının büyüklüğüne ve miktarına göre değișik șekillerde ortaya çıkar. Belirtilerin en belirgin șekli kol ve bacaklarda görülen mevzi ağrılardır. Vurgun belirtilerinin % 50'si dalıștan sonra bir saat içerisinde, % 95'i dalıștan sonra üç saat içerisinde ve %1'i de yirmi dört saat içerisinde ortaya çıkar. Nadir olarak dalıștan bir hafta sonra ortaya çıkan vakalar da kaydedilmiștir. Beyin ve omurilik gibi hızlı dokularda olușan kabarcık belirtileri ortaya çabuk çıkar. Kıkırdak ve kemik gibi yavaș dokularda olușan kabarcıkların belirtileri daha uzun bir zaman sonra ortaya çıkar. Vurgun belirtileri en çok rastlanılan șekilleriyle șunlardır; a- Kol ve Bacak eklem yerlerinde görülen mevzi ağrılar (%89); Bașta omuzlar olmak üzere sırasıyla el bilekleri, dirsekler, kalça, diz ve ayak bileklerinde görülür. Vurgun kendisini eklem yerlerinde uyușma ve hissizleșme ile belli etmeye bașlar ve zaman geçtikçe yerini gittikçe artan kuvvetli ve derin acıya bırakır. Eklem yeri hareket ettikçe acı artar ancak belli pozisyonlarda durduğu zaman acı hissedilmez. . b- Sinir Sisteminde Olușan Kabarcıklar (%10); görme bozuklukları, halsizlik, baș dönmesi, mide bulantısı, ișitme ve konușma güçlüğü, bașağrısı, șuur kaybı ve bayılma gibi birçok değișik belirtiler verir. c- Ciğer ve toplardamarlarda olușan Kabarcıklar (%1); Bu tür kabarcıklanma nadir olarak görülür. Bu durumda nefes alma zorluğu göğüs ağrıları ve öksürük gibi kalp krizine benzer belirtiler ortaya çıkar. d- Deri dokusunun hemen altındaki kılcal damarlarda meydana gelen kabarcıklanmalar kașınma, yanma ve nadir de olsa ciltte benekli kızarıklıkların olușmasına neden olur ki, bu durum en hafif vurgun belirtisi olarak kabul edilir. Vurgun Tedavisi Vurgun hastaları ancak dekompresyon odasında tedavi edilebilir. Belirtilerin ortaya çıkması ile birlikte hasta vakit geçirilmeden dekompresyon odasına götürülmelidir, ilk belirtiler ortaya çıktıktan sonra ve nakliye süresince hastanın vurgun tahribatından daha çok ve kalıcı olarak etkilenmemesi için vakit geçirilmeden șu önlemler alınmalıdır ; 103 a- Hasta, baș așağıda olmak üzere kalça ve ayaklan yaklașık 300 yukarıda ve aynı zamanda kalbi așağıya gelecek șekilde sol tarafına doğru 15° döndürülerek bir tahta veya sedye üzerine yatırılır. Solunum kontrol edilir, gerekirse suni teneffüs uygulanır. b- Oksijen verilir. Oksijen uç saat boyunca devamlı verildikten sonra beș dakika ara verilir ve bundan sonra 25'er dakikalık oksijen, beș dakikalık hava soluması șeklinde uygulama devam eder. c- Hastaya ağız yoluyla, mümkün değilse enjeksiyonla 1 gr aspirin (acetyl calycilic acid) verilir ve bol su içirilir. d- Vücut sıcaklığı korunur. Bunun için hasta bir battaniye ile sarılır. e- Hidrocortisonelgr (veya 8 mg Dexamethasone) damardan enjekte edilir. Bu ișlem bir doktor tarafından veya gidilecek ilk sağlık biriminde uygulanmalıdır. f- Serum Dextran (dektroz) 500 ml ağır damlalar halinde verilir. Serum bağlanması sağlık biriminde veya nakliye sırasında yetkili kișilerce uygulanmalıdır. Oksijen solutulması akciğerlerdeki azot gazının kısmi basıncını azaltır. Bundan dolayı kan basıncı ile akciğer havası arasındaki basınç farkı artar ve bu durumda azotun kandan emniyetle atılması hızlanmıș olur. Dalgıcın șuurunun kapalı veya solunumunun yetersiz olduğu durumlarda hava yolunun açık tutulması, solunum ve dolașımın destekle de olsa devam ettirilmesi gerekir. Tüm bu önlemlere rağmen vurgun tedavisi ancak basınç odası bulunan tıbbi merkezlerde yapılabilir. Vurgun olayının meydana geldiği dalıșa ait derinlik, dip zamanı, mükerrer dalıș, çıkıș hızı gibi temel teknik bilgilerin bir tarafa not edilerek dekompresyon odasının bulunduğu yerdeki doktorlara bildirilmesi gerekir. Zira uygulanacak tedavi bu bilgiler ıșığında belirlenecektir. Hasta süratle ve mümkünse bir doktor nezaretinde bu merkezlere nakledilmelidir. Vurgun belirtileri olan kiși uçağa binemez. Bu nedenle karayolu kullanılmalıdır. Dekompresyon odası bir veya iki kișinin içerisine girebileceği ve içerisine istenilen basınçta hava verilebilen kapalı bir odacıktır. Genelde oda içerisine hasta ile birlikte doktor da girer ve ilk tedavi onun nezaretinde uygulanır. Tedavinin prensibi oda basıncını yükselterek olușmuș azot kabarcıklarının tekrar dokular tarafından absorbansını sağlamaktır. Bu gerçekleștikten sonra basınç yavașça düșürülerek azotun solunum yolu ile atılması sağlanır. 104 Vurgun Belirtileri olan kiși kesinlikle tekrar su içerisine indirilerek dekompresyona sokulmamalıdır. Zira vurgun belirtileri bir defa bașladıktan sonra gittikçe șiddetlenerek artacağından su altında bayılma kusma gibi olaylar etkisinde hastayı kontrol etmek ve onu bu vaziyette uzun sure tutmak daha riskli bir durum yaratacaktır. Oksijen Zehirlenmesi Oksijen, bazı koșullarda insan üzerinde narkoza benzer etki yapar. Oksijenin zehirleyici etkisi üç șekilde ortaya çıkabilir ; 1-12 metreden daha derine tüpün içerisine hava yerine saf O2 doldurarak dalmak 2-Basıncın 2 atm. veya daha büyük olduğu derinliklerde dekompresyon için oksijen solumak. 3-Oksijen basıncının PO2 1.8 atm. olduğu deriliklere (yaklașık -75 m derinliğe ve 8.5 atm. hidrostatik basınca karșılık gelir) dalmak. Oksijen zehirlenmesi, göz seğirmesi, adalelerin titremesi, krampların olușması, görme-ișitme bozukluğu, yorgunluk-uyku hali, sinirlilik ve șuur kaybı gibi belirtiler ile ortaya çıkar. Oksijen zehirlenmesi halinde, normal ve temiz havaya çıkarak solumak bu belirtilerin tedavisi için yeterlidir. Belirtileri hisseden kiși o gün bir daha dalıș yapmamalıdır. Karbonmonoksit Zehirlenmesi Karbonmonoksit (CO), tatsız, kokusuz, renksiz ve zehirleyici bir gazdır. Amerikan standartları, havada 10 ppm'lik karbonmonoksit içeriğini maksimum kullanılabilir limit olarak kabul etmektedir (1 ppm = 1 / 1000 000 , milyonda bir birim olarak tarif edilir). Karbonmonoksit kan içerisinde oksijen tașıma görevini yapan hemoglobin maddesi üzerine doğrudan etki yapar. Hemoglobin oksijene ve karbonmonoksite karșı oldukça duyarlı bir maddedir. Her iki gaz ile karșılaștığında oksijen yerine karbonmonoksit ile derhal birleșerek "karboksihemoglobin" olușturur ki bu yeni madde kanın oksijen tașımasına engel olur. Solunum tam yapıldığı halde vücut dokularında ciddi oksijen eksikliği meydana gelir. Karbonmonoksitli havanın derinlerde basınç altında solunması hemoglobin tahribatını daha fazla arttıracağından zehirlenme etkisi çok daha çabuk ve fazla olur. 105 Karbonmonoksit zehirlenmesinin belirtileri; kırmızı dudaklar, yanaklar ve kırmızı tırnak dipleridir. Kandaki karboksihemoglobin bu kırmızı renklerin nedenidir. Belirtiler gittikçe șiddetlenerek baș ağrısı, baș dönmesi, zihin karıșıklığı, felç, koma ve ölüme varan bir seyir izlenir Karbonmonoksit dalgıçlar için sinsi ve tehlikeli bir gazdır. Derinlerde, karbonmonoksitli hava soluyan dalgıç, zehirlenmenin ilk belirtileri ile birlikte kendisini kotu hissetmeye bașlar ve çıkmak amacıyla yükselmeye bașlar. Basınç azalması ile birlikte tüm gazların kısmi basınçları da azalmaya bașlar. Karbonmonoksit, kanda oksijenin yerini aldığından kandaki oksijen miktarı da düșmeye bașlar. Oksijen seviyesinin düșmesi ile birlikte aynı hipervantilasyon olayında olduğu gibi beyin dokuları kanda kalan az miktardaki oksijeni kendi bünyesinde toplamaya bașlar. Bu durum bazı sinir sistemlerini yavașlatacağından dalgıç yükselme sırasında "sığ su bayılması" denilen bir bayılma olayı ile karșılașır. Bu durumların gerçekleșmemesi için zehirlenme belirtilerine çok dikkat etmek, en ufak bir belirti hissedilmesinde dalıș arkadașına haber vererek derhal su yüzeyine çıkmak gerekir. Karbonmonoksit zehirlenmesi belirtileri gösteren dalgıç derhal temiz havaya çıkarılır ve mümkünse oksijen solutarak tedavi edilir. Kandaki karbonmonoksitin bir diğer kaynağı da sigaradır. Sigara dumanında az miktarda da olsa bulunan karbonmonoksit içim sırasında kana karıșır. Yüzey koșullarında tolere edilebilen bu miktar derinlerdeki basınç koșullarında tehlikeli olabilir. Bu nedenle kișilerin dalmadan önce sigara içmemeleri tavsiye edilir. Karbonmonoksit genelde kömürün veya karbon elementi içeren hidrokarbon bileșiklerinin oksijenle birleșerek yanması ile ortaya çıkar. Tüp içerisinden soluduğumuz hava tüp içerisine özel yüksek basınç kompresörleri tarafından doldurulur. Motor ve kompresörlerde kullanılan tüm yağlar ise birer hidrokarbon bileșikleridir. Yüksek basınç kompresörleri tarafından doldurulmuș bir tüp havasının temel kimyasal bileșenleri Tablo 5'te verilmiștir. Tüp içerisine basılan havaya karbonmonoksit iki șekilde bulașabilir; a- Kompresörlerin kartel yağları pistonların ve segmanların yüksek sıcaklığı ile kısmen yanarlar ve bu sırada az da olsa karbonmonoksit olușur. Buralardan gelen hava ancak özel filtrelerden geçirilerek tüpe doldurulur. 106 Kullanılabilir Maksimum Miktar Bileșenler Oksijen % 20-22 Karbondioksit(C02) 1000 ppm Karbonmonoksit (CO) 10ppm Hidrokarbonlar (metan ve türevleri) 50 ppm Halojenleșmiș çözücüler 0.2 ppm Tat ve koku yok Tablo 5. IAW TO USAF 42B.1.22 (USA) göre kabul edilen standart basınçlı hava bileșenleri Filtreler yetersiz veya zamanında değiștirilmemiș ise kompresör pistonlarından gelen değișik yağ buharları ve gazlar hava ile birlikte tüpe dolarlar. Bu durumu önlemek için sıcaklığa dayanıklı özel kompresör yağları ve peryodik bakımları yapılmıș filtreler kullanılmalıdır. b- Kompresör eğer yanmalı bir motor ile çalıșıyorsa kompresörün emiș manifoldu motorun eksoz çıkıșlarındaki karbonmonoksitli dumanı emerek kompresöre verir ki bu yolla gelebilecek karbonmonoksit önemli miktarlarda olabilir (Șekil 40). yanmalı motor kompresör tüp Șekil 40. Yanmalı motor ile çalıșan Yüksek Basınç Kompresörü. Çalıșma sırasında eksozdan çıkan dumanlar tüpe dolarak zehirlenmelere neden olabilir 107 Tüplerin doldurulması sırasında kompresörün hava emiș manifoldu egsoz gazlarını almayacak bir șekilde konumlandırılmalı veya en iyisi manifolda bir hortum takarak ucunu motordan uzak temiz ve havalı bir yerde tutmalıdır. SOLUNUM ve DOLAȘIM SiSTEMLERi Vücudumuzu olușturan sinir, sindirim, kas-kemik, solunum ve dolașım sistemleri arasında dalma koșullarından en çok solunum ve dolașım sistemleri etkilenir. Dolașım ve solunum sistemleri tüm vücut dokularına bașta oksijen ve diğer gerekli maddeleri tașımak ve dokularda olușan bașta karbondioksit gibi zararlı maddeleri atmak üzere beraber çalıșan sistemlerdir. Oksijen alma - karbondioksit verme șeklinde kısaca özetlenen bu sistemlerin çalıșmasını yakından tanımak gerekir. Zira birçok dalıș hastalığının odaklandığı yerler bu sistemler üzerindeki etkilerden kaynaklanmaktadır. Solunum Sistemi Akciğerler ve solunum yollarından olușur. Akciğerler, 12 kaburga kemiği çiftinin olușturduğu bir kafes içerisinde yer alan simetrik iki kanattan olușmuș süngerimsi bir organdır. Kafesi olușturan kaburga kemikleri arka uçlarından omurgaya birleșirler. Birbirlerine ise genișleyip daralabilen kaslarla bağlıdırlar. Kafesin alt tarafı kalın kas dokusundan olușmuș bir diyaframla karın boșluğundan ayrılır. Göğüs ve karın kasları beraberce genișleyip daralarak ciğerlerde bir vakum olușturur ve içerisinin hava dolmasına veya tekrar havayı atmasını sağlar. Akciğerler "Pleura" denen hava geçirmez bir zar ile kaplıdır ve bu zar ile göğüs kafesi arasında kaygan bir sıvı bulunur. Akciğerler; bronșlar, nefes borusu, gırtlak ağız ve burun yolu ile dıșa açılır. Akciğerler içerisindeki ana bronșlar ağaç dallarına benzer șekilde, daha ufak dallara (bronșiollere) ayrılarak alveol denilen küçük hava kesecikleri ile son bulurlar (Șekil 41). Alveollerin çeperi kılcal kan damarları ile çevrilidir. Kandaki oksijen-karbondioksit değișimi burada gaz geçirgenliği özelliği olan alveol zarları yardımı ile olur. Nefes alınmadığı zamanlarda ciğerlerdeki iç basınç ile dıș basınç birbirine eșittir ve bu nedenle ne içeri ne de dıșarı doğru hava akıșı olmaz. 