germanikopolis (ermenek)

GERMAN KOPOL S (ERMENEK) NEKROPOLÜ VE D STYL IN
ANT S CEPHE PLANLI B R KAYA MEZARI
Osman DO ANAY
Emine KÖKER**
Özet / Abstract
Günümüzde ç Anadolu’yu Akdeniz k y s na ba layan yollar üzerinde yer alan Ermenek, ça lar
boyu yerle im görmü önemli antik yerle imlerden biridir. Antik Germanikopolis kentinin üzerinde
kurulu olan Ermenek ve çevresinde özellikle Roma döneminde yo un olarak kullan lm kaya mezar
yap lar na rastlanm t r. lçe merkezi ve çevresinde yer alan sarp kaya yamaçlar na kadar oldukça geni
bir alana yay lm kaya mezarlar kentin nekropol alan n olu turur. Nekropolde çe itli tiplerde kaya
mezar örneklerine rastlanmaktad r. Germanikopolis (Ermenek) Nekropolü’nde konumuzu olu turan
distyl in antis cephe planl kaya mezar ilçe merkezindeki Akçamescid Mahallesi’nde, Belediye Garaj n n
hemen üstündeki yamaçta yer almaktad r. Distyl in antis cephe planl kaya mezar iki odal olmas yla bu
bölgede rastlanmayan ender bir plana sahiptir. Bu tip kaya mezar n n en yak n benzerleri Pharax
Nekropolü’nde yer alan yaz tl iki kaya mezar d r. Nekropoldeki di er kaya mezarlar cephe planlamas
ve mezar odas düzenlemesiyle bölgeye özgü bir stil olarak kar m za ç kmakta ve bu yerel stilin Roma
etkileriyle harmanland görülmektedir.
Anahtar Kelimeler: Germanikopolis (Ermenek), Nekropol, Kaya Mezar , Distyl in Antis, Roma
Dönemi
THE NECROPOLIS OF GERMANIKOPOLIS (ERMENEK) AND A ROCK TOMB WITH ITS
DISTYL IN ANTIS FACADE PLANNED
Germanicopolis (Ermenek), on routes connecting the central Anatolia to the Mediterranean
coast, is one of the important ancient settlements having been settled down throughout the ages. The rock
tomb structures, especially used intensely during the Roman period, were found at Germanicopolis
(Ermenek) and around. The rock tombs which spread over a wide area including the steep rock slopes at
the town center and around create “the necropolis” space. The samples of various types of rock tomb are
found at the necropolis. The rock tomb with its distyl in antis façade planned which is in the necropolis of
Germanicopolis (Ermenek) as our focus is located on the slope just above the municipal garage and in the
town center, Akçamescid District. The rock tomb with its distyl in antis facade planned thanks to having
two rooms has a plan rarely encountered in this region. The most similar ones of this type of rock tomb
are the two inscribed rock tombs located in the necropolis of Pharax. While the rock tombs of
Germanicopolis (Ermenek) appear as a style unique to the region with their front planning and burial
chambers’ setting, this local style is combined with the traces of Rome.
Key Words: Germanikopolis (Ermenek), Necropolis, Rock Tomb, Distyl in Antis, The Roman
Period
I-Giri#
Ermenek, günümüzde Karaman li s n rlar içerisinde yer alan bir ilçedir (Harita
1) Do udan Mut (Mersin) ve Gülnar (Mersin) güneyden Anamur (Antalya) ve Gazipa a
(Antalya), bat dan Sar veliler (Karaman) ve Ba yayla (Karaman), kuzeyden ise
**
Yrd. Doç. Dr, Nev ehir Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü.
Ar . Gör., Nev ehir Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü..
SBArD
Mart 2011, Say 17, sh. 39 – 56
Karaman merkez köyleri ile ( hsaniye gibi) çevrilidir. 360 25'-360 40 kuzey enlemleri
ile 320 10 -330 20 do u boylamlar aras nda kalan ilçe yakla k 3000 km2 yüz ölçüme
sahiptir. Toros da s ralar ndan biri olan Yumru Tepe Da etekleri ile Göksu Nehri’nin
Ermenek Kolu’nun akt vadi aras nda kurulmu olan ilçede rak m 1200 m. iken Göksu
boylar nda rak m n 600 m.’ye kadar indi i görülür1. Modern ilçe iki ayr koldan ç
Anadolu’ya, üç ayr koldan ise Akdeniz k y yerle melerine geçit sa lar.
Ermenek, Orta Toroslar’daki stratejik konumu sebebiyle ça lar boyunca
kesintisiz iskân görmü , ilk olarak “Germanikopolis” ad yla Isauria Dekapolisi’ne2,
daha sonra ise “Erminak” ad yla da Karamano ullar Beyli i’ne ba kentlik yapm t r.
lçe ve yak n çevresi Roma dönemine ait yo un kal nt lara sahiptir. Karamano ullar
Beyli i’nin ilk ba kenti olmas sebebiyle de koruna gelen mimari yap lar aras nda
Beylikler döneminin camii, mescid, medrese ve kale yap lar bulunmaktad r. 1800’lü
y llar n ortalar ndan itibaren yap lan ara t rmalar neticesinde modern ilçenin kurulu
oldu u sahan n Isauria Bölgesi’nin önemli kentlerinden Germanikopolis3 yerle mesi
olarak lokalize edildi i görülmü tür4.
II- Ara#t$rma Tarihi:
Ermenek’le ilgili en erken çal malar n 14. yüzy lda ba lad anla lmaktad r.
lçe bu yüzy l içinde Arap seyyah Nihab al-Din al Omari taraf ndan ziyaret edilmi tir5.
Bundan uzunca bir süre sonra, 17. yüzy lda ise Evliya Çelebi Ermenek’i ziyaret
etmi tir6.
19. yüzy l bat l seyyahlar ndan Kinneir, kentin ad n “Erminak” eklinde verir7.
Hamilton, Ermenek’ten çok k sa olarak söz eder8. Kiepert’in 1854 y l nda yay mlanan
Anadolu haritas nda Ermenek çevresi için ayr bir pafta düzenledi i görülmü tür9.
