Yaya Hareketleri ve Mekan İlişkisi: Space Syntax Modeli

Yaya Hareketleri ve Mekan İlişkisi: Space Syntax Modeli

İstanbul Teknik Üniversitesi
Disiplinler-arası Kentsel Tasarım Yüksek Lisans Programı
Mimarlık ve Kimlik
Prof. Dr. Orhan HACIHASANOĞLU
YAYA HAREKETLERİ VE MEKAN İLİŞKİSİ
Space Syntax Modeli
519031010
Özlem Özer
Giriş
Yaya hareketlerinin mekanla ilişkisini açıklamak amacıyla bir çok kentsel tasarım
uygulama ve araştırma çalışması yapılmaktadır. İngiltere Üniversite College London
bünyesindeki Space Syntax Laboratuarı tarafından geliştirilen bir şehirsel tasarım
modeli olan Space Syntax, yaya hareketleri ve mekansal biçimlenme arasıdaki ilişkiyi
matematiksel boyuta dönüştürerek tanımlamaya çalışmaktadır.
Space Syntax, şehirsel yapı içinde yaya bağlantılarının tasarlanmasında
uzmanlaşmaktadır. Yaya ve taşıt akımlarını gözlemlemekte ve getirilen tasarım
önerilerinin yaya hareketleri üzerindeki olası etkilerini hesaplamak için geliştirilmiş
bilgisayar programları kullanmaktadır. Bir çok Avrupa ülkesinde kullanılan model,
yaya hareketleri konusunda tutarlı sonuçlar vermektedir.
Space Syntax Metodolojisi
Aks Haritası
“Space Syntax analizlerinin en tutarlı bulgularından biri şehirsel alanlarda yaya
hareketi ve taşıt hareketi dokularının, arazi kullanımının ve konut alanlarındaki suç
oranının şehrin yapısı ve mekansal düzeni ile doğrudan ve dikkate değer bir ilgisi
olduğudur. Hareket potansiyellerinin, arazi kullanımı dokularının ve güvensizlik
hissinin sayısal olarak tahmin edilmesini sağlayan esas bilgisayar modelleme tekniği
“aks haritası”dır (şekil 1).” (Galata Kulesi Çevresi ve Hendek Caddesi’nin Yeniden
Geliştirilmesi, 2003, Kubat, A., S., Eyüboğlu, E., Ertekin, Ö.).
Aks haritası, halihazır haritalar üzerinde yaya erişimine olanak sağlayan yolların
mümkün olan en uzun “doğru”lar kullanılarak çizilmesi ile elde edilmektedir. “Bakış
hattı” olarak da adlandırılan bu doğruların uzunluğu ve diğer doğrularla yaptığı
bağlantılar aks haritasının sonuçlarını belirlemektedir. Bu hesabın yapılmasında,
Space Syntax modeli için geliştirilmiş bir bilgisayar modeli kullanılmaktadır.
Şekil 1: Aks Haritası
Mekansal bütünleşme
Oluşturulan aks haritasındaki doğrular, mekanın yaya çekme potansiyelinin
belirlenmesinde kullanılmak üzere bilgisayar programında işlemden geçirilir. Bu işlem
sonucunda program, bu doğruların her biri için bir “bütünleşme değeri” vermektedir.
Bütünleşme değeri, önce aks haritasından bir doğru seçilip, sonra aks haritasındaki
tüm diğer çizgilere ulaşmak için kaç çizginin daha kullanılması gerektiği bulunarak
hesaplanır. Haritadaki bazı akslar, çalışma alanı içinde herhangi başka bir yere (bir
aksa) ulaşmak için daha elverişlidir, bu aksların erişilebilirliği daha yüksektir, başka
bir deyişle “daha fazla bütünleşmiş” akslardır. Bütünleşme değeri düşük çıkan
aksların ise erişilebilirliği daha düşük seviyededir, bu akslar da “kopuk (seperated)”
kalmış akslardır. Alan içinde iki nokta arasında kullanılabilecek en kısa güzergah o iki
nokta arasında bütünleşme değeri en yüksek akstan geçmektedir. Bu nedenle bu
akslar “içinden geçme (through movement)” olarak adlandırılan hareketi çekecektir.