108 Șekil 41. Akciğerler, bronșlar ve alveollerin yapısı. Kan alveollerin çeperinde hava ile temas eder ve oksijenlenerek tekrar dolașıma girer Solunum hareketi kandaki oksijen seviyesinin düșmesi ve karbondioksit seviyesinin artması ile bașlar. Beyindeki "refleks solunum merkezleri aldıkları uyarılarla solunumu yönetirler. Sistemi harekete geçiren uyarı oksijenin düșmesi değil karbondioksitin yükselmesi ile gelir. Nitekim kanda karbondioksit yükselmesi ile birlikte "asidoz" denilen ve kanın asitlik derecesini yükselten tepkimeler bașlar. Uyarıyı alan beyin soluk alma emrini verir ve bu șekilde karbondioksit seviyesi değișimlerine göre solunum sıklașarak veya yavașlayarak devam eder. Solunum hızını düzenleyen merkez ne var ki yalnızca karbondioksit seviyesine bağlı olarak uyarılmaz. Korku, Heyecan gibi ruhsal bir çok faktörün bu merkez üzerinde etkili olduğu bilinmektedir. Solunum hızının karbondioksit seviyesine bağlı olarak idare edilmesi șu ilginç durumları ortaya çıkarabilir; kanda düșük oksijen fakat normal düzeyde karbondioksit varsa solunum hızı artmadan devam eder veya normal oksijen seviyesine rağmen karbondioksit fazlalığı varsa solunum 109 hızı artar. Karbondioksit tüm vücut metabolizması tarafından üretilir ve hücrelerden dıșarı atılarak kana verilir. Karbondioksitin vücut içerisindeki miktarı çok hassas sınırlar içerisinde tolere edilebilir. Çok az bir fazlalık bile dıșa yansıyan ciddi sorunlar yaratır. Karbondioksit miktarı kan içerisinde normalin "Hypercapnia" normalin altında ise "Hypocapnia" denir. üzerinde ise a)Hypercapnia durumu, așın nefeslenme veya așırı yorgunluk sonucu meydana gelir. Karbondioksit kısmi basıncı normalin üzerinde seviyelere ulașınca; dalgıçta zihin karıșıklığı, baș dönmesi, adale spazmları, baș ağrısı. bulantı, göğüs adalelerinde sızı ve bayılma meydana gelir. b)Hypocapnia durumunda, belirtiler kaslarda titremeler ile bașlar, bilek ve el kasılmaları, adalelerde iğnelenmeler, baș dönmesi ve bayılma ile son bulur. Uzun ve yorucu çalıșmalar sonunda vücudun doğal olarak daha çok enerjiye ihtiyacı vardır. Daha çok enerji daha çok oksijen tüketimini gerektirir ki bu durum daha çok karbondioksit üretimi demektir. Yorucu her hareketin sonunda vücutta karbondioksit birikimi normalin üzerine çıkar ve bir hypercapnia durumu ortaya çıkar ve durum hızlı soluma ile kendisini belli eder. Nitekim yorucu hareketler durduktan sonra bile daha bir süre hızlı "nefes nefese" soluma devam ederek karbondioksitin atılması devam eder. Normal șartlarda bir kiși dakikada 10-20 nefes alıp verir. Solunum refleks merkezi kandaki karbondioksit seviyesi normale dönene kadar hızlı nefes ritmini devam ettirir. Ritim hızlandıkça hava tüketiminin de artacağını unutmamak gerekir. Kanın oksijen alımını ve karbondioksit atmasını dengeli tutabilmek için derin ve yavaș soluma yapılmalıdır. Derin ve yavaș soluma nefes ritmi normale dönene kadar devam etmelidir. Akciğerlerin hava kapasitesi hakkında genel rakamlar Tablo 6'da verilmiștir. Ölü hava boșlukları dalgıcın tidal hacminin doğrudan gaz alıș-verișine katılmayan kısmıdır. Normalde yüz sinüsleri, ana soluk borusu (trakea) ve bronșlarda olușan bu boșluklara aletli dalıșlarda șnorkelin yada regülatörün ölü boșlukları da eklenir. Soluk alma sırasında alveole ilk giren hava, bir önceki soluk vermeden arta kalan havadır. Bu havada karbondioksit fazladır ve soluk almayla beraber gelen taze havayla karșılașır. Yine de alveol havasında daima taze havadakinden daha fazla 110 karbondioksit vardır. Șnorkelin yada regülatörün hacimlerin eklenmesi ile ve dalıș ortamındaki çevre basıncının göğüs kafesini sıkıștırmasıyla ölü hava boșlukları her solunumda tidal hacmin % 15-20 sini kapsayabilir. Tidal hacmin azalması ve olu hava boșlukların artmasıyla olu hava her solunumun daha büyük bir kısmını olușturur ve alveol havasındaki karbondioksit düzeyinin artmasına yol açar. Buna cevap olarak da dalgıç daha sık ve daha derin solur. Derin ve yavaș soluma alveollerdeki havayı rahatlıkla değiștireceğinden buralarda karbondioksit birikimi önlenmiș olur. Ölü Hava Boșlukları 0.25 lt Toplam Hacim 6.5 lt. Tidal Hacim 0.75 lt. Soluk Alma Rezervi 2.75 lt Soluk Alma Rezervi 1.75 lt Rezidüel Hacim Vital Kapasite 5.5 lt. 1.0 lt. Tidal Hacim Vital Kapasite ; Her solunumda akciğerlere girip çıkan hava miktarı ; Zorlu bir nefes verme sonrasındaki derin bir nefes almada alınabilen maksimum hava miktarı Reziduel Hacim ; Zorlu bir nefes verme sonrası akciğerlerde kalan artık hava miktarı Tablo 6. Akciğerlerin hava alma kapasitesi ve kullanılan hava hacimleri Yavaș solumanın bir bașka gerekliliği de șnorkel veya regülatörden hava alırken ortaya çıkar. Her vana, subap, ince boru veya kıvrımlı yapı hava akımını zorlaștırıcı etki yaratır. Bu tip mekanik yapılar düzgün hava akımına karșı birer direnç kaynağıdır. Solunum sırasında karșılașılan bu direnç derinlerde hava yoğunlaștıkça daha da fazlalașır. Buna karșı solumanın yavaș ve derin yapılması bu yönde olușabilecek problemleri ortadan kaldıracaktır. Solunum direncini azaltmak için direnci az olan regülatör ile çapı büyük ve kıvrımları sert olmayan șnorkeller kullanılmalıdır. Ayrıca ani ve eforlu hareketlerden kaçınılarak derin ve yavaș soluma düzenini bozmamaya dikkat edilmelidir. 111 Hyperventilation (Așırı Solunum) Dalıș tekniğinde solunum kontrolü en önemli becerilerden birisidir. Korku, panik, așın kızıșma veya heyecan karșısında istemeden de olsa solunum hızı artabilir. Bu durumda solunumun șekli derin ve çabuk soluma șekline dönüșür. Așırı oksijen geliși ile birlikte kandaki karbondioksit seviyesi düșer, oksijen seviyesi artar. Hyperventilation devam ederse kandaki karbondioksit seviyesi daha da düșer ki bu durumda birden hypocapnia belirtileri ortaya çıkmaya bașlar. Hypocapnia durumunda belirtiler kaslarda titremeler ile bașlar. bilek ve el kasılmaları. adalelerde iğnelenmeler, baș dönmesi ve bayılma ile son bulur. Așırı solunum yapan dalgıcın kanında oksijen kısmi basıncı artmıș karbondioksit basıncı azalmıștır (Șekil 42). HYPERVANTİLASYONSUZ DALIȘ Dalıș bașlangıcı Dalıș sırası Dalıș sonu HİPERVANTİLASYONLU DALIȘ Șekil 42. Hipervantilasyon olayına neden olan kandaki oksjen ve karbondioksit seviyelerinin durumu. Dalıș sonunda oksijen seviyesi azalmasına rağmen nefes alma refleksi uyanılmaz Bu șekilde derinlere inen dalgıcın yeni yüksek basınç karșısında kanındaki oksijen kısmi basıncı daha da artar ve bu durumda oksijenin kan içerisindeki çözünmesi biraz daha fazlalașır. Oksijen fazlalığı dalgıcın 112 nefesini daha uzun sure tutabilmesini sağlar. Yükseliș sırasında uzun süre kullanılarak tüketilen oksijen kısmi basıncı çevre basıncının ani düșmesi ile birden düșer. Bu düșüș belli bir değerin altına indiğinde beyin tüm fonksiyonlarını durdurur ve bu yeni durum bayılma ile sonuçlanır. "Sığ su bayılması" denilen bu olay (shallow water blackout) özellikle tüpsüz dalıș yapan dalgıçlarda çok görülür. Așırı solunumdan kaynaklanan problemler gözönüne alındığında skin dalgıçları dalmadan önce așırı solunumu 3-4 defadan daha fazla yapmamalıdır. Devamlı dalıșlarda arasıra dinlenerek vücudun oksijen-karbondioksit dengesini sağlamasına fırsat verilmelidir. Dolașım Sistemi; Kalp ve damarlardan olușur. Görevi solunum ve sindirim istemlerinden aldığı oksijen ve gıdayı vücut dokularına atardamarlar vasıtasıyla iletmek, dokularda olușan karbondioksit ve diğer atıkları toplar damarlar yolu ile dıșarıya atılacakları organlara tașımaktır. Damarlar çaplan 2 cm ile 0.1 mm arasında değișen ve vücudu bir ağ gibi saran kanallardır. Kılcal damarlar tüm vücut dokuları ile temasta olan ve her türlü değișimin gerçekleștiği yerlerdir. Özellikle akciğerlerdeki kılcal damarlar alveollerin etrafını sararak oksijen - karbondioksit değișimini sağlarlar. Tüm vücut organları ve dokuları arasında iletișim damarlarda dolașan kan vasıtasıyla gerçekleșir. Kan içerisinde birçok cins hücre tașıyan bir sıvıdır. Bunlar arasında gaz tașıma ișlevini alyuvar hücreleri yapar. Kan dolașımı aynı zamanda organlar arasında sıcaklık iletișimini ve dengesini de sağlar. Damarlardaki kanın dolașımını bir devridaim pompası yani kalp sağlar. Çok güçlü ve dayanıklı bir organ olan kalp günde yaklașık yüz bin defa atar. Dolașım sisteminin en önemli görevlerinden birisi de solunum sisteminden oksijen alıp karbondioksit vermesidir. Özellikle beyin ve merkezi sinir sisteminin düzenli oksijen ihtiyacı bu yolla karșılanır. Bu sistemlerin birkaç dakika oksijensiz kalması dokuların ölümü ile sonuçlanır. Bu bakımdan dalıș tekniğinde dolașım fonksiyonlarının sağlıklı çalıșması gerekir. Kan bir yandan vücut içerisinde dolașırken, diğer yandan akciğerlere giderek tüm dokulardan topladığı karbondioksiti burada bırakarak yerine oksijen alarak temizlenmiș olarak tekrar atar damarlar sistemine girer. Kan içerisindeki alyuvarlar hemoglobin içerir. Hemoglobin, gazlarla kimyasal bileșik yapma özelliğine sahip önemli bir maddedir. Kan akciğerlerden geçerken solunum ile alveollere dolmuș olan havadaki 113 oksijen alyuvarlardaki hemoglobine bağlanır. Kan dokulara ulaștığında oksijen kısmi basıncı düșük bir ortamla karșılașır ve oksijeni burada bırakarak yüksek kısmi basınçlı karbondioksiti hemoglobine bağlar. Kan akciğere geri döndüğünde tekrar yüksek kısmi basınçlı oksijen ile karșılașır, burada karbondioksiti bırakır ve oksijeni bağlar. Oksijen veya karbondioksitin hemoglobine bağlanması alveol çeperlerini olușturan ve hava-kan ayırımını sağlayan ince zar etrafında diffüzyon yolu ile olur. Havanın büyük bir kısmını olușturan azot gazı kan tarafından absorbe edilirler fakat, hemoglobin ile birleșmez. Akciğerlere bırakılan karbondioksit solunum ile atılır. Karotis-Sinüs Refleksi Beyne kan tașıyan ana damar olan karotis atardamarında (șahdamar) kan basıncını devamlı izleyen ve beyindeki kalp ritmini ayarlayan merkeze (Kardio-İnhibitor merkez) uyarı yollayan algılayıcılar vardır (Karotis-Sinüs reseptörleri). Vücutta kan basıncı yükseldiğinde kalp ritmi bu yolla yavașlatılır. Eğer dalgıcın elbisesi çok sıkı ve bașlığın boynu sıkıyorsa Karotis atardamarı üzerine gelen bu baskı reseptörler tarafından kan basıncında artma gibi algılanır ve kalp ritmi yavașlar. Bu durumda beyne giden kan miktarında azalma olur ve dalgıç bilincini kaybedebilir. Nitekim bu tip elbiseler giyildiğinde hissedilebilecek baș ağrısı, baș dönmesi ve bayılma hissi kan dolașımının iyi olmadığının ișaretidir. Bu durumda elbise bașlık veya ceket derhal gevșetilmeli veya çıkarılmalıdır. Kramplar Kramp, herhangi bir adalenin istek dıșı kendi kendine kasılması olayıdır. Așırı olarak çalıșan kasların yüksek oksijen ihtiyacı oldukça fazladır. Kan dolașımı ile kas dokularına gelen oksijen yetersiz kalırsa adalelerde kramp denilen ve adeta adalenin hareketsiz kalıp kilitlenmesi, ağrıması ve hissizleșmesine neden olan olay meydana gelir. Bu gibi durumlarda derin ve yavaș soluma yapılırken dinlenmeli, adaleyi mümkün olduğu kadar gevșetmeye çalıșmalı ve kramplı adaleye kan dolașımını arttırıcı hafif masajlar yapılmalıdır. Adalenin fazla çalıșması, kan dolașımının azlığı ve soğuk ortamlar kramp olușumunu teșvik eder. Özellikle sert ve büyük paletlerin sıkça bacak kramplarına neden olduğu bilinmektedir. Krampların devam etmesi halinde sudan çıkılmalıdır. 114 VÜCUTTAKİ HAVA BOȘLUKLARI Bir dalgıcın vücudunda dıș basınç değișikliklerinden etkilenen boșluklar vardır. Bunlar bașlıca, kulak, sinüs ve akciğer boșluklarıdır .Diğerleri ise sırasıyla diș, mide-bağırsak ve maske boșluklarıdır. Böyle - Mariotte Kanunu gereği dalıș sırasında yükselen ve alçalan basınçların etkisinde kalan bu boșluklarda üç tip problem ortaya çıkabilir. Bunlar; a- Sıkıșmalar (sgueezes). Basınç yükselmesi sırasında sıkıșan boșlukların olușturduğu problemlerdir. b- Ters sıkıșmalar (blocs). Alçalan basınç karșısında boșluk içindeki genleșen havanın olușturduğu problemler. c- Așırı genleșmeden dolayı yırtılmalar. Alçalan basınç karșısında genleșen ve tahliye edilemeyen havanın neden olduğu problemler. Kulak Boșluğu Kulak hem ișitme hem de denge organıdır. Dalıș sırasında, kulak içerisinde bulunan hava boșluğun çevre basıncından etkilenerek hassas ișitme ve denge organlarının fonksiyonlarını olumsuz yönde etkilememesi gerekir. Bunun için, kulağın anatomik yapısı ve kulak sıkıșması olayına bağlı olarak gelișen problemlerin nedenlerini, belirtilerini ve tedavilerini bilmek gerekir. Kulak uç bolümden olușur (Șekil 43) ; Șekil 43. Kulak iç yapısı. Dıș, orta ve iç kulakta yer alan organlar 115 a-Dıș Kulak, Kulak kepçesi ve kulak deliğinden olușur. b-Orta Kulak, Kulak deliğini kapatan kulak zan ile bașlayıp çekiç, örs, üzengi denilen küçük kemikler ile bunların içerisinde bulunduğu boșluğa denir. Kulak zan ve kemikler birbirleri ile temas halindedir. Orta kulak boșluğu ostaki kanalları denen ince borularla gırtlağa açılır. c-İç Kulak, oval ve yuvarlak pencere membranları ile orta kulaktan ayrılır. Uç boyutta yerleșmiș uç adet dairesel halkanın birleșmesi ile olușmuș ve sonu beyne giden sinirle biten salyangoz denilen bir organ içerir. Salyangozun merkezinde denge algılayıcısı sinir uçları bulunur. Duyma olayı kulak zarının titremesi ile bașlar. Titreșim çekiç, örs, üzengi kemikleri vasıtasıyla iç kulağa açılan oval pencere diyaframına iletilir. Buradan algılanan titreșimler salyangoz ve sinir yolu ile beyne iletilir. Salyangoz içi sıvı dolu olan bir organdır. Oval pencereden yapılan bir itme alttaki yuvarlak pencerenin hafifçe dıșarı çıkması ile dengelenir. Basınç değișimleri doğrudan orta kulak boșluğunu etkiler. Orta kulak boșluğu içerisindeki basınç çevre basıncından düșük ise sıkıșma olayı meydana gelir. Sıkıșma iki șekilde olur ; 1-Dalgıç derinlere doğru inerken çevre basıncı artar ve bu basınç doğrudan kulak zarı üzerine etki yapar. Basınç etkisiyle kulak zarı içe doğru çöker. Eğer dengeleme yapılmadan ve ortaya çıkan acıya tahammül edilerek bu durumda kalınırsa bir miktar su zar çeperlerindeki kan damarlarından geçerek orta kulakta birikmeye bașlar. Bu ișlem orta kulaktaki basıncı düșürmek için doğanın basınç karșısında orta kulağı korumak için yarattığı bir tedbirdir. Toplanan su miktarı zaman ve basınca göre az veya çok olur. Dalgıç bu durumda su yüzeyine vardığında orta kulağa giren su nedeniyle kulaklarında devamlı bir çınlama sesi duyacaktır. Bu gibi durumlarda dalıșı derhal bırakıp bir Kulak-Burun-Boğaz uzmanına bașvurmak gerekir. Eğer alçalma ani ve hızlı olursa kulak zan basınç karșısında kendisini korumaya fırsat bulamadan yırtılır. Yırtılma sonunda büyük bir acı ile çınlama hissedilir ve dıș kulakta kan görülür. 