Langlois, “Ermenag” ad n yak n çevredeki Philadelphia ( msiören) ve Neapolis
(Güneyyurt-Gargara) kentleriyle birlikte anar10. 1875 y l nda ngiliz seyyah Davis
Ermenek’i ziyaret eder ve daha çok kentin görünümü hakk nda bilgi verir11. Sterret,
Ermenek’ten bugünkü ad yla söz eder12. Ramsay, Anadolu’nun tarihi co rafyas n konu
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
40
Ermenek Havzas ’n n do al ortam özellikleri hakk nda geni bilgi için bkz. Efe 1998: 10vd.
Hild-Hellenkemper 1990: 258.
Germanikopolis ad yla, Bithynia (Bkz. Plinius, n.h., V, 143;Ruge, Germanikopolis 1, RE VII-1,
1258) ve Paphlagonia Bölgesi’nde (muhtemelen Gangra (Çank r ) yak nlar nda. Bkz. Ruge,
Germanikopolis 2, RE VII-1, 1258) de birer kent vard r. Bizim konumuz Isauria Bölgesi’ndeki
Germanikopolis kentidir. (Bkz. Ruge, Germanikopolis 3, RE VII-1, 1258).
Ramsay 1960: 406; Ruge, Germanikopolis 3, RE, VII, 1, 1910, 1258; Head 1911: 721:Honigmann
1925: 75-87;Schultze 1926: 260; Üçer-Koman 1945: 7; Hill 1964: lix; Bean-Mitford 1970:
199;Tomaschek 1975: 60;Darrouzès 1981: 30;Hild-Hellenkemper 1990: 258;Zoro lu 1993: 81.
Nihab al-Din al Omari 1912: 1vd.
Evliya Çelebi, Seyahatname, Cilt: 9-10, 1984, 127vd.
Kinneir 1818: 315-316.
Hamilton 1842: 322.
Kiepert 1854: DIII nolu pafta tamamen Ermenek çevresini kapsamaktad r.
Langlois 1861: 178vd.
Davis 1879: 351vd.
Ara t rmac Ermenek çevresindeki kal nt lardan hiç söz etmez. fadelerinden anlad m z kadar yla da
Ermenek’te mola vermeden geçmi tir. Ancak, bugün Ermenek’e ba l bir köy olan antik LarandaGermanikopolis yolu üzerindeki Balkusan Köyü yak nlar nda bir yerde kamp kurar. Sterret Balkusan
Osman DOUANAY-Emine KÖKER
alan ve 1890 y l nda yay mlanan çal mas nda Ermenek ad n n kayna na de inir13.
Cuinet, 1891 y l nda yay mlad
çal mas nda Ermenek’e geni yer ay rm t r14.
Heberdey-Wilhelm ikilisinin Kilikia Bölgesi’ni içeren ve 1896 y l nda yay mlanan daha
çok yaz t içerikli çal mas nda Ermenek çevresinden geni olarak söz edilir15. Collignon
1897 y l nda yay mlanan bir çal mas nda Ermenek’e geni yer ay rmakta ve kentin o
dönemdeki yerle im düzenini gösteren bir gravüre yer vermektedir16 (Bkz. Res. 1).
1899 y l nda Alishan, çal mas nda Ermenek ve çevresindeki antik yerle melerden uzun
uzun söz eder17. Barcklay, Grek sikkelerini ele ald çal mas nda Germanikopolis’te
darp edilen bir sikkeye yer vermektedir. Ara t rmac Germanikopolis’i Da l k
Kilikia’n n bir alt bölgesi olan Lalasis’te göstermektedir18.
1900 y l nda Head19 ve Hill20, 1910 y l nda Ruge’nin21 verdi i k sa bilgiler, bu
yüzy l n Ermenek ile ilgili ilk bilgileridir. 1910 y l nda Ermenek’i ziyaret eden Tanin
Gazetesi muhabiri Ahmet Nerif, kentin o y llardaki sosyo-ekonomik durumundan ac ac
söz eder22. 1922 y l nda Ermenek’e gelen Doktor Nazmi yine kentin sa l k sorunlar ile
ilgili pek de iç aç c olmayan bilgiler verir23. Schultze24, 1926 y l nda yay mlad bir
çal mas nda Ermenek ad n n kökenine k saca de inir ve ayr ca Ermenek yak nlar ndaki
antik kentlerin baz lar hakk nda k sa bilgiler verir. Ermenek’le ilgili detayl arkeolojik
çal malar n ilki 1960’l y llar n ortas nda G. E. Bean ve T. B. Mitford’la birlikte
ba lamaktad r. Ara t rmac lar n 1970 y l nda yay mlad klar çal malar nda Ermenek
çevresindeki mezar a rl kl yaz tlar n büyük ço unlu una yer verildi i görülmü tür25.
1960’l y llar n ortalar ndan itibaren Hill26, Vas l ev27, Honigmann28, Cramer29, Eyice30,
Darrouzès31, Mitford-Andrews32, Mutafian33, Ziegler34, Hild-Hellenkemper35,
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
Deresi k y lar nda bulunan do al kaya s naklar nda ya ayan yerlilerden hayretle söz eder.
Ara t rmac buradan Bucakk laya geçer ve yolu üzerindeki Buçakç Köprüyü uzun uzun anlat r
(Sterret 1888: 84).
Ramsay 1960: 406.
Cuinet 1891: 77vd.
Heberdey-Wilhelm 1896: 127vd.
Collignon 1897: 77.
Alishan 1899: 326vd.
Head 1911: 721.
Head 1911: 446.
Hill 1900, XXX.
Ruge, Germanikopolis, RE, VII, 1, 1910, 1258.
Ahmet Nerif 1999: 212vd.
Doktor Nazmi 1922: 56vd.
Schultze 1926: 222vd.
Bean-Mitford 1970: 199.
Hill 1964: lix.
Vas l ev 1968: 81vd.
Honigmann 1970: 41.
Cramer 1971: 333.
Eyice 1971: 121.
Darrouzès 1975, 51.
Mitford-Andrews 1980: 1248vd.
Mutafian 1988: 222vd.
Ziegler 1988: 45.
Hild-Hellenkemper 1990: 258.
41
SBArD
Mart 2011, Say 17, sh. 39 – 56
Scarborough36 ve Zoro lu37 taraf ndan kaleme al nan muhtelif çal malarda Isauria
Bölgesi’ndeki Germanikopolis kentinin lokalizasyonu ve kentin geçirdi i tarihsel
evrelerin k sa k sa notlar eklinde ele al nd görülmü tür. Söz konusu çal malarda
yerle meden “Ermenek” ad na ek olarak zaman zaman Erminak, Ermenag, Ermenak,
Jermanic ve Zermanik eklinde söz edildi i de görülmektedir.
