ALATOO ACADEMIC STUDIES. 2016. № 3 94 Филология

Филология илимдери
УДК 82/821
KIRGIZ MASALLARI ÜZERİNE HALKBİLİMSEL BİR İNCELEME
Zulkada Rıskul Kızı
Uluslararası Atatürk-Alatoo Üniversitesi,
Doktora Öğrencisi
Özet
Bu araştırmada yer, zaman ve kahramanları belirsiz olan, olağanüstü özellikleri taşıyan,
ahlaka dayalı, yararlı, eğitici, kaynakları çok eskilere dayanan, söylendiği zaman ve kültürden
izler taşıyan sözlü anlatım türüolanmasallarincelenmiştir.
Bu çalışmamızın evrenini, sihirli masallar ve bu masalların modern yöntemlerle
incelenmesi, ortak ve farklılıkları ele alınarak masal metinleri ile ilgili bir kavramsal çerçeve
çizilmesi oluşturmaktadır.
Anahtar kelimeler: Kırgız, Masal, Halkbilimsel, HalkAnlatıları, Sihirli.
КЫРГЫЗ ЖОМОКТОРУНА ФОЛЬКЛОРДУК ТАЛДОО ЖҮРГҮЗҮҮ
Кыскача мазмуну
Макалада орду, мезгили, каармандарынын мүнөздөмөлөрүнүн негизинде адеп-ахлакка, тарбиялоого таянган, илгерки күндөргө негизделген, пайда болгон мезгилин жана
маданияттын чагылдырган элдик оозеки чыгармачылыктын катарын толуктаган жомоктор изилденди.
Бул изилдөөнүн предметин сыйкырдуу жомоктор түзүп, алар заманбап ыкмалардын
негизинде талданып, жомоктордун ортосундагы окшоштуктар жана айырмачылыктар
каралып, тексттерге тиешелүү концептуалдык рамка түзүлдү.
Ачкыч сөздөр: кыргыз, жомок, фольклор, элдик чыгармачылык, сыйкырдуу.
ФОЛЬКЛОРНЫЙ АНАЛИЗ КЫРГЫЗСКИХ СКАЗОК
Аннотация
Данная статья рассматривает фольклорную сущность кыргызских сказок.
Ключевые слова: кыргыз, сказка, фольклор, народное творчество, магический.
FOLKLORISTIC ANALYSIS ON KYRGYZ FAIRY-TALES
Abstract
The article presents the analysis of Kyrgyz fairy tales as a component of Kyrgyz folklore.
Key words: kyrgyz, fairy-tale, folklore, folk literature, magic.
Geçmişten bugüne hayatta kalmayı başaran en eski edebi türlerden biri olan masal,
günümüzde çocuk edebiyatı içinde varlığını
ve önemini sürdürmektedir. Çünkü, kırgız
94
halk kültürü çok köklü bir geçmişe ve çok
zengin bir geleneğe sahiptir.
Masal dediğimizde hepimizin aklına;
uzun kış gecelerinde ninilerimizin, dedele-
ALATOO ACADEMIC STUDIES. 2016. № 3
Zulkada Rıskul Kızı
rimizin veya başka aile büyüğünün bizleri
dizinin dibine oturtarak hayal dünyasının
derinliklerine çıkardığı yolculuklar canlanır.
Masal halk kültürünün vazgeçilmez temel
ürünlerinden biridir. Çocuk edebiyatı söz
konusu olunca çocukluk kavramının tarihsel
geçmişinden, yaşlara göre çocuk pisikolojisi
ve okuma eğleminden de bahsetmenin faydası olacaktır. Hangi yaşa gelince çocuğun
anlatıda sırlanan olaylar arasında nedensel bağlantılar kurmaya başladığı, örneğin
“sonra gitmiş, sonra görmüş, sonra uyumuş”
diye anlatılırken, “sonra” yerine “onun için”
gibi bir bağlacın ne zaman ortaya çıktığı,
böylece çocuklara yaşlarına göre geldikleri
olgunluk aşamalarına uygun öğeleri içeren
anlatı türlerine duyduğu ilgi pedagoglar tarafından incelenmiş konular arasındadır.
