docTürkiye`nin DÙŞ Ticaret AçÙĞÙ: Boyutu, YapÙsÙ ve Nedenleri
download 
Şikayet Transkript
Türkiye`nin DÙŞ Ticaret AçÙĞÙ: Boyutu, YapÙsÙ ve Nedenleri
!" # () , $%&'$$% *+ ) '$$% -(. /( 0 - 0 " $ ! ! ! " . +" , " $ 0 $ $ , 0 ! 2 ! 3 $- ! 444, 3, ," . " $ 0 5 ) !" # %& '(() * " ! ! -+ " . / # -+ .+ . " 10 ! ! ! " " 2 " $ ! 4 ! . ! ", 1'$$% !" * 6%%( " ,/ " 7 " #! 896: ;, +" - * * " 8',& "" $ + + " 0 *0 ! ! 0# 0# ! * -" 0 " < + " ! < +, Ç NDEK LER EK LLER ........................................................................................................................................................... V TABLOLAR .......................................................................................................................................................... V GR ..................................................................................................................................................................... 1 1 . DÜNYADA MAL VE H ZMETLER N DI DENGES .............................................................................. 4 2 . CAR HESAPLAR DENGES VE DI T CARET B LE ENLER ..........................................................12 3 . TÜRK YE THALATININ YAPISI .............................................................................................................17 4 . SEKTÖR BAZINDA DI T CARET............................................................................................................25 OTOMOT V SEKTÖRÜ .........................................................................................................................................25 METAL SEKTÖRÜ ...............................................................................................................................................28 K MYA SEKTÖRÜ ...............................................................................................................................................32 TEKST L SEKTÖRÜ .............................................................................................................................................37 SONUÇ .................................................................................................................................................................39 KAYNAKLAR .....................................................................................................................................................41 EK LLER ekil 1 1974–2006 Döneminde Türkiye’de GSY H Artı ı ve Cari Hesaplar Dengesinin GSY H' ye Oranı (%).......................................................................................................2 ekil 2 2007 Yılında AB’ye Katılan ve Müzakere Sürecindeki Bazı Ülkeler için Mal ve Hizmetlerin Dı Dengesi.................................................................................................6 ekil 3 2004 Yılında AB’ye Katılan Bazı Ülkeler için Mal ve Hizmetlerin Dı Dengesi .........7 ekil 4 Yunanistan, Portekiz ve spanya için Mal ve Hizmetlerin Dı Dengesi........................7 ekil 5 AB Yakınsama Sürecindeki Ülkelere Net Do rudan Yabancı Yatırım Giri i...............9 ekil 6 Türkiye’nin Cari Hesaplar Dengesinin Bile enleri 1987–2006 (milyon dolar)...........12 ekil 7 Yıllara Göre Türkiye’nin Dı Ticareti 1987–2006.....................................................13 ekil 8a Mal hracatının Ekonomik Faaliyetlere Göre Da ılımı, 2006 (%)............................14 ekil 8b Mal hracatının Ekonomik Faaliyetlere Göre Da ılımı, 1996 (%)............................14 ekil 9a Mal thalatının Ekonomik Faaliyetlere Göre Da ılımı, 2006 (%).............................15 ekil 9b Mal thalatının Ekonomik Faaliyetlere Göre Da ılımı, 1996 (%) ............................15 ekil 10 2-haneli Standart Ticaret Sınıflandırmasına göre Türkiye’nin thalat Profili, 2005 ( thalat De eri 1 milyar ABD Dolarını A an Ürün Grupları için) ..................................18 ekil 11 Geni Ekonomik Grupların Sınıflamasına (BEC) Göre Mal thalatı ........................20 ekil 12 Geni Ekonomik Grupların Sınıflamasına (BEC) Göre Aramalı thalatı ..................21 ekil 13 MOTORLU KARA TA ITLARI Ç N AKSAM VE PARÇALAR Kaleminin Dı Ticareti.....25 ekil 14 MOTORLU KARA TA ITLARI Ç N AKSAM VE PARÇALAR Kaleminin Dı Ticaret Endeksleri.........................................................................................................26 ekil 15 KIVILCIM ATE LEMEL , SIKI TIRMA ATE LEMEL MOTOR VE AKSAMI Kaleminin Dı Ticareti..................................................................................................26 ekil 16 KIVILCIM ATE LEMEL , SIKI TIRMA ATE LEMEL MOTOR VE AKSAMI Kaleminin Dı Ticaret Endeksleri.........................................................................................................27 ekil 17 Otomotiv Sektörünün Toplam Dı Ticareti .............................................................27 ekil 18 DEM R-ÇEL K (DÖKÜNTÜ VE HURDA) Kaleminin Dı Ticareti..................................28 ekil 19 DEM R, ÇEL K (YASSI HADDE) Kaleminin Dı Ticareti .............................................28 ekil 20 BAKIR, ALA IMLARI ( LK MAMULLER ) Kaleminin Dı Ticareti...............................29 ekil 21 ALUM NYUM, ALA IMLARI ( LK MAMULLER ) Kaleminin Dı Ticareti.....................29 ekil 22 PASLANMAZ, ALA IMLI ÇEL K (YASSI MAMULLER) Kaleminin Dı Ticareti.............29 ekil 23 KÜLÇE, LK EK LLERDE ALA IMSIZ DEM R-ÇEL K (YARI MAMULLER) Kaleminin Dı Ticareti..................................................................................................30 ekil 24 DEM R-ÇEL K F LMA N (ÇUBUK-PROF L) Kaleminin Dı Ticareti............................30 ekil 25 DEM R, ALA IMSIZ ÇEL K (YASSI MAMULLER -KAPLAMALI) Kaleminin Dı Ticareti .....................................................................................................................................31 ekil 26 DEM R VE ÇEL K Kaleminin Toplam Dı Ticareti ....................................................31 ekil 27 LK EK LLERDE D ER PLAST KLER Kaleminin Dı Ticareti...................................32 ekil 28 ET LEN POL MERLER Kaleminin Dı Ticareti..........................................................32 ekil 29 ÇE TL K MYASAL ÜRÜNLER Kaleminin Dı Ticareti .............................................33 ekil 30 ETERLER, ALDEH TLER, KETONLAR, ORGAN K AS T VE B LE KLER Kaleminin Dı Ticareti..................................................................................................33 ekil 31 ALKOLLER, FENOLLER, FENOL-ALKOLLER VE BUNLARIN TÜREVLER Kaleminin Dı Ticareti..................................................................................................33 ekil 32 K MYASAL GÜBRELER Kaleminin Dı Ticareti ........................................................34 ekil 33 D ER BOYAYICI MADDELER, MACUNLAR, ÇÖZÜCÜLER, NCELT C LER Kaleminin Dı Ticareti..................................................................................................34 ekil 34 POL SETAL, POL KARBONAT Kaleminin Dı Ticareti ...............................................34 ekil 35 PLAST KTEN LEVHA, PLAKA, BANT, ER T VB. Kaleminin Dı Ticareti ....................35 ekil 36 V N L KLORÜR POL MERLER Kaleminin Dı Ticareti ...............................................35 ekil 37 ST REN POL MERLER - LK EK LLERDE Kaleminin Dı Ticareti...............................35 ekil 38 Kimya Sektörünün Toplam Dı Ticareti..................................................................36 ekil 39 Kimya Sektörünün Dı Ticaret Endeksleri ..............................................................36 ekil 40 TEKST L PL KLER Kaleminin Dı Ticareti..............................................................37 ekil 41 PAMUKLU DOKUMALAR Kaleminin Dı Ticareti .....................................................37 ekil 42 PAMUK (HAM, DÖKÜNTÜ, TARANMI ), L NTER PAMU U Kaleminin Dı Ticareti .....38 ekil 43 SENTET K-SUN ELYAFTAN MENSUCAT Kaleminin Dı Ticareti...............................38 ekil 44 Tekstil Sektörünün Dı Ticareti...............................................................................38 TABLOLAR Tablo 1 Dünyanın Ba lıca Ekonomilerinde Mal ve Hizmetlerin Dı Dengesi, 2005 ................5 Tablo 2 Türkiye’nin Yakıt thalatı ........................................................................................22 Tablo 3 3-Basamaklı Standart Ticaret Sınıflandırmasına Göre En Çok thal Edilen Ara Malları..........................................................................................................................23 GR Son yıllarda Türkiye ekonomisi ile ilgili en önemli gündem maddelerinden birisini cari açık olu turuyor. Bunun ba lıca nedeni, geçmi te cari hesaplar dengesinde ya anan her büyük açı ın yalnızca Türkiye’de de il di er yükselen piyasalarda da ekonomik krizle sonuçlanmı olması. Özellikle finansal liberalle me sonrasında, büyük açıkların daha da büyük miktarda sermaye giri ine, buna ba lı olarak yerli paranın de er kazanması nedeniyle bozulan dı ticaret dengesinin bir süre sonra cari hesaplar açı ını daha da büyütmesiyle birlikte devalüasyon beklentisi içine girilmesine ve sonuçta ani ve toplu sermaye çıkı ına