doğu anadolu projesi`nin (dap) tra 1 düzey 2 bölgesi için

Transkript

DOĞU ANADOLU
PROJESİ’NİN (DAP) TRA 1
DÜZEY 2 BÖLGESİ İÇİN
UYGULANABİLİRLİĞİNİN
DEĞERLENDİRİLMESİ
RAPORU
Mayıs, 2010
www.kudaka.org.tr
DAP’IN TRA1 DÜZEY 2 BÖLGESİ’NDE UYGULANABİLİRLİĞİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ
Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı
DOĞU ANADOLU PROJESİ’NİN (DAP) TRA 1 DÜZEY 2
BÖLGESİ İÇİN UYGULANABİLİRLİĞİNİN
DEĞERLENDİRİLMESİ RAPORU
www.kudaka.org.tr | 2
DOĞU ANADOLU PROJESİ’NİN (DAP) TRA 1 DÜZEY 2 BÖLGESİ İÇİN
UYGULANABİLİRLİĞİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ RAPORU
1
GİRİŞ
5
1.1
DOĞU ANADOLU PROJESİ (DAP)
6
1.2
KUDAKA BÖLGE GELİŞME PLANI
8
2 DAP
KAPSAMINDA
YER
ALAN
SEKTÖREL
ÖNCELİKLERİN
9
2.1
İNSAN KAYNAKLARININ GELİŞTİRİLMESİ
2.1.1 Nüfus
2.1.2 Eğitim
2.1.3 Sağlık
2.1.4 Kadın ve Aile
2.1.5 Uygulanacak Stratejiler
2.1.6 Değerlendirmeler
2.1.6.1
Nüfus
2.1.6.2
Eğitim
2.1.6.3
Sağlık
2.1.6.4
Kadın ve Aile
9
9
10
10
11
12
13
14
14
17
18
2.2
TARIM
2.2.1 TRA1 Bölgesi Kapsamında Bazı Değerlendirmeler
2.2.1.1
TRA1 Düzey 2 Bölgesi BGP Öncelikleri:
2.2.1.2
DAP Kapsamındaki Proje Örnekleri ve Değerlendirmeler
2.2.1.3
Değerlendirmeler
19
20
21
22
27
2.3
SANAYİ SEKTÖRÜ
2.3.1 Öncelikler
2.3.2 Değerlendirme ve Öneriler
28
30
32
2.4
ENERJİ
2.4.1 Strateji/ Öncelikler
2.4.2 Değerlendirme
34
34
35
2.5
ULAŞTIRMA-HABERLEŞME
2.5.1 Ulaştırma
2.5.1.1
Öncelikler:
2.5.1.2
Değerlendirme
2.5.2 Haberleşme
2.5.2.1
Strateji/Öneriler
2.5.2.2
Değerlendirmeler
36
36
37
38
39
40
40
2.6
TİCARET VE İNŞAAT
2.6.1 Ticaret
2.6.2 İnşaat
2.6.3 Ticaret Sektöründeki Öncelikler:
2.6.4 İnşaat Sektöründeki Öncelikler:
2.6.5 Ticaret Sektörü İçin Değerlendirme Ve Sonuç:
2.6.6 İnşaat Sektörü İçin Değerlendirme Ve Sonuç:
41
41
42
43
46
49
50
2.7
TURİZM VE KÜLTÜR
2.7.1 DAP Turizm Öncelikleri
51
52
54
2.8
MEKANSAL GELİŞME
2.8.1 Doğu Anadolu Projesi (DAP) Eylem Planı Mekânsal Yapı Ve Stratejiler
2.8.2 Mekânsal Hedefler
2.8.3 Mekânsal Stratejiler
58
58
60
60
64
2.9
ÇEVRE
2.9.1 DAP Kapsamında Çevre Öncelikleri
2.9.1.1
Çevre Yönetimi ve Yerel Yönetimler
2.9.1.2
Hava Kirliliği
2.9.1.3
Katı Atık Yönetimi
2.9.1.4
Flora-Faunanın Korunması
2.9.1.5
Su Kirliliği
64
66
66
66
67
68
69
71
2.10
MALİ YAPI VE BANKACILIK
2.10.1
Değerlendirme
73
76
3
SONUÇ
KAYNAKÇA
77
80
1
GİRİŞ
Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri’nin kalkınması ve gelişmesi için her yıl çok
sayıda raporlar hazırlanmakta, öneriler geliştirilmekte ve gerek özel sektörü ve gerekse kamu
kuruluşlarını bölgede yatırıma sevk etmek için çok sayıda toplantılar yapılmaktadır (Anonim
2008). Bu çabalar sonucunda ortaya çıkmış dokümanlar arasında belki de adı en çok
duyulanlardan biri Doğu Anadolu Projesi’dir. Ancak sonuçta elde edilen bu materyallerin
içeriklerinin “belirli stratejik hedefler, ilkeler ve politikalar çerçevesinde gerçekleştiğini
söylemek zordur” (Anonim 2008).
Bölge ile ilgili yapılan birçok öngörüde bölgede kalkınma ajanslarının kurularak, bu
kuruluşların uygulanması planlanan projeleri hayata geçirmesi ve takipçisi olması
önerilmektedir. Yerel kalkınma için bu kurumsal yapıya olan ihtiyacın 1963 yılında
hazırlanan Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda ortaya konulduğu bilinmektedir. Bu
doğrultuda kurulmuş ajanslardan biri olan Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı
(KUDAKA)’nın faaliyet bölgesi olan TRA -1 Düzey 2 bölgesi (Bayburt, Erzincan ve
Erzurum) DAP bölgesi içersinde yer almaktadır.
Bu çalışmanın amacı; DAP bölgesinde yer alan KUDAKA’nın Bölge Gelişme Planı
hazırlıkları kapsamında saha çalışmalarından elde ettiği verilerle ve şimdiye kadar bölge ve
DAP hakkında üretilmiş literatürle DAP planının TRA -1 Düzey 2 bölgesi için
uygulanabilirliğinin değerlendirilmesidir. Bu amaçla, KUDAKA uzmanları tarafından DAP
Ana Planı ve TRA – 1 Düzey 2 illeri için hazırlanan Ön Fizibilite Etütleri incelenmiş ve elde
edilen bilgiler özetlenmiştir. Bu özet bilgiler, DAP Ana Planı’nda İnsan Kaynaklarının
Geliştirilmesi, Tarım, Sanayi, Enerji, Ulaştırma ve Haberleşme, Ticaret ve İnşaat, Turizm ve
Kültür, Mekansal Gelişme, Çevre ve Mali Yapı başlıkları altında öncelikleri ele alınarak
değerlendirilmiştir. Yapılan değerlendirmelerde KUDAKA Bölge Gelişme Planı kapsamında
detaylı bir biçimde incelenen Erzurum – Erzincan – Bayburt Bölgesel Gelişme Planı (Anonim
2005), bölge ve bölge dışı üniversitelerde hazırlanmış DAP ile ilgili raporlar ve makaleler,
bölgede yürütülen ya da yürütülmekte olan programların çıktıları ve sonuç raporları (Doğu
Anadolu Kalkınma Programı; DAKAP), sivil toplum kuruluşlarının hazırlamış oldukları
raporlar (MÜSİAD) ile Atatürk Üniversitesi’nde DAP’ın hazırlanmasında katkısı olan
öğretim görevlileri ile yapılan mülakatlardan elde edilen veriler kullanılmıştır.
1.1
DOĞU ANADOLU PROJESİ (DAP)
Doğu Anadolu Projesi (DAP), Erzurum Kalkınma Vakfı (ER – VAK) bünyesinde yer
alan 22 ihtisas komisyonu tarafından hazırlanmış olan ve Doğu Anadolu’daki 16 ili ele alan
bir rapor sonucu ortaya çıkmıştır (Anonim 1992). Devlet Planlama Teşkilatı’nın
sorumluluğunda Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü’nün denetimi ve
koordinasyonu altında bölgede yer alan Erzurum Atatürk, Elazığ Fırat, Malatya İnönü, Kars
Kafkas ve Van Yüzüncü Yıl Üniversitelerinin oluşturduğu “Ortak Girişim” bu planı
hazırlamıştır. Ancak plana en son şeklini Gazi Üniversitesi vermiştir.
Plan Ağrı, Ardahan, Bayburt, Bitlis, Bingöl, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Gümüşhane,
Hakkari, Iğdır, Kars, Malatya, Muş, Tunceli ve Van illerini kapsayan geniş bir coğrafyayı ele
2
almaktadır. Bu coğrafya, 158.972 km ’lik alanı ile Türkiye yüz ölçümünün % 21’ini ve
5.634.772 kişilik nüfusu ile de ülke nüfusunun yaklaşık %9,3’ünü içermektedir (Bingöl ve
Varol 2002; Varol ve Eceral 2008). Plan yapım dönemi 1998 – 2000 yılları arasını kapsamış
olup, 2001 – 2005, 2006 – 2010 ve 2011 – 2020 dönemleri olmak üzere üç aşamalı bir hedef
yıl öngörüsü yapılmıştır. Planın benimsediği genel amaç “Bölge’nin kendi potansiyellerini
harekete geçirecek ortamın yaratılmasını sağlamak” şeklindedir (Anonim 2000).
Planda öneri program ve proje başlıkları olarak eğitim, sağlık, kadın ve aile, tarım
(toprak ve su kaynakları, bitkisel üretim, hayvancılık, su ürünleri, ormancılık) sanayi (imalat
sanayi, madencilik, el sanatları), haberleşme, toptan ve perakende ticaret, inşaat, turizm ve
kültür, kentsel gelişme, kırsal gelişme ve çevre yer almaktadır (Varol ve Eceral 2008).
Planda öneri olarak verilen kurumsal yapı içerisinde, Bölgesel Kalkınma Ajansları
benzeri bir oluşum olan Ekonomik Kalkınma Ajansı, Üniversite - Sanayi Araştırma Merkezi,
Sanayi ve Dış Ticaret Şirketi, Bölgesel Kalkınma Bankası, Yerel Yönetimler Birliği, Mesleki
Eğitim Merkezi ve Bilgi Paylaşım Sistemi yer almakla birlikte katılımcılığın farklı modellerle
güçlendirilmesi, kamunun rolünün yanı sıra özel sektör ile ulusal ve yerel sivil toplum
örgütlerinin oluşturulması ve DPT’nin yerel birim kurması şeklinde önerilere de yer
verilmiştir (Varol ve Eceral 2008). Özel sektörün bölgede daha etkin olarak yer alması için
önünün açılmasına öncelik verilmiştir (Koşan 2006).
DAP Ana Planı içerisinde ekonomik, sosyal, çevresel ve mekansal olmak üzere dört
grup hedef belirlenmiştir. Bu hedeflerin yanı sıra plan kapsamındaki iller de topografya,
ulaşım, iklim, tarih, ekonomik ve sosyal açıdan üç ayrı alt bölgeye ayrılmıştır. Bunlar
Erzurum, (Ağrı, Erzincan, Erzurum, Gümüşhane, Kars, Muş, Ardahan, Bayburt ve Iğdır),
Malatya – Elazığ (Bingöl, Elazığ, Malatya ve Tunceli) ve Van (Bitlis, Hakkari ve Van) alt
bölgeleridir.
Plan Bölge’nin kalkınmasını ekonomik, sosyal ve çevresel boyutlarıyla bir bütün içinde
ele almaktadır. Gelişmesi öncelikle tarım sektörünün modernleşmesine dayalı olan Bölge’de
toprak ve su kaynaklarının korunması, erozyonun önlenmesi, mera ıslahı gibi konuların
öncelikle ele alınması gerekliliği vurgulanmaktadır. Ekonomik yapının geliştirilmesine
yönelik
yatırımların
tek
başına
yaşam
kalitesinin
yükseltilmesini
ve
refahın
yaygınlaştırılmasını sağlayamadığına vurgu yapılarak sosyal amaçlı strateji ve programlara da
ağırlık verilmektedir.
DAP Ana Planı’nda 7 öncelikli müdahale alanı belirlenmiştir;
1. İnsan kaynaklarının geliştirilmesi
2. Örgütlenmenin yaygınlaştırılması
3. Altyapı temini
4. Mera ıslahı ve yönetimi
5. Çevre kalitesinin iyileştirilmesi
6. Yoksullukla mücadele
7. Finansman
Her bir alt bölge için üç farklı senaryo üretilmiş bu senaryolarda; kent kır ayırımı, kısa
ve uzun dönemde her alt Bölge’nin gelişme potansiyeli, ülkenin geçmişteki büyüme
performansı ve gelecekteki olası büyüme hızı göz önüne alınarak ve ülke ortalamasına görece
her alt bölge için kişi başına düşen gelir hedefleri belirlenerek, bu hedeflere ulaşmak için
gerekli büyüme hızları, sektörel istihdam düzeyleri ve yatırımlar belirlenmiştir.
Planın öngördüğü dönüşümlerin gerçekleştirilebilmesi için bölgede önemli miktarda
yatırım yapılması gerektiği tespit edilmiştir. Geliştirilen 3 farklı senaryoya göre 2001-2020
döneminde A1 senaryosunda 80,3 milyar dolar, A2 senaryosunda 94,1 milyar dolar, A3
senaryosunda ise 106,9 milyar dolar toplam yatırım gerekliliği belirlenmiştir. Yatırımların
büyük bir bölümünün (%80) özel sektör tarafından 3. Bölgesel Kalkınma ve Yönetişim
Sempozyumu 27-28 Kasım 2008, Mersin gerçekleştirileceği öngörülmüştür. En az yatırım
gerektiren A1 senaryosunun benimsendiği yatırım programında; 2001-2005 dönemi için 2925
milyon dolar, 2006-2010 dönemi için 4008 milyon dolar, 2010-2020 dönemi için ise 8928
milyon dolarlık bir kamu yatırımı gerekliliği öngörülmüştür.
1.2
KUDAKA BÖLGE GELİŞME PLANI
TRA1 Düzey 2 Bölgesi için Bölge Gelişme Planı’nın hazırlanması sürecinde, her üç
ilde çalıştaylar düzenlenmiş, Ajans’ın danışma organı olan Kalkınma Kurulu’nun 21 Aralık
2009 ve 25 Mart 2010 tarihli oturumlarında Planın içeriği ve hazırlanması süreci tartışılmış,
Ajans’ın uzman personeli tarafından tarım, sanayi ve turizm sektörlerindeki paydaşlarla
birebir görüşmeler yapıldıktan sonra bunlarla her üç ilde sektörel toplantılar düzenlenmiştir.
Planının hazırlanması sürecinde yararlanılan kaynakların başında ise, bölgede önceden
yapılmış araştırmalar, hazırlanmış olan raporlar, DAP (Doğu Anadolu Planı), DPT ve
UNDP’nin katkılarıyla Yıldız Teknik Üniversitesi ve Atatürk Üniversitesi tarafından
hazırlanmış olan Erzurum - Erzincan - Bayburt Gelişme Planı gelmektedir.
Grup çalışmaları nüfus, ekonomik yapı, ulaşım, doğal yapı ve fiziki çevre, hizmetler,
tarım, sanayi, turizm olarak 8 başlık altında yürütülmüştür. Yapılan çalışmalar ve analizler
neticesinde bu başlıklardan öncelikli olarak tarım, turizm ve sanayi sektörlerine dair mevcut
durumun ve önerilerin incelenmesine ve geliştirilmesine karar verilerek bu sektörlerde
yoğunluk sağlanmıştır (Anonim 2010).
Temel stratejileri Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nde “Bilgi altyapısının kurulması, sosyal
altyapının geliştirilmesi, teknik altyapının geliştirilmesi, sermaye birikimi ve doğrudan
yatırımın sağlanması ve Bölge’nin teknoloji ve bilgi düzeyinin artırılması” şeklinde
belirlenmiştir.
Çalışma DAP’ta yer alan İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi, Tarım, Sanayi, Enerji,
Ulaştırma ve Haberleşme, Ticaret ve İnşaat, Turizm ve Kültür, Mekansal Gelişme, Çevre ve
Mali Yapı başlıklarında yer alan önceliklere göre değerlendirilmiştir.
2
DAP
KAPSAMINDA
YER
ALAN
SEKTÖREL
ÖNCELİKLERİN
2.1
İNSAN KAYNAKLARININ GELİŞTİRİLMESİ
Önceliklerin değerlendirilmesi konusunda DAP Ana Planında verilen mevcut durum
anlatımları ele alınmış ve öncelikleri verilerek değerlendirmeler yapılmıştır.
2.1.1 Nüfus
DAP Bölgesi, doğal nüfus artış hızı çok yüksek olan bir bölgedir. Son yıllarda,
kentleşme, genç nüfusun Bölge dışına göçü ve diğer bir dizi ekonomik ve sosyal etmenin
etkisiyle doğal nüfus artış hızı düşmüş olsa bile, Ülkenin Güneydoğu Anadolu Bölgesi
dışındaki diğer bölgelere görece daha yüksektir. Ancak, Hacettepe Nüfus Etütleri
Enstitüsü’nün 1998’de yaptığı Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırmalarına göre, ülke genelinde
olduğu gibi Bölge’de de doğurganlık hızı ve doğal nüfus artış hızı düşme eğilimindedir.
Kentleşmenin, çekirdek ailenin yaygınlaşmasının, çocukların eğitiminin ailelere getirdiği
yükün ve zamanla çocuğun bir gelir kaynağı yerine bir gider unsuru haline gelmesinin
etkisiyle; doğal nüfus artış hızındaki düşme eğiliminin Plan dönemi boyunca da devam
edeceği ve 2010’lardan sonra bu düşüşün hatırı sayılır boyutlara ulaşacağı tahmin
edilmektedir.
Bölge sürekli olarak dışa göç vermekte, bu nedenle de nüfus artış hızı, Türkiye nüfus
artış hızının altında kalmaktadır. DAP Bölgesi’ne, alt bölgeler olarak bakıldığında ise, 19601990 yılları arasında, TRA1 Düzey 2 Bölgesi’nin Ülke nüfusu içindeki payının sürekli düşme
eğilimi içinde olduğu görülmektedir. Terk edilen bölge ister kentsel isterse kırsal alan olsun
nitelik değiştirmektedir. Göçün nedenleri arasında işsizlik, maddi yetersizlik, büyük şehirde
yaşama isteği gibi klasik göç nedenleri bulunmaktadır.
Bölge’de son yıllarda bu konuda yapılan yasal düzenlemeler umut vericidir. Bakanlar
Kurulu’nun 5.3.1999 gün ve 99/12477 sayılı kararında 15 tanesi Doğu Anadolu’da bulunan ve
TRA1 Düzey 2 Bölgesini de kapsayan toplam 24 ilde yarım kalmış yatırımların desteklenmesi
konusunda önemli bir adım atılmıştır. Sanayi, eğitim, sağlık gibi farklı sektörlerde her türlü
yarım kalan yatırım desteklenmeye başlanmıştır. Bu girişim TRA1 Düzey 2 Bölgesi’nde
sosyal ve ekonomik hayatı canlandıracak ve dönüş için de önemli gerekçeleri sağlayacak
faktörlerden biridir.
Nüfus gelişmesi; diğer tüm sektörlerde uygulanacak politikalarla ilişkilidir. Tarım,
sanayi, eğitim, sağlık, kültür gibi sektörlerdeki her türlü yatırım ve gelişme doğrudan nüfusa
etki edecektir. Bu nedenle, nüfus politikası bağımsız bir politika gibi algılanmamalıdır. Salt
nüfus politikalarının alanı sınırlıdır. Ancak, vurgulanması gereken husus, nüfusun niteliğini
artırıcı tedbirlerin alınması gerekliliğidir.
2.1.2 Eğitim
Kalkınmanın en önemli koşullarından biri nitelikli iş gücüdür. Nitelikli işgücü
yetiştirmenin anahtarı da eğitimdir. Eğitimin hangi düzeyi ele alınırsa alınsın, TRA1 Düzey 2
Bölgesi, eğitimde Türkiye geneline göre geri kalmıştır. Okul öncesi eğitimde, ilköğretimde,
ortaöğretimde, yüksek öğretimde, kısacası öğretimin bütün kademelerinde, tesis sayısı,
tesislerin donanımı, öğretim elemanı sayısı ve çoğu kez öğretim elemanı nitelik itibarıyla
yetersizdir. Dolayısıyla, Bölge’de eğitimde büyük bir atılıma ihtiyaç vardır.
Bölge’de eğitimde atılım yapabilmenin birinci koşulu yeterli mali kaynak ayrılması,
ikinci koşulu nitelikli eğitimci (öğretmen, öğretim üyesi, vs.) yetiştirilmesidir. Bölge’nin,
okullaşma oranı açısından Türkiye ortalamasının oldukça altında kaldığı görülmektedir.
Okullaşma oranları kız öğrenciler açısından daha da olumsuz bir tablo sergilemektedir.
Türkiye genelinde olduğu gibi Bölge’de de eğitimin kamu yatırımları içindeki payı yıllar
itibarıyla düşüş göstermektedir. Verilen teşviklere rağmen, özel kesim DAP Bölgesi’nde
eğitim alanında yeterli yatırım yapmamaktadır.
2.1.3 Sağlık
Bölge, bütün sağlık göstergelerinde Türkiye ortalamalarına görece geri durumdadır.
Bebek ölüm oranı yüksektir, ortalama ömür kısadır; mali yetersizlik ve kırsal kesimde son
derece dağınık bir yerleşme düzeninin olması ve sert kış koşulları dolayısıyla sağlık
kurumlarına ulaşmadaki güçlükler nedeniyle, sağlık hizmetlerine erişim düşük düzeydedir.
Bölge’deki sağlık personeli sayısı yetersizdir. Bu olumsuzluklar listesi uzatılabilir. En önemli
sorun, Bölge’ye yeterli sağlık personeli çekilememesi ve sağlık hizmetlerine erişimin
artırılamamasıdır. Yeterli sağlık personeli olmaması nedeniyle birçok sağlık kurumu tam
kapasiteyle çalıştırılamamakta, yatak işgal oranları düşük kalmakta ve Bölge büyük kentlerine
ve Bölge dışına hasta göçü olmaktadır.
Yatak işgal oranlarının ve sağlık hizmetlerine erişimin düşüklüğü bağlamında, fiziki
tesis sayısı ve kapasitesini artırmak kıt kaynakların israfıdır. Sağlık kurumlarının sayı ve
kapasiteleri ancak sağlık personeli sorununa kalıcı bir çözüm getirildikten, mevcut tesislere
yeterli donanım sağlandıktan ve sağlık hizmetlerine erişim imkânları yaratıldıktan sonra
artırılmalıdır. En azından belli bir süre, hiçbir yeni sağlık tesisi yapımına girişilmemeli,
sadece Yatırım Programlarında olanlar bitirilmeye çalışılmalıdır.
2.1.4 Kadın ve Aile
Bölge’de okullaşma oranlarında cinsiyet açısından belirgin bir dengesizlik mevcuttur.
Eğitim kademesi yükseldikçe bu dengesizlik kız çocukları aleyhine daha da büyümektedir.
Eğitim eksikliği kadınların ekonomik yaşama entegrasyonunu engellediği gibi, toplumsal
yaşamdaki sorumluluklarını etkin bir biçimde yerine getirmesini de engellemektedir.
Eğitimde cinsiyete dayalı dengesizliğin kaldırılması için ana-baba eğitimine önem
verilmelidir. Kamu kuruluşları, sivil toplum kuruluşları, kız çocuklarının eğitimi konusunda
halkı bilinçlendirmeye yönelik çalışmalar yapmalıdır. Kitle iletişim araçlarının bu yönde
yayınlar yapmaları özendirilmelidir.
Kız çocukların okullaşma oranlarının yükseltilmesi için YİBO’larda kız çocuklar için
kontenjan ayrılması, Çok Programlı Liselerin sayısının artırılması, yüksek öğrenime devam
eden kız öğrencilere burs sağlanması gibi ek tedbirler de alınabilir. Öte yandan, kadınlara
yönelik okuma-yazma kursları yaygınlaştırılmalıdır. Kadınların toplumsal ve siyasal yaşama
katılımının sağlanması için kadın ve erkeklerin yurttaşlık bilinci, hak ve görevleri konusunda
eğitilmeleri gerekmektedir. Bölge’deki sosyo-kültürel yapı ve geleneksel aile içi işbölümü,
kadının yaşamının “ev” ile sınırlanmasına, ekonomik, toplumsal ve siyasal yaşamın dışında
kalmasına yol açmaktadır.
2.1.5 Uygulanacak Stratejiler
DAP kapsamında insan kaynaklarının geliştirilmesine yönelik öncelikler aşağıdaki
şekilde verilmiştir;

Yerel potansiyellerin ortaya çıkabileceği ortamın sağlanmasıyla birlikte çalışabilir
yaştaki nüfus grubunun Bölgeye gelmesi,

Sivil Toplum Kuruluşlarının yapacağı özendirici çalışmalar sonucu Bölge’ye girişimci
desteğin sağlanması,

Ara eleman yetiştiren kurumların tesis edilmesi ve nitelikli iş gücünün artırılması,

Daha iyi bir iletişim sistemiyle yaygın eğitime geçilmesi,

Süregelen olumsuz hijyenik koşulların iyileştirilmesi ve sağlık altyapısının
oluşturulması,

Yayın, MEB ve ANAÇEV önceliğinde yapılacak bilgilendirme çalışmaları sonucunda
okul öncesi eğitimde okullaşma oranının artırılması,

Öğretmenlerin lisansüstü eğitime özendirilmesi suretiyle eğitim kalitesinin artırılması,

Kız çocukların eğitimi konusunda halkı bilinçlendirmeye yönelik halk eğitim
çalışmalarının artırılması,

Mesleki ve Teknik Lise öğrencilerini yüksek öğretime devam ettirmeye yönelik
özendirici çalışmaların yapılması,

Bölge üniversitelerinde kalmayı özendirici ücret politikasının uygulanması,

Bölge üniversiteleri öğretim üyelerine yurtdışına gitme konusunda öncelik verilmesi,

Etkili bir üniversite-sanayi işbirliğinin sağlanması,

Kadınlara yönelik kültürel ve beceri ağırlıklı, meslek edindirici kursların
düzenlenmesi,

Ana-Baba eğitim kurslarının düzenlenmesi,

Halk Bankası’nın girişimci kadınlara yönelik kredileri artırması,

Pazar ve hammadde imkânları tespit edilerek, bunların geliştirilmesine yönelik
çabalara hız verilmesi Kooperatifleşmenin desteklenmesi,

Küçük işletmelerin yaygınlık kazanmasının sağlanması, Erkeklerin egemen olduğu iş
alanları da dâhil olmak üzere, bütün alanlarda kadının iş yaşamına katılımının
sağlanması yönünde politikalar geliştirilmesi,

Kırsal kesimdeki işsizliğin giderilmesine ve tarımsal verimin artırılmasına yönelik
faaliyetlerin desteklenmesi,

Mesleki örgün eğitim geliştirilmesi, beceri kurslarına katılan küçük girişimciler
hammadde araç-gereç, finansman ve pazarlama yönünden desteklenmesi,

Kadınların risk almayı üstlenebilecek şekilde teşvik edilmesi, ev kaynaklı kadın
girişimciliğinin teşvik edilmesi Bölge’de sosyal güvenlik sisteminin geliştirilmesi,

Kız çocuklarının okullaşma oranının artırılması Yaygın eğitimle ilgili kurslar açılması
veya mevcutlara işlerlik kazandırılması, Çok amaçlı toplum merkezlerinin açılması,

Kadını sadece “ev”e tanımlayan koşullandırmaların giderilmesi yönünde çaba
gösterilmesi, Erken evliliğin engellenmesi amacıyla valilikler ve gönüllü kuruluşların
işbirliğinin sağlanması.

