docSOSYAL VE BEŞERİ BİLİMLER
download 
Şikayet Transkript
SOSYAL VE BEŞERİ BİLİMLER
SOSYAL VE BEŞERİ BİLİMLER ARAŞTIRMA PROJESİ GELİŞME RAPORU PROJE ADI: KAHVEHANELERİN GÜNÜMÜZ TOPLUMUNDAKİ FONKSİYONLARI PROJE NO: Başlama Tarihi: Bitiş Tarihi: SBB 3017 01.10.2001 01.04.2003 Gelişme Raporu No: Son Rapor Raporun Kapsadığı Dönemin Tarihleri: 01.11.2002-01.04.2003 TÜBİTAK Tarafından Sağlanan Destek Miktarı Gelişme Raporu Döneminde Harcanan Şimdiye Kadar Harcanan KALAN 3.000.000.000 450.000.000 2.100.000.000 900.000.000 Destek Sağlayan Diğer Kuruluşların Katkısı - Gelişme Raporu Döneminde Harcanan - Şimdiye Kadar Harcanan - KALAN - TÜBİTAK’ça SAĞLANAN DESTEKTEN ŞİMDİYE KADAR YAPILAN HARCAMALARIN FASILLARA GÖRE DAĞILIMI (*) x 1000 TL Telif Perso- Teçhizat Sarf Seyahat Hizmet Bilgi İşlem Kırtasiye Diğer Toplam nel ve Sabit Malzemesi ve Alımı Harcamaları ve Basım Yatırım Nakliye 400.000 200.000 150.000 750.000 900.000 - - - 300.000 150.000 - - - 1.350.000 (*) Rapor döneminde kapatılmamış durumda olan avans varsa, ilgili faslın ikinci satırında harcama toplamına katmadan ayrıca belirtiniz. RAPORDA İSTENİLEN BELGELER Çalışmaların gelişme durumu, projeyle ilgili bilimsel, teknik, idari ve mali gelişmelerle ilgili ve varsa diğer destekleyen kuruluşlarla sürdürülen işbirliği konusunda bilgi, Varılan ara sonuçlar, Yapılan ve yapılması düşünülen ara yayınlar, Proje çalışmaları kabul edilen çalışma takvimine ve harcama akışına uygun yürümüyorsa gerekçeleri, destekleyen diğer kuruluşlarla sorunlar varsa çözüm önerileri. Proje Yürütücüsünün Adı-Soyadı M. Cengiz YILDIZ İMZASI TARİH 31.07.2003 ARAŞTIRMA PROJESİ SONUÇ RAPORU-DÜZELTME SONRASI DURUM SBB 3017 No’lu, Kahvehanelerin Günümüz Toplumundaki Fonksiyonları adlı projenin başlangıç tarihi 01.10.2001’dir. 01.10.2002 tarihinde sonuçlandırılması gereken proje için uzatma istenmiş ve projenin süresinin 01.04.2003 tarihine kadar uzatılması uygun görülmüştür. Araştırmaya ait Sonuç Raporu’nda istenen düzeltmeler yapılmıştır. Adı geçen proje metni ekte sunulmaktadır. KAHVEHANELERİN GÜNÜMÜZ TOPLUMUNDAKİ FONKSİYONLARI Özet Kahvehaneler, 16. yüzyılda ortaya çıkmış ve çok kısa bir sürede yaygınlık kazanmış bir mekan olarak dikkat çekmektedir. Kahve bitkisinden yapılan içeceği içme, kahvehanelerde öncelikli amaç gibi görünse de, bu amacın daha sonraları ikincil bir konuma düştüğü ve sohbet etme / hoşça vakit geçirme anlayışının önplana çıktığı görülmektedir. Aslında kahvehaneler, ortaya çıktıkları tarihten itibaren uzun bir süre, toplumdaki aktivitelerin merkezi gibi işlev görmüşlerdir. Sohbet etmenin yanısıra, musiki dinlenilmesi, şiir ve kitap kaleme alınması ve okunması, aydınların tartışma mekanı olması, birtakım eğlencelerin düzenlenmesi vs. dikkat çeken aktivitelerden sayılabilir. Özellikle İslam coğrafyasında, kahvehanelerin yayılıp çoğalmasında önemli etkenlerden birisi, bu mekanların –bazı dönemler hariç– dinsel yasaklamaların kapsamı içine girmemesidir. Hatta bu yönüyle kahvehanelerin, camiye alternatif bir konuma yükseldikleri söylenebilir. Dinsel açıdan meşru görülmesi, bir yönüyle toplumsal açıdan da meşru kabul edilmesini doğurmuş ve bu durum, kahvehanelerin sayısı, çeşidi ve müdavimlerinin artışıyla sonuçlanmıştır. Değişim, her alanda olduğu gibi, kahvehanelerin fonksiyonlarında da olmuş ve bu değişim sonunda, kahvehanelerin bazı fonksiyonları ortadan kalkarken, yeni birtakım fonksiyonlar üstlenmişlerdir. Bu mekanlar, bazı dönemler sapma hareketinin merkezleri gibi algılanmış ve yönetimlerce yıktırılmış, bazı dönemlerde ise, üst düzeydeki devlet adamlarının ve entelektüellerin en gözde uğrak yeri olmuşlardır. Kahvehaneler günümüzde, adeta “zaman öldürme merkezleri” konumundadırlar. Kahvehanelerin, özellikle ergenlik çağındaki gençlerin, birtakım sapma davranışları (kumar, sigara, alkol, uyuşturucu, okuldan alıkoyma, zamanı bilinçsizce harcama vs.) edinebilecekleri bir konumda olduğu söylenebilir. Çünkü, günümüzde “kahvehane” ya da “kıraathane” olarak adlandırılan bu mekanların, ilk bakışta dikkat çekmeyen, ancak, gerçekte varolan olumsuz fonksiyonları, olumlu fonksiyonlarına baskın gelmektedir. Bu olumsuz durumlar bilinmediğinden –ya da bilinmezlikten gelindiğinden–, yönetimler (Belediye, Emniyet birimleri vs.) tarafından herhangi bir tedbir alınmamakta ve bu durum, bir “toplumsal hastalık” olarak varlığını sürdürmektedir. Kahvehanelerin sağlık açısından içinde bulundukları olumsuz koşullar da, ayrı bir problem olarak ortada durmaktadır. Kahvehanelerin ortaya çıktıkları ilk dönemlerdeki fonksiyonlarına benzer fonksiyonları, günümüzde -kısmen de olsaçay ocaklarının ve çay bahçelerinin yerine getirdiği ifade edilebilir. Anahtar Sözcükler: Kahve, Kahvehane, Kıraathane, Eğlence Kültürü, Sapma Davranışı, Sözlü Kültür 2 Abstract Coffee-houses, first occured in the 16th century, have been common in a short time. Although drinking a beverage, made of coffee plant, seems to main goal in coffee-houses, afterwards, we notice that this goal fell into the secondary position and accepted as a place to pass pleasant time. In fact, coffee-houses functioned as center of activities in the society for a long time after its first occurance. These activities are chatting, listening to music, writing and reading poem and book, discussing problems and planning various entertainments etc. Especially in Islamic world, one of the most important factors of rising and expanding of coffee-houses is not being in religional prohibitions. Moreover, from this point of view, we can say that coffee-houses promoted to a alternative position to mosque. Its legitimate according to the religion brings about acceptance of its legitimate in society, too. This condition results in increasing number, variety and habitues of coffee-houses. There is change in the functions of coffee-houses as well as in all areas. Because of these changes while some of its functions vanished, they beared some new functions. These places had been perceived as center of deviant behavoir and demolished by governments in some terms. However, they had been the most favorite haunt of intellectuals and upper level statesmen for other terms. Today, coffee-houses position like a center of waste of time. We can say that coffeehouses are such places especially youngs in adolescent period that they can get some deviant behaviors (gambling, cigarette, alcohol, narcotic drugs, detaining from school, wasting time etc.). Because, today, this is a result of negative aspects of these places called as “kahvehane” or “kıraathane” which aren’t seen at first look but are present in real and domination of negative aspects to the positive aspects of them. Since these negative situations which aren’t known, none of measures are made by managements (municipality, security units etc.) and it is pursuing as a social illness. Furthermore, we face with negative conditions for the point of health. It can be state that functions which are similar to the functions of initial coffee-houses are partially performed by tea houses and tea parks. Keywords: Coffee, Coffee-House, Reading-House, Entertainment Culture, Deviant Behavior, Verbal Culture 3 İçindekiler Özet………………………………………………………………………………………………………………………… 1 Abstract………………………………………………………………………………………………………...................... 2 İçindekiler……………………………………………………………………………………………………...................... 3 Tablolar Listesi………………………………………………………………………………………………...................... 5 Kısaltmalar………………………………………………………………………………………………………………… 6 Giriş………………………………………………………………………………………………………………………... 7 1.Araştırmanın Konusu……………………………………………………………………………………………………. 7 2.Araştırmanın Amacı……………………………………………………………………………………………………... 10 I.BÖLÜM…………………………………………………………………………………………………………………. 12 ARAŞTIRMANIN KURAMSAL ÇERÇEVESİ………………………………………………………………………….. 12 1.Kahvenin Biyografisi………………………………………………………………………………………………….. 12 1.1.Kahve Kelimesinin Etimolojisi………………………………………………………………………………….. 12 1.2.Kahve Bitkisi ve Özellikleri……………………………………………………………………………………… 12 1.3.Kahvenin Keşfedilmesi…………………………………………………………………………………………... 13 1.4.Kahvenin Yayılması ve Tarikatlar……………………………………………………………………………….. 13 1.5.Kahvenin Arap Dünyasında / Afrika’da Yayılması……………………………………………………………… 14 1.6.Kahvenin Osmanlı’ya Girişi……………………………………………………………………………………… 14 1.7.Kahvenin Avrupa’da Yayılması…………………………………………………………………………………. 14 1.8.Kahvenin Amerika Kıtası’na Yayılışı……………………………………………………………………………. 15 1.9.Dünyada Kahve Tüketimi………………………………………………………………………………………… 15 1.10.Osmanlı’da Kahve Ticareti……………………………………………………………………………………… 15 1.11.Kahve Kıtlığı ve Sahte Kahve Üretimi………………………………………………………….......................... 16 1.12.Kahve ve Hastalık Tedavisi…………………………………………………………………………………….. 17 1.13.Kahve İçmeyle İlgili Gelenekler / Alışkanlıklar………………………………………………………………… 18 1.14.Kahve –İçme– ve Hurafeler……………………………………………………………………………………. 19 1.15.Kahveye Alternatif Kahve: Çedene…………………………………………………………………………….. 19 2.Kahvehanenin Biyografisi………………………………………………………………………………………………. 19 2.1.Kahvehanelerin Oluşum ve Yayılış Süreci………………………………………………………………………. 20 2.2.Kahvehane: –İlk Dönemler İçin Sadece– Kahve İçim Mekanı …………………………………………………. 20 2.3.Osmanlı’da Kahvehanelerin Ortaya Çıkması ve Yayılması …………………………………………………….. 21 2.4.Kahvehaneler ve Fonksiyonları …………………………………………………………………………………. 22 2.5.Avrupa Kahvehaneleri …………………………………………………………………………………………… 23 2.6.Kahvehane Türleri / Kahvehane ve Sınıflaşma……………………………….…………………………………. 25 2.7.Kahvehane=Berber Salonu=Dişçi Salonu=Sünnet Salonu………………………………………………………. 28 2.8.Kahvehane Düzeni ve Malzemeleri……………………………………………………………………………… 28 2.9.Bir Sohbet Mekanı: Kahvehane………………………………………………………………………………….. 30 2.10.Kahvehane: Kutsal Mekanların (Cami, Tekke, Zaviye, Medrese) Rakibi……………………………………………. 31 2.11.Erkek Egemenliğinin Oluşması ve Kahvehaneler ……………………………………………………………… 32 2.12.Kadınlar Kahvehanesi: Hamamlar……………………………………………………………………………… 32 2.13.“Devlet Sohbeti”, Kahve ve Kahvehane Yasakları…………………………………………………………….. 33 2.14.-Zorunlu- Okuma Salonları ve Kıraathaneler…………………………………………………………………… 35 2.15.Kahve ve Kahvehane Vergisi ……………………………………………………………………………………36 2.16.Kahvehane ve Sapma Davranışı………………………………………………………………………………… 37 2.17.Edebi Kültürde Kahve ve Kahvehane…………………………………………………………………………… 38 4 2.18.Kahvehane Ne İşe Yarar? / Günümüz Toplumundaki İşlevleri…………………………………………………. 40 2.19.Yeni Bir Kahvehane Türü: Kafe………………………………………………………………………………… 41 2.20.Bilgi Çağının Kahvehaneleri: İnternet Kafeler …………………………………………………………………. 41 2.21.Kahvehane Sayıları……………………………………………………………………………………………… 42 2.22.Geçmişten Günümüze Diyarbakır ve Çevresinde Kahvehane, Kıraathane, Tahmishane ve Odalara İlişkin Veriler 42 3.Araştırmanın Yöntemi………………………………………………………………………………………………........ 44 3.1.Araştırmanın Evren ve Örneklemi ……………………………………………………………………………….. 45 3.2.Araştırmanın Sınırları…………………………………………………………………………………………….. 46 3.3.Bilgi Toplama Araçları…………………………………………………………………………………………… 47 3.4.Analiz Teknikleri…………………………………………………………………………………………………. 48 4.Araştırmanın Varsayım ve Hipotezleri…………………………………………………………………………….. 49 II.BÖLÜM………………………………………………………………………………………………………………… 53 BULGULAR VE DEĞERLENDİRME…………………………………………………………………………………… 53 1.Kahvehane Müdavimlerinin Genel Durumları…………………………………………………………………….…….. 53 2.Medeni-Ailevi Durum………………………………………………………………………………………………….…54 3.Öğrenim Durumu……………………………………………………………………………………………………….... 57 4.İkamet Durumu…………………………………………………………………………………………………………... 59 5.Meslek Durumu………………………………………………………………………………………………………….. 61 6.Ekonomik Durum………………………………………………………………………………………………………....64 7.Kahvehaneyle Tanışma…………………………………………………………………………………………………... 69 8.Kahvehaneye Devam Sıklığı-Zamanı……………………………………………………………………………………. 70 9.Kahvehanede Birlikte Olunan Kişiler……………………………………………………………………………………. 72 10.Kahvehaneye Devam Etme Amacı……………………………………………………………………………………... 73 11.Kahvehaneye Devam ve Çevresel İlişkiler……………………………………………………………………………... 74 12.Oyun Oynamak: Kahvehaneye Gitmede Yegane Amaç……………………………………………………………….. 77 13.Kahvehane ve Sapma Davranışı………………………………………………………………………………………... 91 14.Kahvehanelerin Olumlu İşlevleri Var Mıdır / Yok Mudur?............................................................................................. 95 15.Kahvehane, Kıraat-Hane (Okuma Evi) Mi?..................................................................................................................... 96 16.Kahvehane Müdavimliği ve Kültürel Yönelim………………………………………………………………………….98 17.Kahvehane ve Homojenlik-Heterojenlik……………………………………………………………………………….. 100 18.Neden Kahvehane?........................................................................................................................................................... 101 19.Kahvehane ve İşsizlik…………………………………………………………………………………………………... 105 III. BÖLÜM………………………………………………………………………………………………………………. 107 HİPOTEZ TESTİ………………………………………………………………………………………………………….. 107 Sonuç………………………………………………………………………………………………………………………. 119 Bibliyografya………………………………………………………………………………………………... 122 Anket Formu………………………………………………………………………………………………......................... 127 5 Tablolar Listesi Tablo 1: Yaş Durumuna Göre Dağılım………………………………………………………………..………………………… 53 Tablo 2: Doğum Yerine Göre Dağılım……………………………………………………………….……………………...….. 54 Tablo 3: Medeni Duruma ilişkin Dağılım…………………………………………………………………….…………………. 55 Tablo 4: Evlenme Yaşına Göre Dağılım…………………………………………………………………...……………………. 55 Tablo 5: Çocuk Sayısına İlişkin Dağılım………………………………………………………………………………………… 56 Tablo 6: Çok Çocuk Sahibi Olma Konusundaki Görüşlerin Dağılımı…………………………………………………………… 56 Tablo 7: Hanede Yaşayan Kişi Sayısına İlişkin Dağılım………………………………………………………………………… 57 Tablo 8: Baba ve Annenin Yaşama Durumuna İlişkin Dağılım…………………………………………………………………. 57 Tablo 9: Öğrenim Durumuna İlişkin Dağılım……………………………………………………………………………………. 58 Tablo 10: Babanın Öğrenim Durumuna İlişkin Dağılım…………………………………………………………………………. 58 Tablo 11: Annenin Öğrenim Durumuna İlişkin Dağılım…………………………………………………………………………. 59 Tablo 12: Ailece İkamet Yerine İlişkin Dağılım…………………………………………………………………………………. 59 Tablo 13: Bulunulan Yere Göç Nedeniyle Gelinip-Gelindiğine İlişkin Dağılım………………………………………………....... 60 Tablo 14: Oturulan Evin Durumuna İlişkin Dağılım……………………………………………………………………………... 61 Tablo 15: Kişilerin Uğraşı Alanlarına İlişkin Dağılım……………………………………………………………………………. 61 Tablo 16: Mesleğin Yerine Getirildiği Sektöre İlişkin Dağılım……………………………………………………………………62 Tablo 17: Meslekteki Kıdem Durumuna İlişkin Dağılım………………………………………………………………………… 63 Tablo 18: Meslekteki Günlük Çalışma Süresine İlişkin Dağılım………………………………………………………………… 63 Tablo 19: Şu Anki Meslekten Önce Uğraşılan Mesleğe İlişkin Dağılım………………………………………………………… 64 Tablo 20: Aylık Gelire İlişkin Dağılım…………………………………………………………………………………………. 64 Tablo 21: Aylık Ek Gelir Durumuna İlişkin Dağılım………………………………………………………………………….... 65 Tablo 22: Aile Bütçesine Katkıda Bulunan Kişilere İlişkin Dağılım…………………………………………………………….. 66 Tablo 23: Eşin Çalışma Durumuna İlişkin Dağılım……………………………………………………………………………… 66 Tablo 24: Kazancın En Çok Harcandığı Yere Göre Dağılım……………………………………………………………………. 67 Tablo 25: Birikimi Değerlendirme Biçimine İlişkin Dağılım……………………………………………………………………. 67 Tablo 26: Kazanılan Paranın İhtiyacı Karşılama Durumuna İlişkin Dağılım…………………………………………………….. 68 Tablo 27: Sahip Olunan Şeylere İlişkin Dağılım………………………………………………………………………………… 68 Tablo 28: Bağlı Bulunulan Sosyal Güvenlik Kurumuna İlişkin Dağılım…………………………………………………………. 69 Tablo 29: Kahvehanenin Kimler Vasıtasıyla Tanındığına İlişkin Dağılım……………………………………………………….. 69 Tablo 30: Kahvehaneye Devam Etme Sıklığına İlişkin Dağılım………………………………………………………………… 70 Tablo 31: Kahvehaneye Günün Hangi Vaktinde Gelindiğine İlişkin Dağılım……………………………………………………. 71 Tablo 32: Kahvehanede Bulunma Süresine İlişkin Dağılım……………………………………………………………………… 71 Tablo 33: Kahvehanede Kimlerle Birlikte Olunduğuna İlişkin Dağılım………………………………………………………….. 72 Tablo 34: Kahvehaneye Devam Etme Amacına İlişkin Dağılım…………………………………………………………………. 73 Tablo 35: Kahvehaneye Devam Etmenin Çevre İlişkilerini Etkilemesine İlişkin Görüşlerin Dağılımı…………………………….. 74 Tablo 36: Kahvehaneye Sürekli Devam Edenlerin, Eşlerini ve Çocuklarını İhmal Edip Etmediklerine İlişkin Görüşlerin Dağılımı.. 75 Tablo 37: Çocukların Kahvehaneye Devam Etmesine İlişkin Görüşlerin Dağılımı………………………………………………. 76 Tablo 38: Sokak, Mahalle, Semt, Belde Ya Da İlçedeki Gelişmelerin Kahvehaneden Öğrenilip Öğrenilmediğine İlişkin Görüşlerin Dağılımı...77 Tablo 39: Kahvehanede Oyun Oynama Sıklığına İlişkin Dağılım……………………………………………………………….. 78 Tablo 40: Kişilerin Kahvehanede Kimin Etkisiyle Oyun Oynamaya Başladıklarına İlişkin Dağılım……………………………… 78 Tablo 41: Kahvehanede Kimlerle Oyun Oynandığına İlişkin Dağılım…………………………………………………………… 79 Tablo 42: Kahvehanede Oyun Oynama Süresine İlişkin Dağılım………………………………………………………………… 80 Tablo 43: Kahvehanede Oyun Oynama Nedenlerine İlişkin Dağılım……………………………………………………………. 81 Tablo 44: Kişilerin Kahvehanede En Çok Oynadıkları Oyunlara İlişkin Dağılım………………………………………………… 81 6 Tablo 45: Kahvehanede Karşılığında Oyun Oynanan Şeylere Göre Dağılım……………………………………………………... 82 Tablo 46: Kahvehane Dışında Oyun Oynamaya İlişkin Dağılım………………………………………………………………… 83 Tablo 47: Ailede Başka Oyun Oynayan Kişilere İlişkin Dağılım…………………………………………………………………. 84 Tablo 48: Oyun Oynamakla Geçirilen Zaman Hakkındaki Düşüncelerin Dağılımı………………………………………………. 84 Tablo 49: Oyunun Kaybedilmesi Halinde Hissedilenlere İlişkin Dağılım………………………………………………………… 85 Tablo 50: Kahvehanede Oyun Oynamayı Doğru Bir Davranış Olarak Görmeye İlişkin Dağılım………………………………… 86 Tablo 51: Oyun Oynama Alışkanlığını Bırakma İsteğine İlişkin Dağılım………………………………………………………… 86 Tablo 52: Ailenin Kişinin Kahvehanede Oyun Oynadığını Bilip-Bilmediğine İlişkin Dağılım…………………………………… 87 Tablo 53: Oyun Oynamadan Dolayı Aileyle Problem Yaşanıp-Yaşanmadığına İlişkin Dağılım…………………………………. 88 Tablo 54: Çocukların Oyun Oynamasının Doğru Bulunup-Bulunmadığına İlişkin Dağılım……………………………………… 89 Tablo 55: Oyun Oynamaya Aile ve Akrabaların Bakışlarına İlişkin Dağılım…………………………………………………….. 89 Tablo 56: Oynanan Oyunun “Kumar” Olarak Görülüp-Görülmediğine İlişkin Dağılım…………………………………………. 90 Tablo 57: Kulüp Gibi Kumar Oynanan Yerlere Gitmeye İlişkin Dağılım………………………………………………………… 92 Tablo 58: Günlük İçilen Sigaraya İlişkin Dağılım………………………………………………………………………………... 92 Tablo 59: Sigara İçmede Kahvehanenin Etkisinin Olup-Olmadığına İlişkin Görüşlerin Dağılım…………………………………. 93 Tablo 60: İçki Kullanma Durumuna İlişkin Dağılım…………………………………………………………………………….. 93 Tablo 61: İçki İçmede Kahvehanenin Etkisinin Olup-Olmadığına İlişkin Görüşlerin Dağılım……………………………………. 94 Tablo 62: Kahvehaneye Devam Etmenin Argo Konuşma Oranını Artırıp-Artırmadığına İlişkin Görüşlerin Dağılımı……………. 94 Tablo 63: Kahvehanenin Kazandırdığı Olumlu Şeylere İlişkin Dağılım………………………………………………………….. 95 Tablo 64: Kahvehanede Okunulan Şeylerin Varlığına İlişkin Dağılım…………………………………………………………… 97 Tablo 65: En Fazla Okunulan Yazılı Kaynaklara İlişkin Dağılım………………………………………………………………… 97 Tablo 66: Katılınan Sosyal Faaliyetlere İlişkin Dağılım………………………………………………………………………….. 98 Tablo 67: Kullanılan İletişim Araçlarına İlişkin Dağılım…………………………………………………………………………. 99 Tablo 68: Kahvehaneye Devam Etme ve Oyun Oynamanın Bırakılması Halinde Bulunulmak İstenilen Faaliyete Göre Dağılım…. 99 Tablo 69: Kahvehanedeki İnsanların Aynı Anlayış, Düşünce ve Görüşe Sahip Olup-Olmadıklarına İlişkin Görüşlerin Dağılımı…. 100 Tablo 70: Farklı Eğlence Mekanları Ya Da Araçları Olmasına Rağmen Kahvehanenin Tercih Nedenine İlişkin Dağılım………… 102 Tablo 71: Sürekli Gidilen Kahvenin Seçilmesinde Asıl Nedene Göre Dağılım…………………………………………………… 103 Tablo 72: Kahvehanelerin, İşsiz İnsanları İş Aramaktan Alıkoyduğuna İlişkin Görüşlerin Dağılımı……………………………….106 Kısaltmalar Çev. :çeviren Haz. :hazırlayan Der. :derleyen vb. :ve benzeri vd. :ve diğerleri vs. :ve saire 7 Giriş Kahvehaneler, ortaya çıktıkları dönemden itibaren çok çeşitli fonksiyonlar yerine getirmişlerdir. Enformel bir eğitim kurumu rolünü üstlenmesi, iletişim, eğlence, kültür-sanat faaliyetleri merkezi olması, sözlü kültür unsurlarının devam etmesini sağlayan bir mekan özelliği taşıması, boş zamanların değerlendirilme ve iş bulma mekanı olması gibi özellikler ilk akla gelen fonksiyonlardır. Günümüzde bu fonksiyonlardan bazıları ortadan kalkmış ve kahvehanelerin yeni birtakım fonksiyonları ortaya çıkmıştır. Özellikle kentsel alanlarda; toplumsal bütünleşmede tampon kurum olması, bir yönüyle, göçle kente gelenlerin şehirlileşmelerini engellemesi, işsizliğin kökleşmesine neden olması, sapma davranışların oluşumuna zemin hazırlaması, televizyondan futbol maçı izleme mekanı olması, hemşerilik bilincinin korunmasına yardımcı olması vs. yönler de, günümüzde ortaya çıkan yeni fonksiyonlar olarak nitelendirilebilir. Bu çalışmada; kahvehanelerin günümüzdeki fonksiyonlarının anlaşılabilmesi ve geçmişle karşılaştırılabilmesi için, öncelikle kahve ve kahvehanenin ortaya çıkması, yaygınlaşması, fonksiyonları gibi birçok konuya değinilmiştir. Alan çalışmasından elde edilen bulguların değerlendirilmesi yoluna gidilmiş, hipotezler test edilmiş ve genel olarak bir sonuca ulaşılmaya gayret edilmiştir. Araştırmada kullanılan kaynaklar, sistematik bir şekilde verilmiş ve alan çalışmasında kullanılan anket formu da ayrıca eklenmiştir. 1.Araştırmanın Konusu Tarihsel perspektiften bakıldığında, ataerkil kültürün dominant olduğu geleneksel toplumlarda ve özellikle değişim sürecinin çok yavaş işlediği kimi toplumlar arasında, kabul edilen ve doğruluğundan şüphe edilmeyen değer yargılarından sapma eğiliminin, sadece yukarıdan aşağı doğru empoze yoluyla hayata geçirilebildiği, spesifik bazı kurum ve organizasyonların ortaya çıkması ve yaygınlaşmasının ise uzun bir zaman dilimi içerisinde gerçekleştiği gözlenmektedir. Toplumu oluşturan bireylerin sonradan kazandıkları yeni alışkanlıklara bağlı olarak; kahve, tütün ve nargile gibi keyif verici maddeleri, ilk başta aile ortamında kullanamayanların bir araya gelerek grup halinde tüketmeye başlamalarıyla ortaya çıktığı düşünülen kurumlardan birisi kahvehanelerdir. Her yaş ve meslekten erkeklerin, ailedeki ilişkiler yanında, birbiriyle sohbet ederek dertleştiği, kimi zaman sigara ve kahve içerek, nargile çekerek hoşça vakit geçirdiği, çeşitli beceri ve zeka oyunlarının sergilendiği, çevre ve toplum hakkında bilginin konsantre olduğu ya da edinilen bilgi ve malumatın distribütörü olarak faaliyet gösterdiği ve dolayısıyla birçok toplumda, enformasyon merkezi fonksiyonunu üstlenmiş bulunan 8 kahvehanelerin, belirli periyotlarla, nüfusun yoğunlaştığı büyük kentlerden taşraya doğru tedricen yaygınlaştığı öne sürülebilir. Toplumda kimi kesimler için, ömür boyu süren enformel eğitim veren bir kurum olan kahvehaneler, diğer bazı gruplar içinse örgün-yaygın eğitimin önünü tıkayan bir organizasyon olarak algılanabilir. Bu negatif yönüyle ele alındığında kahvehanelerin, bireyin gelişmesini engellediği, absorbe edip bireyi miskinleştirdiği, bir gerçek olarak karşımıza çıkmaktadır. İnsanların çalışma yaşamı dışındaki zamanlarını değerlendirme biçimleri, kişiden kişiye, kültürden kültüre farklılık gösterebilmektedir. Kişi, yaşamış olduğu toplumun kültür kalıpları çerçevesinde serbest zamanını değerlendirmek durumundadır. Kimi insanların, serbest zamanlarında ileriki yaşamına yönelik birtakım faaliyetlerde bulunabilmesine karşın, kimi insanlar da “zamanı öldürme”yi hedef olarak seçebilmektedirler. İleriye yönelik faaliyette bulunma, ideal anlamda topyekün kalkınma için büyük bir değer taşımaktadır. Buna karşılık, zamanın boş yere harcanması, kalkınmanın belli yönlerden engellenmesi anlamına gelmektedir. Günümüzde toplumumuzda, azımsanamayacak oranda bir kesimin boş zamanlarını geçirdikleri mekanların başında kahvehaneler gelmektedir. Kahvehaneler bir yönüyle, günlük hayatın ayrılmaz bir parçası olmuşlardır. Çalışan veya çalışmayan kesimden birçok insan için kahvehane, vazgeçilmez bir mekan olarak, adeta ikinci uğrak yeri olmuştur. Kahvehanelerin, ilk ortaya çıktığı dönemden günümüze kadar çok farklı hizmet, rol ve fonksiyonlar üstlenmiş oldukları söylenebilir. Günümüzde, kahvehanelerin, insanları toplumsal ve siyasal yaşamdan adeta uzaklaştıran bir nitelik kazanmış oldukları görülmektedir. Yerel yönetimler ve emniyet birimlerinin, bu mekanlarda yeterli düzeyde denetim yapmamaları, buralara devam edenlerin yaş düzeylerinin düşmesiyle sonuçlanmakta ve dolayısıyla toplumsal sapma davranışı göstermeye eğilimli kimselerle yakınlaşma sözkonusu olabilmektedir. İlk dönem kahvehanelerinin bütün baskılara rağmen ilgi çekmiş olması; insanların toplu olarak bir araya gelmelerini sağlayan cami, tekke vb. yerlere alternatif bir konumda bulunmasından dolayıdır. Cami, tekke vb. yerlere kutsallık atfedilmiş olduğundan, bu mekanlarda davranış ve konuşmanın sınırlandırılmış olduğu dikkat çekerken, kahvede böyle bir durum sözkonusu değildir. Kişiler, hiçbir kutsal gücün etkisi altında kalmadan kahvehanelerde oturmakta, konuşmakta ve eğlenebilmektedirler. Kahvehaneler, hayatını seküler bir çizgide sürdürenler için adeta bir “sığınma yeri” olmuştur. Kutsallık atfedilen yerlere gitmeye, dünya görüşü engel olan kimselerin hayatında kahvehaneler, belki de kişinin evinden daha önemli bir konum elde etmiştir. 9 Çok kesin bir ayrım olmasa da, kahvehanelerin ortaya çıktığı ve yaygınlaştığı dönemde kahvehane müdavimlerinin, konservatif olmayan halk kesimlerinden geldiği, özellikle İslam'ın heterodoks yorumunu tercih eden bireylerin çoğunluğu oluşturduğu söylenebilir. Ortodoks İslam'ı sembolize eden, dini bütün çevreden yetişen birey ve grupların ise, kahvehanenin ortaya çıktığı ilk dönemlerde, daha çok tekke ve zaviyeleri tercih etmiş oldukları söylenebilir. Daha sonraları ise, kahvehaneyle bir barışma sözkonusu olmuştur. Kahvehaneler bazen, yönetimlerce “aykırılık merkezi” gibi algılanmıştır. Çeşitli dönemlerde, isyan ihtimali olduğu zaman, ilk akla gelen yerlerin kahvehaneler olması da bu durumdan kaynaklanmaktadır. Kahvehaneler, çoğu dönemlerde bir “bilinçlendirme merkezi” olmasına karşın, günümüzde ise bu fonksiyonun tam tersine bir görev icra ettikleri söylenebilir. Gerçekleştirdikleri yasal düzenlemeler aracılığı ile eğlence ve kültür merkezlerinin alt yapısını oluşturmada birinci derecede yetkili olan merkezi yönetim ile, bu gibi yerlerin açılması ve denetlenmesiyle sorumlu olan yerel yönetimler, buraları yeterince kontrol etmemektedirler. Kahvehanelere girmek için belli bir yaş sınırı olmasına rağmen, bu kurala çoğu zaman uyulmamaktadır. Özellikle, okul dönemindeki gençlerin, bu gibi yerleri tanımaları, daha sonra buralardan kolay kolay kopamamalarına neden olabilmektedir. Bu nedenle, çoğu gencin kahvehaneye 18 yaşından önce gitmeye başladığının da vurgulanması gerekir. Henüz fizyolojik ve karakter olarak gelişmesini tamamlayamamış bulunan gençlerin, kahvehanelere gitmek suretiyle oyun / kumar oynama, sigara içme, alkollü içecekler alma ve uyuşturucu madde kullanma gibi kötü alışkanlıklar edinme ihtimali yüksektir. Zira, kahvehane ve benzeri mekanlara; dinlenme, oyun ve eğlence gibi her ne amaçla gidilirse gidilsin, bu gibi yerler, bireysel düşünce ve davranışlardan ziyade, kolektif bilinç ve düşüncenin ön plana çıktığı ortamlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla bireyler, bu mekanlarda sergilenen, olumsuz alışkanlıkları ya hiç farkına varmadan ya da bilinçsizce benimseyip eyleme dönüştürebilmektedirler. Kahvehaneye gitme, kişinin çevresiyle olan ilişkilerini etkileyebilmektedir. Kişi, uzun süre kahvehanede olduğundan dolayı, çevresinde olup biten olayları sağlıklı bir şekilde değerlendirememekte ve adeta çevresine yabancılaşmaktadır. Zamanın boş yere harcandığı mekanlar durumunda olan kahvehanelerin, yararlı bir hale getirilmesi zorunlu bir durum olarak görünmektedir. Kahvehaneye giden insanlar, başarılı olacakları daha başka alanlara yönlendirilmelidirler. Bu gibi yerlerin sık sık denetlenmesi ve küçük yaşta olanların buralara girmesinin engellenmesi elzemdir. İşsizlik, kahvehaneye devam etmede önemli faktörlerden birisi olarak ele alınabilir. 10 Kahvehane sayısının artması ile, işsizlik arasında bir paralellik vardır denebilir. Özellikle göç alan şehirlerde, işsizlere yönelik birçok yeni kahvehanenin açılması, bu durumun ispatı olarak ele alınabilir. Günümüzde, özellikle gelişmekte olan ülkelerde değerlendirilmesi gereken insan gücünün, ülke çıkarlarına uygun bir biçimde istihdam edilmesi oldukça önem kazanmıştır. Ülkelerin başarısı da, bir anlamda istihdam meydana getirecek yeni alanların oluşturulmasına bağlıdır. Bu bağlamda, ülkemizde kahvehanelerin gerek geleneksel yapıdan gelen özelliklerinden ve gerekse günümüzde kazandıkları yeni niteliklerinden arındırılıp ıslah edilmesi ve toplumsal yapıya yararlı hale getirilmesi, yönetimlerin önemli görevlerinden biri olarak gündemdeki yerini korumaktadır 2.Araştırmanın Amacı Bu çalışmanın amacı, özellikle en çok göçle ve sağlıksız bir biçimde büyüyen Diyarbakır il merkezi, ilçe merkezi ve beldelerde insanların önemli bir bölümünün zamanlarını harcadıkları kahvehanelerin, toplumsal bir olgu olarak nasıl bir fonksiyon üstlendiklerinin ve zaman içinde değişen fonksiyonlarının ele alınmasıdır. Kahvehanelerin “üretici” bir fonksiyon üstlenmelerini engelleyen görüşler üzerinde durulabilecektir. Kahvehanelerin, toplumsal normlara uymayan birtakım davranış ve düşüncelere (sigara, alkol, uyuşturucu kullanımı, hayatı boşverme vs.) kaynaklık etmesinin önüne geçilmesi, bu mekanların olumsuz fonksiyonlarının açık seçik ortaya konulması ile mümkündür. Bunun yanında, sıkı bir denetimin olmamasının, bu mekanlara devam eden özellikle ergenlik çağındaki gençlerin, çok çeşitli sapma davranışı içine girmelerinin ne kadar olanaklı hale geldiği ortaya konulacaktır. Kahvehane denetimlerinin düzenli bir biçimde yapılması, özellikle küçük yaştaki çocukların, toplumun büyük ekseriyetinin tasvip etmediği kötü alışkanlıklar edinmesi davranışı içine girmelerini engelleyebilmektedir. Ayrıca, “kahvehane” ya da “kıraathane” olarak faaliyet göstermelerine rağmen, bazı kahvehanelerin “kumar oynama merkezi”ne dönüşüp dönüşmediği üzerinde durulacaktır. Kahvehaneler; eğlenme-dinlenme, hoşça vakit geçirme, sohbet etme, oyun oynama, televizyon seyretme vb. fonksiyonlarının dışında, görünmeyen birtakım fonksiyonlar da icra etmektedirler. Özellikle kent merkezlerinde, kırsaldan gelen insanların kentle bütünleşmesi ve sosyalizasyon süreci içine girmesinde önemli bir unsur olabilmektedirler. Kahvehanelere, toplumsal bütünleşmede oynadığı “tampon kurum” yönüyle de yaklaşılacaktır. Kahvehaneler, özellikle kentsel alanlarda, M. Kıray’ın kullandığı “tampon kurum” görevini yerine getirmektedirler. Kırsaldan gelip şehir yaşamına adapte olamaya çalışan insanların, bu adaptasyon sürecinde, daha kolay ve yumuşak bir geçiş yapmalarını sağlayabilmektedir. 11 Kahvehanelerin, kişilerin şehirle bütünleşmesinde olumsuz bir fonksiyon üstlendiği de söylenebilir. Kişilerin, benzer sosyal çevreden gelenlerle aynı kahvehanede bulunmaları, şehir yaşamına tam olarak katılımı engelleyebilir ve kişinin kentle bütünleşmesini geciktirebilir. Kırsal alandan kentsel alana göç edenlerin, toplumsal bütünleşmelerinde olumsuz bir unsur olduğu varsayılan kahvehanelerin, bu duruma etki derecesinin bilinmesi, bu mekanlara daha farklı bir gözle bakılması sonucunu doğuracaktır. Bahsedilen durumlar, alan araştırmasından elde edilecek verilerle somut bir biçimde ortaya konulmaya çalışılacaktır. Alan araştırması sonuçlarıyla, bir dönem geleneksel kültür unsurlarının sergilendiği ve korunduğu bir mekan olan kahvehanelerin, geçen zaman içerisinde fonksiyonlarında nasıl bir değişimin olduğu açık bir biçimde görülebilecektir. 12 I. BÖLÜM ARAŞTIRMANIN KURAMSAL ÇERÇEVESİ 1.Kahvenin Biyografisi Bu başlık altında; kahve kelimesinin etimolojisi, kahve bitkisinin özellikleri, kahvenin keşfedilmesi, kahvenin yayılması ve tarikatlar, kahvenin Arap dünyasında / Afrika’da yayılması, kahvenin Osmanlı’ya girişi, kahvenin Avrupa’da yayılması, kahvenin Amerika Kıtası’na yayılışı, dünyada kahve tüketimi, Osmanlı’da kahve ticareti, kahve kıtlığı ve sahte kahve üretimi, kahve ve hastalık tedavisi, kahve içmeyle ilgili gelenekler / alışkanlıklar, kahve –içme– ve hurafeler, kahveye alternatif kahve: çedene konuları üzerinde durulacaktır. 1.1.Kahve Kelimesinin Etimolojisi “Kahve” kelimesinin, kahve ortaya çıkmadan önce de kullanılma ihtimali bulunmaktadır. Kahve, önceleri şarapla ilgili bir kelimedir ve “aşağılayıcı” bir sıfat olarak kullanılmaktadır. K-h-v veya k-h-y kökünden gelen kelime, “bir şeyi tiksindirici hale getirme” veya “bir şeye karşı duyulan arzuyu azaltma” anlamındadır. Bu haliyle, insanın uyuma isteğini kesmesinden dolayı bu kelimenin kullanılmış olabileceği söylenebilir. Yine, bunun yanında, kahvenin doğuş yeri olarak Etiyopya'nın “Kafa” şehriyle, kahve kelimesinin çakışması da yerinde bir tesadüf olarak görülmektedir (Hattox,1996,16). Bazı eski kitaplarda, kahvenin, bade yani içki, hatta şarap anlamına geldiği ifade edilmektedir. Kahve, rayiha, yani koku, güzel koku anlamlarına da gelebilmektedir. Yemen ve civarında, kahveye “bun” adı verilmektedir (Toros,1998,11-12). 1.2.Kahve Bitkisi ve Özellikleri Kahve bitkisi, sıcak ve rutubetli bir havayı sever ve kumlu yamaçlarda yetişir. Budamaya ihtiyaç göstermez. Kahve ağacının çekirdek meyvesi, kahveyi oluşturur. Ağaç çiçekleri yasemine, meyveleri ise kiraza benzer. Çiçek kuruyup döküldükten sonra, ağacın dallarında renksiz çekirdekler bulunur. Bunlar silkelenip güneşte kurutulur ve kabuklarından sıyrılır. Ortaya çıkan meyve özleri, kullanıma hazır hale gelir (Toros,1998,13-14). Kahve çeşitleri, daha çok ihraç edildiği limanın adıyla anılmaktadır. Örneğin; Santos Kahvesi, Brezilya’nın Santos Limanı’ndan dolayı bu adı alırken, Mokka Kahvesi, yetişen kahvelerin Yemen’in Mokka Limanı’ndan ihraç edilmesinden dolayı bu adla anılmaktadır. Yine Cava’da yetişip, buradan ihraç edilen kahve, Cava Kahvesi olarak bilinir. Santos Kahvesi, büyük, yeşilimsi taneli, orta derecede kuvvetli olurken, Yemen (Mokka) Kahvesi, koyu yeşilden neftiye kadar çeşitli renkleri olan küçük taneli bir kahvedir. Cava Kahvesi ise, 13 sarıyla kahverengi arasında değişen renkleri olan, iri taneli ve kuvvetli bir kahvedir. (Hayat Ansiklopedisi,C.4,1834). 