neden oldu u sıklıkla belirtilmekte; son dönemde artan cari hesaplar açı ının da benzer bir seyir izleyerek, ekonomik bir krize yol açaca ı yönünde kaygılar dile getirilmektedir Gerçekten de, ister kapalı ekonomi, isterse dı a açık bir ekonomi oldu u dönemde, Türkiye’nin bugüne kadar ya adı ı ekonomik krizlerin ba lıca ön belirtisi yüksek cari hesaplar açı ı olmu tur. Bir ülkenin beklenen ve gerçekle en cari hesaplar açı ı arasında ikincisi lehine bir artı söz konusuysa veya o ülke a ır dı borç servisini kar ılayabilecek kadar büyük cari hesaplar fazlası veremiyorsa, bir kriz ya aması olasıdır. Cari hesapların açık verme nedenleri o dönemde hüküm süren ekonomik yapıya, döviz kuru ve dı ticaret rejimi ile dı ko ullara ba lı olmakla beraber, geçmi te Türkiye’de de cari hesaplar dengesinin hemen her ciddi ve/veya uzun süre devam eden bozulması, ödemeler dengesinde bir açıkla, dolayısıyla bir ekonomik krizle sonuçlanmı tır. 1989’da gerçekle en finansal liberalle me öncesinde cari açı ın nedenleri çok farklı olabiliyordu. Örne in, Cumhuriyet döneminde ya anan ilk ekonomik kriz olan 1929 krizinin nedeni, Büyük Bunalım döneminde tarımsal ürünlerin fiyatlarının dü mesi sonucunda o dönemde tüm ihracatı tarım ürünlerinden olu an Türkiye’nin dı ticaret hadlerinde görülen azalmanın etkisi ile Osmanlı borçlarının ödenmeye ba lamasının bir araya gelerek ödemeler dengesini bozmasıydı. 1953 krizi ise dı ticaret rejiminin serbestle tirilmesi politikasının gere i olarak kotaların kaldırılması sonucunda ithalatta görülen a ırı artı tan kaynaklandı. 1989’da gerçekle en finansal liberalle me öncesinde, 1970’lerin sonlarında ya anan son krizin nedenleri ise petrol fiyatlarında görülen artı sonucunda ithalatın de er olarak yükselmesi ve hükümetlerin enflasyonist ve geni lemeci politikalarının sabit kur rejimiyle birle ince ihracatın yerinde saymasına yol açmasıdır. 1980’de liberal reformların uygulanmaya ba lamasının ardından artan ihracata dayalı büyümenin 80’lerin sonunda ivmesini kaybetmesi nedeniyle hükümet, büyük bütçe açıkları ve ihracatta tıkanıklık gibi yapısal sorunlara odaklanmak yerine ekonomik büyümeyi sürdürmenin temel yolu olarak yabancı sermayeye dayanmaya karar verdi. Büyük miktarda yabancı sermaye çekmek için sermaye hesaplarının serbestle tirilmesi ve Türk lirasının konvertibilitesinin sa lanması A ustos 1989’da tamamlandı, öyle ki sermaye hareketleri o tarihte geli mi finans piyasalarına sahip ekonomilerin standartlarına göre bile a ırı serbest hale geldi (Öni ve Aysan, 2000). Bu tarihten itibaren yüksek cari hesaplar açı ı her zaman Türk lirasının a ırı de erlenmesinden kaynaklandı. 1994 krizine yol açan a ırı de erlenme do rudan do ruya sıcak para eklindeki yabancı sermaye giri i nedeniyle olu tu. 2001 krizinde ise Türk lirasında görülen a ırı de erlenmenin nedeni kronik enflasyon, yüksek reel faiz oranları ve gittikçe bozulan borç dinamikleri nedeniyle sorunlar ya anan ekonomiyi istikrara kavu turma amacıyla 1999 yılında ba latılan döviz kuruna dayalı istikrar programı sonucunda Türkiye’ye büyük miktarda sermaye giri i olmasıydı. Çünkü, bu tür programlar, dövizle borçlananlara döviz kuru riskinin azaldı ı yolunda sinyaller vererek sermaye giri ini artırırlar. Büyük oranda bankaların ve özel sektörün dı arıdan aldı ı borçlardan olu an bu giri ler yerli paraya talebi artırarak Türk lirasının de erlenmesine, dolayısıyla mal ve hizmetlerin dı dengesinde bozulmaya yol açtı (Serdengeçti, 2002). ekil 1 1974–2006 Döneminde Türkiye’de GSY H Artı ı ve Cari Hesaplar Dengesinin GSY H'ye Oranı 12 GSY H Artı ı ve Cari Hesaplar Dengesinin GSY H'ya Oranı (%) 10 8 6 4 2 0 -2 -4 1978 Krizi -6 -8 1994 Krizi Kaynak: WDI Online GSY H Artı ı (%) 2006 2004 2002 1998 1996 1994 1992 1990 1988 1986 1984 1982 1980 1978 1976 1974 Cari Hesaplar Dengesinin GSY H'ya Oranı (%) 2000 2001 Krizi -10 ekil 1, 1974–2006 döneminde Türkiye’nin GSY H artı ını ve cari hesaplar dengesinin GSY H' ye oranını yüzde olarak veriyor. Bu dönemde, özellikle Türkiye’nin ithal ikameci sistemi terk ederek, dı a açık büyüme stratejisi uygulamaya ba ladı ı 1980 sonrası dönemde ya anan krizlerin, bir ba ka deyi le GSY H küçüldü ü yılların öncesinde cari hesaplar açı ının yüksek de erler aldı ı görülüyor: 1994 krizinden bir önceki yıl bu açı ın GSY H’ye oranı -%3,6, 2001 krizinden önce ise -%4,9 olarak kaydedilmi . Oysa 2004 ve 2005 yıllarında cari hesaplar açı ının GSY H’ya oranının, sırasıyla -%5,2 ve -%6,4’e kadar dü mesine kar ın ödemeler dengesinde bir açıkla, bir ba ka deyi le ekonomik krizle sonuçlanmamı olması Türkiye ekonomisinin, farklı dinamiklerin etkili olmaya ba ladı ı yeni bir döneme girmi olabilece ine dair ipuçları veriyor. Bu yeni dinamikleri belirlemek için öncelikle Türkiye’nin durumunun di er ülkelerle kıyaslamalı olarak ele alınması yararlı olabilir. 1 . DÜNYADA MAL VE H ZMETLER N DI DENGES Bir ülkenin ödemeler dengesi bilançosunun sermaye hesabı ile birlikte iki bölümünden birisi olan cari hesaplar dengesi kendi içinde üç farklı dengeden meydana gelir: • Mal ve hizmetlerin dı dengesi: Mal ve hizmet ihracatı ile ithalatı arasındaki fark; • Dı yatırım gelirleri dengesi: Yurtdı ına yapılan do rudan yatırımlardan elde edilen kârlar ve portföy yatırımlarından elde edilen faizler ile ülkeye yapılan yatırımlardan yurtdı ına aktarılan kâr ve faizlerin toplamı arasındaki fark; • Cari transferler dengesi: Dı yardım ve i çi dövizleri gibi transferler arasındaki fark. Ülke dı ında çok fazla varlı ı ya da dı arıda yerle iklerin o ülkede büyük miktarda yatırımı olan birkaç küçük ekonomi dı ında cari dı dengede nicelik olarak en büyük pay mal ve hizmetlerin dı dengesine ait. Bu nedenle ülkeler arası kıyaslama yaparken cari hesaplar dengesi yerine mal ve hizmetlerin dı dengesine bakmak daha uygun. Tablo 1, 2005 yılı için dünyanın dı ticaret büyüklü ü açısından önde gelen 45 ülkesindeki mal ve hizmetlerin de er ve GSY H’ye oran olarak dı dengesi yanında mal ve hizmet ihracatı ve ithalatı ile bunların artı hızını veriyor. Mal ve hizmetlerin dı dengesinin GSY H’ye oranına göre yapılan sıralamada, açık veren 23 ülkenin 14’ünün AB üyesi ya da AB üyelik sürecinde olan ülkelerden olu ması dikkat çekici, özellikle ilk altıyı bu ülkeler olu turuyor. lk iki sırayı, 2007 yılı ba ında AB’ye katılan Romanya ve Bulgaristan alırken dördüncü ve altıncılık müzakere sürecinde olan Hırvatistan ve Türkiye’ye ait. 2005 yılında GSY H’sinin %6,37’si kadar cari hesaplar açı ı veren Türkiye için mal ve hizmetlerin dı dengesinin GSY H’ye oranı -%6,57 olarak hesaplanıyor. Bu iki de erin birbirine çok yakın olması dı yatırım gelirleri dengesi açı ı ile cari transferler dengesi fazlasının birbirine yakın olmasından kaynaklanıyor. Aralarındaki fark mal ve hizmetlerin dı dengesini veren ihracat ve ithalat de erleri ise 2005 yılı için, sırasıyla 99,62 ve 123,49 milyar dolar olarak gerçekle ti. Tablo 1’de yer alan tüm ülkeler için 2006 verileri olmamakla beraber, bu veriler Türkiye için mevcut: 2006 yılında mal ve hizmetlerin dı dengesi -%6,14 ile az da olsa düzelmi görünüyor (WDI Online). hracat ve ithalat de erleri ise 2006 yılı için, sırasıyla 112,56 ve 137,3 milyar dolar olarak gerçekle ti ve artı hızları yine sırasıyla %13 ve %11 oldu. 2005 yılı ile kar ıla tırıldı ında, bu de erler bir miktar düzelmeye i aret ediyor. Tablo 1 Dünyanın Ba lıca Ekonomilerinde Mal ve Hizmetlerin Dı Dengesi, 2005 !" # !" # $%& '( $ %& '( )" * + ,( ' $" & .!! / - . 01 $2 .3 # 4 -& , )" ' 5 6 * + 7( & 8 0+9 , - 9 -& :% $ $" 6 $; '"8 & '" 8 < ' -& = "8 . Kaynak: WDI Online (*) 2004 $)*& +( ,,& %) +& '% -)*& ., --& %. Mal ve hizmetlerin dı dengesinin GSY H’ye oranı en yüksek olan altı ülke içinde sırasıyla 1981 ve 1986 yılında AB’ye katılan Yunanistan ve Portekiz’in de yer alması yüksek dı ticaret açıklarının uzun süreli olabilece ini gösteriyor. Bunu görebilmek için son 25 yılda AB’ye katılan ülkelerin dı ticaret açıklarının zaman içinde nasıl de i ti ini incelemek gerekiyor. Bu inceleme, aynı zamanda, AB üyelik müzakereleri sürecinde Türkiye dı ticaretinde ya anması muhtemel geli meleri benzer bir süreci ya amı ülkelerin deneyimlerinden yola çıkarak öngörebilmeye de katkıda bulunacaktır. ekil 2 ve ekil 3, sırasıyla 2007 yılında AB’ye katılan ya da henüz müzakere sürecinde olan ve 2004 yılında AB üyesi olan bazı ülkeler için mal ve hizmetlerin dı dengesini GSY H’nin yüzdesi olarak veriyor. Nüfusu 4 milyonu a an Orta ve Do u Avrupa ülkeleri ve Türkiye’den olu an bu ülkelerin 1994-2006 yılları arasında, dalgalı bir seyir izlemekle beraber, oldukça yüksek dı açık verdikleri görülüyor. Bu dönemde yalnızca Türkiye ve Bulgaristan, sırasıyla 1994/2001 ve 1996/1997 yıllarında dı ticaret fazlası veriyor. Özellikle 1989 finansal liberalle mesinin ardından cari hesaplar dengesinde Türkiye’nin fazla verdi i yıllar ekonomik krizlerin ya andı ı yıllara denk geliyor ( ekil 1). Benzer bir durum Bulgaristan için de geçerli: ncelenen dönemde Bulgaristan’da GSY H’nin küçüldü ü (sırasıyla %-9,4 ve %-5,6) yıllarla dı fazla verilen yıllar birbiriyle örtü üyor. ekil 2 2007 Yılında AB’ye Katılan ve Müzakere Sürecindeki Bazı Ülkeler için Mal ve Hizmetlerin Dı Dengesi Mal ve Hizmetlerin Dı