View/Open

ERMENi ARA~TIRMALARI
Uc;:Ayhk Tarih, Politika ve Uluslararasi Iliskiler Dergisi
2006, Say123-24, Nisan
SAHiBi
Avrasya-Bir Vakfi adma ~aban GULBAHAR
EDiTOR
E. Biiyukelcl Orner E. LUTEM
(Errneni Arastrrmalarr Enstitiisii Baskam)
SORUMLUYAZI i~LERi MUDURU
YI1dIz DEVECi BOZKU~
ABONE SORUMLUSU
ASAM Kitap Dagium
VAZI KURULU
Alfabetik Sua ile
Prof. Dr. Dursun Ali AKBULUT
(Ondokuz
MaYIs Universitesi,
Samsun)
Giindiiz AKTAN
(E. Biiyiikelci)
Prof. Dr. Enver KONUK<;:U
(Ataturk
Universitesi,
Erzurum)
Prof. Dr. Hasan KONi
(Yeditepe Universitesi)
Prof. Dr. Salim COHCE
Prof. Dr. Nuri KOSTUKLU
(Inonii Universitesi, Malatya)
(Selcuk Universitesi, Kenya)
Prof. Dr. Kemal <;:i<;:EK Yrd. DOf. Dr. Erol KURK<;:UOGLU
(Turk Tarih Kurumu,
Karadeniz Teknik Universitesi)
Dr. -5iikrii ELEKDAG
(Milletvekili,
E. Buyiikelci)
Prof. Dr. Yusuf HALA<;:OGLU
(Turk Tarih Kurumu
Baskaru)
Dr. Erdal iLTER
(Tarihci- Yazar)
Dr. Ya§ar KALAFAT
(Tarihc,:i, Yazar)
Yrd. DOf. Dr. Davut KILI<;:
(Firat Universitesi,
Elazlg)
Prof. Dr. Bayram KODAMAN
(Siileyman
Demirel Universitesi,
Isparta)
(Turk- Ermeni Iliskileri Arasnrrna
ve Atanirk
Universitesi,
Merkezi Mudurii
Erzurum)
Prof. Dr. Hikmet OZDEMiR
Turk Tarih Kurumu
Orner E. LUTEM
(E. Buyukelci)
Prof. Dr. Nursen MAZICI
(Marmara
Universitesi)
Prof. Dr. Mehmet SARAY
Prof. Dr. Azmi SUSLU
(Ankara Universitesi)
Dr. Bilal N. -5iM-5iR
(E. Biiyiikelci, T;trihc,:i)
DANI~MA KURULU
Alfabetik Sira lle
Yrd. DOf. Dr. Kalerya BELOVA
(Uluslararasl
Iliskiler Enstitusu,
Moskova)
Prof. Dr. Justin MCCARTHY
(Louisville Universitesi)
Andrew MANGO
(Gazeteci, Yazar)
3
Ermeni Arasurrnalan
yilda dort kez, Ilkbahar, Yaz, Sonbahar
ve Kis olarak yaymlarur.
Yerel Siireli Yayrn
Ermeni Arastsrmalart hakemli bir dergidir. Conderilen yazilar ilk olarak yazi kurulunca billmsel
anlaum ve yazim kurallan yonunden incelenir. Daha sonra uygun bulunan yazilar, alarunda bilimsel
cahsmalan ile tarunnus iic ayn hakeme gonderilir. Hakemlerin
kararlan dogrultusunda
yazi yayinlarur
ya da yaymlanmaz.
Hakemlerin
gizli tutulan raporlan derginin arsivlerinde bes yil siire ile tutulur,
AVRASYA BiR Vakh
ASAM (Avrasya Stratejik Arasurrnalar Merkezi)
Konrad Adenauer
Cad., No.61,
Tel:0.312.
06550, Yildiz-Cankaya,
4916070
Ankara
Fax: 0.312. 4916099
www.asam.org.tr
Ermeni Arasnrrnalan Enstitiisii
Yayin idare Merkezi
Konrad Adenauer
06550, Yildiz-Cankaya, Ankara
Cad., No.61,
Tel:0.312.491
6070
Fax: 0.312. 491 70 13
Baski Tarihi: 30 Nisan 2007
www.eraren.org
Elektronik
Posta: [email protected]
ISSN: 1303-068X
Sayfa Diizeni: GRAFT Reklam ve [letisim Hizrnetleri, www.graft.com.tr
Tel:0.312 468 2795, Fax: 0.3124685874,
bilgi@graft·com.tr
Baski: Umut TaD! Saghk Matbaa Turizm Insaat San. ve Tic. A.~.
Saner Basim Sanayii, Ostim Org. San. Bol, Turan (:igdem Cad. No:15
Yenimahalle IANKARA
Tel: 0.312 3859103
(pbx)
Yurtifri Abone Ucreti: 25 YTL
A§agidaki banka hesap numarasina
YTL-304400-2001540,
doviz TH-4001541,
oderne yapabilirsiniz:
Vakrflar Bankasi, Yildrz Subesi, Ankara
Aksi belirtilmedigi siirece Ermeni Arasnrmalan' nda yayinlanan
yazrlarda belirtilen
ve fikirler sadece yazanna aittir. Dergi rruidiirunii, sahibini veya editorunu
Tiim haldan saklidn. Onceden
yazili izin alinmaksizm
hicbir iletisirn, kopyalama
kullarularak yeniden baskisi yaprlamaz. Akademik ve haber amacli kisa
almnlar bu kuralin disindadrr.
Ermeni Arasnrmalan
Dergisi, Ermeni Arasnrmalan
Enstitiisii yaynudir,
olay
baglamaz,
sistemi
iCiNDEKiLER
Sayfa
Editoriin Notu
.
5
MAKALELER
7
Olaylar ve Yorumlar.... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Orner E. LUTEM
1915 Yilmda Osmanli Ermenilerine Soykzrzmz SU[U jflendigi Savlarzna
Kars: Basuurulabilecek Hukuk Yollarz..........................
67
PulatTACAR
Ermeni Katliamlari:
Edward
Yeni Bulgular Eski Suclamalart C;uruttu........................
89
J. ERICKSON
Ermeni Ytzsa Tasansi'nin j[erigi ve Iddialara Verden Cevaplar...................
Prof. Dr. Kernal
...
103
creme
Ermeni Meselesi'nin Siyasallasmastnda Emperyalist Deoletlerin Rolu..............
119
Yrd. Do~. Dr. Davut KILle;
141
Ermenilerin Amerika'ya GO[ Etme Nedenleri.................................................
Dr. Ahrnet AKTER
1980 'lerde Turkiye-ABD Iliskilerinde Bir Sorun: Ermeni Karar Tasanlan.:.:
157
Dr. Sibel KAVUNCU
193
Karptizgz Derinlestirmek..
Dr. O. Firat B~
Fransiz Arfiv Be/gelerinin Ifzgznda Dogu Lejyonu'nun Kurulusu ve Faaliyetleri
II (Kasim 1916-Temmuz 1917).
205
M. Serdar PALABIYIK
Ermenistanin
Demografik Ytzpzszve Ermenistanda
Azmltklar
:
227
YllruzDEVECiBOZKU~
Kuresellesme Surecinin Ermenistan Uzerindeki Etkileri: Siyasal,
Ekonomik ve Sosyal Donufum......................................................................
247
OyaEREN
Ermeni Arastlrmalan
2006, SaYI 23·24
3
KiTAP TAHLiLi
Doc, Dr. Birsen KARACA: Sozde Ermeni Soykzrzmz Projesi:
Toplumsal Bellek ve Sinema..
(Yzldzz DEVECj BOZKU$J
Prof. Dr. Aysel EK~i: Belgeler ve Tanzklarla Turk-Ermeni jli{kilerinde
Tarihi Gercekler.
(OyaERENJ
269
273
EN SON ylKAN KiTAPLAR
275
VEFAT EDEN BiLiM ADAMLARI...
277
GUNCEL BELGELER
I. Amerika Birlesik Devlederi'nde Temsilciler Meclisi ve Senato'ya
Ermeni Soykmnu ve Hrant Dink Suikastma ili~kin Sunulan Karar
Tasartlarl..........................................................................................
281
BeIge 1. Temsilciler Meclisi'ne 29 Ocak 2007 Tarihinde HRES.1 02 Sayzyla
Sunulan Karar Tasarzsz.................................................................
283
BeIge 2. Temsilciler Meclisi'ne 30 Ocak 2007 Tarihinde HRES.1 06 Sayzyla
Sunulan Karar Tasarzsz.................................................................
286
BeIge 3. Birlesik Deuletleri Senatosu'na 1 $ubat 2007 Tarihinde S.RES.65
Sayzyla Sunulan Karar Tasarzsz
298
Beige 4. Temsilciler Meclisi'ne 12 Suba: 2007 Tarihinde HRES.155 Sayzyla
Sunulan Karar Tasarzsz..................................................................
304
2. Drsisleri Bakam Abdullah Giil'iin ~ehit Edilen Dt~i~leriBakanhgi
Mensuplarr ile Diger Kamu Gorevlilerini ve Aile Fertlerini Anmak
there Diizenlenen Torende Yapnklarr Konu~ma................................
309
YAZIM KURALLARI.........
41
Ermeni Ara~tlrmalarl
2006, SaYI 23-24
311
.