1.3.Kahvenin Keşfedilmesi Kahveyi ilk bulan kişinin Şazili adında Habeşistan’lı bir Arap olduğu ifade edilmektedir. Bir ifadeye göre ise, Şazili ve İdris isminde iki Arap, kahveyi keşfetmiştir. Hatta, ilk zamanlarda kahve, Şazili olarak adlandırılmaktadır (Toros,1998,6). Ayrı bir rivayete göre, keçi ve deve sürülerinin çobanları, hayvanlarının, bir ağacın meyvelerini yedikten sonra canlılık gösterdiklerini fark etmişler ve bu durumu dervişlerine anlatmışlardır. Derviş Şazili ise, bu ağacın meyvelerini kaynatarak içmiş ve aynı canlılığın kendinde de olduğunu görmüştür (Toros,1998.6). Bir efsaneye göre, kahve ağacı, bir veli tarafından ekilen keçi tezeğinden çıkmıştır (İslam Ansiklopedisi,1967,C.6,96). Bunlara benzer efsanelerin sayısı bir hayli fazladır. Bütün bu söylenenlere karşılık, Ortaçağ’da yaşayan tıp alimi İbn Sina’nın, 1000 yılları civarında kahveyi bildiği, kullandığı ve sevdiği dile getirilmektedir (Toros,1998,8). 1.4.Kahvenin Yayılması ve Tarikatlar Kahve, Habeşistan’dan sonra Yemen’de çokça benimsenmiş, buradan sonra Mekke’ye ulaşmıştır (Evren,1996,17). İslam dünyasının “Hacc” merkezi olması, bu içeceğin kısa sürede yayılması sonucunu doğurmuştur. Hacc’a gelenler, dönüşte, bu içecekten hem “sevap” olmasından dolayı ve hem de “şifa niyetine” alıp götürmüşlerdir. Kahve, sufiler tarafından içilmesi yanında, çevrede bulunan kimseler de bu maddeyi yaygın olarak kullanmışlardır. Camilerin, toplu ibadet merkezi olması dolayısıyla, kısa zaman sonra cami çevrelerinde kahve satışının yapıldığı görülmüştür. Hatta, Mısır'da kahvenin girişi sırasında, El-Ezher İlahiyat Külliyesi'nin bulunduğu yerde yoğun olmakla beraber, diğer birçok yerde de kahve çok kısa bir zamanda yaygınlık kazanmıştır. 16. yüzyılın başlarında kahve, sufi meclislerinin dışına çıkmış ve daha çok keyif almayı önplanda tutan kimselerin bulunduğu meclislerde içilmeye başlanmıştır (Hattox,1996,24-26). “Tarikatların katı kurallarına bağlı, kodlandırılmış ve hiyerarşik ortamından yola çıkan kahve kullanımı, dini ve toplumsal uygulamalar kanalıyla Müslüman cemaatine yayıl”mıştır (Gregoire- Georgeon,1999,15). Sufilerin zikirleri sırasında, “ya kavi”den sonra kahve içilmesi, bir zorunluluk gibi algılanmıştır. Şazili, “kahve, tıpkı zemzem gibi, ne niyetle içilirse ona yarar” diyerek, bu içeceğin yaygınlaşmasında etkin rol oynamıştır (Evren,1996,17). 14 16. asırda, Osmanlı toplum hayatına, kahve büyük oranda etki ederken, Uzakdoğu ve Japonya’da, çay aynı şekilde bir sosyal hareketlik meydana getirmekte (Kakuzo,2001,34-37; Reimertz,1999,76-78) ve hayat sanatının bir dini gibi mütalaa edilmektedir. Çay; Taoizm ve Zennizm’le irtibatlı olarak ele alınırken, kahveye, tarikat ve tasavvuf yoluyla olan ilişkisinden dolayı kutsiyet atfedilmektedir (Açıkgöz,1991). Adı geçen içeceklerin, başlangıcından beri dinle irtibatlı olarak ele alınmaları; hızlı bir şekilde yaygınlaşmaları, toplumsal yaşamda etkili olmaları ve bunlara özgü bir kültürün kısa sürede oluşumunu birlikte getirebilmiştir. Ahmet İbn Ceddap adlı bilginin şu ifadesi, kahveye dini çevrelerin bakış açısını göstermesi açısından ilginçtir: “Karnında kahve bulunduğu halde ölenler, doğru cennete giderler” (Toros,1998,18). Aşağıdaki beyitler, kahvenin meşruluğunu dinsel birtakım referanslarla anlatması yönüyle ilgi çekicidir (Açıkgöz,1999,17): Nefsinden senin ey kahve meşam-ı cana Buy-ı Rahman irişür belki Yemen’den geldin sen Aşinalik kokusu oldu Üveysi’sin sen Ya’lemu’llah sezerin semt-i Karen’den geldin sen 1.5.Kahvenin Arap Dünyasında / Afrika’da Yayılması Sufiler arasında yaygın olan kahve, 1470-1500 tarihleri arasında, Mekke ve Medine’ye getirilmiştir. 1510’lu yıllarda, Kahire ilahiyat okulunda okuyan öğrenciler kahve içmeyi alışkanlık haline getirmişlerdir (Heise,2001,18). Mekke'de uygulanan kahve içme yasağına Kahire'den cevap gelmiş ve kahve maddesinden ziyade, kahve içmek için bir araya gelinmelere karşı bir tedbir alınması yönünde karar alınmıştır. Bu olay üzerine yürürlüğe giren kahve yasağı da delinmiştir (Hattox,1996,31). 1.6.Kahvenin Osmanlı’ya Girişi Kahvenin 1517’lerde İstanbul’da içildiğine dair kayıtlar bulunmaktadır (Heise,2001,21). Tarihçi Solakzade’ye göre ise, kahve 1519’da İstanbul’a getirilmiştir. Kahve, İstanbul’a, Müslüman tüccarlar vasıtasıyla, Yemen, Cidde, Kahire ve İskenderiye kentlerinden geçerek ulaşmaktadır. İskenderiye’den deniz yoluyla İstanbul’a gelen kahve, daha çok büyük depoların bulunduğu Eminönü’nden tüm İstanbul’a dağıtılmaktadır (Evren,1996,20-21). 1.7.Kahvenin Avrupa’da Yayılması 1592’de, Mısır’a giden İtalyan hekim Prospero Alpini, kahveyi burada tanımıştır. Pietro della Valle, İstanbul’a geliş tarihi olan 1615’te kahveyle tanışır. Kahve, 1615’te Venedik’e, 15 daha sonra Marsilya’ya girer. Lyon, 1644’te kahve ile tanışır. Le P. de la Roque adında bir seyyah, 1644’te, Paris’e kahve ve malzemelerini getirerek tanıtır. 1650’de Londra, 1651’de Viyana, 1674’te İsveç’te kahve yayılmaya başlar. 1699’da, Paris’teki Türk Büyükelçisi Süleyman Mustafa Ağa, kahveyi üst düzey ziyaretçilerine tanıtmıştır (Kahve-III). 1.8.Kahvenin Amerika Kıtası’na Yayılışı Kahve, İspanyollar tarafından Amerika Kıtası’na götürülmüş ve burada geliştirilmiştir. Özellikle Brezilya, kahvenin en iyi yetiştiği ülkelerden en önde gelenidir (Toros,1998,14). 1850’lerde, dünya genelinde yaklaşık 300.000 ton kahve üretilirken, bunun yarısından fazlasını Brezilya karşılamaktadır (Heise,2001,51): Kahve üreten ülkelere bakıldığında; Brezilya 1.300.000.000, Kolombiya 540.000.000, Fildişi Kıyısı 280.000.000, Meksika 240.000.000, Endonezya 192.000.000, Uganda 180.000.000, Etiyopya 170.000.000, Guatemala 165.000.000, El Salvador 146.000.000 ton üretim gerçekleştirdikleri görülür. 100.000 tondan aşağıda ise; Hindistan, Kamerun, Kostarika, Ekvator, Madagaskar gelmektedir (Hayat Ansiklopedisi,C.4,1835). 1963’teki dünya kahve üretimi 3.9 milyon ton olurken, 1964’te 3.2 milyon ton, 1965’te 4.1 milyon ton (Meydan Larousse,1979,C.6,780) olarak gerçekleşmiştir. Kahve yetiştirilmesi için Türkiye’de yoğun çabalar harcanmış, Antalya’da deneme alanları oluşturulmuştur. Akhisar’da yetişen kahvelerden ürün alındığı, 1960’lı yıllarda basın yayın organlarında yer almıştır (Ünver,1962). 1.9.Dünyada Kahve Tüketimi Kahve, dünyada en çok Amerika Birleşik Devletlerinde tüketilmektedir. Dünyada elde edilen kahvenin 2/3’si bu ülkede içilmektedir. Daha sonra; Fransa, Belçika, İtalya, İngiltere, İsveç ve Kanada gelmektedir (Hayat Ansiklopedisi,C.4,1834). 1.10.Osmanlı’da Kahve Ticareti Kahvenin ortaya çıktığı dönemlerden beri, kahve ticaretinde en önde gelenler, Mısırlı tüccarlar olmuştur. Bunlar, kahveyi Yemen’den Cidde’ye getirir, buradan Kahire ve İskenderiye’ye ulaştırırlardı. Kahve, buradan farklı limanlara gönderilir. Evliya Çelebi, MısırAkdeniz Tüccarları adını verdiği bu tüccarların, oldukça zengin olduklarını ve adeta bu bölgede tekel konumunda bulunduklarını dile getirir (Evren,1996,28). Osmanlı’da kahve işiyle uğraşan iki tür esnaf vardır. Bunlardan birisi (esnaf-ı tüccar-ı kahveciyan), kahve işleten kişilerdir. Diğeri ise, kahve satan (esnaf-ı kahve satıcıyan) kişilerdir. İstanbul’da, 1600’lü yıllarda, kahvehane sayısı 70, işleten kişi sayısı ise 100 kişidir. 16 Aynı tarihlerde, kahve satan dükkan sayısı 300, çalışan kişi sayısı ise 500 kişidir (Kahvenin Telvesi, Tarih ve Toplum,C.3). Evliya Çelebi, devrinde, İstanbul’da 55 kahvehane bulunduğunu, buralarda 200 kişi çalıştığını, kahve satan dükkanların (depo) sayısının ise 300 civarında olduğunu belirtir. Evliya Çelebi, bu tarihlerde Bursa’da ise, 75 kahvehane bulunduğunu dile getirir (Toros,1998,25). Kahve satıcılarının, kahvehane işletenlere göre sayısının fazla olması, kahvehanelerin tam olarak yaygınlaşmaması ve kahvenin evde tüketilmek için alınmasıyla açıklanabilir. Kahve satıcılarının yanı sıra, kahve kavurma ve dövme işiyle uğraşan esnaflar da oldukça yaygındır. Halk, satın aldığı kahveyi, tahmishane (elekhane, kahvenin kavrulup, öğütülüp satıldığı yer) adı verilen bu işyerlerine götürmekte ve ücret karşılığında kavurmakta, dövdürmekte ve elekten geçirmektedir (Kahve-II). Bazı dönemler, tüccarlar, yoğun talep olan kahveyi çok pahalıya satmışlarsa da, merkezi yönetim buna müdahalede bulunmuş ve kahvenin belli bir fiyattan fazla satılamayacağına karar vermiştir. Karara uymayanların “sözleşmelerinin gereği yapılacağı” kendilerine bildirilmiştir (Kahve IV). Kahve ticareti yapanların, yüksek bir fiyatla malı satmalarının engellenebilmesi için “kahve narhı” (kahve rayiç bedeli) belli aralıklarla belirlenmiş ve halkın ücret konusunda mağdur olması önlenmeye çalışılmıştır. Aynı zamanda, satılan kahvenin eksik ya da sahte olması durumları da göz önüne alınarak, belli aralıklarla kontroller yapılmıştır (Kahve-III). Osmanlı’da bazı dönemlerde kahve sıkıntısı baş göstermekte, bu durumlarda karaborsacılar devreye girmekte ve yüksek fiyattan kahve satmaktadırlar. Özellikle toptancı tüccarlarla, perakendeci esnaf arasında belli dönemlerde anlaşmazlıklar olmuş, bu anlaşmazlıklara, yargıya intikal etmesinden sonra çözüm yolu bulunabilmiştir (Kahve-II). Osmanlı’da, kahveyi kavurup dibeklerde öğüten ve satışa sunan ilk kişi Kurukahveci Mehmet Efendi’dir. Kurukahveci Mehmet Efendi, babasının kahve satış dükkanında uzun yıllar çalışmış, babasının ölümünden sonra, kahveyi işleyip satışa sunmaya başlamıştır. Ölünce, yerine oğulları geçmiştir. Bu kişinin torunları, bu mesleği halen daha devam ettirmektedirler (Evren,1996,215). 1.11.Kahve Kıtlığı ve Sahte Kahve Üretimi Dünya çapında kısa bir sürede tanınan ve yoğun olarak tüketilen kahveye ulaşım, bazen oldukça zorlaşmış, üretim, pazarlama vb. sürecindeki aksaklıklar, kahve sıkıntısı çekilmesine neden olmuş ve bu sıralarda, sahte kahve üreticileri devreye girmiştir. 17 Kahvenin pahalı bir ürün olması, kahvehaneleri direkt olarak etkilemiş ve sohbet etmeyle adeta özdeşleşen kahve içme yerine, kahvehanelerde çay içilmeye başlanmıştır (Tezcan,2000,106). Kahvehane sıkıntısı olduğu dönemlerde, hileli kahve satışı ve bundan dolayı dile getirilen şikayetler; Kahveyi mezhebine uydurdu, Nohudu kavurup içer zürafa. beyitleriyle dile getirilirken, başka bir yerde ise, sahte kahveyle ilgili şu ifadeler yer almaktadır (Açıkgöz,1991): Behaya çıkdı deyu kahveden şikayet edüp, İçirdi arpa suyun halka nice hile maab. Sahte kahve satanlar, hemen cezalandırılırken, bu kişiler kahvenin içine; nohut, arpa ya da daha farklı maddeler katmışlardır. Bununla ilgili bir beyit şu şekildedir (Toros,1998,41): Anadolu’da kahve gözükeliden beri, Bütün dostlar, Nohudi mezhebine girdiler! 1.12.Kahve ve Hastalık Tedavisi Ateşin ve kızamığın tedavisinde, limon suyu ile kahve kullanılır. Sarhoş olanlara, ayılması için, kahve içirilir. Hasta olan atların suyuna kahve katılır ve içirilerek tedavi edilir (Petropoulos,1995,63-64). Kahve, yaz ishallerinde yoğun olarak kullanılmaktadır. Kahve, limon suyundan yararlanılarak hap haline getirilir ve aç karnına içilir. Dolama olan parmak, sıcak pişmiş kahve içinde bekletilir. Öksürükte, ateşte yakılan kahvenin dumanına tutulmuş havlunun göğse konulması yaygındır. Romatizma, böbrek taşı ve gut hastalığının tedavisinde, kalbin kuvvetlendirilmesinde, hazımsızlığın, boğmacanın tedavisinde kahve kullanılır (Tuchscherer,1999; Üçer,1987). Kusmayı önlemede, baş ağrısını gidermede, göz kapağındaki sivilceleri iyileştirmede, gamı gidermede (Açıkgöz,1999,35) kahveye çokça başvurulur. Normal düzeyde alınması durumunda, kahve yorgunluğu giderir, vücuda kuvvet ve çeviklik verir. Yorgunluk hissini azaltan madde, kafein alkoloididir (Yeni Türk Ansiklopedisi,C.5,1985,1629). Afyon ve alkol zehirlenmesinde, kahve kullanılırken, yarım baş ağrısı ve sinir ağrılarında da kahve yarar sağlar. Çok kahve içilmesi, uykusuzluk meydana getirirken, çarpıntı ve sinirlilik de ortaya çıkar (Hayat Ansiklopedisi,C.4,1835). Kahve içmenin, erkeklik gücünü azalttığını dile getiren belgeler bulunmaktadır. Hatta, kahvenin ilk yayıldığı yerlerden birisi olan Mekke’de, kadınların, bu gerekçeyle kadıya başvurdukları ve kahveyi yasaklattıkları bilinmektedir. Yine 1670’li yıllarda, İngiliz kadınları da, yazdıkları dilekçeyle, erkeklerin cinsel gücünün düşmesinden yakınırlar (Kahve-II). Kahveye, 17. yüzyılda, anti-erotik madde gözüyle bakılır ve özellikle din adamlarının (rahip 18 ve rahibe) bu maddeyi tüketmesi önerisi yapılır (Schivelbusch,2000,45-46). İslam dünyasındaki tarikatların da, bu gerekçeye dayanarak kahveyi yaygınlaştırma yoluna gittikleri ifade edilebilir. Kahvenin vücuda olan olumlu etkileri konusundaki örnek bir beyit şu şekildedir (Altınkuşlar,1985): Türlü türlü derd içün vardır şifası kahvenin Hem sezadır kim yapılsa bin senası kahvenin 1.13.Kahve İçmeyle İlgili Gelenekler / Alışkanlıklar Kahvenin sosyal hayatta yaygınlaşmasından sonra, Araplar bütün eğlence ve bayramlarda kahve ikram etmeye başlamışlardır. Kahve içmeye çağırmak, Araplar arasında yemeğe çağırmak olarak anlaşılmaktadır. Kahve; bir yandan kabul salonu anlamında kullanılırken, diğer yandan, bahşiş ya da hediye olarak da algılanmıştır (İslam Ansiklopedisi,C.6,1967). “Kahveyle birlikte getirilen su, mutlaka kahveden evvel ve ancak birkaç yudum içilerek kahvenin geçeceği yollar silinip süpürülmeli, cilalanmalı, sıvanmalıdır. Kahve bittikten sonra su içilmesi, yahut hemen ardından çay içilmesi (yahut ikramı) görgüsüzlük kabul edilir” (Pala,1999). Kahve, bir sohbet aracı olduğu gibi, kıza görücü gelenlerin, kızı görmelerinde bir araç olarak da kullanılabilmektedir. Kızın sunduğu tepsiden kahve almak amaç değil, bu sayede kızı daha iyi tanımak esastır. Küçüklerin, büyükleri yanında kahve içmesi hoş karşılanmamıştır. Bu, çocukların, büyüklerin sohbetine katılmasının istenmemesinin bir göstergesi olarak ele alınabilir (Tezcan,2000,106). Türk geleneklerinde, büyük konaklarda, misafire kahve veren halayıkların (kadın hizmetçi, cariye) kollarına, sırma işlemeli ve pullarla süslenmiş örtü örtmelerine, bir zorunluluk gibi bakılabilmektedir (Sanat Ansiklopedisi,1965,C.2,904). Türk kahvesi, kafeini alınmadan öğütülmüş kahvenin telveli olarak pişirilmesi şeklinde hazırlanır ve kahvenin pişirilişindeki özelliğinden dolayı meşhur olmuştur. Şekerli kahve, daha çok Türkler arasında yaygındır (Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi,C.5,1982). Önceleri, sadece “kahve” kelimesi kullanılırken, neskafenin, Türk insanının yaşamına girmesinden sonra, ondan ayırt edebilmek için “Türk kahvesi” ifadesi tercih edilmiştir (Tunç,2001,311). 19 1.14.Kahve –İçme– ve Hurafeler Kahve, tabağına döküldüğünde, bu, para alınacağına işarettir. Kahvenin üstünde büyükçe kabarcık oluştuğunda, sıkıntıya, bazen de bir dostun gelişine delalet eder. Fincanın kırılması uğursuzluk olarak kabul edilir (Petropoulos,1995,66). Kahve falı, özellikle kadınlar arasında yaygındır. Fincandan fal bakan kişi, bunu mutlaka para karşılığı yapmalıdır. Ödenmeyen ya da veresiye bakılan kahve falı çıkmaz. Gece fal bakmak da uğursuzluk nedenidir. Fal baktıran kişinin, fala bakana teşekkür etmeleri halinde fal bozulur, ziyan olur (Petropoulos,1995,66-67). Kahve falına bakan kişi, daha çok; büyük bir kimse, büyük kapı, buluşma, açık yol, şans, çok para, hastalık, sarışın kadın, dedikodu, tığ gibi delikanlı, mektup, haber, sıkıntı, kağıt, sinsi düşman gibi sözcükler kullanmakta (Petropoulos,1995,68) ve yorumlamalarını bu çerçevede gerçekleştirmektedir. 1.15.Kahveye Alternatif Kahve: Çedene Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde bazı illerde ve özellikle Elazığ’da üretilen ve tüketilen farklı bir kahve ise “çedene kahvesi”dir. Bu kahve, önceleri, kürsü başlarında içilmiş ve oda toplantılarında, konuklara ikram edilen temel içecek olmuştur. Yörede yetiştirilen melengiç ve sakız ağacının meyvelerinden elde edilen çedene kahvesi, Doğu Anadolu’da tüketilen yerel bir içecek olmaktan çıkmış, başta Orta ve Güneydoğu Anadolu olmak üzere, birçok bölgede yoğun biçimde tüketilen bir kahve haline gelmiştir. Halk, bu içeceği “Doğu’nun neskafesi” olarak adlandırmaktadır. Çedene kahvesi’nin kronik mide ağrılarını giderdiği, öksürüğün kesilmesini sağladığı, yaraların iyileşmesini hızlandırdığı bilimsel anlamda ortaya konmuştur. Ayrıca, idrar söktürücü özelliğe sahip olduğu, ayak terlemelerini önlediği, ağız kokusunu giderdiği, saçların daha canlı ve gür olmasını sağladığı bilinmektedir. Çedene kahvesi’nin doğal bir afrodizyak olduğu ve cinsel gücü artırdığı da ifade edilmektedir. Çedene kahvesi, değişik boyutlardaki cezvelerde hazırlanabilir. Bir fincan kahve için, 1 ölçü (1 çay kaşığı) çedene kahvesi konur ve her bir fincan için birer küp şeker ilave ederek, orta ateşte köpürene kadar ısıtılır. Kahve köpürdüğünde, 2 dakika kadar daha kaynatılıp, fincanlara aktarılır (Harput Çedene Kahvesi,Tanıtım Broşürü). 2.Kahvehanenin Biyografisi Bu başlık altında, kahvehane içimine bağlı olarak ortaya çıkan, ancak, çok hızlı bir şekilde yayılan bir mekan olan kahvehaneler, aşağıdaki başlıklar altında ele alınacaktır: Kahvehanelerin oluşum ve yayılış süreci, kahvehane: –ilk dönemler için sadece– kahve içim mekanı, Osmanlı’da kahvehanelerin ortaya çıkması ve yayılması, kahvehaneler ve 20 fonksiyonları, Avrupa kahvehaneleri, kahvehane türleri / kahvehane ve sınıflaşma, kahvehane düzeni ve malzemeleri, bir sohbet mekanı: kahvehane, kahvehane: kutsal mekanlara (cami, tekke, zaviye, medrese) rakip mekan, erkek egemenliğinin oluşması ve kahvehaneler, kadınlar kahvehanesi: hamamlar, “devlet sohbeti”, kahve ve kahvehane yasakları, -zorunlu- okuma salonları ve kıraathaneler, kahve ve kahvehane vergisi, kahvehane ve sapma davranışı, edebi kültürde kahve ve kahvehane, kahvehane ne işe yarar? / günümüz toplumundaki işlevleri, yeni bir kahvehane türü: kafe, bilgi çağının kahvehaneleri: internet kafeler, kahvehane sayıları, geçmişten günümüze Diyarbakır ve çevresinde kahvehane, kıraathane, tahmishane ve odalara ilişkin veriler. 2.1.Kahvehanelerin Oluşum ve Yayılış Süreci Kahvehanelerin ortaya çıkış tarihi olarak 1511 yılı verilmektedir. İlk kahvehanenin, Mekke’de bir caminin yanında açıldığı ifade edilmektedir. Buna göre, camilerin, kahvehanelerin dağılımında başlangıç çerçevelerini oluşturdukları ifade edilebilir. Bu kahvehanelere ilk gelenler, cami müdavimleri, satıcılar, gezginler ve hacılar olmuştur. Kısa süre sonra, Arabistan’ın farklı şehirlerinde ve Kahire’de açılmaya başlanmıştır (GregoireGeorgeon,1999,16). Bir yönüyle, ilk zamanlarda cami müdavimi kavramıyla, kahve müdavimi kavramı özdeşleşmiştir. Daha sonraları, dinsel mekanlarla ilgisi olmayanların da kahvehanelere devam etmesiyle, bu özellik ortadan kalkmıştır. İslam dünyasında ortaya çıkması ve buradan dünyaya yayılması gibi nedenlerden dolayı, kahvehaneler, “Müslüman kurumları” olarak adlandırılmaktadır. Bu kurumların, seküler bir şekilde ortaya çıkmadığı, tersine, ortaya çıkışında dinin çok büyük etkisinin olduğu dile getirilmektedir (Gregoire-Georgeon,1999,230). 2.2.Kahvehane: –İlk Dönemler İçin Sadece– Kahve İçim Mekanı Kahvehane, kahve (Arapça) ve hane (Farsça) kelimelerinden meydana gelmektedir. Kahvehane; “kahve, çay, ıhlamur, bira, nargile içilen, tavla, domino, bilardo, kağıt oyunları vb. oynanan yer” (Türkçe Sözlük,C.2,1998,1159) biçiminde tanımlamaktadır. Kahvehaneler, ilk ortaya çıktıklarında, “kahvenin tüketim mekanı” gibi bir anlayış oluşturmuşlar, daha sonra buralar; sohbet, eğlenme, dinlenme, bilgilenme, gazete okuma, gündemi takip etme, siyasi tartışma yapma, kültürel etkinlikler meydana getirme gibi fonksiyonları da üstlenerek günümüze ulaşmışlardır. Kahvehaneler her ne kadar, kahve içilen mekan gibi bir fonksiyon görüyorlarsa da, esas olarak bir sohbet mekanıdır. Buralar, çoğu zaman “eğlence merkezi” gibi algılanmışlardır. 21 1551 tarihli bir vesikada, “kahve-hane mahal-i eğlence” ifadesi kullanılmıştır (Açıkgöz,1999,3). Kahvehaneler hem karşılıklı görüşme mahalleri, hem de birer eğlenme yeridir. Ateşli münakaşalar, edebi sohbetler yapılır, meddah hikayeleri dinlenir, Karagöz oyunları seyredilir, dama, satranç, tavla, (son zamanlarda domino, bilardo, iskambil) oynanırdı. Semai kahvehanelerinde, dinleyici kitlesi önünde aşıklar zarif nüktelerle atışarak, hediyesi günlerce öncesinden ilan edilmiş muammaları çözerlerdi (Özbilgen,1996). Kahvehaneler, Osmanlı devri Türk kültürünün oluşmasında tesirli olan medrese, saray, tekke ve asker ocağı gibi kurumlar arasında, din dışı ve resmi olmayan bir anlayışla, toplum tarafından kendiliğinden (spontan) teşekkül ettirilmiş olduğundan ayrı bir önem taşımaktadır (Açıkgöz,1999,6). 2.3.Osmanlı’da Kahvehanelerin Ortaya Çıkması ve Yayılması Kahve, resmi kayıtlara göre, İstanbul’a ilk olarak 1543 yılında gelmiştir. O tarihte Osmanlı padişahı Kanuni Sultan Süleyman’dır. Kahvenin gelişinden 12 yıl sonra, yani 1555’de ise, ilk kahvehane açılmıştır. Halepli Hakim ve Şamlı Şems adında iki kişinin, ilk olarak kahvehane açtıkları bilinmektedir. Bu mekan, tiryakilerin ve elit kesimin uğrak yeri olmuş ve beklenmeyen bir ilgi görmüştür (Birsel,1991,12; Toros,1998,23). Tiryakiler, bu içeceğe “kara inci” adını da vermişlerdir. Avrupalı birçok gezgin, Osmanlı’daki kahvehaneleri, “şarapsız meyhaneler” olarak adlandırmaktadır. Birçok tarihçi, 16. yüzyılın ikinci yarısından sonra yaygınlaşmaya başlayan kahvehanelerle, yine aynı tarihlerde getirilen meyhane ve şarap yasağı arasında önemli bir bağ görmektedir (Saraçgil,1999). Her iki mekan da; sohbet edilen, eğlenilen, zaman geçirilen özellikleri taşısa da, biri dinsel açıdan “meşru” görülmekte, diğeri ise “haram” olarak nitelendirilmektedir. Ayrıca, kahvehane ve meyhane müdavimlerine bakıldığında, devam edenlerin özelliklerinin çok farklı olduğu ifade edilebilir. Dolayısıyla, bahsedilen mekanlardan birisinin sayısının azalması ve diğerinin ise sayısının artması arasında direkt bir etki olmadığı ileri sürülebilir. İstanbul’da olduğu gibi, Anadolu’daki kahvehaneler de, kültür hayatının önemli merkezleri konumunda olmuşlardır. Reşat Nuri, Anadolu Notları’nda, Anadolu’daki kahvehanelerin ulusal kültüre ve halk irfanına olan katkısından çokça bahsetmektedir (Ünver,1962). İslam dünyasında, daha çok kahvenin içildiği mekanlar olan kahvehanelerde, 19. yüzyılın ilk yarısından itibaren çay içilmeye başlanmış ve hatta, çayın yayılma hızı da, en az kahve kadar olmuştur. 19. yüzyılın son yıllarında, çayın dünya geneline yayılması ve 22 üretilmesi, çayın, kahve yerine ikame edilme sonucunu doğurmuş (Goushegir,1999) ve bugün İslam dünyasının birçok ülkesindeki kahvehane benzeri yerlerde tercih edilen yegane içecek olmasına neden olmuştur. Yalnız çay, kendine özgü bir mekan oluşturmamış, neredeyse tamamı kahvehanelerde tüketilir olmuştur. Evlerde yaygınlaşması ise, daha sonraki dönemlerde gerçekleşmiştir. 2.4.Kahvehaneler ve Fonksiyonları Habermas, kahvehaneleri, kamusal alanın “minör kurum”larından birisi olarak ele almaktadır. Foucault’nun kullandığı, “heterotopya” kavramı da, Osmanlı kahvehanelerinin anlaşılması açısından önemli görülmektedir. Toplumu mükemmel tarzda ele alan ve gerçek bir yeri olmayan ütopyaların tersine, bir gerçek mekan içinde birbiriyle mukayese edilmesi zor olan mekanları yan yana getirmeye muktedir, heterojen bir yer olarak tasavvur edilir. Heterotopya, karmaşık, bozucu, yerinden edici karşı mekanlar (Müslüman hamamı, Roma hamamı, İskandinav saunaları, kerhaneler, otel odaları, müzeler, hapishaneler, kütüphaneler, kiliseler vs.) için kullanılabilmektedir. (Kömeçoğlu,2001). Kahvehanelerin farklı sınıflardan, kesimlerden, anlayışlardan, mesleklerden, yaşlardan vb. insanları bir araya getirmesi bile, heterotopya olarak nitelendirilmesi için yeterlidir denilebilir. Kahvehaneler, aslında bir “başkaldırı merkezleri”dirler. Şöyle ki; Müslüman aleminde, resim yapmak veya bulundurmak hoş karşılanmaz ve “günah” olarak bakılır. Kahvehaneler, bu anlayışın kırılma noktalarıdır. Kahvehanelere konan bu resimler, yabancı seyyahların dikkatini çokça çekmiştir (Birsel,1991,33). Toplumsal hayatta yer edinmiş olan kahvehanelere benzer bir oluşum da, Türklere mahsus olan bozahanedir. Daha çok tahıldan yapılan ve alkol içerip içermediği kuşkulu olan ve sıvıdan çok katı bir halde bulunan boza için, dinsel çevrelerce haram veya helal fetvası verilmemiştir. Bu yönüyle bozahaneler, kahvehanelerle bir benzerlik arzeder. Kahvenin de haram mı yoksa helal mi olduğu tartışılmış, ancak, uzun bir süre kesin sonuca varılmamıştır. Akif, kendi döneminde kahvehanelerin artık fonksiyonlarını yitirmiş olduklarını dile getirerek, kapanmalarının gerekliliği üzerinde durmaktadır (Ersoy,1994,226): Mahalle kahvesi hala niçin kapanmamalı Kapansın, elverir artık bu perde pek kanlı Kahvehanelerin önemli fonksiyonlarından birisi, farklı dinden ve ırktan olan insanların bir araya gelmelerine olanak sağlamasıdır. Mısır’da; Magribliler, Araplar, Hıristiyanlar ve Yahudiler aynı kahvehanede bir araya gelmektedirler (Tuchscherer,1999). Kahvehanelerin, fetihten sonra, İstanbul’a yerleştirilen toplulukların kaynaşmalarında da önemli bir fonksiyon üstlendikleri (Kabasakal,2000) görülmektedir. Bu yönüyle, toplumsal bütünleşme sağlamada, 23 kahvehanelerin önemli bir ajan olarak nitelendirilmesi sözkonusu olabilmektedir. Farklı dil, din, ırktan olan insanların bir araya gelmesi durumunun, toplumsal dengelere ve yapıya göre farklılaşma olasılığının bulunabilmesi olasılığından da bahsedilebilir. Carlier (1999), futbol yaşamının kahvehanelere sıkı sıkıya bağlı olduğunu dile getirmektedir. Bu şekilde, futbol seyredilen kahvehaneleri de, “futbol kahvehanesi” olarak adlandırır. Ayrıca, caminin, kahvehane-stadyum ilişkisinde bir rakibinden söz eder, o da futbol kahvehanesidir. Kahvehanelerin bu özelliğinde, televizyonun yaygınlaşmasından sonra bir gerilemeden söz etmek mümkündür. Osmanlı’da kent yaşamı; cami, çarşı, mahalle ve konut arasında geçerken, kahvehanenin bunlardan ayrı bir özellikle olduğu dikkat çekmektedir. Bu yönüyle kahvehanenin, toplumsal”ın oluşumunda ayrı bir yere sahip olduğu görülmektedir (Ünüvar,1998). Kahvehanelerin bir kısmında; şerbet, limonata, şurup, demleme içecek, şekerleme, lokum, reçel gibi yiyecek-içecekler satılmaktadır (Georgeon,1999). Kahvenin, aç karnına içilememesinden dolayı, bu tür yiyecek-içeceklerin kahvehanede satıldığı ifade edilebilir. 2.5.Avrupa Kahvehaneleri Kahve ve kahvehaneler, Avrupa ve Amerika’ya Türk kültürünün bıraktığı “ebedi miras” (Öztuna,1978,339) olarak kabul edilmektedir. Kahve ve kahvehanenin, Batı’ya Türkler üzerinden gitmesi, bu içecek ve mekan üzerinde Türk izlerinin varlığının bugün bile bulunması sonucunu doğurmuştur denilebilir. Avrupa’da ilk kahvehane 1670’te, Paris’te bir Ermeni tarafından açılmıştır. Paris’te 1700’lü yılların başlarında, 600-700 arasında kahvehane bulunduğu tahmin edilmektedir (Kahve-III). İlk kahvehanelerden birisi de Viyana’da, 1683’te açılmıştır. Sadece Viyana’da bugünkü kahvehane sayısı 4 bin civarındadır (Ünlü,2000). 1700’lü yılların başında, Londra’da 3000’den fazla kahvehane bulunmaktadır (Schivelbusch,2000,60). Avrupa ülkelerinde kahvehanelerin yayılması çok hızlı olmuştur. Öyle ki, 1700’lü yılların ilk birkaç yılında, Londra’da açılan kahvehane sayısı üç binden daha fazladır. Buralardaki kahvehanelerin fonksiyonları; sanat-edebiyat faaliyetleri, bilimsel tartışmalar, sohbetler biçiminde sıralanabilir (Habermas,1997,100). “1650’de Londra’da İngiliz aristokratları tarafından beğeniyle karşılanan ve şöhretleri bugüne kadar ulaşan bir dizi kahvehane, 17. yüzyılın ikinci yarısında şehrin gündelik hayatındaki yerlerini almışlardır. Paris’te entelektüel faaliyetlerin merkezi haline gelen kahvehaneler, Londra’da daha farklı bir çevreye, yükselen burjuvaziye seslenen mekanlar olma özelliğini kazanırlar” (www.ntvmsnbc.com) 24 Esad Fuad Tugay, Türk kahvehanelerinin, Avrupa ülkelerinde, özellikle de İngilizlerin kulüplerine örnek olduğunu belirtmektedir. Daha önceden onlarda bulunmaması ve tarihlerinin, kahvehanenin Osmanlı’ya ilk girişinden sonra olması, buna delil olarak gösterilmektedir (Ünver,1979). Avrupa’da kahvehaneler, fiziksel açıdan çokça değişmesine rağmen, fonksiyonları pek değişmemiştir. Gazete okumak, bilardo, satranç oynamak, rahatça sohbet etmek, kitap okumak vb. en yaygın faaliyetlerdendir. Bazıları ise; yalnız insanların mekanı, miskin insanın vakit geçirme yeri, bekar ve olanakları kıt insanlar için kahvaltı yeri, garibanların kışın ısındığı, maceraperestlerin masrafını çıkardığı yerlerdir (Ünlü,2000). Londra kahvehanelerinde, ruhsat almak ve devam ettirmenin belli koşulları bulunmaktadır. Bahsedilen mekanlarda, hükümetin aleyhinde olan kitap ve gazete gibi şeylerin okunması ve ifşa edilmesi yasaktır ve bu, ruhsatın iptal edilmesi için önemli bir gerekçedir (Kahve-II). Osmanlı’da olduğu gibi, Avrupa ülkelerindeki kahvehaneler de, istihbarat toplamak için yoğun olarak kullanılmışlardır. Devletlerin belirlediği sınırlar içinde kalmayan kahvehaneler, “ibret olsun” diye yıktırılmış ve daha başka yaptırımlar uygulanmıştır (Kırlı,2000). Osmanlı’da olduğu gibi, Avrupa’da da kahve ve kahvehaneler belli dönemlerde kapatılmıştır. Papa, kahvenin aleyhine görüş belirtmiştir. Kahve, 1650’li yıllarda Marsilya’da, Ait Fakültesi doktorları tarafından yasaklanmıştır. İngiltere’de, ilk dönemler, kahve ve kahvehaneler yasaktır. Prusya kralı Frederik, 1732’de kahve ve kahvehaneleri yasaklamıştır (Toros,1998,30). Avrupa’da da kahvehaneler, yönetimler tarafından “isyan yuvası” olarak nitelendirilmiş (Heise,2001,137) ve gerektiğinde çok sıkı tedbirler alınmış ve cezalandırma yoluna gidilmiştir. Mehmet Akif için Türk kahvehaneleri; işsizlik, tembellik, oyun, sigara dumanıyla adeta özdeşleşmiştir (Bilhan,1991). Akif, Avrupa’da gördüğü kahvelere öykünmesini şu ifadelerle dile getirmektedir (Şengüler,1991,Cilt:3,80-81): “Biraz da kahveye çıksak…” demişti arkadaşım. O doğru söylemiş amma ben eğri anlamışım: Mahalle kahvesi nerden de geçti zihnimden? Bakılsa geçmemeliymiş… Bilir miyim onu ben? (Berlin’deyiz. Arkadaşım “biraz da kahveye çıksak…” dedi. O, kahve kelimesini düşündüğü gibi söylemiş ama, ben başka türlü anlamışım ki: Zihnimden bizim mahalle kahvesi geçti. Ne bileyim? Aslında geçmemeliymiş, ama geçti işte…). Ersoy, ayrı bir yerde ise şaşkınlığını (Şengüler,1991,C.3,100-103); Bu, kahve… Öyle mi? Yahu! Nedir bu? Vay canına! şu ifadelerle dile getirmektedir 25 Bizim “Duyun-i Umumiye”den de heybetli! Ne var ki, öyle sevimsiz değil bunun şekli. (Bu, kahve… öyle mi? Yahu! Nedir bu? Vay canına! Görüyor musun, bizim “Duyun-u Umumiye” binasından daha heybetli! Hem bu binanın şekli onunki gibi sevimsiz de değil). Bu, kahve… Öyle mi? Lakin hakikaten hayret! Feza içinde feza… Bir harim-i nuranur, Ki asüman-ı keriminde bin güneş manzur! (Doğru, evet! Bu, kahve… Öyle mi? Fakat gerçekten hayret edilecek şey! Büyüklüğü feza içinde fezayı andırıyor. İç bölümü ışılarla öylesine donatılmış ki, heybetli yüksek tavanında bin tane güneş yer almış). 2.6.Kahvehane Türleri / Kahvehane ve Sınıflaşma Aktaş (1997,212-249), İstanbul kahvehanelerini; semai kahvehaneleri, çalgılı kahvehaneler, halk temaşasına sahne olan kahvehaneler, edebiyat mahfili durumunda olan kıraathaneler, kahvehane ve çaycı dükkanları, çaycı dükkanları, bazı meslek erbabının toplantı mahalli olan kahvehaneler, diğer kahvehaneler biçiminde bir tasnife tabi tutmaktadır. Bir yerde kahvehaneler genel olarak; yerleşik, açık hava, seyyar biçiminde bir ayrıma tabi tutulurken, fonksiyonlarına göre ise; çalgılı, temaşa sanatına yer veren, semai, meslek erbabının yer aldığı, edebiyat mahfili durumunda olan biçiminde sınıflandırılmaktadır (Göktaş,1988). Başka bir yerde ise; hamal, kayıkçı, tellak, üdeba, şuara, ulema, yeniçeri, tulumbacı, damacı, tiryaki kahvehaneleri (Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi,1982,C.5,105) biçiminde bir ayrım bulunmaktadır. Açık-yazlık kahvehaneler, genellikle liman çevresinde bulunmaktadırlar (Kabasakal,2000). Yazlık kahvehanelerde, iskemlede oturmak yaygın değildir. Yere hasır, onun üzerine de kilim serilmiştir. Minderler ve yastıklar yoğun olarak kullanılır ve bağdaş kurarak oturulur. Günümüzde, özellikle deniz kıyısındaki kahvehaneler, fonksiyon bakımından eski kahvehaneleri çağrıştırmakta, ancak, binalar eskiden olduğu gibi “cana yakın” durmamaktadırlar (Ünver,1967,24-30). Esnaf kahvehaneleri ise, ticaretin canlı olduğu Haliç kıyısı boyunca Eminömü ile Ayvansaray arasındaki ticari hanların bulunduğu yerlerde (Kabasakal,2000), Beyazıt’ta ve Aksaray’da açılmıştır (Evren,1996a). Bu tür kahvehanelerde, zaman öldürme ve eğlenmeden ziyade, iş kolları arasında dayanışma sağlamak, iş bulmak ve iş bulmaya yardım etmek amaçlanmaktadır. Zamanla bu bölgeler, ırgat pazarına dönüşmüşlerdir (Evren,1996a). Esnaf kahvehanelerinin içinde; hamal, balıkçı, denizci, kayıkçı kahvehaneleri önemli bir yer tutmaktadır (Georgeon,1999). 