Dengesinin GSY H'ye Oranı (%) 10 5 Bulgaristan (2000-2007) 0 Hırvatistan (2003-….) -5 -10 Romanya (2000-2007) -15 Türkiye (2005-….) Kaynak: WDI Online 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 -20 ekil 3 2004 Yılında AB’ye Katılan Bazı Ülkeler için Mal ve Hizmetlerin Dı Dengesi Mal ve Hizmetlerin Dı Dengesinin GSY H'ye Oranı (%) 10 5 Çek Cum. (1998-2004) 0 Macaristan (1998-2004) -5 -10 Polonya (1998-2004) -15 Slovak Cum. (2000-2004) 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 -20 Kaynak: WDI Online ekil 3, 2004 yılında AB üyesi olan bazı ülkeler için mal ve hizmetlerin dı dengesini GSY H’nin yüzdesi olarak veriyor. Nüfusu 4 milyonu a an Orta ve Do u Avrupa ülkelerinden olu an bu grubun tamamının AB üyelik müzakerelerini yürüttükleri 1998–20041 döneminde dı açık verdikleri görülüyor. ekil 4 Yunanistan, Portekiz ve spanya için Mal ve Hizmetlerin Dı Dengesi Mal ve Hizmetlerin Dı Dengesinin GSY H'ye Oranı (%) 10 5 0 Yunanistan (1975-1981) -5 Portekiz (1977-1986) -10 spanya (1977-1986) -15 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 -20 Kaynak: WDI Online 1 Bu dönem Slovakya için 2000-2004 yıllarını kapsıyor. ekil 2 ve ekil 3’te görülebilece i gibi, AB üyelik müzakereleri sürecinde olan bütün ülkeler dı ticaret açı ı veriyor. Üstelik Yunanistan, spanya ve Portekiz gibi müzakere sürecini 20-25 yıl önce tamamlamı ancak henüz yakınsama2 sürecini tamamlamamı ülkeler, yüksek dı hesaplar açı ı vermeye devam edebiliyor ( ekil 4). Çünkü müzakerelerin bitmesine ve tam üyeli in gerçekle mesine ra men AB’nin mevcut üyelerinin ortalamasına, özellikle ki i ba ına gelir açısından, yakınsama tamamlanmayabiliyor. Demek ki ba langıçta geli mekte olan ülke statüsünde olan adaylar için, ki i ba ına gelir açısından AB ortalamasına yakınsama uzun yıllar alan bir süreç ve bu süreçte cari açık verilme olasılı ı yüksek. Bu durumda olan ülkeler için cari açı ın sürdürülebilir bir düzeyde tutulması önem kazanıyor. Aksi halde ülke, döviz kurunun çökmesinden veya dı borçlarını ödeyemez duruma gelmekten, dolayısıyla gelir ve istihdamda dü ü ten ve uzun dönem büyüme patikasında sapmadan kaçınamıyor. Togan ve Ersel (2005), ödemeler dengesi krizi ile sonuçlanmayacak düzeyde bir cari açık, bir ba ka deyi le sürdürülebilir cari açık için ya faiz hariç cari hesaplar açı ının GSY H’ye oranının dü ük tutulması ya da do rudan yabancı yatırımların GSY H’ye oranının yükseltilmesi gerekti ini belirtiyor. lki için gereken düzeyde bir reel döviz kuru dü ü ü, hem sermaye hareketlerinin tamamen serbest oldu u Türkiye ko ullarında mümkün olamayaca ı, hem de gerektirdi i %100’ün üzerinde de er kaybı -2001 krizinde oldu u gibi- enflasyon artı ı ve toplu iflaslar yoluyla yüksek sosyal maliyet yarataca ı için tavsiye edilmiyor. AB üyelik sürecinde olan ülkelerin çekti i do rudan yabancı yatırımlar dünya ortalamasını hemen her yıl a ıyor, hatta spanya ve Portekiz örne inde oldu u gibi, üyeli in ardından da dünya ortalamasının üzerinde seyretmeye devam ediyor (Türkiye Küresel Rekabet Raporu: 2006, Bölüm 2). Bu durumda, AB yakınsama sürecindeki ülkelerin çok uzun yıllar boyunca cari açık verebilmelerinin, çektikleri do rudan yabancı yatırım miktarının yüksekli ine ba lı oldu unu söyleyebiliriz. AB yakınsama sürecindeki ülkelere net do rudan yabancı yatırım giri lerinin GSY H’lerine oranının 1996-2005 dönemi ortalamasını veren ekil 5, bu oranın %6’nın üzerine çıkabilece ini gösteriyor. Türkiye için 1996-2005 ortalaması %1’in altında olmakla beraber, net do rudan yabancı yatırım giri lerinin GSY H’ye oranının 2005 yılında %2,7’ye ula mı olması, 2004 yılının sonlarında AB ile üyelik müzakerelerinin ba laması için gün alınmasından itibaren Türkiye ekonomisinin, ekil 5’te yer alan di er ülkelere benzer, farklı dinamiklerin etkili olmaya ba ladı ı yeni bir döneme girdi ine dair ipuçlarından birisi 2 Ki i ba ına gelirin AB ortalamasına yakınsaması. olabilir. Togan ve Ersel (2005), do rudan yabancı yatırım giri lerinin GSY H’ye oranının %3,5 düzeyine ula ması durumunda reel döviz kurunda bir devalüasyona gerek kalmaksızın cari açı ın sürdürülebilir olaca ını belirtiyor. Gerçekten de 2004 yılından bu yana cari hesaplar açı ının GSY H’ye oranının, 1994 ve 2001 krizleri öncesindeki de erlerinin üstüne çıkmasına kar ın bir döviz kriziyle sonuçlanmamı olması bunu destekliyor. Bunun yanında, 1994 ve 2001 krizleri sırasında Türkiye’nin yalnızca cari hesaplar dengesinin de il bütçesinin de yüksek açıklar verdi ini, kamu borcunun GSY H’ye oranının çok yüksek oldu unu ve enflasyonun da yüksek düzeylerde seyretti ini göz önüne almak gerekiyor. ekil 5 AB Yakınsama Sürecindeki Ülkelere Net Do rudan Yabancı Yatırım Giri i Net Do rudan Yabancı Yatırım Giri lerinin GSY H'ya Oranı: 1996-2005 Ortalaması (%) Bulgaristan Çek Cum. Macaristan Slovak Cum. Hırvatistan Romanya Polonya spanya Portekiz Slovenya Türkiye Yunanistan 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Kaynak: WDI Online AB üyelik sürecinin do rudan yabancı yatırımları tetikleyerek cari açı ın sürdürülebilirli ini kolayla tırdı ı göz önüne alınınca, mevcut e ilimler korunursa, yani AB müzakere süreci kesintiye u ramaz ve bütçe açı ı, kamu borcunun GSY H’ye oranı ve enflasyon dü meye devam ederse, Türkiye’nin cari hesaplar açı ının sürdürülebilirli inin tehlikeye girmeyece i söylenebilir. Akçay ve Üçer (2006) de Türkiye’nin, tarihinde görülmedi i kadar yüksek düzeydeki cari açı ını daha bir zaman sürdürebilece i; 1994 ve 2001 krizlerindeki gibi yo un sermaye çıkı ına ba lı bir döviz krizi ve büyümede bir çökü yerine endüstrile mi ülkelerdekine benzer, büyüme hızının biraz azalaca ı ve döviz kurunun bir miktar zayıflayaca ı yumu ak bir uyum süreci ya ayaca ı sonucuna varıyorlar. AB ile müzakerelere ba lamasının ardından yakınsama sürecine girmi olan Türkiye’nin, AB’ye yakınsama sürecine daha önce girmi olan ülkelerin o dönemdeki makroekonomik göstergeleri ile de kıyaslayan bu çalı ma, Türkiye’nin de erlerinin oldukça iyi oldu unu, en azından di erlerininkine benzer düzeyde oldu unu gösteriyor. Türkiye’nin cari hesaplar açı ı dı ındaki makroekonomik göstergeleri, yalnızca di er yakınsama sürecindeki ülkelerle de il, 1994 ve 2001 krizleri öncesindeki kendi göstergeleri ile de kar ıla tırılıyor. Döviz ve bankacılık krizleri üzerine yapılmı çalı malarda öne çıkan yatırım-tasarruf dengesine; büyüme ve iç talebe; ithalat-ihracat, verimlilik ve reel döviz kuru gibi dı dengeye; dı geli melere duyarlılı a ve son olarak dı ortama ait be farklı de i ken grubu taranarak yapılan incelemede, öncelikle krizle sonuçlanan di er cari açık geni lemelerinden farklı olarak, son geni lemenin tasarruf oranındaki dü ü ler ve büyük bütçe açıkları nedeniyle de il yatırımlar nedeniyle olu tu u bulunuyor. kinci olarak, iç talep ve büyüme göstergeleri birbirine yakın olmakla beraber, son geni lemede kredi büyümesinin önceki dönemlerdeki de erinin çok üzerinde oldu u saptanıyor. Üçüncü bulgu, ithalattaki artı ın son geni leme döneminde öncekilere kıyasla daha fazla olması3. Farklı de i ken grupları taranarak yapılan kıyaslamanın bir di er sonucu da son dönemde övgüyle dile getirilen verimlilik artı ının önceki geni leme dönemlerinde de görülmü olması; be incisi ise, Türkiye’nin dı borç servis oranındaki artı a ra men dı geli melere duyarlılı ının son dönemde azalması. Son olarak, örne in 2000 geni lemesine kıyasla, dı ortam daha sakin olarak de erlendiriliyor4. Gerek AB yakınsama sürecinde olan di er ülkelerin makro ekonomik göstergeleri, gerekse Türkiye’nin daha önce ya adı ı krizler öncesindeki göstergeleri ile yapılan kıyaslamalar, son yıllarda daha önce hiç ula madı ı kadar yüksek düzeylere ula an cari hesaplar açı ının sürdürülebilir oldu u ve bir ekonomik krizle noktalanmayaca ı yolunda kanıtlar sunuyor. Böylece finansal liberalle me sonrasında , büyük cari hesaplar açı ının daha da büyük miktarda sermaye giri ine, buna ba lı olarak yerli paranın de er kazanması nedeniyle bozulan dı ticaret dengesinin bir süre sonra cari hesaplar açı ını daha da büyütmesiyle birlikte devalüasyon beklentisi içine girilmesine ve sonuçta ani ve toplu sermaye çıkı ına ba lı ekonomik krize neden olaca ı yolundaki kaygıların artık geçerli olmadı ı yolunda bulgular var. Ancak sermaye giri lerine ba lı olarak yerli paranın de er kazanması nedeniyle, ekonominin ithalata ba ımlı hale geldi i, bunun sonucunda ihracatçı sektörlerin özellikle dı a 3 4 Bunda enerji maliyetlerindeki artı ın rolü olabilir. Bu bulgunun çalı manın kapsadı ı 2004-2005 dönemi için oldu u göz önüne alınmalı. açık bir sektör olan imalat sanayiinin uluslararası rekabet gücünün azaldı ı yolundaki kaygılar devam ediyor. Bu kaygıların ne ölçüde geçerli oldu unu görebilmek için Türkiye’nin dı ticaretinin özellikle de ithalat kalemlerinin detaylı olarak incelenmesi, böylece ekonominin ithalata ba ımlılı ının son dönemde artıp artmadı ının saptanması gerekiyor. 