2-Kulak zarının diğer yırtılma nedeni östaki borularında olușmuș tıkanıklıklardır. Östaki borularının çeperleri sümüksü (mucus) sıvılarla kaplıdır. Grip, soğuk algınlığı, allerjik tepkiler, ve çeșitli enfeksiyonlar bu sıvının yoğunlașmasına akmasına ve sertleșmesine neden olur ki bu durum östaki borularının tıkanması ile sonuçlanır. Tıkanma sonunda orta kulak boșluğunun gırtlak ile ilișkisi kesilir ve bu durumda dalgıç dengeleme yapamaz. Dengeleme güçlüğüne karșın dalmakta ısrar edilmesi durumunda kulak zarı gelecek basınç karșısında yırtılır. Bazı kulak-burun açıcı ilaçlar östaki kanallarının açılmasında kullanılabilir ancak bu tip 116 ilaçların basınç altında ne tur tepki verdikleri henüz bilinmemektedir. Ayrıca, dalıș sırasında ilaç etkisinin azalması durumunda orta kulaktaki yoğun hava alçalan basınç karșısında genleștikçe çıkacak yer bulamaz. Bu durum çok ciddi ve tehlikeli problemlere neden olur. Bu durumda bașvurulabilecek en son çare burnu tıkayıp içeriye doğru kulaktaki havayı emmeye çalıșmaktır. Östaki borularının gırtlağa açıldığı yerlerde boru uçları küçük kaslar yardımıyla devamlı kapalı dururlar. Bu kaslar çene hareketleri veya esneme sırasında etkilenerek boru uçlarının açılmasını sağlayabilirler. Ancak dengeleme ișlemine bașlamadan alçalmaya bașlayan dalgıcın östaki uçları daha sıkı kapanır. Bu durumda dengeleme zorlașır. Biraz yükselerek çevre basıncının azaltılması ve dengelemenin bundan sonra yapılması uygun olur. Dengeleme ișlemi çeșitli șekillerde yapılabilir. Yutkunma ve çeneyi sağa sola oynatma östaki borularının açılmasını sağlayabilir. Boru uçlarının açılmasıyla birlikte gırtlaktaki çevre basıncı orta kulak ile birleșerek eșitlenmiș olur. Nitekim bu çeșit dengeleme metal bașlıklı ilk aletli dalgıçlar tarafından uygulanmıștır. Burnu iki parmak arasında sıkarak kulaklara hava üfleme ișlemi "valsalva hareketi" olarak bilinir. Bu șekilde dengeleme günümüz dalgıçlarının çoğu tarafından uygulanmaktadır. Dengeleme ișlemi sırasında dikkat edilmesi gereken noktalar sırasıyla; a-Dalmadan önce valsalva hareketi ile östaki borularının açık olup olmadığı kontrol edilmelidir. b-Dengeleme baș suya girer girmez bașlamalıdır. Baș așağı alçalmalarda bașta kan basıncı artacağından, östaki kanallarını açmak daha güç olabilir. Bu nedenle alçalmalar ayaküstü olmalıdır. c-Alçalma sırasında kulaklarda ağrı hissedilirse derhal yükselip dengeleme ișlemine yeniden bașlanmalıdır. d-Valsalva hareketini zorlayarak yapmak iç kulaktaki oval ve yuvarlak pencere membranlarına zarar verebilir. Östaki borularının tıkanıklığı büyük bir ihtimalle soğuk algınlığı enfeksiyonlarından kaynaklanır. Bu gibi durumlarda dalıș yapılmamalıdır. Dengeleme yapılamadığı taktirde dıș basınç etkisiyle kulak zarı içe doğru bükülerek çöker. Çökme orta kulak kemikleri vasıtasıyla iç kulağa açılan oval pencere zarına iletilir ve bu zar da içe doğru çöker. Salyangoz 117 içerisindeki sıvı bu basıncı alttaki yuvarlak pencereye ileterek onun dıșa doğru bükülmesine neden olur. Bu durumda iken yapılacak șiddetli bir valsalva hareketi ile orta kulak kemikleri birden hareketleneceğinden ve oval pencereye așın bükülme vereceğinden bunu dengeleyen yuvarlak pencere dıșa doğru bükülerek patlar ve salyangoz içerisindeki sıvı orta kulağı doldurur. Bu durumda dalgıç çınlama, orta kulakta tıkanma hissi, ișitme kaybı ve muhtemelen vertigo hisseder. Dıș kulak kanallarına takılan tıkaçlar dıș basıncın kulak zarına gelmesini önler ancak çıkıș sırasında, dalıș bașlangıcında hissedilmeyen ve orta kulakta tahliyesi kontrol edilemeyen basınç kulak zarının dıșa bükülerek yırtılmasına neden olabilir. Vertigo İç kulakta bulunan salyangozun hemen üst kısmında üç adet dairesel kanallar vardır. Halka seklindeki bu kanalların durușları adeta uç boyutlu bir X,Y,Z eksen sistemi üzerinde duruyor gibidir. Kanalların içi sıvı doludur ve bu sıvı boyun hareketleri veya yer çekimi etkisi ile devamlı hareket eder. Halkaların bileșim yerlerinde her yönde sıvı hareketlerini algılayan sinir uçları yer alır. Beyne ulașan iç kulak sinyalleri burada görme sinyalleri ile birlikte değerlendirilir. Hareket ve denge bu șekilde hem iç kulak hem de görme uyarılan ile birlikte sağlanmıș olur. Görüș mesafesinin kısıtlı olduğu bir ortamda nötr yüzerlikteki bir dalgıcın denge, görme ve hareket algılamalarında eksiklikler ve kesiklikler olușabilir. Bu durum kaybolma hissinin olușmasına neden olur. Bu hisle her derinlikte ve özellikle akıntılı ortamlarda sıkça karșılașılır. Bazı durumlarda kaybolma hissi kendisini özel bir șekilde belli eder. Dalgıç hareket etmediği halde kendisini hareket ediyormuș gibi hisseder ve çevresinin hareket ederek etrafında döndüğünü görür. Bu duruma vertigo denir. Vertigonun olușmasında bilinen bașlıca iki önemli neden vardır. Bunlar, iki kulak arasında olușan basınç ve sıcaklık farklarıdır. Her iki kulakta da aynı olan sıcaklık ve basınç herhangi bir nedenle kulağın birinde değișirse aradaki farklılıktan dolayı vertigo olușur. Bu durum en çok yırtılan bir kulak zarından soğuk su giriși veya dengeleme sırasında kulaklardan birinin açılamaması sırasında ortaya çıkar, Vertigo yaklașık otuz saniye kadar sürer ve geçer. Deneyimli balıkadamlar bu duruma girdiklerinde soğukkanlılıkla geçmesini beklerler. Ancak vertigoyu bilmeyenler için o anda korku ve panik bașlayabilir. Vertigonun etkisi aniden ortaya çıkar. Bu anda dalgıç nerede olduğunu nereye gittiğini ve konumunu anlayabilmek için çaba sarfeder. 118 Vertigo süresince dalma ile ilgili kuralların ihmal edilmesi doğaldır, Bu durumda derhal bir yere tutunup hareketsiz kalmalı ve bu durumun geçeceğini bilerek sakin bir șekilde beklenmelidir. Sinüs Boșlukları Kafatasının on kısmında alın ve yanak bölgesini olușturan kemiklerin içerisinde yer alan dört çift boșluğa sinüs boșlukları denir (Șekil 44). Șekil 44. Kafatasında bulunan 4 çift sinüs boșlukları Bu boșlukların cidarı mukoz dokularla kaplı olup ince kanallar ile burun ve geniz boșluğuna bağlıdırlar. Boșlukların içerisinde hava vardır. Hava burun ve genizle ilintili olarak kanallar boyunca dolașabilir. Dalıș sırasında yükselen basınç karșısında sinüs boșluklarının dengeleme ișlemi valsava hareketi, yutkunma veya çene hareketleri sırasında olur. Sinüs kanallarında tıkanmalar var ise doğal olarak dengeleme yapılamaz ve bu boșluklar basınç etkisiyle sıkıșma eğilimine girerler. Buna sinüs sıkıșması denir ve kendisini o bölgede keskin bir acı ile belli eder. Dengeleme yapıldıktan sonra mukoz doku kanalları tıkayabilir. Bu durumda yükseliș sırasında genleșen hava aynen alçalmalardaki acıya benzer bir acı hissi verir ki çoğu kez tıkanıklığı olușturan mukoz dokunun hava ile dıșarı atılması ile geçer. Atılan mukoz doku bir miktar kanamaya neden olur. Bu sırada dalgıcın burnundan biraz kan ve sümüksü ifrazat gelir. Bu durum dalıșlarda olağan karșılanır. Normal durușta sinüs boșluklarından ucu direkt olarak normal yerçekimi etkisiyle burun boșluğuna boșalır ancak, yanak altı sinüsleri baș așağı geldiği zaman burun kanallarına boșalabilirler. Bazı dalıșlardan sonra dalgıçların öne eğildikleri zaman burunlarından su gelmesi bu yüzden olur. Sinüs kanalları ince ve yaygın olduklarından mikrobik enfeksiyonlardan ve alerjik reaksiyonlardan çok etkilenirler. Kanalların tıkalı olması durumunda dalıș yapılmamalıdır. 119 Akciğerler Basınç değișimleri karșısında akciğerler Böyle- Mariotte Kanununa uyarak içi hava dolu esnek bir kap gibi davranırlar. Akciğerlerin alabildiği hava miktarları ve alınan havanın kullanımı ile ilgili rakamlar Tablo 6'da verilmiștir. Aletli veya aletsiz serbest dalıcıların ciğerlerindeki havanın davranıșı biraz farklıdır. Șimdi bu davranıșları yakından incelemek için biri serbest dalıș yapan, diğeri aletli dalıș yapan iki dalgıcın ciğerlerindeki olayları inceleyelim; a-Serbest dalıcı; serbest dalıș sırasında dalgıç yüzeyde derin bir soluk alarak ciğerlerini doldurur. Derinlere indikçe hidrostatik basınç etkisiyle göğüs kafesi üzerine gelen basınçla birlikte ciğer hacmi küçülmeye ve içerisindeki hava sıkıșmaya bașlar. Dalgıç bu șekilde bir süre dipte kalır. Tekrar yüzeye vardığı zaman ciğer hacmi bașlangıçtaki aynı hacmine döner. Bu durumda ciğerler küçülüp tekrar eski haline dönmüștür (Șekil 45). Șekil 45.Serbest dalıș yapan bir dalgıcın basınç etkisi ile ciğer hacmindeki değișimler. Dalgıcın yüzeyde 2 it gelen ciğeri -10 m'de l It'ye küçülür, yüzeye ulaștığında tekrar 2 It'lik eski hacmine gelir 120 b-Aletli dalgıç; Dalgıç yüzeyden dibe doğru inerken regülatöründen hava solur. Derinlere gittikçe yani çevre basıncı arttıkça o derinlik basıncına göre sıkıșmıș hava ile nefes alıp vermeye bașlar, Bu durumda dalgıcın ciğer hacmi aynıdır ancak içerisi sıkıșmıș yoğun hava ile dolup boșalmaktadır. Dalgıç bir müddet sonra yükselmeye bașladığında ciğerlerdeki sıkıșmıș yoğun hava genleșmeye bașlar. Örneğin, -10 m de ciğerlerine hava doldurarak yüzeye çıkan dalgıcın ciğerleri genleșen havanın etkisiyle iki katı genișler (Șekil 46). Șekil 46.Aletli dalgıcın -20m’den nefesini tutarak yükselmesi durumunda son 10 m'de ciğerlerin genleșmesi ve yırtılması Hava Embolizması Basınçlı hava soluduktan sonra yükselen dalgıçlar genleșen havayı ciğerlerinden tahliye edemezlerse ciğerler șișip genișlemeye bașlar. Genișlemeye tahammül edemeyen alveollerin zarları așırı gerilir ve bu durumda küçük hava kabarcıkları kana karıșmaya bașlar. Genleșme daha ani ve șiddetli ise alveollerde olușan hava kabarcığı paketçikler halinde ciğer dokularını yırtarak göğüs boșluğuna dolar. Kana karıșan hava kabarcıklarının damarları rasgele bir yerde tıkaması ile hava embolizması (=hava ile tıkanma) hastalıkları olușur. Damarları tıkayan 121 kabarcıklar o bölgede dolașımın durmasına ve dokuların ölmesine neden olur Tıkanma beynin kılcal damarlarında ise felç kaçınılmazdır. Kalp dokularının ölmesi ise kalbin durmasına neden olur. Hava embolizması sonu genelde ölümle sonuçlanan ciddi rahatsızlıklardır. Bu durumu önlemek için dalgıçlar, asla nefes tutmadan ve devamlı nefes alıp vererek ciğerlerindeki genleșen havayı devamlı tahliye ederler. Hava embolizmasının en çok görülen belirtileri șunlardır; Bayılma, kasılmalar, denge kaybolması, kısmi felç, göğüs sancısı, nefes almada güçlük, öksürük, görmede bozukluk, kaslarda dermansızlık, ağızdan kan gelmesi, göz bebeklerinde farklı küçülme. Bu belirtiler vurgun, hypervantilasyon, kulak yırtılması gibi diğer dalıș hastalıklarının belirtileri ile benzerlik gösterir. Belirtileri yakından incelemek ve en ufak șüphe halinde derhal tedaviye bașlamak gerekir. Hava embolizmasının tedavisi ancak basınç odası ile mümkündür. Hasta burada hekim kontrolünde tekrar basınç altına alınarak bünyedeki kabarcıkların küçülmesi sağlanır. Hastanın basınç odasında kalma süresi birkaç saatten birkaç güne kadar değișir. Hasta basınç odasına nakledilirken kabarcıkların kalp ve beyne gitmemesi için, sol tarafı altta ayaklar yukarıda ve baș așağı eğimli olacak șekilde bir tahta sedye ile tașınır. Tașıma sırasında hastaya oksijen verilmelidir. Embolizma belirtileri veren dalgıç dekompresyon amacıyla hiçbir șekilde tekrar su altına indirilmemelidir. Pnömotoraks (Akciğer Yırtılması) Akciğerlerdeki havanın ani ve așırı genleșmesi sonunda genișleyip șișen alveoller ve ciğer dokusu parçalanarak yırtılır. Bu șekilde akciğerden kaçan hava, akciğer ile akciğer zarı arasına sıkıșır. Bu durum akciğerlerin çalıșmasına kısmen veya tamamen mani olur. Sıkıșan hava kendisini aniden gelen göğüs ağrısı, nefes alma güçlüğü ve ağızdan köpüklü kan gelmesi ile belli eder. Bazı durumlarda genleșmenin șiddeti akciğer zarınında yırtılmasına neden olur. Akciğerden kaçan hava göğüs dokularına ve oradan da boyun bölgelerine gelerek ve genelde deri altında toplanarak yayılabilir. Akciğerden kaçan havanın ciğer zarı ile göğüs boșluğu arasında birikmesi göğüs kafesi ile ciğerler arasındaki vakumu yok edeceğinden; bu durum gittikçe ve nefes aldıkça ciğerlerin hava ile dolmamasına ve çökmesine neden olur. Belirtilerin ortaya çıkmasıyla 122 birlikte hasta derhal bir hastaneye götürülmelidir. Pnömotoraks teșhisi kesinleștikten sonra göğüs ve ciğerde sıkıșan hava buradan ancak cerrahi müdahale ile alınabilir Hava embolizması ve Akciğer yırtılmalarını önlemek için dalgıçların șu kaidelere uyması gerekir; 1-Yükselișlerde hız 20 m/dk'yı geçmemelidir. Acil çıkıșlarda ciğerler mutlaka boșaltılmalıdır. 