26 Tulumbacı kahvehanelerinin en meşhurları, Galata, Defterdar, Çeşmemeydanı, Beyazıt’ta bulunmaktadır. Kebir Kahvehanesi ve Çukurçeşme Taşhan Kahvehanesi en tanınmışlarıdır (Kabasakal,2000; Birsel,1991,166). Yeniçeri kahvehaneleri, 1650’li yıllardan sonra görülmeye başlanmıştır. Evlenme izninin verilmesinden sonra yeniçeriler, dışarıya açılmışlar ve bu arada, kışla yeri dışında toplanmak için kahvehaneleri kullanmışlardır. Kahvehane açabilmek için yeniçeriler içinde sivrilmiş, güçlü ve ünlü olma mecburiyeti bulunmaktadır. Bu kahvehanelerin; “ocak” kurallarının olması yönüyle askeri, Bektaşilikle özdeşleşmesiyle dinsel, “devlet sohbeti” denen muhalif düşünce ve öfkelerin dile getirilmesiyle siyasal, açılmasıyla ilgili bazı geleneksel törenlerin yapılmasıyla da folklorik işlevleri olmuştur. Yolsuzluk, haksızlık durumları ve yetersiz yöneticilere karşı en yüksek ses, bu mekanlardan çıkmış (Evren,1996,52-60; Evren,1996a), bu durum yaklaşık iki asır sürmüştür. II. Mahmut’un yeniçeri sınıfını ortadan kaldırmasıyla da, bu dönem son bulmuştur. İmaret kahvehaneleri, daha çok camilere yakın yerlerde bulunmaktadırlar. Bunlar; iki vakit namazı arasında eve gitmeyen ya da cami kapısının kapalı olması halinde bekleyen kişilere hitap etmişlerdir. Bu kahvehanelerin çoğunluğu daha sonra “kıraathane” adını almıştır. Buralarda, Hamzaname, Battal Gazi vb. kitaplar okunmuştur (Kahve-II). Karagöz, ortaoyunu, hokkabaz vb. oyunların ilk kez oynandığı yerler bu kahvehanelerdir (Evren,1996a). Buralar, camilerin adeta “bekleme salon”larıdırlar (Georgeon,1999). Esrarkeş / esrar kahvehaneleri, İstanbul’da daha çok Tahtakale, Silivrikapı, Mevlevihanepı ve İshakpaşa civarında bulunmaktaydılar. Bu kahvehaneler, pis, bakımsız ve tiksindirici olmalarıyla dikkatleri çekmektedir Burada bulunanlar, her zaman şarhoş ve kendinden geçmiş bir haldedirler (Kahve-II; Evren,1996a). Tiryaki kahvehaneleri, irfan sahibi olanların gittikleri kahvehanelerdir. Bu tür kahvehanelerde, lüle ve nargile içmek oldukça yaygındır. Kibarlık ve seçkinlik göstergesi olmasından dolayı, bazılarında satranç ve dama da oynanmıştır (Evren,1996a). Meddah kahvehaneleri, özellikle ramazan ayı ve bayramlarda faaliyet göstermişlerdir. Bu kahvehanelerin kendine mahsus bir mekanı yoktur. Bazı kahvehaneler (semai ya da çalgılı), yılın belli dönemlerinde meddah kahvehanesi olarak kullanılmıştır (Evren,1996,101103; Evren,1996a). Semai kahvehanelerinin diğer adı çalgıcı kahvehaneleridir. Buralarda daha çok “ayaklı maniler” söylenmektedir. Bu maniler, klasik maninin dışında kalmakta ve “adam aman” sözleri ile başlamaktadır. Daha sonra, yazılışı ve okunuşu ile birkaç anlam taşıyan bir sözcük söylenir ve bu, maninin ayağı ve kafiyesi olur (Bozyiğit,1986). Semai kahvehaneleri, daha çok tulumbacılar tarafından işletilmekte ve devam edilmektedir. Bu kahvehanelerin en 27 önemlileri İstanbul’da; Beşiktaş, Tophane, Çeşmemeydanı, Boğazkesen, Halıcıoğlu, Eyüp, Kasımpaşa, Unkapanı, Defterdar, Galata, Fındıklı, Kadıköy, Üsküdar (Kaygılı,1937,7; Kabasakal,2000; Ana Britanica,1994,C.12,388) gibi semtlerde bulunmaktaydı. Semai kahvehanelerinin en belirgin özelliği, klasik kahvehane oturma düzeninde değil de, tümüyle tiyatrovari bir düzende olmasıdır. Gösteri yapılan yere, yükseltilip sahnemsi bir özellik kazandırılmıştır. Bu kahvehaneler, aslında klasik kahve ile tiyatro arasında “köprü” vazifesi görmüşlerdir. Bunlar, yeniçeri kahvehanelerinin bir uzantısı olarak da ele alınabilirler (Evren,1996,66; Evren,1996a). Buralar, müzik icra etme açısından önemli bir mekan olarak ele alınabilmektedirler. Osmanlı’da, kahvehanelerde özellikle müzik icrası sırasında çok çeşitli çalgılar kullanılmıştır. Bunlar; ney, ud, kanun, tanbur, santur, kemençe, çöğür, kopuz, daire, zurna, nakkare, zil, bağlama, nefir, davul, kös, rebab, mizmar, ıslık, piyşe, nüzhe, musikar (Bozkurt,1997,153) biçiminde sıralanabilir. “Kahvehaneler, umumun hayat tezahürlerine sahne olan yerlerin başında gelen mahallerindendir.” Semai kahvehanelerinin, değer kahvehaneler arasında ayrı bir yeri bulunmaktadır. Buralar, “halk temaşasına” sahne olmalarıyla, ayrı bir özellik taşımaktadırlar (Aktaş,1997,212). Seyyar kahvehanelerin, belli bir mekanı yoktur. Her yere gidilebilmekte ve orada, insanların içmesi için kahve hazırlanmaktadır. Bunlar daha çok, kahvehanelere ulaşımın zor olduğu yerlerde faaliyet göstermişlerdir. 19. yüzyıllarda sayıları oldukça fazladır (Evren,1996,104; Evren,1996a). Seyyar kahve ocakları, yabancı gezginlerin dikkatini çokça çekmiştir. Seyyar kahve ocaklarını işletenler daha çok, çömelinecek ve oturulacak taş basamaklı yerleri seçmektedirler. Bazen, birkaç tane iskemle bulunur ve bu iskemlelerde gelen müşteriler sırasıyla otururlar. Bazı kahve tiryakileri ise, mutlaka kahveyi ayakta içmeyi tercih ederler (Ünver,1967,42). Koltuk kahvehaneleri, kahve ve kahvehanenin yasaklandığı dönemlerde, çıkmaz sokaklarda açılan kahvehanelerdir (Birsel,1991,14). Bazı yerlerde kahvehaneyle meyhane aynı mekandır. Galata’da bazı kahvehaneler (Örn;Sakallı Kosti’nin Kahvesi/Meyhanesi), gündüz kahvehane, gece meyhanedir (Birsel,1991,58). Daha çok İran’da ortaya çıkan ve İran kültürünün ürünleri olan bazı kahvehaneler de bulunmaktadır. Yol kahvehaneleri olarak adlandırılan bu kurumlar, geçiş, mola ve dinlenme yerlerinde bulunur ve burada uyunabilir. Buluşma kahvehaneleri olarak adlandırılanlar ise, genel bir tabirdir ve bunlar çok daha yaygındır (Goushegir,1999). Adlandırma farklı olsa da, İran’daki kahvehanelerle, Osmanlı’daki kahvehanelerin benzer yanlarının çok daha fazla olduğu ifade edilebilir. Çünkü, inancın ortak olması; eğlenme, dinlenme, sohbet vs. unsurların benzer olması sonucunu doğurabilmektedir. 28 2.7.Kahvehane=Berber Salonu=Dişçi Salonu=Sünnet Salonu Berberler, kahvehaneler daha açılmadan müstakil dükkanlar olarak faaliyet gösterirken, kahvehaneler açıldıktan sonra, bir kısmı bu mekanın içinde faaliyet göstermeye başlamışlardır. Osmanlı’da, belli aralıklarla kahvehaneler kapatıldığında, aynı zamanda berberler de kapanmış olmaktaydı. Bu uygulamalardan sonra berberler, kahvehanelerden ayrılmış ve müstakil dükkanlar açmışlardır (Göktaş,1989). Berberlerin kahvehanelere taşınmasında, tıraş olma esnasında, kişilerin, sohbet etmeye duydukları ihtiyacın önemli bir yere sahip olduğu ifade edilebilir. Kahvehanelerin içinde ya da yanında yer alan berber dükkanları, saç, sakal tıraşı yanında, diş ve vantuz çekmekte ve ayrıca sülük koymaktadırlar. Sağlık ocağı gibi fonksiyon üstlenen bu mekanda, sülük çektikten sonra kanayan yere kahve ile karışık limon suyu sürülür. Berberler, kellik, uyuz ve bunun gibi cilt hastalıkları için merhemler yapmakta ve satmaktadırlar (Evren,1996,125). Türk kahvehaneleri, aynı zamanda berber dükkanı olduğundan, berberde bulunan aletler ve takımların tamamı, kahvehanede de bulunmaktadır (Birsel,1991,33). Berberlerin büyük çoğunluğunun, aynı zamanda sünnetçi de olması, bu mekanların sünnetçilik için de kullanılmış olduğu anlamına gelebilmektedir. 2.8.Kahvehane Düzeni ve Malzemeleri Kahvehane mimarisine bakıldığında, Osmanlı’da bazılarının oldukça görkemli olduğu görülmektedir. Bu seçkin kahvehanelerinin bazılarının iç dekorasyonu, bir Avrupalının hayal edemeyeceği kadar şatafatlıdır (Heise,2001,25). Genel olarak, kahvehane, “orta meydanı” olarak adlandırılan bir avludan oluşmaktadır. Bu mekanın üç ya da dört tarafı, bir metreye yakın oturma yerleriyle çevrelenmiştir. Bir kısmında ise, ayakkabıların çıkarıldığı “kunduralık” bulunmaktadır. Oturulan mekan, yerden 20-30 cm. yüksektir. Orta yerde şadırvan ya da benzeri bir havuz bulunmaktadır. Kahve ocağının hemen karşısında, 20-25 kişinin sığabileceği büyüklükte “kerevetli baş sedir” bulunmaktadır. Buraya, daha çok nüfuzlu kimseler otururlar. Tiryakiler ise, baş sedirin yanında, önünde post bulunan yerde oturmaktadırlar. Kahvenin en hakim yerinde ocak bulunmaktadır. Burada çeşitli raflar bulunur. Bu raflarda, kahve malzemesi, çubuklar (Evren,1996,46), bazısında nargileler, diş çekilen kahvehanelerde ise diş çekim malzemeleri bulunur. Kimisinde ise, tıraş malzemeleri vardır. Yapı açısından kahvehaneler, kişilerin zevk alacağı biçimde inşa edilmiştir. Öyle ki, kapalı (açık havada olmayan) bir kahvehanede oturan bir müdavim, sokağı rahatça seyredebilmekte ve olan bitenleri rahatça görebilmektedir. Kahvehanenin ortasında bulunan havuz, serinlik ve hoşluk vermektedir. Bu yöneyle kahvehanelerin, “şehrin en güzel 29 mekanları” oldukları söylenebilir. Han, kaysariyye (ekonominin merkezi sayılan yerler), hamam ve evle karşılaştırıldığında, kahvenin sokakla daha iç içe olduğu hemencecik anlaşılır. Kahvehaneler, açılmış oldukları yer itibariyle, yaya ulaşım yolları üzerinde, ticaret ve hizmet bölgeleri arasındaki bağlantı noktalarında çokça bulunmaktadırlar (David,1999). Günümüzde de kahvehanelerin bu yönüne özellikle dikkat edildiği ifade edilebilir. Kişilerin uzun bir süre ve sıkılmadan oturmalarının en önemli yönlerinden birisi, açık, ferah ve manzaralı bir yerde oturmak ve etrafı seyretmektir. Kahvehane müdavimleri, özellikle yaz aylarında açık havada oturmaktadırlar. Tabure ya da iskemlelerin kahvehane önüne ve çevresine konulması suretiyle (David,1999) bir “açık hava kahvehanesi” oluşturulmaktadır. Bu bölümler, insanları seyretme amacında olanların ya da açık havada oyun oynamak isteyenlerin en çok önem verdikleri yelerdir. Yalnız kalma ve “kafa dineme” amacında olanlar ise, kahvehanede bulunan “köşe”lerde oturmaktadırlar. Bahsedilen bu işleyiş, günümüz için de geçerli olmakla birlikte, belediyelerin, açık havada oturulması durumunda, cezalandırma yoluna gittikleri dikkat çekmektedir. Şam kahvehaneleriyle ilgili bilgilere bakıldığında, buradaki kahvehanelerin farklı birtakım yanlarının olduğu dikkat çekmektedir. Vakanüvislerin ifadelerine göre, 17. yüzyılda, Şam’da, bazı kahvehanelerin büyüklükleri 500-600 kişiyi alabilecek genişliktedir (Deguilhem,1999). Kahvehanedeki aletlerin; kahve fincanı, kahve tabağı, zarflar, tava, nargile, kahve dolabı, cezve, değirmen, çubuk, kahve kutusu, çekmece, kaşık, şeker kutusu, kahve ocağı, su ibriği, tepsi, kahve değirmeni, kahve soğutucusu, su küpü, su maşrapası, kahve kavurma kapı, kahve havanı, kahve ibriği, fincan takımı (Kuşoğlu,1991; Ünver,1967,15-56; Öztürk,2000; Türkoğlu,1997) biçiminde sıralanması sözkonusudur. Akif, kahvehanedeki malzemeleri ise şu şekilde resmeder (Ersoy,1994,232): Duvarda eski ocaklar kadar geniş bir oyuk, İçinde camlı dolap var ya, raflarında ne yok! Birinci katta sülük beslenen büyük kavanoz; Onun yanında kan almak için beş on boynuz. İkinci katta bütün kerpetenler, usturalar… Demek ki kahveci hem diş tabibi, hem perukar! İnanmadınsa değildir tereddüdün sırası; Uzun lakırdıya hacet ne? İşte mosturası; Çekerken etli kemiklerle ayrılıp çeneden, Sonunda bir ipe, boy boy, onar onar, dizilen, Şu kazma dişleri sen mahya belledinse, değil; Birer mezara işaret düşün ki her kandil! Üçüncü katta durur sade havlu bohçaları. 30 Sağında cam dolabın hücre hücre bit pazarı. 2.9.Bir Sohbet Mekanı: Kahvehane Sennett’e göre; “enformasyon merkezi olarak kahvehaneler, doğallıkla sohbetin geliştiği yerlerdi… Aslında keyif denen şey, öteki insanlarla konuşma sorunuydu ve konuşma temel bir kurala tabiydi: Enformasyonun mümkün olduğunca eksiksiz olması için, mevki ayrımları geçici olarak askıya alınıyordu. Orada oturan herkesin; tanısın tanımasın, istediği ile konuşmaya; yetkili olsun olmasın, istediği konuya katılma hakkı vardı. Kahvehanede konuşurken karşıdaki insanın toplumsal kökenine değinmek dahi çirkindi, çünkü sohbetin özgür akışı engellenebilirdi” (Kömeçoğlu,2001). Yaran (dost) ve arkadaş toplantıları biçiminde cereyan eden cemiyetler, kahvehanelerin açılmasından sonra, kendilerine daha külfetsiz bir beka (kalıcılık) zemini bulmuşlardır. Peçevi’nin aşağıdaki ifadesi buna bir örnek olarak verilebilir: “Nice akçeler, pullar sarfedüp yaran cemiyetine sebep olmak için tertibi ziyafet iden, bir iki akçe kahve-baha vermekle andan artuk cemiyet safasın ider oldular” (Numan,1981). Bareilles, Türklerin kahvehanede toplanmasının nedenini; evlerin kapısının önünde oturmak ya da pencereden sarkarak hava alma gibi alışkanlıkları olmamasına bağlar. Yine, evlerin, dışla ilişkilerini kesmiş kapalı binalar oluşu da, nedenler içinde gösterilmektedir (Birsel,1991,38). Dumond de Amicis, XIX. Yüzyılın ikinci yarısında, Osmanlı’da, mezarlıklar içinde bile kahvehaneler bulunduğunu ifade etmektedir (Birsel,1991,41). 17. yüzyılda yaşayan P.S.Dufour, Türklerin evde nadiren kahve içtiklerini ve daha çok kahve dükkanlarına uğradıklarını belirtir. Kahveyle ilgili eserlere bakıldığında, kahvenin; kahvehanelerde insanlara sunulmasının, kahvenin tanımının temel unsurlarından biri gibi olduğu dikkat çekmektedir (Hattox,1996,65). Özellikle 16. yüzyılda yaygınlaşan kahvehaneler, insanlar için, evin dışına çıkmada bir mazeret sağlamıştır. İnsanlar, sırf kahve içmek için değil, arkadaşlarla buluşmak ve eğlenmek için kahvehanelere gitmektedirler. Kapıdan kapıya dolaşan seyyar kahvehanelerin pek yaygınlaşamamış olması, kahve içmenin asıl amaç olmadığını göstermektedir (Hattox,1996,79). MacFarlane, birçok berber tabelasının ardında kahvehane, nargile ve çubuk içilen yerler bulunduğunu gözlemler ve sonuçta sohbet etmenin Türkler arasındaki yaygınlığını şu ifadelerle anlatır: “Türkler, kahvesiz [kahvehanesiz] yaşayamaz” (Georgeon,1999). 31 İki tür kahve veya kahvehane tiryakisi bulunmaktadır. Bunlardan birisi, kahvesini kahvehanede içenler, diğeri ise evinde ya da işyerinde içenlerdir. Ulema, tüccar ve esnafın önemli bir kesiminin, ikinci sınıfta oldukları dikkat çekmektedir (Tuchscherer,1999). Kahvehane müdavimliği, bazı kişilerde o kadar ileri düzeydedir ki, sabah evden çıkılıp kahvehaneye gidilmekte ve buradan çıkılıp eve varılmaktadır. İnsanlar, o kadar uzunca burada kalmışlardır ki, birisi ölse diğeri farketmeyecek gibi olurdu. Kahvehanede sakince otururken ruhunu teslim edenlerle ilgili bilgiler (Deguilhem,1999) kaynaklarda mevcut bulunmaktadır. 2.10.Kahvehane: Kutsal Mekanların (Cami, Tekke, Zaviye, Medrese) Rakibi Kahvehaneler, hayatını seküler bir çizgide sürdürenler için bir sığınma yeri olmuştur. Kutsallık atfedilen yerlere gitmeye dünya görüşü engel olan kimselerin hayatında kahvehaneler, belki de evinden daha önemli bir konum elde etmiştir. Kahvehanelere devam edenler arasında; müderrisler, kadılar ve fakihler bulunmaktadır. Şeyhler, imamlar ve müezzinler, uzun bir süre kahvehaneye pek sıcak bakmamışlardır. Cami görevlileri ve şeyhler, kahvehaneleri, kendi nüfuz alanlarını sınırlayan yerler olarak görmüşlerdir. Kahvehanelerin, camiye devam edenleri kendine çekmiş olmasının en önemli kanıtlarından birisi, ramazan ayında bu yerlerin, olduğundan fazla bir ilgi görmüş olmasıdır (Hattox,1996,105-107). “Kahvehaneye giden insanların aradığı zevk, dinsel vecd dışındaki kaynaklardan doğuyordu”. Hattox (1996,66-70), eldeki verilere dayalı olarak, kahvehanelerin ilk zamanlarda fiziki ortam ve çalışma tarzı yönünden meyhanelere çok benzediklerini belirtir. Kahvehaneleri, “şarapsız meyhane” olarak adlandırmaktadır. Din adamları, insanları, kahvehaneden uzaklaştırma konusunda başarısız olunca, kahvehanelerin dinsel bir mekan olarak da kullanılması düşüncesi ortaya çıkmıştır. Niebuhr, kahvehanelerde dinsel içerikli birtakım eğlencelerin düzenlenmesinden bahseder. Burada, din adamları, çeşitli dinsel hikayeler anlatmak suretiyle halkı eğlendirmektedirler (Hattox,1996,86). Kahvenin yaygınlaşması ve kontrol edilememesi durumunda, “imamlar, müezzinler, sahte sufiler ve halk, kahvehanelere dadandılar. Mescidlere kimse uğramaz oldu deniliyordu. Din bilginleri ise, “kötülükler yuvasıdır, kahveye gitmektense meyhaneye gitmek daha iyi olur” diye laflar söylüyorlardı. Özellikle vaizler, yasak edilmesi için çok çaba gösterdiler. Müftüler de “yanarak kömür haline gelen her şey düpedüz haramdır” diye fetvalar verdiler” (Pala,1999a) 32 2.11.Erkek Egemenliğinin Oluşması ve Kahvehaneler Kahvehaneler, ortaya çıktıkları tarihten beri, hiç şüphesiz, tek cinsiyete (erkek) hitap etmesiyle dikkatleri üzerlerine çekmiştir. Bu yönüyle, erkeklerin “sosyalleşme”lerinin önemli bir kısmının kahvehanelerde gerçekleştiği ifade edilebilir. Aslında, kahvehane denildiğinde, akla ilk gelen kesim erkekler olmakta ve erkeklerin “boş zaman öldürme” aktiviteleri hayalde canlanmaktadır. Son dönemlerde ortaya çıkan “cafe” türü yerlere, kadınların da devam etmiş olmaları, bu anlayışın nispeten değişmesi sonucunu doğurabilmiştir. Alman Sosyolog Blücher, erkeklerin boş zamanları değerlendirme etkinliklerinin “yumuşak”, yani pasif olduğunu ifade eder. Bu pasif aktiviteler; sohbet, tartışma, kahveye gitme, spor seyretme, radyo dinleme vs. biçiminde sıralanabilir (Tezcan,1994,162). 19. yüzyılın sonlarına doğru, kahvehanelerin aile yaşamına etkileri tartışılmaya başlanmıştır. Kahvehanenin, aileyi parçalayan önemli bir unsur olduğu dile getirilmiştir. İlk feminist yazarlardan Ahmed Cevat, kahvehaneye devam eden erkeğin; karısını ve çocuklarını ihmal ettiğini ve erkeklerin aylak aylak bu mekanlardan bir şeyler beklediklerinden bahseder. Erkeklerin bir bahane uydurmak suretiyle, kahvehane, meyhane ve kıraathanelere, “deliklere sığınan fareler gibi” sığındıklarını ifade eder. 20. yüzyılın başlarından itibaren, kadınların da kahvehanelere devam etmesi konusu, bazı çevrelerde yoğun olarak dile getirilmiştir (Georgeon,1999). Bu tartışmaların bir sonucu olarak, bu yüzyılın hemen başlarından itibaren, bahsedilen sorun, “çay bahçesi” açılmak suretiyle kendiliğinden çözülmüştür. Özellikle sinema ve televizyonun yaygın olduğu dönemlerde, aile çay bahçeleri, en parlak dönemlerini yaşamışlardır. Günümüzde ise, “cafe”lere herkes gidebilmekte ve kahvehanede yerine getirilen etkinliklerin birçoğu burada da gerçekleşebilmektedir. Gregoire-Georgeon (1999,230), İslam dünyasının büyük bir kesiminde, kuralların ihlali ya da batılılaşma çabaları gibi istisnai durumlar hariç tutulacak olursa, kahvehanelere, sadece erkeklerin devam edebileceği biçimindeki anlayışın ve uygulamanın halen daha devam ettiğini dile getirmektedir. 2.12.Kadınlar Kahvehanesi: Hamamlar Kahvehaneye benzeyen kurumlardan birisi de hamamdır. Ancak bu mekan; dinlenme, eğlenme ve sohbet konusunda kahvehane gibi yaygınlık kazanmamıştır. Kahvehane, her kesimden insan için bir ihtiyaç iken, -sağlık tapınağı olarak bakılan- hamamlar, daha çok varlıklı insanların uğradığı mekanlar konumundadırlar. Kadınların eğlenme, zaman geçirme, dedikodu yapma, tanışma, tartışma vb. ihtiyaçlarının karşılanması için müstakil kahvehaneler açılmamış, ancak, özellikle hamamlar, bu fonksiyonu yerine getirecek tarzda oluşmaya başlamışlardır (Gregoire-Georgeon,1999,21). 33 Yalnız, bu mekanın sürekli gitmeye elverişli olmaması, kapalı bir mimariye sahip olması vb. nedenlerle, kadın kahvehaneleri-hamamlar yeterince kurumsallaşamamışlardır. Ancak kadınların, haftanın birkaç günü, aralıklarla bir araya gelmeleri sözkonusu olabilmiştir. Çok yaygın olmayan bu durum, özgün birtakım yanlar taşıdığından, Batılı gezginlerin çokça ilgisini çekmiş ve hatta istisnai durum olarak yaşananlar, çok genel bir hayat tarzı olarak da sunulabilmiştir. Belli bir yüzyıldan sonra yapılan birçok hamamda, kadınların yeri ayrıdır. Kadınlar bölümü olmayan hamamlarda ise, belli günler ya da saatler kadınlara ayrılmıştır. Özellikle hamamdan çıkan kadınların, bir fincan kahve içmeleri ve sohbet / dedikodu yapmaları belli bir dönemden sonra çok yaygınlaşmıştır (Deguilhem,1999). 2.13.“Devlet Sohbeti”, Kahve ve Kahvehane Yasakları Osmanlı’da ilk yayılmaya başladığında kahveye, önceleri, tıbbi açıdan vücuda zararlı bir madde olarak bakılmış, daha sonra bu anlayış, dinsel bir mahiyete bürünmüş ve yasaklanmalarda, bu dinsel içerik çoğu zaman gerekçe olarak kullanılabilmiştir (Açıkgöz,1991). Osmanlı’da, kahvenin ve dolayısıyla kahvehanelerin yasaklanması konusunda, en sert tedbirlerin alınmasına yol açan fetvaları Şeyhülislam Ebussuud Efendi’nin (görevi 1545-1574) verdiği görülmektedir (Açıkgöz,1990). Fetvayla, kahve denize dökülmüş, kahvehaneler kapatılmış ve limanda bekleyen gemiler, altı delinmek suretiyle batırılmıştır. Bu yasaklama, ilk olmasından dolayı önemlidir. Çünkü, bu yasaktan sonra, olağanüstü bir durumda, ilk iş olarak kahvenin ve kahvehanelerin yasaklanması sözkonusu olmuştur (Evren,1996,24-25). II. Selim ve III. Murat dönemlerinde, sadece İstanbul’da bulunan kahvehane sayısının 600’ü geçtiği dikkat çekmektedir (Birsel,1991,13). 1633 yılında, İstanbul’da çıkan büyük bir yangında, çok sayıda ev yanmış ve bu olaydan sonra kahvehanelere karşı bir memnuniyetsizlik oluşmuştur. Bu sırada tahtta olan IV. Murat (görevi 1623-1640), kahveyi ve tütünü yasaklamış ve yasağa uymayanlar şiddetli bir şekilde cezalandırılmıştır. IV. Murat, İstanbul dışında da kahve ve kahvehane yasağının uygulanmasına önem vermiştir. Hatta, Edirne’de yasağı dinlemeyen kahvehanecilerden birkaçı idam edilmiştir (Birsel,1991,16). IV. Murat ve I. İbrahim döneminde kapalı kalan kahvehaneler, IV. Mehmet’in saltanatı sırasında açılabilmişlerdir (Kahve IV). IV. Murat döneminde kapatılan “ziynetli”, “nakışlı”, “havuzlu” ve “fıskiyeli” kahvehanelerin bir kısmı yıktırılarak, bu mekanların yerine bekar ve nalbant odaları yaptırılmıştır. II. Mahmut’un yeniçeri ocağını kapatması öncesi ve sonrası kapalı kalan kahvehaneler, bu tarihten sonra bir daha da kapatılmamıştır (Kahve-III; Birsel,1991,16). 34 Halkın yoğun ilgi gösterdiği kahvehanelerin kapandığı dönemlerde, “koltuk kahvesi” adı altında kahvehaneler açılmıştır. Kimi yerlerde ise, dükkanların arka kısımları, kahvehaneye dönüştürülmüştür. Dikkat çekmemesi için, bu yerlere arka kapıdan girilmektedir (Birsel,1991,14). Aslında kahvehanelerdeki sapma davranışı bahane edilerek, kahvehanelerin siyasi işlevlerine karşı bir tedbir alınmak istenmiştir. Halkın memnuniyetsizlikleri, şikayetleri burada dile getirilmekte ve bu mekanlar “ayaklanma merkezi” gibi işlev görmektedirler (Kömeçoğlu,2001). Kahvenin; “sefahat meclislerinde”, şarap gibi elden ele devredildiği, şarap gibi sarhoşluk verdiği, “soğuk ve kuru” tabiatlı olduğu için bedene zarar verdiği, kahve dağıtan kişinin dağıtırken fincana haram bir madde karıştırma ihtimali bulunduğu, hangi mecliste içilirse içilsin, zariflerin veya seçkinlerin ayıplanmasına sebep olduğu (Açıkgöz,1990; Açıkgöz,1991a) biçimindeki nedenler, kahvenin ve kahvehanelerin kapatılması için gerekçe olarak ele alınmış ve bu zararlar belli aralıklarla, şeyhülislamlar tarafından dile getirilmiştir. Osmanlı devlet adamları, kahvehanelerde “devlet sohbeti”nin yapılıp yapılmadığını tespit edebilmek için bu mekanlara hafiyeler koymuş ve düzenli olarak bilgi toplamanın yollarını aramışlardır. Aynı zamanda, hanlara ve hamamlara da hafiyeler yerleştirilmiştir. Eğer kahvehanede devlet sohbeti yapıldığı ihbarı yapılırsa, kahve kapatılır ya da duruma göre yıkılırdı. Devlet sohbeti konusunda en sıkı uygulama, II. Mahmut döneminde olmuştur. Öyle ki, devlet sohbeti yapan birçok kişi bu dönemde idam edilmiştir (Kahve-III). Osmanlı’da, kahvehane işletenlerin bir kısmı devletin maaşlı hafiyesi iken, bir kısım hafiyenin ise, kahvehaneciler arasından seçildiği anlaşılmaktadır (Kırlı,2000). 1800’lü yıllara ait elde bulunan belgelerde, devletin bilgi toplamak (istihbarat) için kahvehaneleri kullandığı açık bir şekilde görülmektedir. Bu tarihlere ait belgelerin 2/3’si kahvehanelerden elde edilmiştir. Bunun yanında; berber dükkanları, camiler, sokaklar, hamamlar, kayıklar, mezarlıklar, han odaları ve evlerin de istihbarat için kullanılmış olduğu görülmüştür (Kırlı,2000). Öyle ki, belli dönemlerde, “yerin kulağı var” ifadesine uygun olarak, hiç kimse buralarda ve evlerde bile yönetim ve padişahı eleştiren hiçbir söz kullanmamaktadır (Saraçgil,1999). 1600’lü yılların ortalarından itibaren, kahvehanelere hiçbir şekilde dokunulmamış ve uzun yıllar, “fesat yuvası” (Erdoğru,2002), “haşarat yuvası” (Birsel,1991,19), “fitne merkezi” gibi görünen bu mekanların, bir anda “serbestiyete kavuştuğu” havası verilmiştir. Ancak, burada gerçek olan yön, kapatılma olaylarının son bulmasından sonra, buralarda sıkı bir istihbarat alındığı ve bu bilgilere göre hareket edildiği biçimindedir. 1600’lü yılların ortalarından itibaren toplu kapatma olayı yerine, tek başına kapatma ve yıktırma olaylarının 35 yoğun olduğu görülmektedir. Bu durum, kahvehanenin, elde edilen istihbarat nedeniyle yıktırıldığını veya kapatıldığını ortaya koymaktadır (Kırlı,2000). 1600’lü yılların ortalarından beri, yeniçerilerin, kahvehane sahipliğinde önemli bir konuma yükseldikleri dikkat çekmektedir. Öyle ki, 1800’lü yılların başlarında, İstanbul’da her 7 işyerinden biri kahvehanedir ve bu kahvehane sahiplerinin de çok büyük bir bölümünün sahibi Müslüman’dır. Her üç kahveden birinin sahibi ise; bostani, beşe, odabaşı vb. ünvanlarını taşıyan yeniçerilerdir. Yine, esnaflıkla meşgul olan her iki yeniçeriden birisi de kahvehane sahibidir (Kırlı,2000). Buna göre devletin, istihbaratı, bu kişiler vasıtasıyla topladığı ve “devlet sohbeti” yapılan kahvehanelerin ise, kapatıldığı ya da yıktırıldığı ifade edilebilir. Mısır'da, Mehmet Ali Paşa döneminde, isyanın çıkış noktası olabileceği endişesinden dolayı, birçok kahvehaneye ajan yerleştirme yoluna gidilmiştir (Hattox,1996,90-91). Kahvehanelerin ortaya çıktıkları ve daha sonrası dönemlerde, söylenti ve dedikodu, kamuoyu oluşturmada önemli bir yere sahiptir. Toplumsal iletişim, haber yayımı ve buna bağlı olarak tedbir almaların hepsi, söylenti ve dedikodu yoluyla gerçekleşmektedir. Lefevbre, Avrupa’da, 1789’daki köylü ayaklanmalarının dedikodu ve söylentiyle çıkmasını örnek göstermekte ve “hükümet ve aristokrasi için bu tür bir haber yayımı, basın özgürlüğünden daha tehlikelidir” ifadesini kullanmaktadır (Kırlı,2000). Özellikle 19. yüzyılın sonları ile 20. yüzyılın başlarında, Osmanlı’da bulunan farklı ulusların bilinçlenmesi ve bağımsızlık hareketlerinin oluşumunda kahvehanelerin önemli bir fonksiyon gördükleri görülmektedir. Bulgar Sosyalist Hareketi, Selanik İşçi Örgütü, Ermeni Sosyalistler vb. biçimindeki ulusal hareketlerde, kahvehanelerin kullanıldığı bilinmektedir (Ünüvar,1998). Selanik’teki bazı kahvehanelerde ise, Jön Türk devriminin planları yapılmış ve tartışılmıştır (Anastassiadou,1999). Buna göre, özellikle İstanbul ve çevresindeki kahvehanelerden yoğun istihbarat toplanırken, daha uzak yerlerde (Balkanlar, Anadolu vb.) ise, denetimlerde nispeten bir gevşeklik olduğu ifade edilebilir. 2.14.-Zorunlu- Okuma Salonları ve Kıraathaneler 1500’lü yıllarda, cami müdavimi olanların, namaz vakitleri arasında beklemek için bir araya gelmeler olmuş ve bu arada dinsel, kahramanlık ve benzeri içerikli kitaplar okunmuştur. Bu meclislerin, kıraathanelerin prototipini oluşturduğu ifade edilmektedir. Bu görüşe göre kıraathaneler, kahvehaneler ortaya çıktıktan sonra değişime uğramış ve yozlaşarak kahvehane halini almışlardır. Ayrı bir görüşe göre ise, Avrupa’nın kültür kulüplerinden etkilenilmiş ve değişim döneminin başlangıcı olarak ele alınan 19. yüzyılda, İstanbul’da, kültür ve eğlence yaşamına girmiştir. Dönem itibariyle, kıraathanelerin ortaya çıkmasının koşulları da 36 oluşmuştur. Gazete, dergi vb. basın yayın faaliyetleri artmış (Evren,1996,196-197) ve kıraathaneler, “okuma” ve “gündemi takip” yeri haline gelmişlerdir. Ayrıca, kahvehanelerin bir kısmında, yönetimin baskıları ve “tavsiye”leriyle kitap okunmasının yaygınlaştığı ifade edilebilir. Çünkü, yukarıda bahsedildiği gibi, kahvehanelerin sahipleri içerisinde, devlete “haber uçuran”ların sayısı oldukça fazladır ve yine, belli bir dönemden sonra yeniçeriler, kahvehane sahipliği konusunda ileri bir düzeye ulaşmışlardır. Buna göre, “kitap okuma” faaliyetinin, bir yönüyle “zorunlu”luktan dolayı ortaya çıkmış olduğu ifade edilebilir. İlk kıraathanelerin İstanbul’da, Babıali-Beyazıt civarında ortaya çıkmış olması, bu tür yerlere ilk olarak aydın-bürokrat ve aydın kesimin gereksinim duymuş olduğunu göstermektedir. İstanbul’da, kıraathane tanımına uygun olan ilk kıraathanenin 1864’te açıldığı bilinmektedir (Evren,1996,198). Kahvehanelerin bir kısmında, boş yere vakit geçirilmemesi için kitap okunması uygulaması mevcuttur. Kahvehane sahibi, sahaflardan kitap kiralamakta ve kitap, kahvehaneye gelen müşterilerden birisi tarafından okunmaktadır. Okunan kitaplar; Kan Kalesi, Hamzaname, Battal Gazi vb. biçiminde sıralanabilir. Kitabı okuyan müşteriden, içtiği kahvenin parası alınmamaktadır (Kahve-II; Kahve-III). Kahvehanenin, kitle iletişimindeki önemi büyük olmuş, önceleri kitap okunurken, gazetenin Türk insanının yaşamına girmesiyle gazete okunmaya başlanmış, dergilerin çıkmasıyla birlikte, dergiler de bu mekanlarda takip edilmiştir (Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi,C.5,1982,107; Ana Britannica,C.12,1994,387). 2.15.Kahve ve Kahvehane Vergisi Kahvehaneler, belli bir dönemden sonra (1700’lü yıllar), Osmanlı devletine gelir getiren önemli bir meta olmuştur. Hem kahve ticareti ve hem de kahvehanelerden yüklü miktarda vergi alındığı dikkat çekmektedir. Verginin adı “resim”dir (Ünver,1962). 1697’de, kahveden yeni bir vergi daha alınmıştır. Gümrükten geçen kahvelerin, özel bir yerde depo edilmesi zorunluluğu getirilerek, bu işlemden dolayı, okka başına beş para daha vergi alınmıştır (Birsel,1991,19). Belli bir dönemden sonra, kahve ve kahvehanelerin yasaklanmasından kaçınılmış, bunun yerine çok ağır vergiler konulmuştur (Toros,1998,36-37). Kahveden; normal vergi dışında; “mizan”, “ruhsatiye”, “imaliye” ve ara bazı vergiler yanında, II. Mustafa döneminde, “bidat-ı kahve” vergisi de alınmıştır. Hazine, nakite ihtiyaç duyduğu dönemlerde, ilk iş olarak kahveden vergi almaktadır. Ancak, bütün bunlara rağmen, karaborsa kahve ortadan kalkmamış, kontrolsüz kahve satışı çoğu dönemde olmuştur (Evren,1996,31). “Öbür emtiadan alınan vergilerden iki kat daha yüksek olan kahve vergisi, tüketicileri yıldırmak için konmuş”tur (Saraçgil,1999). 37 Kahve, herkesin ilgisini çektiği ve artık önünün alınamadığı durumlarda ise, “vaizlerle müftüler artık, “kömür derecesine gelmezse içilmesinde sakınca yoktur” der oldular. Ulemadan, şeyhlerden, vezir, büyük vezirler gelir kaynağı olarak kahvehaneler açtılar ve gerek büyüklerden, gerekse küçüklerden kahve içmez adam kalmadı. Hatta, o hale geldi ki, birer ikişer altın kira alır oldular” (Pala,1999a). 16. yüzyılda, Ankara’da, esnaf grupları içerisinde kahveciler önemli bir yer tutarken, kahvehane sayısı da (66 adet) onlarca esnafa göre daha fazladır ve bunlardan yüklü miktarda vergi alınmaktadır (Özdemir,1998,228-230). Kahvehaneler, yapımından dolayı, birçok işyerine göre daha az sermaye gerektirmektedir. Bu yönüyle kahvehaneler, kısa bir sürede çokça açılmışlardır. Vakıf gelirleri içinde de, en çok karlı olan yine kahvehanelerdir. Bundan dolayı birçok vakfın, işyerlerini kahvehane olarak kiraya verdikleri görülmektedir (Deguilhem,1999). Kahvehanelerin artması üzerine, Osmanlı devleti kahve vergisini uygulamaya koymuştur. Bu vergi bazı dönemlerde, aşırı derecede yüksek olmuştur. Bununla ilgili olarak Sadullah İzzet, şöyle bir dua kaleme alır (Ceylan,1995): Kahve narhın artıran kahve gibi çeksin azab Hem yanıp hem ru-siyah hem hurd ola hem ğark-ı ab 2.16.Kahvehane ve Sapma Davranışı Kahvehanelerde afyon, afyon ruhu ve benzeri maddelerin kullanımı her dönemde olagelmiştir (Kahve-III). Sigarayı Türk insanının tanıması, yine kahvehanelerde olmuştur. Peçevi, tütünün Osmanlı’ya 1600’de girdiğini ifade etmektedir. İlk getirenler ise İngilizler olmuştur. Tütün yanında, belli bir zamandan sonra kahvehanelerde tömbeki ve enfiye de eksik olmamıştır (Birsel,1991,17; 37). Tütün, Osmanlı’ya girdikten sonra, adeta kahve ve kahvehane ile özdeşleşmiş ve kahvehanesiz tütün, tütünsüz kahve-kahvehanenin olamayacağı şeklinde bir anlayış ortaya çıkmıştır (Evren,1996,163-170). Kahvehanelere, yönetim açısından başkaldırı ve toplantı merkezi gözüyle bakılmaktaydı. Gerçekte, kahvehaneler; kumar oynatılan yerler arasında önemli bir mekan olurken, afyon kullanımı da bu mekanlarda gerçekleşmektedir. Eşcinsel ilişki olanağı sunması da, kahvehanelerin sapma davranışı meydana getirme fonksiyonları içinde ele alınabilir. Sandys, “birçok kahvehane sahibi, kendisine müşteri kazandıracak yem işlevi gören, güzel oğlanları çalıştırıyor” derken, ayrı bir eserde, kahvehanede çalışan oğlanlar için, “şehvet duygularını tatmin etmek üzere seçilmiş delikanlılar” ifadesi kullanılmaktadır (Kömeçoğlu,2001). Hattox, (1996,5) kahvehanelerde, homoseksüel ilişkilerden ve cinsel istismarların varlığından bahsetmektedir. 38 Kahvehanelerde, “Venüs kültüne adanmış dansözler”in de dans ettikleri görülmektedir. “Birlikte edepsizlik yapılan” “genç oğlan”ların sayısı da az değildir. Bu oğlanlara, “çoban” adı verilir ve bunlarla sık sık eğlenilirdi. Kahvehanedeki “lanetli namussuzlar, oğlanları kirleten gerçek kepazelerdi. Çünkü para verdiklerinde, bu oğlanlar onlarla fingirdeşirlerdi; hiç kimseye aldırmadan sarılıp öperlerdi” (Tuchscherer,1999). Kahvehanelerin görünmeyen, ancak, çokça yaygın olan yönlerinden birisi de, fuhuş randevularına ev sahipliği yapmasıdır. (Deguilhem,1999). Ayrıca, çıkmaz ve dar sokaklarda açılan ve yasak döneminde bile kapanmayan kahvehanelerin, “fuhuş merkezi” gibi bir fonksiyon görmüş olma ihtimali de bulunmaktadır. 2.17.Edebi Kültürde Kahve ve Kahvehane Belli bir döneme kadar, edebi alanda, içecek olarak mey ve mekan olarak da meyhane üzerinde durulmaktayken, sivil bir kamusal mekan olmasıyla dikkatleri üzerine çeken kahvehanelerin oluşmaya başladıkları tarihlerden itibaren, bu iki unsur (kahve-kahvehane) edebiyatta yoğun olarak işlenmiştir. Yazar ve şairlerin hayal dünyasında, bu tarihlerden sonra, kahve ve kahvehane çokça yer almıştır. Kahvehanede geçen konuşmaları ve kahvehane yaşamını anlatan önemli bir tiyatro eseri, Carlo Goldoni’nin (1997) Kahvehane adlı yapıtıdır. Kahveyle ilgili bazı beyitler aşağıdaki gibidir (Pala,1999): Ehl–i keyfin keyfini kim yeniler kim tazeler Taze elden, taze pişmiş, taze kahve tazeler Kahvenin yüzü kara, kim demiş ki içilmez Gönlü ak, dili tatlı, hatırından geçilmez Kahve–i ru–siyahım şifa verir bedene Hak lanet eylesin tütünü icad edene Kahvelerim pişti gel Cezvelerim taştı gel İyi günüm dostları Kötü günüm geçti gel Kahve ile tütün, keyifler bütün Kahvenin yüzü karadır; ama yüz ağartır Başka bir yerde ise şu örnekler verilmektedir (Ayvazoğlu,1999): Billahi şiir pes dedi söz geldi dize, 39 İmrendi gönül sahibi kim varsa bize, Yaranla bugün sohbetimiz bal gibidir, Ey kahveci gel katma şeker kahvemize. Kahvesiz ahvalimiz pek derbeder, Kalmıyor dizlerde dermandan eser, Kahvedir derd-i dile derman meğer, Kahve lutfet varsa imkanın eğer. Kahve ve kahvehane ile ilgili ortaya çıkan edebi türlerden birisi fıkralar olmaktadır. Fırkalardan birisi şu şekildedir: “Sultan Murad kahveyi yasak eder ve kahvehaneleri kaldırır. Lakin meyhaneler kaldığından, ariflerden biri bu kıtayı yazıp camie bırakmış, kendi beğenmiş derler: İmamın zulmü vardır hassu ama Helali kodu meyl etti harama Yürü ey kahveci meyhaneci ol Bugünden sonra biz de uyduk imama”. Başka bir fıkra ise şu şekildedir: “Kahve tiryakisi olan Ömer Faizi Efendi, Sultan Abdülaziz’in vapur ile yaptığı Mısır seyahatinde beraber. Bir gün padişah, vapurun güvertesinde gezinirken kahve ocağını görür. Yangından çok korktuğundan hemen söndürür. Ertesi gün, Ömer Efendi, ocağın söndürüldüğünü ve sebebini öğrenince: -Fesübhanallah, demiş. Babası yeniçeri Ocağını kaldırdı, kendisi de bizim kahve ocağını” (Ünver,1962). Bunun gibi onlarca fıkra bulunmaktadır. Kahvehaneyle iç içe olmuş ve bu kültürü yansıtmış şair, yazar ve bilim adamlarından bazıları; Abdülhak Şinasi, Ahmed Rasim, Neyzen Tevfik, Sait Faik, Sabahattin Ali, Mustafa Şekip Tunç, Hasan Ali Yücel, Hilmi Ziya Ülken, Namık Kemal, Ebuzziya Tevfik, Muallim Naci, Neyzen Tevfik, Halit Ziya, Abdulhak Hamit, Süleyman Nazif, Yakup Kadri, Ahmet Hamdi, Halit Fahri, Yahya Kemal, Ahmet Haşim, Asaf Halet Çelebi, Samim Kocagöz, Oktay Akbal, Orhan Kemal, Sahabattin Kudret, Behçet Necatigil, Rıfat Ilgaz, Orhon M. Arıburnu, Orhan Veli, Cahit Sıtkı (Bilhan,1991; Birsel,1991,5) biçiminde sıralanabilir. Sarafim Kıraathanesi (Uzun Kahve), Türk edebiyatında önemli bir yer tutmaktadır. Burasının, 1857’de açıldığı bilinmektedir. Burası; gazete, mecmua, kitap okuma yeri olması yönüyle nam salmıştır. Buranın müdavimleri arasında; Ebüzziya Tevfik, Sadullah Paşa, Arif Hikmet, Namık Kemal gibi şahsiyetler bulunmaktadır. Bunun yanında, İstanbul’da XX. yüzyılda bulunan diğer edebiyat kahvehaneleri ise; Lebon, Tepebaşı Bahçesi, İkbal Kahvesi, Nisuaz, Viyana Kahvesi, Elit, Baylan, Ankara Pastanesi, Cennet Bahçesi, Arif’in Kıraathanesi, Fevziye Kıraathanesi (Evren,1996,202-204; Ünver,1979; Birsel,1991,27) biçiminde sıralanabilir. 