·
ERMENISTAN'IN DEMOGRAFIK YAPISI ve
ERMENISTAN'DA AZINLlKLAR
ASAM, Erme~il~~!:tl~~~~E~!ti~~~~m~~
[email protected]
Oz:
Bu makalede Ermenistan'm
tarihteki
demograjik yaptstndan
I
hareketle,
gefmiJten gunumuze Ermenistan cografyasmda hangi topluluklarm yaJadtgt, gunumuzde Ermenistan'daki etnik azinlielann genel durumu ve sdz konusu aztnlilelarin
egitim, kidiurel, sosyal ve siyasal alanlarda karszlastiklar: sorunlar incelenecektir. Ayrica idkedeki azinliklartn hangi donemlerde bu cografyaya geldikleri, bolgeye geliJ
nedenleri ve bugunku durumlari uzerinde durulacakttr:
Anahtar Kelimeler: Ermenistan'da Azinliklar, Yezidi Kurtler; Ermeniler; Turkler, Azeri Turleleri, Ruslar
Abstract: This article aims to examine the communities of the Armenian region
throughout the history with respect to the historical demographic structure of Armenia.
Ethnic minorities in the Armenia will be generally discussed and the educational,
cultural, social and political problems they face will be examined. Additionally historical settlement of minorities in the region, their reasonsfor coming and their current
situation will be analyzed.
Key Words: Ethnic Minorities in Armenia,
Turks, The Azerbaijanis,
The Kurdish Yezidis, Armenian,
The
The Russians
Giri~
akalenin birinci bolurniinde Errnenistan'm demografik yaplSl genel
olarak ele alinarak, geymi~te burada hangi topluluklann ya~adlgl,
Ruslann bolgeyi i§galinin ardmdan buradaki niifus degi§imleri ve
M
Ermenilerin burada yapyan diger topluluklan bOlgeden siirmeye yonelik faaliyetleri ele almacaknr, Daha soma bugiinkii Ermenistan cograryasma geymi§te hangi
topluluklann
durulacaknr,
geldigi ve soz konusu topluluklann bolgeye geli§ nedenleri iizerinde
Aynca geymi§ten giiniimiize azinhklann Ermenistan'da ne tiir ay-
nmciliklara maruz kaldrklan, egitim, kulturel ve sosyal alanlardaki temel hak ve
ozgiirliikler konusunda karsilastiklan kisitlarnalar iizerinde de durulacaknr.
Ermeni Arastlrmalan
2006, SaYI 23-24
Sonuc boliimiinde ise resmi kaynaklarda ve bazi Ermeni yazarlann eserlerinde
iilkedeki azinlrklarrn konumu ve ya~am standartlan hakkmda edinilen bilgilere
dayamlarak Ermenistan yorietiminin azinlrk politikalan degerlendirilmeye calisi-
lacaknr,
I.Ermenistan'm Demografik Yapisr
Giiniimiizde
Ermenistan'da
on iki etnik azmlik toplulugu yasamaktadir,
Bunlardan besi diger etnik gruplara orania daha yogundur. Niifusun neredeyse
%97'sinin Ermenilerden olustugu iilkede azmliklar niifusun %3'liik bir bolumiinii temsil etmektedirler, Soz konusu azrnhk gruplan icerisinde Yezidiler, Ruslar,
Asuriler, Yunanlilar, Yahudiler, Beyaz RusIar, Polonyalilar, Molokanlar (Malakanlar), Almaniar ve Ukraynalilar bulunmaktadir,
Goriildiigii gibi bu etnik gruplar
icerisinde Tiirkler yer almamaktadir, Ancak Ermenistan Cumhuriyeti kurulrnadan once Erivan eyaletinin tarihteki yerine bakngmuzda gecmiste burada Turklerin y~adlgl ve hatta niifusun yansmdan <;:ogunun Tiirk oldugu goriiImektedir.
Ermenistan'daki azinhklara deginmeden once Erivan (Revan) eyaletinin tarihteki demografik yaplSlna deginmekte yarar vardir, Erivan Ruslar tarafmdan i~gal
edilmeden once burada 143.000 kisi yasamakta ve toplam niifusun %82,4'ini
Musliiman ahali olusturrnaktaydi.'
Ancak Bournoutian Turk-Rus savast oncesi
Erivan vilayetindeki Miisliiman ve Ermeni niitusunu ikiye aylrml~ ve Miisluman
gruplar icerisinde Tiirkler, Iranlilar, Tatarlar ve Kiirtleri bu gruba dahil etmistir,
Yazar Miisliiman niifusun toplarnda 117.849'a tekabul ettigini, bu donemdeki
Ermeni niitusunun ise 25.151 oldugunu belirtmektedir. 2 1829-1831 yilr istatistiklerine gore ise i§gal sonrasi Ermenilerin bolgeye go<;:etmesiyle birlikte buradaki
Ermeni niifusunda onernli bir arns gozlenmisrir." Bournoutian bolgede 1832 Yllmdaki Ermeni niifusunun 82.377 oldugunu, Miisluman niifusunun ise 82.073
oldugunu belirtmektedir. 1850'li ve 1870'li ytllarda da yine Osmanli topraklanndan bolgeye Ermeni go<;:iiniin yasanmasryla buradaki Ermeni niifusu Musliiman
niifusa orania cogunluk konumuna gelmi§tir.
George A. Bournoutian, "The Ethnic Composition and the Socia-Economic Condition of Eastern Armenia in
the First Half of the Nineteenth Century", Ronald Grigor Suny, Der., Transcaucasia, Nationalism, and Social
Change, Essays in the History of Armenia, Azerbaijan, and Georgia, The University of Michigan Press, 1996,
s.77.
2 George A. Bournoutian, "The Ethnic Composition ... ", s. 77.
3 Hatem Cabbarli, "Cecmisten Cunumiizc Ermenistan'da Azerbaycan Turklcri", Ermeni Arasurmalan, Sayl 4,
Aralik 200], Ocak-Subar 2002, s.129.
Ermeni Aral'tlrmalan
2006, SaYI 23-24
.............
1905 ylll icindeki Ermeni komiteeilerinin,
biitiin Giiney Kafkasya'da oldugu
gibi, burada da yapnklan kadiam ve baskilar yiiziinden, Tiirk ahalinin azalmasi
sonueu, 1914 yilma kadar sehrin niifusunun artmadrgr gozlenmi§tir.4
1917 Bolsevik devrimi sonrasinda, 1918 yilmda giiney Kafkasya' run Ruslardan aynlrnasi sonueu, Azerbayean, Ermenistan ve Giireistan'dan olusan cumhuriyeder kurulmus, Erivan'da Ermenistan dahilinde kalrrusnr, 1920 ytlinda Turk
birliklerinin Kars ve Giimrii'yii aldrktan soma imzalanan antlasmalara gore5, Erivan Tiirklerinin, miibadele yolu ile Tiirkiye'ye gitmelerine izin verilmistir." BoyIeee 1920'li yillardan itibaren Ermenistan'daki Tiirk niifusunun biiyuk bir kisrni
bash ve zorlamalar nedeniyle Tiirkiye'ye gelmeye baslarrusnr,
19. yiizytlm sonlanna kadar Osmanh ve iran topraklanndan
Kafkasya'ya Ermeni goC;iidevam etmis ve Erivan eyaletindeki Ermeni niiiusu artarken buradaki
Tiirk niilusu ise hizla azalmaya baslarrustir,
Sonuc olarak 19. yiizytldan itibaren Erivan eyaletine gelmeye baslayan Ermenilerin, 1918 yilmda Ermenistan Cumhuriyetini
kurduktan soma buradaki
niihisun Ermenile§tirilmesi icin ilk olarak bolgede ya§ayan yerli halkr topraklarindan zorla goC;ettirdigi anlasrlmaktadir, Giiniimiizde bir cok uluslar arasi hukuk
kurulusu ve insan haklan normlannm ihlal edilerek Ermenistan'm Errnenilestirilmesi politikasuun basta Azeri Turkleri olmak iizere iilkedeki diger etnik gruplara
yonelik olarak halen devam etmekte oldugu da goriilmektedir.
Azeri Ttirkleri
Meveut Ermenistan iilkesinin, Rus i§gali oncesinde mudak c;ogunlugu olusturan Turk ve Miisliiman niifusun anndmlmasr esas olarak dort asamada gerceklesrnistir, Bunlar: 1905-1907; 1918-1920; 1948-1953; 1988-1990 donernleridir. 1801'de Giireii Kralligr' run Rusya tarafmdan ilhak edilmesiyle birlikte
4
Sebahartin
~irn1ir, "1905 Revan Olaylan 111g111daErrnenilerin
Tiirklere Kar11 Katliamlan",
2. Turkiye Kongresi Bildirileri, Ankara: ASAM Errneni Arasnrmalan
2 Arahk 1920 tarihinde
irnzalanan Tiirkiye-Ermenistan
geregince
Cumhuriyetinin
onlann
"Errnenistan
dinsel ve kiilriirel ozellikleri
topraklan
Baris Anrlasmasi'nm
toplumunca
saglamak
rnuftulerin
dogrudan
rnernurluk
gorevinin Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisi ~er'iye Vekaletince
ibaresi yer alrnaktadir.
dogruya Miisluman
(Giirnrii Antlasmasi)
iizerinde ya1ayan Miisluman
icinde geli§melerini
Ermeni Arasttrmalart
Enstitiisii Yayinlan, 2007, s. 224.
halkin haklaruu
icin, toplurnsal
secilmesini ve yerel rnulriilerin
onaylanmasiru
bicimde
11. Maddesi
korumak
ve
orgiitlenmelerini,
sececekleri Ba1 miifriinun
kabul ederek yiikiimlenir"
isrnail Soysal, 'Iarihileri ve Aaklamalari ile Birlikte Tiirkiye'nin SiyasalAndlaimalarz
l.Cilt,
Ankara: Turk Tarih Kurumu Yaymlan, 2000, s.21.