2-Yükseliș sırasında derin nefes almaktan kaçınmalı akciğerler normal dolu olmalıdır. 3-Dalgıcın solunum problemi olmamalıdır. Bunun için bașta akciğerlerin sağlıklı olması gerekir. 4-Dalıștan önce fiziksel formu iyi ve sağlıklı olmak, dalıș sırasında uyanık, duyarlı ve sorumlu davranmak gerekir. 5-Hava embolizması ile ilgili kazalar daha çok yüzeye yakın yerlerde ve çoğu zaman bir panik sonucu olușur. Nitekim en fazla basınç/hacim değișimleri yüzey ile -10 m arasındadır. Hava embolizması 2.90 m derinlikten itibaren tüm yükselișlerde gerçekleșebilir. Bu kritik derinliklerden yükselirken soğukkanlı bir șekilde nefes alıp verme düzenine dikkat edilmelidir. Acil çıkıșlarda ise ciğerlerde genleșen havayı devamlı boșaltmak amacıyla devamlı bağırarak yükselmek gerekir. Diğer Boșluklar İnsan vücudu içerisinde dıș basınç değișimlerinden etkilenen ancak dalıș fizyolojisinde hayati fonksiyonları olmayan boșluklar vardır. Bunlar diș ve mide-bağırsak boșluklarıdır. Maske boșluğunun basınç altındaki davranıșı da bu bölüme dahil edilerek incelenmiștir. Diș Boșlukları Diș dolguları veya kaplamaları arasında kalan içi hava dolu boșluklar yükselen veya alçalan basınç karșısında etkilenirler. Boșluk içerisindeki hava alçalma sırasında sıkıșır ve diș sinirleri üzerine etki yapar (tooth sgueeze). Bu durum bir diș sızlaması șeklinde kendisini belli eder. Basınç etkisiyle bazen dolgu çeperlerinde kanamalar olabilir. Benzer durum yükselme sırasında diș boșluğundaki havanın genleșmesi sırasında da görülebilir. Öyle ki dalıș sonunda diș kaplamalarının veya dolgularının genleșen havanın etkisiyle yerinden çıktığı sıkça görülen bir olaydır. 123 Dalıș sırasında olușan diș problemlerine çözüm bulmak zordur. Durum ancak bir diș hekiminin müdahalesi ile önlenebilir Mide-Bağırsak Boșlukları Mide ve bağırsaklar prensip olarak içi hava dolu boșluk içermezler. Ancak dalıș sırasında hava yutulmuș ise veya dalıștan önce gaz yapıcı yiyecek-içecek alınmıșsa yükselme sırasında bu gazlar mide ve bağırsaklarda genleșecektir. Bu durum dalıștan sonra dalgıca tokluk hissi verir Tedbir olarak dalgıçlara, dalıștan önce gazlı içeceklerin içilmemesi ve gaz yapıcı yiyeceklerin yenmemesi önerilir, Maske Boșluğu Maske camı ile dalgıcın yüzü arasındaki boșluğa denir. Bu boșluk dalıș sırasında artan basınç karșısında sıkıșır ve yüze doğru basınç yapar. Dengeleme yapılmadığı zaman maske yüze baskı yaparak adeta yapıșır ve bu durum dalıș sonrasında maskenin yüze oturduğu kısımlarda mor çizgisel șișliklerle kendisini belli eder. Maske sıkıșması olarak anılan bu olayı dengelemede geç kalındığı zaman göz yüzeyini kaplayan zarlar, göz bebeklerini çevreleyen boșluklar ve göz kapağı kenar dokuları zarar görebilir. Basınç etkisi ile kapak kenarlarında olușan kanamalar bazen göz çukurlarına dolar. Maske boșluğununda diğer vücut boșlukları gibi dengelenmesi gerekir. Dengeleme burundan maske içerisine hava üfleme ile yapılır. SICAK VE GÜNEȘ ÇARPMASI Yüzücü veya dalıcıların açık kıyı veya tekneden yaptıkları dalıșlar sırasında dikkat etmeleri gereken bir etkende güneș ve sıcaklıktır, insanın vücut sıcaklığı birçok fiziksel etkinin karșılıklı dengelenmesiyle korunur. Vücudun ürettiği enerji metabolizma için geçerli sıcaklığı sağlar ve ısınan vücut bundan sonra bu ısıyı dengeli bir șekilde koruma durumundadır. Vücut sıcaklığı daha soğuk cisimlere geçen ısı iletimi, havaya devamlı verilen ısı kaybı, vücut sıcaklığından olușan vücut ıșınımı, ve terleme-buharlașma yolları ile devamlı azalır. Isı kaybına karșı metabolizma hızlanarak daha fazla ısı üretimine geçer. Titreme bu reaksiyonlardan birisidir. Kaslar titreyerek enerji üretirler. Isı kaybı bir 124 șekilde çeșitli giysilerle önlenebilir, ancak çevre sıcaklığının yüksek olması durumunda vücut ısı dengesini ancak terleme ile sağlayabilir. Bir insan günde 12 lt'ye kadar ter atabilir ve her litre ter için yaklașık 580 kalori kaybeder. Sıcak, rüzgarsız ve nemli bir ortamda cilt üzerine çıkan ter buharlașamaz. Ter buharlașmıyor ise vücudun soğuması bir șekilde aksıyor demektir. Bu durumda vücut sadece su ve tuz kaybına uğrar. Uzun ve așırı ter fazla tuz kaybına neden olur ki bu durum kendisini soluk ve kuru bir deri görünümü kasılmalar, ağrılı kramplar șiddetli susama, bulantı ve baș dönmesi gibi belirtilerle belli eder. Kișinin nabzı sık ve zayıf atar, göz bebeklerinde büyüme ve ateș yükselmesi görülebilir. Bu belirtiler șiddet derecesine göre sıcak krampları, sıcağa bağlı halsizlik ve en son safhada sıcak (güneș) çarpması olarak tanımlanır. Sıcak krampları ve sıcaklığa bağlı halsizlik belirtileri gösteren kișiler güneșten korunarak serin bir yere yatırılmalı, tuzlu su içirilmeli, alın ve bileklerine soğuk kompres uygulanmalıdır. Düșünülenin aksine buzlu içecek verilmemelidir. Sıcaklık çarpması acil müdahale gerektiren bir durumdur. Bu durumda kiși çoğu kez baygın veya yarı baygın haldedir. Deri kuru ve sıcaktır, önce canlı sonra gri bir renge dönüșür, nabız dolgun ve sık atarken gittikçe yavașlar, hastanın göz bebekleri genișlemiștir ve vücudundan kötü bir koku gelir, kasılmalar görülebilir. En önemlisi vücut sıcaklığı 44°C kadar yükselebilir. Bu durumdaki bir hastanın vücut sıcaklığı derhal düșürülmelidir. Hasta soğuk sulu veya buzlu bir banyoya sokulur, ateș düșene kadar burada tutulur. 39 veya altında sıcaklığa düștüğünde hasta ıslak bir beze sarılarak mümkünse bir vantilatör karșısına yatırılır. Vücut sıcaklığı devamlı kontrol edilmeli, tekrar yükselme belirtisi varsa soğuk banyo ișlemi tekrarlanmalıdır. Bu durumdaki hastanın ilk müdahaleden sonra soğuk ve serin tutularak derhal hastaneye ulaștırılması gerekir. SU SICAKLIĞI ve ETKiLERi (Hydrotermie) Hava ve su ısınma ve ısı iletme özellikleri çok farklı olan maddelerdir. Doğal olarak litresi 1.02 kg olan deniz suyu ile litresi 0.0012 kg gelen hava arasında ısı kapasiteleri ve iletimi açısından büyük farklılıklar vardır. Örneğin; eșit ağırlıkta su ve havayı 1°C ısıtmak için suya 4 defa daha fazla ısı vermek gerekir. Bu gözlem bize suyun havaya göre daha fazla ısı alabilme kapasitesine sahip olduğunu gösterir. Isı daima fazla olan yerden düșük olan yere doğru moleküler iletișim ile 125 iletilir, iki nokta arasındaki mesafe ne kadar az ise ve sıcaklık farkı ne kadar fazla ise ısı akıșı o kadar hızlı olur. Ancak iki nokta arasındaki maddenin cinsi ısı akıșının az veya çok olmasını sağlar. Örneğin su ısıyı havaya nazaran 25 defa daha fazla iletir. Bașka bir ifadeyle su. İletken hava ise yalıtkan özellik gösterir. İnsan vücudunun sıcaklığı 36-37 °C'dir ve normal gelișiminde hava ile temastadır. Tüm vücut fonksiyonlarının sağlıklı çalıșabilmesi için bu sıcaklığın sabit tutulması gerekir. Su içerisine giren dalgıç havaya göre hem iletkenliği hem de ısı alma kapasitesi yüksek bir ortama girmiș olur. Bu șartlarda vücudun ısı kaybı havaya göre 25 defa daha fazla olacaktır. Nitekim 23-24 °C'lik suda bile bir müddet sonra üșüme meydana gelir. Vücut ısısını sabit tutmak için mutlaka ısı yalıtımı sağlayan özel elbiseler giymek gerekir. Neopren kumașlardan yapılmıș elbiseler vücuttan suya doğru olan ısı iletimini büyük ölçüde azaltır. Yalıtımı sağlayan uygun kalınlıktaki elbiselerle 1-2°C'lik soğuk sulara dalıș yapmak mümkündür Vücut ısısı beynimizin alt kısmında bulunan bir sinir merkezinden (hypothalamus) kontrol edilir. Üșüme fizyolojisi vücutta basitçe șu șekilde gelișir; vücudun soğuk su ile temas etmesi ile birlikte ilk tepki olarak damarlar daralmaya bașlar ve buna paralel olarak kan dolașımı da azalmaya bașlar. Bu durumda ısı kaybı azalmıș olur. Bu șekilde kanın adeta gövde içerisinde kalması sağlanırken özellikle kol ve bacaklarda kan dolașımının azlığından dolayı ısı düșmeye bașlar. Isı düșmesi daha ileri bir așamaya geldiğinde daralan damarlar tekrar açılmaya bașlar ve bu defa daha hizlı bir kan akıșı bașlar. Bu așamada artık ısı kaybı daha fazla olacaktır. Vücut ısısının sabit kalabilmesi için vücudun ürettiği ısı ile vücuttan suya geçen ısının aynı olması gerekir. Eğer olaya enerji açısından bakılacak olunursa bu olay ; Vücudun ürettiği enerji = Vücutta kullanılan enerji + suya geçen enerji șeklinde ifade edilir. Bu eșitliğin herhangi bir tarafındaki azalma veya çoğalma dengeyi bozacaktır. Denklemin birinci tarafı fazla ise enerji fazlalığı vücuttan terleme ve ter buharlașması șeklinde ortaya çıkar. 126 Denklemin ikinci tarafı fazla ise sudaki ısı kaybı fazla veya enerji kaybettirici hareketler fazla olmaktadır Hem ısı kaybı hem de fiziki hareketi fazla olan dalgıç ürettiği enerjiyi çabuk tüketir ve bu durum üșüme ile kendisini belli etmeye bașlar. Hipothermia (Hipotermi) Sabit olması gereken vücut sıcaklığının ısı kaybı nedeniyle düșmeye bașlaması olayıdır. Su sıcaklığı vücut sıcaklığından daima daha düșük olacağından dalgıçlar elbiseye rağmen su içerisinde muhakkak ısı kaybederler. Ancak su sıcaklığı 33°C ve daha yukarılarda ise; insan vücudu ısı kaybını elbisesiz karșılayabilmektedir. Isı kaybı konusunda çarpıcı bir örnek verirsek, 27°C'deki suya çıplak giren bir insanın kaybettiği ısı miktarı 5°C hava sıcaklığında çıplak duran bir insanın kaybettiği ısıya eșit olmaktadır. İnsanların soğuk suya karșı duyarlılıkları bașlıca, a-Deri altındaki yağ dokusunun miktarı b-Vücut alanının vücut ağırlığına oranı olmak üzere iki nedene bağlıdır. Deri altındaki yağ dokuları ısıyı diğer dokulara göre daha az iletirler ve vücudu adeta bir izolatör gibi sararlar. Ancak; bu durumla beraber vücut alanının vücut ağırlığına oranı da önemlidir. Uzun boylu zayıf kișilerde vücut alanı/ağırlık oranı fazla olduğundan ısı kaybı dolayısıyla üșüme daha fazla olur. Kısa ve șișman kișilerde oran daha küçük olduğundan ısı kaybı daha uzun süre alır ve dolayısıyla üșüme daha az olur. Bayanlarda vücut yüzeyi/ağırlık oranı çok daha fazla olduğundan gelișmiș yağ dokularına rağmen ısı kayıpları fazladır ve daha çok üșürler. Kafa, boyun, bacak aralan, koltuk altlan ve göğüs kafesinin dıș kısımları en çok ısı kaybı olan bölgelerdir. Ayrıca insan her nefes alıp verișinde verdiği nefes ile bir miktar ısıyı da dıșarı atar. Soğuk ortamlarda bașlıklı bir elbisenin yanı sıra yavaș ve derin soluma șekli de ısı kaybını önemli ölçüde azaltır. 127 Hipoterminin Belirtileri ve Önlemleri Vücut sıcaklığının düșmeye bașlaması ile birlikte hipotermi, a-Titreme b-Hareketlerde ahenk bozukluğu c-Hissizleșme d-Parmak, ayak ve dudaklarda morarma ile kendisini belli etmeye bașlar Soğuk ortamda kalmaya devam edildiği taktirde halsizleșme, așırı idrar üretimi, kalp çarpıntısı ve uyku halinde bayılma ile sonuçlanır. Soğuk ortamların vurgun, oksijen zehirlenmesi ve azot narkozu gibi hastalıkların ihtimallerini arttırdığını unutmamak gerekir. Hipotermi belirtilerini fark eden dalgıç derhal sudan çıkmalıdır. Vücut ısısı düșmüș olan kiși kurulanır, kuru giysiler giydirilir ve sıcak içecekler verilir. Mümkünse sıcak duș ve termofor uygulaması oldukça yararlı olur. Tüm bu ișlemler rüzgarsız bir yerde yapılmalıdır. Zira rüzgar altında buharlașma ile ısı kaybı çok fazla olur. Örneğin ; +4°C olan hava sıcaklığı 10 knot'luk bir hızla esen rüzgarda altında -1 °C ye, 20 knot'luk rüzgar altında -7°C ye inmektedir. Üșüme belirtileri tamamen geçmeden ikinci dalıș yapılmamalıdır. Genelde dalgıçlar üșüme hissi Vücut ısısı >37°C 35°C Isı kaybı düzeyi Belirtiler Önlemler Üșüme Üșüme hissi, el ve ayaklarda uyușma, titreme fazla idrar kurulanma ve kuru giysi, rüzgardan korunma, ısıtma, kafeinsiz sıcak içecekler, alkol yasak kontrolsüz titreme kurulanma ve kuru giysi. rüzgardan korunma, ısıtma, kafeinsiz sıcak içecekler ayaklar yukarıda yatma, ılık banyo, masaj Hafif hipotermi muhakeme zorluğu, denge kaybı, bozuk konușma. 