40 “Yakın dönemin kültür hayatına damgasını vurmuş kahvehanelerin en önemlisi herhalde Küllük'tür. İstanbul'un Bayezit semtinde, şimdi yerinde iş hanlarının bulunduğu bu kahvehane, bir devrin sosyal bilimler enstitüsü, yahut topyekün edebiyat ve güzel sanatlar fakültesi gibi entelektüel yetiştirmiştir” (Pala,1999). Yunanca’da kullanılan kahveyle ilgili kelimelerin: Kafes, kafenes, flincani, delves, kavurdistiri, kaymaki, cezves, theryaklis, kafebriki, kafekuti (Ayvazoğlu,1999) biçiminde sıralanması sözkonusudur. Edebi alanda, “bir fincan kahvenin kırk yıl hatırı vardır” ifadesine karşılık, “1959 yılında içilen kahvelerin hatırı dolmuştur, duyurulur” biçimindeki latifelere rastlamak olasıdır (İsen,2000). 2.18.Kahvehane Ne İşe Yarar? / Günümüz Toplumundaki İşlevleri Kahvehanelerin olumlu ve olumsuz birtakım fonksiyonlarının olduğu söylenebilir. Olumlu fonksiyonları şu şekilde sıralanabilir: 1.Kahvehaneler, insanların yüz yüze ilişkiler kurmasını sağlayan mekanlardır. 2.Kahvehaneler, haberleşmenin ve sohbetin gerçekleştirildiği yerlerdir. Oyun oynamayanların buralarda gazete okuyup televizyon seyrettiği; siyasal, dinsel ve aktüel konuları tartıştıkları görülmektedir. 3.Eğlenme ve hoş vakit geçirme aracıdırlar (Tezcan,1994,159; Tezcan,1974,216-217). 4.Kahvehane ve köy odaları, haber ulaştırmada önemli bir vasıta olma niteliğindedirler (Beşikçi,1969,85-86). Kahvehanelerin olumsuz fonksiyonları ise şu şekildedir: 1.Özellikle erkekleri, işten alıkoyar ve tembellik meydana getirir. 2.Oyunlar dışında, kişilerde yeni ilgilerin oluşmasını, kişilerin herhangi bir sanat dalında yetişmesini ve uzmanlaşmasını engellemektedir. 3.Toplumsal ortamın, çatışmalara hazır hale gelmesinde etkili olabilir. Aynı siyasal görüşe, etnik kökene ya da mezhebe sahip insanların bir kahvehanede toplanması, toplumsal bütünleşmenin oluşmasını engelleyebilir (Tezcan,1994,159; Tezcan,1974,216-217). 4.Kahvehaneler, “kentle bütünleşmede engelleyici veya geciktirici bir rol oynayan, göç edenlerin, diğer kesimlerle ilişkilerinin kısıtlı olmasına ve dolayısıyla da kapalı bir grup halinde kalmalarına” sebep olabilir (Atay,1985,91). 5.Sağlık açısından bu gibi yerler pek sıhhatli değillerdir. Bu mekanların sık sık havalandırılmaması ve aşırı sigara dumanının olması, buraların insan sağlığı açısından zararlı yerler haline gelmesine neden olmaktadır. 6.Kahvehaneler, gençlerin sigara içme alışkanlığı kazanmasında rol oynayabilmektedir. 41 7.Kahvehanelerde oyun oynama alışkanlığı kazanan kimselerin, sonraki yaşamda, büyük kumar oynamaları ihtimali yüksektir. Kahvehaneye gidenlerin, burada çeşitli insanlarla tanışmaları ve aile hayatından belli bir süre uzak kalmaları, bu kimselerin aile dışı bir hayatı benimsemelerine, gece hayatı yaşamalarına ve içki kullanma gibi alışkanlıklar kazanmalarına neden olabilir. 8.Kahvehaneye devam etme, aile içi ilişkilerde gerginliğe yol açabilir. Çünkü, kahvehaneye giden kişinin dikkati, aile üyelerinden ziyade, dış toplumsal dünyaya çevrilmiştir. Ayrıca, kişinin bu gibi yerlerde para harcaması da, aile içi huzursuzluğun bir nedeni olabilir (Yıldız,1996). 2.19.Yeni Bir Kahvehane Türü: Kafe Bilinen anlamıyla kahvehanelere, sadece erkekler devam etmekte, oyun oynamaktadır. Ancak son dönemlerde, bayanların da kahvehanelere gittikleri görülmektedir. Büyük şehirlerde, üniversite ve büyük okulların çevrelerindeki kahvehanelere kız öğrenciler de devam etmektedir (Bilhan,1991). Ancak, ev hamını olan bayanların kahvehaneye gitme konusunda çekingen davrandıkları, bazı yerlerde ise, sadece kadınların devam ettiği “kadın kahvehaneleri”nin açıldığı, basın yayın organlarına yansımaktadır. 2.20.Bilgi Çağının Kahvehaneleri: İnternet Kafeler İnternet kafeler, bilgisayar ve internet bağlantısı olmayan kişiler için önemli bir mekan konumundadır. Bu mekanlar, kişilerin teknolojiden yararlanmalarında önemli bir işlev görürken, gençlerin toplumsal sapma göstermelerine de neden olabilmektedir. Türkiye’de, ilk olarak üniversitelerde yaygınlaşan internet, daha sonra işyerlerine ve evlere girmiştir. Kullanıcı kitlesinin genişlemesi ise, internet kafeler sayesinde olmuştur. Daha önce bilgisayar ve interneti hiç kullanmayan geniş bir kesim, internet kafeler sayesinde sanal dünya ile tanışmıştır. İnternet kafeler; saat üzerinden kiralama sistemi ile çalışan, ev ya da işyerinde internet erişimine sahip olmayan kişilere, internet ve bilgisayarı kullanma olanağı sunan mekanlardır. İnternet ve bilgisayar teknolojisinin yüksek maliyeti ve internet kafelerin kullandığı teknolojik avantajlar değerlendirildiğinde, bu mekanlar, bahsedilen altyapıya sahip olmayan kişiler için, anlamlı bir tercih olarak görülebilmektedir. Genel olarak internet kafe; içinde internet bağlantılı bilgisayarları olan, içecek ve yiyecek servisi de yapılan, modern dinlenme ve öğrenme mekanları olarak tarif edilebilir. Bu mekanlarda, internet kullanımının yanı sıra, bilgisayarlarda oyun oynama, yazıcıdan çıktı alma ve temel bilgisayar kullanım hizmetleri de verilebilmektedir. 42 İnternet kafeler, mekanın kullanım amacına bağlı olarak farklılaşabilmektedir. Bu mekanlar; oyun oynananlar, internet erişimi için kullanılanlar ve her ikisi için de kullanılanlar olarak ayrılabilir. İnternet kafelerin, arz-talep olgusuna göre çalışan ticari işletmeler oldukları düşünüldüğünde, internet kafe işletmecilerinin bu taleplerden etkilenmeleri de beklenilen bir durumdur. İnternet kafeleri, genelde 15-25 yaş dilimindeki çocuk-gençlerin tercih ediyor olması, bilgisayara ve internete olan ilginin, gençler arasında daha yoğun olduğunun göstergesi olarak ele alınabilir. İnternet kafeler, “boş zaman geçirme mekanı” olarak düşünüldüğünde, bu sonucun çıkması doğaldır. İnternet kafeler; tıpkı bilardo salonları, pastaneler, kafeler gibi boş zamanların değerlendirildiği mekanlar olarak işlev görmektedirler. 2.21.Kahvehane Sayıları 1971 yılında, Beyoğlu’nda 1259 kahvehane vardır. Eminönü’nde 1133, Fatih’de 857’dir. Kadıköy’de 417, Zeytinburnu’nda 400, Eyüp’te 383, Üsküdar’da 277, Beşiktaş’ta 217, Beykoz’da 139 kahvehane bulunmaktadır (Birsel,1991,41). Sadece Ankara’da, her gün yaklaşık yarım milyon insan kahvehanelere gitmektedir. Ankara’daki kahvehane sayısı, 4 binin üzerindedir (Zaman.08.08.2001) Kişi başına düşen kahvehane sayısı itibariyle Tekirdağ ilk sırada (203 kişiye bir kahvehane) gelmektedir. Daha sonra, kişi başına 224 kahve ile Muğla, 255 ile Uşak, 324 ile Aydın, 371 ile Manisa sıralamaya girmektedir. 1997 rakamlarına göre; kahvehane, oyun yeri, dernek lokali ve kulübü, çay bahçesi, aile gazinosu sayısı şöyledir: Adana, 3472, Adıyaman 578, Diyarbakır 1684, Elazığ 1020, Erzurum 1487, Antalya 1622, Afyon 1818, Gaziantep 1448, İstanbul 170071, Ankara 3954, İçel 2776, Hatay 2269, Kayseri 918, Konya 3024, Malatya 350, Manisa 4154, Muğla 2695, Samsun 2391, Tekirdağ 2775, Trabzon 1573, Van 591, Aydın 3845 (Gazete Pazar, 15.06.1997). 2.22.Geçmişten Günümüze Diyarbakır ve Çevresinde Kahvehane, Kıraathane, Tahmishane ve Odalara İlişkin Veriler İlgili veriler, İzgöer’in (1996) hazırladığı Diyarbakır Salnameleri adlı eserlerden alınmıştır. Kahvehane yanında, kıraathane olarak kayıtlı bulunan mekanlar, kahvehanelerle benzer fonksiyonlar yerine getiren odalar ve kahvenin kavrulduğu, öğütüldüğü yer olan tahmishanelere de yer verilmiştir. Ayrıca, kahvehane sayılarıyla genel bir karşılaştırma yapabilmek için, toplam nüfus sayısı ve dükkan sayılarının aktarılması yoluna da gidilmiştir. 43 1287 (1870-1871) tarihli Diyarbakır Salnamesi’nde; Diyarbakır merkezde; 4229 hane, 1840 dükkan, 34 kahvehane, 1 tahmishane vardır. Nüfus sayısı ise; 10.800 erkek, 10.572 kadın olmak üzere, toplam 21.322’dir 1290 (1873-1874) tarihli salnamede; Diyarbakır merkezde; 4164 hane, 1868 dükkan, 23 kahvehane, 4 oda, 1 tahmishane, 5258 erkek Müslüman, 6793 erkek Müslüman olmayan kişi vardır. Siverek’te; 1711 hane, 362 dükkan, 30 kahve, 1 tahmishane, 5 oda, 3378 erkek Müslüman, 1021 erkek Müslüman olmayan halk bulunurken, Ergani’de; 900 hane, 215 dükkan, 16 kahvehane, 928 erkek Müslüman, 1000 erkek gayrimüslim vardır. Çermik’te; 913 hane, 300 dükkan, 9 kahvehane, 1473 erkek Müslüman, 740 erkek Müslüman olmayan insan yaşamaktadır. Ergani’de; 711 hane, 115 dükkan, 6 kahvehane, 859 erkek Müslüman, 780 erkek Müslüman, Harput’ta; 4155 erkek Müslüman, 2624 erkek Müslüman olmayan, 2360 hane, 842 dükkan, 15 kahve bulunmaktadır. Mamuratülaziz Kasabası’nda; 261 erkek Müslüman, 844 Müslüman olmayan halk, 395 hane, 201 dükkan, 20 kahvehane, 1 tahmishane bulunmaktadır. 1291 (1874-1875) tarihli salnamede; Diyarbakır’da; 4164 hane, 5258 Müslüman erkek, 6793 gayrimüslim erkek, 1868 dükkan, 23 kahve, 1 tahmishane, Siverek’te; 1711 hane, 3378 erkek Müslüman, 1021 erkek gayrimüslim, 362 dükkan, 20 kahve, 1 tahmishane; Diyarbekir’e Bağlı Ergani Madeni’nde; 900 hane, 928 erkek Müslüman, 1000 erkek gayrimüslim, 215 dükkan, 16 kahve, Maden’e tabi Çermik Kasabası’nda; 913 hane, 1473 erkek Müslüman, 740 erkek gayrimüslim, 300 dükkan, 9 kahvehane, 2 oda, Maden’e tabi Ergani Nahiyesi’nde; 711 hane, 859 erkek Müslüman, 780 erkek gayrimüslim, 115 dükkan, 6 kahvehane, Diyarbekir’e tabi Derik Nahiyesi’nde; 472 hane, 788 erkek Müslüman, 320 erkek gayrimüslim, 60 dükkan, 1 kahve, Harput Kasabası’nda; 2360 hane, 4155 erkek Müslüman, 2624 erkek gayrimüslim, 842 dükkan, 15 kahve, Mamuratülaziz Sancağı Kasabası’nda; 395 hane, 261 erkek Müslüman, 944 erkek gayrimüslim, 201 dükkan, 20 kahve, 1 tahmishane, Keban’da; 401 hane, 334 erkek Müslüman, 336 erkek gayrimüslim, 7 kahvehane, Çemişgezek’te; 753 hane, 1040 erkek Müslüman, 820 erkek gayrimüslim, 167 dükkan, 6 kahve, 1 oda, Mamuratülaziz’e tabi Eğin Kasabası’nda; 2087 hane, 2326 erkek Müslüman, 2712 erkek gayrimüslim, 481 dükkan, 12 kahvehane, Mardin Sancağı Kasabası’nda; 2291 hane, 4219 erkek Müslüman, 3720 erkek gayrimüslim, 1199 dükkan, 21 kahve bulunmaktadır. 1292 (1875) tarihli salnamede; Diyarbakır merkezde; 4164 hane, 1868 dükkan, 23 kahve, 1 tahmishane, 5258 erkek Müslüman, 6713 erkek gayrimüslim, Siverek’te; 1711 hane, 362 dükkan, 20 kahve, 1 tahmishane, 3378 erkek Müslüman, 1021 erkek gayrimüslim, 44 Diyarbekir’e tabi Ergani Madeni’nde; 900 hane, 215 dükkan, 16 kahve, 928 erkek Müslüman, 1000 erkek gayrimüslim, Çermik’te; 913 hane, 300 dükkan, 9 kahve, 1473 erkek Müslüman, 740 erkek gayrimüslim, Ergani’de; 711 hane, 115 dükkan, 6 kahve, 859 erkek Müslüman, 780 erkek gayrimüslim, Diyarbekir’e tabi Derik Nahiyesi’nde; 472 hane, 1 kahve, 60 dükkan, 788 erkek Müslüman, 320 erkek gayrimüslim, Mamuratülaziz Sancağı Kasabası’nda; 2360 hane, 842 dükkan, 15 kahve, 118 oda, 261 erkek Müslüman, 944 erkek gayrimüslim, Ağavat Mezrası Kasabası’nda; 395 hane, 201 dükkan, 20 kahve, 14 oda, 1 tahmishane, Çemişgezek’te; 753 hane, 167 dükkan, 6 kahve, 2 oda, 1040 erkek Müslüman, 820 erkek gayrimüslim, Mamüratülaziz Sancağına tabi Eğin Kasabası’nda; 2087 hane, 481 dükkan, 12 kahve, 2325 erkek Müslüman, 2712 erkek gayrimüslim, Mamüratülaziz Sancağına tabi Arapkir Kasabası’nda; 3348 hane, 421 dükkan, 7 kahve, 3989 erkek Müslüman, 4527 erkek gayrimüslim, Palu’da; 1552 hane, 10 kahve, 509 dükkan, 2351 erkek Müslüman, 1402 erkek gayrimüslim, Malatya Sancağı’na tabi Hısn-ı Mansur Kasabası’nda; 1872 hane, 600 dükkan, 1 tahmishane, 8 kahve, 3185 erkek Müslüman, 1563 erkek gayrimüslim, Siirt Sancağı Kasabası’nda; 1679 hane, 729 dükkan, 2 kahve, 188 erkek Müslüman, 352 erkek gayrimüslim, Siirt Sancağına tabi Rızvan Kasabası’nda; 200 hane, 20 dükkan, 1 kahve, Mardin Sancağı Kasabası’nda ise; 2261 hane, 1196 dükkan, 21 kahve bulunmaktadır. 1300 (1882-1883) tarihli salnamede; Diyarbakır’da; 4164 hane, 1168 dükkan, 23 kahvehane, 14 han, 4 oda, 1 tahmishane bulunmaktadır. 1300 (1882-1883) tarihli salnamede; Mardin’de; 2797 hane, 1159 dükkan, 16 kahvehane, 62 oda, 2 tahmishane vardır. H.1319-R.1317 (1901-1902) tarihli salnamede; Diyarbakır’da 1 kıraathane olduğu belirtilmektedir. 3.Araştırmanın Yöntemi Bu araştırmada, aşağıda sıralanan ve her biri kahvehanelerin değişik bir yönünü ele alan farklı bakış açıları esas alınmak suretiyle, hem bir kuramsal çerçeve oluşturulacak ve hem de, sayılan bakış açıları çerçevesinde değerlendirmelerde ve yorumlamalarda bulunulacaktır. Bu bakış açılarından bazıları, birbirine zıt gibi görünse de, her bir özelliğin belirgin bir şekilde bu mekanlar için sözkonusu olduğu söylenebilir. Çalışma boyunca, geliştirilen varsayım ve hipotezlere göre, bir bakış açısı geliştirilmiş ve bu bakış açılarına göre birtakım yorumlamalarda bulunulmuştur. Bu bakış açılarıyla kahvehanelere; enformel bir eğitim kurumu, eğlence mekanı, aykırılık merkezleri, kutsal mekanlara alternatif ve takviye hizmet veren mekanlar, müzik kültürünün geliştiren, iletişim merkezi, birtakım içeceklerin ve keyif vericileri yaygınlaştıran, erkek-egemen toplum 45 yapısının kökleşmesini sağlayan, iş bulmaya yardım eden, kültür-sanat faaliyetlerine ev sahipliği yapan, grup, cemaat, parti, anlayış ve fikirlerin oluşumuna ev sahipliği yapan, geleneksel değerlerin koruyucusu olan, demokratik bir kültürün edinilmesini sağlayan, sözlü kültürün devamını sağlayan, toplumla bütünleşmede “tampon mekanizma” olan, şehirlileşmeyi geciktiren ve kentsel normlara yabancılaşmaya neden olan, terörist eylemlerin “hesaplaşma merkezi” olan, argo kültürün yaygınlaşmasına neden olan, işsizliği kökleştiren, iş bulma mekanı olan, insanları manipüle eden, boş zamanların değerlendirilmesine yardım eden, sapma davranışlarının oluşumunu ve devamını sağlayan, şifreli televizyon kanallarının takip edildiği, ergenlik çağındaki gençlerin kendilerini ispat aracı olan, hemşerilik bilincini ortaya çıkaran, sağlık bilincini önemsizleştiren mekanlar olarak bakılmaktadır. 3.1.Araştırmanın Evren ve Örneklemi Kişi başına düşen kahvehane sayısı bakımından ileri düzeylerde bulunan Diyarbakır il merkezi, ilçe merkezleri ve beldeleri bu araştırmanın evrenini oluşturmaktadır. Diyarbakır il merkezinde, Kahveciler ve Çaycılar Odası Başkanlığı yetkilileriyle ve ayrıca ilçe ve beldelerdeki ilgili birimlerle (Belediye) irtibata geçilmiş ve alınan bilgiler ışığında mevcut kahvehaneler tespit edilmiştir. 1997 rakamlarıyla, Diyarbakır il merkezinde bulunan kahvehane sayısının 1700 civarında olduğu ifade edilmektedir (Gazete Pazar, 15.06.1997). Bu rakamın, günümüzde kadar artmış olduğu ileri sürülebilir. Mevcut aile gazinosu, çay bahçesi, oyun yeri, dernek lokali ve kulüpler de bu sayının içindedir. Kahveciler ve Çaycılar Odası Başkanlığı’nın tespitlerine göre ise, Diyarbakır il merkezinde; ruhsatlı 700, ruhsatsız (kaçak) 500 civarında kahvehane bulunmaktadır. Toplamda, 1200’den fazla kahvehanenin olmadığı özellikle dile getirilmiştir. Ancak, bunlardan belli sayıdakinin kapanmış olma ihtimali bulunmaktadır. Çünkü, bazıları, işyerini kapatma halinde odaya bildirmemektedirler. Aynı şekilde, iş değiştirme durumunda da odaya bilgi verilmeyebilmektedir. İl geneline bakılacak olursa; Diyarbakır merkezde (beldeler Bağıvar, Çarıklı, zekli, Kayapınar) 1200, Bismil’de (beldeler Ambar, Tepe, Yukarısalat) 57, Çermik’te (belde Yukarışeyhler) 11, Çınar’da (belde Alatosun) 19, Çüngüş’te 9, Dicle’de (belde Kaygısız) 17, Eğil’de 6, Ergani’de (belde Şölen) 120, Hani’de (beldeler Gürbüz, Kayalar) 24, Hazro’da 22, Kocaköy’de 19, Kulp’ta (belde Ağaçlı) 17, Lice’de 16, Silvan’da (belde Bayrambaşı) 86 kahvehanenin olduğu tespit edilmiştir. Kaçak olarak işletilenler ve işyerinde gösterilen faaliyet değiştiği halde ruhsata işletmeyenler de dikkate alınacak olursa, toplamda 2000 civarında kahvehane bulunduğu ifade edilebilir. 46 Kahvehanelerin durumuna (büyüklük, farklı sosyal çevreden gelenleri barındırması, belli meslek gruplarına açık olması vb.) göre, her kahvehaneden belli sayıda denek alınmıştır Örneklem sayısı 1.000 (bin) olarak tespit edilmiş ve “basit tesadüfi örneklem”e başvurulmuştur. Örneklem sayısının mümkün olduğunca yüksek olmasının, araştırmanın güvenirlik düzeyinin yüksek çıkması ile sonuçlanacağı düşünülmektedir. Ayrıca, boyutsal örneklem tekniğine de başvurulmak suretiyle, bazı istisnai durumların ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Kahvehanelerin, bulundukları yerleşim birimine göre farklı fonksiyonlar üstlenebileceği varsayımından hareket edilmiş ve bunun gereği olarak, kırsal ve kentsel alanların, örneklem içerisinde eşit bir düzeyde temsil edilmesi sağlanmıştır. Diyarbakır kent merkezi yanında, ilçe merkezleri, beldeler ve birkaç büyük merkez köyde de alan çalışması gerçekleştirilmiştir. 3.2.Araştırmanın Sınırları Bu araştırmada, öncelikli olarak eldeki kaynaklardan yararlanmak suretiyle; kahvenin ortaya çıkışı, yayılışı, içki olarak benimsenmesinin önündeki engeller, kahvenin değişen üretim coğrafyası, kahve ticareti, kahvehanelerin ortaya çıkışı, yönetimlerin kahvehanelere ilişkin tutumları, kahvehanelerin hızlı bir biçimde yayılmasını belirleyen unsurlar, kahvehanelerin olumlu ve olumsuz fonksiyonları, hem fiziksel mekan açısından ve hem de devam edenlerin sayısı ve niteliği açısından günümüz kahvehanelerinin değişim süreci, daha çok erkek egemen bir yapı sergileyen ve uzun süre böyle devam eden kahvehanelerin günümüzde ne derece bu yapıyı muhafaza edebildiği, kafelerin kahvelerle ilişkisi vs. konularını içeren bir kuramsal çerçevenin oluşturulması hedeflenmiştir. Kahvehanelerin teşekkül ve yaygınlaşma dönemini konu edinen çalışmanın birinci bölümünde, fonksiyonel farklılaşmanın henüz sözkonusu olmadığı bir toplumsal örgütlenme biçiminde, kahvehanelerin kolektif yaşam tarzını nasıl etkilediği konusu üzerinde de durulacaktır. İkinci bölümde ise, araştırmadan elde edilen verilerin öncelikli olarak betimsel bir dağılımı yapılacak ve daha sonra oluşturulacak sayıltı ve denencelerin geçerlilik düzeyleri ortaya konulacaktır. Ortaya çıkan sonuçların, teorik çerçeveyle ilişkisinin ortaya konulacak ve birtakım sonuçlara ulaşılmaya gayret edilecektir. Geleneksel değerlerin korunma mekanı olması konusunda, mevcut kaynaklarla bir karşılaştırma yoluna gidilecek ve değişimin hızı ve yönü tespit edilmeye çalışılacaktır. Araştırma; Diyarbakır il merkezi, ilçe merkezleri, beldeleri ve birkaç büyük merkez köyü kapsamaktadır. Bahsedilen yerleşim birimlerinde bulunan; kahvehane, lokal, dernek, kulüp, kafe(lerin bir kısmı) gibi yerler araştırmaya dahil edilmiştir. Buralarda bulunan; çay 47 ocakları, aile çay bahçeleri, birahaneler, internet kafeler ise araştırmaya dahil edilmemiştir. Bir kahvehanede oyun oynandığı ya da oynanmadığı, kriter olarak alınmış ve bu çerçeveye göre araştırma gerçekleştirilmiştir. Anket, enformel görüşme, gözlem ve katılımlı gözlem teknikleri kullanılmak suretiyle, elde edilen bilgilerin güvenilir olması sağlanmıştır. Alan araştırması, Mayıs 2002-Temmuz 2002 tarihler arasında yapılmıştır. Alan araştırmasının yapılabilmesi amacıyla, Diyarbakır Valiliği’nden yazılı izin alınması gereği ortaya çıkmıştır. Araştırma yapılan dönemlerde, Diyarbakır, Olağanüstü Hal Bölgesi içinde yer almaktaydı. Valilik izninin geç çıkması, yaklaşık olarak, araştırmanın 3 ay gecikmeli gerçekleştirilmesi sonucunu doğurmuştur. 17.04.2002 gün ve 2002/2860 sayılı “valilik oluru”nun alınmasından sonra, alan çalışmasına başlanmış ve bu çaba yaklaşık 2,5 ay sürmüştür. Anket formuna konulmak üzere 85 soru hazırlanmıştır. Bu sorulardan 16 tanesi açık uçludur. Kahvehaneye farklı zamanlarda farklı kişilerin gelebileceği varsayımından hareket edilmiş ve anketlerin; hafta sonu gündüz, hafta sonu gece, hafta içi gündüz ve hafta için gece yapılması sağlanmıştır. Hafta sonu gündüz ve hafta sonu geceleri, kahvehanelerin daha yoğun olmasından dolayı, bu aralıklarda gerçekleştirilen anket sayısı daha fazla olmuştur. Araştırma yürütücüsü, araştırma yürütücü yardımcıları (2 kişi) ve toplam 35 Sosyoloji Bölümü (özellikle 3. sınıf, 4. sınıf ve 2. sınıf) öğrencisi tarafından alan çalışması gerçekleştirilmiştir. Kahvehanede görüşme gerçekleştirilecek, anket uygulanacak kişi sayısını anketör belirlemiştir. Kahvehanenin büyüklüğü ve kalabalıklığı, kriter olarak ele alınmıştır. Bir kahvehaneden 3-8 arasında denek alınmıştır. Yaklaşık olarak 200 kahvehaneye ulaşılmış, buradakilerle görüşme gerçekleştirilmiş ve bu mekanları gözleme olanağı elde edilmiştir. 3.3.Bilgi Toplama Araçları Araştırmanın kuramsal çerçevesinin oluşturulabilmesi için, geniş bir zaman dilimini kapsayan kaynak taraması yapılmış ve –birkaç eser hariç– yazılı kaynakların tümüne ulaşılabilmiştir. Milli Kütüphane ve farklı üniversitelerin kütüphanelerinde kaynak taraması yapılmıştır. İnternet vasıtasıyla birçok bilgi ve kaynağa ulaşılmıştır. Araştırmanın alan çalışması kısmında, temel bilgi toplama tekniği olarak anket kullanılmıştır. Enformel görüşme, gözlem ve katılımlı gözlem tekniklerine de yerine göre başvurulmuştur. 48 Kahvehanelerin denetimiyle ilgili olmaları bakımından il ve ilçe belediyeleri ve emniyet birimleriyle görüşme yapılmış, ilçe ve belde belediyelerinden, ilgili yerleşim yerindeki kahvehane sayısı öğrenilmiştir. Kahveciler ve Çaycılar Odası Başkanlığı’yla da sık sık irtibata geçilmiştir. Araştırma için veri toplanırken, kahvehanede bulunanlara 85 sorudan oluşan bir anket uygulanmıştır. Anket formunun arka kısımları, enformel görüşme bilgilerinin aktarılması için kullanılmıştır. Bunun yanında, anket formunun ön yüzündeki boşlukların da kullanılabilmesi sağlanmıştır. Okuma yazması olmayan veya olduğu halde dolduramayacak durumda bulunan kimselere, anketteki sorular, anketörler vasıtasıyla sorulmuş ve verilen yanıtlar anket formuna işlenmiştir. 3.4.Analiz Teknikleri Anketlerden elde edilen verilerin dağılımı, bilgisayarda SPSS istatistik programı kullanılarak ortaya konulmuştur. Öncelikli olarak, basit dağılım tabloları alınmış ve buna göre bir değerlendirme yapma olanağı sağlanmıştır. Birtakım bağımsız değişkenlerle (yaş, medeni durum, öğrenim durumu, meslek, aylık gelir, doğum yeri vs.) diğer değişkenler arasında çapraz ilişki aranması yoluna gidilmiş, ancak, ilgili değişkenlerin büyük bir kısmının seçenek sayısının fazla olmasından dolayı, ortaya gereğinden büyük tablolar ortaya çıkmıştır. Sonuçta, bu tabloların, pratik bir yarar sağlayamayacağı sonucuna varılmış ve bu tablolar araştırmada kullanılmamıştır. Aynıca, cevapların tamamında, cevap verilmeyen soruların olması da, çapraz tabloların kullanılmasını engellemiştir. Bilinen anlamıyla, bilgisayardaki SPSS programından; x2, p ve SD değerlerinin alınması ve tabloların anlamlılığının test edilmesi planlanmıştı. Ayrıca, özellikle bağımlı değişkenlere ait yüzde değerleri ve çapraz tabloda her kutucuğa düşen değerin toplam yüzdesinin alınması da öngörülmüş, yine, yukarıda belirtilen (seçeneklerin fazla olmasından dolayı, ortaya çıkan çapraz tablonun kullanılamaması ve yanıt verilmeyen soruların bulunması) nedenden dolayı, bu değerler de araştırmada kullanılamamıştır. Anketörlerin, anket formunun belli yerlerine düşmüş oldukları notlar, açıklayıcı bir fonksiyon görmüş ve yorumlamalarda büyük oranda kullanılmıştır. Kahvehane müdavimleri gibi, kahvehane sahipleriyle de, çoğunlukla enformel görüşme gerçekleştirilmiştir. Bunlara uygulanan ve bir sayfadan müteşekkil bulunan anket formuna ait verilerin, ayrı bir araştırmada kullanılması planlanmıştır. Bu araştırmanın yürütücüsü tarafından, daha önce yapılan küçük çaplı alan araştırması sonuçlarıyla karşılaştırma yapma olanağı da olmuştur. 49 Yapılan hipotez testinde, kahvehanelerin geçmişteki durumlarıyla gününüzdeki durumları karşılaştırılmış ve hipotezin hangi düzeyde doğrulandığı ifade edilmeye çalışılmıştır. 4.Araştırmanın Varsayım ve Hipotezleri Araştırmanın temel varsayımı (sayıltı) şöyledir: 16. yüzyılda oluşmaya başlayan ve kısa bir sürede yaygınlık kazanan kahvehanelerin, değişik birçok fonksiyonu ortaya çıkmış, o dönemdeki işlevlerinden bir kısmı günümüze gelinceye kadar değişmiş, bazı fonksiyonları ortadan kalkmış, zaman içinde bu mekanlar yeni birtakım işlevler kazanmışlardır. Araştırmanın hipotezlerinden (denence) bazıları, aşağıdaki gibi sıralanabilir: 1.Enformel bir eğitim kurumu olan kahvehaneler, geçmişte sahip oldukları bu özelliğini büyük oranda kaybetmişlerdir. 2.Eğlenme ihtiyacını karşılayan kahvehanelerin bu fonksiyonu günümüze kadar gelmiş, ancak, eğlenme biçimi ve süresi bakımından birtakım farklılaşmalar oluşmuştur. 3.Kahvehanelerin, olumlu ve olumsuz anlamda “kültür aktarım merkezleri” olma fonksiyonu, geçmişte olduğu gibi bugün de devam etmektedir. 4.Kahvehaneler, belli dönemlerde aykırılık (siyasal, dinsel, sosyo-kültürel vs.) merkezi gibi işlev görmesine karşın, günümüzde bu fonksiyonu büyük ölçüde azalmıştır. 5.Kahvehanelerin, farklı birtakım grup, cemaat, parti, anlayış veya fikirlerin oluşumuna ev sahipliği yapma fonksiyonu, bazı yönlerden farklılaşmış olmasına rağmen, -kısmen de olsa- günümüzde de devam etmektedir. 6.Kahvehaneler, ilk olarak ortaya çıktıkları dönemlerde, kutsal bilinen yerlere (özellikle cami, tekke, zaviye, medrese vs.) karşı, güçlü ve tek bir alternatif kamusal mekan olmasına karşın, -başka alternatif mekan ve oluşumların da ortaya çıkmasından dolayı- günümüzde bu fonksiyonu büyük ölçüde azalmıştır. 7.Kahvehaneler, önceleri kutsal mekanlara (cami, tekke, zaviye, medrese vs.) takviye hizmetler sunarken, bu işlevi günümüzde büyük ölçüde ortadan kalkmış, bu fonksiyonu daha çok çay ocakları üstlenmiştir. 8.İletişim merkezi olarak kahvehaneler, ortaya çıktıkları dönemlerde önemli bir fonksiyon görürken, -bazı küçük yerleşim birimleri hariç- belirtilen işlevini büyük ölçüde kaybetmiştir. 9.Kahvehanelerin, kahve bitkisi dışında, birtakım içeceklerin ve keyif vericilerin yaygınlaşma aracı olma fonksiyonu, nitelik ve nicelik bakımından birtakım değişmeler dışında, çok değişmemiştir. 50 10.Kahvehanelerin, erkek-egemen bir toplum yapısının kökleşmesini sağlama fonksiyonu, eskisi kadar olmasa da günümüzde de devam etmektedir. 11.Kahvehaneler, erkek cinsiyet kimliğinin oluşması ve devamında önemli bir mekan konumundadır. 12.Kahvehanelerin iş bulma mekanı olarak kullanılma fonksiyonu, günümüzde eskiye nazaran daha da artmıştır. 13.Kültür-sanat faaliyetleri açısından önemli bir mekan olan kahvehanelerin bu işlevi, neredeyse tamamen ortadan kalkmıştır. 14.Entelektüellerin devam ettikleri ve bir kısmının eserlerini kaleme aldıkları bir mekan olan kahvehanelerin bu fonksiyonu, günümüzde hemen hemen ortadan kalkmıştır. 15.Kahvehaneler, insanlarda demokratik bir kültürün oluşumu ve gelişimini sağlayan mekanlardır. 16.Sözlü kültürün devam etmesi açısından önemli bir mekan olan kahvehanelerin, bu özelliğinin, yoğunluk olarak azaldığı, bunun yerine daha farklı davranış kalıplarının (oyun oynama, televizyon seyretme vs.) ortaya çıktığı görülmektedir. 17.Kahvehanelerin, bireylerin birbirleriyle dertleşmelerini sağlayarak, deşarj olma yolunu açan, terapik bir ortam meydana getirme işlevi eskiye nazaran azalmıştır. 18.Müzik kültürünün gelişmesini sağlayan kahvehanelerin, bu fonksiyonları neredeyse ortadan kalkmıştır. 19.Kahvehaneler, özellikle kent yaşamında önemli bir unsur olan, sosyalleşme ve yabancılaşmayı önleme sürecinde, “tampon mekanizma” olarak fonksiyon görmektedirler. 20.Kahvehaneler, kırsal kesimden kentsel alanlara gelenlerin şehirlileşmelerini geciktiren bir mekan olarak fonksiyon görmektedirler. 21.Kahvehaneler, belli bir dönem terörist eylemlerin “hesaplaşma merkezi” olarak fonksiyon görürken, bu fonksiyonu günümüzde belirgin biçimde bulunmamasına karşın, bu hareketlere açık olma yönü nispeten devam etmektedir. 22.Kahvehaneler, özellikle milli maçlarda, ulusal bütünlüğün sağlanmasına -dolaylı yönlerden de olsa- zemin hazırlarken, bazen de farklı takımlara sempati ile bakan kişiler arasında –fanatiklikten kaynaklanan- bir çatışma meydana getirecek ortam hazırlamaktadır. 23.Eskiden olduğu gibi, günümüzde de kahvehaneler, argo kültürün oluşum ve yaygınlaşma merkezi olma fonksiyonunu sürdürmektedirler 24.İşsizliğin kökleşmesine neden olan kahvehanelerin bu fonksiyonu, günümüzde de oldukça etkili bir biçimde sürmektedir. 51 25.Kahvehanelerin, insanları “bilinçlendirme” merkezi olması yönü dikkat çekerken, bu fonksiyon günümüzde tam ters işlemekte, kahvehaneler “bilinçsizleştirme” görevi görmektedirler. 26.Kahvehanelerin, “zaman öldürme” fonksiyonu, eskiden olduğu gibi günümüzde de devam etmektedir. 27.Kahvehanelerin sapma davranışının oluşumunu ve devamını sağlayan bir mekan olma fonksiyonu, eskiye nazaran daha da artmış, kaynaklık ettiği sapma davranışı nitelik ve nicelik olarak değişmiştir. 28.Şifreli televizyon kanallarını seyretme mekanı olması, kahvehanelerin günümüzde dikkat çeken önemli fonksiyonlarındandır. 29.Ergenlik çağındaki gençlerin kendilerini ispat mekanı olma yönü, eskiden olduğu gibi günümüzde de devam etmektedir. 30.Kent merkezlerinde, hemşerilikten kaynaklanan dayanışmayı sağlaması açısından kahvehaneler, büyük bir öneme sahiptirler. 31.Kahvehane kültürü, çeşitli yönleriyle –internette sohbet anlamına gelen- chat kültürüne kaynaklık etmektedir. 32.İş ve işçi bulma mekanları olarak da kullanılan kahvehaneler, aynı zamanda bir istihdam alanı (çaycı, ocakçı, garson vs.) oluşturmaktadır. 33.Kahvehaneler, gerek ulusal gerekse yerel yönetime talip olan politikacıların oy toplama ve propaganda mekanı olma işlevi görmektedirler. 34.Kahvehaneler; Valilik, Belediye ve diğer yerel birimlerin, mahalle halkıyla gerçekleştirdiği “huzur toplantıları”na ev sahipliği yapmak suretiyle, devletle halkın birbirine yakınlaşmasında etkin rol oynayabilir. 35.Kahvehaneler, gezici satıcıların (çerçi, işportacı vs.) ürünlerinin sergilenmesi ve satışında önemli bir mekan olarak kullanılmaktadır. 36.Kahvehaneler, yerel basının haber kaynağı olarak, yerel gazete, radyo ve televizyonların bazı konulara bakışını ve düşüncelerini etkileyebilme gücüne sahiptir. 37.Kahvehanelerin, siyasi otoritenin kamuoyu araştırmaları ya da güvenlik amaçlı istihbarat çalışmalarında kullanılma işlevi, geçmişte olduğu gibi günümüzde de devam etmektedir. 38.Kahvehanelerin; aynı sokak, mahalle ya da semtteki sakinlerin, yaşadıkları yerle ilgili gelişmeleri birinci elden öğrenebilecekleri bilgi ve haber kaynağı olma işlevi, geçmiş dönemlere göre azalmasına rağmen, günümüzde de devam etmektedir. 39.Kahvehaneler; nişan, düğün, cenaze gibi toplumsal organizasyonlar için mekan olma fonksiyonunu yerine getirmektedirler. 52 40.Bazı kahvehaneler; birtakım ekstrem oyunları (bilardo, langırt, masa tenisi vs.) oynayanların ve benzer ilgi alanlarına (kuş, nargile, horoz dövüşü vs.) sahip kişilerin bir araya gelmesine olanak sağlamaktadır. 41.Kahvehaneler, önemli maçlarda (ulusal maç, derbi maçları vs.), kişilerin bastırılmış duygularının ortaya çıkması ve deşarj olmasını sağlayan mekanlar / yansıtma ortamları / duyguların yer değiştirme ortamlarıdır. 42.Kahvehaneler, birtakım marjinal grupların (fanatik futbolseverler vs.) bir araya gelmesine mekan olabilmektedir. 43.Kahvehaneler, aynı meslek grubundan olan kişilerin (kuyumcular, mühendisler, yargı mensupları vs.) toplanma mekanı olarak işlev görmektedirler. 44.Kahvehaneler, ucuz ve ulaşılması kolay bir eğlence-vakit geçirme mekanı olduğundan çokça tercih edilmektedir. 45.Kahvehaneler, bulundukları yerleşim birimine/yere göre, farklı fonksiyonlar yerine getirmektedirler. Yerleşim birimine/yere göre, yerine getirilen fonksiyonlarda zamanla farklılaşmalar olmuştur. II.BÖLÜM BULGULAR VE DEĞERLENDİRME Bu bölümde, araştırma sonuçlarından elde edilen veriler, belli kurallar dahilinde tablolaştırılmış ve bir kategoride yoğunlaşmanın nedenleri ve sonuçları üzerinde durulmuştur. Gerekli durumlarda, konuyla ilgili kısa bir kavramsal çerçeve sunulmuş ve bu sayede birtakım yorumlarda bulunma olanağı ortaya çıkmıştır. Bulgular, basit tablo halinde verildiğinde, sayısal rakam yanında bu rakama karşılık gelen yüzde de belirtilmiştir. Birden fazla cevabın verilmiş olduğu tablolarda ise, bir kategorideki ilgili frekansın toplam içindeki oranı esas alınmış ve bu rakamın yüzdesi verilmiştir. Birden fazla yanıtın verilmiş olduğu tablolarda, toplam sayı ve toplam yüzde verilmemiştir. 