Kadınlarla ilgili kalıp yargıların değişmesi yönünde resmi kuruluşlar, sivil toplum
kuruluşlarının faaliyette bulunması. Ayrıca üniversitelerde Kadın Araştırma
Merkezlerinin kurulması,

Kadınların eğitim düzeyinin yükseltilmesine yönelik çabaların yoğunlaştırılması,

Şiddete maruz kalmış kadınlar için sığınma ve konuk evlerinin oluşturulması.
Kadınların hukuksal alandaki mücadelelerinde, onları savunabilecek ücretsiz avukatlık
hizmetlerinin sivil kadın kuruluşları ve barolar tarafından sağlanması,

Kadınların toplumsal yaşamın tüm yönlerine katılımını sağlayacak toplumsal bir
bilincin geliştirilmesi amacıyla, konferans, sempozyum ve seminer türü etkinliklerin
gerçekleştirilmesi,

Siyasal partilerin kadın kollarının bu konudaki katkılarının artırılması,

Cinsiyet kültürünün geliştirilmesine hizmet edecek örgütlenmelerin yaygınlaştırılması,

Kitle iletişimi açısından kır-kent dengesizliğinin giderilmesi.
2.1.6 Değerlendirmeler
Bundan önceki bölümlerde DAP Planı çerçevesinde TRA1 Düzey 2 Bölgesi ile ilgili
saptamalara yer verilmiştir. Bundan sonraki bölümlerde Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma
Ajansı Bölge Planı çerçevesinde Ajansımızın belirlemiş olduğu değerlendirmelere yer
verilecektir.
2.1.6.1 Nüfus
TRA1 Düzey 2 Bölgesi kırsal özellikleri fazla olan bir bölgedir. Bölge sürekli olarak
dışa göç vermekte, bu nedenle de nüfus artış hızı, Türkiye nüfus artış hızının altında
kalmaktadır. 2000 yılından sonra dışa verilen göç ciddi boyutlara ulaşmıştır. (Tablo 1)
TRA1 Düzey 2 Bölgesi, Hacettepe Nüfus Etütleri Enstitüsü’nün 2008 yılında hazırlamış
olduğu Nüfus ve Sağlık Araştırmalarına ülke genelinde olduğu gibi Bölge’de de doğurganlık
hızı ve doğal nüfus artış hızı düşme eğilimindedir.
Tablo 1: TRA1 Düzey 2 Bölgesi nüfusunun yıllara göre değişimi
1970
1980
1990
2000
2009
(ADNKS)
Erzurum
684.951
801.809
848.201
937.389
774.207
Erzincan
276.122
282.022
299.251
316.841
213.288
Bayburt
-
-
107.330
97.358
74.710
Türkiye
35.605.176
44.736.957
56.473.035
67.803.927
72.561.312
Bölge sürekli göç kaybetmesi sebebiyle genç işgücünü bir taraftan kaybederken diğer
taraftan Bölge’de sermayenin birikim süreci de yavaşlamaktadır. Başka bir deyişle, Bölge’nin
nüfus kaybetmesi, genç iş gücünün azalmasına, insan sermayesinin kaybına neden olmaktadır.
Terk edilen bölge ister kentsel isterse kırsal alan olsun nitelik değiştirmemektedir. Göçün
nedenleri arasında işsizlik, iklim koşullarının sertliği, büyük şehirlerde yaşama isteği gibi
klasik göç nedenleri yer almaktadır. Bölge insanları en çok Marmara ve Ege Bölgesi illerine
göç etmektedir.
2.1.6.2 Eğitim
Kalkınmanın en önemli koşullarından biri nitelikli iş gücüdür. Nitelikli işgücü
yetiştirmenin anahtarı da eğitimdir.
Eğitimin hangi düzeyi ele alınırsa alınsın, TRA1 Düzey 2 Bölgesi, eğitimde Türkiye
geneline göre geri kalmıştır. Okul öncesi eğitimde, ilköğretimde, ortaöğretimde, yüksek
öğretimde, kısacası öğretimin bütün kademelerinde, tesis sayısı, tesislerin donanımı, öğretim
elemanı sayısı ve çoğu kez öğretim elemanı nitelik itibarıyla yetersizdir. Dolayısıyla,
Bölge’de eğitimde büyük bir atılıma ihtiyaç vardır.
Bölge’nin, okullaşma oranı açısından Türkiye ortalamasının oldukça altında kaldığı
görülmektedir. Okullaşma oranları kız öğrenciler açısından daha da olumsuz bir tablo
sergilemektedir. Bu bakımdan üç il karşılaştırıldığında; en az ilköğretim okullaşma oranının
Erzurum’da; en yüksek okullaşma oranının ise Bayburt’ta olduğu görülmektedir. TÜİK 2008
yılı kayıtlarına göre okullaşma oranları bakımından Erzurum ve Bayburt Türkiye ortalamasın
altında, Erzincan ise Türkiye ortalamasının üzerindedir. (Tablo 2)
Tablo 2: Okullaşma Oranları (TUIK, 2008)
İlköğretim Okullaşma
Ortaöğretim Okullaşma
Oranı
Oranı
ERZURUM
92.61
ERZİNCAN
96.25
BAYBURT
96.53
TÜRKİYE
96.49
43.87
74.47
54.99
58.52
Erzurum ilinde okuma yazma bilenlerin oranı en fazla Merkez ilçe, İspir, Pazaryolu,
Şenkaya ilçelerindedir. Okuma yazma bilenlerin oranının en az olduğu yerleşmeler ise
Karaçoban, Karayazı ve Horasan’dır.
Erzincan ilinde okuryazar oranı en fazla olan yerleşmeler; Merkez ilçe, Kemaliye,
Kemah, Refahiye ve Çayırlı’dır. Okuma yazma bilenlerin oranının en az olduğu yerleşmeler
ise, Otlukbeli ve İliç’tir. Bayburt ilindeki okuma yazma bilenlerin oranının en fazla olduğu
yerleşmeler ise Merkez İlçe ve Demirözü’dür. Bayburt ili içinde eğitim hizmetleri bakımından
en yetersiz Aydıntepe ilçesidir.
Türkiye genelinde olduğu gibi Bölge’de de eğitimin kamu yatırımları içindeki payı
yıllar itibarıyla düşüş göstermektedir. Verilen teşviklere rağmen, özel kesim DAP Bölgesi’nde
eğitim alanında yeterli yatırım yapmamaktadır.
Okul öncesi eğitimde Bölge’de okul, öğrenci ve öğretmen sayıları Türkiye geneline
göre oldukça düşüktür. Bölge’de gelir seviyesinin düşüklüğü, aile başına düşen çocuk
sayısının fazlalığı, okul öncesi eğitime olan ilginin azalmasına neden olmaktadır. Çocukların
okul öncesi eğitime gönderilmemelerinin nedenlerinden biri de ailelerin eğitime karşı ilgisiz
kalmalarıdır. Bölge’de faaliyet gösteren büyük ölçekli kamu kurum ve kuruluşlarının sayısı az
olduğu gibi, üniversitelerin dışında bu kurumların bünyelerinde yeterli kreş ve anaokulu
bulunmamaktadır. Bu durum da okul öncesi eğitimi olumsuz yönde etkilemektedir.
TRA1 bölgesinin genelinde görülen en büyük eksiklik; halen devam eden okuma yazma
oranının düşüklüğü ve bunu takip eden öğrenim kurumlarından mezun olma azlığıdır. DAP
(Doğu Anadolu Planı) raporuna göre Bölge’de ilköğretim ihtiyacı bulunmayan iller
Gümüşhane, Erzincan, Kars, Ardahan ve Bayburt’tur. Bölge’de kırsal kesimden kent
merkezlerine yönelik yoğun bir göç sorunu yaşandığı için ilköğretim okulu ihtiyacı kent
merkezlerinde köylerden daha fazladır. (EEB, 2005)
TRA1 bölgesinde coğrafik açıdan küçük yerleşim birimlerinin bu daha fazla bulunması,
birleştirilmiş okul sayısının artmasına yol açmıştır. Bu da eğitimin kalitesini düşürmektedir.
Kırsal yerleşmelerde ilköğretim eğitimi taşımalı eğitim şeklinde yapılmaktadır. Köylerdeki
ilköğretim öğrencileri, belli merkezlerdeki ilköğretim okullarına gelmektedirler. En fazla
Erzurum’da taşımalı eğitim yapılmaktadır. Bu durum kırsaldaki eğitim hizmetlerinin yeterli
olmadığını göstermektedir.
Ülkedeki YİBO’ların (yatılı ilköğretim bölge okulları) yaklaşık yüzde 41’i bölgede yer
almaktadır. Yatılı bölge ilköğretim okulları (YİBO) en fazla Erzurum’dadır. YİBO’da okuyan
öğrenci sayısının en fazla olduğu ilçeler ise Horasan, Çat, Karayazı ve Hınıs’dır. Bu okullarda
normal eğitim yapılması Bölge’deki eğitim kalitesi açısından olumlu bir özelliktir. Ancak
gerek devlete maliyetinin daha düşük olması, gerekse öğrencinin çevre ile bütünleşmesi
yönünden daha avantajlı olan PİO’ların (pansiyonlu ilköğretim okulları) sayısı azdır. (EEB,
2005)
Ortaöğretim kademesinde DAP Bölgesindeki endüstriyel teknik öğretim okullarının
sayısı Türkiye ortalamasının altındadır. Bölge’deki çok programlı liseler genelde ilçelerde
görülmektedir. Öğrenci oranı açısından bakıldığında mesleki eğitim kurumlarındaki
okullaşma oranları Türkiye ortalamasının altında yer almaktadır. DAP bölgesindeki mesleki
eğitim kurumlarındaki öğrenci dağılımlarında ise imam hatip liselerinde yoğunlaşma olduğu
görülmektedir (DPT, 2003).
TRA1 bölgesinde liseye devam eden öğrenci sayısı oranı ise en fazla Merkez ilçeler,
Oltu, Aşkale, Horasan ilçelerindedir. Öğrenci sayısı oranının en az oluğu yerleşmeler ise
Pazaryolu, İliç, Kemah ve Otlukbeli’dir.
TRA1 Düzey 2 Bölgesinde, bölge dışına verilen yoğun göç nedeniyle ortaöğretimde
öğretmen başına düşen öğrenci sayılarının Türkiye ortalamasının altında olduğu
görülmektedir.
Bölgede 2010 yılı itibariyle on yedi fakülte, yedi Enstitü ve on bir Meslek Yüksek
Okulu barındıran 1957 yılında kurulmuş olan Atatürk Üniversitesi, beş fakülte, üç enstitü ve
on bir meslek yüksek okulu barındıran, 2006 yılında kurulmuş Erzincan Üniversitesi ve üç
fakülte ve bir meslek yüksek okulu barındıran 2008 yılında kurulmuş olan Bayburt
Üniversitesi bulunmaktadır.
Bölge üniversiteleri ciddi bir öğretim üyesi göçü yaşamaktadır. Bütçe ödeneklerinin
sınırlı olması, Bölge’deki üniversitelerin eğitim harcamalarının istenen düzeyde artışını
engellemektedir. Fiziki mekân ve donanım yetersizlikleri mevcuttur. Ayrıca, Bölge
üniversitelerinin sanayi ile ilişkisi istenen düzeyde geliştirilememiştir.
2.1.6.3 Sağlık
TRA1 Düzey 2 Bölgesi illerinden Erzurum sahip olduğu yirmi iki hastane ile Doğu
Anadolu Bölgesi için bir sağlık merkezi konumunda olup bu özelliğiyle sağlık turizmi
bakımından il ekonomisine önemli bir katkı sağlamaktadır. Erzincan’da dokuz, Bayburt’ta ise
bir adet yataklı Devlet Hastanesi bulunmaktadır. Her üç il Aile Hekimliği sistemine geçmiş
olup kişi başına düşen yatak sayısı her üç ilde gelişmiş ülkelere göre düşük kalmaktadır.
Bölge için en önemli sorun, Bölge’de yeterli sağlık personeli eksikliği ve bu sebeple
sağlık kurumlarının tam kapasite ile çalışamamasıdır. En kısa sürede yeni istihdam politikaları
geliştirilerek bölgede çalışan sağlık personeli sayısı artırılmalıdır.
2007 yılı kayıtlarına göre ise yüz bin kişi başına düşen hastane yatak sayısı Erzurum’da
413, Erzincan’da 246 ve Bayburt’ta 196’dır. Bu sayılarla iller bazında Erzurum 6. Erzincan
41. Ve Bayburt 57. sıradadır. Görüldüğü üzere üç il içerisinde sağlık açısından en gelişmiş il
Erzurum’dur. Ancak dünya standartları göz önüne alındığında Erzurum dahi geri kalmaktadır.
Örneğin kişi başına düşen yatak sayısı; ABD’de on binde 53, Almanya’da on binde 87,
Arjantin’de on binde 48, Avusturya’da on binde 107, Özbekistan’da on binde 124, Türkiye’de
on binde 25,8’dir (TÜİK, 2007).
Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü’nün her beş yılda bir yaptığı ve en son
2008 yılında yayınlamış olduğu Türkiye Nüfus Sağlık Araştırması’na göre Bölge’nin toplam
doğurganlık hızının Türkiye ortalamasının üstündedir. Sağlık kurumunda yapılan doğum
oranı sıralamasında yüzde 76 ile en son sıradadır. Bu durum Marmara Bölgesinde yüzde
100’dür. 2008 yılında bölgede doğan bebeklerin yüzde 34,2’si doğum sonrası her hangi bir
sağlık kontrolünden geçmemiştir. İki buçuk kilogramdan daha az doğum ağırlığına sahip
bebeklerin oranı Ege’de yüzde 7 iken TRA1 Düzey 2 Bölgesinde yüzde 18’dir.
Tablo 3: Yıllara göre toplam doğurganlık hızı
Yıllar
Toplam Doğurganlık Hızı
TRA1 Düzey 2 Bölgesi
Türkiye
1998
4,2
2,6
2003
3,4
1,9
2008
2.59
2.16
2.1.6.4 Kadın ve Aile
TRA1 Düzey 2 Bölgesi’nde kadının ve ailenin içinde bulunduğu durum, Bölge’nin
genel, toplumsal, ekonomik ve kültürel koşullarından ayrı olarak ele alınamaz. Bölge’deki
sorunların genel olarak çözülmesi ve iyileştirilmesi, kadın ve aileye ilişkin sorunların çözümü
için gerekli, ancak yeterli değildir.
Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü’nün 2008 yılında hazırlamış olduğu
Türkiye Nüfus Sağlık Araştırması’na göre Bölge’de kadınların yalnızca yüzde 26’sı
çalışmaktadır. Bu oran Ege Bölgesinde yüzde 43’tür. Çalışan kadınların yüzde 60’ı tarım,
yüzde 40’ı hizmetler sektöründe çalışmaktadır. Kendi işine sahip kadın oranı yüzde 0.5’tir. İlk
evlenme yaşı Ülke ortalaması 22 iken, TRA1 Düzey 2 Bölgesi’nde 20’dir.
Bölge’de yaşanan eğitim eksikliği kadınların ekonomik yaşama entegrasyonunu
engellediği gibi, toplumsal yaşamdaki sorumluluklarını etkin bir biçimde yerine getirmesini
de engellemektedir. Bu yetersizlik kendini çocuk bakımı, beslenme, ev ekonomisi, sosyal
örgütlere katılma, siyasal katılım gibi birçok konuda göstermektedir. Eğitimde cinsiyete
dayalı dengesizliğin kaldırılması için ana-baba eğitimine önem verilmelidir. Kamu
kuruluşları,
sivil
toplum
kuruluşları,
kız
çocuklarının
eğitimi
konusunda
halkı
bilinçlendirmeye yönelik çalışmalar yapmalıdır. Kitle iletişim araçlarının bu yönde yayınlar
yapmaları özendirilmelidir.
2.2
TARIM
DAP kapsamında; 3 alt bölgeye (EAB, MAB, VAB) ayrılmış olan 16 ilde Bölge’nin en
temel ekonomik faaliyetinin tarım olduğu vurgulanmakla birlikte sektördeki sorunlar,
sorunlara yönelik olarak çözüm önerileri ve bu kapsamda kamu kurumları ve özel sektör
tarafından 2000-2020 yıllarını kapsayacak şekilde gerçekleştirilmesi öngörülen projeler,
kapsamlı olarak değerlendirilmiş olup, Bölge’nin kalkınması için farklı büyüme oranlarına
dayalı olarak 3 farklı senaryo oluşturulmuştur.
Senaryoların oluşturulması aşamasında ileri ve geri bağlantıları yüksek olan kilit
sektörler
belirlenerek
yapılması
öngörülen
yatırımların
bu
sektörler
tarafından
gerçekleştirilmesiyle Bölge’nin kişi başı gelirini Türkiye ortalamasına çıkarılması
hedeflenmektedir. Bununla birlikte, Bölge’nin kırsal kesiminde yoğun göç olması nedeniyle
öncelikli olarak göçü önleyecek projelerin hayata geçirilmesi gerektiği vurgulanarak, tarımsal
faaliyetlerden elde edilen gelirin artmasıyla yaşam seviyesinin yükseltilmesi amaçlanmıştır.
DAP kapsamında tarım sektöründe belirlenen sorunların çözümüne yönelik hedef,
strateji ve senaryolar Ajansımız tarafından hazırlanan Bölge Planı ile büyük ölçüde
uyuşmaktadır. DAP kapsamında belirtilen sorunlar devam etmekte olup, bölgemizde
yürütülen hayvan ıslahı projesi ve EBK tarafından sürdürülen TAR-ET projesi ile birlikte
özellikle hayvan ıslahı ve buna bağlı olarak da hayvan karkas ağırlıklarında önemli ölçüde
gelişme yaşanmış olmakla birlikte, henüz yeterli seviyeye ulaşılamamıştır. Bununla birlikte
meraların kullanımı sırasında yaşanan sıkıntılar, yem bitkilerinin temini, hayvan ürünlerin
pazarlanması, örgütlenmenin yeterli seviyede olmaması, Bölge’deki işletmelerin halen düşük
kapasitede ve aile işletmesi şeklinde sürdürülmesi, arazilerin parçalı yapıda olması, sulama
sorunu, arazilerin kullanımının akılcı şekilde yapılmaması ve buna bağlı olarak emeğin
üretimden aldığı payın düşük kalması vb. sorunlar halen devam etmektedir.
Bu sorunların çözümüne yönelik olarak 3 farklı senaryo (A1, A2, A3) kapsamında
2001-2005, 2006-2010, 2011-2010 yıllarına ait geliştirilen girdi-çıktı analizleri ve büyüme
senaryoları ile projeler bazında özel sektör ve kamu tarafından gerçekleştirilecek olan ileri ve
geri bağlantıları yüksek olan sektörler kapsamında; gelir, üretim, yatırım, istihdam planları
yapılmıştır. Planlarda öngörülen büyüme hızlarına ulaşıldığı taktirde bunların gerçekleşeceği
varsayılmıştır. Ancak; yıllar itibariyle senaryolarda belirtilen büyüme hızlarına ulaşılıp
ulaşılamadığı hakkındaki değerlendirmeler yeterli seviyede değildir. Örneğin, yıllar itibariyle
iller bazında büyüme hızlarını gösteren veriler mevcut değildir. Bu kapsamda yatırımların
gerçekleşme düzeyi, projelerin etkinliği hakkında yorumlar yapmak yanıltıcı olabilir. Ayrıca
bölgeye yapılan yatırımların makro ekonomik göstergelerde (istihdam, gelir, büyüme,
enflasyon) ne kadarlık bir değişim yarattığı hakkındaki değerlendirmeler ve yorumlar eksik
kalmaktadır.
2.2.1 TRA1 Bölgesi Kapsamında Bazı Değerlendirmeler
DPT
tarafından
yapılan,
1982
tarihli,
Türkiye’de
Yerleşme
Merkezlerinin
Kademelenme çalışmasına göre; Erzurum 5. Kademe merkez olup, Bölgesel Merkez
niteliğindedir. Erzincan ise alt bölgesel merkez niteliği taşıyan 4. kademe yerleşme
merkezidir. Ayrıca, İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırmasına göre;
Erzurum ve Erzincan 4. Derecede gelişmiş iller arasındadır. Dördüncü derecede gelişmiş iller
grubunda tüm sosyo-ekonomik göstergeler ülke ortalamasının altındadır. Bu illerin ekonomisi
büyük ölçüde tarıma dayanmakta olup, gelişme eşiğindeki illerdendir.
Rakımı yüksek yörelerde patateste hastalık taşıyan afid populasyonunun düşük olması,
buralarda virütük yollarla bulaşan hastalıkların taşınmamasını sağlamaktadır. ErzurumGümüşhane-Bayburt ekseni virüsten ari patates tohumculuğu bakımından bir ekolojiye
sahiptir.
Yayla ve platoların çokluğu nedeniyle, yetiştiricilerin bu yerlere daha az uyum sağlayan
siyah-beyaz (Holştayn) sığır ırkları yerine İsviçre Esmeri ve Simental gibi hem süt hem et
özelliği olan kombine ırkları tercih ettikleri görülmektedir.
Bölge’deki koyun ve keçi varlığında, Bölge şartlarına kolay uyum sağlayan yerli ırklar
hakim durumdadır.
Arıcılık açısından Bölge iklimi bir sorun yaratmadığı gibi, bazı illerde çok üstün
nitelikli bitki kompozisyonları ile mer’alar bu alanda önemli bir potansiyel oluşturmaktadır.
Sıcak ve nemli havayı arzu etmeyen tavukçuluk sektörü için Bölge’nin bazı kesimleri
ideal bir ortam sağlamaktadır. (Erzincan)
Hayvan sayısının yüksekliği nedeniyle kaba yem açığı samanla karşılanmaya
çalışılmaktadır. Bölge’ye diğer bölgelerden kaba yem getirilmekte ve hayvanlar yetersiz
beslenmektedir.
Hayvancılığın en temel alt yapısını oluşturan kaliteli kaba ve konsantre yem sorunu
çözümlenmeden, önemli miktarda döviz ödeyerek getirilen ithal hayvanlar veya genetik
kapasitesi yükseltilen hayvanlarımızdan yeterine istifade edilememektedir.
Erzincan, Doğu Anadolu Bölgesi’nin önemli mikroklima alanlarından ve aynı zamanda
Bölge’nin en fazla meyve yetiştiriciliği yapılan illerinden birisidir. İl ekonomisinde sebzecilik
önemli bir yere sahiptir.
Erzurum patates yetiştiriciliği yönünden ülkemizin ve patates tohumculuğu yönünden
de, hem ülkemizin hem de dünyanın en ideal yerlerinden biridir.
Erzurum ilinde pek çok mikroklima alanları mevcuttur (Tortum, Uzundere, İspir, Olur,
Pazaryolu, vb)
Bölgeyi bekleyen riskler:
AB’ye üyelik aşamasında devam eden müzakereler bağlamında hayvancılıkla iştigal
eden işletmelerin AB mevzuatındaki standartlara uyum sorunu.
İlerleyen yıllarda DTO’nun da vurguladığı üzere tarım ve hayvancılığında ülkeler arası
ticaretinin serbestleşme olasılığı karşısında rekabet gücümüzün azalması. Böylece
karşılaştırmalı üstünlüğümüzün azalması.
DAP kapsamında yer alan tarım sektöründeki önceliklerin KUDAKA Bölgesel Gelişme
Planı’nda yer alan önceliklere göre değerlendirilmesi aşağıdaki şekilde verilmiştir.
2.2.1.1 TRA1 Düzey 2 Bölgesi BGP Öncelikleri:
KUDAKA olarak, tarım konusunda, çalıştay ve paydaş değerlendirmeleriyle TRA1
Düzey 2 Bölgesi için belirlediğimiz temel strateji ve öncelikler şu şekildedir:
1. Strateji: Bilgi Alt Yapısının Kurulması
Bölge’nin tarım ve hayvancılık sektöründeki potansiyelinin farkındalığını arttırmak ve sağlıklı
politika geliştirmek amacıyla bilgi altyapısının geliştirilmesi,
2. Strateji: Sosyal Alt Yapının Geliştirilmesi:
Bölgede tarım ve hayvancılık alanında örgütlenme kapasitesinin güçlendirilmesi amacıyla
birlikte çalışmanın özendirilmesi, beşeri ve sosyal sermayenin geliştirilmesi,
3. Strateji: Teknik Alt Yapının Geliştirilmesi
Bölgede tarımın geliştirilmesine yönelik yatırım ve organizasyonların teknik alt yapılarının
geliştirilmesini sağlamak.
4. Strateji: Bölgede Teknoloji ve Bilgi düzeyinin Arttırılması:
Bölgede tarım ve hayvancılık alanında verimliliğin ve yenilikçiliğin geliştirilmesine yönelik
AR-GE çalışmalarının desteklenmesi.
2.2.1.2 DAP Kapsamındaki Proje Örnekleri ve Değerlendirmeler
Toprak Su Kaynakları
Proje Adı: DAP Ayrıntılı Toprak Etüd ve Haritalama Çalışması
Değerlendirme: CBS ve Uzaktan Algılama tekniklerinin kullanımıyla birlikte mevcut
arazilerin yapısı ve değerlendirilmeleri mümkündür. Bu konuda özellikle CBS etkin biçimde
kullanılmaktadır.
TKB,
Meteoroloji
ve
Tapu
Kadastro
birimlerinde
sistemler
kullanılmaktadır.
Proje Adı: DAP Arazi Kullanım Planlama Çalışması
Değerlendirme: Sulama havzaları rehabilitasyonu projesi kapsamında kısmi arazi
planlamaları gerçekleştirilmiş ve Orman Bakanlığı, İl Özel İdaresi ve TKB ortak
sorumluluğunda planlama çalışmaları zaman zaman uygulanmakla birlikte etkinliği düşük
seviyededir.
Proje Adı: Arazi Toplulaştırılması Çalışması
Değerlendirme: DAP kapsamında beklide uygulaması en zor proje konularından birisi olan
arazi toplulaştırılması hala istenilen düzeylerden çok uzaktır. Küçük aile işletmeleri şeklinde
devam eden çiftçilik, ortak iş yapma kültürü eksikliği ve sosyo-ekonomik nedenlere (mirasla
arazi bölünmesi, yeşil kart uygulaması vb..) bağlı olarak bu proje çok düşük düzeylerde
uygulanmıştır. Bölge geniş mera, çayırları ve tarım alanları düşünüldüğünde arazi
toplulaştırılmasına duyulan ihtiyaç çok büyükken uygulamaların başarısızlığı, Bölge’deki
tarım ve hayvancılığa bağımlı ekonomik hayatın gelişmesinde olumsuz etki yapmaktadır.
Proje Adı: DAP Sulu Tarım Alanlarının Geliştirilmesi
Değerlendirme: Bölgede değişik alt bölgelerde 33 sulama projesi planlanmıştır. KUDAKA
sorumluluk alanlarından Erzurum alt bölgesi için ise 16 sulama projesi belirlenmiştir. Fakat,
proje kapsamındaki sulama tesislerinin oluşturulmasında başarısız olunduğu söylenebilir.
Faaliyete geçen sulama tesisleri DAP öncesine dayanmaktadır. Yine inşası devam eden
sulama tesisleri, DSİ verilerinden incelendiğinde, Erzurum için Hınıs, Kuzgun, Demirdöven
ve Pasinler’de planlanan tesisler için şu an sadece Pasinler ve Kuzgun (Daphan kapsamında)
sulama tesislerinin inşası genişletilmesi çalışmaları devam etmekte, diğerleri ise faaliyete
geçememiştir.
Proje Adı: DAP Baraj ve Gölet Havzalarında Toprak Muhafaza Çalışmaları
Değerlendirme: bu kapsamda Erzurum ilinde 5355 ha alanda toplam 217 yerleşim yeri,
Erzincan’da 8242 ha alanda 98 yerleşim yeri ve Bayburt’ta5479 ha alanda 58 yerleşim yeri
DSİ tarafından koruma altına alınmıştır.
Proje Adı: Taşlı Tarım Alanları Islah Çalışması
Proje Adı: Mer’a Alanlarında Küçük Hayvan İçme Suyu Göletleri Yapımı
Değerlendirme: TKB projeleri kapsamında bazı mera alanlarında içme suyu alanlarının
oluşturulması sağlanmakla birlikte geniş çaplı çalışmaların varlığından söz edilemez. İl özel
idareleri bünyesinde bu konudaki çalışmaların bilinirliği azdır.
Proje Adı: DAP Drenaj ve Arazi Islahı Çalışması
Değerlendirme: Proje kapsamında 2001-2006 yılları arasında öncelikli olarak Erzincan yer
alması ve Erzurum ve Bayburt’un 2011-2020 yılları arasında projeye katılması planlanmıştır.
Toprak ve Su Kaynakları Araştırma Enstitüsü bölge toprak yapısı konusunda incelemeler
yapmış ancak bunlar literatür olarak kalmıştır.
Proje Adı: Sulama Birliklerinin Oluşturulması
Bitkisel Üretim
Proje Adı: Nadas Alanlarının Değerlendirilmesi Projesi
Değerlendirmeler: Tarım arazileri envanter çalışmalarının yetersizliği ile birlikte en son
resmi istatistiki veriler ışığında nadas alanlarının değerlendirilerek % 9 oranlarına çekilmesi
çalışmalarının yeterli olduğunu söylemek mümkün değildir.
Tablo. TRA1 Bölgesi nadasa bırakılmış alanların oranı (DİE,2001)
Nadas oranı
(Nadas alanı/toplam tarla alanı) (ha)
Erzincan
22
Erzurum
53
Bayburt
29
Proje Adı: Doğu Anadolu Bölgesi’nde İşlemeli Tarıma Uygun Olmayan Alanların
Rasyonel Kullanımı Projesi
Değerlendirme: Proje kapsamında yer alan TRA1 Düzey2 Bölgesi, potansiyelleri açısından
özellikle yem bitkileri üretimine oldukça uygundur. Oluşturulacak suni meralarda yem
bitkileriyle desteklenmesi hayvancılığı daha verimli hale getirecektir. Konu, KUDAKA tarım
öncelikleri arasında da yer almakta ve hayvancılık girdilerinin düşürülmesi kapsamında ifade
edilmiştir (TRA1 BGP Tarım Öncelikler 3).
Proje Adı: DAP Çayır-Mer’a Alanlarının Tespit, Tahdit, Islah ve Amenajman Projesi
Değerlendirme: Proje çalışmaları TKB bünyesinde sürüdürülmekle birlikte istenilen düzeyde
değildir.
Proje Adı: DAP Şeker Pancarı Ekim Alanlarında Yem Bitkileri Üretimini Geliştirme
Projesi
Değerlendirmeler: proje kapsamında Bölge’deki şeker pancarı ekimi konusunda uygulanan
sınırlamalar etkili olmuş ve 2000-2007 arasında üretim değerleri 581.706 tondan 342.434 tona
gerilemiştir. Proje amacına uygun sonuçlar vermekle birlikte bölgemizin üretimini geliştirme
açısından uygulamanın devamlılığına ihtiyaç vardır.
Proje Adı: Sözleşmeli Patates Tohumluğu Üretim Projesi
Değerlendirme: bu konu özellikle TRA1 Düzey2 Bölgesi BGP mevcut durum
değerlendirmelerinde ve çalıştaylarında önemle gündeme gelmiş, Doğu Anadolu Tarımsal
Araştırmalar Enstitüsü çalışmalarıyla da konunun önemi sunulmuştur. Bölge’nin yapısı gereği
patates tohumlarının virütük hastalıklardan ari oluşu önemli bir avantajdır ve bunun
değerlendirilmesi
gerekmektedir.
Proje
uygulama
alanının
sadece
Bayburt
ile
sınırlandırılmaması ve özellikle Erzurum’un da projeye dâhil edilmesi Ajansımız tarafından
ısrarla önerilmektedir(BGP Öncelik 3.).
Proje Adı: DAP Örtü Altı Sebze Yetiştiriciliği Projesi
Değerlendirme: TRA1 Düzey 2 Bölgesi için özellikle Erzincan ve Erzurum’un kuzey ilçeleri
mikro-klima alanları özelliğine sahiptir. Bu alt bölgelerde seracılığın teşviki önemlidir. DAP
kapsamında yeterli desteği görmemekle birlikte hali hazırda TKB destekleri bu konuda
öncüldür. Paralel şekilde, Kalkınma Ajansımız da bu konunun desteklenmesini öncelikler
arasında ifade etmiştir.
Hayvancılık
Proje Adı: Suni Tohumlama ve Aşılama Hizmetlerinin Özelleştirilmesi Projesi
Değerlendirme: TKB tarafından sürdürülen suni tohumlama destekleriyle birlikte bölgede
uygulamaya başlanan “Doğu Anadolu Projesi Kapsamındaki İllerde Etçi ve Kombine Irklarla
Kurulacak Damızlık Sığır İşletmesi Yatırımlarının Desteklenmesine İlişkin Karar” ile verimli
ırkların önemi gündeme gelmiştir. Ayrıca “Hayvancılığın Desteklenmesi Hakkındaki ”
Bakanlar Kurulu kararıyla suni tohumlamada destekler suni tohumlamayla doğan yavru
başına 60 TL olacak şekilde şekillendirilmiştir.
Proje Adı: Damızlık Hayvan Islahı ve Sperma Üretim Merkezleri Kurulması
Projenin Adı: Yumurta Tavukçuluğu Geliştirme Projesi
Değerlendirme: Bölgemiz açısından özellikle Erzincan ili tavukçuluk potansiyeliyle
gündeme gelmiş ve TRA1 Düzey2 Bölgesi BGP’da öncelikler arasında bu konuya yer
verilmiş hatta yapılan çalıştaylar neticesinde hali hazırda atıl vaziyetteki kanatlı işletmelerinin
yeniden hayata geçirilmesi önem kazanmış ve BGP öncelikleri arasında da yer almıştır.
Proje Adı: Süt Sığırcılığını Geliştirme Projesi
Değerlendirme: Bölgemiz açısından Erzincan ilinin teşvik kapsamına dahil edilmesinin
gerekli olmadığı düşüncesiyle birlikte Erzincan ilinin potansiyellerinin süt sığırcılığından
ziyade özellikle tavukçuluk, meyve ve sebze üretimi konularında değerlendirilmesinin daha
yaralı olacağı yapılan sektörel çalışmalar ve incelemelerle ortaya çıkmıştır.
Proje Adı: Besi Sığırcılığı Geliştirme Projesi
Değerlendirme: “Doğu Anadolu Projesi Kapsamındaki İllerde Etçi ve Kombine Irklarla
Kurulacak Damızlık Sığır İşletmesi Yatırımlarının Desteklenmesine İlişkin Karar” ile
Proje Adı: Koyunculuğu Geliştirme Projesi
Değerlendirme: kurulan küçükbaş yetiştiricileri kooperatif ve birlikleri bölgede kayıtlı
yetiştiricilik için etkin rol oynamakta olup, envanter çalışmaları oldukça verimlidir. Bölge
küçükbaş hayvan sayısında gözle görülür bir düşüş olduğu tespit edilmiş ve desteklenmeye
ihtiyaç olduğu yapılan görüşme ve incelemelerle sabittir. Bölge potansiyeli Erzurum ilinde
toplanmış olup Erzincan hayvan varlığı açısından daha zayıftır. Erzurum ilindeki 2003-2008
arası küçükbaş hayvan sayısındaki düşüş %20, Erzincan’da %10 ve Bayburt’ta bu oran %40
civarlarındadır. İstatistiki veriler bu projeye Bölge’nin ihtiyacını desteklemektedir.
Proje Adı: Arıcılığı Geliştirme Projesi
Değerlendirme: Proje bölgemiz illerinden Bayburt’ta zayıf düzeylerde de olsa olumlu
etkilerini göstermiştir. TUİK 2009 verilerine göre 2003-2008 arasında Bayburt ilinde kovan
sayısı 18615’ten 25700’e ve bal üretim miktarı ise 238 tondan 631 tona çıkmıştır. Aynı pozitif
gelişme maalesef Erzincan adına söylemek mümkün değildir. Erzincan’da gerek kovan
sayısında gerekse bal üretim miktarında düşüş olmuştur. Bölge’nin ekolojik ve el değmemiş
mera ve çayırları ve de kendine özgü endemik türlere sahip organik alanları düşünüldüğünde
bal üretimi için ideal bir yöredir. Bu proje kapsamına Erzurum’un da dahil edilmesiyle ülke
bal
üretiminde
hali
hazırdaki
yaklaşık
%4-5
oranındaki
katkılarının
arttırılması
sağlanabilecektir.
Su Ürünleri
Proje Adı: DAP Kapsamında Yer Alan Su Kaynaklarındaki Su Ürünleri Stoklarının
Tespiti, Geliştirilmesi ve Rasyonel Avcılığın Desteklenmesi.
Değerlendirme: Bölge mevcut su kaynakları ve doğal ve yapay göletleriyle zengin olmakla
birlikte
bu
kaynakların
değerlendirilmesi
açısından
zayıftır.
Kaynakların
etkin
değerlendirilmesi için ön çalışmaların kapsamlı yapılması gerektiği şüphesizdir. Ancak bu
bilgi alt yapılarının mevcut haliyle ciddi planlamalar yapmak için yetersiz olduğu TRA1
Düzey 2 Bölgesi BGP hazırlıklarında yapılan çalıştaylarla bir kez daha ortaya çıkmıştır.
Kalkınma ajansımız öncelikleri arasında da yer alan bu envanter çalışmaları ihtiyacı
güncelliğini korumaktadır.
Proje Adı: Kafes Balıkçılığı
Değerlendirme: Kuzeydoğu Anadolu Bölgesinde üretilen tatlı su balıklarının Türkiye
toplamı içindeki payı 1.147 ton ile %1,71'dir. Bölge’deki bu üretimlerin % 43,85'sı
Erzurum'da, %42,46'sı Erzincan'da ve %13,69'u Bayburt ilinde gerçekleşmektedir (TÜİK,
2008). Ülke içindeki payı dikkate alındığında bu oranın düşük olduğu aşikardır. Ülkemizdeki
özellikle çipura ve levrek gibi ekonomik yönden daha değerli üretime yönelim, tatlı su
(alabalık ve sazan) balıkları için geçerli değildir. Ancak bölge hammadde ihtiyaçları açısından
kafes balıkçılığı önemlidir. Özellikle su kaynaklarının potansiyelinin daha etkin
değerlendirilmesi ile kafes balıkçılığı kalkınma kalemlerinden birisi olabilir.
Proje Adı: Havuz Balıkçılığı
Değerlendirme:
Kafes
balıkçılığı
ile
benzer
biçimde
desteklenmesi
güncelliğini
korumaktadır.
Proje Adı: Yavru Balık Üretimi
Değerlendirme: bölge alabalık yetiştiriciliği açısından en büyük sıkıntı yavru balık teminidir.
Bu durum özellikle Bayburt ve Erzincan BGP çalıştaylarında dile getirilmiştir. Proje
kapsamında olmamakla birlikte bölgemizin diğer iki ili Erzincan ve Bayburt’un da projeye
dahil edilmesinin bu konularda yatırım yapmak isteyen girişimcilere teşvik edici olacaktır.
Özellikle Bayburt bu konuda bölge ihtiyaçlarının farkında olup yavru üretiminin önemini
sıklıkla ifade etmişlerdir. Kalkınma ajansımız öncelikleri arasında da yer almaktadır.
Proje Adı: Su Ürünleri İşleme Sanayi Tesisleri
Değerlendirme: Bölgede uygulamalarına rastlamadığımız bu proje, öncelikle üretim
potansiyellerinin arttırılmasıyla ihtiyacı ortaya çıkacaktır. Mevcut durumda üretim oldukça
düşük değerlerde olup bir işleme tekniğiyle raf ve Pazar ömrünün uzatılması ihtiyacı söz
konusu değildir. Ancak su ürünleri konusunda, Bölge’deki diğer proje konularının etkin
işlemesiyle birlikte bu konudaki ihtiyaç artacaktır.
DAP Tarımsal Araştırma ve Çiftçi Hizmetleri
DAP Tarımsal Araştırma ve Geliştirme Proje Paketi
Ormancılık
Orman Tahdit ve Kadastro Projesi
DAP Ağaçlandırma, Erozyon Kontrolü ve Mer’a Islahı Projesi
DAP Orman Amenajman Planlarının Yenilenmesi Projesi
Orman-Halk İlişkileri ve Enerji Ormanı Tesisi Projesi
DAP Orman Altı Ürünleri Projesi
2.2.1.3 Değerlendirmeler
 Bölge’de dışa göçü önleyemeyen bir büyüme senaryosunun amacına ulaşması olanağı
zayıftır.