Çocukluk kavramının keşfiyle çocuk
edebiyatı alanında önemli bir tür haline gelen masalları çocuk edebiyatı kapsamında
incelemek, daha zengin bir çocuk edebiyatından söz etmeye olanak tanır. Buğün, dünyada ve ülkemizde çocuklar için masallar
yazan birçok yazarlar bulunmaktadır. Bu
yazarlar arasında, çocuk edebiyatına nitelik kazandıran Şırdakova’nın “Kırgız Halk
Masalları” Asılbek Coodonbekov ve Roza
Abdıkulova’nın “365 Gün masal” adlı masalları vardır.
“Kırgız Halk Masalları” adlı kitapta seçilen masallar halk bilimsel bir incelemeye
uygulanmaktadır.
İncelenen masallar; belirsiz bir zaman,
belirsiz bir yer ve karakterler arasında geçmektedir.Ancak yer, zaman ve karakterlerin
bütün yazılı veya sözlü anlatılarda var olduğu görülmektedir. Bütün bunların yanında
yazılı kültürün bir parçası olan çocuk edebiyatının bir türü olan masallarda yer, zaman
ve mekan unsurlarının sadeliği dikkat çekmektedir. Masalların giriş bölümünde bir ön
biçime gelişme bölümünde biçime ve sonuç
bölümünde yeni bir biçime sahip olduğu görülmektedir.
Ancak incelenen masallardan yola çıkarak halk edebiyatından beslenen masallarda
bu yapının çok fazla değişmediği yargısına
varabiliriz. Masalların dünya folklor tarihinde
çok önemli yeri vardır. Masallar halkbiliminin
geçmişine öncülük eden unsurlardan biridir.
İncelenen masaldan yola çıkarak halk
edebiyatından beslenen masallarda bu yapının çok fazla değişmediği yargısına varabiliriz. Masalların dünya folklor tarihinde çok
önemli yeri vardır. Masallar halkbiliminin
gelişimine öncülük eden unsurlardan biridir.
İncelenen masallardan yola çıkarak olağanüstü masalın çok renkli çeşitliliği ile tekbiçimliliği olmak üzere iki temel özelliğine
dikkat çeken Propp, öncellikle masalın oluşturucu bölümünü tespit edip, ardından da bu
bölümleri göz önünde bulundurarak masal
karşılaştırması yapıldı. Propp’un metodun
kullanarak karakterler arası ilişki masalda
kahraman adlarının ve kullanılan nesnelerin
değişime uğradığı, fakat yapılan işin yani işlevin değişmediği tespit edildi.
Araştırmanın önemi son olarak analizde
gerilim noktası ve anlatının başarıyla ulaşıp
ulaşmadığı gibi unsurları çerçevesinde değerlendirildi.
Alex Orlik’in epik yasalarına göre analiz, Greimas ve Propp’a göre karakterler ve
karakterler arası ilişkinin analizi değerlendirildi.
Masal Alex Olrik Epik Yasalarına Göre Analizi
a) Giriş ve Bitişik Kuralı: Masal giriş
cümlesi olarak şu sözlerle başlar: “Uzun
zamanlarönce kırgızların ulu dağının iki boğazında yan-yana yaşayan iki zenginin malı
varmış. Zenginler bir birini hiç sevmezlermiş. Nasıl olsa bile onun mallarını almalıyım diye gece-gündüz düşünürlermiş. Aradan yıllar geçmiş ve zenginlerden biri de vefat etmiş. Onun ardından karısı da ölüme el
sunmuş. Onların on iki yaşındaki çocuğu tek
başına öksüz ve yetim kalır. Diğer zengin ise
bu vakitti kullanarak. Yetimin elinden malını almaya çalışır: – Oğlum sen en iyi dostumun yalnız çocuğuydun. Benim de yalnız
çocuğum vardı. Kervanla seyahete gitti ve
geri dönmedi. Kim bilir, belki de ölmüştür o
yüzden oğlumun yerine bana oğul ol. Kendi
baban gibi bakarım sana. Kendi baban gibi
ALATOO ACADEMIC STUDIES. 2016. № 3
95
Филология илимдери
gör beni-diye sözü uzatır.” Bu cümle giriş
cümlesi olarak halk anlatılarının kurallarına
uymaktadır. Giriş cümlesinde hemen zaman
ve başkahraman belli olmaktadır. Bu masal
halk anlatılarındaki giriş kuralu korulmuştur. Sonuç ise ders verir niteliktedir. “İyilik
eden iyilik bulur” sözü masalı özetlemektedir. Bu masalın entrika örğüsünde giriş ile
bitiş arasında sıkı bir bağ vardır. Masalın
başında tekrar hayata dönen genç çocuğu
beslemeye alan zenginin oğludur.