III- Kentin Ad$ ve Kurulu#u
Cuinet38 ve Heberdey-Wilhelm’in39 Ermenek’te bulduklar bir yaz tta kentin ad
Germanikopolis olarak geçmekte hatta bu yaz t kentin kurulu u ile ilgili bilgiler
vermekteydi. Ara t rmac lar n not ettikleri yaz ta göre Germanikopolis kenti .S. 17
y l nda kurulmu olmal d r40. Ancak Ramsay’a41 göre kent .S. 38 y l nda Kommagene
kral IV. Antiochos taraf ndan kurulmu tur. Ramsay’ n verdi i bilgilere göre Caligula
Germanicus, .S. 38 y l nda Kilicia Trakheia’n n (Da l k Kilikya) ve Lykaonia’n n bir
k sm n Kommagene kral IV. Antiochos’a ve kar s Iotape Philadelphos’a verir. IV.
Antiochos ise Caligula Germanicus’a ithafen bugünkü kente Germanikopolis ad n
verir42.
Ruge, Heberdey-Wilhelm’in kentte buldu u yaz ta dayanarak kentin .S. 17
y l nda kuruldu unu ima etmektedir43. Hild-Hellenkemper bu tarihe kar ç karak
kentin, Ramsay’ n bildirdi i gibi .S. 38 y l nda Kommageneli IV. Antiochos taraf ndan
mparatorlar Caligula, Claudius veya Nero’dan birinin ad na kuruldu unu söyler44. Bize
göre Germanikopolis ad , bölgede .S. 38 y l ndan çok daha önce kurulmu olan bir
kentin daha önceki ad n n yerine verilen isim olmal d r. Dolay s yla HeberdeyWilhelm’in bulduklar yaz tta i aret edilen .S. 17 tarihini kentin kurulu tarihi de il de,
ad n n Germanikopolis olarak de i tirili tarihi olarak görüyoruz. Germanikopolis
kentinin daha önceki ad n n ise Plinius’ta45 Homonadlarla ilgili bir pasajda geçen
Clibanus46 veya Clibanum47 kenti olabilece ini dü ünüyoruz.
Germanikopolis ad , Isauria Dekapolisi’nin listesini veren Konstantin
Porphyrogenneteséte’de ilk s rada yer almaktad r48. Kent Hierokles’te yine Isauria
kentleri aras nda verilmi tir49. Kentin ad 1102 y l ndan itibaren ise “Germanicopla”
olarak de i mi tir50.
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
42
Scarborough 1991: 1vd.
Zoro lu 1993: 81;Zoro lu 1997: 1vd.
Cuinet 1891: 77.
Heberdey-Wilhelm 1896: 129.
Heberdey-Wilhelm 1896: 129.
Ramsay 1960: 414.
Schultze 1926: 260.
Ruge, Germanikopolis, RE, VII, 1, 1910, 1258.
Hild-Hellenkemper 1990: 258.
Plinius, V, 23.
Ruge, Clibanus, RE, IV, 1, 1900, 22.
Texier 2002: 290.
Konst. Porph. De them, 77;Honigmann 1970: 41.
Hierokles, 710, 2.
Tomaschek 1891: VIII, 60-89.
Osman DOUANAY-Emine KÖKER
Yerle medeki as l kentle menin Da l k Kilikya’n n Kommageneli IV.
Antiochos’un hegemonyas alt na girmesiyle birlikte ba lad anla lmaktad r. Kent bu
dönemde Germanikopolis ad yla sikke darbetmeye ba lam t r51. Hadrian döneminde
( .S. 117-138) Anemurium’dan Eirenopolis yoluyla Germanikopolis’e ula an bir yol
yap lm t r52. 368 y l nda Roma, isyanc Isaurial larla Germanikopolis kentinde
“Germanicopolitanis auctoribus” bar n yapm t r53.
Hr stiyanl k dönemine gelindi inde Germanikopolis’in ilk tan nan piskoposu
olarak Tyrannos’un 451 y l ndaki Khalkedon Konsili’ne kat ld görülmektedir. Kentin
daha sonraki piskoposlar ndan Theodoros 787’de Nikaia Konsili’ne, Basileios ise 879
y l ndaki Konstantinopol Konsili’ne kat lm t r54.
IV- Germanikopolis (Ermenek) Nekropolü ve Kaya Mezar Tipleri
Kentin nekropol sahas oldukça geni bir alana sahiptir. Kaya mezarlar yo un
olarak bugünkü ilçe merkezi ile hemen yukar s ndaki (kuzey) sarp kaya yamaçlar nda
yer al rken, ilçe merkezinin bat s ndaki Kisse Önü55, do usundaki Ahatköy56, Karalar57
ve Çak ll bük58 gibi 5 km. kadar geni bir saha içerisinde yer yer kaya mezar
örneklerine de rastlanmaktad r.
Nekropoldeki kaya mezarlar cephe ve mezar odas planlamas na göre a a daki
gibi gruplanm t r;
A-Tap nak Cepheliler
A1-Distyl in antis
A2-Apter
A2a-Bozulmu apter
B- Tonozlu Olanlar
51
52
53
54
55
56
57
58
Magie’ye göre kentin, kendi sikkesini basmada gösterdi i ba ar s , IV. Antiochos’un Kilikial lar
aras nda bar sa lamada gösterdi i ba ar s n ortaya koymaktad r (Magie 1950: 550).
Mitford-Andrews 1980: 1248.
Rougé 1966: 300;Hild-Hellenkemper 1990: 258.
Hild-Hellenkemper 1990: 258.
Daha çok tonozlu kaya mezar örneklerine rastlanan Kisse Önü’ndeki iki kaya mihrab ile birlikte yer
alan bir kaya yaz t saura-Germanikopolis-Kelenderis yolunun Bizans döneminde de buradan geçti i
yönünde ipucu vermektedir. “Ey sa yard m et, ba melek Mikhael, kölelerin Eustathios ve
Teukhros’a yard m et” eklinde Türkçe’ye çevrilen yaz t Erken H ristiyanl k Dönemi’ne
tarihlenmektedir. Çeviri ve tarihleme konusundaki yard mlar için Prof. Dr. M. Çetin Nahin’e te ekkür
ederim. Yaz t için ayr ca bkz. Bean-Mitford 1970: 201.