DAP kapsamındaki iller kendi imalat sanayilerini yaratmadıkları sürece yüksek
düzeyde sürdürülebilir gerçek bir büyüme ve bölgesel kalkınma olanaksızdır.

Tarım ve özellikle hayvancılık Bölge ekonomisinde hala önemli bir rol oynadıkları
için en yüksek desteği görmelidirler. Ancak uzun dönemli, hızlı, ve sürdürülebilir bir
büyüme için sanayi ve özellikle imalat sanayi alt sektörlerinin de en azından tarımsal
üretim sektörleri ile aynı düzeyde bir desteği görmeleri gerekmektedir.

Geriye ve ileriye doğru yüksek bağlantılar çoğunlukla imalat sanayinde gizlidir.
Örneğin, tarıma dayalı imalat sanayi Bölge’de gelişme potansiyeli olan bir sektördür.

Bölge kalkınmasında öncü sektör olarak, geleneksel bir sektör olan tarım sektörünün
seçilmesi de riskli bir yaklaşım olmaktadır.

Doğu Anadolu Bölgesi’nde, hammaddeye yönelik geri bağlantılı endüstrilerin kurulma
ve işletilme şansı yüksektir. Bölge’deki ana hammaddeler de tarımsal maddeler, bazı
madenler, taş ve topraktır. İleri bağlantılı endüstrilerin kurulması halinde bunların ileri
bağlantı içinde oldukları sanayileri aynı yerde uyarmaları, Bölge’nin konumu
nedeniyle, ulusal ve uluslar arası pazarlara erişim güçlüğü açısından fazla olası
değildir.

Doğu
Anadolu’da,
dışsal
ekonomilerin
yaygın
olduğu
sanayi
yığılmaları
olmadığından; çoğu kez düşünülenin tam aksine, burada yerel hammaddeye dönük
işletmeler dışında küçük ve orta boy işletmelerin, en azından görünür gelecekte yaygın
olarak kurulmaları ve kurulsalar bile rekabetçi bir ortamda varlıklarını sürdürmeleri
olasılığı düşüktür.

Bölge sanayi gelişmesi görünür gelecekte, ağırlıklı olarak, yerel ham maddeleri, yerel
tarım ve hayvancılık ürünlerini işleyen ve bu sektörlere girdi veren sanayilere
dayanmak durumundadır.
2.3
SANAYİ SEKTÖRÜ
T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Atatürk Üniversitesi, Fırat
Üniversitesi, İnönü Üniversitesi, Kafkas Üniversitesi ve Yüzüncü Yıl Üniversitesi’nin
bünyesinde 2000 yılında hazırlanan Doğu Anadolu Projesi kapsamında 16 il sanayi sektörü
alanında ayrıntılı olarak incelenmiştir.
Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı da DAP Eylem Planı kapsamına dâhil olan
Erzurum Erzincan ve Bayburt(TRA1 Düzey 2 Bölgesi) illerinde sanayi sektöründe çalıştaylar
ve toplantılar düzenleyerek paydaşlarla görüşmeler yapmıştır. Bu çalışmalar sonucunda TRA1
Düzey2 Bölgesi Bölgesel Gelişme Planı(BGP)
(KUDAKA) tarafından hazırlanmıştır. Doğu Anadolu Projesi Ana Planı (DAP) ve BGP
ayrıntılı olarak incelendiğinde, 2 ayrı planında bölgede sanayi sektöründe gerekli görülen
eksiklikleri işaret ettiği açıkça görülmektedir.
Sanayi sektörü bir Bölge’nin gelişmesi açısından büyük bir öneme sahip olup diğer
sektörlerle kıyasladığımızda lokomotif vazifesi görmektedir. DAP Eylem Planında da bölgede
sanayi sektörünün önemi 3 temel nedene bağlanmıştır:
i)
Sanayide çalışan kişi başına yaratılan katma değer, tarımda çalışan kişi başına
yaratılan katma değerin birkaç mislidir. Amerika Birleşik Devletleri ve Japonya gibi
tarım kesimleri yüksek verimlilik düzeylerinde çalışan ülkelerde bile sanayide kişi
başına yaratılan katma değerin, tarımda kişi başına yaratılan katma değere oranı 3
dolaylarındadır. Ülkemizde bu oran yıllara ve konjonktüre bağlı olarak 3-5
civarındadır. Doğu’da ve Güneydoğu’da ülke genelindekine görece çok daha
yüksektir.
ii)
Sanayi, tarımsal ürünlere talep ya da pazar yaratarak, tarımsal üretimi artırır. Sanayi,
tarım kesiminden işlenecek mal talep ederek tarımsal girdi üretimini doğrudan uyarır.
Diğer taraftan istihdam ettiği nüfus vasıtasıyla dolaylı olarak tarımsal ürünlere olan
talebi artırır. Sanayi ve tarım arasındaki bu ilişki çift yönlüdür.
iii)
Sanayi; muhasebe, hukuk işleri ve hizmetler gibi üretici hizmetlerine doğrudan ve
istihdam ettiği nüfus dolayısıyla tüketici hizmetlerine dolaylı talep yaratarak,
hizmetler kesiminin büyümesini olanaklı kılar. Sanayi ve hizmetler hem işlevsel
olarak hem de mekanda eşlidir. Turizm merkezleri dışındaki yerlerde, sanayi kesimi
büyümeden ne üretici hizmetlerinin ne de marjinal kesim dışındaki tüketici
hizmetlerinin fazla büyümesi imkan dahilindedir. Bir yerde şu ya da bu nedenle kamu
hizmetlerinin yoğunlaşmasıyla hizmetler kesimi büyüyebilirse de, bu bir Bölge’nin
gelişmesi için yeterli değildir.
DAP Eylem Planında belirtildiği üzere bölge sanayisinin gelişmemiş olmasının başlıca 4
nedeni kısaca şu şekilde belirtilmiştir:
i)Bölgede ulusal pazarın siklet merkezine görece olumsuz konumu,
ii)Başlıca ithal ve ihraç kapılarına ve Türkiye’nin başlıca ihracat pazarlarına uzaklığı,
iii)Kişi başına gelirin düşüklüğü nedeniyle bölgesel ve yerel pazarlarına uzaklığı,
iv)Bölgesel hammaddelerin çeşit ve miktarlarının kısıtlığı.
Yukarıda sıralanan bu olumsuz faktörler geçmişte ve günümüzde sanayi gelişimini
sınırlamıştır. Bölgede Sanayi, Madencilik ve El Sanatları sektöründe kararlılıkla uygulanan
politikalarla olumsuz etkileri azaltılabilecek ya da ortadan kaldırılabilecek bazı ek faktörler
bulunmaktadır. DAP Eylem Planında belirtilen bu faktörler:
Bölgede yetersiz altyapının olması, sosyal alt yapının yetersiz olması, tamir ve bakım
hizmetlerinin yetersizliği, rekabet gücü kazandıracak mekansal yığılmaların oluşmaması,
işletmelerin duyduğu tamir ve bakım hizmetlerinin yeterince sağlanamaması, vasıflı eleman
temini sorunu, işletmelerin yedek parça eksikliği, bölgesel girişimcililik ruhunun eksikliği,
işletmelerin finans ve pazarlama sıkıntıları, yerel girişimcilerin teknik bilgilerinin kısıtlı
olması, bölge dışındaki yatırımcıya Bölge’nin tanıtılmaması, Devletin sağladığı kaynakların
hızlı ve etkin bir şekilde olmaması.
2.3.1 Öncelikler
DAP Planı kapsamında bölgede sanayi, madencilik ve el sanatları alanlarında ivedilikle
yapılması gereken önceliklerden bahsetmek istersek;
Sanayi alanında;

Sanayi; Bölge’deki çekim merkezleri olan Malatya-Elazığ, Erzurum ve Van kentlerine
yönlendirilmelidir. Erzincan ikincil bir çekim merkezi olarak desteklenmelidir.

Bölge’deki imkânları yerli ve yabancı yatırımcılara tanıtacak, geniş bir yelpazede
danışmanlık hizmeti verecek ve sanayi gelişmesini yönlendirecek bir Ekonomik
Kalkınma Ajansı (EKA) veya alternatif bir örgüt kurulmalı ve Bölge’deki Sanayi ve
Ticaret Odaları bu teşkilatın yönetim kurulunda ağırlıklı olarak temsil edilmelidir.

Temel hammaddesi işlenmek üzere bulunduğu yerden başka bir yere taşındığı
takdirde, yüksek maliyet getiren maden işleme sanayi ya da arazide dağınık şekilde
üretilen ve işleme tesisi konumları, taşıma maliyetleri açısından minimum maliyeti
veren noktalarda bulunması gereken çırçırlama, pancar işlemesi gibi endüstriler
dışında, küçük kentlerde sanayi işletmeleri kurulmamalıdır.

Sanayinin organize sanayi bölgelerinde kurulmasına özen gösterilmelidir.

Devlet yardımları (teşvikler), yatırım kararlarını Bölge lehine etkileyebilecek düzeyde
farklılaştırılmalı ve bu yardımların kullanımı sıkı bir biçimde denetlenmelidir.

Çekim merkezlerinin fiziki ve sosyal alt yapı düzeyleri yükseltilmelidir.

Sanayi-üniversite işbirliği teşvik edilmelidir.

Organize sanayi bölgelerindeki firmaların iş gücü eğitimleri, kamu tarafından,
maliyetin belli bir yüzdesi şeklinde teşvik edilmelidir.
Madencilik alanında;

Bölge’deki maden ve taşocaklarının detay envanteri çıkarılarak, rezerv tespitleri
yapılmalıdır. Teknik ve ekonomik açıdan işletilebilir rezervlere sahip olduğu
belirlenen madenlerin işletmeye alınması, Bölge imalat sanayine girdi temini
açısından desteklenmelidir.

Linyit yatakları araştırılmalı, ekonomik rezerv bulunan yerlerde termik santraller
yapılmalı, evsel yakıt olarak kullanılan tezek yerine linyit kullanımı ikame edilmelidir
(böylece tezek, doğal gübre olarak kullanılabilecektir).

Bölge’nin zengin ponza ve perlit yatakları işletilmeli, bunların inşaat malzemesi olarak
kullanımı teşvik edilmelidir.

Madencilik ile ilgili mevzuatta dağınıklık giderilmeli, taş ocakları ve tuz İşletmeciliği
de 3213 sayılı “Maden Kanunu” kapsamına alınmalıdır.

Ruhsatlı sahaların etkin bir biçimde denetlenebilmesi açısından, Maden İşleri Genel
Müdürlüğü, Elazığ ve Erzurum’da bölge birimleri oluşturmalıdır.

Madencilik sektöründe, pazar olanaklarını artırmak ve pazarlama maliyetlerini
düşürmek üzere, madencilerin Birlikler halinde örgütlenmesi teşvik edilmelidir.

Mermer gibi bazı madenlerin ihracat olanaklarının artırılması için Sektörel Dış Ticaret
Şirketleri’nin kurulması etüd edilmelidir.

Madenciliğin çevreye olabilecek olumsuz etkileri göz ardı edilmemeli ve madenler
çevresel etki değerlendirme çalışmalarının bulguları doğrultusunda işletilmelidir.
El Sanatları Alanında;

Oltu taşı sektöründe 2001-2005 yılları arasında rezerv tespiti yapılması,fizibilite
etüdü yapılması,beceri kazandırma kurslarının yaygınlaştırılması;2006-2010 yılları
arasında Oltu taşı işletme teknolojisinin geliştirilmesi ve kadın girişimcilerin
desteklenmesi ;2011-2020 yılları arasında ise İhracat olanaklarının değerlendirilmesi
ve oltu taşının ziynet eşyası dışında değerlendirilmesinin araştırılması

Dokumacılık sektöründe ise 2001-2005 yılları arasında atölyelerin kurulması,
sektöre yeni işletmelerin girilmesinin teşvik edilmesi, kadın girişimcilerin teşviki,
beceri kazandırma kurslarının yaygınlaştırılması;2006-2010
kazandırma
kurslarının
yaygınlaştırılması
ve
hammadde
yılları arasında beceri
temininde
kolaylık
sağlanması; 2011-2020 yılları arasında ise Dokumacılık sektörünün büyümesi ve
yaygınlaştırılması.
2.3.2 Değerlendirme ve Öneriler
Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı tarafından hazırlanan Bölgesel Gelişme Planında
Bölge’deki sanayi sektörünün yaşadığı sıkıntılar ve bu sıkıntılar doğrultusundaki öneriler
ayrıntılı olarak ele alınmıştır. BGP’ de ve DAP planında da irdelenen öneriler hemen hemen
aynıdır. Bu öneriler arasında:

Bölgede sanayi sektörünün sahip olduğu potansiyeli belirlemek, bölge içi ve bölge
dışı girişimcilere tanıtmak amacıyla bilgi altyapısının kullanılması,

Bölge’nin sanayileşmesine ivme kazandıracak güven, işbirliği ve örgütlenmeyi
özendiren ve nitelikli iş gücü ihtiyacını karşılayan sosyal alt yapının geliştirilmesi,

Bölgede maliyetlerin minimuma indirilmesi, üretimde verimlilik ve sürekliliğin
sağlanması amacıyla teknik altyapının geliştirilmesi,

Bölgede örgütlenme ve kümelenmeyi teşvik ederek sanayi sektöründe sermaye
birikiminin arttırılması, bölgede hâkim olan finansman sorununa kalıcı çözümlerin
üretilmesi,

Sanayi sektörünün ülke çapında rekabet edebilirliğini, yeni gelişmelere ayak
uydurabilmesini sağlamak amacıyla bölgede bilge ve teknoloji düzeyinin
artırılması,
Bunların dışında DAP planında belirtilen ve henüz tam olarak uygulanamamış KOBİ ve
işletmelerin ölçeği ne olursa olsun, faiz sübvansiyonu uygulanmasına gidilmelidir ve
KOBİ’lerr için bir kredi garanti sistemi kurulmalıdır.
Bölgede DAP planı kapsamında yapılması planlanan Organize Sanayi Bölgesi inşaatları
büyük çoğunlukla tamamlanmış bulunmaktadır ancak OSB’lerin altyapı sorunu devam
etmektedir. Söz konusu altyapı sorunları en kısa zamanda çözülmeli ve OSB’ler cazibe
merkezi haline getirilmelidir. Kalkınmada öncelikli yörelerin coğrafi kapsamı daraltılmalı,
devlet yardımları belgeli yatırımlarda; katma değer uygulamaları, vergi indirimi vb. konularda
kalkınmada öncelikli yörelerde farklı uygulamalar yapılmalıdır. Bölgede yatırım yapmak
isteyen iş adamlarına yatırım hibesi verilmeli ve bu hibeler Bölge’deki çekim merkezleri
lehine farklılaştırılmalıdır. Devlet tarafından yapılan bu yardımların amacına uygun olarak
kullanılıp kullanılmadığını ve yardımların doğru kaynaklara aktarılıp aktarılmadığını kontrol
eden bir mekanizmada ivedilikle oluşturulmalıdır.
Madencilik alanında DAP planının önerdiği projeler arasında Maden İşleri Genel
Müdürlüğüne bağlı bölge müdürlüklerinin Erzurum ve Elazığ şehirlerinde kurulması önerisi
bölgede madenciliğin gelişmesi ve süregelen mevzuat ve diğer madencilik işlemlerinin kısa
zamanda halledilmesi bakımından çok önemli bir adım olacağı kanısındayım. Bunun yanında
maden arama ve rezerv tespiti, özellikle perlit, ponza, endüstriyel hammadde ve doğal
yapıtaşları gibi Bölge’deki önemli yer altı kaynaklarının ortaya çıkarılması, bölgede yer alan
zengin jeotermal kaynaklarının incelenmesi, bölge madencilik potansiyelinin harekete
geçmesi için önemli bir adımdır.
El sanatları alanında bölgede bulunan Bayburt taşı ve Oltu taşı işlemeciliği konusunda
fizibilite ve etüt çalışmalarının yapılması, yaygınlaştırılmış eğitim kurslarının düzenlenmesi;
Dokumacılık alanında ise başta kadın girişimcilerin teşvik edilmesi, hammadde temini ve
eğitim kurslarının düzenlenmesi bölge ekonomisine katkı sağlayacaktır.
DAP Ana Planına göre TRA1 Düzey2 bölgesinde yapılması önerilen projelere göz
atarsak;
İmalat sanayi anlamında, rafine tuz ve alçı üretimi Erzurum, Bayburt taşı - ehram
dokuma ve fayans-seramik Bayburt, yumurta ambalajlama (Viol) ve sabun üretimi Erzincan
için öngörülen projelerdir. Erzurum ve bölgesinde bulunan zengin yer altı kaynaklarının
değerlendirilmesi ve bu kaynakların bölge ekonomisine kazandırılması çok önemlidir.
Bunun yanında Bayburt ve bölgesinde Bayburt taşı, fayans ve seramik sektörünün ayağa
kaldırılması bölge ekonomisi için önemli bir adımdır. Ayrıca
ehram dokumacılığı da
Bölge’de önemsenmesi gereken bir sektördür.
Erzincan için DAP planında öngörülen yumurta ambalajlama (Viol), Bölge’de
tavukçuluk sektörünün tekrar canlanmasında önemli rol oynayacaktır. Bunun yanında reçel ve
marmelat tesisi, soğuk hava deposu, tulum peyniri üretim ve paketlemesi ve Bölge’deki
manyezit rezervlerinin değerlendirilmesi bölge ekonomisi açısından önemli bir rol
oynayacaktır.
2.4 ENERJİ
DAP Ana Planı’nın enerji başlığı altında Bölge’nin enerji ile ilgili mevcut durumu ifade
edilmiştir. Enerji tüketiminin kalkınmışlığın bir göstergesi olduğu düşünüldüğünde, DAP
Bölgesi’nin Türkiye ortalamasının çok gerisinde olduğu anlaşılmaktadır. Bölge’de enerji
dağıtımıyla alakalı sorunlar bulunmaktadır.
Kentlerdeki enerji dağıtımı güvenli enerji
sağlamaktan uzaktır. Özellikle kaçak elektrik kullanımından kaynaklanan şebeke kayıpları
bazı illerde çok yüksektir.
Enerji tüketim yetersizliğine ilaveten, Bölge kişi başına düşen enerji üretim miktarıyla
da Türkiye ortalamasının altındadır. Üretim ve tüketim sorunlarına çözüm bulma amacıyla
DAP Ana Planı kapsamında 3 dönemi kapsayan eylem planı yapılmıştır.
2.4.1 Strateji/ Öncelikler

Kişi başına düşen tüketimi ülke ortalamasına yaklaştırmak.