1.Kahvehane Müdavimlerinin Genel Durumları İnsanlar, ayırt edici birtakım niteliklere göre kategorileştirilmektedirler. Bu nitelikler; yaş, cinsiyet, ırksal özellikler, meslek, grup, dernek, örgüt, birtakım farklı davranış şekilleri (Tezcan,1987,108), doğum yeri, baba mesleği, çocuk sayısı, medeni durum biçiminde sıralanabilir. Burada, kahvehane müdavimleri ile ilgili birtakım yorumlarda bulunmak için öncelikle onların; yaş, doğum yeri gibi durumları üzerinde durulmuştur. Kişilerin toplumsal konumlarının belirlenmesinde ve buna göre birtakım rollerin gereklerinin yerine getirilmesinde önemli faktörlerden birisi yaş olmaktadır. Yaş durumu ele alınırken; 18-30 yaşları arasında olanlar “genç”, 31-40 yaşları arasındakiler “yetişkin”, 41-50 yaşları arasında olanlar “orta yaş”, 51 yaşın üzerinde olanlar “yaşlı” kategorisinde değerlendirilmiştir. Müdavimlerin yaşlarına ilişkin dağılım Tablo 1’de ortaya konmuştur. Tablo 1: Yaş Durumuna Göre Dağılım Yaş 14 yaş ve aşağısı 15-17 yaş arası 18-20 yaş arası 21-25 yaş arası 26-30 yaş arası 31-35 yaş arası 36-40 yaş arası 41-45 yaş arası 46-50 yaş arası 51-55 yaş arası 56-60 yaş arası 61 yaş ve daha büyük Toplam Sayı 1 8 71 235 184 101 71 34 39 28 18 10 800 Yüzde 0.1 1.0 8.9 29.4 23.0 12.6 8.9 4.3 4.9 3.5 2.3 1.3 100.0 54 Deneklerin 3/5’ünden daha fazlası, 18-30 yaş (genç) arasındadır. Yetişkin (31-40) olarak ele alınanların oranı 1/5’e karşılık gelmektedir. Orta yaş (41-50) grubunda yer alanlar, yaklaşık 1/10 civarındadır. 18 yaşından küçük olanların kahvehanede bulunma oranı yüksek olmasına rağmen, bunların anket formuna işlenmediği dikkat çekmektedir. 18 yaşından küçük olduğunun belirtilmesi hususunda, kahvehane sahiplerinin bazen müdahale ettiği gözlemlenmiştir. Araştırmanın, resmi prosedür gereği yapılıyor olması hissine kapılınmasının, bu şekilde bir davranış sergilenmesine neden olduğu ifade edilebilir. Yıldız’ın (1996) araştırmasında, kahvehaneye ilk olarak 17 yaşında gelenlerin oranı %32 olarak gerçekleşmiştir. Buna göre, gerçekte kahvehanede bulunanlardan, yaşı 17’nin altında olanların çok daha fazla olduğu ifade edilebilir. Adı geçen araştırmada, “kahvehaneye ilk gelme”den, kahvehaneyle ilk olarak tanışma anlamı da yüklendiğinden, oranın nispeten yüksek çıktığı ifade edilebilir. Kahvehaneye devam edenlerin doğum yerlerine ilişkin dağılımın görülebilmesi için Tablo 2 oluşturulmuştur. Tablo 2: Doğum Yerine Göre Dağılım Doğum Yeri İl merkezi İlçe merkezi Kasaba / belde Merkez köy İlçe köy Diğer Toplam Sayı 300 250 14 45 185 6 800 Yüzde 37.5 31.3 1.8 5.6 23.1 0.8 100.0 Kahvehane müdavimlerinin 2/3’sinden daha fazlasının, kent merkezinde (il merkezi, ilçe merkezi) doğduğu ortaya çıkmaktadır. Yaklaşık 1/3’inin ise, kırsal kökenli (kasaba / belde, merkez köy, ilçe köy) olduğu dikkat çekmektedir. Diğer biçiminde yanıt verenlerin oranı ise %0.8’e karşılık gelmektedir. 2.Medeni-Ailevi Durum Kahvehaneye devam edenlerin medeni durumunun, onların kahvehaneye devam etmesini etkileyebileceği ifade edilebilir. Müdavimlerin medeni durumlarına ilişkin dağılımın görülebilmesi için Tablo 3 oluşturulmuştur. 55 Tablo 3: Medeni Duruma İlişkin Dağılım Medeni Durum Bekar Evli Boşanmış Eşi ölmüş (dul) Başka Yanıt yok Toplam Sayı 372 408 7 4 3 6 800 Yüzde 46.5 51.0 0.9 0.5 0.4 0.8 100.0 Kahvehane müdavimlerinin yarısından biraz fazlası evlidir. Geriye kalan ise; bekar (%46.5), boşanmış (%0.9), eşi ölmüş (dul) (%0.5) ve başka (%0.4) seçeneklerinden oluşmaktadır. Genel olarak evli ve bekarların oranlarının yaklaşık olarak eşit miktarlarda olması, medeni durum değişkenine bağlı olarak yapılacak değerlendirmelerin daha sağlıklı olması sonucunu doğurabilir. Kahvehaneye devam edenlerin evlenme yaşına ilişkin bilgilerinin öğrenilebilmesi için, Tablo 4 oluşturulmuştur. Tablo 4: Evlenme Yaşına Göre Dağılım Evlenme Yaşı 17 yaş ve daha küçük 18-20 yaş arası 21-25 yaş arası 26-30 yaş arası 31-35 yaş arası 36-40 yaş arası 41 yaş ve yukarısı Cevap yok Toplam Sayı 48 107 184 66 18 3 2 372 800 Yüzde 6.0 13.37 23.0 8.25 2.3 0.4 0.3 46.5 100.0 Evlenme yaşı açısından bakıldığında, gençlik dönemi olarak ele alınan, 18-30 yaş arasında evlenenlerin toplam oranının %44.62 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Deneklerin %46.5’i de zaten bekardır. 17 yaş ve aşağısında evlenenlerin oranı %6 olarak gerçekleşmiştir. Küçük yaşta evlenme oranının, kadınlarda daha yüksek olma ihtimali bulunmaktadır. Kadınların erken yaşta evlendirilmesi olgusu, bölge ve il bazında yaygın olurken, yeni birtakım düzenlemelerin, bu uygulamanın, eskiye göre azalması sonucunu doğurduğu ifade edilebilir. Kahvehaneye devam eden kişilerin çocuk sayısına ilişkin dağılım Tablo 5’te görülmektedir. 56 Tablo 5: Çocuk Sayısına İlişkin Dağılım Çocuk Sayısı Yok 1-2 çocuk 3-4 çocuk 5-6 çocuk 7-8 çocuk 9-10 çocuk 11 çocuk ve üzeri Toplam Sayı 400 122 153 64 39 18 4 800 Yüzde 50.0 15.25 19.12 8.0 4.87 2.25 0.5 100.0 Tablo 5’te, 1/3’lik bir kesim, 1-4 arasında çocuğa sahiptir. Azımsanamayacak bir oran da (%15.62), 5 ve daha fazla çocuğa sahiptir. Örnekleme alınanların %3.5’inin, evli olduğu halde çocuğu yoktur. Yeni evli olma, çocuk istememe ya da birtakım sağlık sorunlarından dolayı çocuğun olmaması ihtimali bulunmaktadır. Az çocuk sahibi olma, endüstri toplumlarının gereği gibi görülebilmektedir. Çağdaş toplumlarda, daha rahat bir yaşam sürebilmek, çocuğa gerekli eğitim, refah düzeyinin sağlanabilmesi için az çocuk yapılması yeğlenebilmektedir (Yazan,1991). Modern yaşam tarzının benimsenmesi oranına göre, çocuk sayısının düşmesi söz konusu olabilir. Çok çocuk sahibi olma konusunda, deneklerin görüşlerinin nasıl bir dağılım içinde olduğunun görülebilmesi amacıyla Tablo 6 oluşturulmuştur. Tablo 6: Çok Çocuk Sahibi Olma Konusundaki Görüşlerin Dağılımı Görüş Çok çocuk sahibi olunmasına karşıyım Çok çocuk sahibi olmayı destekliyorum Başka Cevap yok Toplam Sayı 559 125 96 20 800 Yüzde 69.9 15.6 12.0 2.5 100.0 Kahvehane müdavimlerinin 2/3’sinden daha fazlasının çok çocuk sahibi olma konusunda olumsuz bir görüş içinde olduğu görülmektedir. Çok çocuk konusunda olumlu bir tavır içinde olanlar %15.6 oranına karşılık gelmektedir. Başka (%12.0) biçiminde yanıt verenlerin, daha çok fatalist (kaderci) bir tutum içinde oldukları dikkat çekmektedir. Çok çocuk sahibi olunması konusunda, kişilerden bir kısmının, bu konuda ellerinde çok da fazla bir şey gelmediğini ifade etmeleri, bu konuda mutaassıpça bir davranış içinde olduklarını ve gebelikten korunma yolları konusunda bilgisiz olduklarını akla getirmektedir. Kahvehane müdavimlerinin hanesinde yaşayanların sayısının öğrenilmesi amacıyla onlara, “hanenizde toplam kaç kişi barınıyor?” biçiminde soru sorulmuş ve alınan yanıtlar Tablo 7’de ortaya konulmuştur. 57 Tablo 7: Hanede Yaşayan Kişi Sayısına İlişkin Dağılım Hanedeki Kişi Sayısı 1-2 kişi 3-4 kişi 5-6 kişi 7-8 kişi 9-10 kişi 11-12 kişi 13 kişi ve daha fazla Cevap yok Toplam Sayı 36 150 245 146 91 33 27 72 800 Yüzde 4.5 18.75 30.62 18.25 11.38 4.12 3.38 9.0 100.0 Müdavimlerin yaklaşık 1/3’inin hanesinde 5-6 kişi bulunmaktadır. 3-4 kişilik ailelerin oranı %18.75, 7-8 kişi barınan hanelerin oranı ise %18.27’tir. Hanesinde 5’ten fazla kişi bulunanların oranı 2/3’den daha fazladır. Bazı hanelerde 15, 16, 18 kişinin barındığı ortaya çıkmıştır. Bu durum, kırsal kesimden kentsel alana olan yoğun göçle açıklanabilir. Terör ortamının bitmesi ve köye dönüşün başlamasından sonra, göç konusunda geriye dönüş başlamış ve dolayısıyla, hanede barınan kişi sayısında da düşmeler olabilmiştir. Baba ve annenin hayatta olmasına ilişkin dağılımın görülebilmesi için Tablo 8 oluşturulmuştur. Tablo 8: Baba ve Annenin Yaşama Durumuna İlişkin Dağılım Baba ve Annenin Yaşama Durumu Baba ve anne sağ Baba sağ Anne sağ Her ikisi de ölmüş Yanıt yok Toplam Sayı 514 47 140 95 4 800 Yüzde 64.3 5.9 17.5 11.9 0.5 100.0 Müdavimlerin, yaklaşık olarak 2/3’sininin baba ve annesi hayattadır. Sadece annesinin hayatta olduğunu belirtenler %17.5, her ikisinin de öldüğünü belirtenler %11.9 oranına sahiptir. Sadece babası hayatta olanlar %5.9’dur. Yanıt vermeyenler ise %0.5 oranına karşılık gelmektedir. 3.Öğrenim Durumu Öğrenim durumu, kişilerin kahvehaneye devam etmesini etkileyen önemli faktörler içinde ele alınabilmektedir. Daha çok, boş zamanı değerlendirme ya da zamanı bir şekilde “harcama” düşüncesinde olan kişilerin, bu faaliyetlerinde tahsil durumunun, yapılan tercihi önemli oranda etkileyebilmesi beklentisi bulunmaktadır. Kahvehane müdavimlerin öğrenim durumuna ilişkin dağılım Tablo 9’da gösterilmiştir. 58 Tablo 9: Öğrenim Durumuna İlişkin Dağılım Öğrenim Durum Herhangi bir öğretim kurumundan mezun değil İlkokul mezunu İlköğretim ikinci kademeye devam ediyor İlköğretim (ortaokul) mezunu Liseye devam ediyor Lise ve dengi okul mezunu Yüksekokul / üniversiteye devam ediyor Yüksekokul / üniversite mezunu Başka Cevap yok Toplam Sayı 42 131 8 93 31 234 128 91 40 2 800 Yüzde 5.3 16.4 1.0 11.6 3.9 29.3 16.0 11.4 5.0 0.3 100.0 Öğrenim durumuna bakıldığında, müdavimlerin yaklaşık 1/3’inin lise ve dengi okul mezunu olduğu dikkat çekmektedir. İlkokul mezunu olanlar %16.4, yüksekokul / üniversiteye devam edenler %16.0 oranına sahiptir. Yüksekokul / üniversiteye devam eden ve mezunların toplam oranı, yaklaşık 1/3 oranındadır. Tahsil düzeyi yüksek olanlardan, kahvehaneye devam edenlerin yüksek bir orana karşılık geldikleri ifade edilebilir. Öğrenci olanların oranının, 1/5’den daha fazla olduğu dikkat çekmektedir. Kahvehane müdavimlerinin babalarının öğrenim durumlarına ilişkin dağılımın görülebilmesi için Tablo 10 oluşturulmuştur. Tablo 10: Babanın Öğrenim Durumuna İlişkin Dağılım Babanın Öğrenim Durumu Tahsili yok Okuma-yazma biliyor İlkokul mezunu Ortaokul mezunu Lise ve dengi okul mezunu Yüksekokul / üniversite mezunu Diğer Cevap yok Toplam Sayı 204 26 370 67 79 28 8 18 800 Yüzde 25.5 3.25 46.25 8.38 9.9 3.5 1.0 2,3 100.0 Babanın öğrenim durumu açısından en büyük oranı (%46.25) ilkokul mezunları oluşturmaktadır. Tahsili olmayan ve okuma-yazma bilmeyenlerin toplam oranı ise, örneklemin yaklaşık 1/3’ine karşılık gelmektedir. Öğrenim düzeyi yükseldikçe, ilgili seçeneklerin oranlarında bir düşme olmaktadır. Tablo 11’de, kahvehaneye devam edenlerin annelerinin öğrenim durumlarına ilişkin dağılım yer almaktadır. 59 Tablo 11: Annenin Öğrenim Durumuna İlişkin Dağılım Annenin Öğrenim Durumu Tahsili yok Okuma-yazma biliyor İlkokul mezunu Ortaokul mezunu Lise ve dengi okul mezunu Yüksekokul / üniversite mezunu Diğer Cevap yok Toplam Sayı 507 40 168 17 20 5 6 37 800 Yüzde 63.38 5.0 21.0 2.1 2.5 0.6 0.8 4.6 100.0 Annelerin öğrenim durumuna bakıldığında, baba öğrenim durumuna göre çok daha gerilerde olduğu görülmektedir. Annelerden tahsili olmayanların oranı yaklaşık olarak örneklemin 2/3’sine karşılık gelmektedir. İlkokul mezunu olanların oranı ise 1/5’den daha fazladır. Okuma yazma bilenler %5.0, ortaokul mezunu %2.1, lise ve dengi okul mezunu %2.5, yüksekokul / üniversite mezunu %0.6 oranına karşılık gelmektedir. Diğer biçiminde yanıt verenler %0.8 iken, soruyu yanıtlamayanlar ise %4.6 oranına sahiptir. 4.İkamet Durumu Doğum yeri gibi ikamet yeri de, kişilerin dünya görüşünün oluşması ve değişim sürecine etki edebilmektedir. Kişiler, çevresinde gördükleri ve yaşadıklarıyla, bir düşünce ve hayat tarzı geliştirir ve bu yaşam tarzı, kişinin ömrü boyunca devam edip gidebilir. İkamet edilen yer, kişilerin kahvehaneye devam etmesini büyük oranda etkileyebilmektedir. Özellikle, mahalle arkadaşlığı gibi ilişkilerin, kahvehaneye devam etme olgusuyla yakın bir bağının bulunduğu bilinmektedir. Arkadaşlığın, kahvehaneye ilk gitme ve bunu sürdürmede ne derece etkisinin olduğu, ileriki konulurda detaylı olarak işlenecektir. Kahvehane müdavimlerinin ailece ikamet yerine ilişkin dağılım, Tablo 12’de gösterilmiştir. Tablo 12: Ailece İkamet Yerine İlişkin Dağılım Ailece İkamet Yeri İl merkezi İlçe merkezi Kasaba / belde Merkez köy İlçe köy Başka Cevap yok Toplam Sayı 618 127 10 9 30 4 2 800 Yüzde 77.3 15.9 1.3 1.1 3.8 0.5 0.3 100.0 Doğum yeri il ve ilçe merkezi olanların oranı, daha önce (Tablo 2) %68.8 olarak çıkmıştı. Ailece ikamet yerine ilişkin tabloya bakıldığında, il ve ilçede oturanların toplam oranının ise %93.12 olduğu görülmektedir. Yaklaşık %25’lik oranındaki fark, kırsal alandan 60 kentsel alana doğru bir göçün yaşanmış olduğunu akla getirmektedir. Bu göç; güvenlik nedeni yanında, eğitim, iş, toprak bölüşümü, kan davası vs. nedenlerden de kaynaklanabilmektedir. İkamet edilen kesimin merkezi ve gelişmiş olmasına göre, kahvehaneye devam daha da artmaktadır. Erder’in (2001,273-277) yaptığı araştırmada, çevre mahallelere gidildikçe kahvehane müdavimliği %72.5’den %57.4’e ve %42.6’ya düşmektedir. Benzer sonuçlar, Ayata-Ayata’nın araştırmasında da ortaya çıkmıştır. Buna göre, gecekondu bölgelerinde kahvehaneye devam edenlerin oranı yarıya yakın olurken, orta sınıf semtlerde bu oran bazen %10’un altına düşebilmektedir (Ayata-Ayata,1996,109). Kişilerin ikamet ettiği yerin durumuna göre, eğlenme, arkadaş bulma, ilişki kurma, zaman geçirme olanakları ve biçimleri değişebilmektedir. Kahvehaneye devam edenlerin toplam oranının değişimi, bir yerleşim yerinin kendi içinde farklı olabilirken, büyük şehir, şehir, büyük ilçe, ilçe, belde, büyük köy, köy vb. olmasına göre farklılaşabilir. Türkiye’de kahvehanelerin açılması, kırsal alanda, kentsel alana göre daha geç olmuştur. 1945’li yıllarda köylerin ancak %13’ünde kahvehane varken, bu oran 1960’ta %30’a, 1970’lerde ise %50’lere çıkmıştır. Köylerin büyüklüğü, ekonomik ve sosyal gelişmişliğine paralel olarak (Kahve-II), köylerde kahvehane açıldığı görülmektedir. 1950’lerde, kırsal kesimde kahvehaneden çok köy odası bulunmaktadır (Taylan,1995,69; Ekici,1990). İnsanların; buluşma, sohbet etme, eğlenme, haberleşme vb. gereksinimlerinin o dönemlere kadar, köy odaları vasıtasıyla yerine getirildiği ifade edilebilir. Bulunulan yere göçle gelinip-gelinmediğine ilişkin dağılımın görülebilmesi için Tablo 13 oluşturulmuştur. Tablo 13: Bulunulan Yere Göç Nedeniyle Gelinip-Gelindiğine İlişkin Dağılım Göç Etme Durumu Evet Hayır Cevap yok Toplam Sayı 174 617 9 800 Yüzde 21.8 77.1 1.1 100.0 Bulunulan yere göç nedeniyle gelmediğini belirtenlerin oranı %77.1 olarak gerçekleşmiştir. “Evet” biçiminde yanıt verenler ise %21.8 oranındadır. Son birkaç yıla kadar Diyarbakır, yoğun göç alan illerin başında gelmekteydi. Avrupa ülkelerinde şehir nüfusu, 300 yılda %100 oranında artarken, Güneydoğu Anadolu illerinden Batman, Şanlıurfa ve Diyarbakır’da, altı yılda şehir nüfusu %300 oranında artmıştır (Merzeci,1997,36). Dolayısıyla göç, daha birkaç yıla kadar, bölgenin önemli bir problemi durumundaydı. 2003 yılı Haziran ayı itibariyle, “köye dönüş”ler devam etmektedir. 61 Kişilerin, oturdukların evin durumunun öğrenilmesi amacıyla onlara, “oturduğunuz evin durumu nedir?” biçiminde soru sorulmuştur. Alınan yanıtların dağılımı aşağıda, Tablo 14’te görülmektedir. Tablo 14: Oturulan Evin Durumuna İlişkin Dağılım Ev Durumu Kira Lojman Kendi evi Baba evi Diğer Toplam Sayı 233 19 252 286 10 800 Yüzde 29.1 2.4 31.5 35.8 1.3 100.0 Deneklerin 1/3’inden daha fazlası baba evinde ikamet ederken (daha çok bekar olanlar), 1/3’inden biraz azı ise kendi evinde oturmaktadır. Kirada oturanların oranı da azımsanamayacak (%29.1) düzeydedir. 2/3’sinin kendi ya da baba evinde oturması, önemli miktarda paranın elde kalması ve bunun ayrı bir alana harcanması anlamına gelmektedir. Bölgede, göçten dolayı ev kiralarında önemli bir artış olmuş ve kira için verilen para, aylık gelirin bazen 1/3’ine kadar varabilmiştir. Terör olaylarının bitmesinden sonra, son birkaç yıldır, yapılaşma oranları yükselmiş ve ev kiralarında olduğu gibi ev fiyatlarında da gözle görülür bir düşme yaşanmıştır. 5.Meslek Durumu Meslek; kişilerin boş zaman, gelir, arkadaş çevresi vs. unsurların belirlenmesinde önemli bir yere sahiptir. Bu unsurlar, kişinin kahvehaneye devam etmesinde önemli olduğundan, meslekle kahvehaneye devam etme arasında direkt bir ilişki bulunduğu söylenebilir. Kahvehane müdavimlerinin uğraşı alanlarına ilişkin dağılımın görülebilmesi için Tablo 15 oluşturulmuştur. Tablo 15: Kişilerin Uğraşı Alanlarına İlişkin Dağılım Meslek Öğrenci Serbest Işçi Esnaf İşsiz Memur Öğretmen Şoför Emekli Teknisyen-tekniker Çiftçi Diğer Cevap yok Toplam Sayı 131 130 127 107 64 62 42 29 28 20 19 11 30 800 Yüzde 16.38 16.25 15.88 13.38 8.0 7.8 5.25 3.62 3.5 2.5 2.38 1.38 3.8 100.0 62 Tablo 15’te, kahvehane müdavimlerinin mesleklerine ilişkin dağılım yer almaktadır. En büyük oranı %16.38 ile öğrenciler oluşturmaktadır. Daha sonra serbest (seyyar satıcı, CDkaset satışı, gazeteci, hamal, hayvan satışı, inşaat, kapıcı, muhasebe, müteahhit, pazarcı, temizlik vs.) (%16.25), işçi (tekel, kamu, tamirci, inşaat, seramik, sağlık, motor, mobilya, lokanta, kalorifer, aşçı, belediye elektrik, kamu, özel, fırın, mermer, temizlik, makasçı vs.) (%15.88), esnaf (ayakkabı, bakkal, berber, bilgisayar, diş, döşeme, elektrik, emlak, fırın, galeri, kahvehane, kaporta, kasap, kaynakçı, kuaför, kuyumcu, manav, marangoz, market, matbaa, mobilya, muhasebe, elektrik, oto tamir, tamir, terzi, tuhafiye vs.) (%13.38), işsiz %8, memur (sağlık, müdür, polis, özel güvenlik, kimya, biyoloji, belediye, banka vs.) %7.8, öğretmen %5.25, şoför %3.62, emekli (işçi, polis, memur, Bağ-Kur vs.) %3.5, teknisyentekniker (elektrik, ziraat, inşaat vs.) %2.5, çiftçi %2.38, diğer (inşaat mühendisi, ziraat mühendisi, makine mühendisi, bilgisayar mühendisi, din görevlisi, doktor, muhtar vs.) %1.38, biçimindeki meslek mensupları gelmektedir. Cevap vermeyenler ise %3.8 oranına sahiptir. Kimileri, emekli olmasına rağmen, serbest çalıştığını ifade ederken, bazıları da çalıştığı halde öğrenci olduğunu belirtmiştir. Ayata-Ayata’nın araştırmasında, çalışan orta yaş grubundaki kişilerin kahvehaneye devam etme düzeylerinin düşük olduğu tespit edilmiştir (Ayata-Ayata,1996,109). Çalışma yaşamından arta kalan sürenin az olmasının, kişilerin, süre ve haftanın günü bakımından kahvehaneye devam etmelerini olumsuz anlamda etkileyebileceği ifade edilebilir. Kişilerin, mesleklerini yerine getirdikleri sektörlere ilişkin dağılım Tablo 16’da ortaya konulmuştur. Tablo 16: Mesleğin Yerine Getirildiği Sektöre İlişkin Dağılım Sektör Kamu sektörü Özel sektör Serbest Cevap yok Toplam Sayı 200 126 270 204 800 Yüzde 25.0 15.8 33.8 25.5 100.0 Kahvehane müdavimlerinin 1/3’inden daha fazlası, mesleğini serbest olarak yerine getirmektedir. Kamu sektöründe çalışanlar ise 1/4 oranındadır. Özel sektörde faaliyet gösteren kahvehane müdavimi oranı %15.8 olarak gerçekleşmiştir. Deneklerin yaklaşık 1/4’i –işsiz olduğundan dolayı– cevap vermemiştir. Kahvehaneye devam edenlerin meslekteki kıdem durumlarına ilişkin dağılım Tablo 17’de görülmektedir. 63 Tablo 17: Meslekteki Kıdem Durumuna İlişkin Dağılım Kıdem Durumu 1 yıldan az 1-5 yıl arası 6-10 yıl arası 11-15 yıl arası 16-20 yıl arası 21-25 yıl arası 26-30 yıl arası 31 yıl ve daha fazla Yanıt yok Toplam Sayı 50 176 135 91 65 46 19 17 201 800 Yüzde 6.3 22.0 16.88 11.4 8.1 5.8 2.4 2.1 25.12 100.0 Müdavimlerin 1/5’inden daha fazlasının meslekteki kıdemleri 1-5 yıl arasındadır. 6-10 yıl arası kıdemli olanlar %16.88, 11-15 yıl arası kıdemli olanlar %11.4, 16-20 yıl arası kıdemli olanlar %8.1, 21-25 yıl arası kıdemli olanlar %5.8, 26-30 yıl arası kıdemli olanlar %2.4, 31 yıl ve daha fazla kıdemli olanlar %2.1 olarak gerçekleşmiştir. Yanıt vermeyenler 1/4 oranındadırlar. Meslekteki uğraşı süresi arttıkça, oranlarda bir düşme olmaktadır. Meslekteki çalışma süresi, kişilerin kahvehaneye devam etmesiyle yakından ilgili olmaktadır. Günlük olarak az çalışan bir kişinin, çalışma yaşamı dışında kalan sürede kahvehaneye gitme olasılığı artabilmektedir. Meslekteki günlük çalışma süresine ilişkin dağılım Tablo 18’de ortaya konmuştur. Tablo 18: Meslekteki Günlük Çalışma Süresine İlişkin Dağılım Günlük Çalışma Süresi 4-5 saat arası 6-7 saat arası 8-9 saat arası 10-11 saat arası 12 saat ve yukarısı Cevap yok Toplam Sayı 46 102 254 98 102 199 800 Yüzde 5.8 12.8 31.8 12.3 12.8 24.88 100.0 Meslekteki günlük çalışma süresine ilişkin dağılıma bakıldığında, 1/3 oranındaki deneklerin günlük 8-9 saat arasında çalıştığı dikkat çekmektedir. Toplam 1/4 oranındaki kahvehane müdaviminin 10 saat ve üzerinde çalıştığı görülmüştür. Toplam 4-7 saat arasında çalışanların oranı yaklaşık 1/5 oranındadır. Kişilerin günlük çalışma süresi azaldıkça, kahvehaneye devam etme ve kahvehanede kalma süresinde artışların olması söz konusu olabilir. Mesleği gereği part-time çalışan kişilerin (öğretmen vs.), kahvehanede bulunma süresinin daha fazla olduğu ifade edilebilir. Günlük çalışma süresi 8 saat ve üzeri olanların, çalışma günlerinde kahvehaneye gitmeleri zorlaşabilmektedir. Bazı kişiler, akşam vakitleri kahvehaneye gitmekte ve gece geç 64 vakitlere kadar burada kalabilmektedir. Ayrıca, hafta içi çalışan kişiler için, kahvehaneye devam, daha çok hafta sonları olmakta ve kişilerin büyük bir kısmı hafta sonunu kahvehanede geçirebilmektedir. Yalnız, bu durumda, ailenin gezme, alış veriş yapma vb. ihtiyaçlarında bir aksama olabilmekte ve ailedeki diğer fertler, bu görevi üstlenebilmektedirler. Kişilerin şu anki mesleklerinden önceki meslek öğrenilmeye çalışılmış ve kişilere, “şu anki mesleğinizden önce, herhangi bir işle uğraştınız mı, uğraştıysanız hangisiyle?” biçiminde soru sorulmuştur. Alınan yanıtlar Tablo 19’da görülmektedir. Tablo 19: Şu Anki Meslekten Önce Uğraşılan Mesleğe İlişkin Dağılım Daha Önce Meslekle Uğraşma Durumu Hayır Evet Cevap yok Toplam Sayı 341 275 184 800 Yüzde 42.62 34.4 23.0 100.0 Kişilerin 1/3’inden biraz daha fazlası, daha önce başka bir işle uğraştığını ifade ederken, %46.62’si ise, daha önce başka bir meslek alanında faaliyet göstermediğini dile getirmiştir. Yanıt vermeyenlerin oranı ise yaklaşık 1/5 oranına karşılık gelmektedir. Daha önce; seyyar satıcılık, inşaat işleri, pazarcılık, ücretli işçilik vb. alanlarında faaliyet gösterildiği ifade edilmiştir. 6.Ekonomik Durum Ekonomik durum, kişilerin toplumsal statülerinin belirlenmesinde etkili olduğu kadar, bir “eğlence mekanı” gözüyle bakılan kahvehaneye devam etmesini de büyük oranda etkileyebilmektedir. Kahvehaneye devam edenlerin aylık gelirine ilişkin dağılım Tablo 20’de görülmektedir. Tablo 20: Aylık Gelire İlişkin Dağılım Aylık Gelir Durumu 150 milyon ve aşağısı 151-300 milyon arası 301-450 milyon arası 451-600 milyon arası 601-750 milyon arası 751-900 milyon arası 901-1.050 milyon arası 1.101 milyon ve yukarısı Cevap yok Toplam Sayı 208 234 141 83 49 22 2 13 48 800 Yüzde 26.0 29.3 17.6 10.4 6.1 2.8 0.3 1.6 6.0 100.0 65 Geliri 150 milyon ve altında olanlar ve cevap vermeyenlerin toplam oranı, deneklerin yaklaşık 1/3’ine karşılık gelmektedir. 151-300 milyon arası %29.3, 301-450 milyon arası %17.6, 451-600 milyon arası %10.4, 601-750 milyon arası %6.1, 751-900 milyon arası %2.8, 901 milyondan fazla olanların toplam oranı ise %1.9 olarak gerçekleşmiştir. Kahvehaneye devam etmenin, kişiler için parasal bir külfet getirdiği bilinmektedir. Kahvehanede en çok tüketilen içecek olan çay ücretlerinin, 250 bin TL. (Haziran 2003) olduğu düşünülürse, bir kişinin bir günde ödeyeceği çay ücreti birkaç milyonu geçebilmektedir. Buna ayrıca, birçok kahvehanede uygulanan “masa saat ücreti” de eklendiğinde, külfet daha da artabilmektedir. Okey oynayan bir grubun, en az birkaç kişi de seyircisi olduğu gerçeğinden hareket ettiğimizde, bir seansta en az 15-20 ve hatta daha fazla çay içilmesi ve bu miktarın da 4 milyon ve daha fazla olması sözkonusu olabilmektedir. Dolayısıyla, kişinin kahvehaneye gelmesi, belli bir harcamayı göze alması anlamına gelmektedir. 2002 Mayıs ve Temmuz aylarında yapılan alan çalışmasına göre, kahvehaneye devam edenlerin aylık ek gelirlerine ilişkin dağılım Tablo 21’de görülmektedir. Tablo 21: Aylık Ek Gelir Durumuna İlişkin Dağılım Ek Gelir Durumu Ek gelir yok 150 milyon ve aşağısı 151-300 milyon arası 301-450 milyon arası 451-600 milyon arası 601-750 milyon arası 751-900 milyon arası 901-1.050 milyon arası 1.101 milyon ve yukarısı Cevap yok Toplam Sayı 604 41 38 10 9 6 1 3 3 85 800 Yüzde 75.5 5.1 4.8 1.3 1.1 0.8 0.1 0.4 0.4 10.6 100.0 Kahvehaneye devam edenlerin büyük bir çoğunluğunun (ek gelir yok %86.1 ve cevap yok %10.6) ek bir geliri bulunmamaktadır. 150 milyon ve aşağısı geliri olanlar %5.1’e, 151300 milyon arası geliri olanlar %4.8’e, 301-600 milyon arası gelire sahip olanlar %2.4’e, 601 ve daha fazla gelire sahip olanlar ise %1.62’ye karşılık gelmektedir. Aile bütçesine katkıda bulunan kişilere ait dağılımın görülebilmesi için Tablo 22 oluşturulmuştur. 66 Tablo 22: Aile Bütçesine Katkıda Bulunan Kişilere İlişkin Dağılım Kişi Yok Anne-baba Eş Çocuk Anne-baba ve eş Anne-baba ve çocuk Anne-baba ve diğer Diğer Cevap yok Toplam Sayı 438 127 19 48 1 3 8 97 59 800 Yüzde 54.8 15.9 2.4 6.0 0.1 0.4 1.0 12.1 7.4 100.0 Ailede kendisinden başka çalışan olmadığını belirtenlerin oranı %54.8 olarak gerçekleşirken, anne-baba %15.9, çocuk %6.0, eş %2.4, anne-baba ve eş %0.1, anne-baba ve çocuk %0.4, anne-baba ve diğer %1.0, diğer %12.1 bulunmuştur. Diğerleri içinde; kardeş, kayınpeder, kayınbirader vs. kişiler bulunmaktadır. Tablo 21’de, ek geliri olmadığını belirtenlerin oranı %75.5 olarak gerçekleşmişti. Tablo 22’de ise, aile bütçesine katkıda bulunan kişi bulunmadığını belirtenlerin oranı %54.8 olarak gerçekleşmiştir. Buna göre, kişilerin, “ek gelir” kavramından daha çok, aile bireyleri dışındaki (kira, köy geliri, ek iş yapma vs.) gelirlerini anladıkları ileri sürülebilir. Kahvehane müdavimlerinin eşlerinin çalışma durumlarına ilişkin dağılım Tablo 23’de gösterilmiştir. Tablo 23: Eşin Çalışma Durumuna İlişkin Dağılım Eşin Çalışma Durumu Evet Hayır Cevap yok Toplam Kahvehaneye devam edenlerin, Sayı 43 385 372 800 sadece %5.38’inin Yüzde 5.38 48.12 46.5 100.0 eşlerinin çalıştığı dikkat çekmektedir. “Hayır” diyenler, deneklerin yaklaşık 1/2’ine karşılık gelmektedir. Evli olmadığından dolayı yanıt vermeyenler ise %46.5 oranına sahiptir. Elde edilen gelirin en çok hangi alana harcandığına ilişkin dağılım Tablo 24’te gösterilmiştir. 67 Tablo 24: Kazancın En Çok Harcandığı Yere Göre Dağılım Harcama Kalemi Sayı Yiyecek-içecek 531 Ev kirası 109 Giyim-kuşam 165 Beyaz eşya 20 Eğlence 84 Çocukların okul masrafı 130 Yapı kooperatifi 9 Diğer 63 Cevap yok 40 Not: Soruya, birden fazla seçenekle yanıt verilmiştir Yüzde 66.38 13.62 20.62 2.5 10.5 16.25 1.12 7.87 5.0 Yiyecek içecek, en çok (%66.38) para harcanan alan olmaktadır. Daha sonra giyimkuşam (%20.62), çocukların okul masrafı (%16.25), ev kirası (%13.62), eğlence (%105), diğer (%7.87), beyaz eşya (%2.5), yapı kooperatifi (%1.12) gelmektedir. Yanıt vermeyenlerin oranı ise %5.0 olarak gerçekleşmiştir. Kahvehane müdavimlerinin %65.38’i (523 kişi), soruya tek seçenekle yanıt vermiştir. Tek seçeneğe göre; yiyecek-içecek %40.9, ev kirası %5.8, giyim-kuşam %3.3, eğlence %5.1, çocukların okul masrafı %4.4, diğer %5.0 oranı elde edilmiştir. Müdavimlerden bazıları, kahvehaneye gelme ve oyun oynamayı, “eğlence” içinde ele almıştır. Piknikler, maçlar, spor yapma vs. de, belirtilen faaliyetler içinde görülebilmektedir. Birikimi değerlendirme biçimiyle ilgili dağılım Tablo 25’te görülmektedir. Tablo 25: Birikimi Değerlendirme Biçimine İlişkin Dağılım Birikimi Değerlendirme Biçimi Sayı Birikim olmuyor 611 Ev 28 Araba 17 Döviz 37 Repo-faiz 15 İş kurma 34 Diğer 32 Cevap yok 35 Not: Soruya, birden fazla seçenekle yanıt verilmiştir Yüzde 76.4 3.5 2.12 4.62 1.88 4.25 4.0 4.38 Müdavimlerin 3/4’ünden daha fazlası, birikimi olmadığını ifade ederken, %18.87’si ise bu soruya tek seçenekle yanıt vermeyi tercih etmiştir. Birikimini birden fazla şekilde değerlendirenlerin oranı %1.38’dir. Bu verilere göre, birikim yapabilen kahvehane müdavimi sayısının çok düşük düzeyde olduğu ifade edilebilir. Birikimini döviz yaparak değerlendirdiğini belirtenler %4.62, iş kurduğunu ifade edenler %4.25, diğer biçiminde yanıt verenler %4.0, ev alarak birikimi değerlendirenler %3.5, 68 araba alanlar %2.12, repo-faize yatıranlar ise %1.88 olarak gerçekleşmiştir. Yanıt vermeyenler %4.38 oranındadır. Kazanılan paranın, ihtiyacı karşılayıp karşılamadığını öğrenmek için deneklere, “işinizden kazandığınız gelir, sizin ve ailenizin ihtiyaçlarını karşılıyor mu?” biçiminde soru yöneltilmiş ve alınan yanıtlar Tablo 26’da gösterilmiştir. Tablo 26: Kazanılan Paranın İhtiyacı Karşılama Durumuna İlişkin Dağılım İhtiyacı Karşılama Durumu Evet, tamamen Evet, kısmen Hayır, hiçbir şekilde Cevap yok Toplam Sayı 58 320 340 82 800 Yüzde 7.3 40.0 42.5 10.3 100.0 Tablo 26’da, deneklerin 2/5’sinden daha fazlası, kazandıkları paranın hiçbir şekilde ihtiyaçlarını karşılamadığını belirtmektedir. Yakın bir orandaki (%40.0) müdavimler ise, kısmen ihtiyacının karşılandığını dile getirmektedir. Tamamen ihtiyacın karşılandığı ise, %7.3’lük bir oran tarafından dile getirilmektedir. Cevap vermeyenler %10.3 oranındadır. Yanıt vermeyenlerin neredeyse tamamının, hiçbir şekilde geliri olmayanlardan oluştuğu ifade edilebilir. Tablo 27’de, kahvehaneye devam eden kişilerin sahip oldukları şeylere ilişkin dağılım yer almaktadır. Tablo 27: Sahip Olunan Şeylere İlişkin Dağılım Sahip Olunan Şeyler Sayı Cep telefonu 501 Kredi kartı 165 Araba 79 Cevap yok 259 Not: Soruya, birden fazla seçenekle yanıt verilmiştir Yüzde 62.62 20.62 9.88 32.4 Deneklerin %47.75’i, tek seçenekle yanıt verirken, %19.88’i birden fazla seçenekle soruyu cevaplandırmıştır. Sadece cep telefonu olanlar %43.1, sadece kredi kartı olanlar %3.3, sadece arabası olanlar %1.4 oranına sahiptir. Deneklerin yaklaşık 1/3’i soruya yanıt vermemiştir. Buna göre, yaklaşık 1/3’lik oranın, cep telefonu, kredi kartı ve arabaya hiçbir şekilde sahip olmadığı ifade edilebilir. Arabaya sahip olanların büyük bir kısmının, aynı zamanda cep telefonuna ve kredi kartına da sahip olduğu dikkat çekmektedir. Sahip olunanlar içinde en yaygın olanı cep telefonudur. Elde edilme olanağı daha kolay ve aynı zamanda da işlevsel olması, cep telefonunun çokça tercih edilmesinde önemlidir 69 denilebilir. Kredi kartına sahiplik ise, elde edilen gelirle yakından ilgili olmaktadır. Son dönemlerde, bankaların, kredi kartıyla ilgili uygulamaları ve bu konuda kamuoyunda oluşan olumsuz imajdan sonra, kredi kartı olanların bile, bu aracı kullanmaktan çekindikleri ve bir kısmının ise iptal ettirdikleri görülmüştür. Kahvehaneye devam eden kişilerin, bağlı bulundukları sosyal güvenlik kurumuna ilişkin dağılımın görülebilmesi için Tablo 28’in oluşturulmasına ihtiyaç duyulmuştur. Tablo 28: Bağlı Bulunulan Sosyal Güvenlik Kurumuna İlişkin Dağılım Sosyal Güvenlik Kurumu Hiçbiri SSK Bağ-Kur Emekli Sandığı Diğer Cevap yok Toplam Sayı 382 162 72 125 42 17 800 Yüzde 47.8 20.3 9.0 15.6 5.3 2.1 100.0 Tablo 28’de, kahvehane müdavimlerinin bağlı oldukları sosyal güvenlik kurumlarına ilişkin dağılımda, deneklerin yaklaşık yarısının (hiçbiri %47.8 ve cevap yok %2.1) hiçbir sosyal güvenlik kurumlarına bağlı olmadıkları ortaya çıkmıştır. SSK’ya bağlı olanlar %20.3, Emekli Sandığı %15.6, Bağ-Kur %9.0, diğer %5.3 oranlarına sahiptir. 7.Kahvehaneyle Tanışma Kahvehaneye devam etmede önemli unsurlardan birisi, kahvehanenin ilk olarak kimler tarafından ve nasıl tanındığıdır. Kişiler, çeşitli nedenler ve kişilerden dolayı kahvehaneyle ilk kez tanışabilirler. Tablo 29’da, kahvehaneyi kişilere ilk olarak tanıtanlara ilişkin dağılım yer almaktadır. Tablo 29: Kahvehanenin Kimler Vasıtasıyla Tanındığına İlişkin Dağılım Kişiler Sayı Baba 29 Ağabey / kardeş 23 Akraba 56 Mahalle arkadaşı 329 Okul arkadaşı 250 İş arkadaşı 116 Başka 36 Cevap yok 8 Not: Soruya, birden fazla seçenekle yanıt verilmiştir Yüzde 3.62 2.88 7.0 41.12 31.25 14.5 4.5 1.0 Deneklerin %94’ü tek seçenekle yanıt vermiştir. %5.0’lik oran ise birden fazla seçenekle yanıt vermeyi tercih etmiştir. Tek seçenekle yanıt verildiğinde oranlar şu şekilde 70 dağılım göstermektedir: Mahalle arkadaşı %37.1, okul arkadaşı %28.5, iş arkadaşı %12.4, akraba %6.1, diğer %4.3, baba %3.3, ağabey / kardeş %2.4. Aileden biri (baba, ağabey, kardeş) vasıtasıyla kahvehaneyi tanıyanların oranı çok düşüktür (%6.5). Akrabaları vasıtasıyla bu mekanları görenlerin oranı ise %7.0’dır. Dikkat çeken en önemli oran ise, kahvehaneyi arkadaşları vasıtasıyla tanıyanların oranıdır: %86.88. Arkadaşlar arasında ise, mahalle arkadaşlarının (%41.12) önemli bir yer tuttuğu görülmektedir. Okul arkadaşlığı (%31.25) da, kahvehanenin tanınmasında önemli iken, iş arkadaşlığı vasıtasıyla bu mekanı tanıma düşük olmaktadır (%14.5). 8.Kahvehaneye Devam Sıklığı-Zamanı Kahvehaneye sık sık gidilmesi ve bu mekandan ayrı kalınması durumunda, kişinin kendisini boşlukta hissetmesi durumu, “kahvehane bağımlılığı” olarak ifade edilebilir. Kahvehaneye düzensiz devamlar, akla geldikçe gitmelerin ise, bir bağımlılık göstergesi olarak ele alınamayacağı ifade edilebilir. Haftalık olarak kahvehaneye devam etme durumunun öğrenilmesi, kahvehane bağımlılığı konusunda birtakım ipuçları verebilir. Deneklerin kahvehaneye devam etme sıklığının öğrenilebilmesi amacıyla onlara, “kahvehaneye ne sıklıkta devam ediyorsunuz?” biçiminde soru yöneltilmiştir. Bu soruya verilen yanıtlar Tablo 30’da gösterilmiştir. Tablo 30: Kahvehaneye Devam Etme Sıklığına İlişkin Dağılım Sıklık Haftada bir gün Haftada birkaç gün Her gün Sadece hafta sonu Cevap yok Toplam Sayı 73 319 288 105 15 800 Yüzde 9.1 39.9 36.0 13.1 1.9 100.0 Anket uygulanan kişilerin yaklaşık 2/5’si, haftanın birkaç gününü kahvehanede geçirmektedir. 1/3’inden daha fazlası ise, kahvehaneye her gün gelmektedir. Tabloya göre, haftada birkaç gün (%39.9) ve her gün (%36.0) gidenlerin toplam oranı 3/4’ten daha fazladır. Bu kişilerin, “mekan bağımlısı” oldukları ifade edilebilir. Hafta sonu (2 gün) devam edenler de (%13.1), toplama dahil edildiğinde, oran daha büyük bir düzeye (%89.0) ulaşmaktadır. Haftada bir gün gelenlerin oranı %9.1 iken, yanıt vermeyenler ise %1.9’a karşılık gelmektedirler. Kahvehaneye günün hangi vaktinde gelindiğine ilişkin dağılım Tablo 31’de ortaya konulmuştur. 