6
Sebahattin
~irn1ir, "1905 Revan Olaylan ... ", s. 224.
Ermeni Arasbrmalan
2006, SaYI 23-24
229
Y.I!9!?.Q.~Y~Gi
..~Q?~!.l~
Kafkasya'daki Azerbaycan Tiirk hanliklannm
Carlik Rusya tarahndan isgali baslanus sirasryla Gence, Karabag, Seki, Bakii, Kuba hanlrklan Rusya'run egemenligi altma girmistir, Osmanli-Rus Savasi sonunda imzalanan Bukres Anlasmasi
ile Ruslar Kafkasya'da giiylenmeye baslarrus ve Ruslarla Kacarlar arasinda imzalanan Giilistan ve Tiirkmencay Antlasrnalan ile Ruslar Revan (Erivan) ve Nahcivan hanliklanrn ele geyirmi§tir. Osmanli-Rus savasi sonucunda imzalanan Edirne antlasmasiyla birlikte Osrnanlinm da Tiirkmencay antlasmasiru kabul etmesi
Ruslann Giiney Kafkasya'ya hakim olmasrru saglayan son savas olrnustur,? Ruslar
basta Giilistan ve Turkrnencay olmak iizere bu iki antlasma sonucu elde ettigi
bolgelerde kisa siirede bir 'Ermeni vilayeti" olusturrnustur, George A. Bournoutian soz konusu donernde Ermeni Vilayeti'nde i§gal oncesi 117 bin Miisliiman
(yiizde 82,4), 25 bin Ermeni (yiizde 17,6) olmak iizere toplam 143 bin kisinin
yasadigrm ileri surrnektedir. 8
Rusya'mn iran ve Anadolu'da ya§ayan Ermenileri Kafkasya'da bir araya getirmesi sonucu bolgenin etnik niifusu kisa siirede degi§mi§ ve 1832'ye gelindiginde Ermeni Vilayeti'nin niifusunun 164 bine Ula§tIgl ve bunun da yansllllll
Ermeniler'den ibaret oldugu gorulmektedir,
G. Bournourian, Rus i§gali sonucunda bolgeden goc ettirilen Miisliiman nufusunu da goz onimde bulundurarak,
yalmz 35 bin Miisliiman bolgeden goc ettikten ve 56 bin Ermeni bolgeye getirildikten sonra Ermenilerin Ermeni Vilayetinde bir yogunluk olusturabildiklerini
belirtrnektedir.?
Rusya'mn Giiney Kafkasya'ya hakim olmasiyla baslayan siirecre burada ya§ayan Miisliiman nufusun cesitli baskrlarla Osrnanli ve iran' a gOy etmek zorunda
blrakrldlgl buna karsrlik Osmanlr ve iran'da ya§ayan Ermenilerin ise Kafkasya'ya
gOy ettirildigi anlasilmaktadrr, Soz konusu donernde gerceklestirilen Giilistan,
Tiirkrnencay ve Edirne Antlasrnalan'nda
da Ermenilerin ilhak edilen yeni topraklara gOy ettirilmesi hususuna deginildigi goriilmektedir.
Edirne Antlasmasi'run 13. maddesine gore Ruslar tarafindan Tiirkiye'nin isgal
edilen arazilerinde yaFyan Ermenilere 18 ay zarhnda, tasryabilecekleri emlakIan ile Rusya vatandasligma geyme hakki, Rusya' run istegi iizerine verilmistir,
7
Kamil Agacan, "Bir Euiik Temizlik Ornegi', Uluslararast Suclar ve Tarih, Sayi: 2, Mart 2007, s.189-224.
8 George A. Bournoutian, "The Ethnic Composition and the Socio-Economic Condition of Eastern Armenia in
the First Half of the Nineteenth Century", Ronald Grigor Suny, Der., Transcaucasia, Nationalism, and Social
Change, Essays in the History of Armenia, Azerbaijan, and Georgia, The University of Michigan Press, 1996,55.6986.
9 GeorgeA. Bournoutian, "The Ethnic Composition ...", s.79.
Ermeni Arastlrmalan
2006, SaYI 23-24
.
........................................
Edirne Antlasmasr geregince, Ruslann Kars, Ardahan, Beyazid, Erzurum ve diger
bolgelerden geri cekilmesi, Turklere ihanet eden Ermenileri son derece sikmnlr
bir duruma sokmustu, Ermeniler yapnklan ihanetlerden dolayi Osrnanh Devleti
tarafmdan cezalandmlacaklanni
dtisuniiyorlardi.
Rus-Katkas Ordusu Kornutaru General Paskyevic Ermenileri bu durumdan kurtarmak icin, onlan yeni isgal
edilmis bolgelere goc;:ettirmeyi ve boylece Osmanli Devleti ile sirur olan bolgelerde Hiristiyanlann
sayi ustunliigunu saglamaya karar vermis ve 18 aylik siirenin
sonunda toplam 14.044 hane Ermeninin Kafkasya'nm cesitli bolgelerine Ruslar
tarafmdan goc;:erririldigi kaydedilmistir.:" Mevcut Ermenistan bolgesine bir diger
Ermeni goc;:iide 1877-1878 Osmanh-Rus Savasi srrasinda ya§anml§tlf. 1890'11 yillarda meydana gelen Ermeni isyanlan esnasmda 400 bin Ermeninin Kafkasya' run
cesitli bolgelerine yerlestigi!' ve resrni olarak Rus yetkililer tarafmdan goc;:ettirilen
Ermenilerin yam sira binlerle Ermeni ailesinin kendi basina Giiney Kafkasya'ya
yerlestigini de bildirmektedir.
1905 yihnda ise Rus devrimiyle birlikte 'Iasnaksiiryun partisi iiyeleri terorizrn
faaliyetlerinde bulunmaya baslamis ve Kafkasya'da ya§ayan Musliimanlara yonelik
cesitli saldinlarda bulunmaya baslarrnslardrr, Ermenistan ordusunda subay olarak
go rev yapml§ olan Ohannes Apresyan bu durumu §oyle ozetlernistir: "1905 TiirkErmeni savasinda biz Ermeniler cok daha iyi dovustiik. Bizimkilerin c;:ogu Rus
ordusunda askerlik yapml§ ve talim gormii§ insanlardi. Keza bizler zengindik ve
daha iyi silahlanmisttk. Turkler Rusya'da askere almmazlar ve askeri egitim gormezlerdi. Fakir insanlardi ve bicaklanndan
baska bir silahlan da pek yoktu". 12
Soz konusu saldinlar sirasmda kac kisinin Oldiigii bilinmemekle beraber 3100 ile
10.000 kisinin oldiigii tahmin edilmektedir.
Rus i§gali oncesinde, 1827'de niifusunun yiizde 82'sini Turk ve Miisliimanlann olusturdugu bugiinkii Ermenistan ulkesi, uygulanan etnik temizlik politikasi
sonucunda tamamen Turk ve Musliiman niifustan armdmlmtsnr,
Bu sure icinde
iist iiste 520-550 bin arasmda Turk ve Muslurnan ya oldiiriilmiis ya da goc;:etmek
zorunda brrakilmisnr."
10 Yavuz Asian, "Rus Isrilasmdan Sovyer Ermenistaru'na Erivan (Revan) Vilayeri'nin Demografik Yaprs: (18271922)", Yeni Tiirkiye (Ermeni Sorunu-Il), Yil ", Say138, Mart-Nisan 2001, ss.1017-1028, s.1019.
11 YavuzAslan, "Rus Isrilasrndan Sovyet ... ", s.1023.
12 leonard Ramsden Hartill, Bir Ermeninin Anilartnda Azerbaycan Olaylarz, (1918-1922), Cev, Sipahi Cataltepe,
istanbul: Kastas Yaymlan, 1990, s. 22'den Kamil Agacan "Bir Emik Temizlik Ornegi', Uluslar arasi Su(lar ve
Tarih, Sayr: 2, 2007, s.189-224.
13 KarnilAgacan, "Bir EtnikTemizlik...",
s.189-224.
Ermeni Arastlrmalan
2006, SaYI 23-24
231
Y!!c!I?Q.~Y~Gi..I?R?~~~
Yillar
.