Elektrik enerjisi tüketiminde verimliliği ve kaliteyi artırmak.

Tezek gibi ilkel enerji kaynakları yerine, doğalgaz gibi enerji kaynaklarının
kullanımını yaygınlaştırmak.

DAP Bölgesi elektrik enerjisi tüketim ve kalitesini artırmak için Şirket Görev
Bölgeleri özel sektöre devredilerek daha verimli çalışması sağlanmalıdır.

Hidroelektrik potansiyel değerlendirilmelidir.

Konutlarda güneş enerjisi ile su ısıtma sistemleri kurulmalı, jeotermal enerji, mevcut
olduğu bölgelerde değerlendirilmelidir.

Bölge linyit yatakları değerlendirilmelidir.

Sanayide doğalgaz kullanımı yaygınlaştırılmalıdır.
DAP Ana Planı’nın enerji alt başlığında ifade edilen sorunlar genel itibariyle devam
etmektedir. Bölge’nin en önemli sorunlarından birisi olan kaçak elektrik kullanımı ortadan
kaldırılamamıştır. Planda bu sorunun çözüm önerisi olarak belirtilen elektrik dağıtımının
özelleştirilmesi halen hayata geçirilememiştir. Planda ifade edilen özelleştirme hayata
geçirilse bile tek başına yeterli olmayacaktır. Bununla birlikte bu konuda daha sağlıklı bir
gelişme temin edilmesi için bir taraftan enerji fiyatlarının bölgeye özgü olarak yeniden
düzenlenmesine ve diğer taraftan bölge halkının eğitilmesi ve bilinçlendirilmesine ihtiyaç
vardır. Buna ek olarak Avrupa’nın bir kısmında başarıyla uygulanan uzaktan kontrol
edilebilen sayaç tiplerinin kullanılması teşvik edilebilir.
DAP kapsamında temiz ve kaliteli ısınma sağlanabilmesi için önerilen doğalgaz
kullanımına TRA1 Bölgesi’nde geçilmiştir. Bunun
yanı
sıra
yenilenebilir enerji
kaynaklarından olan biyoenerji kaynaklarının kullanımı konusunda üniversite ile işbirliği
sağlanarak bu konuda AR-GE çalışmaları desteklenmelidir.
DAP’ta da ifade edildiği gibi Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nde hem bireysel hem de
sanayide yapılan elektrik tüketimi Türkiye ortalamasına göre oldukça düşüktür. Bölge’nin
elektrik kullanım imkânlarından daha fazla yararlanması için enerji fiyatlarını da kapsayacak
şekilde bir takım tedbirler almak gerekmektedir. Sanayide elektrik kullanımının teşvik
edilmesi için ucuz sanayi elektriği verilmesi, sanayiye doğal gaz imkânlarının götürülmesi ve
sanayi tesislerinin teşvik edilmesi suretiyle elektrik kullanım imkanları arttırılabilir. Bununla
birlikte sanayide doğalgaz kullanımı çok düşük seviyededir. Doğalgaz kullanımının teşviki ve
bu yolla arttırılması gerekmektedir.
DAP Ana Planı’nın işaret ettiği hidroelektrik potansiyel günümüzde artan seviyede
değerlendirilmektedir. Son düzenlemelerle birlikte HES kurulmasına özel sektör büyük ilgi
göstermiştir. Bununla birlikte kurulan HES’lerin elektromekanik, boru ve enerji nakil hattı
konusunda çalışan küçük ve orta büyüklükteki sanayi tesisleri kurularak istihdam kapasitesi
geliştirilebilecektir.
HES’ler
ile
mevcut
nehirlerin
enerji
üretim
potansiyelleri
kullanılabilecektir. Diğer yandan HES yapımları bölgede çevre tahribatına sebep olduğu
gerekçesiyle büyük tepki almaktadır ve yatırımların önünde engel teşkil etmektedir. Bölgede
geliştirilen hidroelektrik projelerine bölge halkının desteği sağlanmalı ve bu amaçla
bilgilendirme faaliyetleri düzenlenmelidir. Yapılacak yatırımların çevreye en az zarar verecek
şekilde planlanması, uygulanması amacıyla ilgili kamu kuruluşları ve özel sektör
temsilcilerine yönelik eğitimler düzenlenerek ve bu alanda faaliyet gösterecek olan sivil
toplum kuruluşları desteklenerek bölge halkının desteği alınabilir.
Bölgemizde enerji sektörü ile ilgili bilgi altyapısının geliştirilmesi, yenilenebilir enerji
kaynakları envanteri çıkarılarak Bölge’nin potansiyeli belirlenmesi gerekmektedir. Bu alanda
sektörel ihtisas raporları hazırlanmalı, potansiyeli yüksek sahaların yatırımcılara tanıtılması
amacıyla rehberler hazırlanmalıdır. Bölgede öncelikle hidroelektrik ve güneş enerjisi ile ilgili
örnek fizibiliteler hazırlanarak sektörde çalışacak olan yatırımcılara yol gösterilebilir.
Enerji sektöründe yatırım yapacak olan yerel sermaye sahiplerine girişimcilik eğitimleri
düzenlenmeli, sektörde faaliyet gösterecek olan kurum ve kuruluşların teknik eleman
ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla mesleki kurslar açılmalıdır.
TRA1 Bölgesi, özellikle Erzurum ili linyit rezervi açısından büyük potansiyele sahiptir.
DAP mevcut linyitin üretimini önermektedir. Bölge’nin enerji ihtiyacını karşılayacak, mevcut
linyit rezervinin değerlendirilmesini ve istihdam artışını sağlayacak termik santral tesisi
kurulması bölgeye fayda sağlayacaktır.
2.5
ULAŞTIRMA-HABERLEŞME
2.5.1 Ulaştırma
DAP kapsamında Bölge’nin geri kalmışlığının en önemli nedenlerinden birisinin
Bölge’nin iç pazarın siklet merkezine ve ana ithal ve ihraç kapılarına görece konumu olduğu
ifade edilmiştir. Ulaşım planlaması esas itibariyle bu olumsuzluğun ortadan kaldırılmasına
yönelik yapılmıştır. Plana göre Bölge’de ulaşımın yetersiz seviyede oluşu 3 ana sebebe
dayanmaktadır ve bu 3 sebep kısır döngü şeklindedir. Düşük talep düzeyleri nedeniyle alt yapı
ve hizmetlerin geliştirilmesi kamu yatırım planlarında öncelik kazanmamakta, alt yapı
geliştirilmeyince
talepte
beklenen
artışlar
gerçekleşememekte
ve
kısır
döngü
kırılamamaktadır.
Topografya ve iklim, pazarlara uzaklık, deniz çıkışı olmaması, gelişmemiş ülkelere
komşuluk, nüfus ve ekonomik eylemlerdeki düşük yoğunluklar, sermaye birikimi, ulaşım alt
yapısını geliştirmenin yüksek maliyeti, ulaştırma şebekesinin ve alt yapısının özellikleri gibi
ulaşımı sınırlayan etmenler DAP Ana Planı’nda sıralanmıştır.
İfade edilen bu sınırlamalara rağmen DAP Bölgesi’nde ulaştırma sektörünün gelişimi
için çeşitli potansiyeller ve imkanlar bulunduğu belirtilmiştir:
a. Uluslararası taşımalarda beklenen artışlar
b. Ulaşım sistemlerindeki atıl kapasiteler
c. Kentleşme ve gelişme odakları
d. Azalan terör ve güvenlik sorunları
e. Çevre sorunlarının boyutları
Uygun
biçimde
kullanılması
halinde,
ulaşım
alt
yapı
ve
işletmeciliğinin
iyileştirilmesinde, Bölge’nin bu özelliklerinden yararlanılması ve iyileşen ulaştırma sistemi ile
Bölge’nin gelişmesine olumlu katkılar sağlanması mümkündür.
2.5.1.1 Öncelikler:
Demiryolu ve karayolu şebekelerinde, havayolu terminallerinde kış koşullarının
olumsuz etkilerinin azaltılması için yapılan mevcut kar mücadelesi uygulamalarında yeni bir
yapılanmaya gidilerek, örgüt, personel, ekipman ve eğitim konularında yapılacak
iyileştirmelere öncelik verilmelidir. Buna göre kış aylarında tüm ana yollarda güvenli ve
sürekli ulaşım hizmeti sağlanması öncelikli bir hedef olarak kabul edilmektedir.
Bölge’nin pazarlara olan olumsuz konum dezavantajının bertaraf edilmesi için
Bölge’deki ürünlerin önce Bölge alt merkezlerine iletilmesi, buralarda toplanarak yeniden
biçimlenen (işlenen, yarı işlenen, ambalajlanan, palet/konteyner/vagon gibi taşıma birimlerine
dönüştürülen) malların Bölge alt merkezlerindeki daha uygun ulaştırma olanakları
kullanılarak Bölge dışındaki pazarlara sevki sağlanmalıdır.
Bölge’nin deniz çıkışı olmaması sorununun çözümü için Trabzon Limanı’nın Erzurum
Alt Bölgesi için denize çıkış noktası olarak geliştirilmesi gerekmektedir.
Doğu sınırlarındaki ülkelerle ilişkili transit trafiğin kullanımı için Trabzon Limanı ile
İstanbul (ileride Boğaz Demiryolu tüp geçişi ile desteklenecek) üzerinden serbest pazarlara
bağlantı sağlayacak ana koridorların alt yapısının geliştirilmesi için projeler tanımlanmalıdır.
Küçük ve erişimi zor yerleşim birimlerinin (köylerin ve mezraların) birleştirilmesi
hedeflenmeli, öncelikli olarak desteklenecek yerleşim birimleri (merkez köylerin) iklim,
topoğrafya ve ulaşım açısından daha uygun olanlardan seçilmeli, merkez köylere ulaşım
olanakları geliştirilmelidir.
Taşımacılık sektöründeki teşvik kriterlerinin, yöntemlerinin ve miktarlarının tekrar
gözden geçirilmesi gerekmektedir. Özellikle beklenen transit taşımacılığın geliştirilmesi ve iç
taşımaların kolaylaştırılması amacıyla, yeni uluslararası standartlara uygun filoların ve
hizmetlerin kısa sürede oluşturulması zorunludur.
Yeni ulaşım bağlantılarının maliyetlerinin bölgede çok yüksek düzeylere ulaşması
karşısında kapasite kullanım oranları genelde çok düşük olan DAP Bölgesi ulaşım
bağlantılarının çeşitli işletme ve bakım önlemleriyle durumlarının iyileştirilmesi, darboğaz
oluşan noktalarda sınırlı, kapsamlı ve az yatırımlı geliştirmelerle kapasitede süreklilik
sağlanması, ulaşım hizmetlerinin daha etkin sunulmasını sağlayacak örgütsel ve işletme
düzenlemeleriyle mevcut alt yapının daha verimli kullanımı olmalıdır. Buna ek olarak
Bölge’deki kentsel yerleşimleri teker teker ele alan kentsel ulaşım etütleri yapılmalı ve
önerileri uygulanmalıdır.
2.5.1.2 Değerlendirme
10 yıl önce hazırlanmış olan DAP Planı, TRA1 Bölgesi için hazırlanmış olan Bölge
Gelişme Planı ile ulaştırma açısından genel itibariyle örtüşmektedir. Sorunların büyük kısmı
halen devam etmekte olup sorunların çözümüne yönelik önerilen stratejilerin bir kısmı hayata
geçirilmiştir. Bununla birlikte değinilmesi gereken bazı hususlar şunlardır:
DAP Ana Planında somut proje önerileri ifade edilmemesine karşın Bölge’deki
paydaşların bir an önce hayata geçirilmesini beklediği bazı projeler mevcuttur. Bu projelerin
başında Ovit ve Kop geçitleri gelmektedir. Bu geçitler sayesinde Doğu Anadolu ve
Karadeniz Bölgesi arasında ulaşım önemli ölçüde kısalacaktır. Buna ek olarak Soğanlı Dağına
yapılacak bir yolla Erzurum-Bayburt-Of-Çaykara-Uzungöl yolu alternatif güzergâh olarak
açılacak ve özellikle bölge turizmine önemli katkı sağlayacaktır.
DAP Ana Planı’nda yeni ulaşım ağlarının oluşturulmasından ziyade mevcut altyapının
iyileştirilmesi gerektiği ifade edilmiştir. Buna karşın günümüzde Doğu ülkeleriyle gün
geçtikçe artan ticaret hacmi ve GAP’ın etkisini bölgede gün geçtikçe hissettirmesi neticesinde
Trabzon Limanı ile bağlantı önemini daha da arttırmaktadır. Mevcut karayolu altyapısı
konforlu ve hızlı ulaşım ihtiyacını karşılayamamaktadır. Bu sebeple, TRA1 Bölgesine en
yakın liman olan Trabzon Limanı’nın demiryolu ile İran’a bağlanması kritik öneme sahiptir.
Bu yolla Uzak Doğu ülkeleri Trabzon Limanı’na demiryolu vasıtasıyla bağlanabilecektir.
Bununla birlikte doğu-batı yönünde faaliyet gösteren mevcut demiryolu ağı eskimiş, fazla
tonaja uygun olmayıp ulaşım yavaş ve konfordan uzaktır. Bu sebeple demiryolu yolcu ve yük
taşımacılığı eski cazibesini kaybetmiştir. Bu sorunun ortadan kaldırılması için özellikle
Ankara-Sivas arasında ve Sivas-Erzurum arasında hızlı tren seferlerinin hayata geçirilmesi
sağlanmalıdır. Buna ek olarak TRA1 Bölgesi illeri arasında ulaşımın daha kolay sağlanması
için Erzurum-Erzincan arasındaki demiryolunda bir an önce düzenleme yapılması iki şehir
ticaretini olumlu yönde etkileyecektir.
Bölge’nin Trabzon, Ankara, Adana gibi büyük tüketim merkezlerine ve komşu ülkelere
bağlantılarının duble yollar yerine otoyollar vasıtasıyla sağlanması gerekmektedir.
DAP Planı’nın hazırlanmasından bu yana şehirlerarası karayolu altyapısına önemli
yatırımlar yapılmış olup ulaşım konforu arttırılmıştır. Ancak şehir içi ulaşım konforunda
yeterince ilerleme sağlanamamıştır. TRA1 illerinde şehir içi asfalt yollar sert iklim koşullarına
dayanamamakta ve sürekli yenileme hizmetine ihtiyaç duymaktadır. Yerel yönetimlerin
mevcut şehir içi yolları için yeni yol yapım ve onarım teknolojilerinden yararlanması
gerekmektedir.
DAP Ana Planı’nda ifade edilen küçük ve erişimi zor yerleşim birimlerinin (köylerin ve
mezraların) birleştirilmesi kısa vadede mümkün gözükmemektedir. Bunun yerine küçük
yerleşim birimleriyle olan ulaşım imkanları geliştirilmeli, özellikle kış aylarında yolların
ulaşıma açık tutulması sağlanmalı, bunu sağlamak amacıyla yüksek kaliteli kar savurma
(rotatif) araçları temin edilmelidir.
Son yıllarda Erzurum ve Erzincan havalimanlarından Ankara, İstanbul gibi büyük
illerimize yapılan seferlerde fiyat politikalarının gözden geçirilmesi gerekmektedir. Erzurum
Havalimanı’ndan, TRA1 Bölgesi’yle yoğun ilişkiye sahip olan İran, Azerbaycan, Çin ve
Rusya’ya direkt yolcu ve kargo seferleri başlatılmalıdır.
2.5.2 Haberleşme
DAP Bölgesi Mevcut Durum Analiz Raporunda Bölge’nin iletişim ve özellikle telefon
özelinde diğer bölgelerden geri kalmış durumda olmadığı belirtilmiştir. Bununla birlikte
topografya ve ikliminde karşılaşılan olumsuzluklardan dolayı haberleşme hizmetinin tam
anlamıyla ulaştırılamadığı küçük yerleşim yerleri bulunmaktadır. Ana Plan, DAP Bölgesi’nin
telefonda yakaladığı homojenliği Radyo-TV-Fiber Optik transmisyon sistemlerinde de
yakalaması gerektiğini ifade etmektedir. Ana Plan daha çok Radyo-TV-Fiber Optik
altyapısının geliştirilmesine değinmiş olup proje önerilerini bu doğrultuda yapmıştır.
2.5.2.1 Strateji/Öneriler
DAP Ana Planı haberleşme başlığı altında belirlenen sorunlara bazı çözüm önerileri ve
stratejileri sunmuştur. Bu çerçevede;

Yeni telefon santralleri kurulması,

Yer üstü fiber/optik hatların yeraltına alınarak hava şartlarının ileti üzerindeki
etkilerinin sıfırlanmasını ve kesintisiz iletişim sağlanması,

Tüm yerleşim yerlerinin devlet TV’lerinin kapsama alanı içine alınmalarını, yeni FM
verici istasyonları kurulması,

Telsiz, radyo ve TV yayınları gibi havadaki transmisyonun tümüyle sayısallaştırılması,

İnternet kullanımının yaygınlaşabilmesi için yeni teknolojiler kullanarak altyapının
iyileştirilmesi,

Olumsuz iklim koşullarının hüküm sürdüğü Bölge’nin haberleşme ağının hava
şartlarından minimum etkilenecek şekilde yer altına çekilmesi,