32°C Ağır hipotermi șuur bulanıklığı. yașam fonksiyonlarının bozulması titreme olmayabilir yukarıdakilere ek olarak tıbbi gözlem uygulanmalı sıcak içecekler bilinç açık ise verilmeli Tablo 7. Hipoterminin dereceleri, belirtileri ve önlemleri 128 geçip ciltleri ısınınca kendilerini ısınmıș hissederler. Halbuki derin vücut ısısı hala düșük olabilir. Üșüme duygusu bașladıktan sonra dalıșa ısrarla devam edilirse hipoterminin șiddeti de artar. Hipotermi düzeyleri, belirtileri ve alınması gereken önlemler Tablo 7' de verilmiștir. Soğuk dalıșlar yapmayı planlayan dalgıçların fiziki form düzeyleri iyi durumda olmalıdır Dalıștan 2 saat önce kalorili bir yemek yenmeli ve kesinlikle alkol alınmamalıdır. Zira alkol damarların genișlemesine neden olacağından dalıș sırasında ısı kaybı daha da fazlalașmıș olur. Soğuk Suda Korunma Soğuk suya girmiș ancak çıkıș noktasını veya tekneyi kaybetmiș bir dalgıç kurtarılmayı beklerken herșeyden önce ısı kaybına karșı kendisini korumalıdır. Zira, suyun soğukluğuna ve elbise kalınlığına bağlı olarak, kısa veya uzun bir müddet sonra üșümeye ve titremeye bașlayacaktır. Bu durumda yüzmek veya hareket etmek yerine en az ısı kaybedecek bir pozisyonda hareketsiz kalarak kurtarılmayı beklemek uygundur. Gereksiz hareketler fazla enerji tüketimi demek olduğu unutulmamalıdır. En az ısı kaybı pozisyonu șu șekilde sağlanır, eller yüzü ve alnı kapatacak șekilde kollar sıkıca göğüs kafesine yapıștırılır, bacaklar kasıkları koruyacak șekilde bitișik ve karna doğru kıvrılır, baș su üzerinde, maske yüzde takılı olarak ve B.C.D. șișik vaziyette fazla hareket etmeden durulur. Araștırmalar bu pozisyonda yașam süresinin %50 daha fazla olacağını göstermektedir. Genel olarak +5°C derecedeki bir suda normal yașam süresi ilk 0.5 saati bilinçli toplam 2 saatir. Aynı durum +10°C lik suda, ilk bir saati bilinçli 4 saattir. 15°C ve üzerindeki su sıcaklıklarında ölüm tehlikesi yoktur, ancak, 15°C de iki saat sonra bilinç kaybı bașlayabilmektedir. Kızıșma (Overheating) Sualtı elbiseleri vücut ısısını muhafazada ne kadar faydalı ise hava sıcaklığının yüksek olduğu günlerde kușanma sırasında bazı problemlere neden olabilir. Sıcak ve güneșli bir ortamda elbise giyildikten sonra yapılan ve güç gerektiren yorucu ișler sonunda kan dolașımı hızlanır. Kan bir yandan ısınan uzuvları soğutmak için pompalanırken diğer yandan da çalıșan kaslara gerekli enerjiyi tașıma durumundadır. Kalp her iki yükü bir müddet kaldırır, zorlanır ancak; bir müddet sonra yavașlar. Bu 129 așamada baș dönmesi. baș ağrısı, zayıf nabız, bulantı, kusma gibi belirtiler görülür. Bu belirtilerin ortaya çıkması durumunda hasta hemen bașı așağıda kalacak șekilde serin bir yerde yatırılmalı, üstündekiler çıkarılmalı ve bol içecek verilmelidir. Bu ilk mudahelelere rağmen hastanın nabzı șiddetlenir, ateși yükselir cildi kuru bir hal alırsa, ısı șokuna (havale) girmiș demektir. Bu durumda hastanın vücut sıcaklığı mutlaka düșürülmelidir. Bunun için hastaya soğuk banyo yaptırılmalı ve soğuk içecekler verilmelidir. Kadınların erkeklere göre terlemeye bașlama derecesi daha yüksektir. Bu nedenle ısı șokuna daha hassastırlar. Kızıșmayı önlemek için kușanmıș halde yürüyüș tırmanma vs. yapmaktan kaçınmalı, gerektiğinde suya girerek serinlemelidir. Așırı terlemeye karșı bol içeceğin yanı sıra, așırı terleme ile olușan tuz kaybına karșı ara sıra tuzlu șeyler alınmalıdır. Dalıș günleri sırasında güneș yanıklarına dikkat edilmelidir. Özellikle beyaz tenli kișiler güneș ıșınlarına karșı hassastırlar. Sudan çıkıșlarda vücuttaki su damlacıkları adeta bir mercek gibi davranarak ıșınların daha etkili olmasına neden olur. Șnorkelle yapılan dalıșlarda sırt ve ense devamlı günește kaldığından bu tip dalıșların sonunda sırt bölgelerinde ciddi güneș yanıkları olușur. Tedbir olarak uzun sürebilecek bu tıp dalıșlarda bir gömlek hatta bir pantolon giyilmelidir. Güneș yanıklarına karșı vücuda önceden sürülen ıșınları önleme faktörü yüksek kremler veya çinko oksitli merhemler iyi koruma sağlarlar. Eğer yanık olușmuș ise üzerlerine para-amino-benzoik acid içeren özel yanık pomadları kullanılmalıdır. Güneș altında uzun sure kalınmıș ise görme dokularında pigmentler kısmen tahribe uğrar. Vücut gerekli onarımını karanlıkta ve zamanla yapar. Eğer aynı gün gece dalıșı yapılacaksa, sağlıklı görme duyusunun iyi çalıșabilmesi için gündüz güneș gözlükleri kullanılmalıdır. STRES Fiziksel ve zihinsel yorgunluk sonucu olușan bir sinirsel gerilim halidir, Dalgıçlar, așırı efor, korku ve panik duygularının etkisinde kaldıkları veya fiziksel performanslarında düșüș olduğu zaman çoğu kez kendilerinin de farkında olmadıkları davranıș ve sinir bozukluklarına 130 uğrarlar. Bu davranıșlar bir müddet sonra düșünme, dikkat ve algılama yeteneğinin azalması ile belirginleșir. Özellikle deneyimsiz, fiziksel kapasitesi bozuk, fiziksel limitlerini zorlayan, performansı düșük dalgıçlarda bu durum daha sık görülür Stres Belirtileri bașlıca uç șekilde ortaya çıkar ; a- Sık nefes alıp verme, b- Devamlı tekrarlanan hareketler ve davranıșlar, c- Sinirlilik. Bunlar arasında sık nefes alıp verme stresin ilk belirtisidir. Bu șekilde bașlayarak ortaya çıkan stres kișide analiz bozukluğu, görüș yetersizliği ve dikkat azalması gibi, dalıșta çok önemli olan fonksiyonların aksamasına neden olur. Stresin sık nefes alıp verme șeklinde belirginleșen hareketleri, kanda karbondioksit ve oksijen dengesini etkileyeceğinden gittikçe daha kontrolsüz nefes alıp verme șekline dönüșür. Bu durum doğal olarak muhakeme yetersizliği ve görüș daralması gibi sonuçları da beraberinde getirir. Bu durumdaki bir dalgıç herhangi bir tehlike karșısında kolayca korku ve paniğe kapılır. Korku ve panik duygusunun kendisine ayrıca önemli bir stres kaynağı olușturur. Stresi kontrol etmek için , a-Sakin olmak , derin ve yavaș nefes alıp vermek, b-Hareketleri yavașlatarak problem varsa kaynağını bulmak ve çözmeye çalıșmak gerekir. Stres, paniğe yol açan önemli bir nedendir. Panik, ani ve çok büyük bir korku șeklinde ortaya çıkar. Bu durumda düșünme, analiz, muhakeme ve karar verme yetenekleri çok zayıflar ve kiși kontrolünü kaybeder. Stres ve paniği önlemenin en etkili yolu uyanık ve berrak bir düșünce ile dalıșa bașlamaktır. Buna rağmen karșılașılan problemleri çözmek için sırasıyla; Dur, Dușun, Düzenli Nefes Al! șeklinde özetlenebilen kuralları soğukkanlılıkla uygulamak gerekir. 131 ZEHİRLİ BALIK SOKMALARI Önemli balık sokmaları ani ve keskin bir acı ile ortaya çıkar. Bu durumda tüm faaliyetler derhal durdurularak yaraya müdahale edilmelidir. Uygulanacak tedavinin büyük bir kısmı kaza yerinde kiși veya arkadașlarınca yapılır. Cerrahi veya ilaç uygulamasının bir hekim tarafından yapılması gerektiği unutulmamalıdır. Zehirli Balık sokmalarında tedavi için vakit geçirilmeden ve aynı anda uç değișik müdahale yapılabilir. Bunlar; Acıyı hafifletme , zehrin etkisini önleme ve Enfeksiyona karșı önlem olmak üzere yapılan tedavilerdir. Trakonya, iskorpit gibi zehir aygıtları sivri ve küçük olan balıkların sokması sonucu olușan yara çoğunlukla küçük çaplı noktalar șeklindedir. Zehri uzaklaștırmak amacıyla yarayı kanatmak oldukça güçtür. Bu durumda yara steril bir kesici aletle genișletilmeli ve kanatılmalıdır. yara tuzlu ve soğuk su ile yıkanır, mümkün olduğunca zehirden temizlenmesi sağlanır. Soğuk damarların büzülmesine neden olacağından hafif analjezik etki yapar. Turnike uygulamak zehrin kan yoluyla vücuda dağılmasını önler. Ancak turnike, kan dolașımına engel olmamalıdır Bu nedenle turnike beș dakikada bir gevșetilmelidir. Zehirli iğne sokma sırasında kırılıp yara içerisinde kalabilir. Bu durumda iğne çıkarılmalıdır. Yara eğer büyükse dikiș atılmalıdır. Yara tamamen temizlendikten sonra sıcak su kompresi uygulanır. Hatta yaralı uzvu sıcak su dolu bir kaba sokmakta yarar vardır. Su sıcaklığı yaralının dayanabileceği kadar sıcak olmalıdır. Sıcak kompres uygulamasına 30 ile 90 dakika süreyle devam edilir. Ağrı kesici ve gerekirse, antibiyotik ile antitetanoz ilaçlar önlem olarak verilmelidir. Potasyum permanganat, amonyak ve hatta devamlı soğuk kompres sanıldığı gibi yararlı olmaktan öte ters etki yapabileceğinden uygulanmamalıdır. Zehirli balık sokmalarına karșı korunma tedbirleri oldukça sınırlıdır. Demersal balıklar çoğunlukla kum veya çamur içerisinde gömülü olarak yașadıklarından kazalar çoğu kez bunların üzerine basma șeklinde olur. Bu nedenle plajlarda yürürken ayağı zemine sürümek ve bu surette balıkların ürküp kaçmasını sağlamak çok etkili bir yöntemdir. Balıklar bir olta veya ağ ile yakalanmıș ise çıkarılırlarken çok dikkatli olunmalıdır. Ayrıca eriștelik tabir edilen yosunlar (Posidonia meraları) içerisinde zehirli balıklar renkleri nedeniyle çok iyi kamufle olabildiklerinden dikkatsiz dalgıçlar için tehlike oluștururlar. 132 BÖLÜM 7 DALIȘ TABLOLARI Fizikteki Henry ve Graham kanunları uyarınca basınç altında soluduğumuz hava içerisindeki azot gazı vücut dokuları içerisinde çözünür ve yayılır. Çözünen azot miktarı derinlik ve zaman artıkça artar. Azot miktarı dokularda doygunluk(saturasyon) değerine ulașınca normal yükselme surecinde vücut artık bu gazı atamaz. Atması için basınç azalması ile birlikte daha çok zamana ihtiyacı vardır. Vücut dokularındaki azot miktarı belli bir kritik değerin üzerinde iken su yüzeyine çıkıldığında Dekompresyon Hastalığı (vurgun) tehlikesi olușur. TARiHÇE ve PRENSİPLER İnsanların dalgıç çanı veya miğfer içerisinde sualtında çalıșmaya bașlamasından bu yana ölümcül vurgun hastalıkları sıkça kayıtlara geçmiștir .Vurgun belirtilerini ilk defa kapalı ve basınçlı tünellerde çalıșan maden ișçilerinde tanımlayan 1841 yılında Trigger olmuștur. 1878 yılında fizyolog Paul Bert yüksek basınçlı bir ortamdan normal basınçlı bir ortama ani geçișlerde vücutta azot kabarcıklarının açığa çıktığını fark etmiștir. Bu kabarcıklar kan damarlarını tıkamakta ve hastalığa neden olmaktadır. Bu gözlemler sonunda ilk önlem olarak çıkıș hızları yavașlatılmıștır. Ancak vurgun olayları azalmakla birlikte devam etmiștir. Dekompresyon hastalıkları ile ilgili ilk korunma tedbirleri bu yüzyılın bașlarında 1905'de Dr. J.S. Haldane'nın İngiliz donanması dalgıçları için yaptığı çalıșmalar ile bașlamıștır. Sıvılar içerisinde gazların kabarcıklanması olayını inceleyerek gözlemlerine bașlayan araștırmacı özellikle sıvı - gaz - doygunluk - kabarcıklanma gözlemleri sonunda ; "sıvılar içerisinde çözünmüș gaz miktarı doygunluk limitine ulașmıșsa, basınç azalması karșısında kabarcıklar (bubble) olușabilir, aksi taktirde kabarcık olușmaz" sonucuna ulașmıștır. Pratikte çıkıș sırasında dalgıçların vücudunda çözünmüș azot bulunsa bile eğer belirli bir doygunluk limitine ulașmamıșsa kabarcık olușması söz konusu olmayacaktır. Azotun açığa çıkıșında belli bir zaman gereklidir ve bu süre 133 vücuttaki çeșitli dokuların azot saturasyonuna bağlıdır. Saturasyon ölçümleri için vücutta yavaș veya hızlı azot absorbsiyonu - desorbsiyonu yapabilen çeșit doku (beyin, kas, yağ, kıkırdak .. vs. ) seçilmiș ve her dokunun saturasyon-desaturasyon zamanlan ölçülmüștür. Bu prensipten hareketle, Dr Haldane insan dokularının azot saturasyon derecelerini göz önüne alarak ilk dalıș tablolarını olușturmuștur. Böylece dalgıçlar bu tablolardan derinlik, zaman, yükselme hızı ve deko duraklarını okumaya bașlamıștır. Bu tablo sayesinde dekompresyon kazaları büyük ölçüde azalmıștır. Dokuların doygunluk (saturation) prensibi günümüzde çeșitli dalıș kurumlarının ürettiği dalıș tablolarında esas alınmıștır, ingiltere, Fransa, A.B.D. ve Japonya'nın kendi ülkelerine özgü dalıș tabloları vardır .Bunlara rağmen dekompresyon kazaları olmaktadır. Her tablo basınç odalarında fiziksel ve fizyolojik hesaplara dayanılarak hazırlanmıștır. Aralarındaki farklılıklar, hesaplama yöntemlerine, test deneylerindekı değișikliklere göz önüne alınan doku sayısına ve güvenlik sınırının büyüklüğüne dair kavram farklılıklarına bağlıdır. Son yıllarda geliștirilen "Doppler" (=flowmeter bubble dedector) cihazı yardımı ile sıvılar içerisinde olușan en küçük kabarcıklar bile tespit edilebilmektedir. Bu cihaz ile yapılan gözlemler sonunda dalgıçların kanındaki azot seviyesi ne olursa olsun içerisinde daima bir miktar gaz mikroçekirdekleri (gas micronuklei) içerdiği ve bu mikro çekirdeklerin normal kabarcık (bubble) olușumunun en önemli nedeni olduğu tespit edilmiștir. "Sessiz mikro kabarcıklar" (=silent bubbles) olarakta adlandırılan bu kabarcıklar azot doygunluğunun az olduğu