Ahatköy’de Bean-Mitford taraf ndan 1960’l y llar n ortalar nda tespit edilen bir kaya ostotekinin
yaz t nda eseri yapan ustan n ad na da yer verilmi tir. Bkz. Bean-Mitford 1970: 200. Bölgede faaliyet
gösteren Phryg’li ustalar n varl n biliyoruz. Bkz. Hall-Waelkens 1982: 151vd. “Talos” isimli
sanatkâr olas l kla Phryg kökenlidir. Ahatköy (antik Akmonia) ad yla Phrgia’da bir yerle im söz
konusudur. Bkz. Hirschfeld 1893:1154. Ermenek Ahatköy’ün Akmonia oldu unu bilemiyoruz ancak
yerle imlerdeki isim benzerli i tesadüf olmamal d r.
Karalar yerle mesindeki mezarlar daha çok khamasorion tipi lahit teknelerdir. Lahit teknelerin
kapaklar ise tipik Isauria örnekleri gibi aslan ekilli ve aslan n ayaklar aras nda da keçisi betimlidir.
Çak ll bük’teki tek kaya mezar yaz tl ve mezar odas klinelidir. Germanikopolis nekropolü için ünik
bir örnek olan kaya mezar 19 sat r yaz t yla da ayr bir önem ta maktad r. Ancak yak n bir zaman
içinde Ermenek Hidroelektrik Santrali Baraj alt nda kalacak olan mezar n yaz t henüz
çözümlenmemi tir.
43
SBArD
Mart 2011, Say 17, sh. 39 – 56
B1-Ön odal
B2-Lahit Tekneli
B2a-Tekli
B2b- kili
C-Yal n Cepheliler
C1-Cephe Ni li Olanlar
C2-Mezar Odas Dö emsiz Olanlar
C3-Mezar Odas Dö emli Olanlar
C3a-Lahit Tekneliler
C3aa-Mezar Odas Zeminindekiler
C3ab-Arkosol çindekiler
C3b-Klineli Olanlar
A-Tap nak Cepheli kaya mezarlar yaln zca 3 örnekle temsil edilmektedir.
Bunlardan distyl in antis cephe düzenlemesine sahip bir örnek ile apter cephe planl bir
di er örnek Akçamescid Mahallesi’nde yer almakta, üçgen al nl k yerine bir kemer
yay na yer verilen apter cephe düzenindeki di er örnek ise Sand kl Mahallesi’ndedir59.
Konumuz olan distyl in antis cephe planl tek örnek a a da detayl olarak ele
al nacakt r.
B-Kaya yüzeyine çizilen bir yay n kayan n içine do ru derinle tirilmesi yoluyla
aç a ç kan tonozlu bo lu a sahip kaya mezar tipleri Germanikopolis nekropolünde
önemli bir yer tutmaktad r. Bu gruba giren kaya mezarlar da kendi içinde iki ana gruba
ayr lmaktad r. Bunlardan ilki, nekropolün yüksek kayal klar na aç lan ve di er
örneklerine nazaran daha s bir tonoz aç kl kla sa lanan ön alandan sonra bir aç kl kla
mezar odas na girilen kaya mezarlar , ikincisi ise mezar odas kavram n n olmad ,
nispeten derin tonoz zemininin ölü yeri olarak kullan ld
örneklerdir. kinci gruba
giren kaya mezarlar nekropolde daha fazla yer tutmaktad r. Bu gruptaki örneklerde
zemine yerle tirilen lahit tekne ço unlukla tektir. Ancak iki lahit tekneli kaya
mezarlar na da rastlanmaktad r. Bu örneklerin kimilerine de merdivenle ç k lmaktad r.
C-Germanikopolis nekropolünde kaya mezarlar n n ço unlu u yal n cephelidir.
Bunlar n kimilerinde giri aç kl n ya mur sular ndan korumaya yönelik aç kl n
üstünde küçük kanalc klara yer verilirken kimilerinde ise aç kl n üstünde yar m daire
bir ni e yer verildi i anla lmaktad r. Nekropoldeki yal n cepheli kaya mezarlar nda
mezar odalar genellikle dö emsiz iken dö emli mezar odalar nda klinelerden60 ziyade
lahit teknelerin daha çok tercih edildi i görülmektedir. Lahit tekneler ise ya mezar odas
zeminine ya da arkosol içine yerle tirilmi tir.
59
60
44
Kaya mezar , Germanikopolis nekropolünde yaz tl tek kaya mezar olmas bak m ndan da önemlidir.
Bkz. Bean-Mitford 1970: 199.
Bugünkü ilçe merkezine 5 km. mesafedeki Çak ll bük mevkiinde yer alan tek bir kaya mezar yal n
cepheli olmas na ra men nekropolün klineli tek kaya mezar d r. Kaya mezar n n cephesinde yer alan
tahrip olmu 19 s ra yaz t Pof. Dr. Mustafa H. Sayar taraf ndan incelendi ve kaya mezar yaz t
sayesinde .S. 1.-2. yüzy la tarihlenmi tir. Yard mlar için say n Prof. Dr. Mustafa Hamdi Sayar’a
te ekkür ederiz.
Osman DOUANAY-Emine KÖKER
IV- 1.Distyl in Antis Cephe Planl$ Kaya Mezar$ (Res. 2-5; Çiz. 1-4)61
Germanikopolis Nekropülü’ndeki kaya mezarlar n n kimileri nekropolün tek
örnekle temsil edilen kaya mezar tipi olarak kar m za ç kmaktad r. Disyl in antis cephe
planl bir kaya mezar ise bu gruba giren az say daki kaya mezarlar içinde iki odal
olmas sebebiyle Germanikopolis Nekropolü’nün yan s ra Isauria Bölgesi’nde ba ka bir
örne ine rastlanmayan kaya mezar olmas bak m ndan önemlidir.