Mevcut ağın enformasyon teknolojilerindeki gelişmeye ayak uydurması için sürekli
dinamik tutulması, öngörülmekte ve bütün bunlar yapılırken hızla değişen teknoloji
bağlamında sistemlerin kendilerini amorti etmeden demode olma riski karşısında,
yatırımlarda teknoloji seçiminde dikkatli olunması gereği üzerinde durulmaktadır.
2.5.2.2 Değerlendirmeler
Bölge haberleşme altyapısında son yıllarda önemli şekilde ilerleme sağlanmıştır. Baş
döndürücü bir hızla gelişme gösteren iletişim teknolojilerine tam olarak uyum sağlanamasa da
DAP Ana Planı’nda önerilen stratejilerin büyük kısmı hayata geçirilmiştir. Bunlara ek olarak
ifade edilmesi gereken bazı hususlar mevcuttur.
Günümüzde internet teknolojisi en önemli iletişim aracı olarak öne çıkmaktadır. TRA1
Bölgesi internet altyapısı yönüyle ileri seviyededir. Ancak sert iklim koşulları karşısında
internet bağlantısında yavaşlama ve kesintiler ortaya çıkmaktadır. Mevcut internet
altyapısının
iklim
koşullarından
etkilenmeyecek
şekilde
güçlendirilmesine
ihtiyaç
duyulmaktadır. Diğer yandan küçük yerleşim yerlerine yüksek hızda internet imkanı
sağlanamamaktadır. Bu alanda altyapı yatırımı gerekmektedir. Bununla birlikte DAP Ana
Planında da belirtilen 3. Nesil mobil haberleşme sisteminin devreye girmesiyle internet arzına
yeni bir alternatif getirilmiştir.
Haberleşmenin en önemli enstrümanlarından olan telefonla iletişim, Türk Telekom’un
özelleştirilmesiyle ve diğer GSM operatörleriyle rekabetin artması sonucu son 10 yılda hızla
ilerlemiştir. Ancak küçük yerleşim yerlerinde yeterli seviyede kapsama alanı sağlanamamıştır.
2.6
TİCARET VE İNŞAAT
2.6.1 Ticaret
DAP Ana Planı’nda da belirtildiği üzere ticaret sektörünün DAP Bölgesi GSYİH’sı
içindeki payı ve bu sektörde ön plana çıkan istihdam oranı yıllar itibarıyla artmaktadır ve
Türkiye ortalamasına yaklaşmaktadır. DAP Bölgesi illerinde ticaret sektörü tüm ekonomik
faaliyetler içerisinde önemli bir yere sahiptir. Gerek işyeri sayısı gerekse istihdam açısından
bölge içerisinde ise en büyük paya sahip iller Elazığ, Erzurum, Malatya ve Van’dır. Bölge’nin
dış ticaret yapısı incelendiğinde ise, hem ihracatta hem de ithalatta Türkiye toplam dış
ticaretinin çok küçük bir kısmını karşılamaktadır. Bölge iller itibarıyla incelendiğinde Ağrı,
Erzurum, Malatya ve Van ihracat içinde en yüksek paya sahip olan illerdir. İthalat açısından
ise, Malatya en yüksek paya sahiptir. Van, Kars, Erzurum, Iğdır ve son yıllarda Ağrı artan bir
ithalat hacmine sahip illerdir.
DAP’a göre üretilen malın iyi bir pazarlamayla tüketiciye ulaştırılıp paraya dönüşmesi
sağlanamazsa, üretim faaliyetini devam ettirmek mümkün değildir. Doğu Anadolu'daki
üreticilerin ve özellikle de tarım sektöründe faaliyette bulunanların en önemli sıkıntısı, öteden
beri pazarlama işlevinin gereği gibi yerine getirilememesi olduğu vurgulanmaktadır. Şüphesiz
üretimi artırmak için üreticinin eğitimi, mali destek sağlanması vs. gibi yerine getirilmesi
gereken birçok koşul olduğu, ancak tarımsal üretimi artırmak için psikolojik bir engeli daha
aşmak gerektiği ve bu psikolojik engelin üretilecek malın pazarlanmasıyla ilgili olduğu
belirtilmiştir. Zira tarımsal faaliyette bulunan üretici, kronik bir sıkıntı olan üretilen malın
gereği gibi pazarlanamaması sorunuyla çok eskiden beri iç içe yaşadığından, tarımsal üretimi
artırmaya yönelik her girişimin, pazarlama konusunda da ciddi çözüm önerileriyle ortaya
çıkması gerektiği ortaya konulmaktadır. Üretici, üretimi artırdığı takdirde malını
pazarlayabileceğine inanmaktadır. Ancak, üretim miktarında kısa sürede büyük artışlar
gerçekleştirilmesi planlanıyorsa pazarlamanın nasıl yapılacağı konusunun da incelenmesi ve
çözümünün geliştirilmesi zorunludur. Nitekim DAP Ana Planı’yla da Bölge’de ciddi bir
üretim artışı önerilmektedir. Zira DAP Ana Planı’ndaki en kötümser senaryoda bile Doğu
Anadolu Bölgesi’nde kişi başına gelirin 20 yılda üç kat artması öngörülmüştür. Dolayısıyla
Bölge’nin gayrisafi üretiminin de üç kat artacağı öngörülmüştür. Üretimin bu şekilde
yükseltilmesi ve bu yüksek seviyede kalıcı kılınması hatta daha da yükselmesi pazarlama
sorununun da çözülmüş olması anlamına gelmektedir.
Ticaret Sektörünün Bölge’deki işlevleri üç ana grup altında incelenmiştir;
a) Türkiye'nin diğer bölgelerinde ve yurtdışında üretilen ürünleri Bölge’ye getirerek
tüketicinin kullanımına sunmak ve böylece Bölge tüketicisinin ihtiyaçlarının bir
kısmının karşılanmasını sağlamak,
b) Bölge’de üretilen malların Bölge içi ve dışında pazarlanmasını sağlayarak bir yandan
Bölge üreticilerinin pazarlama sorununun çözümüne yardımcı olmak diğer yandan da
Bölge tüketicisinin ihtiyaçlarının karşılanmasına yardımcı olmak,
c) Tüketicilerin talep ettikleri malların cins ve kalitesi hakkında üreticilere doğru ve
yeterli bilgi sağlayarak onların pazarlanabilir ürünler üretmelerine ve pazar paylarının
artmasına yardımcı olmak.
2.6.2 İnşaat
DAP Ana Planı’nda inşaat sektörünün Bölge’nin gayrisafi hasılası içinde göreli olarak
küçük bir paya sahip olduğu ifade edilmesine karşın geri bağlantı etkileri dolayısıyla
ekonominin itici gücü olduğuna vurgu yapılmaktadır. Dolayısıyla Doğu Anadolu'da inşaat
sektörünün gelişmesi hem istihdamı ciddi olarak artıracak, hem de inşaat sektörüne girdi
veren madencilik ve imalat sanayi sektörlerinde yeni iş alanları ve yatırım imkanları
doğuracaktır.
Planda inşaat sektörü, "bina inşaatı" ve "bina dışı inşaat" alt sektörlerine ayrılmıştır.
Bina dışı inşaat karayolu, demiryolu, havaalanı, kanalizasyon şebekesi, içme suyu şebekesi,
telefon şebekesi gibi hemen hemen tamamen kamu tarafından gerçekleştirilen inşaat
faaliyetlerini kapsamaktadır. Bina dışı inşaat faaliyetleri kamu tarafından yürütülmektedir.
Bina inşaatı alt sektöründe gerek DAP Bölgesi gerekse Türkiye'de en büyük payın
konut inşaatına ait olduğu belirtilmektedir. Bölgede yapılan konutlarda özel sektörün payı
Türkiye ortalamasının altında iken, kooperatiflerin ağırlığını Türkiye ortalamasının üzerine
çıkması, bölgede özel sektörün kısmen gelişmiş olduğunu ve ayrıca Bölge’nin gelir düzeyinin
Türkiye ortalamasının gerisinde olduğunu göstermektedir.
Sayıca bölgede özel sektörün ve kooperatiflerin yaptırdığı konutların Elazığ, Erzurum
ve Malatya’da yoğunlaştığı görülmektedir.
Planda gerek konut gerekse sınaî ve ticari yapıların olsun, iskâna açılan binaların aynı
dönemde Türkiye’de iskâna açılan binalara oranının çok küçük değerler taşıdığı ifade
edilmektedir.
Doğu Anadolu Bölgesi'nde inşaat sektöründe faaliyette bulunan inşaat şirketleri
faaliyetlerini konut inşaatının yanı sıra, konut dışındaki diğer bina (ticari, sınaî ve sosyal
yapılar) inşaatlarıyla ve bina dışı inşaatlarıyla da (yollar, köprüler, altyapı inşaatları vs.)
sürdürmektedirler.
2.6.3 Ticaret Sektöründeki Öncelikler:
1) Alt yapı eksikliklerinin giderilmesi:
-Bölgede karayolları ulaşım kalitesini artırmalıdır.
-Komşu ülkelerle demiryolu bağlantıları gözden geçirilerek kalitesi yükseltilmelidir.
-Doğu Anadolu bölgesindeki mevcut havaalanlarında kargo taşımacılığı imkanları
geliştirilmeli, bu çerçevede yabancı uçakların bu Bölge’nin havaalanlarına kargo amaçlı
inmelerine izin verilmelidir.
-Sınır kapılarının sayısı artırılmalıdır.
-Erzurum Doğu Anadolu Serbest Bölgesi bir takım nedenlerle işletilememiş olmasına
rağmen, ilin coğrafi ve stratejik konumu düşünüldüğünde serbest bölge nimetlerinden
istifade edilmesi ve bu konuda çalışmalar yapılması gerekir.
-Türk Standartlar Enstitüsü’nün bölgede temsilcilikler açması sağlanmalıdır.
2) Ticaret konusunda nitelikli eleman yetiştirilmesi:
Bölge’nin ihracatını artırabilmesi için dış ticaret konularında yetiştirilmiş, dil bilen
nitelikli insan gücüne ihtiyaç duyulacaktır. Devletin bu konuda gerekli önlemleri alması
gerekmektedir. Bu amaçla, Bölge’deki ticaret liseleri ile üniversitelerin eğitim
programları, gözden geçirilerek gerekli düzenlemeler yapılmalıdır. Ayrıca, ihracatla ilgili
firmaların mevcut elemanlarının hizmet içi eğitimine özel önem verilmeli ve Bölge
Ticaret Odalarıyla işbirliği halinde kapsamlı hizmet içi eğitim programları düzenlenmeli
ve bu programlara süreklilik kazandırılmalıdır.
3) Ürün bazında örgütlenmiş, ürünlerin sınıflandırma, ambalajlama ve pazarlamasına
yönelik özerk tarım satış kooperatifleri kurulması:
Doğu Anadolu Bölgesi’nin en önemli sorunlarından birisinin pazarlama olduğu
bilinmektedir. Bu sorun tarım sektörünün gelişmesinde de çok önemli bir darboğaz
oluşturmaktadır. Bölge’de halen mevcut ticaret sektörü de bu sorunun çözümüne yeteri
kadar katkıda bulunamamaktadır. Tüccarların bu konuda daha etkin olabilmeleri için
alınması gereken önlemlere ve uygulanacak projelere aşağıda değinilmiştir. Ancak,
Bölge’nin
toptan
ve
perakende
ticaret
sektörünün
daha
etkin
bir
yapıya
kavuşturulabilmesi için üreticilerin de kendi pazarlama örgütlerini kurmaları ve ticari
faaliyette bulunmaları sağlanmalıdır. Bu tür bir faaliyet için en uygun örgütlenme biçimi
tarım satış kooperatifleridir. Tarım satış kooperatiflerinin ürün bazında örgütlenmeleri
mümkündür. Böylece aynı ürünü üreten çiftçiler bir araya gelerek o ürünü pazarlama
konusunda uzmanlaşmış bir örgüt yaratabilirler. Bu örgüt söz konusu ürünün daha iyi
koşullarla pazarlanabilmesi için ve o ürün üzerinde yapılacak işlemler (sınıflandırma,
ambalajlama vs.) için tesisler kurabilir. Doğu Anadolu'da bu örgütlenme biçimine uygun
çeşitli tarımsal ürünler bulunmaktadır; yumurta, bal, kayısı, patates, baklagiller bunlardan
bazılarıdır.
4) Finansman tedarik, nakliye, sigorta ve gümrükleme gibi ihracatla ilgili faaliyetlerde
bulunacak sektörel dış ticaret şirketlerinin kurulması:
Doğu Anadolu Bölgesi’nde ticaret sektörünün mevcut yapısı bir ihracat atılımını
gerçekleştirecek durumda değildir. Bu nedenle ayrı bir uzmanlık gerektiren ihracat
konusunda yeni bir örgütlenmenin teşvik edilmesi gerekmektedir. Sektörel dış ticaret
şirketleri ihracat ve ilgili konularda (finansman, tedarik, nakliye, sigorta, gümrükleme
vb.) faaliyette bulunmakta olup, devlet KOBİ'lerin de ihracat konusunda aktif olmalarını
sağlayabilmek için sektörel dış ticaret şirketleri şeklinde örgütlenmelerini özendiren,
düzenlemeler yapmıştır.
Kurulacak sektörel dış ticaret şirketleri, üyelerinin ihracatlarını artırmak için; pazar
araştırması yapmak, üyelerinin yurtdışında ilişki kurmalarına yardımcı olmak ve bu
çerçevede fuar, sergi, iş gezisi vb. organizasyonları gerçekleştirmek, üyelerinin
finansman, hammadde temini, nakliye, sigorta, gümrükleme gibi ortak sorunlarına
çözümler geliştirmek, üyelerinin dış ticaret elemanları için eğitim programları
düzenleyerek
teknik
beceri
düzeylerini
yükseltmek
gibi
konularda
faaliyette
bulunmalıdır.
5) Diğer gayrimenkuller yanında, ticaret sektörünün ihtiyaç duyacağı depo, antrepo,
ofis binası, toptancı sitesi ve iş ve alışveriş merkezi yapımında faal olabilecek
gayrimenkul yatırım ortaklıklarının faaliyete geçmesi:
Kalkınma çabalarının karşı karşıya kaldığı finansman sıkıntısının giderilmesi ve
mülkiyetin
tabana
yayılmasında,
küçük
tasarrufların
doğrudan
yatırımlara
yönlendirilmesinin büyük önemi vardır. Bu çerçevede Sermaye Piyasası Kurulu'nun
tebliğleriyle yürürlüğe giren ve son yıllarda giderek yaygınlık kazanan gayrimenkul
yatırım ortaklıkları, küçük tasarrufların yatırımlara yönlendirilmesinde, oldukça etkin ve
avantajlı bir araç olarak gündeme gelmiştir.
Bu model, sınai yatırımlar için de çok uygun bir ortam yaratmaktadır. Gayrimenkul
yatırım ortaklığı bir fabrika binası inşa edip, bir üretici şirkete kiraya verdiği taktirde,
üretici şirket sadece makine ve ekipman sağlamak zorundadır. Bilindiği gibi makine ve
ekipmanı "leasing" veya satıcı kredisi yoluyla finanse etmek çok kolaydır. Toptan ve
perakende ticaret sektörünün ihtiyaç duyacağı depo, antrepo, ofis binası, toptancı sitesi ve
iş veya alışveriş merkezi türünden tesisler için de aynı şey söz konusudur. Tüccarlar, bu
tür tesislerin yapımı için para harcamak zorunda kalmayacak, birikimini sınırlı miktardaki
makine ve cihaz ile işletme sermayesi ihtiyacı için kullanacaktır.
6) Yerel kuruluşlar arasında işbirliği geliştirilmelidir:
Pazarlamada, tanıtımın önemi büyüktür. Bu amaçla; yurtiçi ve yurtdışı fuarlara katılmak
ve diğer tanıtım faaliyetlerinde bulunmak gerekmektedir. Bu kapsamda belli bir ürünün
tanıtımı kadar genel amaçlı tanıtımın da büyük önemi vardır. Bölge kuruluşlarının
fuarlara katılımını sağlamak, bölgede fuarlar organize etmek ve genel tanıtım
çalışmalarında bulunmak üzere; Bölge’deki özel ve kamu kuruluşları arasında iletişim ve
işbirliği geliştirilmelidir.
2.6.4 İnşaat Sektöründeki Öncelikler:
1) Bütün kamu yatırımlarının maksimum düzeye çıkarılması:
İnşaat sektörü talebinin incelendiği bölümde de açıklandığı gibi DAP Bölgesi inşaat
sektörünün canlandırılmasında kamuya önemli görevler düşmektedir. Çünkü kamu
sektörü yapacağı yatırımlar aracılığıyla inşaat sektörünü doğrudan etkileme imkanına
sahiptir; hatta altyapı inşaatlarında kendisi doğrudan inşaat yapma ve böylece inşaat
sektörü üretimini doğrudan artırma imkanına sahiptir. Doğu Anadolu'nun birikmiş altyapı
ihtiyaçları olduğu düşünülürse, kamunun imkanları ölçüsünde bina dışı inşaata mümkün
olduğu kadar fazla kaynak tahsis etmesinin Bölge inşaat sektörü üzerinde olumlu etki
yaratacağı anlaşılmaktadır.
2) İnşaat sektörüne girdi üreten imalat sanayi ve madencilik dallarında yatırımları
özendirmek:
İnşaat firmaları; başarılı olabilmek için ucuz ve kaliteli girdiye ihtiyaç duymaktadır. Bu
çerçevede, özellikle taşımaya duyarlı girdilerin, Bölge’de yaygın bir şekilde üretilmesi
önem kazanmaktadır. İnşaat hacmindeki büyük artış, inşaat malzemelerine olan talepte de
artışlara yol açacaktır. Bu yüksek talep ortamında da, optimum ölçekli tesisler kurma
imkanı doğacaktır. Dolayısıyla taşımaya duyarlı olmayan girdilerin üretimi de mümkün
hale gelebilecektir.
3) Bölge inşaat sektörünün modern inşaat teknolojilerini ve çeşitli inşaat malzemelerini
benimseyip kullanmasına yönelik önlem ve projeler :
Kamuya düşen görevlerden birisi, Bölge’nin inşaat sektörünü çağdaş bir yapıya
kavuşturacak önlemleri almaktır. Çağdaş bir inşaat sektörünün unsurlarından birisi,
kaliteli ve ucuz inşaat malzemeleri üreten imalat sanayi tesislerin varlığıdır. Bölge’de
artacak inşaat hacmine paralel olarak bu tür tesislerin kurulması için teşviklere ihtiyaç
bulunmaktadır.
Kaliteli ve ucuz girdiye ek olarak çok çeşitli malzemeye ihtiyaç vardır. Bu nedenle
Bölge’nin sahip olduğu perlit ve ponzanın üretiminin artırılması ve bu hammaddelerden
hafif inşaat malzemelerinin üretilmesi teşvik edilmelidir.
Yurtdışındaki inşaat malzemeleri endüstrisi yakından izlenerek; yeni üretime giren ve
Türkiye'de henüz kullanıma girmemiş malzemelerin potansiyeli değerlendirilerek,
bunlardan uygun olanların Doğu Anadolu'da üretilmesi sağlanmalıdır.
Sektörün temel girdisi olan çimento ihtiyacının inşaat sektörü hasılasında öngörülen
artışın yaratacağı talebi karşılaması için mevcut çimento fabrikalarına ilaveten yenilerinin
kurulması gerekmektedir. Yine inşaat sektörünün temel girdisi olan tuğla ve benzeri
malzemelerin üretimi için Bölge'de yeterli potansiyel mevcut olup bu malzemelerin
üretimini artırıcı tesislerin kurulması sağlanmalıdır.
Bölge’deki inşaat firmalarının, dünyadaki çağdaş ve ileri inşaat teknikleri konusunda
bilgilenmelerini ve bu teknolojileri kullanır hale gelmelerini sağlayacak önlemler
üzerinde durmak gerekmektedir. Firmaların bu teknolojileri kullanabilmek için yatırım
yapmaları gerekiyorsa, bu konuda teşvik tedbirleri devreye sokulmalıdır.
Yapı taşıma sistemleri üretecek tesislerin kurulması veya prefabrik yapı elemanları
endüstrisinin geliştirilmesi ile Bölge’nin soğuk iklimine uygun ve depreme dayanıklı
yapıların üretilmesi sağlanmalıdır.
İnşaat kalitesinde yetişmiş ve kaliteli işgücü ihtiyacı fazla olduğundan; inşaat sektöründe
çalışacak işgücünün eğitimi için çıraklık eğitim merkezleri geliştirilmeli ve çoğaltılmalı,
orta ve yüksek öğretimde kaliteli işgücü yetiştirmeye yönelik ek tedbirler alınmalıdır.
DAP Bölgesi’nde geniş rezervlere sahip, bazalt taşı ve yapı taşı yatakları bulunmaktadır.
Bölge'de köylerdeki konutların büyük bir kısmı topraktan imal edilmiş bulunan ve
dayanıklılığı olmayan kerpiçten yapılmıştır. Kerpice göre daha dayanıklı, sağlıklı ve
estetik olan yapı taşlarının bölgede kullanımı yaygınlaştırılmalıdır.
4) Konut İnşaatının Özendirilmesi:
Bölge'de özellikle konut ihtiyacının giderilmesi ve bu yolla inşaat sektörünün de
canlandırılması hususu ayrı bir proje kapsamında ele alınmalıdır. Bu amacın
gerçekleşmesi yönünde önemli rol oynayabilecek yapı kooperatifleri teşvik edilmeli;
diğer bölgelere göre düşük faizli kredilerin verilmesi, sadece bu bölge kooperatifleri için
ek kredi tahsis edilmesi gibi önlemler de bu çerçevede değerlendirme konusu
yapılmalıdır. Toplu Konut İdaresi (TOKİ) düşük faizli kredi veya arsa tahsis ederek
yardımcı olabilmelidir. Yapı kooperatiflerinin kaliteli yapı üretmelerinin sağlanması için
gerekli önlemler alınmalı, bu konuda kooperatif yöneticilerinin eğitimini sağlayacak
projeler geliştirilmelidir.
5) Bölge’nin Şirketlerine İhalelerde Öncelik Sağlanması:
Bölge müteahhitlerinin kamu yatırımlarından daha fazla pay almalarını sağlamak ve
böylece bölgede sermaye birikimine yardımcı olmak amacıyla, Dünya Bankası’nın
uluslararası
ihalelerde
projenin
uygulandığı
ülkelerin
müteahhitlerine
tanıdığı
ayrıcalıklara benzer bir uygulamaya gidilmelidir.
6) İnşaat Sektörünün Örgütlenme ve Yardımlaşma Faaliyetleri:
Bölge müteahhitlerinin kendi aralarındaki dayanışmayı artırmak, ortak sorunlarının
çözümü için birlikte hareket etmelerine yardımcı olmak ve mesleki standartlar
belirleyerek, müteahhitlik hizmetlerinin kalitesini artırmak amacıyla birlikler kurarak
örgütlenmeleri sağlanmalıdır. Bölge’deki ticaret ve sanayi odalarının bu amacı
gerçekleştirmek için daha aktif olarak çalışmaları sağlanmalıdır. Bu çerçevede Bölge
ticaret ve sanayi odaları, ortak komiteler kurarak, birlikte çalışmalar yapmalı ve üyeleri
arasındaki işbirliği ve iletişimi artırarak ortak iş yapma imkanlarını geliştirmelidir.
Üyelerinin; yurtdışındaki fuarlara katılımı, bölgede fuarlar düzenlenmesi, yabancı
işadamları ve inşaat firmalarıyla ortak iş yapma imkanlarının yaratılması bu komitelerin
ve ticaret ve sanayi odalarının öncelikli görevleri olmalıdır.
7) Makine Ekipman İşletmecisi Şirketler Kurulması:
Doğu Anadolu inşaat sektörünün gelişmişliği değerlendirilirken, incelenecek konulardan
birisi de bu sektörün büyük ve karmaşık altyapı yatırımlarının müteahhitliğini üstlenip
üstlenemeyeceğinin irdelenmesi olmalıdır. Bunun başarılabilmesi için de müteahhit
şirketlerinin büyük pahalı ve ileri düzeyde uzmanlaşmış makine ve ekipmana sahip
olmaları gerekmektedir. Ancak, bir şirketin sahip olduğu bu makineleri sürekli olarak
kullanacak işinin olması, ülkemiz koşullarında oldukça zordur. Zira; bu durum, zamanla
büyük bir atıl makine parkının oluşmasına yol açabilir. Böylesi bir kaynak israfını
önlemek ve müteahhit şirketlerin büyük altyapı inşaatlarını üstlenebilmelerini
kolaylaştırmak için; makine ekipman yatırımlarının ayrı şirketler tarafından yapılması ve
müteahhitlerin
ihtiyaç
duydukları
makineleri
bu
şirketlerden
kiralamaları
özendirilmelidir. Bu tür şirketlerin, bölgede faaliyette olan müteahhitlik firmalarının
ortaklığıyla kurulması uygun bir çözüm olabilir.
2.6.5 Ticaret Sektörü İçin Değerlendirme Ve Sonuç:
1) Bölgede ticaret sektörü potansiyeli ortaya konulmalı, bölge içinde ve dışında faaliyet
gösterecek toptancı ve perakendecilere tanıtımı sağlamak amacıyla bir bilgi altyapısı
oluşturulmalıdır. Yeni yatırımlara ve ticari ilişkilere yön verecek bilgiler toplanarak bir
rehber oluşturulup iletişim araçları vasıtasıyla faaliyet yapılabilecek alanlara ilişkin bölge
dışındaki fuar, kongre, teşvik, kredi, fon gibi gelişmelerden haberdar olması
sağlanmalıdır.
2) Bölgede ticaret sektörüne hareketlilik kazandıracak, aynı ticari faaliyetlerde bulunan
girişimciler arasında karşılıklı güven, işbirliği ve örgütlenmeyi teşvik eden bir sektörel ve
mekansal yığılma modeli geliştirilmelidir. Sektör temsilcilerine örgütlenme ve firmalara
kurumsallaşma eğitimi verilmelidir. Ortaklık kültürü eksikliği göze çarpmaktadır. Bunun
sonucu olarak büyük sermayeli şirketlerin kurulması güçleşmekte ve ekonomik büyüme
sağlanamamaktadır.
3) Bölge ticaretinde üstünlük sağlayan üretim kalemlerinde uzmanlaşma faaliyetlerine
ağırlık verilip üretimde standartlaşma ve müşteri beğenileri de göz önüne alınarak belirli
kalite seviyesinde üretime gidilmelidir. Bunun için de Bölge’nin diğer bölgelere göre
ayırt edici ve avantaj sağlayacak ürünlerinin üretimine ağırlık verilmeli ve etkin
pazarlama yöntemleriyle bölgede ve bölge dışına pazarlanmalıdır.
Bölge’nin kendine has tarımsal ürünlerinin markalaşması gerekmektedir. Erzurum civil
peyniri, Erzincan tulum peyniri, Hizan Yaylası Balı ve Adilcevaz Cevizi, bunlara birer
örnektir. Bu ürünlerle ilgili düzenli pazarlama ve satış olanaklarını artırmak için bu
ürünler tescil edilmeli ve paketleme sorunları çözülmelidir
Örneğin, DAP Bölgesi Türkiye bal üretiminin %20'sini karşılamaktadır. Mevcut bal
üretimi standardize edilerek gıda sektörü kapsamında kaliteli balın paketlenmiş halde
pazarlanması düşünülmelidir. Kurulacak bir entegre arıcılık (üretim ve paketleme)
tesisleri ile Bölge’nin bu hammadde kaynağının değerlendirilmesi mümkün olacaktır.
Böylece kurulan entegre bal üretim ve paketleme tesisleriyle bal ürünlerinin tüketiciye
belli standartlarda ve katma değeri yüksek bir şekilde ulaştırılması hedeflenmelidir.
2.6.6 İnşaat Sektörü İçin Değerlendirme Ve Sonuç:
1) İnşaat sektöründe kayıt dışılığı azaltmak ve sosyal güvenlik şemsiyesi altındakilerin
sayısını artırmak gerekmektedir. Bu bakımdan, bilgi veri bankasının oluşturulması son
derece önem arz etmektedir. Bunun yanı sıra, inşaat sektöründe yeni teknolojilerin
kullanılması ve bu hususta ülkenin değişik bölgelerinde düzenlenen ve sektördeki son
gelişmelerin tanıtıldığı inşaat ve yapı fuarlarına katılımın teşvik edilmesi, bu konudaki
fonlar hakkında tanıtım yapılması gerekmektedir. Ayrıca, bölgede organize edilecek bir
yapı fuarı, mevcut işletmelerin pazarlama faaliyetlerine katkı sağlayacaktır. Bunun yanı
sıra, böyle bir organizasyon, Bölge’nin potansiyelinin ortaya konulup dış yatırımcının
çekilmesine imkân sağlayacaktır.
2) Geri kalmış ekonomilerin itici gücü olan ve kalifiye olmayan işçi istihdam eden inşaat
sektörü büyük oranda Bölge’nin kaynaklarını kullanmaktadır. Bu itibarla Bölge’nin
özellikle ucuz işgücü potansiyeline sahip olması inşaat sektörüne maliyet yönünden
avantaj sağlamaktadır. Ancak, kalifiye olmayan ve ucuz işgücü, imalatta kalitesizliğe yol
açmakta olup, nitelikli mesleki ve teknik eğitimin sağlanması, mesleki yetkinliğin
belgelendirilmesi, teknik hizmetlerde sorumluluk – ücret dengesinin kurulması, kalite
bilincinin geliştirilmesi, yapı malzeme ve üretim kalitesinin ve kamu alımlarında
etkinliğin artırılması sağlanmalıdır.
3) Bölgede yer alan inşaat firmaları genelde küçük çaplı olup, bunların bölge içi ile bölge
dışındaki büyük ihalelere katılabilmeleri ve rekabet güçlerinin artırılması açısından
işbirliğine gitmeleri önemlidir. Bu konuda sektör temsilcilerine örgütlenme eğitimi
verilmeli ve firmalar arasında karşılıklı güven ve işbirliği sağlanmalıdır. İnşaat
sektöründeki firmalar arasında sosyal sermaye ve örgütlenmeyi sağlayacak projelere
destek verilmelidir. Böylece kümelenme ve örgütlenme teşvik edilerek sermaye birikimi
artırılmış
olup,
bölgede
hakim
olan
finansman
sorununa
kalıcı
çözümler
üretilebilmektedir.
4) İnşaat sektörünün bölgesel ve ülke çapında rekabet edebilirliğini, değişime uyum
sağlayabilmesi için bölgede bilgi ve teknoloji düzeyi artırılmalıdır. İnşaat sektörü,
bünyesinde çok çeşitli yapı malzemeleri barındırmaktadır. Bölgede inşaat sektörüne
yönelik imalat yapan işletmelerin yüksek kaliteli ürünler üretebilmeleri hem dışa
açılmaları hem de rekabet düzeylerinin artırılması yönünden önemlidir. Bu nedenle
teknopark ve OSB’lerde ortak laboratuar ile kalite kontrol merkezleri kurulmalıdır.
2.7 TURİZM VE KÜLTÜR
Doğu Anadolu Projesi (DAP) Ana Planında, turizm sektörünün durumuyla ilgili
incelemede, Bölge’nin turizm potansiyelleri, sorunları ve bu kapsamda uygulanması gereken
strateji ve planlar belirlenmiştir. Projelerin ön planında, Bölge’nin sürdürülebilir gelişmesine
katkıda bulunacak öncelikli sektörlerden biri olarak turizmi görme arzusu dikkat çekmektedir.
Plana göre Doğu Anadolu Bölgesi’nin gelişmesinde uzun yıllardır turizm sektörü ihmal
edilmiştir. Bunun temel nedeni bölgede uzun yıllardır yaşanmakta olan terör olayları, ulaşım
zorlukları, iklim şartları ve Bölge’deki alt yapı yatırımlarının yetersiz olmasıdır. Bu
kapsamda, Bölge’nin turizm kalkınmasının bütüncül bir anlayış ve yaklaşımla ele alınması
ihtiyacı doğmuştur. Bölgede, “İl Turizm Ana Planları” idari birim olarak il ile sınırlı kalınca,
çevre illerin turizm potansiyeli göz ardı edilmiş ve ağırlıklı olarak ele alınan il üzerinde
odaklanılmıştır. Bu durum bölgesel düzeyde var olan potansiyelin eksik değerlendirilmesine
yol açmış ve buna ek olarak sosyal doku-turizm-turizm girişimciliği-sanayileşme-çevre ve
benzeri unsurların bütüncül bir bakış açısı ile analiz edilmemesi birbiri ile çelişen
uygulamalara neden olmuştur.” Doğu Anadolu Bölgesi’nin, diğer bölgelerle olan sosyoekonomik gelişmişlik farkını azaltmak, mevcut verimlilik düzeyini geliştirerek ülke
ekonomisine katkısını artırmak amacıyla 27 Ağustos 1998 tarihinde Devlet Planlama Teşkilatı
Müsteşarlığı tarafından Doğu Anadolu Projesi (DAP) Ana Planı bu bağlamda bütüncül bir
anlayış ve yaklaşımla hazırlanmış bir plandır.
Planda, Doğu Anadolu’nun kalkınmasında turizmin geliştirilmesi gerektiği proje
gruplarının ve proje belgelerinin hemen hepsinde hâkim görüş halindedir. Özellikle mevcut
durum analiziyle Bölge’nin potansiyelleri ayrıntılı olarak incelenmiş ve sorunlu alanları tespit
edilmiştir. Doğu Anadolu Bölgesinin en önemli potansiyeli olarak; Bölge’nin hemen
tamamına yayılmış kültürel zenginliği ve çok yönlü cazip coğrafyası gelmektedir. Bu husus
sadece bu çalışmada ele alınan projelerin tespitleri olmayıp, bölgede daha önce yapılmış ve
turizmin geliştirilmesine yönelik bir dizi yaklaşım getiren farklı plan-programlarda da dile
getirilmiştir. Turizmin bölgede şimdiye kadar gelişmemesinin en önemli nedenleri olarak; alt
ve üst yapı yetersizliğinden başlayan eksiklikler, imaj zayıflığı, farklı aktörlerce oluşturulması
gereken işbirliğinin olmayışı, mevcut potansiyellerin kullanılamaması, kapsamlı ve bütüncül
bir pazarlama anlayışının olmamasıdır. Çevre korumada gerekli önlemlerin alınmaması, atık
yönetim anlayışının yerleşmemesi, coğrafi ve diğer çevresel yönlerden halkın duyarsızlığı
başlıca handikaplar olmaktadır. (Koşan 2006)
DAP Ana Planı’nda, topoğrafya yapısının sağladığı çeşitlilik, su kaynakları, jeotermal
kaynaklar ve kültür varlıkları açısından Doğu Anadolu Bölgesinin zengin bir turizm
potansiyeli taşımasına karşın, ulaşım zorlukları, pazarlama sorunları, turistik altyapıdaki kalite
kısıtları, yetişmiş personel eksikliği gibi nedenlerle bir dereceye kadar kış sporları dışında bu
kaynakları yeterince değerlendiremediği, ülkemizin kültür ve turizm sektörü içinde hak ettiği
yeri alamadığı vurgulanmıştır.
2.7.1 DAP Turizm Öncelikleri
Bölge’de turizmin hızla geliştirilmesi için aşağıdaki öncelikler benimsenmiştir.

Kış sporlarının geliştirilmesi; Mevcut kış turizmi potansiyelinin, kış olimpiyatları
düzenlenerek tanıtılması ve donatılara kavuşturulması,

Geniş yelpazeli turizm tip ve biçimlerinin geliştirilmesi, kompoze turların
düzenlenmesi, turizm çeşitliliğinin sağlanması,

Doğu-Batı arasında transit geçişlerde yol üstü dinlenme tesislerinin; bölgesel alışveriş
merkezi, balık çiftlikleri, Kaplıca tesisleri, rekreasyon donatıları restore edilerek
kullanılacak kervansaraylar gibi yatırımlarla desteklenmesi ve yeni ‘’Çağdaş İpek
Yolu’’nun geliştirilmesi.

Sunulacak turizm tür ve biçimleri turizm hareketlerinin mevsimsel değil, bütün bir yıl
içine yayılmasını sağlayacak çeşitlilikte olmalıdır.

Bölge’deki su kaynaklarının geliştirilmesinde, turizm etkinlikleri özellikle dikkate
alınmalıdır.