2 . CAR HESAPLAR DENGES VE DI T CARET B LE ENLER Türkiye’nin dı ticaret açı ının hangi kalemlerden kaynaklandı ının detaylı incelemesine geçmeden önce bu açı ın cari hesaplar dengesi içindeki yerinin saptanmasında yarar var. Daha önce de belirtildi i gibi bir ülkenin yurt dı ında çok fazla varlı ı ya da dı arıda yerle iklerin o ülkede büyük miktarda yatırıma sahip oldu u birkaç küçük ekonomi dı ında cari dı dengede nicelik olarak en büyük pay mal ve hizmetlerin dı dengesine ait. Son yirmi yıllık dönemde Türkiye’nin cari hesaplar dengesini ve bunun alt dengelerini veren ekil 6’ya göre bu durum Türkiye için de geçerli: 2006 yılında 31,9 milyar dolar olan cari hesaplar açı ının 27 milyarı, yani %85’i mal ve hizmetlerin dı dengesindeki açıktan kaynaklanıyor; dı yatırım gelirleri dengesi 6,5 milyar dolar açık verirken büyük ölçüde i çi dövizleri sayesinde 1,6 milyar dolar fazla veren cari transferler dengesi bu toplam açı ın ancak %5 kadarını kapatabiliyor. ekil 6 Türkiye’nin Cari Hesaplar Dengesinin Bile enleri 1987–2006 (milyon dolar) 10000 5399 5000 1950 2803 -2186 0 -5000 -1111 -270 -758 -2408 -3630 -4610 -7456 596 -2998 -3957 -4491 -3506 -10000 -10593 -11081 -15000 -18258 -20000 -25000 -26961 Cari transfer dengesi Mal ve hizmetlerin dı dengesi 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 1989 1988 1987 -30000 Dı yatırım gelirleri dengesi Kaynak: TÜ K Türkiye’nin cari hesaplar açı ı vermesinde en büyük payın dı ticaret açı ına ait olması nedeniyle bu çalı mada cari açı ın dı ticaret boyutu üzerinde durulacak ve dı ticaret açı ının hangi kalemlerden kaynaklandı ı detaylı olarak incelenecektir. 2001 yılında ya anan ekonomik krizle birlikte %24 oranında daralan ithalat hacmi, 2002 yılından itibaren yüksek artı lar kaydetti. 2002–2004 döneminde yıllık ortalama %33 olan büyük artı hızından sonra, ithalat 2005 ve 2006 yıllarında, sırasıyla, %20 ve %18 artarak daha ılımlı bir çizgiye oturmu görünüyor. 2002–2004 döneminde mal ihracatının da yıllık ortalama %26 gibi yüksek bir artı kaydetmesine kar ın, bu artı ın ithalattaki artı ın gerisinde kalması sonucunda, mal ihracatının ithalatı kar ılama oranı 2001 yılından bu yana sürekli dü erek %76’dan %62’ye gerilemi durumda. Toplam mal ve hizmet ihracatının ithalatı kar ılama oranına bakıldı ında 2001 yılında %108 ile Türkiye’nin mal ve hizmetler dı dengesi fazla vermekteyken, 2005 yılına kadar bu oranın sürekli olarak gerileyerek %80,7’ye dü tü ünü görüyoruz. 2006 yılında görülen bir miktar iyile me sonucunda ihracatının ithalatı kar ılama oranı %82 olarak gerçekle ti. ekil 7, son 20 yılda Türkiye’nin mal ve hizmet toplamı ile birlikte yalnızca mal ihracatı ve ithalatını da veriyor. ekilde, son on yılda mal ihracatının sürekli arttı ı, buna kar ın hizmet ihracatında önemli bir geli me olmadı ı görülüyor. Mal ithalatı -ihracattan farklı olarak dalgalı bir seyir izlemekle beraber- önemli artı lar kaydederek 1987 yılında 14 milyar dolarken, 2006 yılında 137 milyar dolar olarak gerçekle irken, hizmet ithalatı zaman içinde fazla bir de i im göstermiyor. Bu nedenle daha sonraki analizler mal ticaretini kapsayacaktır. ekil 7 Yıllara Göre Türkiye’nin Dı Ticareti 1987–2006 Mal hracatı Kaynak: WDI Online, TÜ K Mal thalatı Mal ve Hizmet hracatı 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 1989 1988 Dı Ticaret (milyar dolar) 1987 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Mal ve Hizmet thalatı 2006 yılı verilerine göre Türkiye’nin ba lıca ihraç ürünleri, Motorlu Kara Ta ıtı ve Römorklar, Giyim E yası, Ana Metal Sanayi, Tekstil Ürünleri, Ba ka Yerde Sınıflandırılmamı Makine ve Teçhizat ile Gıda Ürünleri ve çecek olarak sıralanıyor. Bu ürünler toplam ihracatın %62’sini olu turuyor. 2006 yılında Türkiye’nin ihracatının sektörel da ılımı ekil 8a’da, son on yıllık dönemdeki de i imi görmek için, aynı sektörlerin 1996 yılına ait ihracat payları ise ekil 8b’de veriliyor. ekil 8a Mal hracatının Ekonomik Faaliyetlere Göre Da ılımı, 2006 (%) Elektrikli Mekina ve Cihazlar 3% Plastik ve Kauçuk Ürünleri 4% Radyo, Televizyon, Haberle me Teçhizatı ve Cihazları 4% Metalik Olmayan Mineral Ürünler 3% Di er Ula ım Mobilya Araçları 2% 3% Motorlu Kara Ta ıtı ve Römorklar 15% Di erleri 4% Giyim E yası 14% Metal E ya 4% Kok Kömürü ve Rafine Petrol Ürünleri 4% Kimyasal Madde ve Ürünler 4% Ana Metal Sanayi 11% Tarım ve Hayvancılık 4% Gıda Ürünleri ve çecek 6% Ba ka Yerde Sınıflandırılmamı Makine ve Teçhizat 7% Tekstil Ürünleri 9% Kaynak: TÜ K ekil 8b Mal hracatının Ekonomik Faaliyetlere Göre Da ılımı, 1996 (%) Di er Ula ım Elektrikli Metalik Araçları, 2% Makine ve Olmayan Cihazlar, 3% Mineral Mobilya Di erleri Ürünler Plastik ve 1% 5% 3% Kauçuk Radyo, Televizyon, Haberle me Teçhizatı Ürünleri, 2% ve Cihazları, 1% Motorlu Kara Ta ıtı ve Römorklar, 4% Giyim E yası 21% Metal E ya 2% Kok Kömürü ve Rafine Petrol Ürünleri, 1% Kimyasal Madde ve Ürünler, 5% Tarım ve Hayvancılık 9% Kaynak: TÜ K Ana Metal Sanayi 10% Gıda Ürünleri ve çecek 11% Ba ka Yerde Sınıflandırılmamı Makine ve Teçhizat 4% Tekstil Ürünleri 16% hracatın ekonomik faaliyetlere göre da ılımında 1996 ve 2006 yılları arasında görülen en büyük fark, toplam ihracat içindeki payını %4’ten %15’de çıkaran Motorlu Kara Ta ıtı ve Römorklar alanında görülüyor. Daha sonra payı %21’den %14’e inen Giyim E yası, %16’dan %9’a inen Tekstil Ürünleri, %9’dan %4’e inen Tarım ve Hayvancılık ile %1’den %4’e çıkan Radyo, Televizyon, Haberle me Teçhizatı ve Cihazları geliyor. ekil 9a Mal thalatının Ekonomik Faaliyetlere Göre Da ılımı, 2006 (%) Plastik ve Kauçuk Ürünleri Tarım ve Hayvancılık 2% 2% Büro Makineleri, 2% Tıbbi, Optik Aletler ve Saat, 2% Di erleri 13% Kimyasal Madde ve Ürünler, 14% Ham Petrol ve Do algaz 14% Atık ve Hurdalar, 3% Tekstil Ürünleri, 3% Radyo, Televizyon, Haberle me Teçhizatı ve Cihazları, 4% Di er Elektrikli Makine ve Cihazlar 4% Kok Kömürü ve Rafine Petrol Ürünleri, 5% Motorlu Kara Ta ıtı ve Römorklar 10% Ba ka Yerde Sınıflandırılmamı Makine ve Teçhizat 10% Ana Metal Sanayi 12% Kaynak: TÜ K ekil 9b Mal thalatının Ekonomik Faaliyete Göre Da ılımı, 1996 (%) Plastik ve Kauçuk Ürünleri 5% Di erleri 11% Kimyasal Madde ve Ürünler 15% Tarım ve Hayvancılık 6% Ham Petrol ve Do algaz 10% Büro Makineleri, 6% Tıbbi, Optik Aletler ve Saat, 2% Ana Metal Sanayi 6% Atık ve Hurdalar, 3% Tekstil Ürünleri, 4% Radyo, Televizyon, Haberle me Teçhizatı ve Cihazları 3% Kaynak: TÜ K Di er Elektrikli Makina Kok Kömürü ve ve Cihazlar Rafine Petrol 3% Ürünleri 2% Motorlu Kara Ta ıtı ve Römorklar 7% Ba ka Yerde Sınıflandırılmamı Makine ve Teçhizat 17% Türkiye’nin ithalat yapısında en önemli yeri ara mallar ve enerji olu turuyor. 2006 yılında Kimyasal Madde ve Ürünler ile Ham Petrol ve Do algaz %14’er payla ilk sırada yer alırken, bunları %12 ile Ana Metal Sanayi izliyor. Daha sonra %10’ar payla Ba ka Yerde Sınıflandırılmamı Makine ve Teçhizat ile Motorlu Kara Ta ıtları geliyor. Bu be sektör toplam ithalatın %60’ını olu turuyor ( ekil 9a). thalatın ekonomik faaliyetlere göre da ılımında 1996 ve 2006 yılları arasında çok büyük bir fark gözlenmiyor. Ana Metal Sanayi ithalatı %6’dan %12’ye Motorlu Kara Ta ıtı ve Römorkların toplam ithalat içindeki payı %7’den %10’a çıkarken Ba ka Yerde Sınıflandırılmamı Makine ve Teçhizatın payı %17’den %10’a dü üyor. Ham Petrol ve Do algaz ithalatının toplam ithalat içindeki payı ise %10’dan %14’e çıkmı durumda. 3 . TÜRK YE THALATININ YAPISI 2001–2006 yıllarını kapsayan be yıllık dönemde ithalat artı hızı sırasıyla %25, %35, %41, %20 ve %18; yıllık ortalama artı hızı ise %27 oldu. 2001–2006 döneminde görülen yüksek ithalat artı hızı bir ölçüde 2000 yılına göre %14 (OECD, 2006) de erlenen reel efektif döviz kurundan kaynaklandı. Bu de erlenme nedeniyle ekonominin ithalata ba ımlı hale geldi i, bunun sonucunda ihracatçı sektörlerin özellikle dı a açık bir sektör olan imalat sanayiinin uluslararası rekabet gücünün azaldı ı yolundaki kaygılar dile getiriliyor. Bu kaygıların ne ölçüde geçerli oldu unu görebilmek için Türkiye’nin dı ticaretinin özellikle de ithalat kalemlerinin detaylı olarak incelenmesi, böylece ekonominin ithalata ba ımlılı ının son dönemde artıp artmadı ının saptanması gerekiyor. Bunun için, Uluslararası Ticaret Merkezi (International Trade Center- ITC) tarafından da uygulanan Ulusal thalat Profilinden yararlanılabilir. Ulusal thalat Profili, ithalatın bile imini ve ba lıca ithalat kalemlerinin büyüme performansını benzer ülkelerle kar ıla tırmalı olarak bir grafik üzerine aktarmaktır. Bu grafik, • bir ülkenin ithal etti i ba lıca ürünleri ve bu ürünlerin belli bazı kalemlerde yo unla mı olup olmadı ını; • bu ürünlere benzer ülkelere kıyasla daha yüksek bir talep görülüp görülmedi ini; • ithal edilen ba lıca ürünlerin de er olarak büyüklü ünü; • ba lıca ithal ürünlerinin hangi piyasa kesiminde yer aldı ını; • bu ürünlerin ithalatında ya anan yıllık ortalama büyüme hızını verir (ITC, 2006). ekil 10, Birle mi Milletler statistik Bölümünün derledi i COMTRADE veri tabanını kullanarak Türkiye’nin ithalat profilini gösteriyor. Bu profil, 2-haneli Standart Ticaret Sınıflandırmasına (SITC) göre Türkiye’nin 2005 yılında ithalat de eri 1 milyar doları a an 28 ürün grubu için 2000–2005 arasındaki yıllık ortalama ithalat artı ını (dü ey eksen), ithalat e ilimi (yatay eksen) ile kar ıla tırmalı olarak vermektedir. Bir ürün grubu için bir ülkenin ithalat e ilimi, o ürün grubunda ki i ba ına dü en ithalat, kalkınmanın benzer a amasında bulunan ülkelerin5 