Kaya mezar , Ermenek Akçamescid Mahallesi’nde, Belediye Garaj ’n n hemen
üstündeki yamaçta yer almaktad r. Mezar, küçük bir ana kayan n güney do uya bakan
yüzeyine aç lm t r. 7.30x3.00m. ölçülerinde an tsal bir cepheye sahiptir. Ancak üçgen
al nl n yerle tirildi i kaya yüzeyindeki çatlaklar sebebiyle cephe elemanlar bütünüyle
tamamlanamam t r. Tepe akroteri kabaca i lenmi , üçgen al nl n içerisi
bo alt lmam t r. Al nl kta görülen oygular, cephenin kaplama yöntemiyle
zenginle tirilmi olabilece ini dü ündürmektedir62.
Üçgen al nl kl cephe, bugün yerinde olmayan iki ayr sütunla ta nmaktad r.
Sütunlar n ba l klar k smen korunmu . Korunan bölümlerden anla ld
kadar yla
sütunlar aras mesafe 0.70 m. le 0.80 m. aras nda de i mektedir. Sütunlar n
olu turdu u üç aç kl kla 7.30x2.25x2.40 m. ölçülerindeki oldukça geni ve yüksek,
dikdörtgen ekilli bir ön odaya geçilir. Ön odada yo un olarak sivri uçlu çekiç izlerinin
yan s ra yer yer düzgün ekilli küçük ni lere de rastlanmaktad r. Ön odadan iki
aç kl kla iki ayr mezar odas na geçilmektedir.
Sa daki Mezar Odas : 0.90x0.75m. ölçülerinde dikey dikdörtgen bir ana giri
aç kl na ve 1.30x0.78 m. ölçülerinde kap blokuna sahip oldu u anla lmaktad r. Giri
kap s n n solunda, yukar ya daha yak n bir yerde 0.10x0.09x.08 m. ölçülerinde bir sürgü
deli i yer almakta. Sa üstte ise 0.08x0.04 m. ölçülerinde bir kap mili yuvas yer
almaktad r. Ana giri kap s n n üst ve alt bölümleri ise tahrip durumdad r. Giri
kap s ndan sonra do rudan, kare formlu 2.30x2.30x2.00-1.70 m. ölçülerindeki mezar
odas na geçilir. Mezar odas n n sa nda tavana kadar uzanan 1.90x0.66x1.08 m.
ölçülerinde bir arkosol bulunur. Solda yine ayn ekilde 1.28x0.20x1.08 m. ölçülerinde
bir ba ka arkosol yer almakta fakat buras n n zemini oyulmu
ekildedir.
1.93x0.83x1.20 m. ölçülerindeki kar arkosol iki kademeli olarak düzenlenmi tir.
61
62
Çizimler konusunda yard mlar için Sanat Tarihçi Erkan Aygör’e te ekkür ederiz.
Ancak, böylesine ünik bir kaya mezar için kaya seçimi yap l rken mezar ustas n n neden çatlakl bir
kayay tercih etti ini, ya da kaya çatla n neden zengin betimlere yer verilebilecek üçgen al nl a
denk getirdi ini kesin olarak bilemiyoruz. Söylenebilecek iki ihtimalden biri kayan n bu yönünün
Göksu Vadisi manzaral olmas ikincisi ise kaya çatla n n bütün kaya boyunca devam etti idir.
Isauria Bölgesi kaya mezarlar içerisinde, kaya çatlaklar na rastland durumlarda mezar ustas n n bu
çatlaklar ustaca yöntemlerle nas l atlatt n gösteren çok güzel örnekler bulunmaktad r. Bu
örneklerden biri de Pharax Nekropolü’nde yer almaktad r. Nekropoldeki distyl in antis cephe planl bir
kaya mezar n n bütün cephe unsurlar kayadaki çatlaklar aras na yerle tirilmi , tavan ve taban ise
çatlak katmanlar ile sonland r lm t r (Bkz. Res. 7). Böylelikle kaya mezar ustalar n n engin kayaç ve
mühendislik bilgisine de sahip olduklar n dü ünüyoruz. Ayn uygulaman n Germanikopolis distyl in
antis cepheli kaya mezar nda neden uygulanmad n ya da kaya mezar n n neden çatlaks z bir kayaya
aç lmad n imdilik kesin olarak bilemiyoruz.
45
SBArD
Mart 2011, Say 17, sh. 39 – 56
Öndeki kademeye bir lahdin yerle tirildi i dü ünülebilir. Mezar odas n n zemini tahrip
edilmi durumdad r. Tavan ve taban, kap önüne do ru meyillidir63.
Soldaki Mezar Odas : 0.80x0.74 m. ölçülerinde dikey dikdörtgen bir ana giri e
sahiptir. Olas l kla 1.05x0.80 m. ölçülerindeki kap blokunun oturdu u kap pervaz
izleri alt k s m hariç görülmektedir. Sol ortada 0.10x0.09x0.08 m. ölçülerinde bir sürgü
deli i, sa üst ve altta 0.08x0.06 m. ve 0.08x0.04 m. ölçülerindeki iki ayr kap mili
yuvas yer almakta. Ana odaya, oda içindeki 0.80x0.33x0.15 m. ölçülerinde küçük bir
sundurmaya bas larak girilir. Oldukça sade olan mezar odas 2.80x2.80x2.00-1.70 m.
ölçülerinde ve kare formludur. Oda zemini yer yer tahrip edilmi tir.
V- Anoloji
Germanikopolis Nekropolü distyl in antis cephe planl kaya mezar na benzer
cephe özelliklerine sahip kaya mezarlar Isauria Bölgesi içinde yayg n olmasa da yer yer
görülmektedir. Bu ba lamda Pharax (Fariske) Nekropolü kaya mezarlar 64 ön plana
ç kmaktad r.
Pharax Nekropolü’ndeki iki ayr kaya mezar (Res. 6-7) Germanikopolis örne i
gibi ayn plan tipinde olmas na ra men tek odal olmalar yönünden farkl l k
göstermektedirler. Ancak, yaz tl olan her iki kaya mezar da Isauria Bölgesi’nin
genelindeki benzer cephe planl kaya mezarlar n tarihlemede kolayl klar sa lamaktad r.