durumlarda zararsızdırlar, zamanla kanla akciğerlere tașınarak 24 saat içerisinde tamamen atılırlar. Ancak azot doygunluğuna ulașıldığında, iri kabarcık olușumlarına neden olmakta ve teșvik etmektedir. Bu konuda kandaki CO2 seviyesinin mikro kabarcık olușumuna etkisi araștırılmaktadır. Günümüzde mikrokabarcık gözlemlerine dayanarak olușturulmuș dalıș tabloları mevcuttur ancak pratikte henüz kullanılmamaktadır. Dalgıçlar vurgun tehlikesini önlemek için su üstüne doğru yükselirken, çeșitli derinlik seviyelerinde durup zaman geçirirler Durulan seviyelere Dekompresyon Durakları, yapılan ișleme Dekompresyon denir. Pratikte dalgıçlar her iki kavram için "Deko" sözcüğünü kullanırlar. Sportif amaçlı dalıșlarda dekompresyonsuz 134 dalıșlar planlamak esastır. Bu amaçla derinlik ve bu derinliklerde kalınabilecek zamanı gösteren dalıș tabloları kullanılır. Bu tablolarda derinlik-zaman değerleri güvenlik eğrisi olarak anılır ve dalgıçlar bu limitler içerisinde dekosuz dalıșlar yapabilir. Genel olarak 10 m'ye kadar olan dalıșlarda dipte kalma zamanı sınırlı değildir. Ancak derinlik arttıkça dalıș zamanı azalır. Herhangi bir derinlik-zaman dilimi içerisinde dalıș yapıldıktan sonra vücut dokuları azot absorbe ettiğinden, dalıș sonrası bu azotun tamamen bünyeden atılması belli bir zaman sonra gerçekleșir. Değișik tablolarda yüzeyde bekleyerek azot sıfırlama zamanını 6-12 saat arasında verilmiștir. Yani dalgıç ancak dalıștan 6-12 saat sonra dokularındaki azotu sıfırlamıș olur. Bu sureyi beklemeden ikinci bir dalıș yapılmak istenirse vücut ikinci dalıșa bir miktar azot yüklü olarak bașlar (Șekil 47). nedenle ikinci dalıșa bașlarken birinci dalıștan sonra bünyede absorbe edilmiș kalan azotun dikkate alınması ve gerekir. Doğal olarak ikinci dalıșta tekrar absorbe edilecek azot ile birlikte dalıș sonrası bünyedeki azot miktarı daha da fazlalașmıș olacaktır. Azot seviyesini güvenli sınırlarda tutmak için geliștirilmiș tekrar dalıș tabloları vardır. Șekil 47.Birinci dalıștan sonra azot üzerine eklenir. kanda kalan azot ikinci dalıștan kalan Çeșitli dalıș kurumlan dalgıçların büyük çoğunluğunun kabul edebildiği minimum azot miktarına göre dalıș tabloları düzenlemișlerdir. En çok kullanılan dalıș tabloları arasında Amerika kıtasında çok kullanılan PADI (Professional Associatin ou Diving Instructors) ve Avrupa kıtasında çok kullanılan Bullman/Hahn 0-250 m tabloları örnek olarak verilmiștir. Bu tabloların her ikisi de dalgıçların uyması gereken limitleri verirler. Tablolarda bașlıca șu bilgiler bulunur ; 135 1-Herhangi bir derinlikte dalgıcın dekompresyon kalabileceği maximum zamanı (dk. olarak) belirtir. yapmadan 2-Dalıștan sonra bünyede bulunan absorbe edilmiș azot seviyesini belirtir. Tablolarda azot seviyesi A'dan Z'ye kadar harflerle ifade edilir. A en az azot seviyesini Z ise en fazla azot seviyesini gösterir, ikinci dalıș yapılacaksa 1'ci ve 2'ci dalıș arasında geçen zaman aralığında solunum yoluyla vücuttan bir miktar azot atılır. Bunun doğal sonucu olarak ikinci dalıșa bașlarken 1'ci dalıșta absorbe etmiș olan azot miktarında azalma olur. "Yüzeyde bekleme" bașlığı ile verilen bu tablolarda azalan azot seviyeleri dakika olarak belirtilir. 3-İkinci dalıș yapılacaksa bu kalınabilecek maximum zamanı verir. dalıșta dekompresyonsuz 4-Dekompresyon gerekli ise deko durakları (m) ve zamanını(dk.) belirtir. Tablolardaki dalıș derinlikleri ve zamanları sağlıklı ve kondisyonlu kișiler üzerinde uzun araștırmalar sonunda vücuttaki azot miktarları göz önüne alınarak belirlenmiștir. Dalgıçların belirtilen limitlere uyması gerekir. Kondisyon yetersizliği ve basit sağlık sorunları olan ve hatta uzun süre dalıș yapmamıș kișiler azami dalma derinliklerini kullanmamalıdır. Aynı durum soğuk suda ve eforlu bir dalıșta da ortaya çıkar; bu șartlarda solunum hızlanacak, dolayısıyla azot absorsiyonu artacağından dalgıç tablolarda belirtilenlerden daha fazla azot yüklenmiș olacaktır. Bu ortamlarda ve durumlarda tablolarda belirtilen azami limitler yerine bir alttaki rakamlar kullanılmalıdır. DALIȘ PROFİLLERİ Dalgıçlar dalıș planlarını veya azot hesaplarını Șekil 48'de görüldüğü gibi bir profil üzerinde yaparlar. Bu profilde dikey çizgiler derinliği, yatay çizgiler zamanı gösterir. Köșeler ise azot grup harflerini belirtir. O gün ilk defa suya giren bir dalgıç azot grup harfi sıfır olarak A noktasından dalıșa bașlar. B derinliğine ulaștıktan sonra dalıșa bu derinlikte devam eder. Dipten ayrılıp yükselișe geçtiği an, yani A'dan C'ye kadar geçen zaman hakiki dip zamanıdır. Bu zaman süresi tablolarda belirtilen dekompresyonsuz limitlere uyuyor ise çıkıș hızı dalgıcın kullandığı tabloya göre değișir. Dalgıç Bulleman-Hahn tablosu kullanıyor ise en fazla 10 m/dk veya PADI tablosu kullanıyorsa 18m/dk.'lık bir hızla 136 yüzeye çıkar Su yüzeyine çıkan dalgıcın bünyesinde yuvarlak içerisinde gösterilecek bir harf kadar azot yükü vardır Dalgıç eğer tablolarda belirtilen dekompresyonsuz limitleri geçmiș ise tablolarda belirtilen dekompresyon derinliğinde ve belirli surelerde durarak zaman geçirmesi gerekir. Deko durakları tamamlandıktan sonra su yüzeyine çıkılabilir. Eğer dekolu bir dalıș yapılmıș ise 24 saat sureyle tekrar dalıș yapılmamalıdır. Birinci dalıșını dekosuz yapan ve tekrar dalmak isteyen dalgıçlar ikili profil kullanır. Birinci dalıșa ait derinlik zaman ve grup harfi belirlendikten sonra, ikinci dalıșa geçmeden önce yüzeyde geçirilen zaman belirlenir ve bu zamana karșılık azot azalmasını belirleyen yeni grup harfi tespit edilir, ikinci dalıșa geçen dalgıcın bünyesinde azalmasına rağmen yine bir miktar "kalıcı azot" vardır, ikinci dalıș sırasında yükleneceği azot, kalıcı azot üzerine eklenecektir (Șekil 48). Bu durumda doğal olarak dalgıç dekoya girmemek için daha az derinlikte ve daha zaman dipte kalması gerekir. Bunun için dalıș tablolarındaki ikinci dalıșlar için önceden hesaplanarak hazırlanmıș dip zamanları veya bunları bulmaya yarayan cetveller bulunur. 1’Cİ DALIȘ A-C D-E Șekil 2’Cİ DALIȘ ; grup harfleri E-G ; dip zamanı ; ; dip zamanı yüzeyde bekleme zamanı H H-I ; ; dekompresyon durağı dekompresyon zamanı I-J ; dekompresyon derinliği 48.Dalıș Profili, Dikey çizgiler derinliği yatay çizgiler zamanı gösterir. Dalıș bașlangıcından sonuna kadar tüm așamalar, mükerrer dalıș ve dalıș tablolarında kullanılan kavramlar geometrik olarak gösterilmiștir. 137 1'ci veya 2'ci dalıșta, tablolarda belirlenen dip zamanı așılmıș ise dalgıç tablolarda belirtilen derinlikteki dekompresyon durağında belirli surelerde beklemek zorundadır. Belirtilen dekompresyon derinliği dalgıcın kalp hizası ile su yüzeyi arasındaki derinliktir. PADI DALIȘ TABLOSU U.S. Navy modelini esas alarak ve sportif amaçlı dalıșlar için basitleștirilerek hazırlanmıș 0-330 m rakımlar için geçerli RDP (Recreational Dive Planner) tablosudur. Tabloda en fazla derinlik 42 m olarak öngörülmüștür. Dekompresyonsuz limitler 10.5 - 42 m aralığındaki derinliklerde 3'er metre arayla verilmiștir. Dalıș sonrası vücudun absorbe ettiği azot miktarı A - Z aralığında harflerle gösterilmiștir. PADI tablolarının sağlıklı kullanılması için ifade edilen bir takım terimlerin ve kavramların bilinmesi gerekir Bunlar ; a-Hakiki dip zamanı (Actuel Bootom Time), Dalgıcın suda alçalmaya bașladığı andan dalıș sonu dibi terk edip yükselmeye bașladığı ana kadar geçen zamanı ifade eder. b-Grup harfi (Group Designation), Vücudun dalıștan sonra absorbe ettiği azot seviyesini belirten harf. c-Kalıcı azot zamanı (Residuel Nitrogen Time), Dalıștan sonra bünyede absorbe edilmiș azot seviyesinin rakam olarak ifadesidir Bu rakam grup harfi yardımıyla dakika olarak bulunur. d-Tekrar (mükerrer) Dalıș (Repetitive Dive), Bir dalıștan en az 10 dakika en çok 6 saat zaman aralığı içerisinde yapılan ikinci dalıștır. İki dalıș arasında 10 dakikadan az sure geçmiș ise iki dalıș aynı dalıș olarak kabul edilir. e-Toplam Dip Zamanı (Total Bottom Time), Hakiki dip zamanı ile kalıcı azot zamanının dakika olarak toplamıdır (K.A.Z + H.D.Z = T.D.Z). Toplam dip zamanı ikinci dalıștan sonra bünyemizin absorbe ettiği azot seviyesini bulmaya yarar. f-Dekompresyonsuz Limitler (No-Decompression Limits), Herhangi bir derinlikte dekompresyon yapmadan kalınabilecek maximum dip zamanıdır. g-Dekompresyon Durakları (Decompression Stop), Belirli derinliklerde belirli sürelerde bekleme zamanıdır. 138 h-Ayarlanmıș Dekompresyonsuz Limitler (Adjusted no-Decompression Limits). Tekrar Dalıș tablosunda kullanılır. Tekrar dalıșlarda vücut daha önceden azot yüklü olduğundan, ikinci dalıș için dipte kalınabilecek zamandan daha az bir dip zamanı bulmak gerekir. Bunun için tekrar dalıș tablosunda dip zamanları verilirken o derinlik için geçerli hakiki dip zamanından kalıcı azot zamanı çıkarılarak verilir Bu ikinci dip zamanlarına ayarlanmıș dekompresyonsuz limitler denir. g-Çıkıș hızı (Ascent rate), Dalgıcın dibi terk edip yükselmeye bașladığı andan yüzeye vardığı ana kadar geçen sure ile hesaplanır. Dekompresyonlu dalıșlarda çıkıș hızı hesabında ilk deko durağına kadar olan süre esas alınır. PADI tablolarını kullanırken ; 1-Tabloda görülmeyen tüm zaman ve derinlik rakamları için tabloda mevcut bir üst rakamlar alınmalıdır. Örnek ; 23m de 20 dk'lık bir dalıș yapılmıșsa tabloda 23 m olmadığından yerine 24 m alınır. Aynı șekilde zaman sütununda 20 dk'lık dalıș olmadığından yerine 21 dk alınır. 2-Yükselme hızı en fazla 18 m/dk olmalıdır. 3-Eğer dalıș yorucu ve soğuk bir ortamda yapılıyor ise bir sonraki fazla derinlik ve zaman değerleri alınır. 4-Mükerrer dalıșlarda derin dalıș ilk önce yapılmalıdır, 5-Azami dalıș derinliği 42 m'dir. 6-Dalıș derinliği o dalıșta inilen en fazla derinlik alınmalıdır. PADI tablosu uç bolümden olușan cetvelleri verir (Tablo Öve Tablo 9); 1'ci cetvel; Bu bolum 10.5 m den 42 m ye kadar olan derinliklerde dekompresyonsuz limitleri ve çıkıșta absorbe edilmiș olan azot grup harflerini verir. 1'inci cetvelde derinlikler feet ve m olarak verilmiștir. Derinliklerin altındaki sütunlarda dakika cinsinden zaman rakamlarını verir. Bu zamana denk gelen dalıș sonu azot grup harfi o zamanın satır bașında bulunur. Yukarıdan așağıya doğru zaman rakamları birer koyu kutucukla son bulur. Buradaki rakamlar o derinlikte deko yapmadan kalabileceğimiz maksimum zamanı verir. 139 140 141 Örnek 1: 27 m'ye yapılacak bir dalıșta dekompresyonsuz limit 25 dk' dır. Aynı derinliğe 18 dk'lık bir dalıș yaparsak dalıș sonu grup harfi K olur. Örnek 2: 20 m'ye 30 dk'lık bir dalıș yapılmıștır. Cetvelde bulunmayan 20 yerine bir sonraki rakam olan 21m, aynı șekilde 30 yerine 31 dk alınarak dalıș sonu grup harfi O bulunur. 2'ci cetvel; Birinci dalıș ile ikinci dalıș arasında bekleyen dalgıç, birinci dalıșta almıș olduğu azotun bir kısmını solunum yoluyla atar. Cetvel 0-6 saat aralığında beklendikten sonra bünyede kalan azot grup harfini verir. Örnek 1: M grubu ile yüzeye çıkmıș olan bir dalgıcın 50 dk sonra grup harfini bulmak için M satırından 50 rakamını içeren sayı çifti bulunur. Bu çift 0.47 ile 0.55 arasındadır. Bu sayı çifti kutucuğun bulunduğu sütunun altında E harfi bulunur. Aranılan harf E dir. Örnek 2: R grubu ile yüzeye çıkmıș bir dalgıcı 1 saat 45 dk sonraki grup harfini bulmak için, R satırından 1 .45 rakamını içeren sayı çifti bulunur. Bu çift 1.25 ile 1.46 arasındadır. Bu sayı çiftinin bulunduğu sütunun altında C harfi bulunur. Aranılan harf C dir. 2'ci cetvele dikkat edilirse en küçük iki dalıș arası zaman aralığı 10 dk. dır. Bundan küçük aralıklarda birinci dalıș devam ediyor kabul edilir. 3'cü cetvel; Herhangi bir grup harfi ile mükerrer dalıș yapan dalgıç bu cetveldeki rakamları izlemek zorundadır. Cetvel, birisi alttaki renkli kutucukta diğeri üstte bulunan iki rakam ve bu iki rakama karșı gelen satırda bir derinlik verir. Alttaki renkli kutucuktaki rakam o derinlikte kalınabilecek maksimum zamanı verir (Adjusted bottom time), ikinci dalıștaki dip zamanı bu rakamı geçemez. Üstte bulunan rakam ikinci dalıșa girerken bünyemizde bulunan kalıcı azot miktarının (K.A.Z) dakika cinsinden rakamla ifadesidir (residuel nitrogen time). Bu rakam ikinci dalıștaki dip zamanına (H.D.Z) eklenerek dalıș sonrası toplam dip zamanı (T.D.Z.) bulunur. K.A.Z. + H.D.Z. = T.D.Z. 'dir. Toplam dip zamanı ikinci dalıș sonrası azot grup harfini bulmaya yarar. . Bunun için ikinci dalıș derinliği ve T.D.Z. rakamı birinci cetvelde yerine konarak en son grup harfi bulunur. Örnek 1: ikinci dalıșa C grubu ile giren bir dalgıç 18 m derinliğe 30 dk'lık bir dalıș planlamaktadır. Bu dalıș dekosuz yapılabilir mi ? 