Tarihi ve kültürel varlıkların korunması ve restorasyonuna önem verilmeli, arkeolojik
kazılarda çıkarılan eserlerin sergilendiği ve aynı zamanda bilimsel araştırma,
dökümantasyon ve kongre merkezi olarak hizmet verecek Bölge Müzeleri
kurulmalıdır.

Konaklama tesislerinde çeşitlilik sağlanmalıdır. Özellikle kış sporları merkezlerindeki
konaklama tesislerinin, yaz aylarında da kullanımını sağlayacak düzenlemeler
yapılmalıdır.

Bölge’nin
turizm
açısından
tanıtımını
sağlayacak
etkinlikler
(örneğin
Kış
Olimpiyatları) düzenlenmeli, tanıtımda Ağrı Dağı Efsanesi gibi bilinen temalar
kullanılmalıdır. Ekonomik Kalkınma Ajansı Bölge’nin dış yatırımcılara tanıtımında
etkin bir rol üstlenmelidir.

Kaliteli hizmet sunumu için her kademede eleman yetiştirilmesine önem verilmelidir.

Bölge’nin yaz aylarında yayla turizmi, sağlık turizmi, dağ ve su sporlarına yönelik
turlarla desteklenmesi ve Bölge’ye su sporları, kamping ve rekreasyona dönük
faaliyetlerde yoğunluk kazandırılmalıdır.
Doğu Anadolu Projesi (DAP) Ana Planı’nda, birbirinden farklı kaynak ve potansiyellere
sahip üç alt bölge tanımlanmıştır. Bu üç alt bölgeden biriside Ardahan, Ağrı, Bayburt,
Erzincan, Gümüşhane, Iğdır, Kars, Muş ve Erzurum illerinden oluşan Erzurum Alt Bölgesidir.
TRA1 Bölgesini kapsayan Erzurum Alt Bölgesinde,
turizmin gelişmesi için
hazırlıkların tamamlandığı vurgulanmış ve Bölge’deki alternatif turizm faaliyet imkanları
belirtilmiş ve bölgede turizm faaliyetlerinin öncelikle kış ve yaz turizmi olarak ikiye
ayrılması, önerilerin buna göre geliştirilmesinin yararlı olacağı vurgulanmış ve bu eksende
2001-2020 yılları arasında aşağıdaki projeler önerilmiştir.
Erzurum Kayak Merkezi Gelişim Etüdünün Yenilenmesi Projesi: Yapılan kış sporları
projelerinin yeniden ele alınması, kış spor merkezlerinin parça parça planlanması yerine geniş
bir alanı kaplayacak şekilde bir bütün olarak planlanması, Konaklı merkezinde kış
olimpiyatları köyünün planlaması, öngörülen yatak kapasitelerinin artırılması
Kış Olimpiyatlarının Düzenlenmesi Projesi: Olimpiyat komitesinin kurulması, tesislerin
düzenlenmesi için proje hazırlanması, Sarıkamış Kayak Merkezinin projeye dahil edilmesi
Kombine Turların Düzenlenmesi Projesi: Çeşitli turizm tür ve biçimlerinin birleştirildiği
turların düzenlenmesi için seçenek projelerin üretilmesi, projelerin fizibilitelerinin
hazırlanması, Tortum ve Çıldır kombine turlarının düzenlenmesi için projelerin hazırlanması,
kamp yerlerinin tespit edilmesi.
Erzurum Bölge Müzesi Projesi: Açık ve kapalı olarak düzenlenecek bu müze Bölge’deki
kazılarda çıkartılan tüm eserlerin güvenli ve özenli sergilendiği bir müze olarak
planlanacaktır. Bilimsel araştırmalara hizmet verecek bir dökümantasyon merkezine, çeşitli
kongrelerin düzenlendiği salonlara sahip olacak bölge müzesi, bilimsel araştırma merkezi
olarak da görev üstlenecektir. Örneğin; çıkarılan eserlerin, nem, ısı, gün ışığı nedeniyle
bozulmasını önleyici önlemlerin araştırıldığı bir laboratuara sahip olacaktır.
Yabancı Dil Öğrenimi, Meslek İçi Eğitim Projesi: Kayak merkezlerinin yaz aylarında
kullanılmasını amaçlayan, kış aylarına göre düzenlenen merkezlerin yaz aylarına göre de
düzenlenmesini ele alan projelerdir.
Gerekli Konaklama Talepleri: Turizm tür ve biçiminin çeşitlenmesi ile gerekli konaklama
taleplerinin de çeşitlendirecek projeler.
Doğu Anadolu Projesi (DAP) hazırlanışından bugüne kadar geçen süreçte
uygulanamamış bir proje olmasına rağmen, DAP kapsamında turizm sektöründe belirlenen
sorunlar bugünde Bölge’nin turizm potansiyeli ve sorunlarına yönelik, Kuzeydoğu Anadolu
Kalkınma Ajansı olarak sektör temsilcileriyle yapılan çalıştay, toplantı ve araştırma
raporlarında da halen birebir karşılaşılan ve vurgulanan sorunlar olarak tespit edilmiş olup,
Kalkınma Ajansımızca hazırlanan Bölgesel Gelişme Planına bu tespitler yansıtılmıştır.
Bölgede sektörün sorunları değişmediği gibi DAP’ta önerilen strateji ve hedeflerde ‘’Kış
Olimpiyatlarının Bölgede Düzenlenmesi’’ önceliği haricinde büyük ölçüde uygulanamamıştır.
Ayrıca, AB hibe projelerinin “coğrafi odaklanma” koşulu ve DPT’nin “Stratejik
Çerçeve Uyum Belgesi” çalışmaları doğrultusunda Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki dört il
(Elazığ, Erzurum, Malatya, Van) cazibe merkezi olarak belirlenmiştir. Erzurum, üniversite
şehri olması, tarihi eserleri, kış turizmi, hayvancılığın gelişmiş olması gibi faktörler açısından
Kuzeydoğu Anadolu’nun en önemli merkezlerinden biridir. Fakat son yıllarda Batı illerine
göç vermesi nedeniyle ekonomik cazibesini bir ölçüde yitirmeye başlamıştır. Bu cazibenin
artırılması ve göçün durdurulması için uzun sürecek kademeli bir çalışmaya ihtiyaç vardır.
Erzurum’u cazibe merkezi haline getirecek faktörlerden birisi kış turizmidir. Kış turizmi
için şehrin Avrupa’da daha fazla tanıtılmasına, şehre daha fazla yatırım yapılmasına ihtiyaç
vardır. Bölgede Erzurum, Elazığ, Van ve Malatya gibi şehirlerin AB projeleri desteğinden
ayrı olarak cazibe merkezi haline getirilebilmesi için özellikli teşvik sistemlerinden
yararlandırılması gerekmektedir. Ayrıca, Erzurum’un cazibe merkezi yapılması fikrini Ergan
Kış Turizm Projesi, Sarıkamış Kış Turizm Merkeziyle birlikte değerlendirmek gerekir.
Söz konusu şehirlerin cazibe merkezi haline gelmesi sadece sanayi ve yatırımlarla
olmaz. Eğer iyi değerlendirilebilirse, turizm imkânları ve iklim koşulları aynı zamanda
sanayiden daha önemli faktörler olarak ortaya çıkabilir. Bölgede kayak merkezlerinin
geliştirilmesi, tarihi eserlerin onarılması ve kültür merkezleri haline getirilmesi, konaklama
tesislerinin geliştirilmesi yeni bir iş piyasasının gelişmesine neden olacaktır. Burada yapılması
gereken sadece tesis yapmak değil, aynı zamanda hizmet verecek nitelikli işgücünü
geliştirmek, rehberlerin, otel görevlilerinin yabancı dille hizmet vermelerini sağlamaktır.
Çünkü cazibe merkezi haline gelme, nitelikli işgücünü oluşturma ve bu işgücünü şehirde
tutma konusuyla yakından ilgilidir. Dünyada en popüler kış sporları ve kayak turizmi
merkezlerine bakarsak önemli bir kısmının Avrupa’da olduğu görülmektedir. Bu bölgelerle
TRA1 Bölgesini karşılaştırdığımızda Bölge’nin tesis sayısı ve pist uzunluğu açısından
Avrupa’nın gerisinde kaldığı görülmektedir. Ülkemizde kış sporlarına ilgi yeteri kadar
gelişmediğinden yatırımlar için genelde devlet desteği beklenmektedir. Oysa bu merkezlerin
ilgi ve merak uyandırması için bölgede ve Türkiye’nin diğer yörelerinde ülkede yaşayan
insanların kış sporlarına olan ilgisinin arttırılması gerekmektedir. Yurt dışı talep de ancak iç
talebin gelişmişliği ile orantılı olarak artacaktır. Ülkemiz başarılı sporcular çıkardıkça, tekstil
üreticilerimiz özel kayak kıyafetleri tasarladıkça, ülkemizde kayak, snowboard, kar araçları
tasarım ve üretimleri başladıkça kış turizmi de artacaktır. Ayrıca, 2011 Üniversitelerarası Kış
Olimpiyat Oyunlarının Erzurum’da yapılacak olması Bölge’nin altyapısının geliştirilmesi
açısından önemli bir fırsat sunmaktadır. Fakat tanıtım ve altyapı yatırımlarının azlığı turizm
aktivitesinin yılın geneline yayılmasını engellemiştir. İç talep gelişmeden ve buna bağlı
destekleyici sektörler oluşmadan sadece tesis ve pist kapasitesine yönelik tanıtımların etkisi
sınırlı olacaktır. Bölge’nin yerel müşteri kapasitesini arttırıcı çalışmaların bütün ülke çapında
yapılması ve toplam pazarı büyütücü bir stratejisi olmalıdır. Gençlerin kış sporlarını
öğrenmeleri ve yapmaları için maliyetler düşürülmelidir. Üniversitelerarası Kış Olimpiyat
Oyunları bir fırsat olarak düşünülerek Türkiye’nin her yerinden gençlerin katılımı için
gereken her türlü kaynak harekete geçirilmeli ve oyunların ardından tesislerin kullanımının
desteklenmesi gerekmektedir.
Doğu Anadolu’nun turist çekmesinin önündeki engellere bakarsak; ulaşım güçlüğü,
güvenlik, konaklama imkânları ve yetişmiş insan gücü eksikliği görülmektedir. Bunlardan
özellikle iki faktör, ulaşım ve güvenlik konuları birinci derecede öneme sahiptir. Fakat
Bölge’nin turizm sektöründe rekabet edebilirliğinin artırılmasının önünde çözülemez bir engel
bulunmamaktadır. Bölge’deki kaynakların ve aktörlerin tamamının düşünüldüğü etkili bir
planlamanın yapılması, bu planın hem kamu, hem özel sektör tarafından sahiplenilmesi ve
etkili bir uygulama ile Bölge’nin rekabet edebilirliği artırılabilir.
Turistik çekim öğelerine ve geliştirilmeye müsait bir altyapıya sahip olan Bölge’nin
yetersizlikleri giderilerek bir turizm cazibe merkezi haline gelebilmesi ve bu sayede bölgede
turizmin sosyo-ekonomik katkısının artırılması amacıyla mevcut turizm kapasitesinin
maksimum düzeyde kullanımı hedeflenmelidir. Turizm yatırımı yapılacak yörede devlet
tarafından yapılan yatırımların tamamlanması, Bölge’deki sektör temsilcilerinin de talepleri
arasında yer alan ve bölgede turizmin gelişmesi ve bu kapsamdaki yatırımların artması
yönünde çarpan etkisi yapması için bölgede uygulanan teşviklerin çeşitlendirilmesi ve
arttırılması gerekmektedir.
TRA1 Bölgesini kapsayan Erzurum-Erzincan-Bayburt illerinde, aşağıdaki çalışmaların
yapılması Bölge’de turizmin geliştirilmesine katkı sağlayacaktır.
Turizm Bilinçlendirme-Eğitim Çalışması: Turizmin bir sektör olarak bölgede gelişebilmesi
için toplumda turizmin Bölge’nin uzun vadeli gelişiminde önemli olduğu ve turizmden de
gelir elde edilebileceği bilincinin yerleştirilmesi gereklidir. Bunun yanında, bölge toplumunun
turizmi sürdürülebilir bir sektör olarak görmesi için, turizm adına yapılan stratejik
planlamalarda toplumun her kesiminden katılımın ve işbirliğinin sağlanması gereklidir. Bu
bağlamda, bölge halkının turizme uyumunun, olumlu ve katılımcı yaklaşımının sağlanması
için Bölge’deki değişik grupların fikirlerinin ve çıkarlarının turizm planlama sürecinde
dikkate alınması gereklidir. Halkın bölgede güçlü potansiyele sahip olan kış ve doğa
sporlarını benimsemesi açısından çocukların bu sporları sevmelerine ve yapmalarına yönelik
faaliyetler gerçekleştirilmelidir.
Kış Olimpiyatlarının Bölgede Düzenlenmesi: Bölgede UNIVERSIADE nedeniyle
oluşturulacak olan alt yapı tesislerinden ve kazanılacak olan uluslararası tanınırlıktan istifade
ederek yeni bir büyük organizasyonun yapılabilmesi hedeflenmelidir. Bölge’nin tanıtımı için
UNIVERSIADE'tan sonra bir Kış Olimpiyatları düzenlenmesi stratejik bir seçenektir.
Erzurum’da yapılacak olan 2011 UNIVERSIADE kış sporları oyunları için yapılan
tesislerden oyunlar sonrasında da faydalanılması açısından, buz hokeyi, curling, buz pateni vs.
spor dallarına halkın ilgisi bölge içinde artırılmalıdır. Bunun yanında yine bu tesislerin uluslar
arası organizasyonlara ev sahipliği etmesi açısından tanıtım ve organizasyon çalışmaları
yapılmalıdır.
Karayollarının Geliştirilmesi: Bölgede turizmin güçlü bir sektör haline gelebilmesi için
öncelikle ulaşım ve konaklama altyapısının güçlendirilmesi gerekmektedir. Bölge’nin etkin
biçimde tanıtımının ve sektörel bağlantılarının yapılmasına bağlı olarak, çekim merkezlerini
bölge dışına ve bölge içinde birbirlerine bağlayan yeni yolların açılması ve mevcutların
güçlendirilmesi gerekmektedir. Bölge’nin kuzeyinde yer alan Trabzon limanına ve Karadeniz
bölgesine açılan Erzurum – Bayburt – Of – Çaykara – Uzungöl güzergâhı (Soğanlı Dağı
mevkii), İspir – İkizdere (Ovit Geçidi) ve Kop Dağı geçitleri Bölge’nin potansiyeli yüksek tur
güzergâhlarına bağlanması açısından önemlidir.
Rezerv Alanlarının Korunması: Bölgede turizm açısından potansiyeli ve mevcut durumda
turist çekiciliği olan alanlarda altyapı çalışmaları ve peyzaj planlamalarının yapılması,
Bölge’deki doğal, tarihi ve kültürel varlıkların korunması, tahrip olanların ve bozulanların
restorasyon, iyileştirme ve düzenleme işleri yapılmalıdır.
İşletmelerin Standartlarının Yükseltilmesi: DAP Planında da vurgulandığı üzere, turizmin
görece düşük yatırımla yüksek istihdam yaratan bir sektör olduğu, Bölge’nin kaynak
yönünden önemli bir turizm potansiyeli olmakla birlikte, alt ve üst yapıdaki eksiklikler
nedeniyle sektörün Bölge ekonomisine önemli bir katkı sağlaması ancak çok yoğun tanıtım ve
hızlı bir yatırımla gerçekleşebileceği ve Bölge’de öngörüldüğü şekilde geliştirilebildiği
takdirde, sektörün, istihdam sorununun çözülmesinde önemli katkıları olabilecektir.
Dolayısıyla, Bölge’nin sahip olduğu turizm potansiyeline yönelik küçük ve orta ölçekli yeni
turizm işletmelerinin kurulması ve mevcut işletmelerin standartlarının yükseltilmesi
gerekmektedir.
Turizm Danışma Merkezleri: Bölgede turizme hizmet edecek her türlü potansiyelin tanıtımı
bölge içinde oluşturulacak iyi bir koordinasyonla yapılmalıdır. Kent merkezlerinde turizm
faaliyetlerini tanıtan, turisti bu faaliyetlere yönlendiren ve danışmanlık hizmetleri sunan
merkezlerin oluşturulması gerekmektedir.
Turizm Tanıtım Projesi: Bölge’nin tanıtımının ayrıca ulusal ve uluslararası fuarlar yoluyla
yapılması
ve UNIVERSIADE
tipi
büyük
ölçekli
organizasyonların
düzenlenmesi
desteklenmelidir. Buna ek olarak, bölgesel ve ulusal ölçekli mevcut festival ve
organizasyonlar desteklenmeli ve tanıtımları yapılmalıdır.
Tur Rotalarının Oluşturulması: Bölgeye gelen turist sayısının artırılması için; turizm
potansiyelini sergileyecek alternatif tur güzergâhlarının oluşturulmasıyla tur operatörlerinin
bölgeye ilgileri çekilmelidir. Böylece; Bölge’nin yakın ve uluslararası alternatif turizm
pazarlarında (Rusya, İran, Ukrayna vb.) da tanıtımı sağlanmış olacaktır. Aynı zamanda, yakın
ve turizm potansiyeli yüksek diğer bölgelerle ortak turlar planlanmalı, turizm rotaları
belirlenmeli ve bu amaçla işbirliği sağlanmalıdır.
Erzurum Bölge Müzesi Projesi: Açık ve kapalı olarak düzenlenecek bu Müze, Bölge’deki
kazılarda çıkartılan tüm eserlerin güvenli ve özenli sergilendiği bir müze olarak
planlanacaktır. Bilimsel araştırmalara hizmet verecek bir dokümantasyon merkezine, çeşitli
kongrelerin düzenlendiği salonlara sahip olacak bölge müzesi, bilimsel araştırma merkezi
olarak da görev üstlenecektir. Örneğin; çıkarılan eserlerin, nem, ısı, gün ışığı nedeniyle
bozulmasını önleyici önlemlerin araştırıldığı bir laboratuara sahip olacaktır.
Konaklama İmkanlarının Çeşitlendirilmesi: Turizmin geliştirilmesinde yerel kaynakların
kullanımını sağlamak üzere alternatif konaklama ve günübirlik hizmet tesislerinin kurulması
ve mevcut tesislerin kapasitelerinin geliştirilmesi gereklidir.
Cazibe Merkezleri: Turizmi destekleyici yerel hizmet sektörünün geliştirilmesi kapsamında;
yiyecek ve içecek hizmeti veren tesislerin, eğlence mekânlarının, yerel gastronomik tat ve
geleneksel ürünler ile hediyelik eşyaların pazarlandığı merkezlerin, otantik tarihi mekânların
oluşturulması ve mevcut tesislerin hizmet kalitesinin artırılmasına yönelik faaliyetler
yapılmalıdır. Yerel ve geleneksel el sanatları ürünlerinin pazarlanabilir ticari ürünler haline
getirilmesi gerekmektedir.
2.8
MEKANSAL GELİŞME
2.8.1 Doğu Anadolu Projesi (DAP) Eylem Planı Mekânsal Yapı Ve Stratejiler
Büyük ölçüde topografya tarafından belirlenen ulaşım kanalları, iklim ile tarihi,
ekonomik ve sosyal süreçler, Doğu Anadolu Bölgesinde üç ayrı alt bölge ve alt bölge merkezi
ortaya çıkarmıştır. Bu alt bölge merkezleri ve bunların alt bölgeleri aşağıdaki gibidir:
1) Erzurum Alt Bölgesi: Ağrı, Erzincan, Erzurum, Gümüşhane, Kars, Muş, Ardahan,
Bayburt ve Iğdır illeri - Alt Bölge Merkezi: Erzurum Kenti
2) Malatya-Elazığ Alt Bölgesi: Bingöl, Elazığ, Malatya ve Tunceli illeri - Alt Bölge
Merkezi: Malatya ve Elazığ Kentleri (Malatya-Elazığ Kentsel Bölgesi)
3) Van Alt Bölgesi: Bitlis, Hakkâri ve Van illeri - Alt Bölge Merkezi: Van Kenti
Bölge’nin önemli kentleri, genellikle doğu-batı doğrultusunda sıralanan ovalar ve
depresyonlar içinde yer almıştır. Kuzeydeki depresyon zinciri içinde Erzurum ve Erzincan,
güneydeki depresyon zincirinde ise Malatya, Elazığ ve Van bulunmaktadır. Gürbulak Sınır
Kapısının sağladığı avantajlar nedeniyle kuzeyde Doğubeyazıt istikrarlı bir nüfus artışı
göstermiştir. Dilucu sınır kapısının açılması ve il olması sonucu Iğdır, son 10 yıldır hızlı bir
nüfus artışına sahne olmuştur. Bölge’nin büyüyen ve gelişen kentlerinin hemen hepsi de
genellikle doğu-batı doğrultusunda uzanan doğal yol güzergâhları üzerindedir. Erzurum, aynı
zamanda, Trabzon limanını İran’a bağlayan tarihi ticaret yolu üzerindedir.
Erzurum ve Van Alt Bölgeleri ortalama yüksekliğin fazla olduğu, yüksek yaylalar ve
dağların hâkim yüzey şekilleri olarak ortaya çıktığı alt bölgelerdir. Buralarda ekonomi; tarım,
özellikle de hayvancılık ağırlıklıdır.
Malatya’da il merkezinde yoğunlaşan sanayinin belli bir ivme kazandığı, göreli bir
üstünlük yakaladığı ve kentte sanayi oluşumunu birikimli bir döngüsel sürece sokan dışsal
ekonomilerin üretici hizmetlerinin oluştuğu bellidir. Örneğin, üretici hizmetlerinin bir
göstergesi olarak alınabilecek serbest meslek ve hizmetler sektöründe oluşan gayrisafi katma
değer, ilde, 1987-1997 arası yüzde 53 artmıştır. Malatya ili bu sektörde, 1997’de tüm bölgede
oluşturulan katma değerin yüzde 30’una yakınını oluşturur hale gelmiştir. Aynı dönemde,
Bölge’nin 2. büyük kentine sahip ve en fazla nüfuslu ili olan Erzurum ilinde, serbest meslek
ve hizmetler sektöründe gayrisafi katma değer sadece yüzde 21 artmıştır.
Bu irdelemelerden şu sonuç çıkmaktadır. Malatya, sanayileşmede son zamanlarda bir
atılım yapmış ve diğer sektörleri, özellikle geri bağlantılı olduğu sektörleri birlikte
sürüklemeye başlamıştır. Malatya’nın sanayideki bu ivmesi; görece konumundan, geniş ürün
desenli bir tarımın hâkim olduğu bir ovada bulunmasından ve daha eğitimli iş gücüne sahip
olmasından kaynaklanmaktadır. Bunda kuşkusuz girişimciliğin de rolü vardır. Sanayinin,
bilhassa Malatya’da ve Malatya-Elazığ ekseninde gelişmesi desteklenmeli ve diğer illerden
nüfus hareketlerini çekebilecek bir bölgesel metropol özelliği kazanması için iyi bir kentsel alt
yapı temini dâhil, gerekli kamusal yatırımlar yapılmalıdır. Malatya, son 10-15 yıldır
gösterdiği sanayi performansıyla, sanayinin belli alt sektörlerinde göreli üstünlüğe sahip
olduğunu göstermiştir. Bu göreli üstünlüğü geliştirilmelidir. Sanayinin çeşitlenmesi ve üretici
hizmetlerinin gelişiyor olması, Malatya’da yığılma ekonomilerinin geliştiğine de işaret
etmektedir. Sanayinin Malatya ve Malatya-Elazığ ekseninde yoğunlaştırılması, bu yığılma
ekonomilerini daha da geliştirecek ve Alt Bölge sanayisine daha fazla rekabet gücü
kazandıracaktır. Erzurum ve Van kentleri, sanayi konumu açısından desteklenmesi gereken
diğer merkezlerdir.
1997 yılı itibarıyla, imalat sanayisinin gayrisafi hâsıladaki payı, 1987 yılı fiyatlarıyla,
Erzurum ilinde yüzde 8,5, Van ilinde yüzde 6,8’dir. Bu illerde sanayi işletmelerinin neredeyse
tamamı, il merkezleri ya da onların yakın çevrelerinde konumlanmıştır. Alt Bölge merkezleri
ve Erzincan hariç bölgede başka hiçbir ilde, imalat sanayisinin gayrisafi hâsıladaki payı yüzde
6’nın üzerinde değildir. Erzincan’da ise bu oran 1997’de yüzde 8,2’dir ve Erzincan, birinci
derece sanayi konum yeri olarak ortaya çıkan alt bölge merkezlerinden sonra, konumu ve
nüfus büyüklüğü itibarıyla, ikinci derece bir çekim merkezi olabilecek niteliklere sahiptir.
2.8.2 Mekânsal Hedefler
I-TEMEL HEDEF
Alt bölge merkezlerini birer sanayi ve hizmet merkezi olarak geliştirmek ve doğu–batı
göçünün önünde bir filtre oluşturmak.
II-ALT HEDEFLER