b) Yineleme Kuralı: Bu masaldakonununyinelemesisözkonusudeğildir. Ancakmasaldageçenikiinsanarasındakisorucevapkısmızincirlemeolarakbirbirinebağlıdır.
c) Üçleme Kuralı: Bu masalda üçleme
kuralı bulunmamaktadır.
d) BirSahnedeİkiKuralı: Masalda zengin komşu-yetim çocuk-kurbağa-zengini
kaybolan çocuğu-doğa üstü varlık ve çocuk
arasındaki diyaloğlar bir sahnede iki kuralına uymaktadır. Sahneler daha çok iki kişi
arasında geçmektedir.
e) Zıtlık Kuralı: Yetim çocuk, kurbağayı besleyerek zengin komşunu kızdırmış ve
yetim çocuğu kovmuştur. Masalın başında
yetim çocuk ve acımasız zengin bir adam
arasındaki zıtlık söz konusudur. Bu zıtlıktan
yola yıkarak masal oluşmaktadır.
f) İkizler Kuralı: Bu masalda ikizler kuralı bulunmamaktadır.
g) İlk ve Son Durum Önemi Kuralı: Bu
masalda ilk ve son durum bir birine bağlı
değildir.
h) Anlatıda Tek Çizgilik: Anlatı tek
çizgide gitmektedir. Bu ise konunun daha
sade ve anlaşılır olmasını sağlamaktadır.
i) Kalıplaştırma Kuralı:Bu masalda detaylardan uzak gerekli olan karakterler kullanılmıştır. Olaylar iyi ve kötü niyetli insan
çerçevesinde sade bir şekilde anlatılmaktadır.
j) Büyük Tablo Sahnesi: Bütün kahramanlar insana benzeyen yarattık ve sahnede
geçmektedir.
k) Anlatı Mantığı Kuralı: Anlatı tek
çizgide geçmektedir. Masalda üç önemli
olay anlatılmaktadır. Bu ise konunun daha
sade ve anlaşılır olmasını sağlamaktadır.
96
l) Olay Örğüsünde Anlatı Birliği Kuralı: Masalda olay örgüsü bir birine bağlıdır.
m) Dikkati Başkahraman Üzerine Toplama: Masalın başında olayın kimin başına
geleceği belli olmaktadır. Dikkatle başkahraman olarak yetim çocuğa yönelmektedir.
Axel Olrik’in epik yasalarına göz önüne alındığında masalın oldukça yoğun bir
şekilde halk anlatılarına benzediği görülmektedir. Bunun en önemli nedenlerinden
birisi masalda halk anlatılarının kullanılmış
olmasıdır. Bu masal epik yasaların yanında
söz kültüre ait olan diğer özellikleri de içermektedir.
Greims ve Propp’a Göre Karakterler
ve Karakterler Arası İlişkinin Analizi
Karakterler, Proppun masal kahramanları ve Greimas’ın anlatıya katılanlar listesi
göz önüne alınarak incelenmektedir. Greimas’ın katılanlar listesine göre sıralama yapılırsa şöyledir:
a) Özne (Suje): Bu masalda özne-yetim
çocuk’tur.
b) Nesne (Obje): Yetim çocuğun başına
gelen olaylardır.
c) Yardımcı: Yetim çocuğa yardımcı
olan-Kurbağa’dır.
d) Muhalif (Düşman): Yetim çocuğun
yoluna engel olan ve hayatını kurtaran genç
değerli taş benimki diye yalan söyleyen. Bu
karakter Propp’a göre düşman olarak nitelendirilebilir.
e) Gönderen (Yönlendiren): Kurbağanın yetim çocuğa verdiğideğerli taştır.
f) Kabuledeni (Yararlanan): Bu masalda yararlanan yetim çocuktur.