Bu bütünleşme değerleri bilgisayarda tematik haritaya dönüştürülerek
renklendirilebilmektedir. Renkli grafikler, tasarımda yapılacak bir değişikliğin
bütünleşme değerleri üzerinde nasıl bir etkisi olacağının bir bakışta kavranabilmesine
olanak sağlamaktadır. (Şekil 2)
Şekil 2: İşlemden Geçirilmiş bir Aks Haritası (kırmızılar en çok bütünleşmiş aksları göstermektedir)
Bütünleşme değerleri karşılaştırmalı bir ölçüdür ve birim değeri yoktur. Bütünleşme
analizleri sadece mekansal özelliklere dayandırılmakta ve diğer etkenlerden bağımsız
olarak düşünülmektedir.
(Galata Kulesi Çevresi ve Hendek Caddesi’nin Yeniden Geliştirilmesi, 2003, Kubat,
A., S., Eyüboğlu, E., Ertekin, Ö.).
Doğal Hareketin Tahmini
Yapılan araştırmalar, bütünleşme değerlerinin hem mevcut, hem de potansiyel yaya
hareketleri seviyeleri ile ilgili güvenilir bir tahmin sağladığını göstermektedir. Daha
önce de belirtildiği gibi mekansal biçimlenme diğer etkenlerden bağımsız olarak ele
alınarak belirlenen harekete “doğal hareket” denmektedir.
Hareket Ekonomisi
“Hareket ekonomisi”, yaya hareketleri ile mekansal biçimlenme arasında güçlü bir
ilişki olmasının yanı sıra bu ilişkinin artmaya eğilimli olduğunu savunmaktadır. Çünkü,
bir şehir merkezinde doğal hareket çekecek akslar, oluşacak bu hareket dolayısıyla
yayaların yoğun olduğu mekanlarda gelişen arazi kullanımlarını da – ticaret, eğlence,
yeme-içme mekanları, diğer şehirsel donatılar – beraberinde getirecektir. Yaya
hareket oranları ve arazi kullanımı arasındaki karşılıklı ilişki burada önem
kazanmaktadır. Yaya hareket oranlarının yüksek olması nedeniyle bu alanlarda
yerleşen arazi kullanımları, daha fazla yaya çekecek ve hareket oranları üzerinde
artırıcı bir etki yapacaktır.
Bu karşılıklı etkileşimin oluşturduğu süreç “hareket ekonomisi” olarak
adlandırılmaktadır.
(Galata Kulesi Çevresi ve Hendek Caddesi’nin Yeniden Geliştirilmesi, 2003, Kubat,
A., S., Eyüboğlu, E., Ertekin, Ö.).
Space Syntax Projelerinden Örnekler
Princes Circus
Princes Circus, Shaftesbury Avenue, ST Giles High Street ve Bloomsbury Street’in
kesişme noktasında ve Covent Garden ile Bloomsbury arasındaki “sınır”da yer alan
üçgen şeklinde iki açık alandır.
Merkezi konumuna rağmen bu mekanlar, yaya hareketliliğinin odak noktası olmak
yerine, çoğunlukla büyük ölçüde boştur. Yayalar, Princes Circus’un alanın diğer
tarafına geçen bir atlama taşı olabileceği gerçeğine karşın bu alandan uzak
durmaktadırlar. Sonuç olarak, Princes Circus’daki işyerleri ticarette zorluk
yaşamaktadırlar ve “merkezi” bir yerde olmalarının avantajlarını
hissedememektedirler. (şekil 3)
Şekil 3: Princes Circus
Princes Circus’da yoğun bir trafik karmaşası vardır. Bu karmaşa taşıtlara öncelik
veren trafik ışıkları ve yayaların hareketlerini kısıtlayan bir durum söz konusudur.
Mevcut durumu gösteren aks haritası, yaya hareket oranlarındaki sorunun trafik
karmaşasını çözmek amacıyla yerleştirilen parmaklıklardan kaynaklandığını
desteklemektedir (şekil 4 – sol).