Alt bölgesel merkezlerde fiziki ve sosyal alt yapıyı iyileştirmek,

Alt bölgesel merkezlerde çevre kalitesini yükseltmek,

Alt bölgesel merkezlerini ekonomik gelişmeyi hızlandırıcı bir olgu olarak
değerlendirmek.
2.8.3 Mekânsal Stratejiler
1. Bölge’nin ülke pazarının sıklet merkezine ve ana ihraç ve ithal kapılarına görece
konumundan
kaynaklanan
dezavantajlarının
bir
ölçüde
aşılması
ve
sanayi
işletmelerine rekabet gücü kazandırılması; sanayinin ve buna yönelik fiziki ve sosyal
alt yapının oluşturulmasında bir çekim merkezleri politikasının izlenmesine, bir başka
deyişle, sanayi ve alt yapının belli kentlerde ya da kentsel bölgelerde
yoğunlaştırılmasına bağlı bulunmaktadır. Sanayinin gelişmesinin zayıf olduğu bir
bölgede, özellikle küçük ve orta boy işletmelerin rekabet güçlerini artıracak, harici
ekonomilerle ağ ekonomilerinin oluşmasına ortam hazırlayabilecek, kaynak tasarrufu
sağlayacak, nitelikli personelin bölgeye çekilmesi ve oluşacak sosyal ortam nedeniyle
bölgede tutulmasında etkin olabilecek tek politika, çekim merkezleri politikasıdır.
Bölgede; nüfus büyüklükleri, mevcut sanayileri, alt yapı durumları, ulaşım ve iletişim
bağlantıları itibarıyla potansiyel çekim merkezleri bulunmaktadır. Bunlar MalatyaElazığ Kentsel Bölgesi, Erzurum ve Van kentleridir. Bu kentler, aynı zamanda; bölge
içi ve bölgeler arası ulaşım bağlantıları, topografya, ekonomik faaliyet hacmi ve
yerleşmeler arası fonksiyonel ilişkilerin ortaya çıkardığı ve yüzyıllardır önemli ticari
ve idari merkezler olagelmiş alt bölge merkezleridir. Kars, Muş, Ardahan, Bayburt ve
Iğdır illeri Erzurum şehrinin; Bingöl, Elazığ, Malatya ve Tunceli illeri Malatya-Elazığ
kentsel merkezlerinin; Bitlis, Hakkâri ve Van illeri ise Van kentinin etki alanı içinde
bulunmaktadır. Bölge’deki mevcut imalat sanayi hâlihazırda bu dört kentte
yoğunlaşmıştır. 1997 yılında, bölgede yaratılan imalat sanayisi katma değerinin yüzde
54,6’sı Malatya ilinde, yüzde 14,4’ü Elazığ ilinde, yüzde 9,7’si Erzurum ilinde ve
yüzde 5,5’i de Van ilinde yaratılmıştır. Sanayinin, özellikle Malatya ve Van illerindeki
sanayinin büyük bir bölümü il merkezlerinde yer almaktadır. Bölgede Erzincan, 2.
derece bir sanayi merkezidir. Bu kentlerin hepsi; önemli yol kavşaklarında
bulunmaları, toprak ve su kaynakları bakımından zengin ve verimli ovalara
yakınlıkları, meslek yüksek okulları ve üniversite kentleri olmaları açısından ortak
özellikler taşımaktadır. Bölgede iktisadi yapının değişmesi, bu iktisadi yapı değişimini
sağlayabilecek ölçüde sanayileşmesi ve üst derece hizmetlere sahip olabilmesi; birer
sanayi ve hizmet konum yeri olarak, bu üç çekim merkezinin azami ölçüde
desteklenmesine bağlı bulunmaktadır. Sanayi, bu merkezlerde kritik bir kitleye
ulaştıktan sonra, bunların çevresindeki ve buralarda doğmuş bazı ekonomilerden
yararlanabilecek bir konumda olan başka merkezlere yayılabilir. Hammaddeye dönük
endüstriler dışındaki sanayilerin, daha uzun bir süre, bu merkezler dışında verimli
çalışabilme ve rekabet gücüne sahip olabilme olasılığı oldukça düşüktür. Çekim
merkezleri, doğudan batıya göçün önünde önemli bir filtre oluşturacak ve doğu-batı
göçü zamanla azalacaktır. Bu süreç, batıdaki büyük kentler üzerinde baskıyı azaltacak
ve bu kentlerde daha iyi hizmet sunumunu ve yaşam kalitesini artıracaktır. Bu
bağlamda, Malatya Elazığ ekseni; sanayinin, üretici hizmetlerinin, sağlık ve eğitim
hizmetlerinin, ulaşım ve haberleşmenin, araştırma ve geliştirmenin ve kültürel
etkinliklerin yoğunlaştığı bir odak koridor olarak geliştirilmelidir. Erzurum; doğu-batı,
Trans-Asya bağlantısını ve Doğu Karadeniz ile GAP Bölgesi arasındaki bağlantıyı
sağlayan stratejik bir ulaşım, ticaret, eğitim, kültür ve sanayi merkezi olarak
desteklenmelidir. Van; özellikle bir turizm merkezi olarak geliştirilmeli, İran ve Asya
bağlantısının önemli bir kapısı olarak düşünülmelidir. Nüfus artışının göl üzerindeki
olumsuz etkilerine karşı koruma tedbirlerinin bütünleşmiş bir yaklaşımla ele
alınabilmesi ve turizm potansiyelinin korunabilmesi için, Van Gölü çevresi turizm ve
yerleşme açısından bir bütün olarak planlanmalıdır.
2. Erzurum, Malatya, Elazığ ve Van kentlerinde fiziki ve sosyal alt yapının yeterli
düzeyde
sağlanmasına
öncelik
verilmelidir.
Fiziki
ve
sosyal
alt
yapının
geliştirilmesinde ikinci öncelik; alt bölgesel merkezler olarak geliştirilecek kentler
dışındaki il merkezlerine; üçüncü öncelik, belli bir nüfus eşiğinin üzerindeki ilçe
merkezlerine verilmelidir.
3. Özellikle alt bölge merkezlerinin batı bölgelerine ve GAP Bölgesi’ne olan ulaşım
bağlantıları geliştirilmelidir.
4. İlçe merkezleri, kırsal kesime hizmet götüren ana üsler olmalı ve bunların çevre
köylerle olan ulaşım bağlantıları geliştirilmelidir.
5. Bütün kamu yatırımlarında ve özel sektörü teşvik politikalarında, yerleşme
merkezlerine yüklenebilecek fonksiyonlar irdelenmeli ve yatırımların; mekânda
birbirlerini destekleyecek, birbirine dışsal ekonomiler yaratacak, güçlü Alt Bölgesel ve
alt bölgesel altı merkezler oluşturulmasında etkin olabilecek şekilde yapılmasına özen
gösterilmelidir. Faaliyetler; ekonomik, sosyal ve kültürel yönden uygun ortamlar da
iseler desteklenmelidir.
6. Yeni
özel
sektör
yatırımlarını
uyarabilmek
ve
mekânda
faaliyetlerin
yoğunlaşmasından doğan ölçek ekonomilerinden ve yığılma ekonomilerinden
yararlanarak alt bölge ekonomilerine ivme kazandırabilmek için; her türlü kamu alt
yapı yatırımında ve teşviklerin verilmesinde öncelik, alt bölge merkezlerine; Malatya,
Elazığ, Erzurum ve Van’a verilmelidir. İkinci öncelik, bölgede 4.kademe merkezler
olan Erzincan, Kars, Bayburt, Iğdır, Muş, Bingöl, Ağrı, Tatvan ve Erciş’e verilmelidir.
Dördüncü kademe merkezlerden Gümüşhane, Bitlis, Hakkâri, Tunceli ve Ardahan’a
ise potansiyellerine göre öncelik tanınmalıdır.
7. Sağlık ve eğitim hizmetleri, yeterli donanım ve personele sahip tesislerle, kendi
içlerinde kademelenmiş olarak bütün merkezlerde tatminkâr bir ölçüde sağlanmalıdır.
En ihtisaslaşmış ve talep eşikleri yüksek tesis ve hizmetlerin alt bölge merkezlerinde
konumlandırılmasından başlayarak, hizmet ölçeği ve çeşidine göre alt kademe
merkezlerine doğru inilmelidir.
8. Merkez köy politikası gözden geçirilmelidir. Bu süreçte aşağıdaki hususlar dikkate
alınmalıdır.
i) Merkez köylerin sayısı çok fazla olmamalı, az sayıda güçlü ve çevresi için
merkezilik özelliği gösteren yerleşmeler merkez köy olarak seçilmelidir. Bu
çerçevede, merkez köyler etki alanlarındaki kırsal yerleşmelerden daha yüksek
nüfusa sahip olmalı ve yıllar itibarıyla nüfusları artmış veya en azından önemli
nüfus kaybına uğramamış olmalıdır.
ii) 500 kişinin altında nüfusa sahip hiçbir köy merkez köy olarak belirlenmemelidir.
iii)İlçe merkezine yakın bir konumda bulunan kırsal yerleşmeler, ancak belirgin bir
etki alanına sahip olmaları ve bu etki alanı içindeki yerleşmelerin ilçe merkezine
ulaşımının zor olması halinde merkez köy olarak seçilmelidir.
iv) Mevcut ve projeksiyon nüfusu düşük, kırsal kesimi yüzölçümü itibarıyla küçük
ilçelerle, ilçe merkezine giden devlet yolu çevresinde doğrusal bir yerleşme
formuna sahip ilçelerde; merkez köy belirlenmesine gerek yoktur. Bu tür
ilçelerde, ilçe merkezinin güçlendirilmesi esas olmalıdır.
v) 1997 Genel Nüfus Tespiti sonuçlarına göre nüfus yitirdiği anlaşılan, ancak daha
önceki yıllarda önemli bir nüfus büyüklüğüne erişmiş yerleşmelerin daha iyi bir
alternatif bulunamadığı takdirde merkez köy statüsü sürdürülmelidir.
vi) Sınır ve sınır kapılarına yakın köylere, diğer niteliklerinin uygun olması
durumunda, merkez köy olarak değerlendirmede öncelik tanınmalıdır.Mevcut
merkez köylerden yukarıdaki kıstaslara uymayanlar merkez köy statüsünden
çıkarılmalıdır. Bölgede merkez köyler, kamu hizmet ve yatırımlarında etkinlik
sağlamanın ötesinde, bir kırsal kalkınma aracı olarak kullanılmalıdır. Planlama
aşamasında, yukarıda belirtilen kıstaslar ışığında bir çalışma yapılmış ve
Bölge’deki 787 merkez köyün sadece 403’ünün merkez köy olabileceği
sonucuna varılmıştır.
DAP Eylem Planı kapsamında yapılan Mekânsal Analizler değerlendirildiğinde bölge
birçok potansiyeli bünyesinde taşımaktadır. Jeopolitik konumu, yer altı ve yer üstü kaynakları
ile hem sanayileşme hem de tarım ve turizm açısından avantajlı bir bölgedir. Fakat bölge
sahip olduğu bu değerlerini eksik altyapı, terör olayları, hızlı göç gibi sebeplerle
kullanamamaktadır.
DAP Eylem Planı ile ortaya konulan şehirlerin kademelenmesi ve alt bölgelerin
oluşturularak alt yapı eksikliklerinin giderilmesi öncelikli uygulama alanı olarak
görülmektedir. Bu çerçevede DAP Eylem Planından sonra uygulanan KÖYDES projesi ile
birlikte köylerin alt yapı ihtiyacı büyük ölçüde karşılanmıştır. Ayrıca 2003 yılından itibaren
hız kazanan karayollarının inşaatıyla birlikte ulaşım problemlerinde de ciddi oranda iyileşme
sağlanmıştır.
Kamu alanında bölgeye büyük yatırımlar yapılmasına rağmen aynı durum özel sektör
yatırımlarında hâlâ istenilen seviyede değildir. Bu çerçevede, çıkartılan Teşvik Yasası’nın
bölgede yapılan özel sektör yatırımlarında artış sağlaması beklenmektedir.
ÇEVRE
2.9
DAP kapsamında bölgede belirlenen çevre sorunları;

Kent merkezlerinde hava kirliliği

Katı atıkların sağlıksız depolanması ve yeraltı suyu kirliliği tehdidi

Evsel ve endüstriyel atık su deşarjıyla nehir, göl ve akarsu kirliliği

Su havzalarındaki erozyon

Endemik flora ve fauna türlerinin yok olma tehdidi
DAP kapsamında belirlenen çevre sorunları TRA1 Bölgesi’ne indirgenmiş ve mevcut
durum tespiti yapılmıştır. Bu kapsamda; Erzurum, Bayburt ve Erzincan illeri kent
merkezlerinde ısınmaya ve trafik emisyonlarına bağlı hava kirliliği bulunmaktadır. Kent
merkezlerinde yapılan hava kirliliği ölçüm değerlerinin yönetmelikte verilen sınır değerleri
aşmakta olup, hava kirliliğinin en yoğun görüldüğü il Erzurum’dur. Hava kirliliğinin en
önemli nedeni kalitesiz yakıt kullanımı ve Erzurum ve Erzincan’da bulunan şeker fabrikaları
emisyonlarıdır.
TRA1 Bölgesi’nde yer alan illerde düzenli depolama sahaları mevcut olmaması ve
düzensiz depolama sahalarının yer seçimlerinin uygun olmaması nedeniyle katı atıkların
yönetimiyle ilgili ciddi problemler yaşanmaktadır.
Gürültü ölçümleri Çevre İl Müdürlüklerinin bulunduğu Erzincan ve Erzurum illerinde
yapılmış olup, kara ulaşımı gürültü düzeylerinin her iki ilde de sınır değerleri aşıldığı
görülmüştür.
Orman alanlarının tahribatı, çayır ve mera alanlarının aşırı otlatma nedeniyle azalması
sonucu erozyon sorunu görülmektedir. Bölge’deki endemik flora türlerinin yok olma tehdidi
vardır.
TRA1 Bölgesinde, kentsel atık su arıtma tesisi Erzincan’da mevcut olup, Erzurum ve
Bayburt illerinde ise arıtma tesisi bulunmamaktadır. Bölgede yer alan endüstri kuruluşlarında
arıtma tesisi mevcut değildir. Erzurum’un atık su arıtım tesisi projeleri bitmiş, fakat
inşaatlarına henüz başlanmamıştır.
Bölge’deki illerde ve ilçelerde yer altı su kaynakları içme ve kullanma suyu amaçlı
kullanılmaktadır.
Ancak
özellikle
Erzurum’da
yeraltı
su
kaynaklarının
içmesuyu
standartlarına uygun olmadığı tespit edilmiştir.
DAP ‘ne göre; çevrenin korunması ve uzun dönem sürdürülebilir kalkınma sağlanması
için öngörülen önlemler şu şekilde belirtilmiştir:

Kurumlar arası yetki kargaşası giderilmeli, Çevre Bakanlığı il teşkilatları ve
belediyeler personel ve ekipman anlamında güçlendirilmeli, çevre denetimi konusunda
bu teşkilatların yaptırım güçleri artırılmalıdır.

Hava kirliliğinin önlenmesine yönelik olarak; evsel ısınmada kaliteli yakıt
kullanılmalı, doğalgaz ile ısıtmaya geçiş özendirilmeli, baca gazı emisyonu yüksek
tesislerde filtreler kullanılmalı, trafik emisyon denetimi yapılmalı, binalarda ısı
yalıtımı yapılmalıdır.

Katı atıklar standartlara uygun olarak düzenli depolama tesislerinde bertaraf
edilmelidir.

Kentsel ve endüstriyel atık sular arıtılmalıdır.

Bölgede flora ve faunanın, endemik türlerin korunması, milli parklar, Tabiat Parkları,
Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma Alanlarının Çevre Bakanlığı tarafından koruma alanı
statüsüne alınmasını

Çevre yönetimi konusunda tüm toplumun bilinçlenme düzeyini artırıcı çalışmalar
yapılmasını öngörmektedir.
2.9.1 DAP Kapsamında Çevre Öncelikleri
2.9.1.1 Çevre Yönetimi ve Yerel Yönetimler
Çevre yönetimi ile ilgili görev ve sorumlulukları olan pek çok kamu kurum ve
kuruluşunun (Sağlık Bakanlığı, DSİ Genel Müdürlüğü, İller Bankası, Enerji ve Tabii
Kaynaklar Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Bayındırlık ve İskan Bakanlığı, Orman
Bakanlığı, Belediyeler, DİE, vb.,) bulunması yetki kargaşası doğurmaktadır.
Çevre yönetiminde en etkin kurum olması gereken Çevre Bakanlığı, taşra teşkilatlarının
tamamlanmaması, personel ve ekipman eksiklikleri nedeniyle yetki ve sorumluluklarını
yerine getirememektedir.
Kentsel altyapı hizmetlerinin planlanması ve uygulanmasında sorumlu yerel yönetimler
ise finansal ve personel kapasitelerinin yetersiz olması nedeniyle teknik ve finansal açıdan
İller Bankası’na bağımlıdır. Belediyeler, kentsel altyapı yönetimi konusunda uzman teknik
personel (çevre mühendisi, şehir plancısı, vb.) istihdam edememektedirler.
DAP kapsamında; etkin bir çevre yönetimi için öngörülen stratejiler şöyledir:

Çevre Bakanlığı’nın il düzeyinde kalifiye, alanında uzman personel ve donanımla il
düzeyinde teşkilatlanması sağlanmalıdır.

Yerel yönetimlerin teknik, finansal ve insan kaynakları kapasitelerinin geliştirilmesi
sağlanmalıdır.

Çevre yönetimine ait tüm verilerin bir veri tabanı sistemiyle Çevre Bakanlığı’nda
toplanması sağlamak
2.9.1.2 Hava Kirliliği
TRA1 Bölgesi’nde görülen sert iklim koşulları nedeniyle yakıt kullanım süresinin uzun
olması ve kalitesiz yakıt kullanımı nedeniyle tüm illerde hava kirliliği yaşanmakta olup, en
fazla kirlilik Erzurum’da görülmektedir.
Araç egzoz emisyonları ve sanayi tesislerinin baca gazları da bölgede hava kirliliğine
neden olmaktadırlar. Evsel ısınmanın dışında kirliliğe katkıda bulunan endüstrilerin belli
başlıları; Erzurum ve Erzincan’da şeker endüstrisidir.
Sağlık Bakanlığı, Çevre Bakanlığı, Mülki Amirlikler ve Belediyeler gibi değişik
kurumlara hava kirliliğini denetleme görevi verilmiştir. Belediyeler yetkili olmakla beraber
gerekli alt yapıları olmadığından, Çevre Bakanlığı da taşra teşkilatını tamamlayamadığından
ve mülki amirlikler daha çok koordinasyon rolü üstlendiklerinden Bölge’de sadece Sağlık
Bakanlığı denetlemeyi sürdürmektedir.
DAP kapsamında; hava kirliliğinin önlenmesine yönelik belirlenen stratejiler şöyledir:

Isınmaya bağlı hava kirliliğinin önlenmesine yönelik yakıt kalitesinin artırılması,
doğalgaz kullanımının mümkün olması durumunda özendirilmesi, alternatif enerji
kaynaklarının kullanımının özendirilmesi ve uygun ısınma ve ısı yalıtım tekniklerine
yönelik halkın bilincinin geliştirilmesi,

Hava kalite kontrolünün her ilde yapılması ve ölçüm sistemlerinin teknolojik olarak
geliştirilmesinin sağlanması

Endüstriyel tesislerin baca gazı emisyonlarının düzenli ölçümünün yapılması ve
gerekli önleyici tedbirlerin alınması

Araç egzoz emisyon ölçümleri yapılması, kirliliğin önlenmesine yönelik gerekli
tedbirlerin alınması

Binalarda ısı yalıtımı sağlanmalı, imar planı aşamalarında hava kirliliği sorunu da
dikkate alınmalıdır.
2.9.1.3 Katı Atık Yönetimi
TRA1 Bölgesinde katı atık toplama ve taşıma hizmetleri belediyeler tarafından
yapılmaktadır. Tüm il ve ilçelerde katı atık düzenleme depoları bulunmamakta olup, katı
atıklar vahşi depolama sahalarında bertaraf edilmektedir. Erzurum ili için düzenli depolama
alanı yer tespiti ve Erzincan’da ise depolama sahası proje çalışmaları sürmektedir.
DAP kapsamında; bölgede katı atıkların yönetimine yönelik belirlenen stratejiler şöyledir:

Düzensiz depolama sahalarının ivedilikle terk edilmesi ve düzenli depolama sahalarına
geçişin sağlanması gereklidir.

Tıbbi atıkların ve evsel katı atıkların toplanması, taşınması ve bertarafı konularında
yerel yönetimler arasında işbirliğinin geliştirilmesi

Tıbbi atıkların diğer katı atıklardan ayrı olarak toplanması, taşınması ve bertarafını
sağlayacak planlanmanın yapılması

Katı atıkların kaynakta ayıklama ve geri kazanımına yönelik faaliyetlerin, atıkların
geri kazanımı ve fiziksel kimyasal işlenmesine yönelik bilimsel araştırmaların ve bu
konuda halkın bilincini geliştirmeye yönelik çalışmaların teşvik edilmesi
2.9.1.4 Flora-Faunanın Korunması
Flora-fauna çeşitliliği, özellikle de endemik türlerin varlığı açısından zengin olan TRA1
Bölgesi’nde, mevcut ormanların tahribatı, çayır-mera alanlarının bilinçsiz kullanımı ve su
erozyonu gibi etkenler flora fauna açısından tehdit oluşturmaktadır.
Kışlık yem üretiminin yetersizliği nedeniyle bölgede çayır ve mera alanları
kapasitelerinin üzerinde kullanıma maruz bırakılmakta ve kritik otlatma yapılmayacak
zamanlara uyulmamaktadır. Çayır ve meralarda oluşan tahribat sonucu pek çok endemik tür
yok olma tehlikesi ile karşı karşıyadır.
Bölgede inşaatı devam eden ve planlanan baraj inşaatları da o Bölge’nin flora ve
faunasını tahrip etmekte; endemik canlı türlerinin yok olmasına sebep olmaktadır.
DAP kapsamında bölgede flora ve faunanın korunması, hassas bölgelerin en etkin
biçimde yönetilmesi hususunda tespit edilen stratejiler şöyle belirtilebilir.

Bölge’de kentleşme, endüstrileşme, turistik yapılaşma ve baraj yapımlarından önce
Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) raporunun hazırlanması,

Baraj inşaatlarından etkilenen endemik türlerin toplanması ve yeniden yetiştirilmesiyle
biyolojik çeşitliliğin korunmasını sağlayacak kurumsal yapılanmaya gidilmelidir. Bu
amaçla Türkiye genelinde kurulacak Merkezi Biyolojik Çeşitlilik Araştırma Enstitüsü
koordinatörlüğünde bölgede yer alan üniversite ve diğer araştırma enstitülerinin tür
çeşitliliğine yönelik çalışmaların teşvik edilmesi,

Çayır ve meraların bilinçli kullanımının sağlanması, bu amaçla halkın bilincinin
geliştirilmesi,

Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma Alanlarının Çevre
Bakanlığı tarafından koruma alanı statüsüne alınması, koruma alanlarında çevre
sorunlarının tespit edilerek gerekli önlemlerin alınması,

Meraların korumasına yönelik kullanımını güvence altına alacak ve biyolojik
çeşitliliğin korunmasını sağlayacak mera yasasının oluşturulması,

Bölge’de flora ve faunanın korunması için Orman Bakanlığı, Tarım ve Köy İşleri
Bakanlığı ve Çevre Bakanlığı arasında çok iyi bir iletişim ve işbirliğinin geliştirilmesi,

Çayır ve mera alanlarının ıslahı ve korunması,
2.9.1.5 Su Kirliliği
TRA1 Bölgesi, Türkiye’nin Çoruh, Aras ve Fırat gibi önemli hidrolojik havzalarını
içermektedir. Havza yönetimi ve su kirliliği kontrolü bu anlamda Bölge için önemlidir.
Bölgede su kirliğine neden olan parametreler; evsel atık suların arıtılmadan yüzeysel su
kaynaklarına deşarj edilmesi, toprak erozyonu, endüstriyel atıksuların arıtılmadan yüzeysel su
kaynaklarına deşarj edilmesi, maden işletmeleri ve düzensiz çöp depolama sahalarından
kaynaklanan sızıntı sularının yeraltı sularına karışması olarak verilebilir.
Bölgede su kaynaklarının korunmasına yönelik olarak ilgili mevzuatta verilen arazi
kullanım yasakları uygulanmamaktadır. İçme amaçlı kullanılan yeraltı su kaynaklarının temin
edildiği kuyular çevresinde de koruma tedbirleri yoktur.
Bölgede su kirliliğinin korunmasına yönelik uygulanan izleme ve denetleme faaliyetleri
Sağlık Bakanlığı (içme suları), DSİ Bölge Müdürlükleri, Tarım İl Müdürlükleri ve
üniversiteler tarafından plansız ve programsız bir şekilde yürütülmektedir. Çevre
Bakanlığı’nın kurumsal, teknik ve donanım yetersizliklerinden dolayı su kirliliği izleme
denetleme mekanizmasında etkisi yoktur.
Su kaynaklarının çok amaçlı kullanımı da bütüncül su kaynağı kullanımı açısından
sorun oluşturmakta olup, su kaynaklarının kalitelerinde düşüşe sebep olmaktadır.
DAP Bölgesinde genelinde olduğu gibi TRA1 Bölgesi'nde de kentsel ve endüstriyel atık
sular arıtılmadan yüzeysel su kaynaklarına deşarj edilmektedir. Erzurum kenti ve çevre
ilçelerin kanalizasyon atık suları ile et kombinası, Şeker Fabrikası, Doyasan Yağ Fabrikası ve
ETTAŞ gibi endüstriyel tesislerin atık suları doğrudan Karasu nehrine deşarj edilmektedir.
Ayrıca tarımsal drenaj sularının da Karasu’ya karışması kirliliğe sebep olmaktadır. Bunun
yanında Erzurum çevresindeki yüzeysel suların analizleri DSİ tarafından sadece sulama suyu
parametreleri dikkate alınarak yapıldığı için su kaynaklarının kirliliğini değerlendirmek
mümkün olamamaktadır.
Erzincan kentinin arıtma tesisi inşa edilmiş olup, hâlihazırda işletilmektedir. Ancak bu
tesislerde inşa ve işletmeden kaynaklanan sorunlar bulunmaktadır.
Bölgede kanalizasyon şebekesi bulunmayan yerleşim birimlerinin sayısının çok fazla
olması, yerel yönetimlerin kısıtlı imkanlarıyla arıtma tesislerinin inşaat ve işletme faaliyetleri
için yetersiz kalması bu konuda kısıtlayıcı en önemli etkendir.
Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği gereği, yerleşim merkezleri atık sularını arıttıktan
sonra alıcı ortama vermek zorundadırlar. Ancak atık suyun arıtılmadan önce kanalizasyon
şebekesi ile toplanması gerekliliği, DAP Bölgesi’nde önemli sınırlayıcı bir faktördür.
DAP Bölgesindeki diğer tüm iller gibi Erzurum, Erzincan ve Bayburt illerinde Yer altı
su kaynakları içme ve sulama suyu amaçlı kullanılmaktadır. Erzurum ilinde yeraltı suyu kuyu
çıkışlarında yapılan testler sonucu bu kaynakların içme suyu standartlarını karşılamadığı
tespit edilmiştir.
DAP kapsamında bölgede su kirliliğinin kontrolü amacıyla belirlenen stratejiler şu şekilde
belirtilebilir:

Su havzaları bakımından zengin olan bölgede Çevre Bakanlığı'nın koordinatörlüğünde
havza bazında örgütlenmeye gidilerek; havza yönetiminin yerel yönetimlerin, sanayi
odalarının, STK’ların ve halkın katılımıyla oluşturulacak Havza Yönetim Kurulları
eliyle yürütülmesi

Bölge'de yapılacak her türlü inşaat, sanayi, baraj gibi yatırımlar için çevresel etkilerin
ve koruma önlemlerinin belirlenmesini mümkün kılmak üzere Çevresel Etki
Değerlendirmesi sürecinin uygulaması

Havza bazında o havzanın özelliklerine uygun kirletici kaynak standartları
tanımlanmalıdır.

Çevre
Bakanlığı'nın,
su
kalitesinin
belirlenmesine
yönelik
iller
düzeyinde
örgütlenmesi

Organize sanayi bölgelerinde, sıvı, katı ve gaz atıklar için yönetim planı oluşturulması
ve bu kapsamda, ortak arıtma tesisleriyle atıkların bertarafının sağlanması

Bölgede yer alan endüstriyel kuruluşların atık sularının arıtma tesislerinde arıtılması
ya da ön arıtmaya tabi tutulduktan sonra kanalizasyon şebekesine verilerek
uzaklaştırılmasının zorunlu hale getirilmesi

Kentsel atık suları arıtma tesislerinde arıtıldıktan sonra yüzeysel su kaynaklarına
deşarj edilmesinin sağlaması, bu kapsamda yerel yönetimlerin kanalizasyon şebeke
sistemlerinin ve arıtma tesislerinin kurulması faaliyetlerini tamamlaması, (Bu anlamda
en önemli öncelik, Erzurum kentinin atık suları için atık su arıtma tesisinin kurulması
ve 2001-2005 dönemi sonunda bitirilmiş olması olarak belirlenmiştir.)