Oldiiriilen ve Goe,: Etmek Zorunda
ve Miisliirnan Niifus
1828
35 bin
1905-1906
Bilinmiyor
1918-1920
220-249
1948-1953
53 bin
1988-1989
208-217
Toplam
516-554 bin
Brrakilan Tiirk
bin
bin
Sonne olarak Rusya'nm Osmanli ve iran topraklannda
ya§ayan Ermenileri
Kafkasya cografyasinda bir araya getirmesinin aS11ned en in in bir Ermeni cogratyasi yaratmaktan cok 0 donernde Osrnanlr ve iran' a karst bolgede giivenlik
koridoru olusturrnak oldugunu soylernek miimkundur,
Ruslann bugiinkii Ermenistan bolgesini isgal etmeden once burada Ermeni niifusundan cok Tiirklerin
ya§adlgl, Ruslann bolgeyi i§galiyle birlikte Rus politikalanna uygun olarak buraya
Ermeni niifusun yerlestirildigi gortilmektedir, Bu niifus bugiinkii Ermenistan dedigimiz cografyada ya§ayan Musliimanlann
bir kisrruru oldiirerek bir kisrruru da
cesitli baskilarla bu topraklardan siirmustiir. Bu tiir politikalar sonucu giinumuzde Ermenistan'da neredeyse hie Tiirk niifusu kalmamis olup, Ermenistan
bilincli bir sekilde homojenlestirilmistir.
niifusu
Yezidiler
Kafkasya'da ya§ayan Yezidi toplulugunun
fmdan fethedildigi tarihe kadar gitmektedir.
kokenleri Kafkasya'mn Carlar taraErmenistan'daki Yezidi nufusunun
18. yiizyildan itibaren kaydedildigi gorulmekle birlikte bu donernde bolgedeki
Yezidilerle ilgili onernli bilgileri 1830'larda 0 donemde Erivan'daki bir okulun
miidiiru olan Ermeni Edebiyanrun onciilerinden Hacatur Abovyan tarafmdan
yapilan arasurmalar olusturrnaktadir,
Abovyan, Yezidi ve Ermeni topluluklann
arasmda bulunan tarihsel dostluklannm
yal1l sira her iki toplulugun ortak pek
cok geleneginden harekede Yezidi dininin onuncu yuzyilda Ermeni Kilisesi icinde
meydana gelen bir sapkmliktan tiiremis olduguna inanmistrr."
1860'lara gelindiginde ise Car'rn serfligi ortadan kaldiran ve Kafkaslar'da asiret
reislerinin daha once elinde bulundurduklan
yetkiyi kisrtlayan bir dizi kararnamenin yiiriirliige girmesiyle birlikte burokratik yonetimin yararlan ve zararlannm
14 John S. Guest, Yezdilerin Tarihi, Cev ibrahim Bingol, istanblu: Avesta Yayinlan, 200 I, s.326.
232
Ermeni Arastlrmalan
2006, SaYI 23-24
Yezidilere kadar Ula~tlgl goriilmektedir.
1874'te Yezidiler hakkmda, bir Ermeni
hukukcu olan Solomon Adamovitch Yegiazarov tarafmdan gerc;ekle~tirilen etnografik-adli bir ara~t1rmaya gore, bu donemde
Yezidi' nin ya§adlgl hesaplanrrusur,
Erivan eyaletinde yaklasik 8 bin
1897 yilmda yaprlan irnparatorluga ait bir niifus sayirrunda ise, Cann uyrugu
olan toplam 14.726 Yezidinin bolgede ya§adlgl tespit edilmistir, Rusya ile Mart
1918 yilmda imzalanan Brest-Litovsk antlasmasuun ardmdan da bir kisim Yezidinin Ermenistan' a goC;etmeye basladiguu belirten Guest, bu donernde Osmanlirun Alexandropol'ii ele gec;irdigi sirada aralannda 700 Yezidi siivarinin de oldugu
4 bin kisiden olusan bir Ermeni kuvvetinin Sardarabad'da giiney kolu kontrol
alnnda tuttugundan bahsetmektedir. Bu donernde Yezidilerin Ermenilere biiyuk
oranda yardimda bulunduklanna
deginen yazar, 1918-1920 yillari arasmda kuruIan ilk Ermeni Cumhuriyeti'nin
parlamentosunda'?
Yezidilerin bir milletvekili ile
temsil edildigini ve bu milletvekilinin
belirtrnektedir."
Siirmeli'den Timurlu
Yusuf Beg oldugunu
1920'li yillarda ise ilk kez Ermenistan'da Yezidi cocuklan icin bir ilkokul acildlgl ve ders kitaplanrun basrldigr da bilinmektedir.'? Sovyeder Birligi donerninde
1926 yilmda yapilan bir niifus saylmma gore Sovyetler'de toplam 14.523 Yezidi
Kurt nufusu oldugu kaydedilmistir."
Sovyeder Birliginin giderek zaytliamasi ve yikilmasiyla birlikte Ermenistan'daki
Yezidi toplumunun
asiret yaplsl da git gide seyh, pir ve muritlerden olusan ve
birbirine sikrca kenetlenrnis bir yapl dogrultusunda
evrimlesmistir, 1989 yihna
kadar yapilan turn niifus sayunlannda kendilerini Kiirt kategorisine koymaya deyam eden Yezidiler, Errnenistan'm Azerbaycan topraklanru i§galiyle birlikte bir
cok Musliirnan
lardu,
Kurt grubuyla birlikte Ermenistan'i
terk etmek zorunda kalrrus-
2001 yilmda yapilan saylma gore Ermenistan'daki Yezidi nufusunun 55 bin
oldugu bu nufusun yaklasik olarak 5 bininin Erivan'da ya§adlgl, geriye kalan
niifusun ise daha cok Aragats, Armavir, Ascarak, Talin, Artasat, Abovyan, Ecmi15 Garnik Asatryan ve Victoria Arakelova, "The Ethnic Minorities of Armenia", http://www.osce.org/documems/oy/2002/01l148_en.pdf,
s. II.
16 John S. Guest, Yezdilerin Tarihi ... , s. 331.
17 Garnik Asatryan and Victoria Arakelova, "The Ethnic Minorities ... ", s.lO.
18 John S. Guest, Yezdilerin Tarihi ... , s. 333.
Ermeni Arastlrmalan
2006, SaYI 23-24
Y.I!dlz.DWEGl.BQZ.K!J~
.
yazin ve Masis bolgeleriyle Erivan cevresindeki bazr koylerde yasadiklan kaydedilmistir.'? Aynca Sen ve Redvan arasmda kalan ve bu bolgeye yakm koylerde de
yine Yezidi nufusuna rasdamak miimkiindur."
1990'da Ermenistan parlamentosu Yezidilerin devlet anayasasmda farkli bir ulus olarak tarumlanmasi karan
alrmsnr, Bu tarihten itibaren Yezidilerin Kurt olmadigi tezi hukumet tarafmdan
israrh bir sekilde islenerek sik sik giindeme getirilmi§tirY Ermenistan'da Miisliiman Kiirtlerle Yezidi Kiirtlerin bu sekilde aynstmlmasimn
zaten cok kiiciik bir
nufusa sahip olan azinhklann hukiimet yoluyla kendi aralannda boliinrnelerinin
saglandlgl goriilmektedir.22
Sonuc olarak Kafkasya'daki bu kiiciik Yezidi toplulugunun
gecmiste basta
Ruslar olmak iizere Osmanlilannda
yanmda yer almis olduklan ancak degisen
dengeler dogrultusunda kendilerinin de taraf degistirrnek zorunda kaldrklan donemlerin oldugu goriilmektedir. Aynca savas sirasmda Ermeni ordulannda da
gorev alan Yezidilerin ge'tmi§te bugiinkii konumlanna oranla daha aktif olduklan
da anlasilmaktadrr. Bir cok Kafkas ulkesinde ya§ayan Yezidilerin Ermenistan' a
go't ediyor olmasma ragmen23 iilkedeki Yezidi nufusunun giderek azalma egilimi gostermesi Ermenistan yonetiminin azrnhk politikalanyla dogrudan baglannlidrr, Ozellikle Ermenistan' a oranla ekonomik yonden daha iyi durumda olan
Giircistan'da ya§ayan Yezidilerin Ermenistan' a gelme egilimi icinde olmasr ise
kendi icinde celiski arz etmektedir."
Buna ragmen son yillarda zor ya§am kosullan ve Ermenistan Hukiimetinin
baskilan nedeniyle bircok Yezidinin baska
iilkelere ozellikle de Rusya'ya go't ettigi de bilinmektedir. SSCB'nin dagIlmaslyla
birlikte ortaya cikan ekonomik problemler ve Ermenistan'daki diger toplumlan dislarnaya yonelik milliyetci harekederin kuvvedenmesi nedeniyle Avrupa'ya
gocun arttlgl da goriilmektedir.
Ozellikle Yezidilerin rahatsizlrklanru dile getirebilecekleri herhangi bir resmi kurum ya da kurulusun olmamasi ve giiniimiizde Ermenistan parlamentosunda
herhangi bir Yezidi temsilcisinin bulunrnamasi
Yezidilerin ya§am kosullanru zorlastiran bir baska etkendir. Nitekim giiniimiizde
Ermenistan'da sadece Ermenistan Cumhuriyeti Bakanlar Konseyinin Dini Iliski19 Faik Bulut, Ortadogu'nun Solan Renkleri, istanbul: Berlin Yaymlan, 2006, s. 273.
20
J. W
Crowfoot, "Asia Minor: Religion", The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and
Ireland" Cilt. 1, 1901, s. 145.
21 Garnik Asatryan ve Victoria Arakelova tarafmdan hazirlanan "The Ethnic Minorities of Armenia" adh raporda da
Ermenistan'daki Yezidiler i1eMusliiman Kiirtler farkli birer etnik grup olarak ele almrmsur.
22 Nicolas Landru, "The Yezidi Kurds from Tblisi", 20 Aralik 2006, http://www.callcaz.com/home_eng/breve_contenll.php?id=286,
s. l.
2341
23 Nicolas Landru, "The Yezidi Kurds
", s. 2.
24 Nicolas Landru, "The Yezidi Kurds
", s.2.
Ermeni Ara~tlrmalart
2006, SayI 23-24
...........................................