ortalama ki i ba ına ithalatıyla kar ıla tırılarak hesaplanır. thalat e ilimini gösteren yatay eksen Türkiye için, -100 (çok dü ük ithalat e ilimi) ile +50 (çok yüksek ithalat e ilimi) arasında de i en bir de er almaktadır. Dü ey eksen ise incelenen ülkeye ait ürün gruplarında 2000–2005 döneminde görülen yıllık ithalat artı hızına ba lı olarak farklı en yüksek ve en dü ük de erler alabilir. Türkiye için bu de erler -10 ile +50 arasında de i mektedir. Ayrıca ilgili mal grubunun ihracat de eri balonun büyüklü ü ile orantılı olarak görülebilir. ekil 10 2-haneli Standart Ticaret Sınıflandırmasına göre Türkiye’nin thalat Profili, 2005 ( thalat De eri 1 milyar ABD Dolarını A an Ürün Grupları için) Türkiye'nin ithalatında yıllık ortalama büyüme (%) 2000-2005 50 Parasal olmayan altın (Yıllık büyüme>50) Sınıflandırılmamı i lemler 40 Do algaz 1 milyar dolar Metal cevherleri, döküntü ve hurdaları 30 Metal i leme makineleri 20 10 Demir ve çelik Demir dı ı metaller Elektrik Tıp ve Deri ve makineleri Kömür eczacılık kürk Güç üreten makineler ürünleri Kontrol Belirli sanayi makineleri Tekstil cihazları Ka ıt iplikleri Boyacılık ürünleri Metal e ya Genel endüstri makineleri Kara ta ıtları Çe itli mamul e ya Petrol ve Ürünleri lk ekillerde plastikler Organik kimyasal ürünler Büro makineleri 0 Haberle me cihazları Deniz, hava, demiryolu ta ıtları -10 -100 -90 -80 -70 -60 -50 -40 -30 -20 -10 0 10 20 30 40 Türkiye'nin ithalat e ilimi (%) 2005 Kaynak: UN Comtrade, REF Hesaplamaları 5 Dünya Ekonomik Forumu’nun yayımladı ı The Global Competitiveness Report 2006-2007’ya göre Türkiye ile aynı ki i ba ına gelir grubunda (3000-9000 ABD Doları arası) bulunan ülkelerden Bulgaristan, Cezayir, Hırvatistan, Malezya, Meksika, Polonya, Romanya, Rusya ve Slovak Cumhuriyeti analize dâhil edilmi tir. 50 thalat e iliminin kalkınmanın benzer a amasında bulunan ülkelerin ortalama ki i ba ına ithalatıyla aynı oldu u dü ey çizgi ile ürün bazında yıllık ortalama ithalat artı ının sıfır oldu u yatay çizgi, tabloyu dört parçaya bölüyor. Bu dört piyasa kesimi özelliklerine göre adlandırılıyor: • Dinamik Ürünler (sa üst bölüm) ki i ba ına dü en ithalatın benzer geli mi lik düzeyindeki ülkelere kıyasla yüksek olmakla kalmadı ı, aynı zamanda artı hızının pozitif oldu u ürünleri gösterir. Türkiye’de talebin hem güçlü oldu u hem de ithalat artı ının sürdürmekte oldu u bu ürünler arasında Plastikler (ilk ekillerde), Metal cevherleri, döküntü ve hurdaları, Altın ile Do algaz sayılabilir. • Yükselen Ürünler (sol üst bölüm) ki i ba ına dü en ithalat benzer geli mi lik düzeyindeki ülkelere kıyasla dü ük olmakla beraber, artı hızının pozitif oldu u ürünlerdir. Benzer ülkeler ortalamasını yakalama potansiyeli ta ıyan bu ürünlerden ara malı olanlar ülkede yeni endüstrilerin geli mekte oldu unu gösterir. Türkiye’nin 2haneli Standart Ticaret Sınıflandırmasına göre ithalat de eri 1 milyar ABD Dolarını a an ba lıca ürün gruplarının Dinamik Ürünler bölümünde yer alan be i dı ındakilerin tamamı Yükselen Ürünler bölümünde yer almaktadır. • Gerileyen Ürünler (sol alt bölüm) ki i ba ına dü en ithalatın benzer geli mi lik düzeyindeki ülkelere kıyasla dü ük olmakla kalmayıp, aynı zamanda artı hızının azaldı ı ürünleri gösterir. 2-basamaklı Standart Ticaret Sınıflandırmasına (SITC) göre Türkiye’nin 2005 yılında ithalat de eri 1 milyar ABD Dolarını a an 28 ürün grubunun hiçbirinde yurtiçi talep azalma e ilimi göstermiyor. • Geleneksel Ürünler (sa alt bölüm) tüketici tercihlerine ve/veya sanayiin yapısına ba lı olarak, bir ülkenin geleneksel olarak benzer ülkelere kıyasla daha çok ithal etti i fakat yıllık ortalama ithalat artı ı görülmeyen ürün gruplarını kapsar. 2-basamaklı Standart Ticaret Sınıflandırmasına (SITC) göre Türkiye’nin 2005 yılında ithalat de eri 1 milyar ABD Dolarını a an 28 ürün grubundan hiçbiri bu kategoriye girmiyor. Türkiye’nin ithalatında görülen dinamizm, gerek Geleneksel Ürünler gerekse Gerileyen Ürünler bölümlerinde herhangi bir ürün grubunun yer almamasından da anla ılıyor. thal edilen ba lıca ürün gruplarının Dinamik Ürünler bölümünde yer alan be i dı ındakilerin tamamının Yükselen Ürünler bölümünde yer alması ise önümüzdeki dönemde bu ürünlerin ithalatındaki artı ın sürmesinin beklenebilece ini gösteriyor, çünkü bu ürün gruplarının ithalatı benzer geli mi lik düzeyindeki ülkelere kıyasla dü ük kalıyor. Bunlardan ba ka thalat Profili grafi i, bir ülkenin ithalatının bazı ürünlerde yo unla ıp yo unla madı ını da verir: ekil 10’da ithalat de eri 5 milyar dolardan fazla olan altı dairenin varlı ıyla kar ıla ıyoruz: PETROL VE PETROLDEN ELDE ED LEN ÜRÜNLER; KARA TA ITLARI; DO ALGAZ; DEM R-ÇEL K; ELEKTR K MAK NE, C HAZ VE ALET, VB. AKSAM VE PARÇALARI OLAN MAK NE VE C HAZLAR. ÖZELL ile BEL RL SANAY LER Ç N Bunlar arasında hem ki i ba ına dü en ithalatın, benzer geli mi lik düzeyindeki ülkelere kıyasla yüksek, hem de artı hızının yüksek olması nedeniyle Türkiye’de DO ALGAZ tüketiminin, büyük ölçüde elektrik üretiminde kullanılması nedeniyle, çok yüksek olması alternatif enerji kaynaklarına yönelmek gerekti ini ortaya koyuyor. Türkiye’nin ithalat yapısını ortaya çıkarmak için ikinci adım olarak Geni Ekonomik Grupların Sınıflaması’na (BEC) göre ithalata bakıldı ında, Türkiye’nin a ırlıklı olarak ara mallar ve hammadde ithalat etti i ve 1996–2006 yılları arasını kapsayan dönemde bu yapıda önemli bir de i im ya anmadı ı görülüyor ( ekil 11). ekil 11 Geni Ekonomik Grupların Sınıflamasına (BEC) Göre Mal thalatı 100% YATIRIM (SERMAYE) MALLARI HAMMADDE (ARA MALLAR) TÜKET M MALLARI D ERLER Geni ekonomik grupların sınıflamasına (BEC) göre ithalat (%) 80% 60% 40% 20% Kaynak: TÜ K 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 0% Tüketim malları ithalatının toplam ithalat içindeki payında önemli bir artı olmaması yüksek ithalat artı hızının tek ba ına Türk lirasındaki de erlenme nedeniyle artan tüketim malları ithalatından kaynaklanmadı ını gösteriyor; nelerden kaynaklandı ını anlamak için ise 2006 yılında toplam ithalatın %72’sini olu turan hammadde (aramalı) kaleminin alt gruplarını incelemek gerekiyor. ekil 12, ham madde (aramalı) kalemi ithalatının asıl olarak sanayi için i lem görmü ham maddeler ve i lem görmemi ham maddelerden olu tu unu gösteriyor. ekil 12’de lem görmemi hammadde, gıda, yakıt ve ya lar ithalatının 1996–2002 döneminde 6-8 milyar dolar arasında seyretmekte iken, 2003-2006 döneminde hızla artarak 28 milyar dolara ula tı ı görülüyor. lem görmemi ham madde sınıfına giren ham petrol ithalatının 2000-2006 dönemi de erlerini veren Tablo 2’ye göre yakla ık 20 milyar dolar tutarındaki bu ek ithalatın yakla ık 6 milyar doları tek ba ına ham petrol ithalatındaki artı tan kaynaklanıyor. Üstelik ham petrol ithalatının, miktar olarak önemli bir de i iklik göstermezken dolar cinsinden neredeyse üç katına çıkması, 2001–2006 döneminde görülen yüksek ithalat artı hızında ham petrol maliyetindeki artı ın etkili oldu unu gösteriyor. Gerçekten de güçlü talep ve üretim kapasitesindeki azalma nedeniyle 2003 yılından itibaren dünya petrol fiyatları sert bir çıkı gösterdi. Ayrıca, Dünya Bankası (2006) bu fiyat artı ının ham petrolle sınırlı kalmayıp, bunun dı ında kalan hammaddelere de yansıdı ını belirtiyor. ekil 12 Geni Ekonomik Grupların Sınıflamasına (BEC) Göre Aramalı thalatı 50 Geni Ekonomik Grupların Sınıflamasına (BEC) Göre Aramalı thalatının Alt Grupları (milyar ABD Doları) Sanayi için i lem görmü hammaddeler 45 40 Yatırım mallarının aksam ve parçaları 35 Ta ımacılık araçlarının aksam ve parçaları 30 25 Esası yiyecek ve içecek olan i lenmi hammaddeler 20 lem görmü di er yakıt ve ya lar 15 10 lem görmemi hammadde, gıda, yakıt ve ya lar 5 Kaynak: TÜ K 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 0 Tablo 2 Türkiye’nin Yakıt thalatı Yıllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Kaynak: TÜ K Ham Petrol Ham Petrol (Milyon Ton) (Milyar Dolar) Toplam Mineral Yakıt ve Ya lar (Milyar Dolar) 21,1 23,1 23,7 24,0 23,9 23,4 23,8 4,2 3,9 4,1 4,8 6,1 8,7 10,7 9,5 8,3 9,2 11,6 14,3 21,3 28,6 Sonuç olarak, Tablo 2’de yer alan Toplam Mineral Yakıt ve Ya lar ithalatının 9,5 milyardan 28,6 milyar dolara çıkmı olması, ekil 12’de lem görmemi hammadde, gıda, yakıt ve ya lar kaleminde gözlenen 20 milyar dolarlık artı ın büyük ölçüde 2003-2006 döneminde ham petrol ba ta olmak üzere tüm mineral yakıt fiyatlarında ya anan sert çıkı tan kaynaklandı ını gösteriyor. Türkiye’de 2002 yılından itibaren ithalatta gözlenen artı ın di er nedeni ise Sanayi için i lem görmü hammaddeler ithalatının 15 milyar dolar civarında seyretti i 1996–2001 döneminin ardından sürekli artarak 2006 yılında 46 milyar dolara çıkmı olması ( ekil 12). Türk lirasının de er kazanması nedeniyle, ekonominin ithalata ba ımlı hale geldi i, bunun sonucunda ihracatçı sektörlerin özellikle dı a açık bir sektör olan imalat sanayiinin uluslararası rekabet gücünün azaldı ı yolundaki kaygıların ne ölçüde geçerli oldu unu görebilmek için özellikle bu kalemin detaylı olarak incelenmesi gerekiyor. Ayrıca, Türkiye’nin ithal ikameci sistemi terk ederek, dı a açık büyüme stratejisi uygulamaya ba ladı ı 1980 sonrası dönemde, cari fazla verdi i yılların üretimde durgunlu un, hatta