Monopol Piyasası

Ekonomi I
9.Bölüm:
Monopol Piyasası
Doç.Dr.Tufan BAL
Not:Bu sunun hazırlanmasında büyük oranda Prof.Dr.Tümay ERTEK’in Temel Ekonomi kitabından
faydalanılmıştır.
2
9.1.Monopol Piyasasının Özellikleri
• Monopol piyasası tek bir firmanın bulunduğu
ve o firmanın üretip sattığı malların yerine
kolayca ikame edilebilecek başka malların
olmadığı bir piyasadır.
• Piyasanın tamamına tek bir firma sahip olduğu
için firma monopolcü firma (tekel) diye
adlandırılır.
• Gerçek hayatta saf monopol piyasalarına fazla
rastlanılmaz. Elektrik, su, doğalgaz firmaları.
3
9.1.Monopol Piyasasının Özellikleri
• Birden fazla firmanın bulunduğu bazı
piyasalarda firmaların aralarındaki rekabeti
kaldırıp kendilerine daha fazla menfaat sağlamak
amacıyla anlaşıp ortak hareket etmeleri durumunda
monopol gücü yaratılmış olur.
• Bu tip monopollerin en yaygınları karteller ve
tröstlerdir.
• Kartel; firmaların yaptıkları anlaşmalarla bir birlik
(monopol gücü) oluşturmalarıdır. Anlaşma daha çok
fiyatın veya her firmanın üretip satacağı mal
miktarının belirlenmesine yöneliktir. Örnek;OPEC
4
9.1.Monopol Piyasasının Özellikleri
• Tröst; Firmaların fiyat veya miktar üzerinden
anlaşmalarının ötesinde birleşip tam bir
monopol gücü oluşturduğu birliktir.
• Monopol piyasasının bir başka özelliği de, başka
firmaların piyasaya girmesinde kısıtlamalar,
zorluklar bulunmasıdır.
5
Diğer Firmaların Monopol Piyasasına
Girmesini Önleyen En Önemli Kısıtlamalar
1.Doğal Kısıtlamalar: Kaynağı ölçek
ekonomileridir.
• Bir malın üretiminde, geniş bir üretim aralığında
ölçek ekonomileri bulunuyorsa ve bir firma ölçek
ekonomilerinden dolayı piyasanın tümüne en
ucuz maliyette mal üretip arz edebiliyorsa, o
zaman iki veya daha fazla firmanın piyasadaki
talebe göre mal üretilmesi yerine bir firmanın
mal üretmesi daha düşük maliyetli olacaktır.
6
Diğer Firmaların Monopol Piyasasına
Girmesini Önleyen En Önemli Kısıtlamalar
7
Diğer Firmaların Monopol Piyasasına
Girmesini Önleyen En Önemli Kısıtlamalar
2.Yasal Kısıtlamalar: Devlet tarafından getirilir. 4
çeşittir.
a)Devletin verdiği işletme imtiyazı: PTT, TEDAŞ
b)Devletin verdiği lisans: Doktorluk, eczacılık,
hakimlik ve avukatlık gibi bazı mesleklerin
yapılabilmesi için lisans gerektirir.
c)Patent:Bir firmaya yeni bir mal veya hizmet
üretimiyle ilgili olarak belli bir süre için yalnız
kendisinin bunu üretip satabileceğine ilişkin
verilmiş yasal bir hak olup, belli bir süreyi kapsar.
• Patentler yeni ürünlerin ve üretim yöntemlerinin
geliştirilmesini teşvik ederler.
8
Diğer Firmaların Monopol Piyasasına
Girmesini Önleyen En Önemli Kısıtlamalar
d) Telif Haklar: Bir kitabın yazarına, bir besteciye,
bir ressama veya başka türden bir sanat eseri
ortaya koyan kişiye eserini basması veya
çoğaltması için tanınan yasal bir haktır.
• Eserin sahibi bu basım veya çoğaltma işini
kendisi yapabileceği gibi başka birinin
üstlenmesine izin ve yetki verebilir.
• Telif hakkı, çoğunlukla, o alanda faaliyette
bulunan firmaya satılır ve firma o eserin basım
veya çoğaltma işini gerçekleştirir.
9
9.2.Monopol’de Kısa Dönem Denge Fiyatı
ve Miktarı
• Monopol piyasasında sadece bir firma olduğundan
firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi
aynıdır.
• Tam rekabet piyasasında talep eğrisi yatay eksene
paralel iken, monopol’de aşağı doğru eğilimlidir.
• Tam rekabet piyasasında fiyatı monopolcü
belirler ve tüketiciye empoze eder.
• Monopol piyasasında arz eğrisi yoktur.
• Monopolcü firma talep eğrisi ve maliyetlere göre
karını maksimum yapacak şekilde üreteceği malın
miktarını ve o miktara denk düşen fiyatı belirler.
10
9.2.Monopol’de Kısa Dönem Denge Fiyatı
ve Miktarı
• Örnek;Tablo 9.1’deki gibi, karın maksimum
olduğu miktar Q=3 ve buna denk düşen fiyat
P=70’dir.
• Monopol için de kar maksimizasyonu
kuralı, MC=MR’ye denk düşen Q miktarında
mal üretmesidir. Bu nokta Q=3’tür. Örnekte
görüldüğü gibi bu noktada ATC=63.33 ∏=(PATC)*Q=20 TL’dir. Veya ∏=TR-TC olup
herhangi bir miktar, daha az kar sağlayacaktır.
11
9.2.Monopol’de Kısa Dönem Denge Fiyatı
ve Miktarı
12
9.2.Monopol’de Kısa Dönem Denge Fiyatı
ve Miktarı
• Q=3 noktasında
P(=AR)>MC’dir. Bu
durum ekonomik
etkinliğin
sağlanamadığını gösterir.