~rTTle.ni.sta
n.'.I~
..~e.m.og.r~fik.Y~.~ISI.v~.~.r.~.~n.is.ta~:
d.~.~.~I.~I.lk.I~.~
ler Komitesinin alunda Yezidi Dini Ternsilciligi siratryla Yezidilerin temsil edildigi
bir resmi kurum bulunrnaktadrr,
Gerek Ermenistan hiikiimetinin
azrnlik politikalan nedeniyle ve gerekse de
Yezidilerin kendi iclerine kapanik bir topluluk olmalan nedeniyle, cok az bir grup
Yezidi devlet daire!erinde onernli gorevlerde yer alrruslardrr, Ozellikle son don emlerde Ermenistan'daki
Sivil Toplum Orgiitlerinin de katkrsryla Yezidilerin daha
da toplumla is: ice yasamalan ve siyasi yapi icerisinde yer almalanrun saglandigi
goriilmektedir. Ermenistan'da Yezidilerle ilgili bilimse! arasnrrnalar Erivan Devlet
Universitesi biinyesinde faaliyet gosteren iran Calismalan Bolumiinde ve Kafkasya iran Cahsmalan Merkezinde yurutiilrnektedir,
Bu merkezlerde daha cok
Yezidilik, Yezidi Dini, Yezidi Tarihi ve Kiiltiirii konulan ince!enmektedir.
Asuriler
Ermenistan'daki ikinci etnik grup olan Asuriler ise cogunlukla Ortodoksluk
dinine mensupturlar. Ermenistan'daki Asuri niifusunun varhgi 1826-1828'li yillarda yaprlan Rus-iran savaslan donernine kadar gitmektedir. Asuriler Rus-iran
savaslan srrasinda Rus otoritelerinin izniyle krsa siirede iran'daki Urumiye bolgesinden Ermenistan' a gOy etmeye baslamislardir,
Ermenistan'daki Asuri niifusu 1980 yilinda yapilan bir saYlma gore 9.000 olarak kaydedilmistir, Ekonomik nedenlerle baslayan gOyiin ardindan Ermenistan'da
Asuri niihisu azalmis yaklasik olarak 8.000 kisi kalrrusnr, Bu niifusun ise 500'iiniin
Erivan'da ya§adigi bilinmektedir, 25
Ermenistan'daki Asurilerin gene! olarak tanm, bahce isleri ve sarapcilrk mesleklerinde calisuklan goriilmekle beraber, biiyiik bir grup Asurinin ise daha cok
entelektuel tabakayi olusturdugu ve devletin cesitli birimlerinde gorev aldrklan
saptanrrustrr, Ermenistan'da devlet islerinde de gorev alan Asurilerin bu yoniinun
diger azrnliklardan farkli olarak topluma entegre olduklanru gostermesi bakinundan dikkat cekici oldugunu soylernek miimkiindiir.
Asurilerin yakm donernde karsilastrklan temel sorun iilkedeki diger etnik
azinhklar gibi basta issizlik ve egitim problemidir. Aynca saghk, sosyal ve kiiltiirel
alanlardaki kisitlamalarla da karst karsiya kalan Asurilerin siyasi alanda da resmi
bir temsilcileri bulunmamaktadir,
25 Garnik Asatryan and Victoria Arakelova, "The Ethnic Minorities of Armenia",
http://www.osce.org/ docu-
ments/oy/2002/011 148_en.pdf, s. 5.
Ermeni Arastlrmalan
2006, SaYI 23-24
Y.1!c!!z.Q.~YEGi..BQ~.Kq~
.
Asuri cocuklan Ermenistan'daki resmi okullarda secrneli ders olarak Asur dilini ogrenebilmektedir
ancak bu derslerin belirli saatlerle sirurlandmlrrus olrnasi
soz konusu dilin ogrenilmesini oldukca zorlasurrnaktadir,
Buna karsm neredeyse
iilkedeki tum Asuri toplulugunun Ermenice ve Ruscayr akicr bir sekilde kullanabildigini soylernek mumkundiir, Asuriler iilkede resmi tek sosyal ve kiilturel faaliyet olarak ancak Ermenistan Cumhuriyeti Milli Egitim Bakaru'run izniyle, Erivan
Devlet Universitesi'nin Dogu Bilimleri Bdliimii adi alnnda bir araya getirdikleri
toplannlarda ger<;:ekle§tirebilmektedirler.
Ermenistan'da diger etnik azmliklardan farkli olarak Asuriler ile Ermeniler
arasinda evliliklerin gerceklestigi ve her iki toplumda da bu tiir evliliklere kar§l herhangi bir negatif tutumun olmadigr da gorulmektedir. Bu tiir evliliklerin
olusumunda,
Diasporadaki Ermeni-Asuri yakinlasmasmm
onernli bir etkisinin
oldugu dusunulmektedir.
Bir diger neden ise, Ermenilerin diger etnik gruplara
oranla Asurileri daima kendilerine daha yakin goriiyor olmalanndan kaynaklanmaktadir, Bu yakinlrgin onemli nedenleri arasmda ise tarihte ortaya cikan <;:ogu
Ermeni ayaklanmalannda
Asurilerin Ermenilerin yaninda yer almis olmalan gelmektedir. 26
Yunanhlar
Transkafkasya'dalU Yunanlrlann ge<;:mi§i M. O. 1. ve 2. yiizyillarda baslayan ve 13. yiizyila kadar devam eden go<;:dalgasina dayanrnakradir, Ancak
Ermenistan'daki Yunanli niifusunun
cekirdegini ise Ermenistan'a 18. yiizyilda
gelen maden iscileri olusturrnustur, Bu donernde aralannda Turkiye'nin de bulundugu ulkelerden Ermenistan' a gelen Yunanh maden iscilerinin ilk goclerinin
ekonomik nedenlerle oldugu anlasilrnaktadir,
Errnenistan'daki Yunanlilar Eski Yunan dilinin uzanusi olan Pontus dilinin bir
dialektigini kullanrnaktadirlar,
Errnenistan'daki
tum Yunanlilar, hem Ermenice
hem de Rusca dillerini akici bir sekilde kullanmaktadir,
Bugiin Ermenistan'daki
Yunanlr niifusu yaklasrk olarak 6000 civanndadir ve <;:ogunlukla Erivan, Alaverdi, Lori, Noyemberian ve Gumru'de yasamaktadirlar,
Yunanlilann Ermenistan'da calisuklan temel alanlar arasinda tanm, bahcecilik
ve el sanatlan gelmektedir. ~ehirdeki Yunanh nufus ise <;:ogunlukla bakir endiistrisinde faaliyet gostermektedir. Aynca diger azinhklardan farkli olarak yonetimde
26 Garnik Asatryan ve Victoria Arakelova, "The Ethnic Minorities".", s. 6,
236
1
Ermeni Ara~tlrmalan
2006, SaYI 23-24
..........................................
~~~~.ni.~ta~,,!n.
~e.m.og.rafi.k
.Yapl~l.v~.E.rm.en.ist.an~
d.~.A.~I.~I.I~.I~.~
de yer alan Yunanhlann, daha cok Pontus adr alunda cesitli sivil toplum orgutleri
kurduklari ve yonetim tarafindan desteklendikleri goriilmektcdir.
Ermenistan'daki
Yunan aZlllhgllllll da Asuriler gibi yonetimle iyi ilisikler
icinde oldugu gorulmektedir.
Bunun nedeni ise Asurilere oranla daha buyuk
bir Turk du~manhgl tasiyan Yunanhlann Ermeni yonetimi tarafindan daha cok
desteklenmesinden
kaynaklanmaktadir.
Nitekirn aym destegin karsihkli olarak
Yunanistan'daki Ermeni azmligma gosterildigi de bilinmektedir,
Giircruer
Gurculer tarihi ge<;:mi~lerinedeniyle Ermenilerle daima yakin bir iliski icerisinde olmuslardir,
Ermenilerle Gurculerin ortak tarihlerindeki karmastkliktan
farkli olarak, Guney Kafkasya'daki bu iki yerli millet kulturel ve bolgesel ozellikler
bakirrundan benzerlik gosterirler. Gunumuzde Ermenistan'da Gurciilerin sadece
Erivan ve civannda yasadiklan ve nufuslarmin
mektedir,
100 civannda oldugu tahmin edil-
Aynca genellikle iilkedeki bu kuciik Gurcu grubunun entelektiiellerden olustugu yonetim tarafmdan pek de desteklenmedikleri
bilinrnektedir, Olkede Gurcii
azrnlrklarla Ermeniler arasmda evliliklerinin de oldugu ve bu grubun herhangi bir
go<;:dalgasi yasamadrgi ve buradaki
edilmektedir,
niifusun daha cok ticaretle ge<;:indigi tahmin
Yahudiler
Transkafkasya'ya Yahudilerin gelis tarihleri M.O. 3. ve 4. yiizyillara dayanrnaktadir, Ozellilde Rus-han savaslanrnn ardindan 19. yiizyildan itibaren Rusya'nm
da Ermenilere destek vermesiyle birlikte han'm Urumiye ve Salmast bolgelerinden Ermenistan' a Yahudi go<;:uolmustur, iran'dan go<;:eden Yahudiler daha cok
Kurt Yahudilerinin alt etnik gruplanm olusturrnakta ve Asurca dilini kullanmaktaydilar,
1897 yilmda yapilan bir niifus saylmma gore Erivan'daki Kurt Yahudi niifusu
924 olarak hesaplanmisur." Soz konusu donernde Yahudilerin kendilerine ait
bir sinagoglannm varligmdan da bahsedilmektedir. Gunumuzde Ermenistan'daki
27 Garnik Asatryan and Victoria Arakelova, "The Ethnic Minorities of Armenia", http://www.osce.org/documenrsloy/2002/01/148_en.pdf,
s.