71 Tablo 31: Kahvehaneye Günün Hangi Vaktinde Gelindiğine İlişkin Dağılım Vakit Sayı Sabah 72 Öğlen sonu 343 Akşam 447 Cevap yok 10 Not: Soruya, birden fazla seçenekle yanıt verilmiştir Yüzde 9.0 42.88 55.88 1.3 Deneklerin %92.12’si, bu soruya tek seçenekle yanıt verirken, %6.62’si ise birden çok seçenekle yanıt vermeyi tercih etmiştir. Tek seçeneğe göre; %50.1 akşam, %36.5 öğlen sonu ve %5.5’i ise sabah kahvehaneye gelinmektedir. Yanıt vermeyenlerin oranı ise %1.3’tür. Birden çok seçenekle yanıt vermeye göre, kahvehaneye en çok akşam vakti (%55.88) gidilmektedir. Özellikle çalışanlar, iş çıkışı kahvehaneye uğramakta ve belli bir süre burada kalmaktadırlar. Yine, iş çıkışı eve uğradığını ve daha sonra da kahvehaneye geldiğini belirtenler de azımsanamayacak düzeydedir. Gözlemlerimize göre, kahvehaneye öğlen sonu gelenler, daha çok; işsiz, esnaf, parttime çalışanlar vs. olmaktadır. Sabahları gelenler ise; iş arayanlar (hamal, amele vs.), taksiciler, yolcular vs. olmaktadır. Kahvehaneye gelme kadar, burada bulunma süresi de önemlidir. Bu özellik de, kahvehane bağımlılığıyla ilgili olarak ele alınabilir. Kahvehane müdavimlerinin, kahvehanede bulunma sürelerinin öğrenilebilmesi amacıyla onlara, “kahvehanede bulunma süreniz genellikle ne kadardır?” biçiminde soru yöneltilmiştir. Alınan yanıtların dağılımı, Tablo 32’de görülmektedir. Tablo 32: Kahvehanede Bulunma Süresine İlişkin Dağılım Kahvehanede Bulunma Süresi 1 saatten az 1-2 saat arası 3-4 saat arası 5-6 saat arası 7-8 saat arası 9-10 saat arası 11 saat ve yukarısı Cevap yok Toplam Sayı 35 241 339 68 47 28 31 11 800 Yüzde 4.4 30.1 42.4 8.5 5.9 3.5 3.9 1.4 100.0 Müdavimlerin 2/5’den daha fazlası, 3-4 saat arasında kahvehanede bulunmaktadır. Yaklaşık 1/3’lik kesim ise, 1-2 saat arası kahvehanede zaman geçirmektedir. 5-6 saat arası kahvehanede bulunanlar %8.5’e, 7-8 saat bu mekanda zaman harcayanlar %5.9 oranına, 9-10 saat arası bulunanlar %3.5’e ve 11 saatten fazla kahvehanede duranlar ise %3.9 oranına karşılık gelmektedir. Yanıt vermeyenler %1.4 oranındadır. 72 Yıldız’ın (1996) bir araştırmasında, “1-2 saat”, “3-4 saat” gibi ifadelerin, ağız alışkanlığından dolayı sarfedildiği, gerçekte ise daha fazla süre kahvehanede kalındığı ve oyun oynandığı ortaya çıkmıştır. Kahvehane sahipleriyle yapılan enformel görüşmelerde, “saatlerce” kahvehanede kalındığı ve oyun oynandığı ortaya çıkmıştır. Öyle ki, kişinin bütün ihtiyaçları kahvehanede karşılanabilmektedir. Yemek için; seyyar çiğköfteciler, lahmacuncular vs. kahvehanede bulunurken, kişi, lavabo ve WC ihtiyacını yine kahvehanede karşılayabilmektedir. 9.Kahvehanede Birlikte Olunan Kişiler Kişilerin kahvehaneye devam etmesi kadar, orada birlikte olduğu kişiler de önemli bir konudur. Çünkü, kişinin bu mekanda, birtakım sapma davranışları kazanması, birlikte bulunduğu kişilerle yakından ilgili olmaktadır. Kahvehane müdavimlerine, “kahvehanede en çok kimlerle birlikte olursunuz?” biçiminde soru yöneltilmiş ve alınan yanıtlar Tablo 33’te gösterilmiştir. Tablo 33: Kahvehanede Kimlerle Birlikte Olunduğuna İlişkin Dağılım Kişiler Sayı Baba 3 Ağabey / kardeş 10 Akraba 86 Mahalle arkadaşı 350 Okul arkadaşı 153 İş arkadaşı 230 Başka 49 Cevap yok 9 Not: Soruya, birden fazla seçenekle yanıt verilmiştir Yüzde 0.38 1.25 10.8 43.75 19.12 28.8 6.12 1.1 Deneklerin %89.38’i, tek seçenekle yanıt verirken, %9.5’i birden fazla seçenekle yanıt vermeyi tercih etmiştir. %1.1’lik kesim ise cevap vermemiştir. Tek seçenekle yanıt vermeye göre; mahalle arkadaşı %36.5, iş arkadaşı %23.4, okul arkadaşı %15.4, akraba %7.3, diğer %5.6, ağabey / kardeş %1.0, baba %0.3 biçiminde bir dağılım gerçekleşmiştir. Kişilerin %91.62’si, bir şekilde arkadaşlarla (mahalle, okul, iş) birlikte olmaktadır. Akrabalarıyla kahvehanede zaman geçirdiğini ifade edenler %10.8’e karşılık gelmektedir. Başka biçiminde yanıt verenler ise (%6.12), hiçbir tanışıklığı olmayan-yabancı kişilerle kahvehanede birlikte olduklarını ifade etmektedir. Yabancı kişilerle birlikte olduğunu belirenlerin büyük bir kısmının, para karşılığı oyun oynamak için bir araya gelinen kişiler olduğu, enformel görüşmelerle ortaya çıkmıştır. 73 10.Kahvehaneye Devam Etme Amacı Kahvehaneye, kimi insanlar “eğlence mekanı” gözüyle bakabilirken, kimisi için “can sıkıntısı giderilen” yer olabilir. Burası, kimisi için arkadaşlarla buluşma yeri, kimisi içinse “iş bulma mekanı”dır. Kimi insanlar için, birden fazla fonksiyonu olan bir mekan özelliği de taşıyabilir. Kahvehaneye devam edenlerin, bu mekana geliş nedenlerinin öğrenilmeye çalışılması için onlara, “kahvehaneye genellikle hangi amaçla gelirsiniz?” biçiminde soru yöneltilmiş ve alınan yanıtlar Tablo 34’te gösterilmiştir. Tablo 34: Kahvehaneye Devam Etme Amacına İlişkin Dağılım Amaç Sayı Oyun oynama 446 Sohbet etme 269 Tanıdık ve arkadaşlarla buluşma 187 Maç seyretme 83 İş arama 41 Meslektaşlarla buluşma 33 Diğer 40 Yanıt yok 3 Not: Soruya, birden fazla seçenekle yanıt verilmiştir Yüzde 55.8 33.62 23.38 10.38 5.12 4.12 5.0 0.4 Deneklerin %83.25’i, tek seçenekle yanıt vermiştir. %16.38’i ise, birden çok yanıt vermiş, yani birden çok amaçla kahvehaneye devam ettiklerini ifade etmişlerdir. Tek seçenekle verilen yanıtlara göre; %33.1 oyun oynama, %15.3 sohbet etme, %10.1 tanıdık ve arkadaşlarla buluşla, %3.9 diğer, %3.6 iş arama, %2.8 ise maç seyretme amacıyla kahvehaneye devam etmektedir. Müdavimlerden, oyun oynamak için kahvehaneye gelenlerin oranı %55.8’dir. Oyun oynama; eğlenme, zaman geçirme, can sıkıntısını giderme vs. anlamlarını içeren bir anlamda kullanılmıştır. Dışarıdan bakıldığında, oyun oynama, para ya da çıkar elde etme faaliyeti gibi görünse de, kişilerin büyük bir çoğunluğu bu anlamı yüklememektedirler. Sohbet etme, amaçlar içerisinde %33.62’lik bir yer tutmaktadır. Tanıdık ve arkadaşlarla buluşmak amacıyla devam edenler %23.38 oranındadır. Maç seyretme için de (%10.38) kahvehaneye gelinmektedir. Şifreli kanallardan maç seyretmek için gelinirken, aynı zamanda, evinde ya da daha başka bir mekanda küçük ekranlı televizyondan maç izlemek istemeyenler de, kahvehaneyi tercih edebilmektedirler. İş aramak için gelenlerin oranı çok fazla değildir (%5.12). Bazı kahvehaneler, iş arayan vasıfsız işçilere (amele, hamal vs.) mekanlık ederken, bazılarında ise uğraşı alanı belli olan kişiler (sıvacı, duvar ustası, kalıpçı, lağımcı, fayansçı, arabası olup taşıma işiyle uğraşan vs.) bulunmaktadır. Hatta öyle ki, bazı kahvehanelerde, sadece adı geçenlerden biri ya da bir kaçı 74 bulunur. Bu özellikten dolayı, kahvehaneye gelen yabancılara, çoğu zaman işveren gözüyle bakılabilmektedir. Kahvehane, meslektaşların buluşma mekanı da olabilmektedir (%4.12). Meslektaşlarla buluşma, ya iş arama amaçlı olmakta ya da eğlenmeye yönelik bir özellik taşımaktadır. Diğer biçiminde yanıt verenler ise %5 oranındadır. Yanıt vermeyenler %0.4’e karşılık gelmektedir. 11.Kahvehaneye Devam ve Çevresel İlişkiler Kahvehaneye devam eden kişiler, günlerinin önemli bir bölümünü bu mekanda geçirdiklerinden dolayı, kişilerin çevresel ilişkileri bundan etkilenebilir. Yukarıda bahsedildiği gibi, haftalık olarak kahvehaneye gitme günü ve gitmede kalınan süre, azımsanamayacak düzeyde olmaktadır. Dolayısıyla, kahvehanede bulunanlar, kahvehane odaklı bir yaşam planı yapma durumunda kalmaktadırlar. Kahvehaneye devam edenlerle irtibatı olan kişiler de; günlük, haftalık vs. planlarını yaparken bu durumu göz önüne alma durumunda kalmaktadırlar. Kahvehane müdavimlerinin bu durumlarının, onların çevresel ilişkilerini etkileme biçimine ilişkin görüşlerinin öğrenilebilmesi için kişilere, “kahvehaneye sürekli devam etmeniz; aile, akraba ve arkadaş ilişkilerinizi nasıl etkiliyor?” biçiminde soru yöneltilmiştir. Alınan yanıtlar Tablo 35’te gösterilmiştir. Tablo 35: Kahvehaneye Devam Etmenin Çevre İlişkilerini Etkilemesine İlişkin Görüşlerin Dağılımı Görüşler Hiç etkilemiyor Kahvehaneye devam etmemden dolayı, bazılarıyla ilişkilerim kesildi Ailece yapılan ziyaretleri aksatıyor Bazılarıyla görüşmeye zaman bulamıyorum Diğer Yanıt yok Not: Soruya, birden fazla seçenekle yanıt verilmiştir Sayı 371 154 141 92 78 15 Yüzde 46.4 19.25 17.62 11.5 9.8 1.9 Ankete dahil edilenlerin %46.38’i “hiç etkilemiyor” biçiminde yanıt verirken, %46.12’si tek seçenekle yanıt vermiştir. %5.62’si ise, birden çok seçenekle cevap vermeyi tercih etmiştir. Tek seçenekle yanıt vermeye göre oranlar şöyledir: Hiç etkilemiyor %46.4, kahvehaneye devam etmemden dolayı, bazılarıyla ilişkilerim kesildi %14.6, ailece yapılan ziyaretleri aksatıyor %13.9, bazılarıyla görüşmeye zaman bulamıyorum %9.0, diğer %8.6. Yanıt vermeyenler ise %1.9 oranına sahiptir. “Hiç etkilemiyor” biçiminde yanıt verenlerin yüksek düzeyde olması, kahvehaneye devam etme alışkanlığının çevre tarafından kanıksandığını veya bu mekana gidiş gelişlerin sıra dışı olmaktan çıktığını göstermektedir. Bu şekilde yanıt verenlerin oranının yüksek 75 çıkmasında; aileden, akrabadan ve arkadaş çevresinden birilerinin, –zaten– kahvehanede bulunuyor olmasının büyük etkisi olabileceği ifade edilebilir. Kahvehaneye devam etmenin olumsuz birtakım sonuçlara yol açtığını ifade edenlerin toplam oranı %48.38 olarak gerçekleşmiştir. Bu orana göre, kahvehaneye olumsuz bir anlam yüklenmekte, ancak, ondan da vazgeçilememektedir. “Kahvehaneye devam etmemden dolayı, bazılarıyla ilişkilerim kesildi” biçiminde yanıt verenler 1/5 orana karşılık gelirken, bu oran, kahvehaneye devam etmenin belli bir kesim tarafından hoş karşılanmadığını gösterebilirken, aynı zamanda, kahvehane müdaviminin zaman bulamadığı ya da çevre tarafından dışlandığından dolayı, böyle bir yanıt verdiği biçiminde de değerlendirilebilir. Kahvehaneye devam edenler, hiç şüphesiz aile, çevre, iş, beslenme, boş zamanı değerlendirme vs. konularında bir ihmalkarlık içinde olmaktadırlar. Bu durumum kişiler tarafından nasıl algılandığının ortaya çıkarılabilmesi için onlara, “kahvehaneye sürekli gidenlerin, eşlerini ve çocuklarım ihmal ettiklerini düşünüyor musunuz, neden?” biçiminde soru sorulmuş ve alınan yanıtlar Tablo 36’da gösterilmiştir. Tablo 36: Kahvehaneye Sürekli Devam Edenlerin, Eşlerini ve Çocuklarını İhmal Edip Etmediklerine İlişkin Görüşlerin Dağılımı Görüş Evet Hayır Cevap yok Toplam Sayı 628 143 29 800 Yüzde 78.5 17.9 3.6 100.0 Müdavimlerin neredeyse 4/5’ü, kahvehaneye devam edenlerin eşlerini ve çocuklarını ihmal ettiklerini düşünmektedirler. %17.9 oranındaki kişi ise, bu konuda olumsuz düşünmekte, yani kahvehaneye devam edenlerin eşlerini, çocuklarını ihmal etmediklerini dile getirmektedir. Yapılan enformel görüşmelerde, önemli sayıdaki kişinin kahvehaneden bulunmaktan çok da memnun olmadığı, ancak, “başka çaresi” olmadığından dolayı böylesi bir mekana geldiği ortaya çıkmıştır. Evde oturma, kişilere “pasif” bir davranış gibi gelmekte ve kişi kahvehaneye gelmekle adeta “sosyalleşmekte”dir. Ancak, kahvehanenin olumsuz koşulları, kişinin kısa sürede pişman olması sonucunu da doğurabilmektedir. Hattox (1996,109-112), Müslüman bir toplumda, haram olan meyhaneye gitme dışında, evden çıkmanın en “masumane” yolunun kahveye gitmek olduğunu ve bu durumun toplum tarafından genel kabul gördüğünü ifade etmektedir. 76 Erkeğin evde durmasının, genel olarak toplum tarafından yadırganmasının, kahvehaneye devam edilmesinin yolunu açtığı ve hoş karşılanmasa bile, kabullenilmesi sonucunu doğurduğu ifade edilebilir. Kahvehaneye devam etmenin, kişilerin zihninde nasıl bir anlamı olduğunun görülebilmesi ve bu mekanda bulunmadan dolayı memnuniyet duyulmasına ilişkin genel bilgilerin denetlenebilmesi için kahvehane müdavimlerine, “çocuklarınızın kahvehaneye devam etmesi konusunda ne düşünüyorsunuz?” biçiminde soru sorulmuştur. Alınan yanıtlar Tablo 37’de ortaya konulmuştur. Tablo 37: Çocukların Kahvehaneye Devam Etmesine İlişkin Görüşlerin Dağılımı Görüşler Çocuklarımın gitmesini kesinlikle istemem Gitmelerinde bir sakınca görmüyorum / görmem Kendi iradesiyle baş başa bırakırım Başka Cevap yok Toplam Sayı 452 40 163 31 114 800 Yüzde 56.5 5.0 20.4 3.9 14.3 100.0 Çocuklarının kahvehaneye devam etmesini kesinlikle istemeyenler, yaklaşık olarak 3/5 oranına (çocuklarımın gitmesini kesinlikle istemem %56.5 ve başka %3.9) karşılık gelmektedir. Bu oran, kişilerin genelinin, bulundukları mekandan çok da memnun olmadıklarını akla getirmektedir. Enformel görüşmelerde, “biz düştük onlar düşmesin” düşüncesi yoğun olarak ortaya çıkmıştır. Kendi iradesiyle baş başa bırakacağını dile getirenler ise (%20.4), çocuklarının doğruyu-yanlışı görmesinden ve buna göre bir tercihte bulunmasından yanadır. Aslında bu görüşle, bir memnuniyetsizlik de dile getirilmektedir. Kimileri, “ne olduğunu kendisi gelsin görsün” biçiminde ifadeler kullanmışlardır. “Gitmelerinde bir sakınca görmüyorum / görmem” biçiminde yanıt verenler sadece %5.0 oranına karşılık gelmektedir. Yanıt vermeyenlerin oranı ise %14.3 olarak gerçekleşmiştir. Geçmişteki kahvehanelere bakıldığında, kahvehane ve köy odalarının, iletişim ve haberleşmede önemli bir mekan olduğu görülmektedir (Beşikçi,1969,85-86). Kahvehane müdavimlerinin, çevresel gelişmelerle ilgili bilgilenmelerinde kahvehanenin etkin olupolmadığına ilişkin dağılım Tablo 38’de görülmektedir. 77 Tablo 38: Sokak, Mahalle, Semt, Belde Ya Da İlçedeki Gelişmelerin Kahvehaneden Öğrenilip Öğrenilmediğine İlişkin Görüşlerin Dağılımı Görüş Hiç olmuyor Arasıra oluyor Çoğu zaman oluyor Cevap yok Toplam Sayı 172 493 121 14 800 Yüzde 21.5 61.6 15.1 1.8 100.0 Çevresel (sokak, mahalle, semt, belde, ilçe vs.) gelişmelerle ilgili bilgiyi kahvehaneden “arasıra” öğrenenler %61.6 oranındadır. Çoğu zaman bilgilenenler ise %15.1 oranına karşılık gelmektedir. “Hiç olmuyor” biçiminde yanıt verenler ise 1/5 oranından daha fazladır. Toplamda (arasıra ve çoğu zaman) bilgilendiklerini belirtenler 3/4 oranından daha fazladır. Küçük ilçe, belde, büyük köy gibi yerleşim yerlerinde, çevresel bilgilenmelerin daha ağır bastığı dikkat çekmektedir. Büyük yerleşim yerlerinde (il merkezi, büyük ilçe) ise, çevresel bilgilenmenin daha az olacağı söylenebilir. Çünkü, küçük yerleşim birimlerindeki kahvehanelerde bulunanların büyük çoğunluğu, birbirini tanımakta ve bir konuya ayrıntılı olarak herkes vakıf olabilmektedir. Kahvehanenin özelliği de, bilgilenmede önemlidir. Örneğin; müdavimlerinin büyük kısmının öğrenci olduğu ve çoğunlukla oyun (okey, bilardo, kağıt oyunu vs.) oynanan kahvehanelerde, oyun dışındaki oturma süresi az olduğundan, çevresel bilgilenme de o düzeyde az olacaktır. Kahvehane, çoğu zaman bir “iletişim kurumu” (Tezcan,1997,171) olarak ele alınabilir. Kişiler, burada geçirdikleri zaman diliminde, çevresel olaylardan siyasi olaylara, dedikodudan ekonomik konulara kadar birçok konuda sohbet edebilmekte ve bu sayede fark edilmeden bir bilgilenme sürecine girilebilmektedir. Özellikle mahalle kahvehanelerinin, geçmişte, haberleşme konusunda daha önemli bir fonksiyonları olduğu dikkat çekmektedir. Gazete ve süreli yayınların olmadığı ya da yasaklandığı dönemlerde, bilgilenme açısından bu kahvehaneler, çok daha büyük önem taşımaktadırlar (Georgeon,1999). Geçmişte, mahalle, köy veya caddede olan gelişmelerin birinci elden dinlenmesi ve dedikodu yapılmasında; mahalle, köy ya da imaret kahvehanelerinin önemli bir fonksiyon gördüğü ifade edilebilir. 12.Oyun Oynamak: Kahvehaneye Gitmede Yegane Amaç Kahvehaneler, geçmişten gününüze çeşitli faaliyetlerin gösterildiği mekanlar olmuşlardır. Kahvehanelerin günümüzde en belirgin yanlarından birisi, buraların bir “oyun oynama merkezi” olmasıdır. Hatta kahvehaneler, oyun oynama kriterine göre sınıflandırılabilmektedir. Günümüzde, oyun oynanmayan kahvehaneler daha çok “çay ocağı” 78 biçiminde nitelendirilmektedir. Resmiyette adı; lokal, dernek, küllük vs. olarak geçse de, eğer adı geçen mekanda oyun oynanıyorsa, buralar yine kahvehane olarak adlandırılmaktadırlar. İlk olarak ortaya çıktıkları 16. yüzyılın ortalarından beri, kahvehanelerde oyun oynanmaktadır. Hatta, birçok kez bu mekanların kapatılmasında, oyun oynama “bahane” olarak gösterilmiştir. Kahvehanelerde, günümüzde oyun oynamanın ne sıklıkta olduğunun öğrenilebilmesi için müdavimlere, “kahvehanede ne sıklıkta oyun oynarsınız?” biçiminde soru sorulmuştur. Alınan yanıtlar, Tablo 39’da görülmektedir. Tablo 39: Kahvehanede Oyun Oynama Sıklığına İlişkin Dağılım Oyun Oynama Sıklığı Oyun oynaman Haftada bir gün oynarım Haftada birkaç gün oynarım Her gittiğimde oynarım Başka Cevap yok Toplam Sayı 118 99 246 287 43 7 800 Yüzde 14.8 12.4 30.8 35.9 5.4 0.9 100.0 Kahvehaneye her gittiğinde oyun oynayanların oranı 1/3’den daha fazladır. Haftada birkaç gün oynayanların oranı ise %30.8 olarak gerçekleşmiştir. Haftada bir gün oyun oynayanların oranı %12.4’tür. Kahvehanede oyun oynamayanlar %14.8 oranına karşılık gelmektedir. Başka seçeneğiyle yanıt verenler %5.4 oranındadır. Kişiler, kahvehanede oyun oynadıkları süre kadar veya daha fazla, başka kişilerin oyunlarını seyretmekte ve yine bir şekilde kahvehane faaliyeti oyunla irtibatlı olmaktadır. Gözlemlerde, oyun bitiminden sonra, kişilerden bir kısmının başka kişilerle yeniden oyun oynadığı, bir kısmının başka masada oyun oynayanları seyretmeye başladığı, bir kısmının televizyon seyrettiği ve bazılarının ise gazete okuduğu ortaya çıkmıştır. Kahvehaneye devam kadar, kişilerin kimin etkisiyle oyun oynamaya başladıkları da önemli bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Kişilerin ilk olarak kimin vasıtasıyla oyun oynadıklarına ilişkin dağılım Tablo 40’ta görülmektedir. Tablo 40: Kişilerin Kahvehanede Kimin Etkisiyle Oyun Oynamaya Başladıklarına İlişkin Dağılım Kişiler Baba Ağabey / kardeş Akraba Mahalle arkadaşı Okul arkadaşı İş arkadaşı Başka Cevap yok Not: Soruya, birden fazla seçenekle yanıt verilmiştir Sayı 5 10 37 327 221 125 57 71 Yüzde 0.62 1.25 4.62 40.88 27.62 15.62 7.12 8.9 79 İlgili soruya, tek seçenekle yanıt verenlerin oranı %85.5’e karşılık gelmektedir. Birden fazla seçenekle yanıt verenler %5.62’dir. Yanıt vermeyenler ise %8.88’dir. Tek seçenekle verilen yanıtlar göz önüne alındığında; %35.9 mahalle arkadaşı, %24.6 okul arkadaşı, %13.8 iş arkadaşı, %7 diğer, %3.5 akraba, %0.8 ağabey / kardeş, %0.4 baba yanıtları verildiği görülmektedir. Kahvehaneye başlamada olduğu gibi, oyun oynamaya başlamada da arkadaşların etkin rol aldıkları dikkat çekmektedir (%84.12). Müdavimler, oyun oynama ve kazanma konusunda çoğu kez iddiaya girmekte ve oyunu kazanma sonunda, masraflar (okey’de 2 kişi, kağıt oyunu ve diğer oyunlarda genellikle 1 kişi, masa saat ücreti, çay ve yemek ücreti) kaybedenler tarafından ödenmektedir. Bu skor, bir sonraki oyuna kadar her ortamda dile getirilmekte ve hatta kahvehane dışında da sözkonusu olabilmektedir. Bu durumda kaybeden kişiler, oyun oynama ve karşıdakini / karşıdakilerini yenmenin heyecanıyla oyun oynanacağı günü veya saati iple çekmektedirler. Oyunda genellikle birlikte olan kişiler, bazen yer değiştirmekte ve bazen de dışarıdan “oyuncu transferi” yapılmaktadır. Kişilerin, kahvehanede oyun oynarken, tercih ettikleri kişiler değişebilmektedir. Ancak, yukarıda da belirtildiği gibi, kahvehaneye ilk gelinmesinden, ilk oyun oynamaya kadar, etkili olan arkadaş grubudur. Kahvehane müdavimlerine, daha çok kimlerle oyun oynandıklarına ilişkin sorulan soruya verilen yanıtlara ilişkin dağılım Tablo 41’de ortaya konmuştur. Tablo 41: Kahvehanede Kimlerle Oyun Oynandığına İlişkin Dağılım Oyun Oynanan Kişiler Sayı Baba 1 Ağabey / kardeş 7 Akraba 55 Mahalle arkadaşı 341 Okul arkadaşı 150 İş arkadaşı 202 Başka 58 Cevap yok 70 Not: Soruya, birden fazla seçenekle yanıt verilmiştir Yüzde 0.12 0.88 6.88 46.62 18.8 25.25 7.25 8.8 Deneklerin %82.25’i soruya tek seçenekle yanıt verirken, %9’u birden fazla seçenekle cevap vermiş, %8.8’i ise, oyun oynamadığından dolayı soruyu yanıtsız bırakmıştır. Tek seçenekle verilen yanıtlarda; %35.4 mahalle arkadaşı, %20.9 iş arkadaşı, %14.6 okul arkadaşı, %7 başka, %4 akraba, %0.3 ağabey / kardeş ve %0.12 baba oranları bulunmaktadır. Oyun oynarken arkadaşı tercih edenlerin oranı (başka seçeneğindeki bazı seçenekler de göz önüne alındığında), yaklaşık olarak %90’lara varmaktadır. 80 Akrabayla oyun oynayanların oranı %6.88’dir. Başka biçiminde yanıt verenlerden bir kısmı (%7.25), tanımadıkları kişilerle/yabancılarla oyun oynadıklarını ifade etmişlerdir. Yukarıda da belirtildiği gibi, “keyfine” oyun oynama, daha çok arkadaş, akraba veya kardeşler arasında olmakta, yabancılarla oyunda ise, daha çok para sözkonusu olmakta, yani “kumar” oynanmaktadır. Yalnız, bahsedilen durum çok yaygın değildir. Çünkü, kumar oynatılan kahvehaneler bellidir ve gündüz vakti pek kumar oynatılmamaktadır. Gece belli bir vakitten (saat 23.00) sonra kumar oynatılmakta ve polis baskınına karşı ciddi bir tedbir alınmaktadır. Kimi zaman kahvehanede bulunmayla oyun oynama süresi birbirine eşit olmakta, kimi zaman da oyun oynanmasa bile başka kişilerin oyunları seyredilmektedir. Müdavimlere, “kahvehanede oyun oynama süreniz genellikle ne kadardır?” biçiminde soru sorulmuş ve alınan yanıtlar Tablo 42’de ortaya konulmuştur. Tablo 42: Kahvehanede Oyun Oynama Süresine İlişkin Dağılım Kahvehanede Oyun Oynama Süresi 1 saatten az 1-2 saat arası 3-4 saat arası 5-6 saat arası 7-8 saat arası 9-10 saat arası 11 saat ve yukarısı Cevap yok Toplam Sayı 68 306 254 41 22 8 15 86 800 Yüzde 8.5 38.3 31.8 5.1 2.8 1.0 1.9 10.8 100.0 Oyun oynama süresi açısından en büyük oranı (%38.3) 1-2 saat arası biçiminde yanıt verenler oluşturmaktadır. Daha sonra ise (%31.8), 3-4 saat arasında oyun oynadığını belirtenler gelmektedir. 1 saatten az oyun oynadığını belirtenler ise %8.5 olanındadır. 5-6 saat arası %5.1, 7-8 saat arası %2.8, 9-10 saat arası %1.0, 11 saat ve yukarısı %1.9 olarak gerçekleşmiştir. Yanıt vermeyenler ise %10.8 oranına sahiptir. “1-2 saat”, “2-3 saat”, “3-4 saat” biçimindeki ifadeler, tam olarak gerçeği yansıtmamakta, “ağız alışkanlığı”ndan dolayı böyle bir yanıt verilmektedir (Yıldız,1996). Buna göre, 1 saatten az ve 1-2 saat arası biçiminde yanıt verenlerin yanıtlarının gerçeği yansıtmaktan uzak olduğu ifade edilebilir. Kahvehane, daha ileride de belirtildiği gibi, müdavimler tarafından, bir “eğlence mekanı” olarak görülmekte ve kişiler oyun oynamayı, kahvehaneye devam etmenin bir koşulu olarak görebilmektedirler. Oyun oynama da bir “eğlenme aracı” olarak görülebilir. Oyun oynamanın daha başka amaçları da olabilir. Bunun öğrenilebilmesi için Tablo 43 oluşturulmuştur. 81 Tablo 43: Kahvehanede Oyun Oynama Nedenlerine İlişkin Dağılım Kahvehanede Oyun Oynama Nedeni Sayı Gelir elde etmek için 15 Çevreye uymak için 46 Eğlenmek için 273 Vakit geçirmek için 420 Diğer 39 Cevap yok 77 Not: Soruya, birden fazla seçenekle yanıt verilmiştir Yüzde 1.88 5.8 34.12 52.5 4.88 9.6 Kahvehaneye devam edenlerin %82.25’i tek seçenekle cevap verirken, %8.12’si birden fazla seçenekle yanıt vermiş, %9.6’sı da soruyu cevapsız bırakmıştır. Tek seçenekle verilen yanıtlara bakıldığında; %45.3 vakit geçirmek, %27.1 eğlenmek, %4.3 çevreye uymak, %4 diğer, %1.6 gelir elde etmek için oyun oynadıkları görülmektedir. Vakit geçirmek için kahvehaneye gelenler %52.5 olurken, eğlenmek için gelenlerin toplam oranı %34.12 olmaktadır. Eğlenme ve vakit geçirme seçeneklerinin toplamı ise, verilen yanıtların yaklaşık olarak tamamına yakındır. Diğer yanıtı içinde de, eğlenme ve vakit geçirmeye ilişkin yanıtlar yer almaktadır. Çevreye uymak (%5.8) ve gelir elde etmek (%1.88) ise asıl amaçlar içinde ele alınmamaktadır. Enformel görüşme gerçekleştirilen müdavimlerin önemli bir kesimi, eğlenme ve vakit geçirmenin birleştirildiği bir yanıt vermişlerdir: “Hoşça vakit geçirmek”. Çalışan kişilerin daha çok eğlenmek, işsiz olanların ise vakit geçirmek amacıyla (Yıldız,1966) kahvehaneye devam ettikleri ifade edilebilir. Kahvehanede en çok oynanan oyun, oyun oynama süresini belirleyebilmektedir. Örneğin; bir kağıt oyunuyla okeyin oynanması arasında, yine domino ya da satranç arasında, oyun süresi açısından önemli bir fark bulunmaktadır. Kişilerin kahvehanede oynadıkları oyunlara ilişkin dağılımın görülebilmesi için Tablo 44 oluşturulmuştur. Tablo 44: Kişilerin Kahvehanede En Çok Oynadıkları Oyunlara İlişkin Dağılım Oyun Okey Kağıt oyunları Tavla Dama / satranç Domino Bilardo Diğer Cevap yok Not: Soruya, birden fazla seçenekle yanıt verilmiştir Sayı 499 264 107 63 23 70 41 74 Yüzde 62.38 33.0 13.38 7.88 2.88 8.8 5.12 9.3 Müdavimlerin %59.62’si tek seçenekle, %31.12’si birden fazla seçenekle yanıt verirken, %9.3’ü soruya yanıt vermemiştir. Tek seçenekle yanıtlarda; %35.1 okey, %13.0 82 kağıt oyunları, %3.5 diğer, %3.1 tavla, %2.1 bilardo, %2 dama / satranç, %0.8 domino oranları çıkmıştır. Kahvehaneyle okey oyunu adeta özdeşleşmiş gibidir (%62.36). Yine kağıt oyunları da, devam edenlerin çokça oynadıkları oyunlardandır (%33.0). Daha sonra tavla (%13.38), bilardo (%8.8), dama-satranç (%7.8), diğer (%5.12), domino (%2.88) gelmektedir. Oyunla, kişilerin yaşları arasında bir ilişki bulunduğu söylenebilir. Genç ve yetişkinlere bakıldığında, daha çok okey ve ardından kağıt oyunlarının oynandığı dikkat çekmektedir. Tavla, dama / satranç, domino olanlarının, daha çok “orta yaş” ve “yaşlı” olarak nitelendirilebilecek kişiler tarafından oynandığı gözlemlenmiştir. Bilardonun ise, daha çok genç ve yetişkinler tarafından oynandığı dikkat çekmektedir. Kahvehanede, karşılığında oyun oynanan şeylere ilişkin dağılım Tablo 45’te görülmektedir. Tablo 45: Kahvehanede Karşılığında Oyun Oynanan Şeylere Göre Dağılım Karşılığında Oyun Oynanan Şeyler Para Sigara Çay Kola Diğer Cevap yok Not: Soruya, birden fazla seçenekle yanıt verilmiştir Sayı 26 41 509 95 174 89 Yüzde 3.25 5.12 63.62 11.88 21.8 11.12 Deneklerin %13.25’i birden fazla seçenekle, %75.62’si tek seçenekle cevap vermiştir. %11.12’lik kesim ise yanıt vermemiştir. Tek cevaba göre; çay %50.9, diğer %20.0, para %1.9, kola %1.9 ve sigara ise %1 oranları elde edilmiştir. Birden fazla yanıtlara göz atıldığında, deneklerin yaklaşık 2/3’sinin çay karşılığında oyun oynadığı ortaya çıkmaktadır. Kişilerden bir kısmı, asıl amacın “çay ödetmek” olmadığını, oyunu kaybedenlerin, “arkadaşlığın verdiği samimiyet”e dayanarak, masrafı ödediklerini dile getirmişlerdir. Arkadaşlarının oyun oynadığı masaya oturan kişilerin masraflarının (çay, kola, yemek, sigara vs.) da, oyunu kaybeden kişi / kişiler tarafından karşılanması sözkonusu olmaktadır. Mevsimine göre içecek tercihi değişebilmektedir. Sıcak mevsimlerde kola, limonata gibi soğuk içecekler içilirken, yine de temel içecek maddesi çay olmaktadır. Sigara karşılığı da oyun oynanmaktadır (%5.12). Az sayıda da olsa, para karşılığında oyun oynanmaktadır (%3.25). Yukarıda da değinildiği gibi, para karşılığı oyun oynama, daha çok yabancılarla ve kahvehanenin yoğun olmadığı saatlerde olmaktadır. 83 Oynanan oyunu kaybeden kişilerin, içilen şeylerin parası vermesi biçiminde uygulamanın geçmişinin uzun olduğu görülmektedir. Shaw, Cezayir’deki Türklerin kahvehanelerini anlatırken, kişilerin; kahve, şerbet, bir-iki çubukluk tütüne karşılık oyun oynadıklarından bahsetmektedir (Koloğlu,1986). Oyun oynamanın kişilerin yaşamında ne derece etkili olduğunun öğrenilebilmesi için, müdavimlerin kahvehane dışında oyun oynama durumları öğrenilmeye çalışılmış ve bunun için Tablo 46 oluşturulmuştur. Tablo 46: Kahvehane Dışında Oyun Oynamaya İlişkin Dağılım Oyun Oynama Durumu Hayır, hiçbir zaman Evet, bazen Evet, her zaman Cevap yok Toplam Sayı 370 353 20 57 800 Yüzde 46.3 44.1 2.5 7.1 100.0 Müdavimlerin %46.3’ü, kahvehane dışında (ev, işyeri, piknik vs.) hiçbir zaman oyun (okey, kağıt, tavla, dama, satranç, domino, bilardo vs.) oynamadığını ifade etmiştir. Bazen ve her zaman oynayanların toplam oranı ise %46.6 olarak gerçekleşmiştir. Yanıt vermeyenler %7.1 oranına sahiptirler. Kişilerdeki kahvehane bağımlılığını meydana getiren unsurların en önemlilerinden birisinin oyun olduğu daha önce belirtilmişti. Bağımlılık meydana getiren oyunun, kahvehane dışında oynanması ise, bağımlılığın yüksek olması anlamında ele alınabilir. Buna göre, “evet her zaman” diyenler yüksek oranda, “evet, bazen” diyenler ise, normal düzeyde bir “oyun bağımlısı” olarak ele alınabilir. Kahvehane müdavimi olup oyun oynayanların, oyun konusunda bir şekilde birilerinden etkilendikleri ve birilerini etkiledikleri ileri sürülebilir. Ailede, kahvehanede oyun oynayan bir kişinin varolması, aile fertlerinin kahvehaneye devam etmesi ve oyun oynaması olasılığını artırabilmektedir. Ailedeki bir kişinin (baba, ağabey), kahvehaneye gitmesi ve oyun oynaması durumunda, kahvehaneye gitmek isteyen birisini (oğul, küçük kardeş) gitme konusunda engellemesi çok da olası olamayabilir. Çünkü, dediklerinin tesirli olabilmesi için, kendisinin öncelikli olarak bahsedilen fiili yapmaması gerekmektedir. Kişilerin ailesinde, kendilerinden başka kahvehaneye gidip oyun oynayanların olupolmadığının öğrenilebilmesi için Tablo 47 oluşturulmuştur. 84 Tablo 47: Ailede Başka Oyun Oynayan Kişilere İlişkin Dağılım Kişiler Başka oynayan yok Baba Anne Kardeş Eş Çocuk Diğer Cevap yok Not: Soruya, birden fazla seçenekle yanıt verilmiştir Sayı 304 135 3 252 2 35 54 60 Yüzde 38.0 16.88 0.38 31.5 0.25 4.38 6.8 7.5 Müdavimlerin %87.38’i (“başka oynayan yok” yanıtı dahil), tek seçenekle, %5.12’si birden fazla seçenekle yanıt vermiştir. %7.5’lik kesim ise yanıt vermemiştir. Tek seçenekli olarak ele alındığında; kendisinden başka oynayan olmadığını belirtenler %38, kardeşinin oynadığını belirtenler %26.5, babasının oynadığını ifade edenler %12.3, diğer biçiminde yanıt verenler %6.3, çocuğunun oynadığını belirtenler %4.1, annesinin ve eşinin oyun oynadığını belirtenler de %0.1’lik oranlara sahiptirler. Ailesinde kardeşinin de oyun oynadığını ifade edenlerin oranı %31.5 olarak gerçekleşmiştir. Babasının oyun oynadığını ifade edenlerin oranı %16.88’dir. Çocuğunun oyun oynadığı aile sayısı %4.38 iken, diğer biçiminde yanıt verenler ise %6.8’e karşılık gelmektedir. Anne (3 kişi) ve eşlerden (2 kişi) oyun oynayanların oranı yok denecek kadar azdır. Bu soruya yanıt vermeyenler %7.5 oranındadırlar. Kahvehaneye devam edenlerin, oyun oynamakla geçirdikleri zaman konusundaki düşüncelerinin öğrenilebilmesi amacıyla Tablo 48 oluşturulmuştur. Tablo 48: Oyun Oynamakla Geçirilen Zaman Hakkındaki Düşüncelerin Dağılımı Düşünceler Zaman kavramına önem vermiyorum Zamanımın boşa geçtiğini düşünüyorum Oyunun, boş zamanı değerlendirmede bir araç olduğunu düşünüyorum Başka Cevap yok Toplam Sayı 73 307 277 74 69 800 Yüzde 9.1 38.4 34.6 9.3 8.6 100.0 Tablo 48’de, “zamanımın boşa geçtiğini düşünüyorum” biçiminde yanıt verenler, en büyük orana (%38.4) karşılık gelmektedir. “Oyunun, boş zamanı değerlendirmede bir araç olduğunu düşünüyorum” diyenlerin oranı %34.6’dır. Zaman kavramına önem vermeyenler %9.1 olurken, başka seçeneğiyle soruyu yanıtlayanlar %9.3 olmaktadır. Yanıt vermeyenlerin oranı ise %8.6’dır. 85 Türk insanının, boş zamanlarını değerlendirmede, bireysel aktiviteden ziyade, grupsal faaliyetler ön plana çıkmaktadır (Tezcan,1989,56). Buna göre, kişilerin, oyun oynamaya, grupsal bir anlam yükledikleri ve oyuna, boş zamanı değerlendirmede bir araç olarak baktıkları ifade edilebilir. Modern toplumlarda, boş zamanları değerlendirme biçimlerinde, inisiyatifin bireylerde olmadığı ve daha çok toplumsal kurumlara (kültür, sanat, dinlence, spor, eğlence merkezleri) geçtiği görülmektedir (Tatlıdil,1994). Buna göre, kişilerin boş zaman etkinliklerine sadece doğal gereksinimlerinden dolayı katılmadıkları, başkalarının yönlendirmeleri sonucu katılmak durumunda kaldıkları (Aytaç,1994) ifade edilebilir. Kahvehanenin, geçmişten gelen bir kurum olduğu ve ortaya çıktığı tarihten beri, grupsal ve kurumsal bazda bir eğlenme, boş zamana geçirme vs. fırsatını insanlara sunduğu ileri sürülebilir. Diğer seçeneğinde; çaresizlikten, başka alternatif olmamasından, çevreye uymaktan vs. bahsedilmekte ve bir yönüyle, “zamanımın boşa geçtiğini düşünüyorum”a yakın birtakım yanıtlar verilmektedir. Oyunun kaybedilmesi halinde neler hissedildiğine ilişkin dağılımın görülebilmesi için Tablo 49’un hazırlanmasına gerek duyulmuştur. Tablo 49: Oyunun Kaybedilmesi Halinde Hissedilenlere İlişkin Dağılım Hissedilenler Kaybettiğime üzülmem, hiçbir şey olmamış gibi davranırım Kazandığım zaman yeniden oynarım Kaybedince üzülürüm ve kazanmak için yeniden oynarım Başka Cevap yok Toplam Sayı 406 36 120 144 94 800 Yüzde 50.8 4.5 15.0 18.0 11.8 100.0 “Kaybettiğime üzülmem, hiçbir şey olmamış gibi davranırım” diyenlerin oranı %50.8’dir. Oyunun sadece bir eğlenme aracı olduğu ve kaybedilmesi ya da kazanılmasının pek de önemli olmadığı, özellikle dile getirilmiştir. Oran olarak daha sonra gelen “başka” seçeneğindeki yanıtlar da (%18.0), genel olarak yukarıdaki görüşe yakın bir özellik taşımaktadır. Oyunu kaybedince üzülen ve kazanmak için yeniden oynayanlar %15.0 oranına karşılık gelmektedir. Kazandığı zaman yeniden oynama oranı ise (%4.5) düşük bir miktarda olmaktadır. İlgili soruya, deneklerin %11.8’i ise yanıt vermemiştir. Kahvehanede oyun oynamanın doğru bir davranış olup-olmadığına ilişkin görüşler, kişilerin bu mekan ve içindeki faaliyetlerden memnuniyet düzeylerini ortaya koyabilecektir. Bahsedilen görüşlere ilişkin dağılım Tablo 50’de görülmektedir. 86 Tablo 50: Kahvehanede Oyun Oynamayı Doğru Bir Davranış Olarak Görmeye İlişkin Dağılım Değerlendirme Evet Hayır Cevap yok Toplam Sayı 270 454 76 800 Yüzde 33.8 56.8 9.5 100.0 Deneklerin %56.8’i, kahvehanede oyun oynamayı doğru bir davranış olarak görmemektedir. 1/3’lik oran ise, “evet” biçiminde yanıt vermiştir. Yanıt vermeyenler ise %9.5 oranına sahiptir. Oyun oynamakla geçirilen zaman ve ardından gelen yorgunluk, harcanan para ve yine aileden uzaklaşma, çevreden kopma durumu vs., kişinin, oyunla ilgili olumsuz bir düşünce içinde olmasına neden olabilir. Özellikle işsiz insanların zamanlarının geçirilmesinde bir araç olması, çalışan insanlar içinse eğlence sağlamasından dolayı, kişilerin kanaati olumlu yönde olabilir. Oyun oynama isteğinin varlık derecesi de, kahvehaneden memnuniyetle doğrudan ilgili olmaktadır. Kişiler, zaman geçirmek için gidecek başka yerleri olmadığından, zorunlu olarak kahvehaneye devam edebilirler ve fırsat halinde bırakmayı düşünebilirler. Bu konuda, müdavimlerin görüşlerinin yansıtılması amacıyla Tablo 51 oluşturulmuştur. Tablo 51: Oyun Oynama Alışkanlığını Bırakma İsteğine İlişkin Dağılım Oyunu Bırakma İsteği Evet Hayır Cevap yok Toplam Sayı 308 406 86 800 Yüzde 38.5 50.8 10.8 100.0 Müdavimlerin %50.8’i, oyun oynama alışkanlığını bırakma isteğinde olmadığını ifade etmiştir. %38.5’i ise, oyunu bırakma isteğindedir. %10.8’lik oran, soruya yanıt vermemiştir. Gerçekleştirilen enformel görüşmelerde kahvehane müdavimleri, memnun olmasalar bile, zaman geçirecek alternatif bir mekan ya da araç olmamasından dolayı, kahvehaneye gelme ve oyun oynamaya olumlu gözle bakabilmektedirler ya da kanıksayabilmektedirler. Günümüzde, alternatif zamanı değerlendirme mekanları (piknik, spor, gezi vs.) ve araçları olabildiğince fazla bulunmasına rağmen, kahvehane yine de vazgeçilmez bir özellik taşımaktadır. Çünkü kişiler, kahvehanede arkadaşlarıyla birlikte olmakta, çevreden haberdar olmakta, fazla para harcamamakta ve yakın bir mesafede bulunan kahvehaneyi tercih edebilmektedirler. Kahvehanelerin, erkek egemen bir anlayışın tezahürü olarak algılanması ve kahvehaneye devam etmeyen kişinin “tam erkek” olamayacağı anlayışının insanlarda var 87 olması, bu mekana devamı adeta “zorunlu” kılmaktadır. Bir müdavimin bu konudaki ifadesi şöyledir: “Kahvesiz ve sigarasız erkek olur mu?”