azalmanın ya andı ı kriz yılları olması, büyüme dönemlerinde ise ihracatının ithalatı kar ılama oranının dü me e ilimi göstermesi, Türkiye imalat sanayii yapısının ithalata dayandı ını izlenimi veriyor. Sektör bazında ithal girdilerin yapısını detaylı olarak incelenmesi, bu izlenimin ne ölçüde do ru oldu unu bulmak için de yararlı olacaktır. Tablo 3’te 3-Basamaklı Standart Ticaret Sınıflandırmasına göre ithalat de eri 500 milyon dolardan fazla olan 32 ara malı grubunun 2005 yılına ait ithalat de erinin ve dünya toplam ithalatı içindeki payının yanında, 2000–2005 döneminde ithalat de erinin yıllık ortalama büyümesi veriliyor. Ürün grubu bazında kıyaslamaya imkân tanımak için ihracata ait bilgiler de Tablo 3’te yer alıyor. Tablo 3 3-Basamaklı Standart Ticaret Sınıflandırmasına Göre En Çok thal Edilen Ara Malları thalat (2005) (milyon dolar) hracat (2005) (milyon dolar) Net hracat (2005) (milyon dolar) Yıllık Ortalama thalat Artı Hızı (2000-05) Yıllık Ortalama hracat Artı Hızı (2000-05) 3895 137 -3758 1821 39 9.73 0.43 3399 3143 1508 69 -1892 -3074 17 35 27 30 1.51 12.46 0.65 0.30 673-DEM R,ÇEL K (YASSI HADDE) 713-KIVILCIM ATE LEMEL ,SIKI TIRMA ATE LEMEL MOTOR VE AKSAMI 2909 443 -2466 28 15 4.48 0.71 2564 876 -1689 27 27 2.31 0.77 575- LK EK LLERDE D 1889 1558 133 165 -1756 -1392 23 16 28 27 3.08 1.63 0.21 0.17 1541 1530 25 1010 -1516 -520 10 14 18 6 0.39 4.21 0.01 2.69 1405 291 -1113 26 12 2.45 0.48 1133 1014 911 612 871 105 -521 -143 -806 20 27 6 24 16 8 1.52 4.57 9.71 0.84 3.13 1.27 910 411 -499 16 30 0.67 0.30 875 90 -784 28 100 2.09 0.22 863 835 827 20 103 53 -843 -732 -774 27 20 9 17 26 -1 2.25 1.34 1.28 0.06 0.17 0.08 800 14 -786 11 10 0.95 0.02 797 786 819 30 22 -756 17 16 30 11 3.09 2.21 2.91 0.10 562-K MYASAL GÜBRELER 533-D ER BOYAYICI MADDELER, MACUNLAR, ÇÖZÜCÜLER, NCELT C LER 751 37 -714 15 44 2.47 0.16 738 187 -551 17 23 2.07 0.49 699-D ER METAL E YA 676-DEM R-ÇEL K F LMA N (ÇUBUKPROF L 653-SENTET K-SUN ELYAFTAN MENSUCAT 734 699 -35 22 35 0.86 0.80 658 3198 2540 33 26 1.39 6.35 611 1097 485 6 14 2.59 3.81 574-POL ASETAL, POL KARBONAT 582-PLAST KTEN LEVHA, PLAKA, BANT, ER T VB. 598 84 -515 21 15 1.72 0.25 592 398 -194 18 22 1.10 0.72 893-PLAST KTEN MAMUL E YALAR 590 570 677 8 87 -563 15 21 28 8 0.70 4.80 0.82 0.07 542 3 -539 25 18 2.99 0.02 531 260 -271 17 41 1.55 0.81 ÜRÜN 971-ALTIN,ALTIN KAPLAMA GÜMÜ VE ALTIN KAPLAMA DÖKÜNTÜ VE ARTI I 784-MOTORLU KARA TA ITLARI Ç N AKSAM VE PARÇALAR 282-DEM R-ÇEL K (DÖKÜNTÜ VE HURDA) ER PLAST KLER 641-KA IT VE KARTONLAR 776-ELEKTRON K LAMBALAR, KATOD VALFLER ,TRANS STÖR,M KRO DEVRE VB. 651-TEKST L PL KLER 682-BAKIR,ALA IMLARI; LK MAMULLER 684-ALUM NYUM, ALA IMLARI, LK MAMULLER 652-PAMUKLU DOKUMALAR 263-PAMUK (HAM,DÖKÜNTÜ,TARANMI ) 772- BASKILI DEVRELER, ELEKTR K TEÇH ZATI AKSAM, PARÇASI 675-PASLANMAZ,ALA IMLI ÇEL K YASSI MAMULLER 571-ET LEN POL MERLER 598-ÇE TL K MYASAL ÜRÜNLER 541-TIBB MALZEME 515-ETERLER,ALDEH TLER,KETONLAR, ORGAN K AS T VE B LE KLER 672-KÜLÇE, LK EK LLERDE ALA IMSIZ DEM R-ÇEL K;YARI MAMULLER 513-ALKOLLER,FENOLLER VE TÜREVLER 573-V N L KLORÜR POL MERLER 572-ST REN POL MERLER - LK EK LLERDE 674-DEM R,ALA IMSIZ ÇEL K YASSI MAMULLER -KAPLAMALI Kaynak: COMTRADE, REF Hesaplamaları Dünya thalat Payı, % Dünya hracat Payı, % 2005 yılında ithalat de eri en yüksek olmakla kalmayıp, 2000–2005 yılları arasında ithalatı en hızlı artı ı gösteren ara malı ALTIN, ALTIN KAPLAMA, GÜMÜ DÖKÜNTÜ VE ARTI I. VE ALTIN KAPLAMA Net ithalatın 2005 yılında 3,8 milyar dolara ula tı ı bu ara malı kullanılarak yapılan ALTIN, GÜMÜ , PIRLANTA VB. E YA ürün grubunun net ihracatı son 5 yılda 4 kat artarak 1 milyar dolar civarında gerçekle mi . Tablo 3’e göre 2005 yılında ithalat de eri en yüksek 32 ara malı grubu, ba lıca dört sektörde yo unla maktadır: Otomotiv, Metal, Kimya ve Tekstil. Bu 32 ara malı kaleminin 25’inin bu dört sektör tarafından kullanılması nedeniyle, ithal girdilerin yapısının sektör bazında ele alınması yararlı olacaktır. 4 . SEKTÖR BAZINDA DI T CARET Otomotiv Sektörü Tablo 3’e göre Otomotiv sektörünün ithalat etti i ba lıca ara malları MOTORLU KARA TA ITLARI Ç N AKSAM VE PARÇALAR ATE LEMEL MOTOR VE AKSAMI. veren ile KIVILCIM ATE LEMEL , SIKI TIRMA Bunlardan ilki için ithalat, ihracat ve dı ticaret açı ını ekil 13’te, 1995–2005 döneminde bu kalemin ithalatının 4 kattan fazla arttı ı görülüyor. Ancak aynı dönemde ihracatın 8 kat artması ve dı ticaret açı ının 2005 yılında 2004’e göre de er olarak aynı kalmı olması, yakın gelecekte bu ürün grubunda dı ticaret dengesinin sa lanabilece i yolunda umut vaat ediyor. ekil 13 MOTORLU KARA TA ITLARI Ç N AKSAM VE PARÇALAR Kaleminin Dı Ticareti 4000 784-MOTORLU KARA TA ITLARI Ç N AKSAM VE PARÇALARI Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 3500 3000 2500 2000 1500 1000 thalat hracat 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 500 0 Dı Ticaret Açı ı Kaynak: COMTRADE Bir sektörün ithalat profilini ortaya koymak için belli bir yılda, belli bir sektörün, dünya toplam ithalatı içindeki payına göre hesaplanan bir endeks olan Göreli thalat Nüfuz Endeksi’nden yararlanılabilir. Belli bir sektörde yapılan ithalatın ülke ithalatı içindeki payının, o sektörün dünyadaki ithalatının dünya toplam ithalatındaki payına oranını veren Göreli thalat Nüfuz Endeksi’nin de eri 1' den büyük ise rekabetçi dezavantajın, 1' den küçük ise rekabetçi avantajın göstergesidir. ekil 14’e göre Türkiye, AKSAM VE PARÇALAR MOTORLU KARA TA ITLARI Ç N kaleminde rekabetçi dezavantaja sahip görünüyor. ekil 14, kar ıla tırma yapmayı mümkün kılmak için, Göreli thalat Nüfuz Endeksi’nin yanında Göreli hracat Avantajı Endeksi’ni de veriyor. Belli bir sektörün ihracatının ülkenin ihracatı içindeki payının, o sektörün dünyadaki ihracatının dünya toplam ihracatındaki payına oranını veren bu endeksin de eri 1' den büyük ise rekabetçi avantajın, 1' den küçük ise rekabetçi dezavantajın göstergesidir. Buna göre Türkiye MOTORLU KARA TA ITLARI Ç N AKSAM VE PARÇALAR ihracatında rekabet avantajına sahip de ilse de 1995–2005 döneminde sürekli artan endeks de eri, yakın bir gelecekte otomotiv sektörüne ait bu ara malı grubunda rekabetçi avantaja sahip olunaca ı izlenimi veriyor. ekil 14 MOTORLU KARA TA ITLARI Ç N AKSAM VE PARÇALAR Kaleminin Dı Ticaret Endeksleri 784-MOTORLU KARA TA ITLARI Ç N AKSAM VE PARÇALAR Kaleminin Dı Ticaret Endeksleri 2.0 1.5 1.0 0.5 Göreli hracat Avantajı Endeksi 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0.0 Göreli thalat Nüfuz Endeksi Kaynak: REF, hracatta Rekabet Kıyaslaması Otomotiv sektörünün ithalat etti i ikinci ara malı kalemi olan KIVILCIM ATE LEMEL , SIKI TIRMA ATE LEMEL MOTOR VE AKSAMI için ithalat, ihracat ve dı ticaret açı ı ekil 15’te, Göreli thalat Nüfuz Endeksi ve Göreli hracat Avantajı Endeksi ise veriliyor. ekil 15 KIVILCIM ATE LEMEL , SIKI TIRMA ATE LEMEL MOTOR VE AKSAMI Kaleminin Dı Ticareti 4000 713-KIVILCIM ATE LEMEL , SIKI TIRMA ATE LEMEL MOTOR VE AKSAMI Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 thalat Kaynak: COMTRADE hracat Dı Ticaret Açı ı 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0 ekil 16’da ekil 16 KIVILCIM ATE LEMEL , SIKI TIRMA ATE LEMEL MOTOR VE AKSAMI Kaleminin Dı Ticaret Endeksleri 3.0 713-KIVILCIM ATE LEMEL , SIKI TIRMA ATE LEMEL MOTOR VE AKSAMI Kaleminin Dı Ticaret Endeksleri 2.5 2.0 1.5 1.0 0.5 Göreli hracat Avantajı Endeksi 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0.0 Göreli thalat Nüfuz Endeksi Kaynak: REF, hracatta Rekabet Kıyaslaması ekil 15’te KIVILCIM ATE LEMEL , SIKI TIRMA ATE LEMEL MOTOR VE AKSAMI kaleminin ithalatının ve dı ticaret açı ının artmakta oldu u, ancak ihracatın da 1995 yılından 2005’e kadar düzenli olarak arttı ı görülüyor. Örne in, Oyak Renault’nun, Bursa' da binek otomobiller için Türkiye' nin ihraç da edilecek ilk yerli dizel motorunu üretmeye hazırlandı ı da göz önüne alındı ında, önümüzdeki yıllarda bu kalemin ihracatındaki artı ın sürece i öngörülebilir. ekil 16 bu kalemin 2001 yılından beri ihracatta rekabet gücüne sahip oldu unu gösteriyor. Otomotiv sektörünün toplam dı ticaretini veren ekil 17’de, bu sektörde dı ticaret dengesinin sa lanmakta oldu u görülüyor. Sonuç olarak, ekonominin ithalata ba ımlı hale geldi i yolundaki kaygıların otomotiv sektörü için çok da geçerli olmadı ı söylenebilir. ekil 17 Otomotiv Sektörünün Toplam Dı Ticareti Otomotiv Sektörünün Dı Ticareti (milyon dolar) 10000 8000 6000 4000 2000 thalat Kaynak: COMTRADE hracat Dı Ticaret Açı ı 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 -2000 -4000 1995 0 Metal Sektörü Tablo 3’te yer alan Türkiye’nin ithal etti i ba lıca 32 ara mal kaleminin 8’i Metal Sektörüne ait: 282-DEM R-ÇEL K (DÖKÜNTÜ VE HURDA); 673-DEM R, ÇEL K (YASSI HADDE); 682- BAKIR, ALA IMLARI ( LK MAMULLER ), 684-ALUM NYUM, ALA IMLARI ( LK MAMULLER ); 675-PASLANMAZ, ALA IMLI ÇEL K (YASSI MAMULLER); 672-KÜLÇE, LK EK LLERDE ALA IMSIZ DEM R-ÇEL K (YARI MAMULLER); 676-DEM R-ÇEL K F LMA N (ÇUBUK-PROF L); 674-DEM R, ALA IMSIZ ÇEL K (YASSI MAMULLER -KAPLAMALI). ekil 18–25, 3-Basamaklı Standart Ticaret Sınıflandırmasına göre bu ara malların ithalat, ihracat ve dı ticaret açı ını veriyor. ekil 18 DEM R-ÇEL K (DÖKÜNTÜ VE HURDA) Kaleminin Dı Ticareti 4000 