• Q=2 kara geçiş, Q=4 ise
karan zarara geçişi ifade
eden başa baş noktasıdır.
13
9.3.Uzun Dönem Denge Fiyatı ve
Miktarı
• Uzun dönemde piyasaya başka bir firma veya
firmalar girip monopol gücünü ortadan
kaldırmamış ise, monopolcü karını maksimum
etmek için MR=MC kuralına göre faaliyetine
devam eder.
14
9.4.Monopole Yöneltilen Eleştiriler
• Tam rekabet piyasasına göre monopol
piyasasında üretim daha az, fiyat daha fazladır.
• Monopolcü firmanın tam rekabet ortamına göre
daha fazla kar etmesi durumu monopolcü lehine
olup, fakat tüketicinin aleyhine olup gelir
dağılımına olumsuz katkıda bulunur.
15
9.5.Monopol ile İlgili Bazı Çözüm
Önerileri
1.Hiç bir şey yapılmasın:
• Milton Friedman’a göre, patenler veya başka
yasal imtiyazlar ile korunamayan monopoller
uzun dönemde başka firmaların piyasaya
girmeleri ile monopol pozisyonlarını
kaybedeceklerdir.
• O zaman monopol oligopol’e dönüşecektir.
• Tuvalet kağıdı sektöründe İpek Kağıt, sıhhi
tesisatta Vitra ve otomobilde Anadol.
16
9.5.Monopol ile İlgili Bazı Çözüm
Önerileri
• 2.Monopoller birbirleriyle rekabet eden iki veya
daha fazla sayıda firmaya bölünsün:Anti-tröst
yasalarının bulunduğu Amerika’da bazı örnekler
görüşmüştür.
• 3.Monopollerin ekonomik karlarının bir kısmı veya
tamamı vergilendirilsin:Elde edilecek mali olanaklar
ile devlet toplum yararına daha fazla hizmetler
verebilir.
• 4.Monopollerin ürettiği mal miktarları ve uyguladığı
fiyatlar düzenlensin:Regülasyon adlı düzenlemeyle,
devlet fiyatlara müdahale edip fiyatları tüketicilerin
de yararına olacak şekilde belirlemesi.
17
9.6.Fiyat Farklılaştırması
• Aynı malın farklı alıcılara farklı fiyatlardan
satılmasına fiyat farklılaştırması denir.
• Amaç, farklı alıcıların farklı alım durumlarına
göre farklı fiyatlar uygulanarak karı maksimum
yapmaktır. İki türlüdür.
a)Satın Alınan Miktara Göre:
• Firma malını satın alanlara satın aldıkları
miktara göre farklı fiyatlar uygulayabilir.
Genellikle, fazla miktarlarda satın alana az
miktarda satın alana göre daha düşük bir fiyat
uygular.
18
9.6.Fiyat Farklılaştırması
b)Malın Satıldığı Piyasaya Göre:
• Monopolcü malını farklı piyasalarda farklı
fiyatlardan satabilir.
• Farklı alıcılar için farklı fiyat esnekliklerin
olması toplam piyasanın faklı alt piyasalara
bölünmesini sağlar.
• Bu durumda monopolcü firma karını maksimize
edecek şekilde farklı piyasalarda farklı fiyatlar
uygular.
19
9.6.Fiyat Farklılaştırması
• Örneğin; iç piyasa ile dış piyasada talebin fiyat
esneklinin farklı olması durumunda iç piyasa ile
dış piyasada uygulanan fiyatlar farklı olur.
• Genellikle dış piyasadaki fiyat esnekliği iç
piyasadaki fiyat esnekliğinden büyük olup,
fiyatlar dış piyasada iç piyasaya göre daha
düşüktür.
• Uluslararası ticarette bu duruma damping denir.
• Amerika’da bazı firmalarca üretilip dış
piyasalara satılmak üzere gönderilen malların
üzerinde “Amerika’da satılmamak üzere” ….
20
Malın satıldığı piyasaya göre fiyat farklılaştırması,
iç ve dış piyasa ayrımı dışında;
• Gelire göre fiyat farklılaştırması: Bir
operatör doktorun düşük gelirli bir hastaya bir
ameliyatı yüksek gelirli birisine göre daha ucuza
yapabilir.
• Mevsimine göre fiyat farklılaştırması:
Havayolları (Hotel) firmalarının yılın değişik
dönemlerinde değişik fiyat uygulaması
• Mal veya hizmetin kullanımına göre fiyat
farklılaştırması: Türkiye’de sanayide
kullanılan elektrik ile konutlarda kullanılan
elektrik fiyatlarının farklı olması.
21
Malın satıldığı piyasaya göre fiyat
farklılaştırması, iç ve dış piyasa ayrımı
dışında;
• Yaşa göre fiyat farklılaştırması: THY ve
TCDD’nda 65 veya daha fazla (veya öğrencilere)
hizmet fiyatlarında indirim yapılması
• Markaya göre fiyat farklılaştırması: Bir
firma aynı malı farklı markalarla farklı
fiyatlardan satabilir.
• Bölgelere göre fiyat farklılaştırması:
ABD’de bazı devlet üniversiteleri, öğrencinin
üniversitenin bulunduğu eyaletten olup
olmamasına göre farklı fiyatlar uygulamaktadır.
22
İletişim Bilgilerim:
Doç.Dr.Tufan BAL
Süleyman Demirel Üniversitesi
Tarım Ekonomisi Bölümü ISPARTA
[email protected]
http://tufanbal.net