Bu kaya mezarlar ndan birisi oldukça uzun bir yaz ta sahiptir (Res. 6). Yaz t
ifadelerinden mezar yapt ranlar n Romal olduklar sonucu ç kmaktad r65. Böylelikle
distyl in antis cephe planl az say daki kaya mezar n n Isauria Bölgesi’nde çe itli
sebeplerle bulunan Romal yurtta lara ait oldu u dü ünülebilir. Germanikopolis örne i
ise benzer cephe plan tipine ra men iki ayr mezar odas na sahip olmas yönünden bölge
için üniktir fakat kaya mezar yaz tl olmad için Pharax örne i gibi belirgin bir Roma
etkisinin varl ndan söz edemiyoruz. Ancak Germanikopolis kentinin kurulu u ile ilgili
tarihsel süreç, nekropoldeki kaya mezarlar n n yerel ve etkile imle do an unsurlar
birlikte bar nd rmas gerekti ini dü ündürmektedir.
63
64
65
46
Bu meyil, kaya bloku yamaçta yer ald için sonradan olu an zemin hareketi sebebiyle olu mam ise,
mezar ustas cephedeki kaya çatlaklar n n kaya çekirde inde de devam etmesi sebebiyle kaya
çatla n n bir bölümünü bu yolla kald rd
ya da mezar odas n n ya mur sular yla dolmas n
engellemek için böyle bir yola ba vurdu u dü ünülebilir. Nekropoldeki yal n cepheli bir kaya
mezar nda zemine meyil verilmeden kaya çatla ndan gelebilecek ya mur sular n n d ar ya kanalize
edilmesi için küçük bir kanalc a yer verildi ini görüyoruz. Distyl in antis cephe planl kaya
mezar nda ise böylesi bir kanalc k görülmemi tir. Böylelikle meyilli taban ve tavan uygulamas n n
çatlakl kaya yap s veya zamanla meydana gelen kaya hareketleri sebebiyle ortaya ç kt
dü ünülmelidir.
Do anay-Karau uz-Kunt 2005: 27vd.
Sterret 1888: 81;Bean-Mitford 1970: 213;Mitford-Andrews 1980: 1248;Scarborough 1991:
243;Hagel-Tomaschitz 1998: 92. “Selam sana Akuila, selam sana, iyi durumda olas n. Markos’un
o!lu Kollina Tribusu’ndan Markos Valerius Akuilas ve Kollina Tribusu’ndan Markos o!lu Markos
Valerios … ve Gaios Ioulios Killes’in k z Iolia Matis (?) Koropissene ………. Hepsi hayattayken
kendileri için bu mezar yapt rd lar”, eklinde Türkçeye çevrilen yaz ta göre kaya mezar .S. 1. ve 2.
yüzy llar aras nda yap lm olmal d r. Yaz t n çevirisi ve tarihlendirilmesi konusunda yard mlar için
Prof. Dr. Ç. Nahin’e te ekkür ederiz.
Osman DOUANAY-Emine KÖKER
Isauria Bölgesi d nda kaya mezarlar n n do udan bat ya do ru bölgesel olarak
gösterdi i farkl l klar ise oldukça belirgindir. Buna göre;
Erken kaya mezar örnekleri olarak Akamenid kaya mimarl nda kuzey Irak
K zkapan66, Fakhrikah67, Dukan- Davud68 ve Ferhad- Nirin69 kaya mezarlar nda
cephede iki sütuna yer verildi i görülür. Ancak, daha sonraki dönemlerde Paphlagonia
kaya mezar örneklerine de yans yacak olan yukar ya do ru incelen ortas i kin sütunlu
kaya mezar örnekleri Isauria’ya çok yabanc d r. Yine Akamenid sanat n n yukar daki
örneklerinde üçgen al nl n yer almad n ve farkl giri lere sahip yan yana iki mezar
odas uygulamas n n Akamenid kaya mezarlar na yabanc oldu u anla lmaktad r. Önde
yer alan iki sütun d nda Germanikopolis örne i ile benzerlik kurulamam t r.
Kommagene’nin yeralt na oyulan dromoslu, çok odal ve lokuluslu kaya
mezarlar 70Germanikopolis
kaya
mezarlar
d nda
Isauria
örnekleriyle
kar la t r lamayacak kadar farkl örneklerdir. Suriye kaya mezarlar da yine ayn
birimleri içeren planlamas yla Isauria örneklerinden ayr lmaktad r.
Urartu Krall ’n n yal n cepheli ve çok odal kaya mezarlar 71 Isauria
örneklerinden oldukça farkl d r. Etkile imi gerektirmeyen tek benzerlik dikey
dikdörtgen giri aç kl klar d r. Ancak Urartu örneklerindeki giri aç kl klar n n kapat l
yöntemleri Isauria’ya çok yabanc d r.
Bat ya do ru geldikçe Pontus72, Kappadokia ve Paphlagonia73 bölgelerindeki
kaya mezarlar nda yer yer görülen cephe düzenlemelerinin yak n benzerlerini Isauria
kaya mezarlar içerisinde de görmek mümkündür. Ancak, örne in Paphlagonia’n n
tan nm örnekleri olarak Kalekap 74, Ev kayas 75, Çank r Esenköy76, Orta Do anlar77
ve Karakoyunlu78 kaya mezarlar nda Germanikopolis örne imiz gibi üçgen al nl kl
cephede yan yana iki sütuna yer verildi i görülür. Fakat yukar ya do ru incelen, ortas
i kin ve üst bölümlerinde bo a ba lar na yer verilen bölgeye özgü tipik sütunlar
Isauria’n n sütunlu cepheye sahip kaya mezarlar ndaki örneklerden oldukça farkl d r. Bu
farkl l klar mezar odas düzenlemesinde de kendini göstermektedir. Ayr ca Paphlagonia
örnekleri içinde Direkli Kaya79 ve Gerdek Bo az 80 kaya mezarlar n n cephelerindeki
yan yana üç sütun düzenlemesi Isauria’ya oldukça yabanc d r.
Co rafi yak nl k, hatta iç içelik sebebiyle Kilikia Bölgesi’nin bilhassa da l k
kesimindeki tap nak cepheli mimari ya da kaya oyma mezarlar n n gerek cephe ve
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
von Gall 1966: Abb. 21.
von Gall 1966: Abb. 22.
von Gall 1966: Abb. 10.
von Gall 1966: Abb. 7.
Wagner 1976: Taf. 54:147.
Çevik 2000:70.
Marek 2003: 112, Abb. 162.
von Gall 1967: 114.
Marek 2003: Abb. 31.
Marek 2003: Abb. 48.
Marek 2003: Abb. 53.
Marek 2003: Abb. 51.
Marek 2003: Abb. 44.
von Gall 1967: Abb. 3.
von Gall 1967: Abb. 8.