282-DEM R-ÇEL K DÖKÜNTÜ VE HURDALARI Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 thalat hracat 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0 Dı Ticaret Açı ı Kaynak: COMTRADE ekil 19 DEM R, ÇEL K (YASSI HADDE) Kaleminin Dı Ticareti 4000 3500 673-DEM R, ÇEL K YASSI HADDE MAMULLER Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 3000 2500 2000 1500 1000 500 thalat Kaynak: COMTRADE hracat Dı Ticaret Açı ı 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0 ekil 20 BAKIR, ALA IMLARI ( LK MAMULLER ) Kaleminin Dı Ticareti 2000 682-BAKIR, ALA IMLARI, LK MAMULLER Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 1500 1000 500 thalat hracat 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0 Dı Ticaret Açı ı Kaynak: COMTRADE ekil 21 ALUM NYUM, ALA IMLARI ( LK MAMULLER ) Kaleminin Dı Ticareti 2000 684-ALUM NYUM, ALA IMLARI, LK MAMULLER Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 1500 1000 500 thalat hracat 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0 Dı Ticaret Açı ı Kaynak: COMTRADE ekil 22 PASLANMAZ, ALA IMLI ÇEL K (YASSI MAMULLER) Kaleminin Dı Ticareti 2000 675-PASLANMAZ, ALA IMLI ÇEL K YASSI MAMULLER Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 1500 1000 500 thalat Kaynak: COMTRADE hracat Dı Ticaret Açı ı 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0 ekil 23 KÜLÇE, LK EK LLERDE ALA IMSIZ DEM R-ÇEL K (YARI MAMULLER) Kaleminin Dı Ticareti 2000 672-KÜLÇE, LK EK LLERDE ALA IMSIZ DEM R-ÇEL K (YARI MAMULLER) Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 1500 1000 500 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 -500 1995 0 -1000 thalat hracat Dı Ticaret Açı ı Kaynak: COMTRADE ekil 24 DEM R-ÇEL K F LMA N (ÇUBUK-PROF L) Kaleminin Dı Ticareti thalat hracat 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 -500 -1000 -1500 -2000 -2500 -3000 676-DEM R-ÇEL K F LMA N, ÇUBUK,PROF L, PALPLAN LAR Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) Dı Ticaret Açı ı Kaynak: COMTRADE 3-Basamaklı Standart Ticaret Sınıflandırmasına göre metal sektörü için gerekli ba lıca ara mallar 3 grupta toplanabilir. Bunlardan ilki olan 282-DEM R-ÇEL K (DÖKÜNTÜ VE HURDA) ara maldan çok hammadde olarak ele alınabilir. Türkiye’nin demir kaynaklarının metal sanayiinin ihtiyaçlarını kar ılamaktan uzak oldu u göz önüne alındı ında6, bu kalemde dı ticaret dengesi beklemek mümkün görünmüyor. kinci grup, 2-Basamaklı Standart Ticaret Sınıflandırmasına göre 67-DEM R DI I METALLER ba lı ı altında toplanan 682-BAKIR, ALA IMLARI ( LK MAMULLER ) ve 684-ALUM NYUM, ALA IMLARI ( LK MAMULLER )’nden Demir-çelik tesislerindeki kapasite artı ları sonrasında bu tesislerin hammadde gereksinimleri yerli kaynaklardan kalite, miktar ve fiyat olarak kar ılanamayacak duruma gelmi tir (DPT, 2001). olu uyor. Son olarak, metal sektörü için gerekli di er ara mallardan olu an üçüncü grup, 2Basamaklı Standart Ticaret Sınıflandırmasına göre 67-DEM R VE ÇEL K ba lı ı altında ele alınan kalemlerden olu uyor. DEM R VE ÇEL K grubuna ait toplam ithalat, ihracat ve dı ticaret açı ını veren ekil 26’ya göre, bu sektörde dı ticaret dengesinin sa landı ı söylenebilir. ekil 25 DEM R, ALA IMSIZ ÇEL K (YASSI MAMULLER -KAPLAMALI) Kaleminin Dı Ticareti 2004 2005 2005 2003 2002 2001 2000 hracat 2004 thalat 1999 1998 1997 1996 1995 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 -500 -1000 -1500 -2000 -2500 -3000 674-DEM R, ALA IMSIZ ÇEL K YASSI MAMULLER -KAPLAMALI Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) Dı Ticaret Açı ı Kaynak: COMTRADE ekil 26 DEM R VE ÇEL K Kaleminin Toplam Dı Ticareti thalat Kaynak: COMTRADE hracat 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 67-DEM R VE ÇEL K Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 1995 7000 6500 6000 5500 5000 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 -500 -1000 -1500 -2000 Dı Ticaret Açı ı Kimya Sektörü Tablo 3’te yer alan Türkiye’nin ithalat etti i ba lıca ara malları arasında kimya sektörünün girdisi olan 11 ürün grubu bulunuyor. ekil 27–37, bu ürün gruplarının her biri için ithalat ve ihracat de erleri ile dı ticaret açı ını veriyor. Buna göre otomotiv ve metal sektörlerinden farklı olarak, belli ba lı hiçbir kalemde, Türkiye’nin belirgin düzeyde bir ihracatı bulunmuyor ve hepsinde dı ticaret açı ı veriliyor. Ancak bu, son birkaç yılda Türk lirasının de erlenmesine ba lı bir olgu de il, çünkü dı ticaret açı ı miktar olarak son yıllarda artmı olmakla birlikte, ihracatın ithalatı kar ılama oranı 1995 yılından bu yana önemli bir farklılık göstermiyor. ekil 27 LK EK LLERDE D 2500 ER PLAST KLER Kaleminin Dı Ticareti 575- LK EK LLERDE D ER PLAST KLER Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 2000 1500 1000 500 thalat hracat 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0 Dı Ticaret Açı ı Kaynak: COMTRADE ekil 28 ET LEN POL MERLER Kaleminin Dı Ticareti 1500 571-ET LEN POL MERLER Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 1000 500 thalat Kaynak: COMTRADE hracat Dı Ticaret Açı ı 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0 ekil 29 ÇE TL K MYASAL ÜRÜNLER Kaleminin Dı Ticareti 1500 598-ÇE TL K MYASAL ÜRÜNLER Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 1000 500 thalat hracat 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0 Dı Ticaret Açı ı Kaynak: COMTRADE ekil 30 ETERLER, ALDEH TLER, KETONLAR, ORGAN K AS T VE B LE KLER Kaleminin Dı Ticareti 1500 515-ETERLER, ALDEH TLER, KETONLAR, ORGAN K AS T VE B LE KLER Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 1000 500 thalat hracat 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0 Dı Ticaret Açı ı Kaynak: COMTRADE ekil 31 ALKOLLER, FENOLLER, FENOL-ALKOLLER VE BUNLARIN TÜREVLER Kaleminin Dı Ticareti 1500 513-ALKOLLER, FENOLLER, FENOL-ALKOLLER VE BUNLARIN TÜREVLER Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 1000 500 thalat Kaynak: COMTRADE hracat Dı Ticaret Açı ı 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0 ekil 32 K MYASAL GÜBRELER Kaleminin Dı Ticareti 1500 562-K MYASAL GÜBRELER Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 1000 500 thalat hracat 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0 Dı Ticaret Açı ı Kaynak: COMTRADE ekil 33 D ER BOYAYICI MADDELER, MACUNLAR, ÇÖZÜCÜLER, NCELT C LER Kaleminin Dı Ticareti 533-D ER BOYAYICI MADDELER, MACUNLAR, ÇÖZÜCÜLER, NCELT C LER 1500 Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 1000 500 2004 2005 2005 2003 2002 2001 2000 hracat 2004 thalat 1999 1998 1997 1996 1995 0 Dı Ticaret Açı ı Kaynak: COMTRADE ekil 34 POL SETAL, POL KARBONAT Kaleminin Dı Ticareti 1500 574-POL SETAL, POL KARBONAT Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 1000 500 thalat Kaynak: COMTRADE hracat 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0 Dı Ticaret Açı ı ekil 35 PLAST KTEN LEVHA, PLAKA, BANT, ER T VB. Kaleminin Dı Ticareti 1500 582-PLAST KTEN LEVHA, PLAKA, BANT, ER T VB. Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 1000 500 2004 2005 2005 2003 2002 2001 2000 hracat 2004 thalat 1999 1998 1997 1996 1995 0 Dı Ticaret Açı ı Kaynak: COMTRADE ekil 36 V N L KLORÜR POL MERLER Kaleminin Dı Ticareti 1500 573-V N L KLORÜR POL MERLER Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 1000 500 thalat hracat 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0 Dı Ticaret Açı ı Kaynak: COMTRADE ekil 37 ST REN POL MERLER - LK EK LLERDE Kaleminin Dı Ticareti 1500 572-ST REN POL MERLER - LK EK LLERDE Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 1000 500 thalat Kaynak: COMTRADE hracat Dı Ticaret Açı ı 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0 Kimya sektörünün ba lıca ara malları olan 11 ürün grubunun tamamında, incelenen dönem boyunca Türkiye’nin dı ticaret açı ı verdi i ekil 27-37’de görülüyor. ekil 38, daha bütüncül bir fikir vermek amacıyla kimya sektörünün toplam dı ticaretini veriyor. Buna göre 2005 yılında kimya sektörü 10 milyar doların üzerinde dı ticaret açı ı veriyor. Ancak bu, son birkaç yılda Türk lirasının de erlenmesine ba lı bir olgu de il, çünkü dı ticaret açı ı miktar olarak son yıllarda artmı olmakla birlikte, ihracatın ithalatı kar ılama oranı 1995 yılından bu yana %19 civarında seyrediyor. ekil 39, kimya sektörünün ihracatta rekabet gücüne sahip olmadı ını gösteriyor Sonuçta, kimya sektörünün yapısal olarak ithalata ba ımlı oldu u, bunun nedenlerini ortaya çıkarmak için sektörün yapısının incelenmesi gerekti i söylenebilir. ekil 38 Kimya Sektörünün Toplam Dı Ticareti Kimya Sektörünün Dı Ticareti (milyon dolar) 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 thalat hracat 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0 Dı Ticaret Açı ı Kaynak: COMTRADE, REF Hesaplamaları ekil 39 Kimya Sektörünün Dı Ticaret Endeksleri 2.0 Kimya Sektörünün Dı Ticaret Endeksleri 1.5 1.0 0.5 Göreli hracat Avantajı Endeksi Kaynak: COMTRADE, REF Hesaplamaları Göreli thalat Nüfuz Endeksi 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0.0 Tekstil Sektörü Tablo 3’te yer alan Türkiye’nin ithal etti i ba lıca 32 ara mal kaleminin 4’ü tekstil sektörüne ait: Bunlara ait 1995–2005 dönemi ithalat ve ihracat de erleri ve dı ticaret açı ını veren ekil 40–43 bu kalemlerde dı ticaret