9.
Ermeni Arasnrrnalan
2006, SaYI 23-24
Y,il9!Z,D,E\lEGi,
,~q?,~!J~,,,,,
, ""
""
,., ,,, "",.' """. "
Yahudi niifusu koleen itibariyle net olmamakla
niifus sayimmda 676 olarak kaydedilmistir,
birlikte,
,",
,., ,.., ,
,.,
1989 yrlinda yapilan bir
Sayisal olarak onernli bir niifusa sahip olmayan Yahudilerin yaklasik olarak
bilimsel alanlarda <;:all§tlglsaptanrrusnr. Daha cok
baskent Erivan ve cevresinde ya§ayan Yahudilerle Ermeniler arasmda evliliklerinde gerceklestigi gorulmektedir.
100' e yakrrurun Ermenistan'da
Kiirtler
Kafkasya'da Kiirtler 10. yuzyildan itibaren goriilmeye baslanmis ve bu donemde Kiirtlerin Kafkasya'ya verimli topraklan kestetmek amaciyla go<;:ettikleri
kaydedilmistir."
Giiniimiizde
Ermenistan'da daha cok Azerbaycan'la sirur olan
bolgelerde Kiirtler yasamakta ve Karabag savasiyla birlikte ulkedeki Azeri Tiirk
nufusu gibi Kiirtlerin de niifusu hrzla azalma gostermektedir. Her ne kadar Errneni kaynaklan soz konusu azalmayi, Kiirtlerle Azeriler arasmda yapilan evlilikler ve
kiilnirel benzerlikler nedeniyle yapilan go<;:lerebaglasa da, aslmda bu azalmanm
Karabag savasiyla dogrudan bagiantrli oldugu bilinmektedir.
Giiniimiizde Ermenistan'da ozellikle Kiirt entelektiiellerinin
daha cok sehirlerde ya§adigi diger Kiirt nufusunun ise koylerde yasamlanru siirdiirdiigii bilinmektedir, Koylerde ya§ayan Kiirt niifus Ermenistan'daki diger bir cok etnik grup
gibi tanm ve hayvancrlikla ugrasmakra, sehirdeki entelektueller ise daha cok rniihendis, avukat, doktor ve cesitli bilim alanlannda gorev almaktadirlar.
Sovyet done minden itibaren yaymlamaya basladiklan "Ria Taza" -"Yeni Yol"
isimli bir gazetelerinin yam sira, Kiirtce yaym yap an bir radyolan da bulunan
Ermenistan'daki Kiirtlerin temel sorunlan arasmda egitim ilk srrada yer alrnaktadir. Diger etnik gruplann egitimi icin herhangi bir girisimde bulunmayan Errnenistan yonetiminin son donernde UNICEF'in de destegiyle iilkedeki Kurt azmlik
icin okul kitaplarmin hazirlanmasi icin bazi calismalar ba§lattlgi gorulmektedir.
Ermenistan
Birlesik Yazarlar Birligi departrnanmda da Kurt Yazarlar birligi adr altmda bir birimin olusumunu destekleyen Ermenistan yonetiminin, son
donernlerde Kiirt dilinin problemlerinin
coziimuyle yakmdan ilgilendig], Erivan
Devlet Universitesinde Kurt dili, tarihi, edebiyan vb. konular iizerine bir cok
arasnrmalann yapilmasiru destekledigi bilinmektedir.
28 Lokman L Meho, "The Kurds and Kurdistan: A General Background", Kurdish Culture and Society http://
www.slis.indiana.edu/faculty/meho/
meho-bibliography-200
I.pdf
2381
Ermeni Ara~tlrmalan
2006, SaYI23·24
..........................................
~rl1l~.ni.stan.'ln.
~e.m.owa~i.~.Yapls~
.~~.E.rm.en.is.t~n:d.~
.~.~I~I.lk.la.r
Ermenistan'daki
bazi otoritelerin buradaki Kiirt azinligm Tiirkiye'yi destekledigi iddiasiyla zaman zaman Kiirt azinliga kotii muamelelerde bulundugu ve
burada zaten zor kosullar altmda ya§amaya calisan Kiirt niitusunun hayadannm
daha da zorlasnnldrgi bilinrnektedir." Oyleki ekonomik durumu iyi olan bir cok
Kiirt azmhgm soz konusu baskilar nedeniyle Ermenistan'i terk ettigi, kalan niifusun ise ekonomik nedenlerle herhangi bir yere gidemedikleri ve koylerde ya§adiklan goriilmektedir.
Ermenistan'da diger bir cok azinhk toplulugu gibi kendilerine ait okullan 01mayan Kiirt azinlrgm Ermeniceyi zorunlu ders olarak aldlgl ve sadece bazi okullarda secrneli ders olarak Kiirtcenin Kirmanci lehcesini ogrenebildigi anlasilmakradir."
Ermenistan'm Karabag'r i§galiyle baslayan siirecte 1990'h yillarda bazr Errneni milliyetcileri iilkedeki Yezidi Kiirt ve Musliiman Kurt niifusunun birbirinden
farkh oldugu iddiasiru ortaya atrrus ve bu yolla iki topluluk arasmda problem
ya§anmasma neden olmustur." Bilincli olarak yapilan bu ayn§tIrmaya diger etnik
gruplarda da rastlamak miimkiindiir, Soz konusu iddiayla birlikte Ermenistan'da
ya§ayan Miisliirnan Kiirtlerle Yezidi Kiirtler arasinda cekisrneler yapnml§ ve bu
sorun daha ileri boyutlara gotiiriilmii§tiir. Oyleki arnk "Ermenistan'da ya§ayan
turn Miisluman Kiirtlerin 1915-1918 yillan arasmda Tiirklerle i§birligi yaptIgl
ve Ermenilere soykmm uyguladig;" konulan giindeme getirilmi§ ve bu nedenle
Yezidi Kiirtlerin Miisluman Kurtlerden aynsnnlmasi geregi iizerinde durulmaya
baslanmisnr,
Bu iddialarla birlikte toplumda giderek Miisliiman Kiirtlere yonelik nefret
artrrus ve Yezidi Kiirtlerin Miisliiman Kiirtlerden net bir sekilde aynstmlmasi
saglanml~ ve burada ya~ayan Miisliiman Kiirtler siirgiin edilmeye baslanmisnr,
Ulkede Miisliiman Kurt niifusunun yok edilmesinin ardmdan simdi de hedef
tahtasmda Yezidi Kiirtler goriilmektedir.
29 The Situation of the Yezidis in Armenia, http://www.findarticles.com/p/articleslmi~mOSBM/is~
ai~111381 0090
441
30 Gamik Asatryan and Victoria Arakelova, "The Ethnic Minorities of Armenia", http://www.osce.org/documentsl
oy/2002/0 1I148_en.pdf, s. 13,
31 The Office of Research and Analysis of the Armenian Assembly of America, "Kurds in Armenia", Kurdish Life, jlk
Bahar 1995, http://www.xs4all.nll-tanklkurdish/htdocs/lib/armen.html
Ermeni Ara~tlrmalan
2006, SaYI 23-24
Y.I!~lz.Q.~Y~Gi..~QZ.K!J~
.
Almanlar
Transkafkasya'daki Almanlann gecrnisi 1817-1819 yrllanna dayanmaktadrr,
Bu donernde Wurthenberg tarafmdan esinlenilen diinyamn sonunun Agn Dagmm eteklerinin oldugunu diisunen bir grup Alman bu donernde ilk kez bu
topraklara adim atrrusnr, Daha soma cesitli milletlerden topluluklann
bolgeye
geldigi siralarda soz konusu uluslarla birlikte Almanlar da buraya gelmisierdir,
Giiniimiizde Ermenistan'da sadece Almanlann ya§adlgl bir bolge olmamakla
beraber, bir cok Almamn Erivan'da, diger kisrrunm ise Vanadzor, Giimrii, Armavir, Abovyan, Garni gibi sehirlerde yasadiklarr saptanrrustrr,
Yine Almanlannda
sehirlerde ya§ayan krsrru diger etnik gruplar gibi entelektuel srrufta yer alrnakta, koyde ya§ayan grup ise ciftcilikle ugra§maktadlf.
Ermenistan'daki
bir cok Alman daha cok Rusca konusmakradir,
Devlet okullannda yabanci dil olarak Almanca ders alma hakkma sahip olan Alman azinhgm,
dilleriyle ilgili problemlerinin daha cok ekonomik nedenlere bagh oldugu gorulmektedir.