Space Syntax getirdiği öneri ile bu parmaklıkları kaldırıp mevcut durumda en düşük
taşıt yoğunluğuna sahip yolu yayalaştırarak kesintisiz bir yaya bağlantısı sağlamış,
taşıt trafiğini de bu doğrultuda yeniden düzenlemiştir. Tasarım önerisini
değerlendirmek için hazırlanan aks haritası, getirilen önerinin yaya hareket
potansiyelini eskisine oranla oldukça artırdığını göstermektedir (şekil 4 – sağ)
Şekil 4: Princes Circus Aks Haritası – sol: mevcut, sağ: öneri (kırmızı renk en yüksek bütünleşme
değerini göstermektedir, bütünleşme değerleri sırasıyla kırmızı, turuncu, sarı, yeşil, açık mavi ve koyu
mavi ile gösterilmektedir)
Trafalgar Meydanı
Space Syntax’in Trafalgar Meydanı ile ilgili bir proje geliştirmekle görevlendirilmesinin
nedeni meydanın hem taşıt yolları, hem de fiziksel tasarımındaki hatalar sebebiyle
çevresinden kopuk bir durumda olmasıdır. Meydanda kullanılmayan alanlar
bulunması güvenlik hissini azaltmaktadır ve “kullanılmayan mekan” etiketi
kullanılmaması için artırıcı bir etken olmaktadır.
Yapılan araştırmada, özellikle meydanın kot farkı ile ikiye bölünmüş olmasının
kullanımı azalttığı ortaya çıkmıştır. Yeni tasarım, öncelikle seviye farkının etkisini
azaltmak amacıyla meydanın bu iki bölümünü bütünleştirecek bir merdiven
önermektedir. Bu öneri aks haritasında değerlendirilmiş ve yüksek bütünleşme
değerlerinin elde edildiği görülmüştür (Şekil 5).
Şekil 5: Trafalgar Meydanı Aks Haritası: sol – mevcut; sağ – öneri (kırmızı renk en yüksek bütünleşme
değerini göstermektedir, bütünleşme değerleri sırasıyla kırmızı, turuncu, sarı, yeşil, açık mavi ve koyu
mavi ile gösterilmektedir)
Sonuç
Yaya hareketleri ve mekanların biçimlenmesi arasındaki ilişkiyi araştıran Space
Syntax bu konuda oldukça tutarlı sonuçlar vermektedir. En uzun ve kesintisiz
bağlantının her zaman diğer seçeneklere oranla daha fazla yaya çekeceğini
savunmaktadır. Bunun nedeni ise insanların gitmek istedikleri yere varmak için her
zaman en kısa güzergahı tercih etme güdüsüdür. Bu güzergah boyunca oluşacak
olan (içinden geçme) hareket de bu alanları şehrin diğer alanları ile bütünleştirecek
bir etki yaratacaktır.
“Hareket Ekonomisi” bölümünde de değinildiği gibi, Space Syntax bu ilişkiyi mekanın
iki boyutlu modeli üzerinden ele almaktadır. Model, yaş, cinsiyet, kültür, gelir düzeyi
gibi etkenleri yok saymakta veya bu etkenlerin aynı olduğunu kabul etmektedir.
Yapılan araştırmalarda bu etkenler, modelden elde edilen veriler de eklenerek ayrı
katmanlar olarak değerlendirilmektedir. Bu katmanların önem sıralaması çalışma
yapılan alanın özelliklerine bağlı olarak değişebilmektedir.
Kaynaklar
KUBAT, A. S., EYÜBOGLU, E., ERTEKIN, Ö., ÖZER, Ö., (2003) Space Syntax
Modelinin Kentsel Dönüsüm Projelerinde Kullanilmasi için Galata kulesi çevresi
ve Hendek caddesinin yeniden gelistirilmesi, yeni bir islev yüklenerek sehirsel
yasama kazandirilmasi- I. Rapor, IBSB Emlak Istimlak Daire Baskanligi,
Yerlesmeler ve Kentsel Dönüsüm Müdürlügü için hazirlanan rapor, ITÜ Çevre
ve Sehircilik UYG-AR Merkezi, İstanbul
Space Syntax Limited (2002), West Bromwitch Town Centre – Pedestrian Activity
and Strategic Design (an evaluation of current development proposals and
recommendations for redesign strategy), Sandwell Metropolitan Borough
Council için hazırlanan rapor, Londra, İngiltere
Space Syntax Laboratory (1999), Margate Historic Core – Report on the Space
Syntax Study, North Kent Architecture Centre için hazırlanan rapor, The Bartlett
School of Graduate Studies, University College London, İngiltere.
Space Syntax Limited, (2001), Trafalgar Square: report on the Space Syntax
pedestrian study, Londra.
url: http://www.spacesyntax.com/projects.html
url: http://www.spacesyntax.net.htm