. Kahvehanede Oyun Oynamayı Doğru Bir Davranış Olarak Görmeye İlişkin Dağılım’da, oyun oynamayı olumlu bir davranış olarak görmeyenlerin oranı %56.8 iken, Oyun Oynama Alışkanlığını Bırakma İsteğine İlişkin Dağılım’da ise, oyun oynamayı bırakma isteğinin oranı %50.8 olarak gerçekleşmiştir. Buna göre, kişilerin belli bir bölümünün, oyun oynamayı doğru bir davranış olarak görmemesine rağmen, yine de bırakmak istemediği ileri sürülebilir. Bu, bir “çaresizlik”in veya alternatif bir faaliyetin olmayışının bilinmesiyle açıklanabilir. Ailenin, kişinin kahvehanede oyun oynandığını bilip-bilmediğinin öğrenilebilmesi amacıyla Tablo 52 oluşturulmuştur. Tablo 52: Ailenin Kişinin Kahvehanede Oyun Oynadığını Bilip-Bilmediğine İlişkin Dağılım Ailenin Bilme Durumu Evet Hayır Cevap yok Toplam Sayı 614 108 78 800 Yüzde 76.8 13.5 9.8 100.0 Ailesinin kahvehanede oyun oynadığını bildiğini belirtenlerin oranı 3/4'ten daha fazladır. %13.5’lik oran ise, ailesinin oyun oynadığından haberi olmadığını ifade etmiştir. Kahvehanede oyun oynamadığını belirten %9.8’lik kesim ise yanıt vermemiştir. Kişilerin kahvehane alışkanlığı edinmeleri ve oyun oynamalarında, aileden birilerinin de etkisi olduğu daha önce belirtilmişti. Aileden hiç kimsenin kahvehane ve oyun oynamayla ilgisinin bulunmaması halinde, ailenin, kahvehaneye giden aile ferdinin davranışlarını eleştirmesi ve birtakım yaptırımlarda bulunması sözkonusu olabilir. Ailesinin kahvehanede oyun oynadığını bilmediğini belirten kişilerin, uzun süreli kahvehaneye devam edenler olmadığı ifade edilebilir. Çünkü, kişilerin kahvehanede bulunma süreleri en az birkaç saattir ve haftanın birkaç günüdür. Aile, bu süre içerisinde kişinin nerede bulunduğunu, gerek kişiye sorarak ve gerekse de başka kişiler vasıtasıyla öğrenme olanağına sahip olabilmektedir. Ayrıca, kahvehaneye devam edildiği, kişiye sinen “kahvehane kokusu”ndan da rahatlıkla anlaşılabilmektedir. Çünkü, bu mekanlardaki aşırı sigara dumanı, havasızlık ve kir oranı alabildiğince fazladır ve bu mekanlara gitmeyen kişileri fazlasıyla rahatsız edecek boyutlardadır. Çamurlu bir kapı, üstünde bir değirmi delik; Önünde tahta mı, toprak mı? Sorma, pis bir eşik. Şu gördüğüm yer için her ne söylesem caiz; Ahırla farkı: O yemliklidir, bu yemliksiz ………………………………………... 88 Al işte: “Beyne burundan gerek, demiş de, hulul” Taharriyat-ı amikayla muttasıl meşgul! Mühendis olmalı mutlak şu ak sakallı adam: Zemine, daire şeklinde yaydı bir balgam; Abanmış olduğu bir yamrı yumru değnekle, Mümaslar çekerek soktu belki yüz şekle! ifadelerini, Mehmet Akif Ersoy kullanmakta ve kahvehanelerin kendi dönemindeki temizlik anlayışını, şiirle anlatmaya çalışmaktadır (Şengüler,1990,348-349;366). Ailenin, kahvehanede oyun oynandığını bilmesi halinde, problem yaşanıp- yaşanmadığına ilişkin olarak kişilere, “(oyun oynadığınızı aileniz biliyor ise) bundan dolayı, ailenizle aranızda problem yaşanıyor mu?” biçiminde soru yöneltilmiştir. Alınan yanıtların dağılımı Tablo 53’te ortaya konmuştur. Tablo 53: Oyun Oynamadan Dolayı Aileyle Problem Yaşanıp-Yaşanmadığına İlişkin Dağılım Durum Ailemle bu konuda bir problemim yok Eve geç gittiğim zaman huzursuzluk çıkıyor Oyuna para verdiğim için huzursuzluk çıkıyor Başka Cevap yok Toplam Sayı 399 219 33 24 125 800 Yüzde 49.9 27.4 4.1 3.0 15.6 100.0 Deneklerin yarısı, ailesiyle arasında problem yaşanmadığını ifade etmiştir. 1/4’den daha fazlası ise, eve geç gittiğinden dolayı huzursuzluk yaşandığını ifade etmiştir. Oyun oynamaya para harcadığından dolayı problem yaşadığını belirtenler ise %4.1 oranına karşılık gelmektedir. “Başka” seçeneğiyle yanıt verenler %3.0 olurken, yanıt vermeyenler %15.6 oranına sahiptir. Eve geç gitme, kahvehane müdavimlerinin aileleri açısından en büyük problem olarak görülmektedir. Öyle ki, bazı kişiler hafta için çalışmakta, hafta sonu ise öğlene yakın kahvehaneye gitmekte ve gece yarılarına kadar bu mekanda bulunabilmektedir. Durumun böyle olması, ailenin toptan çarşıya çıkması, pikniğe, geziye, spor yapmaya, spor seyretmeye vs. gitmesi olanaksızlaşmakta ve bu durum bütün yıl boyunca devam edebilmektedir. Oyuna para harcamadan dolayı, ailesiyle arasında problem çıktığını belirtenlerin oranı çok olmasa da, özellikle sınırlı miktarda geliri olanlar için bu, önemli bir problemdir. Bir seansta içilen çay sayısı, yiyecek ve masa saat ücreti önemli bir meblağa ulaşmakta ve kişilerin bütçesine yük getirebilmektedir. “Başka” seçeneği içinde yanıt verenler ise; ailen, üzerine sinen kokudan rahatsız olduğunu, aileyle yeterince ilgilenememenin rahatsızlık meydana getirdiğini, kahvehane ve 89 oyunun iş bulmaktan alıkoyduğundan dolayı aileyle arasında huzursuzluk meydana geldiğini ifade etmişlerdir. Çocuğun oyun oynamasına ilişkin görüşler de, kahvehaneden ve oyun oynamadan memnuniyet duyulup duyulmadığı konusunda ip ucu verebilmektedir. Bu konudaki görüşlerin dağılımı Tablo 54’te verilmiştir. Tablo 54: Çocukların Oyun Oynamasının Doğru Bulunup-Bulunmadığına İlişkin Dağılım Doğru Bulma Durumu Evet Hayır Cevap yok Toplam Sayı 109 537 154 800 Yüzde 13.6 67.1 19.3 100.0 Deneklerin 2/3’sinden daha fazlası, çocuğunun oyun oynamasına karşıdır. Cevap yok diyenlerin oranı %19.3 iken, çocuğunun oyun oynamasını doğru bulanların oranı %13.6’ya karşılık gelmektedir. Çocukların Kahvehaneye Devam Etmesine İlişkin Görüşlerin Dağılımı adlı tabloda, çocuklarının kahvehaneye gitmesini kesinlikle istemeyenlerin oranı %56.5’e karşılık gelmekteydi. Kendi iradesiyle baş başa bırakacağını belirtenler %20.4, gitmelerinde sakınca görmeyenler ise %5.0 olarak gerçekleşmişti. Buna göre, kahvehaneye gitmeye göreli bir olumlu anlam atfedilmekte, oyun oynamaya ise daha katı ya da olumsuz bir tavır takınılabilmektedir. Yukarıda da ifade edildiği gibi, kişiler, kendilerinin içinde bulundukları durumun olumsuzluğunun farkında olduklarını vurgulu bir ifadeyle ortaya koymaktadırlar: “Biz düştük onlar düşmesin”. Kişi, içinde bulunduğu durumu, “düşme” (“kötü yola düşme” ifadesinde olduğu gibi) kavramıyla açıklama yolunu seçmektedir. Oyun oynamaya ailenin ve akrabaların bakış açılarının neler olduğuna ilişkin görüşlerin anlaşılabilmesi amacıyla Tablo 55 oluşturulmuştur. Tablo 55: Oyun Oynamaya Aile ve Akrabaların Bakışlarına İlişkin Dağılım Bakış Açısı Eleştiri alıyorum Olumsuz herhangi bir tepki almıyorum Sık sık ikaz ediliyorum Dışlanıyorum Diğer Cevap yok Toplam Sayı 254 331 66 9 49 91 800 Yüzde 31.8 41.4 8.3 1.1 6.1 11.4 100.0 90 Oyun oynamadan dolayı, aile ve akrabalardan olumsuz herhangi bir tepti almadığını ifade edenler, yaklaşık olarak 2/5 oranına karşılık gelmektedir. Yaklaşık 1/3’lik bir oran ise, eleştiri aldığını ifade etmiştir. Sık sık ikaz edilenlerin oranı %8.3, diğer %6.1, “dışlanıyorum” diyenler %1.1 ve yanıt vermeyenler ise %11.4 oranına sahiptir. Kahvehaneye Devam Etmenin Çevre İlişkilerini Etkilemesine İlişkin Görüşlerin Dağılımı’nda, kahvehaneye devam etmeden dolayı ilişkilerinin hiç etkilenmediğini belirtenlerin oranı %46.4 olarak çıkmıştı. Kahvehaneye devam etmeden dolayı olumsuzluk yaşandığını belirtenlerin toplam oranı ise, deneklerin yaklaşık yarısına eşittir. Oyun Oynamaya Aile ve Akrabaların Bakışlarına İlişkin Dağılımı’nda da, olumsuzluktan bahsedenlerin toplam oranı, araştırma kapsamına alınanların yarısından daha fazladır. Kahvehaneye devam etme ve oyun oynama, toplumun belli bir kesimi tarafından kabullenilmekte ya da kanıksanmakta ise de, önemli bir kesimi tarafından da olumsuz bir değer atfedilmekte ve bu durum, kahvehaneye devam edip de oyun oynayan kişiye bir şekilde hissettirilmektedir. Kahvehanede oyun oynayanların, oynadıkları oyunu “kumar” olarak görüpgörmediklerine ilişkin dağılım Tablo 56’da görülmektedir. Tablo 56: Oynanan Oyunun “Kumar” Olarak Görülüp-Görülmediğine İlişkin Dağılım Kumar Olarak Görme Durumu Evet Hayır Cevap yok Toplam Sayı 128 595 77 800 Yüzde 16.0 74.4 9.6 100.0 Müdavimlerin 3/4’ü, oynanan oyunu kumar olarak görmemektedir. %16’lık oran ise, oynanan oyunun kumar olduğunu ifade etmiştir. %9.6’lık bir kesim ise, ilgili soruya yanıt vermemiştir. Oynanan oyunun “kumar” olarak görülmemesinin, yapılan eyleme meşruiyet kazandırma anlayışının bir göstergesi olarak ele alınması da söz konusudur (Yıldız,1996). “Kumar oynama” ifadesi, müdavimlerin çoğunluğunun büyük oranda tepkisine neden olmakta ve hiçbir şekilde, mevcut faaliyetlerinin (oyun oynama, iddiaya girme vs.) “kumar” olarak değerlendirilemeyeceğini ifade etmektedirler. “Kumar”, para karşılığı oynanan ve kahvehanelerde gerçekleştirilmeyen bir faaliyet olarak ele alınmaktadır. Buna göre, kahvehaneyle kumar bağdaştırılmayarak, kişinin devam ettiği mekan olan kahvehane adeta “temize çıkarılmakta”dır. Oynanan oyunu “kumar” olarak görenlerin ise, adı geçen kavrama daha geniş anlamda yaklaştıkları ve iddia sonunda elde edilenleri, bu çerçevede ele aldıkları dikkat çekmektedir. 91 3 Şubat 1931’de tarihinde Atatürk, Aydın'a gelmiş, kahvehanede kumar oynayanları görmüş ve valiye; “kahvehaneler kıraathanedir, kumarhane değildir. Aydın’da kahvehanelerde oyun oynanmasını yasaklıyorum” demiştir (Radikal,10.11.2001). Burada söz konusu olan “kumar”, oyundur ve kişiler açık havada oyun oynamaktadırlar. 13.Kahvehane ve Sapma Davranışı Sosyal sapma; “bir toplumda sosyal kabul görmüş ve yaşama tarzının bir parçası olmuş değer hükümlerinden ve davranışlarından uzaklaşma” (Erkal-Baloğlu-Baloğlu,1997,256) olarak ele alınabilir. B. Tibuk, kahvehaneler için: “Kolay ulaşılabiliniyor. İnsanlar işsiz kaldığında gidip nefes alabiliyor. Ucuz mekanlar. Eş dost ile görüşülebiliyor. İletişim, haberleşme sağlanıyor. Bunlar üst üste konduğunda ise, kahvehaneler Türk toplumunun en güçlü yönlerinden birisidir”. “Buralarda müthiş bir sosyal ihtiyaç karşılanıyor. ABD veya Batı’daki barlar gibi içki olmadığı için alkolizmi de engelliyor”, “Ülkede büyük işsizlik var. Bu insanlar kahvehanelerde deşarj oluyor. Bu insanlar sokakta kalsalardı sokak hareketleri, yağmalamalar yaşanırdı. Öteki Türkiye dediğimiz, fakirleşen işsiz kesimlerin gittiği, parçası saydığı birer mekân oldu kahvehaneler. Türk ulusu zengin değil ki, rotaryen dernekleri gibi kulüpler kurup stres atsın. Türkiye, büyük toplumsal patlamalar yaşamadıysa bunu kahvehanelere borçluyuz” ifadelerini kullanmaktadır (Zaman,13.09.2000). İleri sürülen bu alternatif görüşe göre, kahvehaneler, sapma merkezi olmaktan ziyade, sapmayı önleyen mekanlardır. Kahvehaneye devam edenlerin, birtakım sapma davranışlarıyla tanışmaları ve bu davranışın bir ömür boyunca sergilenebilmesi olasılığı bulunmaktadır. Bu olumsuz ve sapma davranışlar; sigara, içki, argo konuşma, zaman kavramının önemsiz görülmesi, aile yaşamıyla ilgili değerlerin yitirilmesi ya da deforme olması vs. biçiminde sıralanabilir. Aile yaşamının önemine ilişkin olarak Akif (Şengüler,19900,348;374): Ne var şu kahvede bilmem ki sığmıyorsun eve? Gelin de bir bakalım… Buyrun işte bir kahve: ifadelerini kullanırken, cümlelerini şu dizelerle bitirmektedir: Tavanın pervazı altındaki toprak yuvadan Bakıyor bunlara, yan yan, iki çift ince nazar: “Ya sizin bir yuvanız yok mu? diyor anlaşılan, Dişi erkek çalışan yavrulu kırlangıçlar… Geçmişten günümüze kahvehanelerde, geleneksel ahlak anlayışının aksine bir tutum sergilendiğine ilişkin örnek bir metin, Ahmet Rasim’in eserlerinden verilebilir: “birkaç kişi var, kahvenin önüne iskemleyi atıyorlar. Gelsin gayz [öfke, hiddet]… gelsin harf-endazlık [laf 92 atma]… Artık şerlerinden çoluk çocuk geçemez oldu. Bu rezalet çekilir şey değil” (Aktaş,1997,248-249). Kahvehane müdavimlerinin, kulüp gibi, yegane amacın kumar oynama olduğu yerlere gitmeleri durumunun öğrenilebilmesi amacıyla Tablo 57 oluşturulmuştur. Tablo 57: Kulüp Gibi Kumar Oynanan Yerlere Gitmeye İlişkin Dağılım Kulübe Gitme Durumu Evet Hayır Cevap yok Toplam Sayı 28 731 41 800 Yüzde 3.5 91.4 5.1 100.0 Tablo 57’de, kulüp gibi yerlere gitmeyenlerin oranının %91.4 olduğu dikkat çekmektedir. Bu gibi mekanlara gidenlerin oranı ise, sadece %3.5 olarak gerçekleşmiştir. Cevap vermeyenler, %5.1 oranına karşılık gelmektedir. Bahsedilen mekanlara gitmek, maddi bir altyapıyı gerektirirken, aynı zamanda bu gibi yerlerin çok yaygın olmayışı da gidilmesini engelleyebilir. Daha önce de belirtildiği gibi, kahvehaneler, kolay ulaşılan ve ucuz bir eğlenme mekanı olması gibi yönlerinden dolayı çokça tercih edilmektedir. Kahvehaneye giden kişileri, orada bekleyen olumsuz alışkanlıklardan birisi de, sigara içme davranışıdır. Kahvehane müdavimlerinin günlük sigara içme durumlarına ilişkin dağılım, Tablo 58’de görülmektedir. Tablo 58: Günlük İçilen Sigaraya İlişkin Dağılım Sigara Kullanma Durumu Sigara kullanmıyorum 1 paket 2 paket 3 paket 4 paket ve daha fazla Cevap yok Toplam Sayı 243 394 128 14 1 20 800 Yüzde 30.4 49.3 16.0 1.8 0.1 2.5 100.0 Deneklerin yarısına yakını günde bir paket sigara kullanmaktadır. Deneklerden, toplam (sigara kullanmıyorum %30.4, cevap yok %2.5) 1/3’lik bir kesim sigara içmemektedir. İki paket sigara içenler %16, 3 paket içenler %1.8, 4 paket ve yukarısı sigara içenler ise %0.1 oranın sahiptir. %2.5’lik bir kesim ise, bu soruyu yanıtsız bırakmıştır. Deneklerin sigaraya başlamalarında, kahvehanenin etkisinin olup-olmadığına ilişkin görüşlerin dağılımı Tablo 59’da görülmektedir. 93 Tablo 59: Sigara İçmede Kahvehanenin Etkisinin Olup-Olmadığına İlişkin Görüşlerin Dağılım Kahvehanenin Sigara İçmeye Etkisi Evet Hayır Cevap yok Toplam Sayı 212 418 170 800 Yüzde 26.5 52.3 21.3 100.0 Kahvehane müdavimlerinin 1/4’inden daha fazlası, sigara içmeye başlamada kahvehanenin etkili olduğunu ifade etmiştir. “Hayır” biçiminde yanıt verenlerin oranı ise %52.3’tür. %21.3’lük bir kesim ise, soruya yanıt vermemeyi tercih etmiştir. Kahvehanenin sigara içmeye etkisi, daha çok, kahvehaneye birlikte gidilen arkadaşlar (mahalle, okul, iş vs.) vasıtasıyla olmaktadır. Soruda, sigara içmeyle arkadaşla / arkadaşlıkla ilgili bir konu bulunmadığından, “evet” diyenlerin oranı düşük çıkmış olabileceği ifade edilebilir. Çünkü, ifadelere ve gözlemlerimize göre, çocuğun sigara içmesini, ailedeki büyükler (baba, anne, nine, dede vs.), hiçbir zaman tasvip etmemekte, aksine engel olmaya çalışmaktadırlar. Buna göre çocuk, rahatlıkla sigara içebileceği bir ortamı en iyi biçimde arkadaşları arasında bulduğu söylenebilir. Kahvehane ve oyun oynamayla, en çok arkadaşlar vasıtasıyla tanışıldığı yorumundan yola çıkarak, sigaranın da en çok bu kesim vasıtasıyla çocuk / genç tarafından tanındığı ifade edilebilir. İçki kullanmanın da, kahvehaneye devam etmeyle yakından ilgisinin olabileceğinden hareketle, öncelikle, kahvehane müdavimlerinin içki kullanma durumlarına ilişkin dağılım oluşturulmuştur. Bu dağılım Tablo 60’ta görülmektedir. Tablo 60: İçki Kullanma Durumuna İlişkin Dağılım İçki Kullanma Durumu Hiç kullanmıyorum Devamlı kullanıyorum Başka Cevap yok Toplam Sayı 509 58 222 11 800 Yüzde 63.6 7.3 27.8 1.4 100.0 Kahvehaneye devam edenlerin %63.6’sı, içki kullanmadığını ifade etmiştir. Devamlı kullananlar ise %7.3 oranına karşılık gelmektedir. Başka seçeneğine yanıt veren %27.8’lik oranın büyük bir kısmı, “ara sıra”, “özel günlerde”, “eğlenceli günlerde”, “düğünlerde” vs. biçiminde ifadeler kullanmışlardır. “Cevap yok” diyenler ise %1.4 oranındadır. Tablo 61’de, içki içmede kahvehanenin etkisine ilişkin görüşlerin dağılımı yer almaktadır. 94 Tablo 61: İçki İçmede Kahvehanenin Etkisinin Olup-Olmadığına İlişkin Görüşlerin Dağılım Kahvehanenin İçki İçmeye Etkisi Evet Hayır Cevap yok Toplam Sayı 54 346 400 800 Yüzde 6.8 43.3 50.0 100.0 Tablo 61’de, deneklerin yarısı (içki içmeyenlerin büyük bir çoğunluğu), soruya yanıt vermezken, içki içmede kahvehanenin etkisinin olmadığını ifade edenler %43.3, etkisinin varlığından bahsedenler ise %6.8 oranına karşılık gelmektedir. Devamlı içki kullanan %7.3’lük oran kadar denek (%6.8), kahvehanenin etkili olduğunu kabul etmektedir. Buna göre, sürekli içki içen kişilerin oranına yakın bir oranın, içkiyle kahvehane arasında direkt bir ilişki kurduğu ifade edilebilir. Sapma davranışı, içki içmeyle sınırlı olarak kalmayabilir. Kişi, bu ortamlar vasıtasıyla daha zararlı birtakım alışkanlıklarla (uyuşturucu kullanma ve pazarlama, mafya hareketi, kadın ticareti vs.) da tanışabilir. Kahvehaneye devam etmenin, kişiler üzerinde olumsuz etki meydana getirebileceği varsayılan yönlerinden birisi de, argo konuşmadır. Bununla ilgili olarak kişilere, “sizce, kahvehaneye devam etme alışkanlığı kazanıldıktan sonra, bireylerde argo konuşma oranı artmakta mıdır, neden?” biçiminde soru yöneltilmiştir. Alınan yanıtlar Tablo 62’de görülmektedir. Tablo 62: Kahvehaneye Devam Etmenin Argo Konuşma Oranını Artırıp-Artırmadığına İlişkin Görüşlerin Dağılımı Görüş Evet Hayır Cevap yok Toplam Sayı 504 267 29 800 Yüzde 63.0 33.4 3.6 100.0 Müdavimlerin yaklaşık 2/3’si, kahvehaneye devam etmenin, kişilerde argo konuşma oranını artırdığını ifade etmektedir. “Hayır” biçiminde yanıt verenler ise 1/3 oranındadır. Deneklerin %3.6’sı da soruya yanıt vermemiştir. Kişiler, özellikle oyun oynama sırasında argo konuşulduğunu ifade etmişlerdir. Bunun yanında, oyun oynama zamanı dışında da argo konuşulduğunu ifade etmişlerdir. Kahvehanede sadece erkeklerin bulunuyor olmasının, rahatlıkla küfürlü konuşma olanağı sağladığı dile getirilmiştir. Kişilerin, konuşmaya başladıkları argo konuşma biçimini, yaşamın diğer alanlarında da, bilerek veya bilmeyerek kullanabilecekleri dile getirilebilir. 95 14.Kahvehanelerin Olumlu İşlevleri Var Mıdır / Yok Mudur? Kahvehaneler, geçmişten günümüze farklı birçok fonksiyon (olumlu-olumsuz) üstlenmişlerdir. Çoğunlukla olumsuz fonksiyonlar yüklenen günümüz kahvehanelerinin, olumlu yönlerinin olup-olmadığına ilişkin, müdavimlerin görüşlerinin öğrenilmesi amacıyla onlara, “kahvehane size, olumlu anlamda neler kazandırdı?” biçiminde soru yöneltilmiş ve alınan yanıtlar Tablo 63’te ortaya konulmuştur. Tablo 63: Kahvehanenin Kazandırdığı Olumlu Şeylere İlişkin Dağılım Olumlu Şeyler Hiçbir şey kazandırmadı Arkadaş çevrem genişledi İş bulmaya yardımcı oluyor / oldu Ortak ilgileri olan insanlarla tanıştım Yalnızlığı ve can sıkıntısını önlüyor Diğer Cevap yok Not: Soruya, birden fazla seçenekle yanıt verilmiştir Sayı 402 105 30 78 221 31 13 Yüzde 50.25 13.12 3.8 9.8 27.62 3.88 1.6 Müdavimlerin (hiçbir şey kazandırmadı diyen %50.25’lik kesim de dahil) %90.5’i, tek seçenekle yanıt verirken, %7.88 birden fazla seçenekle cevap vermiştir. %1.6’lık kesim ise soruyu yanıtsız bırakmıştır. Tek seçenekle yanıtlara göre; yalnızlığı ve can sıkıntısını önlüyor %21.4’e, arkadaş çevrem genişledi %7.8’e, ortak ilgileri olan insanlarla tanıştım %5.4’e, diğer %3.3’e, iş bulmaya yardımcı oluyor / oldu %2.5’e karşılık gelmektedir. Yalnızlığı ve can sıkıntısını gidermesi yönüyle olumlu anlam yükleyenler %27.62 olurken, arkadaş çevresinin genişlediğini belirtenler %13.12, ortak ilgileri olan insanlarla tanıştığını ifade edenler %9.8, iş bulmaya yardım ettiğini dile getirenler %3.8, diğer biçiminde yanıt verenler ise %3.88’e karşılık gelmektedir. Kişilerin kahvehaneye devam etme gayesi, aslında zaman geçirmek ya da eğlenmektir. İşsiz olan insanlar için zaman geçirmek, önemli bir amaç olabilirken, çalışan kesim için kahvehaneler, monoton çalışma-ev-alış veriş hayatı dışında kalması yönüyle, eğlenme ve “stres atma” mekanı da olabilmektedir. Eğlenme ya da zaman geçirme sırasında arkadaş edinilmesi sözkonusu olabilirken, arkadaşlarla kahvehaneye gidilmesi de mümkündür. “Arkadaşların arkadaşları” biçimindeki tanımamayla, kahvehanedeki tanıdık sayısı artabilmektedir. Bu arkadaşlıkların bir kısmının, kahvehaneye bağımlı bir arkadaşlık olduğu ifade edilebilir. Çünkü, bir kahvehaneye devam edenler, uzun süre mekanını değiştirme yoluna gitmemekte ve adeta kahvehaneyle bütünleşmektedirler. Ortak ilgileri (avcılık, içilen nesne (nargile), mesleksel yan, aşiret, aynı ilçeden olma, aynı oyunu (bilardo, tenis vs.) oynama vs.) olanların bir araya gelmesinde kahvehaneler, 96 önemli bir merkez konumunda görülebilmektedirler. Araştırma kapsamındaki bazı kahvehaneler (Avcılar Kıraathanesi, Hint Horozları Koruma, Yetiştirme ve Yardımlaşma Derneği, Kavarililer Kahvehanesi (aşiret kahvehanesi), Lice Kıraathanesi, Memurlar Kıraathanesi, Merkez Nargileciler Kahvehanesi, Satranç Merkezi, Turistik Kuyumcular Kıraathanesi, 21 Bilardo Salonu ve Kahvehanesi vb.), bunun bir göstergesi olarak ele alınabilir. Kıray, kahvehanelerin kent içi iletişimde çok açık bir rol üstlendiklerini ifade eder. Belirli bir işyeri olmayan insanların, iş bağlantısı kurabilmesi için kahvehaneler, önemli bir mekan konumundadırlar. Kahvehanede bulunan ve belli bir alanda uzman olan kişilere (inşaat ustası, tamirci, arabacı vs.) ulaşım ise; telefon edilerek, adam göndererek ya da bizzat gelinerek olmaktadır. Uzman olan kişiler, o anda kahvehanede olmasa bile, haber kahvehanede bulunanlar tarafından ilgili kişiye ulaştırılmaktadır. Kıray, bu şekilde işleyen faaliyetleri “örgütsüz ve kişisel ilişki kalıpları” biçiminde adlandırmakta ve bu çabaların “iletişime geçmekte geç kalan bir toplumsal yapıya tekabül” ettiğini ifade ileri sürmektedir (Kıray,1998,134). Bazı kişilerin kahvehanede bulunmak suretiyle iş buldukları da vakidir. Kahvehane; duvar ustası, sıvacı, duvar ustası, kalıpçı, lağımcı, fayansçı, arabacı vs. mesleklerinde uzman olanlar ile, amele, hamal olanlar için müşteri bulma yeridir. Bu kişilerin ne zaman işe çıkacakları belli olmadığından, belli bir yerde zaman geçirmeleri gerekmektedir. Ayrıca, bahsedilen meslek erbabının belli bir yerinin olması, müşterilerin kendilerine ulaşımı açısından da önemli avantajlar sağlayabilmektedir. Örneğin; bir kahvehanenin adı farklı olmasına rağmen, “arabacılar kahvesi” olarak adlandırılmakta ve herhangi bir konuda (ev, ticari eşya vs.) arabaya ihtiyacı olanlar, o kahvehaneye yönlendirilmektedirler. 15.Kahvehane, Kıraat-Hane (Okuma Evi) Mi? Kahvehanelerin, geçmişten günümüze yerine getirdiği önemli fonksiyonlardan birisi, okuma yeri (kıraathane) olmasıdır. Hatta, bu mekanların yaygınlaşmasında, okumaya olan ihtiyacın da etkili olduğu söylenebilir. Zaman içinde kurumsallaşan kahvehanelerde, belli bir dönemden sonra sistemli olarak “okuma” faaliyeti gerçekleştirilmiştir. Günümüzdeki kahvehanelerde “okuma”nın hangi düzeyde olduğunun öğrenilebilmesi amacıyla, kahvehane müdavimlerinin okudukları şeylerin dağılımı Tablo 64’te ortaya konmuştur. 97 Tablo 64: Kahvehanede Okunulan Şeylerin Varlığına İlişkin Dağılım Okunma Durumu Evet Hayır Cevap yok Toplam Sayı 480 297 23 800 Yüzde 60.0 37.1 2.9 100.0 Müdavimlerin 3/5’ü, kahvehanede okuma faaliyetini gerçekleştirmektedir. %37.1’lik kesim ise, hiçbir şekilde kahvehanede bir şeyler okumadığını ifade etmiştir. %2.9’luk kesim ise soruya yanıt vermemiştir. Okuma faaliyetini gösterenlerin neredeyse tamamı, gazete okuduğunu ifade etmektedir. Daha sonra kitap ve dergi okuyanlar gelmektedir. Yalnız, gözlemlediği kadarıyla, kişiler, gazeteye “bakma”yı okuma olarak algılamaktadırlar. Gazetelerin, daha çok resim, haber, paparazzi, bulmaca vs. bölümlerine ilgili duyulmakta ve köşe yazılarını okuma oranı oldukça düşük düzeyde kalmaktadır. Kahvehanenin ruhsat alabilmesi için, bir kitap köşesinin bulunması zorunluluk arzetmektedir. Bundan dolayı, kahvehanelerin çoğunda, kitap konması için raf veya raflar bulunmaktadır. Kimi kahvehanelerde, kitap sayısı fazla iken kimilerinde ise, “göstermelik” de olsa birkaç kitap yer almaktadır. Kahvehanede olup da oyun oynamayanların, çoğunlukla kitap köşesine yakın veya cama yakın oturdukları ve bu kısımlarda gazete, kitap ya da dergi okudukları dikkat çekmektedir. Müdavimlere, genel anlamda okudukları şeylerin neler olduğu sorulmuş ve alınan yanıtlar Tablo 65’te ortaya konulmuştur. Tablo 65: En Fazla Okunulan Yazılı Kaynaklara İlişkin Dağılım Yazılı Kaynak Sayı Yüzde Gazete 578 72.25 Kitap 248 31.0 Dergi 75 9.38 Mesleki yayın 60 7.5 Hiçbir şey 67 8.4 Cevap yok 13 1.6 Not: Soruya, birden fazla seçenekle yanıt verilmiştir Kahvehaneye devam edenlerin %67.25’i, bu soruya tek seçenekle yanıt verirken, %22.8’i birden fazla seçenekle cevap vermiştir. %1.62’lik kesim yanıt vermezken, %8.4 oranındaki kesim ise, hiçbir şey okumadığını beyan etmiştir. Tek seçenekli yanıtlarda; gazete %51.1, kitap %12.0, mesleki yayın %2.8, dergi %1.4 oranında çıkmıştır. Çok seçenekli yanıtlara göre; gazete %72.25, kitap %31.0, dergi %9.38, mesleki yayın %7.5, hiçbir şey %8.4, cevap yok %1.6 oranındadır. 98 Bu verilerde de görüldüğü gibi, kahvehane müdavimlerinin yaklaşık 3/4’ü, sadece gazeteyle iktifa etmektedir. Gazeteyi “seyretme”yi de okuma olarak algılamaktadır. 16.Kahvehane Müdavimliği ve Kültürel Yönelim Kahvehaneye devam etme, kişilerin farklı yaşam alanlarından uzak kalmaları sonucunu doğurabilmektedir. Kişi, başka bir faaliyette bulunma yerine kahvehaneye devam etmekte ve monoton bir yaşam sürdürebilmektedir. Kişinin kahvehaneye devam etmesi, sadece kendi yaşamını “tektipleştermek”le kalmaz, aynı zamanda, kişinin ailesi de bu durumdan etkilenir ve aile de uzun yıllar boyunca benzer bir yaşam sürmeye “mahkum” olabilir. Kahvehane müdavimlerinin yaşamlarında, çeşitli sosyal faaliyetlerin ne düzeyde etkili olduğunun öğrenilmesi gayesiyle Tablo 66 oluşturulmuştur. Tablo 66: Katılınan Sosyal Faaliyetlere İlişkin Dağılım Sosyal Faaliyet Sinema Tiyatro Konser Konferans-panel Hiçbiri Cevap yok Not: Soruya, birden fazla seçenekle yanıt verilmiştir Sayı 349 154 143 138 138 14 Yüzde 43.62 19.25 17.88 17.25 17.25 1.8 Deneklerin %37.62’si, soruya tek seçenekle yanıt verirken, %23.38’i birden fazla seçenekle cevap vermiştir. %37.25’i, hiçbir sosyal faaliyete katıldığını ifade ederken, %1.8’lik kesim ise yanıt vermemiştir. Tek seçenekli cevaplarda; sinema %22.4’e, konferanspanel %6.3’e, tiyatro %4.5’e ve konser de %4.5’e karşılık gelmektedir. Sosyal faaliyetler içinde; sinema %43.62, tiyatro %19.25, konser %17.88, konferanspanel %17.25 oranında tercih edilmektedir. “Hiçbiri” biçiminde yanıt verenlerin oranı %17.25 iken ve “cevap yok” diyenler ise %1.8 oranına karşılık gelmektedir. Kahvehane müdavimlerinin, birtakım sosyal faaliyetlere katılım oranının, beklenenden yüksek ve çeşitli çıktığı dikkat çekmektedir. Kahvehane müdavimlerinin kullandığı iletişim araçlarına ilişkin dağılım Tablo 67’de görülmektedir. 99 Tablo 67: Kullanılan İletişim Araçlarına İlişkin Dağılım İletişim Aracı Televizyon Radyo Bilgisayar-internet Diğer Cevap yok Not: Soruya, birden fazla seçenekle yanıt verilmiştir Sayı 693 245 180 45 12 Yüzde 86.62 30.62 22.5 5.62 1.5 Deneklerin %61.5’i ilgili soruya tek seçenekle yanıt verirken, %37’si birden fazla seçenekle cevap vermiştir. %1.5’lik oran ise, soruyu yanıtsız bırakmıştır. Tek seçenekli yanıtlarda; televizyon %50.6’ya, bilgisayar-internet %6.4’e, radyo %3.1’e, diğer %1.4’e karşılık gelmektedir. Birden fazla seçenekle verilen yanıtlarda; televizyon %86.62, radyo %30.62, bilgisayarinternet %22.5, diğer %5.62 oranına karşılık gelmektedir. Deneklerin, günümüzün en yaygın iletişim aracı olan televizyonu yoğun olarak kullandıkları dikkat çekmektedir. Televizyonun birçok alanda (ev, işyeri, kahvehane, araba vs.) izlenebilmesi olanaklarının varlığı, bu iletişim aracının çokça takip edilmesi sonucunu doğurabilmektedir. Radyo, takip edilen iletişi araçları arasında önemli bir yere sahipken, internet kullananların oranı da azımsanmayacak düzeydedir. Daha çok öğrencilerin, interneti kullanma olasılığının bulunduğu dile getirilebilir. Kahvehane müdavimlerine, “kahvehaneye devam etme ve oyun oynamayı bırakma şansınız olsa, hangi faaliyetlerde bulunmak istersiniz?” biçiminde soru yöneltilmiş ve alınan yanıtlar Tablo 68’de gösterilmiştir. Tablo 68: Kahvehaneye Devam Etme ve Oyun Oynamanın Bırakılması Halinde Bulunulmak İstenilen Faaliyete Göre Dağılım Faaliyet Kitap okumak Televizyon seyretmek Kültür-sanat faaliyetlerine katılmak Spor yapmak Diğer Cevap yok Not: Soruya, birden fazla seçenekle yanıt verilmiştir Sayı 179 102 228 354 110 53 Yüzde 22.38 12.8 28.5 44.25 13.8 6.6 Müdavimlerin %72’si tek seçenekle yanıt verirken, %21.38’i birden çok seçenekle cevap vermiştir. %6.62’lik kesim ise yanıt vermemiştir. Tek seçenekle verilen cevaplara bakıldığında; spor yapmak %29.5, kültür-sanat faaliyetlerine katılmak %16.6, diğer %11.4, kitap okumak %8.4, televizyon seyretmek %6.1 oranlarına karşılık gelmektedir. 100 Çok seçenekli yanıtlarda; spor yapmak %44.25, kültür-sanat faaliyetlerine katılmak %28.5, kitap okumak %22.38, diğer %13.8, televizyon seyretmek %12.8 oranında gerçekleşmiştir. Deneklerin yarısına yakını, spor yapmaya özlem duymaktadır. Diğer seçenekler de, önemli oranlardadır. Kişilerin, birden fazla seçeneğe yanıt vermeleri, içinden bulundukları durumdan “kurtulma” düşüncesinin bir göstergesi olarak ele alınabilir. Daha önce de ifade edildiği gibi, koşulların kahvehaneye devam etmeye elvermesinden dolayı, bu mekan çokça tercih edilmekte, ancak, memnuniyetsizlik de açıkça vurgulanabilmektedir. 17.Kahvehane ve Homojenlik-Heterojenlik Kahvehaneler, geçmişten günümüze, aynı özellikten (meslekten, düşünceden, ideolojiden, zevkten, şehirden, ilçeden, köyden vs.) olan kişileri bir araya getirmede önemli fonksiyonlar üstlenmişlerdir. Bu fonksiyonun, günümüzde de devam ettiği ifade edilebilir. Kahvehane müdavimlerine; “bulunduğunuz kahvehanedeki insanların, genelde aynı anlayış, düşünce ve görüşe sahip olduklarını söyleyebilir misiniz?” biçiminde soru yöneltilmiştir. Alınan yanıtlar, Tablo 69’da görülmektedir. Tablo 69: Kahvehanedeki İnsanların Aynı Anlayış, Düşünce ve Görüşe Sahip Olup-Olmadıklarına İlişkin Görüşlerin Dağılımı Görüş Evet Hayır Cevap yok Toplam Sayı 341 440 19 800 Yüzde 42.6 55.0 2.4 100.0 Kahvehane müdavimlerinin %55.0’i, kahvehanede bulunan insanların aynı anlayış, düşünce ve görüşe sahip olmadıklarını ifade ederken, %42.6’lık bir kesim ise, “evet” biçiminde yanıt vermiştir. %2.4’lük bir oran ise, soruyu cevapsız bırakmıştır. Kahvehane müdavimlerinden bir kısmının benzer zevklere, ilgilere, ideolojilere, dünya görüşüne sahip olmaları söz konusu olabilir. Kişiler, en çok rahat edebilecekleri kahvehaneyi tercih ederken, benzer yapıda müdavimlerin olmasına da dikkat edebilmektedirler. Mesela; farklı mezheplere (Alevi-Sünni) mensup olanların, farklı kahvehanelerde bulunması (Yıldız,1996) gibi. Belli özellikteki insanların belli kahvehanelerde toplanmalarının, sportane bir durum olduğu ileri sürülebilir. Kahvehanelerden kiminin müdavimlerinin yaş ortalaması çok düşük iken, kimisi ise daha çok yaşlı insanlara hitap etmektedir. Bu durum, zamanla ortaya çıkmış 101 ve her insan; kendi dünyasına, görüşüne, ilgisine, zevkine vs. göre bir kahvehaneyi tercih etmiştir denilebilir. Kahvehaneler, “farklı sınıf ve anlayışta olanları bir araya getirmesi ve fikir alışverişinde bulunulmasına imkan vermesinden dolayı, “diyalog ve hoşgörü merkezleri” olarak görül”ebilmektedir (Yıldız,2002). Kahvehanelerin, “bir ölçüde büyük kentlerdeki mahalle bölünmelerini fiziksel, toplumsal ve belki de psikolojik bakımdan zayıflattığı” da ifade edilebilir (Hattox,1996,112). “Lokal”, “dernek” vs. adına sahip bazı kahvehanelerde, üyelik sisteminin işletildiği, kiminde ise pek de önemsenmediği dikkat çekmiştir. Üyeliğin olması, sadece belli özellikte olan insanların, bu mekana girebileceği anlamına gelebilmektedir. 18.Neden Kahvehane? Kahvehanenin ortaya çıktığı ilk dönemlerde, -dinin meşru dairesi içinde kabul edilenalternatif bir kamusal mekan olmadığından dolayı, buraya gitme, bir yönüyle zorunluluk taşımaktadır. Ancak günümüzde, insanların; eğelenebilecekleri, zaman geçirebilecekleri, arkadaş edinebilecekleri birçok farklı mekan, araç, kişi vs. bulunmaktadır. Bütün alternatiflere rağmen, kahvehaneye aşırı bir ilginin olmasının, görünmeyen bir yönü olduğu ve kişileri cezbettiği ifade edilebilir. Mehmet Akif Ersoy, Mahalle Kahvesi’nde; mahalle kahvehanelerini, dilenci kılığına girmiş sinsi canilere benzetmektedir. Yol kesen hırsızların, eşkıyalıklarını daha çok geceleri yaptıklarını, mahalle kahvehanesi canilerinin ise, güpe gündüz insanların yolunu kesip eşkıyalık yaptıklarını, işine gitmek üzere yola çıkan bir yolcunun önüne, adım başı bunlardan bir tanesinin dikildiğini ve ne yapıp edip onu işinden alı koyduğunu ifade eder. Yine; Evet, dilenci sanır seyr eden kıyafetini; Fakat bir onluğa ağuş açan sefaletini, Görüp de rikkate şayan, biraz sokulsa, hemen, Vurur şikarını ta kalbinin samiminden! (Kıyafetini gören onu dilenci sanır. Şayet on paraya kucak açan sefil ve perişan haline bakıp da biraz sokulacak olursanız, yakayı kaptırdığınız demektir. Derhal avını, kalbinin en derin yerinden vurarak teslim alır) demek suretiyle, bu mekanların, insanları nasıl cezbettiklerini şiir formunda anlatır. O’na göre, kahvehaneler, “Doğu ülkelerini katleden unsurların baş yardımcısıdır” (Şengüler,1991,340-341). Yasa’nın, 25 Yıl Sonra Hasanoğlan Köyü adlı araştırmasında, zamanını kahvehanede geçiren yetişkin erkeklerin oranı %53.5 olarak gerçekleşmiştir. DPT’nin yaptığı, Türk Köyünde Modernleşme Eğilimleri Araştırması’nda ise, kahve ve köy odasına giden kırsal kesim insanlar, yaklaşık olarak 1/3 oranına karşılık gelmektedir (Tezcan,1994,157-158). 