47
SBArD
Mart 2011, Say 17, sh. 39 – 56
gerekse mezar odas düzenlemesi bak m ndan benzerlerini Isauria Bölgesi’nde yer yer
görmekteyiz. Ancak E rikuyu örnekleri81 gibi daha çok Hellenistik etkili dor fasadl
kaya mezarlar Isauria’ya yabanc d r. Isauria’n n tamamen y k lm olan Zengibar
Kalesi an tsal mezarlar n n ise Dösene prostylos tap nak cepheli an tsal mezarlar yla82
benzer yönlerinin olup olmad n bilemiyoruz. Genel olarak bak ld nda co rafi
yak nl a ra men Germanikopolis kaya mezarlar ile Da l k Kilikia’n n tap nak cepheli
kaya mezarlar aras nda etkile imden do du u söylenebilecek benzerliklerin olmad
anla lmaktad r.
Tap nak cepheli kaya mezarlar önemli bir yer tutmas na ra men Phrygia tap nak
cepheli kaya mezarlar 83 ile Germanikopolis örne i ve Isauria tap nak cepheli kaya
mezarlar aras nda yine etkile imden do an bir benzerlik bulam yoruz. Örne in di
s ral üçgen al nl k uygulamas na Isauria’da rastlanmaz. Kayaya mezar açmak ve üçgen
al nl k yapma d nda benzerlik yoktur.
Benzer tap nak cepheli örnekleri olmas na ra men Lykia ah ap taklidi kaya
mezarlar 84 ile yine Lykia ve Karia’n n kaya yüzeyine gömülü cepheli kaya mezarlar 85
Isauria Bölgesi’nin tap nak cepheli kaya mezarlar na oldukça yabanc d r. Üçgen al nl k
ve sütunlu cephe d nda benzerlik bulam yoruz.
VI- Tarihlendirme ve Sonuç
Germanikopolisteki distyl in antis cephe planl söz konusu kaya mezar örne i
nda, Isauria’n n tap nak cepheli kaya mezarlar nda cephe ve mezar odas planlamas
yönünden bölgeye özgü bir tarz n olu tu u söylenebilir.
Kayaya oyulmu haz r mekânlar olduklar için kaya mezarlar n n özellikle mezar
odalar nda tekrar tekrar olan kullan mlar sebebiyle mimari de i ikliklerin oldu u
gözlenir. Henüz dönemlerinde soyulduklar için kaya mezarlar dönemleriyle ilgili
buluntu da vermemektedir. Gerek cephe ve gerekse mezar odas ndaki mimari
düzenlemelerdeki evrilmeden yola ç karak kaya mezarlar n tarihlemek, yaz tl benzer
örneklerin varl nda ikinci a ama bir tarihleme kriteri olacakt r.
Bu sebeplerden dolay Germanikopolis distyl in antis cephe planl kaya mezar n
tarihleme noktas nda Pharax Nekropolü’ndeki yaz tl kaya mezar büyük önem
ta maktad r. Cephe süsü ve tek odal olmas yönünden Pharax Nekropolü’ndeki bir
kaya mezar Germanikopolis örne inden ayr lmakta fakat genel tasardaki distyl in antis
uygulama her iki kaya mezar n n ortak özelli idir.
Buna göre, yaz t sayesinde .S. 1. ve 2. yüzy l içine tarihledi imiz Pharax
Nekropolü kaya mezar ndan ve Germanikopolis kentinin Roma egemenli indeki
tarihsel sürecinden yola ç karak Germanikopolis Nekropolü distyl in antis cephe planl
kaya mezar n da ayn yüzy llar içine verebiliriz. Yan yana iki odal ünik bir örnek
olmas n da yerel bir uygulama biçimi olarak görebiliriz. Anla lan, Germanikopolis
81
82
83
84
85
48
Er-Sö üt 2005: Resim 5.
Machatschek 1974: 251.
Haspels 1971: 125vd.
Borchardt 1975: 102.
Roos 1978: 427.
Osman DOUANAY-Emine KÖKER
kentine hâkim yerel bir bey ya da komutan, ailesi için yerli ve yabanc unsurlar bir
arada harmanlayan bir kaya mezar yapt rarak bölge geneline propagandas n yapm t r.
Kaynakça
Ahmet Nerif, Anadolu’da Tanin I (Haz. M.Ç. Börekçi), Ankara, 1999.
Alishan, P.L.M., Sissouan ou I’Arméno-Cilicia Description Géographique et
Historique, trad. Du. Texte arménien, Venise, 1899.
Bean, G.E.-Mitford, T.B., Journeys in Roug Cilicia in 1964,-1968, ETAM 3, Wien,
1970.
Borchardt, J., Myra, Berlin, 1975.
Collignon, M., Notes d’un Voyage en Asie-Mineure, Paris, 1897.
Collignon, M., Les Statues Funeraires dans l’art Grec, Paris, 1911.
Cramer, J.A., A Geographical and Historical Description of Asia Minor I, Amsterdam,
1971.
Cuinet, V., La Turqu e d’Asie Géographie Administrative Statisque Descriptive et
Raisonnée de Chaque Province de l’Asie Mineure, Paris, 1891.
Çevik, N., Urartu Kaya Mezarlar ve Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara, 2000.
Darrouzès, J., Listes Episcopales du Concile de Nicée (787), REByz 33, 5-76, 1975.
Darrouzès, J., Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae Texte Critique
Introduction et Notes, Géographie Ecclésiastique de l’Empire Byzantin Tome I,
Paris, 1981.
Davis, E.J., Life in Asiatic Turkey, a Journal of Travel in Cilicia (Pedias and Tracheia),
Isauria and Parts of Lycaonia and Cappadocia, London, 1879.
Doktor Nazmi, Türkiye’nin S hh -i çtimai Co rafyas , Konya Vilayeti, Ankara, 1922.
Efe, R., Ermenek Çay Havzas Do al Ortam Özellikleri, stanbul, 1998.
Er, Y.-Sö üt, B., Da l k Kilikya’da Olba-Diocaesarea Nekropollerindeki Kaya
Mezarlar , TürkAD 5, 97-110, 2005.
Hall, A.-Waelkens, M., Two Dokimeion Sculptors in Ikonium, AnatSt. 32, 151-155,
Ankara, 1982.