142 Sorulara yanıt için 3'cu cetvelde C sütunu ile 18 m' nin bulunduğu satır kesiștirilir. Burada; alttaki koyu ve üstteki beyaz kutucuklarda 14/41 rakamları bulunur. Alttaki koyu kutucuktaki 41 rakamı o derinlikte dekosuz kalınabilecek maksimum zamanı verir. Dalgıç 30 dk'lık bir dalıș planladığına göre bu dalıșı dekosuz yapabilir. Örnek 2: Önceki örnekte verilen ikinci 18 m 30 dk 'lık dalıș eğer yapılırsa çıkıșta dalgıcın grup harfi ne olur ? 3'cu cetveldeki C sütunu ile 18 m satırının kesiștiği yerde üstteki beyaz kutucuktaki 14 rakamı kalıcı azot zamanıdır (K.A.Z) dalgıç bu zamanı 30 dk'lık ikinci dip zamanına (H.D.Z) ekler yani K.A.Z+H.D.Z. = T.D.Z. den 4+30= 44 dk bulunur. Elde edilen 44 rakamı toplam dip zamanıdır (T.D.Z.) ve ikinci dalıștan sonra grup harfini bulmaya yarar. Bunun için 1'ci cetvelden faydalanılır ve 18 m'ye 44 dk'lık dalıșın grubu R olarak bulunur. Her dalıș için aynı yöntem ve cetveller kullanılarak 3'cü ve 4'cü dalıșlar planlanabilir. PADI tablolarında dekompresyon durakları ve süreleri cetveller üzerinde görülmez. Dekompresyon derinliği ve suresi tüm dalıșlar için genel olarak verilmiștir. Buna göre dekompresyonsuz limitler 5 dk'dan az așılmıș ise 4.5 m de 8 dk'lık bir dekompresyon duraklaması mecburidir. Bu șekilde deko yapan dalgıç 6 saat sureyle tekrar dalıș yapamaz. Eğer dekompresyonsuz limitler 5 dk'dan fazla așılmıș ise 4.5 m'de en az 15 dk'lık dekompresyon duraklaması gerekir. Bu șartlarda dalgıç en az 24 saat süreyle bir daha dalıș yapamaz. BULHMANN /HAHN DALIȘ TABLOSU İsviçre Federasyonunun resmi olarak kabul ettiği ve Avrupa kökenli birçok dalıș bilgisayarlarında temel program olarak kullanılan bir dalıș tablosudur. Tablo 0-250 m rakımlarda geçerlidir. Tabloda minimum derinlik 9 m maksimum derinlik 63 m 'dir. Her 3 m derinliğe karșılık 0-zaman sureleri ve bu süreleri așan zamanlarda dekompresyon derinlikleri ve sureleri verilmiștir. Her dalıș sonu absorbe edilmiș olan azot miktarı mükerrer grup harfleri ile gösterilmiștir. Mükerrer dalıșlar için yüzey zamanı ve inilecek derinlikler için dip zamanına eklenecek kalıcı azot süreleri verilmiștir. 143 Bülhmann/Hahn tablolarının sağlıklı kullanılması için ifade edilen bir takım terimlerin ve kavramların bilinmesi gerekir. Bunlar ; a-Derinlik (m). Dalgıcın dalıș suresince indiği veya inmeyi planladığı maksimum derinliktir. b-0-zamanı (dk), Dalgıcın indiği derinlikten Dekompresyon yapmadan kalabileceği maksimum zamandır. c-Dip zamanı (dk). Dalgıcın dalıșa bașladığı andan çıkmak amacıyla dibi terk ettiği ana kadar geçen süredir. d-Deko durak sureleri, Dekolu bir dalıșta yüzeye çıkmadan önce belirli derinliklerde belirli süreler bekleme ișlemidir. Deko durakları 15, 9, 6 ve 3 m derinliklerde yapılır. e-Mükerrer dalıș, 12 saat içerisinde yapılacak ikinci veya daha fazla dalıșları ifade eder. iki dalıș arasında 10 dk'dan az bir zaman var ise aynı dalıș kabul edilir. f-Mükerrer dalıș grubu. Herhangi bir dalıștan sonra vücudun absorbe etmiș olduğu azot miktarını gösteren harflerdir. g-Çıkıș hızı, Bulhmann/Hahn tablosunda maksimum çıkıș hızı 10 m/dk'dır. Dalgıç çıkmak amacıyla dibi terk ettiği andan itibaren bu hızı uygulayarak yüzeye veya ilk deko durağına varır. Bulhmann/Hahn tablosunu kullanırken; 1-Tabloda görülmeyen tüm zaman ve derinlik rakamları tabloda mevcut bir üst sayılara yükseltilmelidir. Örneğin 20 m ye 35 dk’lık bir dalıș planmakta ise tabloda 20 yerine 21, 35 dk yerine 40 dk. alınmalıdır. 2-Her dalıș için 3 m de 1 dk 'lık emniyet duraklaması yapılmalıdır. 3-Mükerrer dalıș yapılacak ise derin dalıș ilk yapılmalıdır. 4-Deko duraklarında bekleme surelerine mutlaka uyulmalı mümkünse süre biraz uzatılmalıdır. 5-Çıkıș hızı 10 m/dk dır. Bu hızı ayarlamak dalıș bilgisayarı kullanan dalgıçlar için sorun değildir. Ancak referanssız ortamlarda veya derin su çıkıșlarında bu hızı ayarlamak zordur. Bu durum öngörülerek tekne dalıșlarında çapa halatı veya özel șamandıralar referans olarak kullanılmalıdır. 6-Dalıș derinliği o dalıșta inilen en fazla derinlik alınmalıdır. BÜHLMANN/HAHN (0-250 m.) tablosu iki bölümden olușan cetveller verir (Tablo 10 ve Tablo 11); 144 145 146 1'ci cetvel; Bu bolum 9 rn 'den 63 m ye kadar olan derinlikleri sol sütunda iri puntolarla ve hemen altında dk olarak 0-zaman değerlerini verir. Çıkıșta vücudun absorbe etmiș olduğu azot miktarını sağ sütunda mükerrer dalıș grubu harfi olarak verir 18 m'den itibaren 0-zaman geçilmiș ise geçen zaman suresine göre dekompresyon derinlikleri ve süreleri verilmiștir. Örnek 1 : 30 m'ye bir dalıș yapılması planlanmakta olsun. Bu dalıșın 0-zamanı nedir? Sol sütunda 30 rakamı bulunur. Hemen altında bulunan 17 dk bu derinliğin 0-zamanını verir. Örnek 2: 24 m'ye 20 dk'lık dalıș yapan bir dalgıcın dalıș sonu mükerrer grup harfi nedir7 Soldaki dalıș derinliği sütununda 24 rakamı bulunur. Bunun hemen sağındaki dip zamanı sütununda 20 rakamı bulunur. Bu rakamın sağında en sağdaki sütunda C harfi vardır. Dalgıcın dalıș sonu mükerrer grup harfi C'dir. Örnek 3: Bir dalgıç 33m'ye 20 dk'lık istemektedir. Bu dalıș 0-zaman ile yapılabilir mi? bir dalıș yapmak Soldaki dalıș derinliği sütununda 33 rakamı bulunur. Bunun hemen altında 15 rakamı vardır. Bu rakam 33 m derinlik için 0-zamanı verir. Dalgıç bu derinliğe 20 dk dalıș yapmak istediğine göre bu dalıșı 0-zaman ile yapması mümkün değildir. Bu dalıșı yapabilmesi için sağındaki dip zamanı sütununda 20 rakamı bulunur ve sağ satıra doğru giderken deko durak sureleri sütununda 3 rakamı bulunur. Bu rakam 3 m derinlik sutunundadır. Bu dalıș ancak 3 m derinlikte 3 dk beklenerek yapılabilir. Örnek 4: Bir dalgıç 30 m derinliğe 35 dk'lık bir dalıș yapmak istiyor. Bu dalıșı nasıl planlamalı? Dalıș sonu mükerrer grup harfi nedir? Derinlik sütununda 30 rakamı bulunur. Bunun hemen altında 0-zaman rakamı olarak 17 dk bulunmaktadır. Dalgıç 35 dk'lık bir dalıș yapmak istediğine göre bu bir dekolu dalıș olacaktır. Hemen sağdaki dip zamanı sütununda 35 dk bulunur ve satırın sağ tarafındaki deko sütunlarında 2 ve 8 rakamları bulunur. Buna göre dalgıç bu dalıșı 6 m'de 2 dk, 3 m'de 8 dk bekleyerek yapabilir. Satırın en sağındaki mükerrer dalıș grubu sütununda bulunan F harfi bu dalıș sonundaki mükerrer grup harfi olacaktır. 147 2'ci cetvel ; Bu cetvel iki kısımdan olușur Üstteki kısım mükerrer dalıș grubunu belirten harf sütunu ile her harfe satırlarla karșılık gelen yüzey zamanlarını verir. Alttaki kısım ise yüzey beklemesinden sonra mükerrer dalınacak derinlikleri ve bu derinlikteki dip zamanına ilave edilecek kalıcı azot zamanını dk. olarak verir. Dalgıç buradaki rakamı mükerrer dalıșındaki dip zamanına ekleyerek veya çıkararak amacına uygun dalıș planını yapar. Örnek 1: Birinci dalıșından mükerrer grubu C ile çıkan ve yüzeyde 1 saat bekleyen bir dalgıç 18 m'ye ikinci bir dalıș yapmak istemektedir. Bu dalıșı dekompresyonsuz yapabilmesi için dip zamanı kaç dk olmalı? Dalgıcın yüzeyde bekleme süresi olan 1.00 saat rakamı C grubunun bulunduğu satırdan sağa doğru gidildiğinde 0.25 ile 3.00 rakamları arasına denk gelir. Bu iki rakamın arasındaki çizgi ile tablonun alttaki ikinci kısmına inildiğinde çizgi ile mükerrer dalıș derinliği 18 m satırının kesiștiği yerde 14 rakamı bulunur. Bu rakam kalıcı azot zamanıdır. Birinci cetvelde 18 m nin 0-zamam 65 dk. dır. Dalgıç ikinci dalıșı olan 18 m ye dalmadan önce 14 dk. lık bir sureyi 18 m 'nin 0zamanı olan 65 dk. dan çıkarması gerekir. 65-14 = 51 dk'dır. Bu durumda dalgıcın ikinci dalıșında 18 m'deki 0-zamanı 51 dk dır. Örnek 2: Mükerrer grubu F olan bir dalgıç yüzeyde 1.20 saat bekledikten sonra 27m ye 20 dk'lık bir dekolu dalıș planlamaktadır. Dalgıcın ikinci dalıștan sonraki mükerrer grup harfi nedir? Dalgıcın yüzeyde bekleme suresi olan 1.20 saat rakamı F grubunun bulunduğu satırdan sağa doğru gidildiğinde 1.15 ile 1.30 rakamları arasına denk gelir. Bu iki rakamın arasındaki çizgi ile tablonun alttaki ikinci kısmına inildiğinde çizgi ile mükerrer dalıș derinliği olan 27 m satırının kesiștiği yerde 12 rakamı bulunur. Bu rakam kalıcı azot zamanıdır, ikinci dalıșın dip zamanı 20 dk olarak planlandığına göre kalıcı azot zamanı dip zamanına ilave edilir. 20 + 12 := 32 dk bulunur. Bu durumda dalgıç birinci cetvelde 27 m'nin 0-zamanı olan 21 dk'dan daha fazla olan 32 dk lık bir dip zamanı uygulamıș olacaktır. 1'ci cetvelde 27 m satırında 32 dk'lık dip zamanı görülmemektedir Bu durumda 32 'yi bir üst rakama yuvarlayarak 35 rakamına gelinir. 35 satırının sağındaki deko durak sütunlarında 3 m'de 5 dk'lık bir deko ve satırın en sağında F harfi görülmektedir. Bu dekolu dalıș sonunda dalgıcın mükerrer dalıș grubu F dir. 148 HAVA TÜKETİM HESAPLARI Dalgıçlar yapmıș oldukları dalıș planları çerçevesinde sualtında ne kadar hava tüketeceklerini bilmeli ve tüketecekleri hava miktarına uygun büyüklükte tüp kullanmalıdır. Bir tüpün içerisindeki hava ; Tüp hacmi (lt) x Tüp basıncı (atm) = Hava miktarı (lt) formülü ile hesaplanır. Örneğin : 12 lt lik bir tüpte 200 atm basınç varsa tüpteki hava ; 12 (lt) X 200 (atm) = 2400 lt. 'dir. Boyle-Mariotte Kanunu uyarınca, gazlar basınç altında sıkıșırlar ve sıkıștıkça hacimleri küçülür, basınçları artar. Dalgıçlar doğal olarak derinliklere indikçe ciğer hacimleri aynı kaldığı halde, o derinliğe göre sıkıșmıș yoğun hava soluyacağından hava tüketimi daha fazla olacaktır. Normal koșullarda bir insan deniz seviyesinde dakikada ortalama 25 lt. hava tüketir. Bu rakam esas alındığında -30 m'ye inen bir dalgıç dakikada 25 lt x 4 atm = 100 lt hava tüketecektir (Tablo 12). Derinlik (m) Basınç (atm) Hacim (lt) Yoğunluk Tüketilen hava (lt / dk) 0 1 1 1 25 -10 2 1/2 2 50 -20 3 1/3 3 75 -30 4 1/4 4 100 Tablo l2. Derinliğe göre tüketilen inildikçe hava tüketimi artar hava miktarları. Derinlere Tablodaki rakamlar pratikte dalgıçların derinlere indikçe hava tüketim hızlarının da artığını göstermektedir. Örneğin ; bir dalgıç -30 m. de soluduğu zaman regülatörü kendisine 4 atm'lik yani 4 defa daha 149 sıkıșmıș yoğun hava verir ki bu rakam yüzey basıncına göre 4 defa daha fazla hava tüketimine neden olur. Sualtında hava tüketimi tabloda verilen rakamlardan çok daha fazla olabilir. Derinlik dıșında hava tüketimini arttıran bașlıca etkenler șunlardır; a-Eforlu dalıș, sualtında fazla hareket, bedeni çalıșma ve yorgunluk hava tüketimini arttırır. Bu artıș öngörülen normal tüketimden 4-5 misli daha fazla olabilir. b-Isı kaybı, ısı kaybeden ve soğuyan dalgıçta kan dolașımı hızlanır. Bu daha fazla hava tüketimi demektir. c-Heyecan ve stres, her iki psikolojik etki hızlı nefeslenmeye ve dolayısıyla fazla hava tüketimine neden olur. d-Deneyim, sualtına iyi uyum sağlayan sakin, derin ve efektif soluma yapabilen dalgıçlar daha az hava tüketirler. e-Yüzme șekli, Sualtında hidrodinamik yüzme șekli ile yüzen dalgıç daha az efor sarf ederek hareket eder. f-Fiziksel form, Sağlıklı ve kondisyonu iyi olan dalgıçlar yorgunluğa dayanıklı olurlar ve daha az hava tüketirler. g-Regülatörün bakımı, iyi ayarlanmıș balanslı regülatörler yeterli miktarda ve derinliğe göre hava verir. 1'ci ve 2'ci kademelerdeki ayarsızlıklar regülatörün gerektiğinden fazla hava vermesine neden olabilir. h-Hava kaçakları , Hava ile ilgili tüm dalıș takımlarının bağlantı, vida ve eklenti yerlerinde hava sızdırmazhğını sağlamak amacıyla 0ring denilen yuvarlak lastik contalar vardır. Bu contaların yıpranması ile hava kaçakları olușabilir. ı-Yüzerliğin temini, Yüzerliği pozitif (+) veya negatif (-) olan dalgıç, kendisini su içerisinde belli bir seviyede tutabilmek için efor sarf eder ve fazla hava tüketir Dalgıç derinlerde tüketeceği hava miktarı hakkında bilgi sahibi olmakla beraber yukarıda görüldüğü gibi; dalıș sırasında öngörülemeyen birçok faktör, hava tüketimini etkileyebilmektedir. Bu nedenle dalıș sırasında tüp basınç saati sık sık kontrol edilmelidir. Tüp basınç göstergesi 500 psi veya 50 atm basınca geldiğinde çıkıșa bașlanmalıdır. 150 Dalgıç yüzeyden ayrılıp dibe ulaștıktan ve tekrar yüzeye ulaștığı ana kadar dalıșın her așamasında hava tüketir. Hava tüketimi ile ilgili bazı kavramlar ve basit hesaplar șu șekilde ifade edilebilir ; Yedek hava = Tüp hacminin %25 dir. Dalıș derinliğine bağlı olmaksızın ayrıca saklı tutulur. Pratikte dalıș sırasında 500 psi veya 50 atm (bar) tüp basıncına inildiğinde yedek hava sınırına ulașılmıș kabul edilir. Bu sınıra ulașmadan dalgıçların çıkıșa bașlamıș olmaları gerekir. Dalıș için gerekli hava =toplam hava - yedek hava'dır. Dalıș süresi = dalıș için gerekli hava (lt) / derinlikteki soluma hızı (It/dk) ile hesaplanır. Dalıș planları yapılırken güvenlik tedbiri olarak tüpteki havanın %25'i yedek hava olarak bırakılır ve bu miktar her türlü hesaplamanın dıșında tutulur. Dalıș için gerekli havaya dekompresyon duraklarında tüketilecek hava miktarı ayrıca eklenir. Örnek 1; 200 atm hava içeren kadar kalınabilir? 