Değerli Taş adlı masala uyğulandığı zaman Greimas’ın katılanlar listesinin başarılı
olduğu da görülmektedir. Anlatıya katılan
kişilerden kötü kalpli zengin ve oğlu bir
rakip-muhalif-düşman olarak geçmektedir.
Doğaüstü varlık yetim çocuğun hayatı abje
ve sübje arasındai ilişkiyi kurmaktadır. Bu
masalda yetim çocuk yararlanan olarak değerlendirilebilir.
Axel Olrik’in epik yasaları göz önüne
alındığında incelenen masalların büyük ölçüde epik yasalara uyduğu görülmektedir.
ALATOO ACADEMIC STUDIES. 2016. № 3
Zulkada Rıskul Kızı
Ancak dikkat çeken nokta Olrik’in belirlediği “ikizler kualı’nın” masalda bulunmayışıdır. Bunun yanında özellikle giriş ve bitiş
kurallarının masalda var olduğu görülmektedir.
Anlatıda Propp ve Greimas’a göre belirli
figürler vardır ve figürler arasında belirli bir
ilişki vardır. Özne ve nesne arasındaki bir
bağ vardır. Sözlü ve yazılı kültür ürünlerini
inceleyen bütün bu teoriler “anlatı mantığı”
çerçevesinde hemen hemen benzer bir yapı/üst yapı olduğunu göstermektedir. Bu da
sözlü kültürün yazılı kültürden kopmadığını
ispatlamaktadır.
Sonuç olarak Kırgız masalları da halk
anlatılarından alındığı açıkça belirtmektedir.
Dolayısıyla halk anlatılarının da bir analizi sayabileceğimiz bu çalışmada incelenen
masalların yazılı kültürü gerçekten çok fazla
bozamadoğını ve halk anlatısı özellikleriniyoğun bir şekilde koruduğu görülmektedir.
Kırgız halk edebiyatının bir türü olan masalların çocuk edebiyatının da kaynağı olduğu
gözlemlenmiştir. Dolayısıyla çocuk edebiyatı üzerinde etkisini gördüğümüz halk
masallarının işlevsel özelliklerini günümüz
çocuk edebiyatında varlığını devam ettirmektedir.
KAYNAKÇA:
ULUPINAR, E. Cihan (2010), “Hovhannes
Tumanyan’ın Masalları / Halk Edebiyatının
Çocuk Edebiyatındaki Yansımaları”, Ankara,
Sayfa, 84.
ARTUN, Erman (2012), “Anonim Türk
Halk Edebiyatı Nesri Edebiyat Tarihi ve
Metinler”, 6. Baskı, Adana, Sayfa, 124.
OĞUZ, M. Öcal, EKİCİ, M., AÇA, M.,
DÜZGÜN, D., AKARPINAR, R. Bahar,
ARSLAN, M.,Yılmaz, AKATAN Müge,
ÖĞÜT EKER, G., ÖZKAN, T. (2010). Türk
Halk Edebiyatı El Kitabı. (7. Baskı), Ankara.
ELÇİN Ş. (2001). Halk Edebiyatına Giriş,
Alçağ Yayınları, Ankara.
TORUN A., GÜZEL A. (2004). Türk Halk
Edebiyatı El Kitabı, Alçağ Yayınları, Ankara.
Шырдакова С. “Кыргыз эл жомоктору”.
Бишкек. 2012
DIJITAL KAYNAKLAR
www.gungorname.com.
www. turkoloji.com
www. kulturturizm.gov.tr
ALATOO ACADEMIC STUDIES. 2016. № 3
97