Yerel yönetimlerin çevre kirliliği önleme fonları kaynaklarını, çevre koruma
faaliyetleri için kullanmasının sağlanması

Göl ve akarsu havzalarının yağış havzaları ile birlikte ele alınarak, noktasal ve
yüzeysel
kirletici
kaynakların
tespit
edilerek
havza
bazında
(havzanın
ağaçlandırılması, atık suların arıtılarak deşarj edilmesi, tarım ilaçları ve pestisidlerin
kullanımının kontrol altına alınması gibi) koruyucu önlemlerin alınması

Yer altı su kirliliğinin önlenmesine yönelik olarak; su kaynakları çevresinde koruma
tedbirlerinin alınması

Erzincan’daki maden suyu ve termal su, Erzurum'da termal su kaynaklarının farklı
koruma alanlarına göre gerekli tedbirler alınarak özellikleri korunması ve
geliştirilmesi

Arazi kullanım politikaları için yönetim planlarının yapılması ve imar planlarında
gerekli önlemlerin alınması
Doğu Anadolu Projesi kapsamında sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması, bölgede
etkin çevre koruma ve yönetiminin geliştirilmesine yönelik belirlenen önceliklerin
değerlendirilirken, her üç ilde de çevre il durum raporları ve yerel yönetimlerin faaliyet
raporlarında belirtilen mevcut durumlar dikkate alınmıştır.
Çevre yönetiminde yaşanan yetki kargaşasını önlemek için Çevre Bakanlığı ve yerel
yönetimlerin kapasitelerinin ve yetkilerinin artırılmasına yönelik olarak yapılan mevcut
çalışmalar incelendiğinde; Bölge’nin her üç ilinde de, Çevre Bakanlığı’nın, Çevre ve Orman
İl Müdürlükleri olarak teşkilatlandığını görmekteyiz. Hava kirliliğinin kontrolüne yönelik taşıt
ve baca gazı emisyonlarının kontrol ve izlemeleri İl Çevre Müdürlükleri tarafından
yapılmaktadır.
TRA1 Bölgesi’nde her üç ilde de, 2004 yılında Erzurum, 2007 yılında Erzincan ve 2008
yılında da Bayburt illerinde doğalgaz kullanımına başlanmıştır. Doğal gaz kullanımının
yaygınlaşmasıyla, kalitesiz yakıt kullanımına bağlı oluşan kentsel hava kirlilik değerlerinde
azalma kaydedilecektir.
Kentsel ve tıbbi atıkların toplanması, taşınması ve bertaraf edilmesi faaliyetlerini içeren
katı atık yönetimi konusunda üç il incelendiğinde; üç il merkezinde de katı atık düzenli
depolama sahalarının kurulduğu, tıbbi atıkların ve evsel atıkların bu alanlarda sıhhi
yöntemlerle depolandığı görülmektedir.
İlçe merkezleri ve diğer yerleşimler göz önüne
alındığında; Erzincan ili bu konuda yapılan yatırımlarla ön plan çıkmaktadır. Erzincan ilinde
35 belediyenin katı atıkları, Erzincan Belediyesi ile yapılan protokol sonucu belediyenin
düzenli depolama sahasında depolanmaktadır.
Erzincan ilinde yer alan belediyeler arasında atık yönetimi konusunda ortak çalışmalar
yürütülmesi amacıyla tüm belediyelerin izin katılımıyla “Belediyeler Birliği” kurulmuştur.
Çevresel Etki Değerlendirmesi süreci, 16.12.2003 tarih ve 25318 sayılı kanunla
yürürlüğe giren Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği ile uygulanmaya başlanmıştır. Bu
süreçte; Bölgede yapılan ve çevreye önemli etkileri olabilecek kentleşme, endüstrileşme,
turistik yapılaşma, baraj, vb. her türlü faaliyetin planlama, inşaat, işletme ve faaliyet sonrası
dönemlerinde ortaya çıkacak çevresel etkilerinin belirlenmesi ve gerekli önlemlerin alınması
amaçlanmaktadır. Çevresel Etki Değerlendirme Raporlarının hazırlanması ve onaylanmasına
yönelik çalışmalar Çevre Bakanlığı tarafından yürütülmektedir.
Bölge’nin su kirliliği ile ilgili en temel sorunu olan kentsel ve endüstriyel atıksuların
arıtılmadan yüzeysel su kaynaklarına deşarj edilmesi DAP sonrası dönemde güncelliğini
korumaktadır. Erzurum kent merkezi atık suları, kombine, şeker fabrikası ve benzeri endüstri
kuruluşların atıksuları, arıtılmadan Karasu nehrine ve Pulur çayına verilmektedir. Ilıca ilçesi
yakınlarında kurulması planlanan Erzurum Atıksu Arıtma Tesisi Projesi çalışmalarında ÇED
süreci sonuçlanmış olup, inşaatı henüz başlamamıştır. Bayburt ilinde, kentsel atıksular Çoruh
nehrine arıtılmadan deşarj edilmektedir. Erzincan Atıksu Arıtma Tesisi mevcut olup, kentin
atık suları biyolojik arıtmaya tabi tutulduktan sonra Karasu’ya deşarj edilmektedir.
2.10 MALİ YAPI VE BANKACILIK
Doğu Anadolu Projesi (DAP) Ana Planında mali yapı ve bankacılık sektörüyle ilgili
olarak yapılan değerlendirmede Bölge’nin istikrarlı bir şekilde ve geçmişe göre çok daha
yüksek hızlarda büyümesi, mali kaynakların yeterli düzeyde olmasına ve etkin kullanımına
bağlı bulunduğu vurgulanmıştır. Bölge’deki kaynakların yetersiz olduğu ve mevcut
kaynaklarında etkin kullanılamadığı tespit edilmiştir. Bu nedenlerle, hem yeni kaynakların
yaratılmasına, hem de sistemin şeffaf ve etkin işletilmesine büyük ihtiyaç vardır.
Plan öngörülerine göre, Bölge’ye verilen teşvik ve kredi sistemi Bölge’nin özellikleri
göz önüne alınarak, gelişmiş yörelerdekine görece farklılaştırılmalı, bir Bölgesel Kalkınma
Bankası (BKB) kurulmalı, ya da Türkiye Kalkınma Bankası (TKB) bir bölgesel kalkınma
bankacılığı anlayışı içinde yeniden yapılandırılmalıdır. Özellikle tarıma verilen krediler
“yayım ve eğitim teknik paketi” ile desteklenmiş proje oluşturma kriterleri ile şekillenmelidir.
Bu anlayışta kredinin geri dönüş oranı, finansal başarının tek başına yeterli ölçüsü değildir.
Bunun yanı sıra, üretim faaliyetlerinin yarattığı sosyal fayda da dikkate alınmalıdır. Geri
dönse bile kredi veriliş amacından farklı bir amaç ve faaliyet için kullanılmışsa, bu krediye
sübvansiyonsuz faiz oranı uygulamalıdır. Bunun için kredilerin kullanışı sıkı bir şekilde
izlenmeli ve denetlenmelidir.
Bölge ekonomisinin tüm sektörlerinde işletmelerin büyük bir bölümü, sağlıksız bir mali
yapı içindedir. Bu durumun, en temel nedeni öz sermaye yetersizliğidir. Özellikle istihdam
açısından, Bölge ekonomisinin en büyük sektörü olan tarım sektöründe; işletmelerin çok
küçük ölçekli olması, verimliliğin düşüklüğü, çok tarım ürününün ancak geçimlik düzeyde
üretiliyor olması, dolayısıyla pazara yönelik üretimin azlığı, endüstriyel bitki üretiminin yok
denecek düzeylerde olması ve buna bağlı olarak destekleme alımlarından yararlanamama gibi
olumsuzluklar, özsermaye yetersizliği sorununun başlıca nedenlerini oluşturmaktadır. Bunlara
ilave olarak; tarımsal ürünlerin, özellikle de Bölge tarımında önemli yer tutan canlı hayvan
fiyatlarında yaşanan istikrarsızlıklar, bir taraftan üretim yapmayı caydırıcı etki yaratırken,
diğer taraftan bu küçük işletmelerin nakit akışları konusunda planlama yapmalarını
engelleyerek, yılın birçok döneminde finansal darboğazlar yaşamasına yol açmaktadır. Benzer
durum, Bölge’deki imalat sanayi işletmeleri için de geçerlidir. Bu işletmelerin büyük bir
bölümü, ya hiç ücretli işçi çalıştırmayan, ya da çok az sayıda ücretli işçi çalıştırabilen şahıs
işletmeleridir. Genellikle yerel ve bölgesel talebe yönelik üretim yapan bu işletmeler, sermaye
malı donanımı bakımından yetersiz bir yapıya sahiptirler ve içsel ve dışsal ölçek
ekonomilerinin eksikliğinden ötürü, Bölge dışından gelen rekabete karşı koyamamakta ve
ulusal
ekonomideki
dönemsel
durgunluklardan son
derece olumsuz
bir biçimde
etkilenmektedirler.
Ölçeğin küçüklüğünden ötürü uzman ve profesyonel yönetici çalıştırma olanağı
bulunmayan bu işletmelerde, girişimcilik ruhunun eksikliği de önemli bir problemdir. Ayrıca
bu işletmelerin ekonomik durgunluk dönemlerinde yeni pazarlar arama ve bulma, ürün
çeşitlendirme ve benzeri çözüm yollarını araştırma konusunda içinde bulundukları ataletin
başlıca nedeni ‘’yenilikçi olmama’’ özelliğidir.
Bölge’de sermaye birikiminin yetersizliği, yatırımların öz kaynaklarla finanse
edilmesine imkan vermediğinden, işletmelerin dış finansman kaynaklarını kullanması
zorunluluk haline gelmektedir. Bununla beraber özel bankacılık sistemi, bölgesel üretimi
artırarak verimliliği yükseltecek ve kapasite artırımı sağlayacak yatırımları finanse etmekten
uzaktır. Esasen özel bankalar tarım sektörüne hizmet vermediği gibi, imalat sanayi
işletmelerine yönelik orta ve uzun vadeli yatırım kredisi de sağlamamaktadır. Özel bankaların,
Bölge’deki küçük işletmelere kredi vermemelerinin en büyük nedeni bu işletmelerin yüksek
risk taşımasıdır. Dolayısıyla özel bankalar, kredi taleplerini geleneksel bankacılık kriterleri ile
değerlendirmekteler ve Bölge’deki durumu yüksek riskli olarak algılamakta, gayri menkulü
bile çoğu kez ipotek olarak kabul etmemekte ve topladıkları mevduatı, Hazine bonolarına
yatırmakta, ya da Bölge dışı girişimcileri kredilendirmektedirler. Özel bankalar, bölgesel
üretimin artırılması ve yeni yatırım kapasitelerinin oluşturulması için gerekli fonları
sağlamaktan uzaktır. Özel bankaların, Bölge’deki işletmelere yönelik kredi hizmetlerini
geliştirmeleri amacıyla teşvik edilmeleri gerekmektedir. Bölge’deki tasarrufları, Bölge’de
krediye ve yatırıma dönüştürme çareleri aranmalıdır. Ayrıca yeni kaynak yaratılmalıdır.
Bölgesel kalkınmanın finansmanı, büyük ölçüde; Ziraat Bankası, Halk Bankası ve
Türkiye Kalkınma Bankası (TKB)’nca gerçekleştirilmeye çalışılmaktadır. Bu kamu
bankalarının bölge sektörlerinin ihtiyaç duyduğu fonları sağlamakta son derece yetersiz
kaldıkları ve kredi hizmetlerinin ‘’bölgesel kalkınma boyutu’’ taşımaması, bölgesel
kalkınmanın önünde önemli bir engeldir.
Her şeyden önce, geri kalmış bir yöreden beklenebileceği gibi, Bölge’de mevduatın,
gelire ve gayri safi hasılaya oranı düşüktür. Mevduat-gelir oranının düşüklüğü, Bölge’de
tasarrufların düşük olduğuna ve/ya da tasarrufların bir kısmının, mevduata dönüşmeden başka
nakit ya da nakit olmayan varlıklarda tutulduğuna işaret etmektedir. Mevcut kredi ve teşvik
sistemindeki bu olumsuzlukları giderebilmek için izlenecek temel stratejilerin şu özellikleri
taşıması gerekir:

Bölge’nin temel karakteristiğini oluşturan küçük ölçekli işletmeleri dışlamayan, bir
kredi teşvik sisteminin geliştirilmesi gerekir.

Teşvikli kredilerin kredi alanların aktif katılımını gerektiren teknik paketler ve girdiler
şeklinde verilmesi yararlı olacaktır. Böyle bir uygulama; kredilerin amaç dışı
kullanımını önleyici, sermayenin Bölge içinde kalmasını sağlayıcı, fertlerdeki sosyal
bilinci yükseltici ve Bölge içi gelir farklılıklarını azaltıcı etki yaratacaktır.

Mevcut Kredi Garanti Fonunun mevcut yapısı korunarak güçlendirilebileceği gibi,
Fon’a; Halk Bankası dışındaki diğer kamu bankalarının ve özel bankaların, Bölge’de
yer alan Sanayi ve Ticaret Odaları gibi sivil toplum kuruluşlarının katılımı da
sağlanarak Fon’un Bölge’ye daha etkin hizmet vermesi sağlanabilir.

Teşvikli kredilerde, kötü projelere kredi verilmesini engelleyici ve amaç dışı kullanımı
asgari düzeye indirici tedbirler alınmalıdır.

Kredi talepleri ve değerlendirmelerinin, yerel toplumun ilgi ve denetimine açık
tutulacak biçimde geliştirilmesi de olumlu etkiler oluşturabilecektir. Saydamlık, geniş
kamu denetimine olanak sağlayacaktır.

Ziraat Bankası tarımda küçük işletmeler için mikro-finansa önem vermeli ve
müteselsil kefalet yoluyla gerektiğinde hiçbir ipotek almadan kredi vermelidir.

Ziraat Bankası ülke geneli için geliştirdiği tip projeleri, Bölge için yenilemeli ve Bölge
şartlarına uygun hale getirmelidir.
Küçük tasarrufların Bölge’de değerlendirilmesi ve KOBİ’lere finansman sağlanması
için KOBİ’lerin anonim şirketler olarak örgütlenmeleri teşvik edilmelidir. Kurulması önerilen
Ekonomik Kalkınma Ajansı (EKA), KOSGEB veya alternatif bir örgüt bu konuda KOBİ’lere
danışmanlık hizmeti verebilir, onları yönlendirebilir. Ayrıca, DAP Bölgesi’nin kalkınmasının
finansmanında AB fonları kaynak olarak kullanılmalıdır.
Doğu Anadolu Projesi (DAP) Ana Planında mali yapı ve bankacılık sektörüyle ilgili
olarak yapılan tespitlerin büyük bir kısmı bugünde geçerlidir. Fakat son yıllarda Sanayi ve
Ticaret Bakanlığının KOSGEB aracılığıyla ve DAP Planı’nda da öngörüldüğü üzere
‘’Kalkınma Ajansları’’nın bölge düzeyinde kurulması sonrası KOBİ’ler çeşitli destekleme
argümanlarıyla desteklenmektedir. Fakat mevcut durumda, Bölge’deki KOBİ’ler başlangıç
sermayelerini çoğu zaman firma sahiplerinin ya da onların yakın çevresinin kişisel
tasarrufundan sağlamaktadır. Genellikle kısıtlı sermaye imkânlarıyla çalışan KOBİ’lerin
sermaye imkanlarına ve finansman kaynaklarına erişimleri nispeten de olsa halen kısıtlıdır.
Kredi formalitelerinin ağırlığı, kısa vade oranları ve yüksek faizler bunda etkili olmaktadır.
Diğer bir kaynak da Esnaf Kefalet Kooperatifi Kredileridir (TESKOMB). Kullanımı kolay
olsa da faiz piyasa şartlarına göre belirlenmektedir ve vadeler kısadır. Ancak kısa süreli
işletme sermayesi eksikliğini karşılamaktadır. Erzurum’da Ekim 2008 itibariyle çalışmaya
başlayan Kredi Garanti Fonu İşletme Araştırma A.Ş. Şubesi açılmıştır.
Doğu Anadolu Bölgesi ve özellikle Erzurum son yıllarda nakit kredi kullanım
meblağlarının yüksekliği ile de dikkatleri çekmektedir. 1997- 2007 yıllarını kapsayan 10 yıllık
döneme ilişkin araştırmalar Erzurum’un kamu ve özel bankalar tarafından verilen kredilerle
ayakta durduğu ve son yıllarda kullanılan nakit kredi tutarlarında hızlı bir yükselişin hakim
olduğu görülmüştür. Nakit kredi kullanım hacminin son yıllarda yükselmesi iş fırsatlarının
gelişmesiyle de açıklanabilir.
Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki mali sektörün geliştirilmesi için DAP Ana Planında
vurgulanan sorunlar ve çözüm önerilere ilave olarak aşağıdaki görüş ve öneriler
geliştirilmiştir:
1. Bazı özel bankaların Doğu Anadolu Bölgesi’nde kredi isteyen küçük ve orta büyüklükteki
işletmelere kredi vermemeleri önlenmeli ve bunun için etkili politikalar geliştirilmelidir.
2. Bankaların bölge çiftçilerinden İstanbul ve Ankara gibi büyük şehirlerde gayrimenkul
teminatı istemeleri engellenmelidir.
3. Bölge KOBi’lerinin mali sektöre olan borçları yeniden yapılandırılmalı ve mevcut borçlar
daha uzun vadelere yayılarak veya faiz oranları düşürülerek KOBi’lerin rahat bir nefes
almaları sağlanmalıdır.
4. Mali sektörün reel sektöre kaynak oluşturması için bankalara tanınan KOBİ kredi havuzu
genişletilmeli ve bu havuzdan yararlanma şartları daha elverişli hale getirilmelidir.
3
SONUÇ
Doğu Anadolu Bölge’sinin kalkınması için hemen hemen tüm sektörlerde iyileştirmeler
yapmak gerekmektedir. Bununla birlikte, Bölge’nin sosyoekonomik kalkınmasında dinamo
rolü oynayacak sektörler belirli formüllerle ifade edilebilir. TRA1 Bölgesinin dinamo
sektörleri: Tarım ve hayvancılık, turizm, gıda sanayi, konfeksiyon ve giyim sanayisi, toprağa
dayalı sanayi, sağlık ve eğitim sektörleridir. Bu sektörler Bölge’nin kalkınmasında lokomotif
rolünü üstlenecektir. Bu sektörler aynı zamanda stratejik öneme sahiptir. Devlet, teşvik
uygulamalarında ve AB projelerinin dağıtımında bu sektörlere öncelik vermeli ve bunlara
yönelik avantajlı durumlar yaratmalıdır.
Bölge’de, DAP sonrası insan kaynaklarının geliştirilmesi konusunda ciddi bir değişim
olmadığı görülmektedir. Bölge yine göç vermekte; kadın, sosyal hayatta neredeyse hiç yer
almamakta, eğitim oranları konusunda Bölge, bölgelerarası sıralamada gerilerde kalmaktadır.
Bölge sıralamasının önde olduğu tek alan sağlık sektörüdür.
Erzurum, Bölge İhtisas
Hastanesi başta olmak üzere sahip olduğu yirmi iki hastane, diğer sağlık kuruluşları ve
helikopter ambulans hizmetiyle ulusal ve uluslararası bir sağlık üssü olma yolunda
ilerlemektedir.
Çevrenin korunması ve etkin çevre yönetiminin sağlanmasına yönelik DAP kapsamında
belirlenen kurumsal, yasal ve yönetsel yapının geliştirilmesine, yerel ve merkezi yönetimlerin
kapasitelerinin geliştirilmesine yönelik öncelikler günümüzde de güncelliğini korumaktadır.
Bunun yanında, DAP sonrası kentsel altyapı hizmetlerinin geliştirilmesine yönelik olarak
merkezi ve yerel yönetimler tarafından yürütülen projelerle, tespit edilen sorunların bir kısmı
için çözüm aranmıştır. Ancak, bölgede çevre kirliliği, kentsel altyapı eksikliği, çevre
bilincinin yetersizliği, kurumsal ve yönetimsel eksiklikler en temel çevre sorunları olarak
karşımıza çıkmaktadır.
Bölgede HES’ler enerji sektöründe en önemli kalem olarak öne çıkmakta olup son
düzenlemelerle birlikte özel sektör HES yatırımına büyük ilgi göstermektedir.
HES
inşaatlarının besleyeceği yan sanayi dallarının bölgede faaliyet göstermesinin bölge
sanayisine canlılık getirmesi beklenmektedir.
Buna ek olarak bölgede yoğun şekilde
karşılaşılan elektrik kaçakçılığı önlenmelidir. Bunu sağlamak için de halk eğitilerek
bilinçlendirilmeli, caydırıcı cezalarla kaçakçılığın önüne geçilmesi hedeflenmelidir.
Doğu Anadolu Bölgesi’nde ticaret sektöründe karşılaşılacak en büyük sorunlardan biri
üretileni pazarlama olup, etkin pazarlama kanallarının geliştirilmesi ve daha kaliteli ürünlerin
tüketicilere ulaştırılması açısından ortak hareket edebilme kültürü, bilinçlilik ve pazar
araştırması ön plana çıkmaktadır. Ticaret sektöründe dar boğazları aşabilmek ve eş zamanlı
olarak da tarım ve sanayi sektörlerinin önünün açılması için, ulaşım altyapısının
iyileştirilmesi, nitelikli elemanların yetiştirilmesi, danışmanlık hizmeti vermek ve yatırımcıyı
yönlendirmek için sinerji odakları oluşturulmalıdır.
Bölgeye son yıllarda özellikle karayolu alanında büyük yatırımlar yapılmıştır. Bu
yatırımların devam ettirilmesi ve yeni güzergahların kullanıma açılması beklenmektedir.
Bölgede şehir içi yolların altyapılarının iyileştirilmesi ve yenileme çalışmalarının sürekli
devam ettirilmesi gerekmektedir.
Demiryolu altyapısının iyileştirilmesi ve Trabzon
Limanı’na demiryolu ile bağlanılması bölge için kritik öneme sahiptir. Havayoluyla ulaşım
için mevcut altyapı yeterli seviyededir. Ancak direkt uçuş noktalarının sayısı arttırılmalıdır.
Keşfedilmeyi ve tüm dünyaya sunulmayı bekleyen doğal zenginliklere sahip Bölge, geniş
yelpazeli turizm tip ve biçimlerinin geliştirilmesi, kompoze turların düzenlenmesi, turizm
çeşitliliğinin sağlanması, 2011 Üniversitelerarası Kış Olimpiyat Oyunları gibi tanıtıcı büyük
organizasyonların düzenlenmesi, ulaşım altyapısının geliştirilmesi ve Bölge’nin nitelikli tesis
ve donatılara kavuşturulması ile bir cazibe merkezi olacaktır. Dolayısıyla yörede devlet
tarafından yapılan turizm yatırımların tamamlanması, Bölge’deki teşviklerin çeşitlendirilmesi
ve arttırılması gerekmektedir.
Bölge’nin en temel ekonomik faaliyeti olan tarım ve hayvancılıkta, DAP kapsamında
belirlenen sorunların çözümüne yönelik stratejiler bugün de geçerli olup, gerek Tarım ve
Köyişleri Bakanlığı gerekse diğer organizasyonlar tarafından yürütülen projelerle birlikte,
Bölge’de tarım ve hayvancılıkta önemli ölçüde gelişme sağlanmasına rağmen, henüz istenilen
seviyeye ulaşılamamıştır. Bölge’nin kırsal kesiminde yoğun göç olması nedeniyle öncelikli
olarak göçü önleyecek projelerin hayata geçirilmesi, tarımsal faaliyetlerden elde edilen gelirin
artmasıyla, yaşam seviyesinin yükseltilmesi gerekmektedir. Tarım ve hayvancılıkta; modern
teknikler, güçlü altyapı, geliştirilmiş pazarlama olanakları ve sektörde istihdam edilecek
eğitimli-nitelikli çalışanlarla daha başarılı sonuçlar elde edilecektir.
Sonuç olarak, Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı olarak, TRA1 Bölgesinde
gerçekleştirdiğimiz saha çalışmaları sonucunda, DAP Planı’nda tespit edilen sorunlar ve
bunların çözümü için öngörülen strateji ve projelerin bugüne kadar çeşitli nedenlerle
uygulanamadığı ve DAP Planı ile Ajansımızca hazırlanan TRA1 Bölgesel Gelişme Planında
yapılan tespit ve önceliklerin büyük ölçüde örtüştüğü görülmektedir. Dolayısıyla, DAP
Planı’nda ki stratejiler ekseninde öngörülen projelerin en kısa zamanda hazırlanacak ‘’Doğu
Anadolu Projesi Eylem Planı’’ ile uygulamaya geçirilmesi, Bölge’nin sürdürülebilir
kalkınması ve ulusal kalkınmaya katkı sağlanması açısından büyük bir önem arz etmektedir.
Kaynakça
1. Varol, Ç., Eceral, T. Ö. 2008.
Türkiye’deki Bölgesel Kalkınma Planlarının
Uygulanma/uygulanamama Süreçlerinin Değerlendirilmesi TEPAV Bölgesel Kalkınma ve
Yönetişim Sempozyumu 27-28 Kasım 2008, Mersin.
2. Anonim 2000. Doğu Anadolu Projesi Ana Planı. T.C. Başbakanlık Devlet Planlama
Teşkilatı Müsteşarlığı. 570 sayfa. (http://www2.dpt.gov.tr/bgyu/bkp/dap.html Erişim
tarihi: 26.05.2010; 21.48)
3. Anonim 1992. Doğu Anadolu Projesi (DAP) Hazırlık Raporu. Erzurum Kalkınma Vakfı
(ER-VAK). Erzurum.
4. Bingöl, A. F., Varol A. -2002. Bölgesel Kalkınmada Doğu Anadolu Projesi (DAP)
Yaklaşımı Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 12 (2) 313-324.
5. Koşan, A. 2006. Doğu Anadolu Bölgesi “Sürdürülebilir Kalkınma” Yönlü Turizm
Projeleri ve Bir Değerlendirme. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
(SBED). 8 (2). (http://e-dergi.atauni.edu.tr/index.php/SBED/article/view/375/369; Erişim
tarihi 27.05.2010; 10.50)
6. Anonim 2008. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerine Yönelik Sosyoekonomik
Kalkınma Önerileri. MÜSİAD Araştırma Raporları No: 53. Kurtiş Matbaacılık,
İstanbul.162 sayfa.
7. Anonim 2005. Erzurum - Erzincan - Bayburt Bölgesel Gelişme Planı. Ekonomik Toplumsal - Mekansal Örgütlenme İçin Dar Bölgeli Polarize Model. United Nations
Development Program (UNDP), T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı (DPT),
Yıldız Teknik Üniversitesi (YTÜ), Atatürk Üniversitesi (AÜ). Tayf Matbaacılık Ltd. Şti. 4
Cilt. İstanbul.
8. Anonim 2010. Ön Bölgesel Gelişme Planı. Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı. Zafer
Ofset. Erzurum. 74 Sayfa.
9. Anonim 2009. Erzincan İli Turizm Stratejik Planı Erzincan Turizm İl Müdürlüğü.2009
10. Balıkesir Ulusal Turizm Kongresi Bildirgesi.2008
11. 1.Ulusal Pazarlama Kongresi Bildiri Kitabı. Çukurova Üniversitesi.2008
12. UNDP-Atatürk Üniversitesi Ortaklar Diyaloğu Semineri.2010.Erzurum
13. Doğu Anadolu Bölgesel ve Yerel Kalkınma Sempozyumu Turizm-Ulaştırma Komisyon
Raporu.Ulusal güvenlik ve Stratejik Araştırmalar Derneği.Erzurum.2003
14. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerine Yönelik Sosyoekonomik Kalkınma Önerileri.
MÜSİAD Araştırma Raporları: 53. 2008
15. Erzincan Gelecek Stratejileri Raporu. TEB.2009
16. Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Sosyal ve Ekonomik Öncelikler. TESEV.2006
17. Sertesen S. Bölgesel Gelişmede “Yeni” Bir Politika Aracı: Cazibe Merkezleri. TEPAV
18. Koşan.A. Güneş.A. Gönüllülük ve Erzurum 2011 Üniversitelerarası Kış Oyunları.Atatürk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi.2009/13-2
19. Koşan.A. Doğu Anadolu Bölgesi Sürdürülebilir Kalkınma Yönlü Turizm Projeleri ve Bir
Değerlendirme. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi.
20. Palandöken Dağları ve Sarıkamış Çevrelerinin Bilimsel Eğitim Amaçlı Kullanımı.
Tübitak.2006
21. Erzurum Sanayı Potansiyeli ve Yatırım Alanları Araştırması. Atatürk Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü .2007
22. Erzurum İlinin Kalkınma Sorunu. Erzurum Ticaret ve Sanayi Odası.2008
23. Erzurum Yatırım Ortamı ve Yapılabilecek Yatırımlar Projesi. Sanayi ve Ticaret
Bakanlığı.2008
24. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri Sosyo-Ekonomik ve Sosyo-Kültürel Yapı
Araştırması: Sorunlar, Beklentiler ve Çözüm Önerileri. Bahçeşehir Üniversitesi.
İstanbul.2009

doğu anadolu projesi`nin (dap) tra 1 düzey 2 bölgesi için

Transkript

Benzer belgeler

Yeni Microsoft Office Word Belgesi _2

Page 1 of 2 Referans - Yarının Habercisi | HDI Güney Anadolu

S ayın Veli/Vasi: 2001 tarihli Hiçbir Çocuk Geri Kalmasın Kanunu

Slayt 1 - ODTÜLÜ Malatyalılar Derneği

Düfa dış cephe boyaları ile hayata renk katın... Düfa exterior wall

SÖZLÜKLÜ MAARİF TAKVİMİ Hacettepe Üniversitesi Türk Dili ve