Polonyalilar
Ermenistan'daki
Polonyahlann
tarihi gec;:mi§i 19. yiizyila dayanmaktadir,
Bu
donernde Rus ordulannda gorev almak icin Transkafkasya'ya gelen Polonyahlann,
bir krsrrurun buralarda aile kurrnasryla birlikte burada ya§amaya baslarruslardir.F
Birinci Diinya Savasi yrllannda savas nedeniyle de bir cok Polonyalinm bolgeye
geldigi bilinmektedir. Aynca eski sosyalist sistem icerisinde de bazr Polonyalilar Erivan' a gelmek zorunda birakilrms ve burada Ermenilerle yapilan evlilikler
sonucu buraya yerlesrnislerdir, Son donernlerde ise, Ermenistan'dan
Polonya'ya
giden Ermenilerin evlilik yoluyla Polonyalilan
iddialarda bulunmaktadir,
Ermenistan' a getirdikleri yoniinde
Sovyet donerninde Ermenistan' a daha cok calisma amacli gelen Polonyalilann, giiniimiizde Ermenistan her halkin ana dilini, ktiltiirunu, sananru koruyup
gelistirmesi gerekliligi iizerinde durrnaktadrr. Bu amacla baskent Erivan'da bu tiir
sosyal faaliyetlerini yiiriitmek icin bir ofis acrruslardrr,
32 Garnik Asatryan and Victoria Arakelova, "The Ethnic Minorities of Armenia", http://www.osce.org/documentsl
oy/2002/0 1I148_en.pdf, s. 15
240
I Ermeni Ara~tlrmalan
2006, SaYI 23-24
Polonyahlann Ermenistan'daki temel sorunlan daglmk hal de ya§lyor olmalandir, Ermenistan'daki Kiirtler gibi tek bir bolgede yogunla§maml§ olmalan, bir
araya gelmelerini zorlasurarak orgiidenmelerini
engellemektedir.
Ermenistan'daki Polonyalr niifusu onemsiz olmakla beraber net bir rakamdan
bahsetmek miirnkiin degildir, Daha cok sehirlerde ya§ayan Polonyalilar, Erivan,
Giirnrii, Spitak, Vanadzor ve Ecmiadzin gibi sehirlerde yasamaktadirlar,
Buradaki Polonyahlar genellikle Rusca konusrnakla beraber bircogu akici bir
Ermenice de konusabilmektedir,
Ermenistan'da Polonyalilann herhangi bir hakki
yoktur ve son birkac yiizyilda Polonyalilarm kulnirlerine ilginin arttlgl soylenmektedir.
Ulkedeki Polonyalilann <;ogu entelektiiel sinrhru olusturmakta ve egitim, hukuk, miizik ve miihendislik alanlannda gorev almaktadirlar. Ermenilerle evlilikler
yapan Polonyalrlann go<; oranlan ise oldukca diisiiknir, Ermenistan'daki
diger
etnik gruplar icerisinde ozellikle Kiirtlerle iyi iliskiler icinde olan Polonyalilar, burada ya§ayan diger gruplarla iliskilerin geli§tirilmesine onern vermekte ve bu yolla
tiim azinhklann sorunlanrun ortak yolla cozulebileceg; inancim tasunaktadtrlar,
Erivan'da kurduklan bir ofiste Polon dili kurslan ve Polon kiiltiiriine yonelik
cesitli etkinlikler yapan Polonyalilann bir de "Poki Miserni" adiyla cikarrnrs 01duklan iic ayhk bir dergileri bulunrnaktadrr,
Ruslar
Ermenistan'da
yogun olarak bulunan bir diger etnik grup da Ruslar'dir,
Ermenistan'daki toplum yaplSll1a diger etnik gruplara oranla daha uyumlu olan
Ruslar, Ermenistan'a 19. yiizyrldan itibaren gelmi§lerdir. Soz konusu donernde
Rus niifusunun buraya gelmesinin temel nedenleri arasinda, buradaki nufusun
Ruslasunlmasi politikalan ilk sirada yer almaktadir. Ozellikle Soguk Savas doneminde artan Rus niifusu, 1970 yilmda yapilan bir saylma gore 70.000'e ulasrrusnr,
Sovyetler Birliginin dagtlma siireciyle birlikte Ermenistan'daki
Rus aZll1hgll1
da, basta ekonomik nedenler olmak iizere buradan, Rusya'ya go<;etmeye ba§ladlgl
ve niifusun 51.000' e dii§tiigii saptanml§tlr. Ciiniimiizde soz konusu go<;lerin halen devam ettigi bilinmekle beraber, iilkede yaklasik olarak 8.000 kisilik bir Rus
azinliginm varligmdan soz etrnek miimkundiir,
Ermeni Arastlrmalan
2006, Say I 23-24
Y.I!cj!?Q.~Y~Gi
..Bq~.~!J~
Ermenistan'daki
iyi oldugu
.
Rus azrnlrgmm statiilerinin
goriilmektedir.
Bilindigi
diger etnik gruplara oranla daha
gibi giiniimiizde
hal en Ermenistan'da
Dili ve Rusca egitim oldukca yaygm bir sekilde faaliyet gostermektedir.
basm alaninda
da <;:ogunlukla eski resmi dil olan Ruscanin,
donernlerde,-
Ermenistan'da
ve Rus Dili ve Edebiyan
Aynca son
kurulan ve Rusca egitim veren Slav Universitesi'nin
bolurnlerinin
Briusov Dil Universitesi'nin
Aynca
radyo ve televizyon
da halen yogun bir sekilde kullamldigr bilinmektedir.
programlannda
Rus
kuruldugu
de bu konularda
Erivan Devlet Universitesi
ile
oldukca yogun bir caba icinde
01-
duklan da saptanml§tlr.
Sonne olarak, Ermenistan'daki
hangi bir sorunla
Rus azmhgin diger etnik gruplara oranla her-
karsilasmadrklanru
soylemek rniimkiindiir,
Kendi dillerinde
egitim hakkma sahip olan Rus azmhgl kendi dillerini ve kendi kulturlerini
ma ve devam ettirme konulannda
da yonetimle
koru-
onernli bir sorun yasamamakta-
dirlar.
Ukraynahlar
Bir diger etnik grup olan Ukraynalilar
Ruslar anlamma
muhendisler,
van, Cumru
miimkiindiir,
Bugiin Eri-
ya§ayan Ukraynalilar
milliyetci bir tutum sergilemektedirler.
diasporasi olusturrnayr
sini amaclayan kurslann
ve Ukraynaca
amaclayan
azm-
Bu aziniigrn yaklasik yansl bir onceki nesil gibi
doktor, iktisatcr ve hukukcu
Ermenistan'da
Kiiciik
(bilim adamlan,
egitimciler, vb.) siirulmesi ile gerceklesrnistir.
ve Vanadzor gibi kentlerde yaklasik 8300 kisilik bir Ukraynali
hgmdan bahsetmek
miihendis,
"Malorossy"
Ermenistan' a ilk Ukraynalr
Ukraynali entelektuellerin
go<;:leriSovyetler Birligi donerninde
doktorlar,
icin Ermeniler
gelen bir kelime kullanmaktadirlar,
olarak calrsmaktadirlar,
diger etnik azmliklara oranla son derece
Bu yolla Ermenistan'da
aktif bir Ukrayna
grup bu nedenle, Ukrayna
dilinin ogretilme-
acilmasr icin buyiik caba sarf etmistir, Aynca Ermenice
olarak <;:iftdilli hazirlanan
"Dnipro" adli bir gazetede cikarmakta-
dirlar,
Molokanlar
(Malakanlar)
Rus kokenli bir azmlik grubu olan Molokanlar
li bir konuma
2421
Ermeni Ara~tlrmalan
2006, SaYI 23-24
ve sosyal yaplya sahiptirler.
diger etnik gruplardan
17. yuzyildan
fark-
itibaren Rus-Ortodoks
...........................................
~~~~.ni.sta~.'!~.
~~.'!1.?W~fi.k
.Y~.plsl.v~.~r.'!1.~n.is.ta~:d.a
:~.~I.~hk.I~.r
Kilisesi'nden aynlarr" ve Kirrm, Orta Asya, Sibirya ve Transkafkasya gibi cevre bolgelerine siiriilen Molokanlar, giiniimiizde Ermenistan'in Erivan ve Sevan
Kentlerinde yasamaktadirlar, Yaklasik olarak 5000 kisilik bir niifusa sahip olan bu
grup, daha cok koylerde ve disanya kapali bir ya§am tam surdiirmektedir.
Ermenistan'm
baglmslzhgml ilan ettigi yillarda 12.000 niifusa
Molokanlar'm giiniimiizdeki niifusunun UNICEF tarafmdan yapilan
da 5.000 oldugu saptanrrusur.t" Her ne kadar Ermenistan yonetimi
su nufusun azalma nedenini goce baglasa da, aslmda bunu dogrudan
azinhk politikalan ile baglanulandll'mak
miimkundur,
sahip olan
bir sapmsoz konuyonetimin
Kendi kiiltiirel ozelliklerini giiniimiizde halen devam ettirmekte olan Molokanlar, daha cok tanm ve el sanadan gibi islerde cahsrnaktaydilar, Ancak Sovyetler Birligi doneminde topraklan da ellerinden alman Molokanlar, sehirlere goc,:
etmek zorunda kalmislardir, Son derece ilginc geleneklere sahip olan Molokanlann Ermenistan'da karsilasnklan en buyuk sorun iilkedeki sosyal yaplya entegre
olarnamalandrr, Zorunlu egitim dismda cocuklanrun Ermeni okullannda egitim
gormesine karst olan Molokanlar toplumdan izole bir ya§am surdiirmektedirler,
Aynca ulkede herhangi onernli bir gorevde yer almayan bu grubun resmi diizeyde bir temsilcileri de bulunmamaktadir, Giiniimiizde Ermenistan'da, Molokanlar
Ermenice yerine sadece Rusca ile iletisimlerini saglamaktadlrlar.