dengesizli i olmadı ını gösteriyor. Tekstil sektörüne ait toplam ithalat, ihracat ve dı ticaret açı ını veren ekil 44 de, bu sektörde dı ticaret açı ı sorununun olmadı ına i aret ediyor. ekil 40 TEKST L PL KLER Kaleminin Dı Ticareti 2500 651-TEKST L PL KLER Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 2000 1500 1000 500 thalat hracat 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0 Dı Ticaret Açı ı Kaynak: COMTRADE ekil 41 PAMUKLU DOKUMALAR Kaleminin Dı Ticareti 1500 652-PAMUKLU DOKUMALAR Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 1000 500 thalat Kaynak: COMTRADE hracat Dı Ticaret Açı ı 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0 ekil 42 PAMUK (HAM, DÖKÜNTÜ, TARANMI ), L NTER PAMU U Kaleminin Dı Ticareti 1500 263-PAMUK (HAM, DÖKÜNTÜ, TARANMI ), L NTER PAMU U Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 1000 500 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 -500 1995 0 -1000 thalat hracat Dı Ticaret Açı ı Kaynak: COMTRADE ekil 43 SENTET K-SUN ELYAFTAN MENSUCAT Kaleminin Dı Ticareti 1500 653-SENTET K-SUN ELYAFTAN MENSUCAT Kaleminin Dı Ticareti (milyon dolar) 1000 500 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 -500 1995 0 -1000 thalat hracat Dı Ticaret Açı ı Kaynak: COMTRADE ekil 44 Tekstil Sektörünün Dı Ticareti 8000 Tekstil Sektörünün Dı Ticareti (milyon dolar) 6000 4000 2000 thalat Kaynak: COMTRADE hracat Dı Ticaret Açı ı 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 -2000 1995 0 SONUÇ Son yıllarda Türkiye ekonomisi ile ilgili en önemli kaygılar cari hesaplar dengesindeki açı ın büyümekte olması üzerinde yo unla ıyor. Bu kaygılar iki ba lıkta toplanabilir. lki, özellikle finansal liberalle me sonrasında, Türkiye’nin cari hesaplar dengesindeki büyük açıkların daha da büyük miktarda sermaye giri ine, buna ba lı olarak yerli paranın de er kazanması nedeniyle bozulan dı ticaret dengesinin bir süre sonra cari hesaplar açı ını daha da büyütmesiyle birlikte devalüasyon beklentisi içine girilmesine ve sonuçta ani ve toplu sermaye çıkı ına ba lı ekonomik bir krize yol açaca ı yolunda. Oysa, gerek AB yakınsama sürecinde olan di er ülkelerin makro ekonomik göstergeleri, gerekse Türkiye’nin daha önce ya adı ı krizler öncesindeki göstergeleri ile yapılan kıyaslamalar, son yıllarda daha önce hiç ula madı ı kadar yüksek düzeylere ula an cari hesaplar açı ının sürdürülebilir oldu u ve bir ekonomik krizle noktalanmayaca ı yolunda kanıtlar sunuyor. Özellikle sermaye giri lerinin giderek daha yüksek oranda do rudan yabancı sermayeden olu ması cari hesaplar açı ının sürdürülebilirli ini destekliyor. Cari hesaplar açı ı ile ilgili ikinci kaygı, sermaye giri lerine ba lı olarak yerli paranın de er kazanması nedeniyle, ekonominin ithalata ba ımlı hale geldi i, bunun sonucunda ihracatçı sektörlerin özellikle dı a açık bir sektör olan imalat sanayiinin uluslararası rekabet gücünün azaldı ı eklinde tanımlanabilir. Türkiye’nin dı ticareti özellikle de ithalat kalemleri detaylı olarak incelendi inde, 2002–2006 döneminde lem görmemi hammadde, gıda, yakıt ve ya lar ithalatında ya anan 20 milyar dolarlık artı , 2006 yılında 27 milyar dolara ula an Türkiye’nin dı ticaret açı ının büyük ölçüde, 2003–2006 döneminde ham petrol ba ta olmak üzere tüm enerji fiyatlarında ya anan çıkı tan kaynaklandı ını gösteriyor. Bundan ba ka, Türkiye’de do algaz tüketiminin, benzer geli me düzeyindeki ülkelere kıyasla -büyük ölçüde elektrik üretiminde kullanılması nedeniyle-, yüksek olması alternatif enerji kaynaklarına yönelmek gerekti ini ortaya koyuyor. Bu açıdan Enerji Piyasası Düzenleme Kurumunun (EPDK) rüzgâr enerjisine dayalı üretim tesisi kurmak için Türkiye' nin mevcut toplam elektrik enerjisi kurulu gücünün iki katına yakın lisans ba vurusu almı olması, bunların tamamı yatırıma dönü mese bile, gelecekte Türkiye’nin dı ticaret açı ında bir azalma olabilece ine i aret ediyor. Türkiye’de 2002 yılından itibaren dı ticaret açı ında gözlenen artı ın di er nedeni ise Sanayi için i lem görmü hammaddeler ithalatının 15 milyar dolar civarında seyretti i 1996-2001 döneminin ardından sürekli artarak 2006 yılında 46 milyar dolara çıkmı olmasıdır. 2005 yılında Sanayi için i lem görmü hammaddeler sınıfına giren ba lıca 32 ara malı grubunun yo unla tı ı dört sektör incelendi inde, dı ticaret dengesi açısından en sorunlu sektör kimya sektörü olarak beliriyor. Eczacılık ürünleri hariç tutuldu unda, bu sektörde, 2005 yılı ithalatı 13 milyar dolar olurken, ihracatı yalnızca 2,5 milyar dolar olarak gerçekle mi tir. Türkiye’nin, endüstri içi ticaret oranı açısından en geride oldu u sektör de kimyasallardır. Kimya sektörü özelinde, bu oranın dü ük olması, Türkiye’nin kimya sektörü tüketiminin dı a ba ımlı oldu unu ifade etmektedir (Ertekin, 2005). Ancak bu, son birkaç yılda Türk lirasının de erlenmesine ba lı bir olgu de il, çünkü dı ticaret açı ı miktar olarak son yıllarda artmı olmakla birlikte, ihracatın ithalatı kar ılama oranında 1995 yılından bu yana bir de i im ya anmıyor. Sonuçta, Türkiye’de kimya sektörünün Türk lirasında son dönemde görülen de erlenmeye ba lı olarak de il, yapısal olarak ithalata ba ımlı oldu u söylenebilir. Bunun ba lıca nedeni kimya sanayiinin önemli bir bölümünün petrol ve türevlerinden olu ması ve Türkiye’deki tek petrokimyasal madde üreticisi konumunda olan Petkim’in talebi kar ılayamamasıdır (DPT, 2001). Sonuç olarak, Türkiye ekonomisinin ithalata ba ımlı hale geldi i yolundaki savı tek ba ına 2003 yılından bu yana Türk lirasında ya anan de erlenmeye ba lamak gerçekçi görünmüyor. Sektör bazında ithal girdilerin yapısının detaylı olarak incelenmesi sonucunda, Türkiye ekonomisinde bazı sektörlerin ithalata ba ımlı oldu u yadsınamasa da bunun son yıllarda Türk lirasında ya anan de erlenmeden çok bu sektörlerdeki yapısal sorunlardan kaynaklandı ı görülüyor. Çözüm ise parasal düzenlemelerden çok yatırımların önünün açılmasını sa lamaktan geçiyor. KAYNAKLAR Akçay, C. ve M. Üçer, “Will History Repeat Itself? An Assessment of Turkish Current Account Trends and Prospects”, 2006, TÜS AD-Koç Üniversitesi Ekonomik Ara tırma Forumu. Baldwin, R.E., J. f. Francois ve R. Portes (1997) “The Costs and Benefits of Eastern Enlargement: The Impact on the EU and Central Europe”, Economic Policy, V.24, 125-170. Barrel, R. ve N. Pain, 1999, “Domestic Institutions, Agglomerations and Foreign Direct Investment in Europe”, European Economic Review, V.43, 925-934. Bevan, A., S. Estrin ve H. Grabbe, 2001, “The Impact of EU Accession Prospects on FDI Inflows to Central and Eastern Europe”, Center for Economic Policy Research Discussion Paper. Brenton, P., F. Di Mauro ve M. Lucke, 1999, “Economic Integration and FDI: An Empirical Analysis of Foreign Investment in the EU and in Central and Eastern Europe”, Empirica, V.26, 95-105. Celasun O., Denizer C., ve He Dong, 1999, “Capital Flows, Macroeconomic Management, and the Financial System Turkey, 1989-97”, The World Bank, Washington D.C. COMTRADE, UN Commodity Trade Statistics Database, UN Statistics Division, http://unstats.un.org/unsd/comtrade Dı Ticaret Müste arlı ı, http://www.hazine.gov.tr. DPT, 2001, “Madencilik Özel htisas Komisyonu Raporu-Metal Madenler Alt Komisyonu Demir Çalı ma Grubu Raporu”, Devlet Planlama Te kilatı, http://www.maden.org.tr DPT, 2001, “Plastik Ürünleri Sanayii Özel htisas Komisyonu Raporu”, Devlet Planlama Te kilatı, http://ekutup.dpt.gov.tr/imalatsa/plastik/oik563.pdf Ertekin, M., 2005, “Sektörler tibariyle Üretim-Dı Ticaret li kisi ve Rekabet Ko ulları”, http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/DisTicaretDegerelendirmeDb/DT-UR.doc Fischer, S., 1993, ”The Role of Macroeconomic Factors in Growth”, Journal of Monetary Economics, V.32, 1176-1196. hracatta Rekabet Kıyaslaması, REF (TÜS AD-Sabancı Üniversitesi Rekabet Forumu) Uygulaması, http://www.ref.sabanciuniv.edu International Trade Statistics, 2005, WTO. OECD, 2006, “Main Economic Indicators”. Öni , Z. ve Aysan, A.F., 2000, “Neoliberal Globalization, the Nation-state and Financial Crises in the Semi-periphery: A Comparative Analysis”, Third World Quarterly, Vol. 21. Öni , Z. ve Riedel J., 1993, “Economic Crises and Long-term Growth in Turkey”, The World Bank, Washington D.C. Özatay, F., 2006, “Cari Açık Sorunu çin Çözümler (1): Yatırım Ortamını yile tirici Önlemler”, Radikal-20 A ustos 2006. Rodrik, D., 1997, “Baldwin, R.E., J. F. Francois ve R. Portes (1997)’ye Yorum”, Economic Policy, V.24, 170-174. Serdengeçti, S., 2002, “ ubat 2001 Krizi Üzerine Dü ünceler: Merkez Bankası Bakı Açısından Çıkarılacak Dersler”, ODTÜ VI. Uluslararası Ekonomi Konferansı, Ankara. Togan, S. ve H. Ersel, 2005, “Foreign Exchange Regime, the Real Exchange Rate and Current Account Sustainability: The Case of Turkey”, ZEI (Center for European Integration Studies) Working Paper. TÜ K, 2006, http://www.tuik.gov.tr Türkiye Küresel Rekabet Raporu: 2006, TÜS AD-Sabancı Üniversitesi Rekabet Forumu. World Bank, 2006, “Prospects for Global Economy: Commodity Markets”, World Bank Group http://web.worldbank.org. World Bank, 2006, World Development Indicators Database, World Bank Group. WTO, 2006, International Trade Statistics, World Trade Organization.