Hamilton, W.J., Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia; with some Account of
their Antiquites and Geology, II, London, 1842.
Haspels, C.H.E., The Highlands of Phrygia: Sites and Monuments, I-II, New Jersey,
1971.
Head, B.V., Historia Numorum a Manuel of Grek Numismatics, Oxford, 1911.
Heberdey, R.-Wilhelm, A., Reisen in Kilikien, Wien, 1896.
Hild, F.-Hellenkemper, H., Kilikien und Isaurien, TIB 5, Wien, 1990.
Hill, G.F., Catalogue of the Greek Coins of Lycaonia, Isauria and Cilicia, London,
1900.
Hill, G.F., A Catalogue of the Greek Coins in the British Museum, Bologna, 1964.
Hirschfeld, G., Akmonia, RE I-1, 1174.
Honigmann, E., Studien zur Notitia Antiochena, ByzZ 25, 60-88, Leipzig, 1925.
Honigmann, E., Bizans Devleti’nin Do u S n r (Grekçe, Arapça, Süryanice ve
Ermenice Kaynaklara Göre 363’ten 1071’e Kadar), Çev. F. I ltan, stanbul,
1970.
49
SBArD
Mart 2011, Say 17, sh. 39 – 56
Kiepert, H., Memoir über die Konsruktion der Karte von Kleinasien, Berlin, 1854.
Kinneir, J.M., Journey Through Asia Minor, Armenia and Kourdistan in the Years 1813
and 1814: with Remarks on the Marches of Alexander and Retreat of the Ten
Thausand, London, 1818.
Langlois, V., Voyage dans la Cilicie, Dans le Montagnes du Taurus, Paris, 1861.
Machatschek, A., Die Grabtempel von Dösene im Rauhen Kilikien, Mansele Arma an
I, 251- 261, Ankara, 1974.
Magie, D., Roman Rule in Asia Minor to the end of the Third
Marek, C., Orbis Provinciarum Pontus et Bithynia. Die Römischen Provinzen im
Norden Kleinasiens, Mainz am Rhein, 2003.
Mitford, T. B.-Andrews St.,Roman Rough Cilicia, ANRW, II. 7.2, 1230-1261, Berlin,
1980.
Mutafian, C., La Cilicie au Carrefour des Empires II, Paris, 1988.
Ramsay, W.M., Anadolu’nun Tarihi Co rafyas , (çev. M. Pekta ), stanbul, 1960.
Roos, P., The Rock-Tombs of Caria, Proceedings of the Xth International Congress of
Classical Archaeology, 427-432, Ankara, 1978.
Rougé, J., L’Histoire Auguste et I’Isaurie au IVe Siècle, REA 68, 282-315, 1966.
Scarborough,, Y.E., The Funerary Monuments of Cilicia Tracheia, Cornell Üniversitesi,
1991 (Yay mlanmam Doktora Tezi).
Schultze, V., Altchristliche Städte und Landschaften II.Kleinasien, Gütersloh, 1926.
Sterret, J.R.S., The Wolfe Expedition to Asia Minor III, Boston, 1888.
Swoboda, H.-Keil, J.-Knoll, F., Denkmäler aus Lykaonien, Pamphylien und Isaurien,
Wien, 1935.
Nihab al-Din al-Omari, al-Ta’rif, M s r, 1912.
Texier, C., Küçük Asya Co rafyas , Tarihi ve Arkeolojisi III, Çev. Ali Suat, Latin
Harflerine Aktaran: Prof. Dr. Kaz mYa ar Kopraman, Sadele tiren: Yrd. Doç.
Dr. Musa Y ld z, Ankara, 2002.
Tomaschek, W., Zur historischen Topographie von Kleinasien im Mittelalter. Sb Wien
124, 1891.
Tomaschek, W., Zur historischen Topographie von Kleinasien im Mittelalter,
Osnabrück, 1975.
Üçer, S.S.-Koman, M.M., Konya li Köy ve Yer Adlar Üzerine Bir Deneme, Konya,
1945.
Vas l ev, A.A., Byzance et les Arabes. I. La dynastye d’Amorium (820-867) Edition
française préparée par M. Canard, Brüssel,1968.
von Gall, H., Zu den Medischen Felsgräbern in Nordwestiran und Iraq Kurdistan, AA
Band 81, 19-43, Berlin, 1966.
von Gall, H., Die Paphlagonische Felsgräber, Eine Studie zur Kleinasiatischen
Kunstgeschichte, stMitt. Beiheft 1, Tübingen, 1967.
Wagner, J., Seleukeia am Euphrat/Zeugma, Wiesbaden, 1976.
Ziegler, R., Münzen Kilikiens aus Kleineren Deutschen Sammlungen, Vestigia Beiträge
zur Alten Geschichte Band 42, München, 1988.
Zoro lu, L., Göksu Kültürleri, Atlas Dergisi 8, 80-82, 1993.
Zoro lu, L., Anamur-Ermenek Bölgesi Yüzey Ara t rmalar , S.Ü. Proje No: 94/052,
Konya, 1997.
50
Osman DOUANAY-Emine KÖKER
Harita 1: Ermenek, siyasi durum.
Resim 1: Ermenek Gravürü (Collignon 1897’den)
51
SBArD
Mart 2011, Say 17, sh. 39 – 56
Resim 2: Germanikopolis Nekropolü, distyl in antis cephe planl kaya mezar , cepheden.
Resim 3: Germanikopolis Nekropolü, distyl in antis cephe planl kaya mezar ,
mezar odas ndan giri aç kl .
52
Osman DOUANAY-Emine KÖKER
Resim 4: Germanikopolis Nekropolü, distyl in antis cephe planl kaya mezar ,
kap pervaz yeri ve mil yuvas .
Resim 5: Germanikopolis Nekropolü, distyl in antis cephe planl kaya mezar , ilk oda arkosollü
ölü yeri.
53
SBArD
Mart 2011, Say 17, sh. 39 – 56
Çizim 1: Germanikopolis Nekropolü, distyl in antis cephe planl kaya mezar , cepheden.
Resim 6: Pharax Nekropolü’nden yaz tl bir kaya mezar .
54
Osman DOUANAY-Emine KÖKER
55
SBArD
Mart 2011, Say 17, sh. 39 – 56
Resim 7: Pharax Nekropolü’nden yaz tl bir di er kaya mezar .
56