Diger Etnik Gruplar
Yukanda deginilen etnik gruplar dismda Ermenistan'daki ya§ayan diger azrnhk gruplannm bagh olduklan herhangi bir organizasyon bulunmamaktadir,
Aym
zamanda herhangi bir resmi temsilcileri de olmayan soz konusu azmliklann karsrlasuklan en biiyiik so run kendilerine diger biiyuk azmlik gruplan icerisinde yer
aramak zorunda kalmalandir,
Bu gruplardan biri olan Beyaz Ruslann Ermenistan'daki nufuslan 160 olarak
kaydedilmis ve bu grub un iilkedeki Rus azinhk ile biitiinle§tigi goriilmektedir.
Etnik koken olarak Ruslara yakm olmalan nedeniyle, cok iyi derecede Rusca konusabilen Beyaz Ruslann yam sira daha bir cok grub un bu sekilde kendi kirnliklerinin yerine diger etnik gruplar icerisinde eridigini soylernek mumkundiir,
33 Onnik Krikorian, "Educating Minority Children", http://www.unicef.org/armenialreallives_2345.html,
s. 2.
34 Onnik Krikorian, "Educating Minority Children ... ", s. 2.
Ermeni Arastlrmalan
2006, SaYI 23·24
Y.I!c;l!?Q.EY~Gi..~Q~.~!J~
Ermenistan'da diger etnik gruplar icerisinde sayabilecegirniz azrnliklar arasinda Lirvanyalilar, Orta Asyalrlar, Tatarlar, Iranlilar, Hintliler, Mganlar ve Araplan
saym~ miimkiindur,
Sonne
Goriildiigii gibi giiniimiizde, Ermenistan'da bir cok etnik azmligm ya§adlgllll
ve soz konusu azrnliklann iilkenin sosyal yaplSlna zenginlik katugrru soylernek
miimkiindiir, Ancak burada ya§ayan azmliklann gerek siyasi ve ekonomik, gerekse sosyal alandaki yasarnlan incelendiginde yonetimin bu gruplann geli§imi icin
herhangi bir caba sarf etmedigi goriilmektedir. Ulkedeki Rus azllllrglll disinda neredeyse diger turn etnik aZllllrglll egitim, saglik, kiiltiirel ve daha bir cok konuda
sorunlarla kar§lla§tlgl saptanml§tlr.
Agustos
2001 'de, Uluslararasr
Azinhklann
Korunmasi
ve Avrupa
Konvansiyonu'nun
uygulanmasrna iliskin bir konferans icin Ermenistan'da toplanan Avrupa Giivenlik ve i§birligi Teskilan (AGiK), iclerinde anayasanlll Avrupa
Konvansiyonu ve azinliklann devlet islerine kaulmalanna iliskin uluslararasi diger normlara gore degistirilmesini ongoren bir teklifde bulunarak bir dizi oneriler
yaymlarruslardir, Konferansin etkilerinin minimal diizeyde kalrnis olmasiyla beraber, Ermenistan Cumhuriyeti 2002 yilmda Birlesrnis Milletler Irksal Aynmciligm
Onlenmesi Komisyonu'na verdigi raporda kendisini tek irkin ya§adigi bir iilke
olarak gostererek ulkedeki %3'liik aZllllrglll varligrru ve katkilanru da gormezden
gelmi§tir. Ermenilerin iilkelerini homojen olarak gormeleri bir dilekten cok bir
kehanete benzemektedir. Ulusal azinliklann temsilcilerinin korkusu ise bu kehanetin kendi kendine ger<;:ekle§mesidir.35
Avrupa Irkcilik ve Ho§goriisiizliigii Onleme Komisyonunun
(The European
Commission against Racism and Intolerance (ECRI) ), 13 Subat 2007 tarihli
raporuna gore36 Ermenistan'da en fazla Irkcilikla karst karsrya kalan etnik grubun
Yezidiler oldugu acrklanrmsur, Yine aym raporda Ermenistan yonerimine yonelik
bazi elestirilere de yer verilmis ve buna gore mevcut yonetimin hukuki bakimdan
turn etnik gruplann Ermeni vatandaslan ile esit haklara sahip olmalan icin bazr
diizenlemelerin yapilmasr geregi vurgulanrrusnr,
35 Ian S. McIntosh, "A Conditional Coexistence: Yezidiin Armenia", Cultural Survival Quarterly, Issue 27.1, March, 2003, s.l.
36 The European Commission against Racism and Intolerance Report (ECRI), "Draft Law on National Minorities" , http://www.coe.int/t/ e/human_rightsl ecril l-ecri/z-country-by-country _approach/armenia/armenia_cbc_
3.asp#P 119_11004
Ermeni Arastlrmalan
2006, SaYI 23-24
.
Yine ECRI raporunda deginilen bir diger husus da, iilkedeki azinliklara politik alanlarda bazi haklann verilmesi ve parlamemoda onlann sorunlannm da dile
getirilebilmesi icin azmlik temsilcilerinin olusturulmasi olrnustur,
Ermenistan yonetimine bir diger elesriri de, 2006 yilmda
gelrnistir. UNICEF temsilcisi Sheldon Yett, Ermenistan'daki
de Kurt ve Yezidi cocuklannin egitimi icin Ermenistan Milli
yapugl goriismede, yonetimin azmhklann kendi dillerinde
caba goscermesi gereginin alum cizrnistir."
UNICEF tarafmdan
azinliklann ozellikle
Egitim Bakanhgl ile
egitim almalan icin
Siyasi alanda da soz hakki tanmmayan azinliklarm 2005 yihnda Demokrasi,
Insan Haklan ve 1~c;:iOfisi tarafmdan yayrmlanan raporuna gore, Ermenistan
yonetiminin ne kabinesinde ne de Parlamentosunda
herhangi bir temsilcilerinin
bulunmamasi elestirilmis ve bu konuda yonetimin aktif bir rol almasi geregi vur-
gulannusnr.
38
Ermenistan cografyasinda yaFml~ Azeri Tiirkleri gibi toplumlann
bugiin
Ermenistan'da ya~amadlgl ve ulkenin hizla mevcut diger etnik gruplan da asimiIe etme cabasi nedeniyle,
iilkenin azmlik niifusunun hizla kiiculmekre oldugu
gorulmektedir; Ancak Ermenistan yonetiminin ne uluslar arasi kuruluslarin uyanlanru dikkate aldlgl ne de kendi ulkesinin kiiltiirel zenginligi olan azmhklann
nufusunun hda azalmasiru onernsedigi anlasilmaktadir.
Egitim alanmda karstlasilan temel sorun, soz konusu topluluklann kendi dillerinde egitim alamamalan ve kendi dillerinde yaym yapamamalan ilk sirada yer
almaktadrr, Kulturel alanda da siirekli alt etnik gruplara aynsunlan azmliklann
bu yolla kendi aralannda bolunmelerlnin
saglandlgl goriilmektedir. Aynca dikkat cekici bir diger husus da, Ermenistan yonetiminin iyi iliskiler icinde oldugu
Rusya vb. kokenli azinliklann digerlerine oranla daha iyi ya~am kosullanna sahip
olduklandu.
Ermenistan yonetiminin azrnlik politikalannm ise genel olarak, ulkedeki azinhklan toplumdan izole etmeye yonelik oldugunu soylernek mumkiinduro Ermenistan niifusunun homojen bir yaplYa sahip olmarnasr da bunun bir
diger kanrtidir, Bu nedenle Ermenistan'daki azmliklann c;:ogunun egitim, kiiltiir
ve ekonomik problemlerle karst karsiya oldugu goriilmektedir.
37 UNICEF, Goverment of Armenia Promote Education for Minority Children,
php'breve44
http://www.fravahr.org/spip.
38 Country Reports on Human Rights Practices Released by the Bureau of Democracy, Human Rights and Labor,
http://www.state.gov/g/drllrls/hrrpt/2004/41668.htm
Ermeni Arastlrmalan
2006, SaYI 23-24
245
Y!!<!!?Q.~Y~Gi..Bq?KLJ~
Ozellikle Tiirkiye ile olan iliskiler soz konusu oldugunda, Tiirkiye' nin azinliklara yonelik uygulamalanna
elestirilerde bulunan Ermenistan hiikiirnetinin,
kendi politikalannda
azinhklan yok saymasi ve azinliklann kendi dillerinde egitim hakkmin srrurli olmasr oldukca dusundurucudur,
Aynca gectigimiz giinlerde,
dort Yezidinin kendilerini yakmalan ile sonuclanan olaydan da anla§lldlgl gibi,
mevcut Ermenistan hukiimetinin tiim azrnlrklara yonelik tutumunun aynmct bir
temele dayandlgl goriilmektedir. Nitekim Ermenistan'da faaliyet gosteren Ermeni
Ariler Birligi tarafindan sik sik iilkede ya§ayan Yezidiler aleyhine aciklamalann
yapilmasi ve bu azinliklann iilkeyi terk etmesi gerektigini belirtrneleri de bunun
bir baska kanrndrr,
Sonuc olarak, Ermenistan yonetiminin rakip olabilecek guclii etnik gruplann
siiriilmesini ve yok edilmesini sagladlgllll, iilkede yalmz folklorik diizeyde azinlrk
gruplanmn kalmasina ragmen burada kalanlan da kabullenmeyerek hayan onlar
icin cekilmez kildigrru ve onlan goc etmeye zorladigiru soylernek rnumkundiir,
246/
r •
Ermeni Ara~tlrmalan
2006, SaYI 23-24
.