10 itlik bir tüp ile -30 m de ne a- Tüp içerisindeki toplam hava ; 200 x 10 = 2000 It'dır b- Herșeyden önce %25 yedek hava ayrılır; 2000 x 0.25 = 500 lt c- Geriye kalan hava ; 2000 - 500 = 1500 lt d- -30 m de hava tüketimi ; 25 x 4 = 100 It/dk'dır. 151 e-Kalınabilecek sure = dalıș için gerekli hava / derindeki soluma hızı'dır. Yani; 1500/ 100 = 15 dk'dır. Bu sonucu dalıș tablolarından kontrol etmek gerekir. PADl tablosunda -30 m 'nin dekompresyonsuz limiti 20 dk, Buhlmann Tablosunda -30 'nin 0-zamanı 17 dk'dır. Bu veriler ıșığında 200 atm hava dolu olan 10 It'lik tüp ile -30 m'ye 15 dk'lık dekosuz bir dalıș yapılabilir. Örnek 2; Bir dalgıç -25 m de 20 dk kalmak istemektedir. Kendisine ne kadar hava gereklidir? a- -25 m'de mutlak basınç 3.5 atm' dir. Buna göre dalgıcın -25 m deki hava tüketimi ; 25 x 3.5 =87.5 It'dir. b- 20 dk boyunca tüketilecek hava ; 87.5 x 20 = 1750 lt dir. c- Bulunan bu rakama %25'ini yedek hava olarak ilave edildiğinde gerekli hava ; 1750 + 437.5 = 2187.5 lt olarak bulunur. Örnek 3; Bir dalgıç12 litrelik ve 215 atm lik bir tüple - 40 m ye 12 dk'lık bir dalıș yapmak istemektedir. Bu dalıșı yapmak mümkün müdür? a- Tüpteki hava; 12 x 215 = 2580 R dir. b- Tüpteki havanın %25 i yedek hava olarak hesaplanır ; 2580 x 0.25 = 645 ve buradan, 2580 - 645 = 1935 lt geriye kalan ve dalıș süresince kullanılacak havadır. c- -40 m'deki dalgıcın hava tüketim ; 25 x 5 = 125 It/dk'dır. Dalgıç bu derinlikte 12 dk kalmak istediğine göre ; 125 x 12 = 1500 lt hava tüketecektir. 152 d-Buhlmann tablosunda -40 m derinlikte 12 dk'lık bir dalıș için (-40 rakamı tabloda olmadığından bir sonraki görünen derinlik olan -42 m değerleri alınır). Aynı șekilde tabloda görülmeyen 12 dk lık zaman yerine tabloda görünen bir sonraki 15 dk 'lık zaman alınır, -6 m de 1 dk, -3 m de 4 dk deko durak süreleri verilmiștir. Dalgıcın 12 dk lık dip zamanını bitirip ilk deko durağı olan -6 m ye 10 m /sn 'lik bir hızla yükselmesi en az 3.5 - 4 dk sürecektir Bu sürede tüketeceği hava , -40 ile -6 m arasında ortalama derinlik -20 m alınırsa ; bu ortalama derinlikteki hava tüketimi ; 25 x 3 = 75 lt dk'dan 4 dk süreyle 75 x 4 = 300 lt olacaktır. e-Dalgıç deko surelerinde tüketeceği havayı dalıș toplam havaya eklemek zorundadır. Buna göre ; - 6 m'deki birinci deko durağında 1 dk 'lık sürede ; 25 x 1.6 x 1 = 40 lt. - 3 m'deki ikinci deko durağında 4 dk. lık sürede ; 25 x 1.3 x 4 = 130 lt hava tüketecektir. için gerekli f-Bu dalıș için gerekli olan toplam hava; dip zamanı için gerekli hava 1500 yükselme zamanı 300 1'ci deko 40 2'ci deko 300 ------------Toplam, 2140 lt olacaktır. g-Dalgıcın tüpünde bu dalıș için kullanabileceği hava miktarı 1935 lt idi. Halbuki planlanan dalıșın hava ihtiyacı 2140 it olacaktır. Bu durumda planlanan dalıș yapılamaz. UNUTULMUȘ DEKOMPRESYON Dekolu bir dalıș sonunda dalgıçlar çeșitli nedenlerle uygulamaları gereken gereken deko durağını yapmadan su yüzeyine çıkmıș olabilirler. Çıkıș ihmalden, havanın bitmesinden veya öngörülemeyen çeșitli nedenlerden olabilir. Bu durumlarda derhal "unutulmuș dekompresyon" teknikleri uygulanır. Ancak bu uygulamanın yapılabilmesi için ; 153 a-Dalgıçta hiçbir vurgun belirtisi olmamalı, b-Çıkıștan sonra yüzeyde bekleme suresi 5 dk'yı geçmemeli, c-Dalgıcın tüpünde yeterli hava olmalı veya yakınında varsa yedek tüpü hemen kușanabilmeli. Bu șartlar mevcut ise, dalgıç tekrar dalıș yaparak unutulmuș dekompresyon uygulamasını yapabilir. PADI öğretisine göre unutulmuș dekompresyon șu șekilde uygulanır ; Dalgıç -12 m'ye iner ve buradan itibaren belirtilen derinliklerde bekleyerek yükselir. Deko sureleri ; -12 m de -9 m de -6 m de -3 m de 5 m deki deko süresinin " " " 1/4 ü kadar 1/3 " 1/2 " 1x1/2 " Örnek; 27 m'de 29 dk kalan bir dalgıç yapması gereken deko duraklamasını unutarak su yüzeyine çıkmıștır. Bu durumda ne yapmalıdır? 27 m'ye 29 dk lık dalıș Padi cetvellerinde 5 m'de 8 dk'lık bir deko duraklaması öngörmektedir. Buna göre, dalgıç hiç vakit geçirmeden, ilk 5 dk içerisinde tüpünde yeterli hava var ise onunla, yoksa yedek tüpü kușanarak -12 m'ye iner ve; -12 m de -9 m de -6 m de -3 m de 8/4 dk 8/3 dk 8/2 dk 8 x 1.5 = 12 dk deko duraklarını uygulayarak su yüzeyine çıkar. Günümüzde dalgıçların çoğu dalıș bilgisayarları kullanırlar. Bilgisayarların su alması veya kırılması durumunda benzer uygulama yapılır. Bu durumla karșılașan dalgıç hemen -5 m'ye yükselerek hava bitinceye kadar emniyet deko duraklaması yapmalıdır. Bilgisayar kullanarak bir veya daha fazla dalıș yapılmıșken bilgisayar yüzeyde bekleme sırasında arızalanmıș veya kırılmıș ise, dalgıç 24 saat süreyle dalıș yapmamalıdır. Zira bu durumda dalgıcın bir daha ki dalıșı için kalıcı azot zamanını hesaplaması mümkün değildir. 154 DALIȘTAN SONRA UÇAĞA BİNME Dalıș tablolarının zaman limitleri deniz seviyesindeki hava basıncı esas alınarak, yani 1 atm basınca göre hazırlanmıștır. Yüzey basıncının bu değerin altına inmesi durumunda dalıș sonunda vücutta bulunan kalıcı azotun tekrar kabarcık olușturması kaçınılmazdır. Bunun için dalıș tablolarındaki tüm limitlere uyulsa bile dalıștan sonra ani basınç düșüșlerine neden olabilecek irtifalara çıkmak sakıncalıdır. Günümüzde bu tehlikeli durum en çok uçak yolcuğu sırasında ortaya çıkar. Önlem olarak dalıștan sonra kalıcı azotun tehlike olușturmayacak düzeye inmesi için beklemek gerekir. Divers Alert Network (DAN) ve Undersea Hyperbaric Medical Society (UHMS) 'm en son tavsiyelerine göre ; 1-1-2 günlük dekompresyonsuz dalıșlar sonunda; toplam dip zamanı 2 saatten az ise uçmadan önce 12 saat beklenmelidir. Eğer toplam dip zamanı 2 saati geçmiș ise en az 24 saat beklenmelidir. 2-2 günden fazla dalıș yapılmıș ise veya dekolu bir dalıș yapılmıș ise uçmadan önce en az 24 saat beklenmelidir. Bu tavsiyeler, uçuș yüksekliği en fazla 8000 ft varsayılarak verilmiștir. Uçuș yüksekliğinin daha da yüksek olabileceği unutulmamalıdır. Bunun için, ilave tedbir olarak, dekosuz dalıșlardan sonra 24 saat, dekolu dalıșlardan sonra 48 saat beklenmesi önerilmektedir. SAĞLIK ve DALIȘ Dalma sporu tüm kurallarına uygun olarak yapıldığı zaman insanı fiziksel ve ruhsal yönden rahatlatan bir spor faaliyetidir. Dalıș sırasında bazı durumlarda fiziksel güç gerektiren hareketler kaçınılmazdır. Bu nedenle dalgıçların bu sporu yaptıkları surece sağlıklı, antremanlı ve kondisyonlu olmaları gerekir. Alkol ve uyușturucu kullananlar basınç altında karar verme yeteneklerini büyük ölçüde yitirebilirler ve ayrıca bu maddeler dekompresyon hastalığını teșvik etmiș olurlar, ilaç kullanan kișilerin dalıștan önce mutlaka durumunu hekimi ile konușması gereklidir. Sigara sağlığa zararlı bir alıșkanlıktır. Tiryakiler hiç olmazsa dalıștan birkaç saat önce sigara içmeyi durdurmalıdır. Bu süre bile kalp damar sistemlerini biraz rahatlatacaktır. Soğuk havalarda dalmak birçok tehlikeyi beraberinde getirir. Kulak ve boğaz enfeksiyonlarında sinüs ve kulak boșluklarının sıkıșma, ters blok 155 veya dengeleme güçlüklerine neden olacağı unutulmamalıdır. Dalmaya bașlayanların her iki yılda bir hekim kontrolünden geçmeleri tavsiye edilir. Deniz suyu tetanoz ve tifo mikrobunun çok bulunduğu bir ortamdır. Bunlara karșı dalgıçların așı yaptırması yerinde bir tedbirdir. Fiziksel egzersizlerin devamlı ve düzenli yapılması, bu sporun rahatça ve zevkli bir șekilde uygulanmasını sağlayacaktır. Bu konuda unutulmaması gereken kural; "Kendini iyi hisset, iyi dalıș yap !" șeklindedir. Bayanların mensturasyon (regl) dönemleri veya hamilelik durumlarında özel dikkat sarf etmeleri gerekir. Regl dönemi dalıșa mani değildir. Ancak regl dönemini veya regl öncesi dönemi (Premenstruel Sendrom) gergin ve sancılı geçirenlerin özel bir dikkat sarf etmelerinde yarar vardır. Her kadın rahatsızlığının șiddeti ve ciddiyetine göre güvenli bir dalıș yapıp yapamayacağı hususunda karar verirken sorumluluğunun bilincinde olmalıdır. Doğal olarak regl dönemlerinde dalıș yapan bayanların özellikle soğuğa karșı önlem almaları gerekir. Hamilelikte fetusun basınç altında nasıl etkilendiği henüz kesin olarak bilinmemektedir. Bu nedenle anne adaylarının hamilelikleri süresince, bilinmeyen risklere karșı dalıș yapmamaları tavsiye edilir. DALIȘ ȘAMANDIRASI ve DALIȘ BAYRAĞI Dalıșı daha emniyetli bir șekilde gerçekleștirmek için esas dalıș malzemelerinin yanı sıra yardımcı malzemeler de kullanılır. Bunların arasında en çok kullanılanları dalıș emniyetine yönelik olarak kullanılan șamandıralar ve dalıș bayraklarıdır. Dalıș șamandıraları sabit veya bir ip yardımı ile dalgıç tarafından çekilen yüzer ișaretlerdir. Șamandıralar dalıș yerini belirlemeye dalıș bayrağını tașımaya, bașka dalgıca yardım etmeye veya denizde tutunmaya yarar. Bu amaçla en çok araba iç lastikleri, lastik veya plastik sallar yada özel bez ile kaplanmıș renkli șișme lastikler kullanılır. Dalıș amacına göre șamandıra dalıș yerine demirlenerek sabit tutulur veya dalgıç tarafından bir ip yardımı ile çekilerek beraberce dolaștırılır. Her iki durumda da șamandıranın uçuna yaklașık 15-20 m1 lik bir ip bağlı olmalıdır. Șamandıraların uzaktan görülmeyi kolaylaștırıcı renklerde olmalıdır. Șamandıra ipi ile dolașmayı arzu eden dalgıç șamandıra ipinin dolașmamasına dikkat ederek ipi elinde tutmalı, vücuduna veya bir dalıș malzemesine bağlamamalıdır. 156 Dalıș bayrağı (Șekil 49) genelde birçok deniz aktivitesinin bir arada yașandığı bölgelerde çok kullanılır. Motorlu tekneler, su kayağı yapanlar, deniz parașütü kullananlar dalgıçlar için tehlike oluștururlar. Bu durumda dalgıç varlığını bașkalarına belirtmek zorundadır. Bu amaçla dalıș bayrakları kullanılır. Bayraklar, dikdörtgen kırmızı zemin üzerinde sol üst köședen alt sağ köșeye inen beyaz çizgi șeklinde veya sağ ucu çatallı yarısı mavi diğer yarısı beyaz șekilde yapılmıștır Dalıș bayrakları en az 50 m uzaklıktan görülmelidir. Tekne dalıșlarında bayrak teknenin direğine veya șamandıra üzerine çekilir. Kıyı girișlerinde ise șamandıra üzerindeki bir direğe uzun bir ip ile asılarak dalgalanması sağlanır. Genel bir kaide olarak tekneler șamandıra veya bayraklara en fazla 50-75 m yaklașabilirler. Ancak bu konuda çoğu ülkede yasal düzenlemelerin eksik olduğu bir gerçektir Șekil 49.Dalıș Bayrakları ve șamandırası. Bayraklar tekne üzerine veya dalıș șamandırası üzerine konur. Bayrak veya șamandıralar en az 50 m'den görülmelidir. 157 YARARLANILAN KAYNAKLAR 1-Aktaș, Ș (1996) Sığ Su Bayılması , Deniz Magazin,18, 46-48 Aylık Deniz ve Doğa dergisi, Ofis Dizgi Tic A.Ș, istanbul. 2-C.M.A.S. (1995) Di ver Training Programme. 3-C.M.A.S. (1995) Standarts and Reguirements. 4-Egi, M.S (1996) Doppler Ultrason, Deniz Magazin,16, 38-40 Aylık Deniz ve Doğa dergisi, Ofis Dizgi Tic A.Ș, istanbul. 5-Greeraedts, M.G., Asseselt, M.D.(1985) Scuba Diving, Organorama, 2, 19-24, Organon A.Ș, istanbul. 6-Gücü, C A., Güre. F. (1993) Akdeniz’in Türkiye Sahilleri Boyunca Rastlanan Zehirli Deniz Balıkları, Zehirleme Aygıtları ve Tedavi Yöntemleri, Türk Zooloji Dergisi 18, 25-35, Publ. Tubitak. 7-Hizalan, l. (1997) Soğuk Su Dalıșları ve Tedavi, Sualtı Dünyası, Mart 1997, Aylık Doğa Dergisi, Marine Eğ. ve Yay. Tic. Itd., İstanbul 8-Hizalan, l. (1995) Dalıșta Kulak Sorunları, Deniz Magazin, 3,76-77Aylık Deniz ve Doğa dergisi, Ofis Dizgi Tic A.Ș, İstanbul 9-Hizalan, l. (1996) Dalıșta Kulak Sorunları ve iç Kulak Sıkıșmaları, Sualtı Dünyası,4,70-71, Aylık Deniz Magazin Dergisi, Promar A.Ș, İstanbul. 10-Hizalan, l. (1996) Dalıșta Dolașım ve Solunum Sistemleri, Sualtı Dünyası, 5, 66-67, Aylık Doğa Dergisi, Promar A.Ș , İstanbul. 11-Hizalan, I. (1997) Soğuk Su Dalıșları ve Hipotermi, Sualtı Dünyası Mart 1997,68,Marine A.Ș , istanbul. 12-Kocataș, A. (1986) Oseanoloji, Ege Univ. Fen Fak. Kitap. No.114, 358s. 13-Mater, S., Uçal,0.,(1989) Türkiye Deniz Balıkları Atlası, Ege Üniv. Fen Fak. Meç. A2 (2), 85-1 12. 14-Molle, P., Rey, P. (1986) Plongee Subaquatique, Ed. Amphora, FFESSM, (France). 15-Molle, P.(1985) La Plongee, Ed. Amphora, FFESSM, (France). 16-PADI Open Water Diver Manual, Editör, D. Richardson, Published by PADI.1994, Santa Ana CA 92799-501 1, USA, Product no. 7001 1N. 17-PADI The Encyclopedia of Recreational Diving, Published by PADI, 1994, Santa Ana CA 92799-501 1, USA 18-SCSF Teknik Kurulu,(1992) Sualtı Sporları Balıkadam Dalıș Eğitim Programı, SCSF Yayınları,71 s. 19 - Teleri.G. (1991) Cankurtarma Eğitim Kitabı, SCSF Yayınları,135 s. 20-Türe, G. (991) Narkoz, Mavi Dünya 2,36-39, Peryodik Sualtı ve Çevre Dergisi, Baysan A.Ș , Ed. Saruhanoğlu, istanbul. 158