102 Kişilere sorulan; “farklı eğlence mekanları ya da araçları olmasına rağmen, özellikle kahvehaneyi neden tercih ediyorsunuz?” biçimindeki soruya verilen yanıtlar Tablo 70’te görülmektedir. Tablo 70: Farklı Eğlence Mekanları Ya Da Araçları Olmasına Rağmen Kahvehanenin Tercih Nedenine İlişkin Dağılım Neden Diğer eğlence mekanlarına (gazino, bar, cafe, internet cafe vs.) da gidiyorum Kahvehanenin ucuz bir eğlence mekanı olmasından dolayı Kahvehanenin kolay ulaşılan bir eğlence mekanı olmasından dolayı Aile ve çevredekilerin, diğer eğlence mekanlarına göre, kahvehaneye daha az tepki göstermelerinden dolayı Diğer Cevap yok Not: Soruya, birden fazla seçenekle yanıt verilmiştir Sayı 106 Yüzde 13.25 318 199 92 39.8 24.88 11.5 127 43 15.88 5.4 Müdavimlerin %84.88’i tek seçenekle soruyu yanıtlarken, %9.8’i ise birden çok cevap vermiştir. %5.38’lik kesim ise soruyu yanıtsız bırakmıştır. Tek seçeneğe göre; kahvehanenin ucuz bir eğlence mekanı olmasından dolayı %32.1, kahvehanenin kolay ulaşılan bir eğlence mekanı olmasından dolayı %17.4, diğer %15.3, diğer eğlence mekanlarına (gazino, bar, cafe, internet cafe vs.) da gidiyorum %11.4, aile ve çevredekilerin, diğer eğlence mekanlarına göre, kahvehaneye daha az tepki göstermelerinden dolayı %8.8 biçiminde bir dağılım ortaya çıkmıştır. Çok seçenekle verilen yanıtlara göz atıldığında; ucuz bir eğlence mekanı olmasından dolayı tercih edenler yaklaşık olarak 2/5 oranına karşılık gelirken, kolay ulaşılan bir eğlence mekanı olmasından dolayı benimseyenlerin %24.88 oranına sahip olduğu görülür. Diğer eğlence mekanlarına da gidenlerin oranı %13.25, aile ve çevredekilerin, diğer eğlence mekanlarına göre, kahvehaneye daha az tepki göstermelerinden dolayı gidenler ise %11.5 olarak gerçekleşmiştir. “Diğer” seçeneğini tercih edenlerin (%15.88) çok büyük bir kısmı; gidecek başka bir yerin olmadığını, alışkanlık haline geldiğinden dolayı devam ettiğini, bırakmak istediğini ancak, arkadaşların genelinin burada olmasından dolayı devam etmek zorunda kaldıklarını belirtmek suretiyle soruya yanıt vermişlerdir. Kahvehaneler, mevcut eğlence araçları ya da mekanlarından, daha ucuz bir eğlence olanağı sunduğundan dolayı, çokça tercih edilebilmektedir. Ayrıca, birtakım eğlence mekanlarına gidebilme, bazı kişilerin dünya görüşüne “ters” gelebilmektedir. Hatta, maddi durumu iyi olsa bile, insanların gidebileceği eğlence mekanları sınırlıdır denilebilir. Bar, gazino vs. yerlere gitmenin, dünya görüşüne ters gelebilmesi örneğinde olduğu gibi, kişi, 103 adeta kahvehaneye “tutulacak dal” gibi bakabilir ve bu mekanı –bütün olumsuzluklarına rağmen– sevebilir. Aslında kahvehaneler, aynı zamanda “ticari mekan” olma özelliği de taşımaktadırlar. Belli bir harcama gücüne / gelire sahip olmayanların düzenli olarak kahvehaneye gitmedikleri veya hiç gitmedikleri ortaya çıkmıştır (Erder,2001,277). Ahmet Rasim, kış günleri dışarıda olan bir insanın en ucuza zaman geçirebileceği yerin kahvehane olduğunu şu ifadelerle dile getirir: “Şu kıraathaneleri kim icadetmiş ise babasına rahmet! Yirmiliği verdim mi bir çay iç! Büzül köşeye! Gelen giden ile eğlen. Fakat mahbus [hapsolunmuşşun]! Dışarıya çıkmaya gelmez!” (Aktaş,1997,249). Kasapoğlu, kahvehanelerin, “en az parayla, en fazla vakit harcanan yer” olduğunu belirterek, bu mekanların neredeyse tamamının erkeklere hizmet ettiğini ve alternatif faaliyetleri bulunmayan erkekler için, evden çıkmanın en ucuz yolunun kahvehane olduğunu dile getirmektedir (www.basin-yayin.com/yazi.yek?sid=97). Kolay ulaşılan bir eğlence mekanı olması, kahvehaneleri “vazgeçilmez” yapabilmektedir. Kişinin evine, işyerine, çarşıya-pazara vs. en yakın olan eğlenme, dinlenme mekanı kahvehanedir. Öyle ki, dar ve kısa bir sokakta bile 10’a yakın kahvehane bulunabilmektedir. Kişi, kahvehane aramak için uzaklara gitme ihtiyacı duymamakta ve adeta bu mekanlara, sürekli “gidiş-geliş” yapabilmektedir. Araştırmacının evinin bulunduğu (Diyarbakır) sokak, 150-200 m. uzunluğunda iken, bu sokak boyunca 13 kahvehane mevcuttur ve bu sokakta aynı türden olan hiçbir işyerinin sayısı, kahvehane kadar değildir. Kişilerin kahvehaneyi diğer eğlence mekanlarına göre tercihi yanında, sürekli gittiği kahvehaneye devamını etkileyen birtakım nedenlerin olduğu varsayımından hareketle müdavimlere, “sürekli gittiğiniz kahvehaneyi seçmenizdeki sebep nedir?” biçiminde soru yöneltilmiş ve alınan yanıtlar Tablo 71’de ortaya konulmuştur. Tablo 71: Sürekli Gidilen Kahvenin Seçilmesinde Asıl Nedene Göre Dağılım Neden Hemşerilerimin (aynı köy veya ilçeden) kahvehanesi olması Evime yakın olması Arkadaşlarımın devam ettiği kahvehane olması Meslektaşlarımın bulunduğu kahvehane olması Diğer Cevap yok Not: Soruya, birden fazla seçenekle yanıt verilmiştir Sayı 100 190 462 91 44 18 Yüzde 12.5 23.8 57.8 11.38 5.5 2.25 Deneklerin %86’sı tek seçenekle soruya yanıt verirken, %11.8’i de birden fazla seçenekle soruyu cevaplamıştır. Tek seçeneğe göre; arkadaşlarımın devam ettiği kahvehane 104 olması %47.4, evime yakın olması %14.9, hemşerilerimin (aynı köy veya ilçeden) kahvehanesi olması %10.4, meslektaşlarımın bulunduğu kahvehane olması %8.4, diğer %5.5 biçiminde bir dağılım ortaya çıkmıştır. %2.3’lük kesim ise soruyu yanıtsız bırakmıştır. Çok seçenekli yanıtlara göre; arkadaşların devam ettiği kahvehane olması %57.8, eve yakın olması %23.8, hemşerilerin devam ettiği kahvehane olması %12.5, meslektaşların bulunduğu kahvehane olması %11.38, diğer %5.5 oranına karşılık gelmektedir. Daha önceki verilerde de görüldüğü gibi, kişiyi kahvehaneye çeken en önemli kesim arkadaş grubu olmaktadır. Mahalle, iş, okul vs. arkadaşlarının “toplu” halde kahvehanede bulunması, kişinin de oraya gitmesi sonucunu doğurabilmektedir. Bazen, okul ve mahalle arkadaşlarının devam ettiği kahvehane, birden fazla olabilmekte ve kişi her ikisine de devam edebilmektedir. Eve yakın olması, aynı zamanda mahalle arkadaşlarının, komşuların da o kahvehanede bulunması anlamına gelmektedir. Yalnız, eve yakın olmasından dolayı gidilen kahvehanelerin, daha çok orta yaş ve yaşlı sayılabilecek kesim tarafından tercih edildiği, gençlerin ise bu şekildeki kahvehaneleri çokça tercih etmediği dikkat çekmektedir. Çünkü, eve yakın olan kahvehanelerde her an bir yakınla (baba, amca, dayı, dede vs.) karşılaşma olasılığı bulunmaktadır. Genç müdavimlerden bazıları, bu tür yakınların olduğu kahvehanelerde “rahat” edemediklerini, “özgür” olamadıklarını dile getirmişlerdir. Aynı köy veya ilçeden olan kişilerin devam ettiği kahvehaneler, Diyarbakır’da oldukça fazladır. Kahvehaneye ilçenin, aşiretin, yerine getiren mesleğin isminin konması (Dicle Kıraathanesi, Kavarililer Kahvehanesi (aşiret), Lice Kıraathanesi, Eğil Kıraathanesi, Muhtar Kıraathanesi vb.), o ilçeden olanların, kahvehaneye devam etmesi için bir gerekçe olarak görülebilmektedir. Özellikle, ilçe ve köylere giden arabaların bulunduğu “Eski Hal Garajı” civarında, hemşeri kahvehaneleri yoğun olarak bulunmaktadır. Sosyal yaşamın bütün özelliklerini, belli bir bölgede yaşayarak öğrenen insanlar, başka bir yerleşim birimine gittiklerinde, güçlü bir dayanışma ve bütünleşme fikrine sahip olmaktadırlar. “Biz” duygusunun gelişmesiyle (Aytaç,1991) kişiler, kent yaşamının getirmiş olduğu yabancılıktan bu sayede kurtulabilmektedirler. Büyük şehirlerde (İstanbul, Ankara, İzmir gibi), kahvehaneler, aynı şehirden gelen ve daha çok yakın-uzak akrabalığı olmayan kişilerin bir araya gelmesinde önemli bir rol oynamaktadırlar. Buralar; hemşeri, komşu ve arkadaşlarla görüşülen “sivil mekanlar” arasında önemli bir yer tutmaktadırlar (Erder,2001,248). Hatta öyle ki, bazen hemşerilik, akrabalığın ve komşuluğun daha da önüne geçebilir (Erdoğmuş,1977,74). Hemşerilik, bazı durumlarda ise, resmi teşkilat halini alabilmektedir (Görmez,1991,40). Küçük şehirlerde ise, hemşeriliği belirleyen, aynı ilçeden ya da aynı köyden olmadır. 105 Mesleki yapılanma, kahvehanenin adına etki edebilmekte ve müdavimler, o ismi (Esnaf Kıraathanesi, Sebzeciler Kahvehanesi vb.) ve kahvehaneyi kendilerine yakın bulabilmekte ve oraya düzenli olarak gidebilmektedirler. Esnafların yoğun olduğu kahvehanelerin en önemli özelliklerinden birisi, buraların gündüzleri aşırı kalabalık olmasıdır. Mesai saatlerinde çalışan (işçi, memur) kesime hitap eden kahvehaneler, gündüz vakti çok kalabalık olmamakta, buralara bahsedilen vakitte, daha çok işsizler devam etmektedir. Mesleklere göre kahvehanenin farklılaşması olgusu, kırsal kesimden kentsel alanlara doğru gidildikçe daha da belirginleşmektedir (Tezcan,1994,158). Kentsel alanlarda mesleklerin sayısal olarak fazla olması ve uzmanlaşmanın bulunması, belirginleşmenin daha kesin sınırlara sahip olması sonucunu doğurmuştur denilebilir. Metropol olarak ele alınan büyük kentlerde, hemşeri kahveleri, aynı zamanda mesleki dayanışmanın olduğu merkezler konumundadırlar. Örneğin; Bolulu aşçılar, Şileli parkeciler, Ordulu plastikçiler vb. aynı kahvehanenin müdavimidirler (Erder,2001,248). Bu mekanlar; iş arama, iş bulma, pazarlık yapma, reklam yapma vs. fonksiyonlarını aynı anda yerine getirebilmektedirler. “Diğer” seçeneği içinde, birkaç kişi, horoz dövüştürme amacı ve seyretmek için geldiğini belirtmiştir. Kuşçu, horozcu vb. kahvehanelerinin, İstanbul’daki kahvehaneler içinde önemli bir yere sahip oldukları görülmektedir (Somçağ,1997). 19.Kahvehane ve İşsizlik Kahvehane ve işsizlik kavramlarının, genellikle birlikte ele alındığı ve insanların işsizlikten dolayı kahvehaneye devam ettiğine dair yaygın bir kanaat bulunmaktadır. Ancak, yapılan bir araştırmada (Yıldız,1996), bu görüşün gerçeği yansıtmadığı ortaya çıkmıştır. Aksine, düzenli bir işi olanların, kahvehaneye sistemli bir şekilde devam etme ve kalmalarının daha yaygın olduğu ortaya çıkmıştır. Kişilerin Uğraşı Alanlarına İlişkin Dağılım’da görüldüğü gibi, kahvehaneye devam edenlerden işsiz olanların oranı sadece %8’dir. “Öğrenci” ve “cevap yok” seçenekleri, işsiz kategorisinde ele alındığında, oranın toplam %28.12 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Buna göre, kahvehaneye devam etmenin en önemli nedeninin işsizlik olmadığı ifade edilebilir. Kahvehanenin olumsuz fonksiyonlarından birisinin, işsiz insanları iş aramaktan alıkoyduğu varsayımından hareket edilmiş ve kahvehane müdavimlerinin bu konudaki görüşü alınmıştır. İlgili görüşlerin dağılımı Tablo 72’de görülmektedir. 106 Tablo 72: Kahvehanelerin, İşsiz İnsanları İş Aramaktan Alıkoyduğuna İlişkin Görüşlerin Dağılımı İş Bulmaktan Alıkoyma Durumu Evet Hayır Cevap yok Toplam Sayı 502 274 24 800 Yüzde 62.8 34.3 3.0 100.0 Müdavimlerin %62.8’i, kahvehanelerin işsiz insanları iş aramaktan alıkoyduğu görüşüne katılmaktadır. Olumsuz bir düşünce içinde olanlar ise 1/3’den biraz fazladır. Yanıt vermeyenler %3.0 oranına karşılık gelmektedir. Kahvehaneye devam eden işsizler, bu alışkanlıktan dolayı, önlerine çıkan iş fırsatlarını ellerinden kaçırabilirler. Sürekli olan bu durum, işsizlik sürecinden çıkılmasını ve kişinin farklı ortamlara girip iş bulabilmesini engelleyebilmektedir. Müdavimler, kahvehaneye devam eden kişinin, kazanmış olduğu alışkanlıktan “kurtulma”sının zorlaştığını ve adeta imkansızlaştığını dile getirmişlerdir. Kişilerin, kahvehane vasıtasıyla kazanmış olduğu “arkadaş çevresi”nin, aslında yanıltıcı olduğunu ve kişilerin bir arayış içine girmesini engellediğini ifade etmişlerdir. 107 III. BÖLÜM HİPOTEZ TESTİ “Enformel bir eğitim kurumu olan kahvehaneler, geçmişte sahip oldukları bu özelliğini büyük oranda kaybetmişlerdir” biçimindeki hipotezimiz doğrulanmıştır. Çünkü, ortaya çıktıkları ilk dönemlerde, kişilerin sosyalleşmelerinde, kültürün bir sonraki nesile aktarılmasında önemli bir rol oynarken, günümüzde bu fonksiyonlarında bir azalma olmuş ve hatta yok denecek kadar azalmıştır. “Eğlenme ihtiyacını karşılayan kahvehanelerin bu fonksiyonu günümüze kadar gelmiş, ancak, eğlenme biçimi ve süresi bakımından birtakım farklılaşmalar oluşmuştur” biçimindeki denence doğrulanmıştır. Kuramsal çerçevede de belirtildiği gibi, bu mekanlarda, ilk dönemlerde eğlenme biçimleri farklı olmuştur. Bu mekanlarda; çalgı (ney, ud, kanun, tanbur, santur, kemençe, çöğür, kopuz, daire, zurna, nakkare, zil, bağlama, nefir, davul, kös, rebab, mizmar, ıslık, pişye, nüzhe, musikar) çalınmış, oyun (tavla, bilardo vb.) ve tiyatro oynanmış, esrar, lüle, nargile içilmiş, ayrıca bazıları alkollü içki içme yeri olarak da kullanılmıştır. “Kahvehanelerin, olumlu ve olumsuz anlamda “kültür aktarım merkezleri” olma fonksiyonu, geçmişte olduğu gibi bugün de devam etmektedir” biçimindeki hipotez doğrulanmıştır. Sohbet etme, tartışma, dinleme vs. olumlu davranışların ve argo konuşma, zaman öldürme vb. olumsuz davranışların bu mekan vasıtasıyla elde etme durumu devam etmektedir. “Kahvehaneler, belli dönemlerde aykırılık (siyasal, dinsel, sosyo-kültürel vs.) merkezi gibi işlev görmesine karşın, günümüzde bu fonksiyonu büyük ölçüde azalmıştır” hipotezi doğrulanmıştır. Osmanlı’da açılmaya başladıkları günden itibaren, siyasal, dinsel, sosyokültürel vs. konularda, farklı düşünen insanların toplanma yeri kahvehaneler olmuştur. Aykırı görüşlerin varlığının farkında olan merkezi yönetim, sık sık bu mekanları ve burada içilen içeceği yasaklama, bazı durumlarda yıkma yoluna gitmiştir. “Devlet sohbeti” yapılma kaygısında olan idareciler, belli dönemlerde kahvehanelere “jurnalci” koymuşlar ve bu şekilde, buralarda konuşulanları öğrenme yoluna gitmişlerdir. Aykırılık merkezi olma yönünün, günümüzde hissedilmeyecek dereceye kadar azaldığı söylenebilir. “Kahvehanelerin, farklı birtakım grup, cemaat, parti, anlayış veya fikirlerin oluşumuna ev sahipliği yapma fonksiyonu, bazı yönlerden farklılaşmış olmasına rağmen, -kısmen de olsa- günümüzde de devam etmektedir” hipotezi kısmen de olsa doğrulanmıştır. Farklı dünya görüşüne, ideolojiye, cemaate mensup insanlar, bazı durumlarda farklı kahvehanelerde bulunabilmektedirler. Mesleksel ortaklığın getirmiş olduğu düşünceyle, belli kahvehanelerde 108 (lokal, dernek, kulüp vb.) bulunma sözkonusu olabilmektedir. Turistik Kuyumcular Kıraathanesi, Avcılar Kıraathanesi vb. örnek olarak gösterilebilir. Belli mezhebe veya aşirete sahip olanların (Alevi, Kavarili, Şavaklı vs.) bir araya gelmesinde de kahvehaneler önemli bir fonksiyon görebilmektedirler. “Kahvehaneler, aynı meslek grubundan olan kişilerin (kuyumcular, mühendisler, yargı mensupları vs.) toplanma mekanı olarak işlev görmektedirler” hipotezi doğrulanmıştır. Belli meslek mensupları –ve emekli olanları– için bu mekanlar, dayanışma, buluşma, zaman geçirme vs. yeridir. Bu tip kahvehanelerin adı; kulüp, dernek, lokal vs. olarak geçmekte ve bazılarına, meslekten olmayanlar girememektedir. “Kahvehaneler, ucuz ve ulaşılması kolay bir eğlence-vakit geçirme mekanı olduğundan çokça tercih edilmektedir” hipotezi doğrulanmıştır. Bu mekanlar günümüzde, “en az parayla, en fazla vakit harcanan yer”lerdir. Ayrıca, her sokakta, mahallede, köyde, beldede vs. çok sayıda olması, bu mekanlara ulaşımı kolaylaştırmaktadır. Bu yönüyle, kahvehaneler, kişilerin; eğlenebilecekleri, dinlenebilecekleri, oyun oynayabilecekleri, zaman öldürebilecekleri “en yakın yer”dir ve bu yön, kahvehanenin tercih edilmesinde çokça etkilidir. “Kahvehaneler, ilk olarak ortaya çıktıkları dönemlerde, kutsal bilinen yerlere (özellikle cami, tekke, zaviye, medrese vs.) karşı güçlü ve tek bir alternatif kamusal mekan olmasına karşın, -başka alternatif mekan ve oluşumların da ortaya çıkmasından dolayı- günümüzde bu fonksiyonu büyük ölçüde azalmıştır” biçimindeki hipotez ispat edilmiştir. Günümüzde, kişilerin kahvehane dışında gidebileceği mekanların çokluğu (alış-veriş merkezleri, dernekler, kulüpler, piknikler, sergiler vb.), kişinin bu mekanlara çok da “mahkum” olmadığını göstermektedir. Yalnız, bu mekanın çokça yaygın olması, ulaşım olanaklarının bulunması ve ucuz olması gibi nedenlerden dolayı kahvehanelere olan ilgi devam etmektedir. Hipotezlerden birisi “kahvehaneler, önceleri kutsal mekanlara (cami, tekke, zaviye, medrese vs.) takviye hizmetler sunarken, bu işlevi günümüzde büyük ölçüde ortadan kalkmış, bu fonksiyonu daha çok çay ocakları üstlenmiştir” şeklindeydi. Bu hipotez de büyük ölçüde ispat edilmiştir. İlk dönemlerde, dinsel mekanlarla iç içe olan ve bir yönüyle onlara destek veren bu mekanların fonksiyonunu, bugün çay ocakları yerine getirmektedir. Her ne kadar çay ocakları, resmiyette (Belediye kayıtları, emniyet, oda vs.) kahvehanelerle birlikte ele alınsalar da, yerine getirmiş oldukları fonksiyonlar, ilk dönemki kahvehanelere benzemektedir. Bu durumu, çay ocaklarının daha çok cami çevresinde bulunmaları ve cami müdavimlerinin, daha çok bu mekanları tercih etmesi ispat etmektedir. “Kahvehanelerin, kahve bitkisi dışında, birtakım içeceklerin ve keyif vericilerin yaygınlaşma aracı olma fonksiyonu, nitelik ve nicelik bakımından birtakım değişmeler dışında, çok değişmemiştir” şeklindeki hipotez doğrulanmış olmaktadır. Kahvehanelerde; 109 kahve, çay, ıhlamur vb. içecekler tüketilirken, ağırlık çaydan yanadır. Hatta, kahve içmek, kahvehaneye göre biraz “lüks kaçmakta”dır. Sigara, günümüz kahvehanelerinde çok yoğun olarak tüketilirken, tütünün çubuk olarak tüketimi hemen hiç yoktur. Enfiye ise, tamamen kaybolmuş bir alışkanlıktır. Son dönemlerde, şehir merkezlerinde bazı kahvehanelerde, özellikle nargile içimi yaygınlaşmış ve beklenenden daha fazla ilgi görmüştür. “Kahvehanelerin, erkek-egemen bir toplum yapısının kökleşmesini sağlama fonksiyonu, eskisi kadar olmasa da günümüzde de devam etmektedir” hipotezi doğrulanmıştır. Kahvehaneler ortaya çıktığı dönemden beri, tek cinsiyete (erkek) hitap etmesi yönüyle dikkat çekmektedir. “Yumuşak” bir boş zamanı değerlendirme faaliyeti olan kahvehaneye devam edimini, dönemlere göre farklı uğraşılar ilginç kılmıştır. İlk dönemler sohbet etme, sonraları; çalgı çalma, oyun oynama, kitap okuma, tartışma uğraşılarından bazıları ağırlık kazanabilmektedir. Günümüzde ise, çay ocakları; sohbet, tartışma, televizyon seyretme, okuma, sanat icra etme vb. gayretlerine ev sahipliği yaparken, kahvehanelerde erkeklerin yerine getirmiş olduğu faaliyetler çoğunlukla bir alanda yoğunlaşmaktadır: Oyun oynamak. “Kahvehanelerin iş bulma mekanı olarak kullanılma fonksiyonu, günümüzde eskiye nazaran daha da artmıştır” biçimindeki denence doğrulanmıştır. Özellikle yevmiye usulü çalışan insanlar (amele, hamal vb.), taşımacılık, inşaat işiyle uğraşanlar bu mekana devem etme sayesinde iş bulabilmektedirler. Kaynaklarda, kahvehanelerin iş bulmada yardımcı oldukları belirtilmekte ise de, bu durum pek yaygın değildir. Özellikle Diyarbakır gibi, son 10-15 yılda yoğun göç alan bir ilde, bu mekanlar sayesinde kişilerin iş bulma oranlarında artış olduğu söylenebilir. Enformel ekonomi alanında faaliyet gösterenlerin büyük bir kısmı ve formel alanda çaba içinde olanların da belli bir kesimi, bu mekanları kullanmak suretiyle iş bulabilmektedir. “Kültür-sanat faaliyetleri açısından önemli bir mekan olan kahvehanelerin bu işlevi, neredeyse tamamen ortasından kalkmıştır” hipotezi ispat edilmiştir. Kültür-sanat faaliyetinin algılanma biçimi, aslında kişiden kişiye değişebilmektedir. Kimileri için kahveye devam etme, sohbet etme, tartışma, hatta oyun oynama bile kültür faaliyeti içinde ele alınabilmektedir. Daha önce de söz edildiği gibi, benzer faaliyetleri çay ocakları ya da çay bahçeleri yerine getirmektedir. Kahvehane ise, “oyun oynama” ile özdeşleşmiş ve kahvehaneye devam eden kişinin oyun oynamaması yadırganır hale gelmiştir. “Entelektüellerin devam ettikleri ve bir kısmının eserlerini kaleme aldıkları bir mekan olan kahvehanelerin bu fonksiyonu, günümüzde hemen hemen ortadan kalkmıştır” denencesi doğrulanmıştır. Aksine, bu mekanların günümüzdeki işlevleri, bugünün entelektüel kesimi tarafından eleştirilmekte ve hatta küçümsenmektedir. 110 “Kahvehaneler, insanlarda demokratik bir kültürün oluşumu ve gelişimini sağlayan mekanlardır” biçimindeki hipotez doğrulanmıştır. Geçmişten günümüze kahvehaneler, her sınıftan, meslekten, ırktan, dilden, dinden, anlayıştan vs. olan insanların bir araya gelmesi, tartışması, zaman geçirmesi vb. faaliyetlerine zemin hazırlamıştır. Günümüzde, geçmişte olduğu kadar olmasa da, yine her kesimden insan bu mekanlara gitmekte ve bir ilişki kurabilmektedir. “Sözlü kültürün devam etmesi açısından önemli bir mekan olan kahvehanelerin, bu özelliğinin, yoğunluk olarak azaldığı, bunun yerine daha farklı davranış kalıplarının (oyun oynama, televizyon seyretme vs.) ortaya çıktığı görülmektedir” denencesi ispat edilmiştir. Kahvehanelerde; tartışma ortamları, maniler vasıtasıyla atışma, çevredeki gelişmelerden haberdar olma vb. biçimindeki faaliyetler, geçmiş dönemlerde çok daha yoğundur. Günümüzde ise, kişiler, oyuna “dalmakta” ve adeta konuşmayı “unutmakta”dırlar. Yine, şifreli kanallardan ya da büyük ekranlı televizyonlardan maç seyretme amacının da, kahvehaneye devamda önemli bir yer tuttuğu dikkat çekmektedir. “Müzik kültürünün gelişmesini sağlayan kahvehanelerin, bu fonksiyonları neredeyse ortadan kalkmıştır” hipotezi gerçeklenmiştir. Kahvehanelerde, günümüzde; televizyon, kasetçalar, gülüşme, tartışma, okey taşı sesleri birbirine karışmakta ve kahvehane bu haliyle tam bir “heterotopya” özelliği taşımaktadır. Müzik icra edilmesi, geçmiş kahvehanelerin önemli özelliklerindendir. Semai ya da çalgılı kahvehaneler, tam bir konservatuar vazifesi görmekte, hatta bu mekanlarda usta-çırak ilişkisiyle, birçok kimse müzik konusunda uzmanlaşabilmektedir. Bu yön, günümüzde, tamamen ortadan kalkmıştır. “Kahvehaneler, kırsal kesimden kentsel alanlara gelenlerin şehirlileşmelerini geciktiren bir mekan olarak fonksiyon görmektedirler” biçimindeki denence de kısmen ispat edilmiştir. Kişi, yabancı olduğu bir dünyayla (kent) tanışma ve bütünleşme konusunda çekingen davranabilir ve kolay yola “kaçarak”, daha kapalı bir dünya olan kahvehaneyle bütünleşebilir ve bu kurumu tek ve en önemli unsur olarak görebilir. Kişi, bu haliyle, kapalı bir grubun üyesi olabilir ve farklı kesimlere açılma konusunda çekingen tavırlar sergileyebilir. “Kahvehaneler, belli bir dönem terörist eylemlerin “hesaplaşma merkezi” olarak fonksiyon görürken, bu fonksiyonu günümüzde belirgin biçimde bulunmamasına karşın, bu hareketlere açık olma yönü nispeten devam etmektedir” biçimindeki hipotez geçerliliğini korumaktadır. Kahvehaneler, özellikle 1980 öncesi ve sonrasında, terörist eylemlerin yoğun olarak görüldüğü mekanlar olmuşlardır. Olağanüstü hal uygulamasının uzun bir süre devam ettiği Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Diyarbakır’da kahvehaneler, terörün yoğun olduğu dönemlerde, ifadelerden anlaşıldığına göre, “endişe verici mekanlar” olmuşlardır. 111 “Kahvehaneler, özellikle milli maçlarda, ulusal bütünlüğün sağlanmasına -dolaylı yönlerden de olsa- zemin hazırlarken, bazen de farklı takımlara sempati ile bakan kişiler arasında –fanatiklikten kaynaklanan- bir çatışma meydana getirecek ortam hazırlamaktadır” biçiminde formüle edilen denence geçerlilik taşımaktadır. Birkaç yıl öncesine kadar, video izlenen yerler içinde yer alan kahvehaneler, günümüzde şifreli kanallardan futbol maçı seyredilen bir mekan olmaktadır. Birçok kahvehanede büyük ekranlı televizyon bulunması da, futbol maçının kahvehanede seyredilmesinde önemli bir etken olabilmektedir. “Eskiden olduğu gibi, günümüzde de kahvehaneler, argo kültürün oluşum ve yaygınlaşma merkezi olma fonksiyonunu sürdürmektedirler” biçimindeki denencenin, kahvehane müdavimlerinin verdikleri yanıtlara bakılarak ispatlandığı söylenebilir. Kahvehane müdavimlerinin yaklaşık 2/3’si, kahvehaneye devam edenlerde argo konuşma oranının arttığını dile getirmişlerdir. Bunun yanında, argo kültürü sürdürme oranının da, bu mekanlarda bulunma süresine bağlı olarak artabileceği ifade edilebilir. Kahvehanede kazanılan argo kültür unsurlarının, yaşamın diğer alanlarında da sergilenmesi olasılığı bulunmaktadır. “İşsizliğin kökleşmesine neden olan kahvehanelerin bu fonksiyonu, günümüzde de oldukça etkili bir biçimde sürmektedir” biçimindeki denence doğruluk kazanmıştır. Kahvehane müdavimlerinin 3/5’ü, kahvehanelerin, işsizliğin kökleşmesinde önemli bir rol oynadığını dile getirmiştir. Kişiler, kahvehaneye devam ettiklerinden dolayı, iş fırsatlarını elden kaçırmayla karşı karşıya kalabilecekleri gibi, “çalışmadan yaşama” düşüncesi de, bunlarda bir yaşam felsefesi haline dönüşebilir. Kişi, bu mekanda bulunmak suretiyle, “işin kendisini bulmasını” beklemekte ve bir arayış içine girmekten kaçınabilmektedir. “Kahvehanelerin, insanları “bilinçlendirme” merkezi olması yönü dikkat çekerken, bu fonksiyon günümüzde tam ters işlemekte, kahvehaneler “bilinçsizleştirme” görevi görmektedirler” hipotezi ispat edilmiştir. Ortaya çıktığı bölgeden başlamak suretiyle kahvehaneler, toplum ve devlet bazında meydana gelen haksızlıkların, yolsuzlukların, ihtiyaçların vs. dile getirildiği mekanlar olmuşlar ve insanlar bu sayede adeta “yetişmiş”lerdir. Günümüz kahvehanelerinde bahsedilen durumların yaşanmasının çok nadir olabileceği ifade edilebilir. Çünkü, kahvehane dışında da bu tür faaliyetlerin yapılması sözkonusu olabilmektedir. Günümüzde, kahvehaneye giden insanlar, saatlerce oyun oynamakla adeta “dünyadan bağını koparmak”ta ve dış dünyayı daha farklı algılayabilmektedir. “Kahvehanelerin, “zaman öldürme” fonksiyonu, eskiden olduğu gibi günümüzde de devam etmektedir” biçimindeki hipotezimiz doğrulanmıştır. Kahvehanelerin, ortaya çıktıkları dönemden itibaren dikkat çeken en önemli yönü, bu mekanlarda zamanın “hoyratça” harcanması olmuştur. Yaşamında aktif olmadığı zamanları (dinlenme, eğlenme, uyuma, 112 beslenme vb.) kahvehaneye kanalize etme ve bahsedilen şeylerden mahrum kalma biçimindeki davranış yaygın olarak sergilenebilmektedir. Hatta kişi, çalışma yaşamından “kaçamak” yapmak suretiyle, bu mekanlara devam edebilir. Kişilerin sahip oldukları dünya görüşü de, çoğu durumda “zaman öldürme”ye engel olmayabilir. “Kahvehanelerin sapma davranışının oluşumunu ve devamını sağlayan bir mekan olma fonksiyonu, eskiye nazaran daha da artmış, kaynaklık ettiği sapma davranışı nitelik ve nicelik olarak değişmiştir” biçiminde dile getirilen denence doğrulanma yolundadır. Kahvehaneler, insanlarda varolan sapma düşüncesinin somuta döküldüğü bir mekan olarak ele alınabilir. Kuramsal Çerçeve’de geçen; esrar kullanma, sigara, enfiye, çubuk vb. içme, homoseksüel ilişkiler, dansöz oynatma vs. biçimindeki fonksiyonlardan bir kısmı ortadan kalkmış, bir kısmı ise devam etmektedir. Günümüzde ise; sigara içme, kumar oynama, uyuşturucu kullanma, mafya ilişkilerine mekan olma, terör olaylarına ev sahipliği yapma vb. unsurlar aktiflik kazanmıştır. Buna göre, kahvehanelerin, toplumlarda genel anlamda varolan sapma davranışlarının sergilendiği bir “arena” olma özelliğini taşıdıkları dile getirilebilir. “Şifreli televizyon kanallarını seyretme mekan olması, kahvehanelerin günümüzde dikkat çeken önemli fonksiyonlarındandır” biçiminde formüle ettiğimiz hipotez ispatlanmıştır. Kahvehaneler, yukarıda kısaca değinildiği gibi, özellikle futbol maçlarının izlenmesi noktasında önemli mekanlardır. Şifreli kanallara (Digiturk, Star Digital vb.) ev ortamında abone olma imkanı bulamayan kişiler için kahvehaneler uygun bir yerdir. Ayrıca, maçları genellikle büyük ekran televizyonların bulunduğu bir kahvehanede seyretmenin de ayrı bir zevk verdiği dile getirilmektedir. Bunun yanında, arkadaşlarla, hemşerilerle, akrabalarla, dostlarla maç seyretme hevesinde olanların, kahvehaneyi tercih edebilmeleri de söz konusudur denilebilir. “Kahvehaneler, erkek cinsiyet kimliğinin oluşması ve devamında önemli bir mekan konumundadır” denencesi ispat edilmiştir. Erkek olduğunu ispat etmeye çalışan bir gencin, ilk gittiği mekanların başında kahvehane gelmektedir. Kahvehaneye gitmeyi, oyun oynama tamamlamakta ve adeta kişinin kendine güven gelmektedir. Oyunun kazanılması ise, ayrı bir övünç kaynağı olmakta ve bu durum, kahvehane dışındaki ortamlarda da dile getirilebilmektedir. “Ergenlik çağındaki gençlerin kendilerini ispat mekanı olma yönü, eskiden olduğu gibi günümüzde de devam etmektedir” hipotezi tam olarak ispatlanmıştır. Ergenlik döneminde bulunmanın verdiği “deli dolu”luğun etkisiyle genç, kendini ispat etme konusunda her yolu deneyebilmektedir. Kahvehane müdavimlerinin yaklaşık 3/5’ünün gençlik çağında (18-30 yaş arası) ve daha aşağısında bulunmaları, bu mekanın, “kendini ispat” noktasında önemli bir yere sahip olduğunu akla getirmektedir. 113 “Kahvehaneler, özellikle kent yaşamında önemli bir unsur olan, sosyalleşme ve yabancılaşmayı önleme sürecinde, “tampon mekanizma” olarak fonksiyon görmektedirler” hipotezi doğrulanmıştır. Kahvehaneler, şehir merkezine başka bir yerden ve özellikle de kırsal kesimden gelen kişiler için, adeta bir “barınak” görevi görmektedirler. Özellikle hemşerilik ilişkisi sayesinde kişi, yabancılaşmamakta ve “sosyalleşme”ktedir. Kişilerin, hemşerilerini bulabilecekleri yegane mekan kahvehane olmaktadır. Hatta, hemşerilik, bazen akrabalığın önüne geçebilmektedir. Bunun yanında, arkadaşlık da, kahvehanelerin sağladığı ortamla mümkün hale gelmekte ve kişinin kente özgü değerleri benimsemesi kolaylaşmakta ve kısa sürede gerçekleşebilmektedir. “Kent merkezlerinde, hemşerilikten kaynaklanan dayanışmayı sağlaması açısından kahvehaneler büyük bir öneme sahiptirler” denencesi, veriler ışığında ispat edilmiştir. Kent merkezine gelen kişilerin ikamet ettikleri semt ya da mahallede, kendi köylerinden veya yakın köylerden, aynı beldeden ya da ilçeden birilerine, ancak kahvehaneler vasıtasıyla ulaşılabilmektedir. Hemşeriliğin verdiği dayanışma ruhunun, bazı durumlarda dernekleşmeye (Örn; Eğilliler Derneği vb.) kaynaklık ettiği dikkat çekebilmektedir. Özellikle, metropol ya da büyük kentlerde, hemşeri dayanışmasının önemi daha da artabilmektedir. Çünkü, bu gibi yerlerde, dayanışma daha küçük birimlerden gelmiş olmaya göre de ayrılabilmektedir (Örn: Bolu’dan Mengenlilerin bir araya gelmeleri). Hatta bu ilişkilerde, bazen aynı ya da komşu köyden olma bile esas alınabilmektedir. “Kahvehane kültürü, çeşitli yönleriyle –internette sohbet anlamına gelen- chat kültürüne kaynaklık etmektedir” biçimindeki denencemiz doğrulanmıştır. Kahvehane kültürü, chat’a yansımış ve internete ulaşım noktaları olan internet evleri, “internet kafe” olarak adlandırılmış ve internet kafelerin, daha doğarken eğlence amaçlı bir rol üstleneceği dile getirilmiş olmaktadır. Kahvehane kültürü, sadece internet kafelerin, eğlenme amaçlı kullanılmasının alt yapısını oluşturmamış, “dernek”, “lokal”, “kulüp”, “cemiyet” vb. biçiminde şekillenen kuruluşlara ait mekanların da kahvehane ve “oyun salonu” gibi algılanmasına neden olmuştur denilebilir. Çünkü, adı ne olarak geçerse geçsin, bu mekanların çoğunun sıradan bir kahvehaneden hemen hiçbir farkı bulunmamaktadır ve buraya gelen kişilerin de böyle bir bilinçlilik hali taşımadıkları dikkat çekmektedir. “İş ve işçi bulma mekanları olarak da kullanılan kahvehaneler, aynı zamanda bir istihdam alanı (çaycı, ocakçı, garson vs.) oluşturmaktadır” denencesi ispatlıdır. Kahvehanelere ilişkin geçmiş bilgilere göz atıldığında, her kahvehanede birden çok kişinin çalıştığı ve bir şekilde yaşamını idame ettirebilecek parayı kazandığı görülmektedir. Günümüzde de, bu mekanda birçok kişi (ocakçı, dışarıcı, ayakçı vb.) istihdam edilmektedir. Kahve çalışanlarının, yerine getirmiş oldukları göreve göre, yaşları farklılaşabilmektedir. Bir 114 dışarıcı veya ayakçının daha çok çocuk veya genç olması tercih edilebilirken, diğer alanlarda yaşça daha büyük olanların çalıştırılması söz konusudur denilebilir. “Kahvehaneler, gerek ulusal gerekse yerel yönetime talip olan politikacıların oy toplama ve propaganda mekanı olma işlevi görmektedir” biçiminde meydana getirilen hipotez ispat edilmiştir. Araştırmamızın devam ettiği sıralarda yapılan 2002 Kasım Milletvekili Seçimi’nde bu durum açıkça görülmüştür. Siyasiler, belli mahallelerdeki kahvehaneleri kiralamak suretiyle, buralarda propaganda yapmaktadırlar. İlgili partiye ya da bağımsız adaya sempati ile bakanlar, bu mekanlarda bir araya gelmekte ve sohbet etmekte, aynı görüşten olmayanları da buraya getirmenin yollarını aramaktadırlar. Bu dönemlerde, bahsedilen mekanlarda içilen şeylerin ücretsiz olması da, kişilerin bu gibi yerlere gelmesinde önemli bir etken olarak ele alınabilmektedir. “Kahvehaneler; Valilik, Belediye ve diğer yerel birimlerin, mahalle halkıyla gerçekleştirdiği “huzur toplantıları”na ev sahipliği yapmak suretiyle, devletle halkın birbirine yakınlaşmasında etkin rol oynayabilir” biçimindeki fonksiyon, günümüz için oldukça önemlidir. Mahalleyle ilgili herhangi bir gelişme durumunda ilk gidilen yer kahvehane olmaktadır. Mahalle, köy, belde, ilçe vb. yerleşim biriminde, herhangi bir ilan yapılması durumunda, ilk bakılan mekan kahvehane olmaktadır. “Kahvehaneler, gezici satıcıların (çerçi, işportacı vs.) ürünlerinin sergilenmesi ve satışında önemli bir mekan olarak kullanılmaktadır” hipotezinin gözlemlerimiz ve görüşmelerimiz doğrultusunda desteklendiği ve ispat edildiği ifade edilebilir. Enformel kesim ya da marjinal kesim olarak adlandırılan alanda faaliyet gösterenlerden birisi de gezici satıcılar (çiğköfte, lahmacun, ciğerci, kalem, saat, süs eşyası, cep telefonu vs.) olmaktadır. Hatta, bazı kahvehane sahipleri, bu konuda oldukça hassa davranmakta ve bunların kahvehanede rahatça hareket etmelerini engelleyebilmektedirler. Daha çok yan ürünleri satan bu kişiler ile kahve müdavimleri arasında, bazen ateşli pazarlıklar da yapılabilmektedir. Kahvehane sahiplerinden çoğunluğu, özellikle yiyecek satıcılarına daha müsamahakarlı davranabilmektedirler. Çünkü, müşterilerinin yemek için dışarı gitmesini istememektedirler. Ayrıca, bazı kahvehanelerin ön kısımlarında, sürekli yiyecek satanlara (ciğer, lahmacun, çiğköfte vs.) da rastlanmaktadır. “Kahvehaneler, yerel basının haber kaynağı olarak, yerel gazete, radyo ve televizyonların bazı konulara bakışını ve düşüncelerini etkileyebilme gücüne sahiptir” hipotezi doğrulanmıştır. Gerek yerel basın ve gerekse de ulusal basın, herhangi bir konuda bilgi sahibi olmak istediğinde, ilk başvurduğu mekanlar kahvehaneler olmaktadır. Buna göre, kahvehanede bulunan insanlara ait düşünce, tavır ve davranışların bir şekilde basın yoluyla aktarıldığı ve kamuoyu oluşturma gücüne sahip olduğu söylenebilir. Bazı paparazzi 115 programlarında (TGRT-Tele Kritik), kahvehanelerin yoğun olarak kullanılması, yukarıdaki denenceyi ispat eder görünmektedir. Bu yönüyle kahvehaneler, toplumsal ilişkileri ortaya koyan “küçük bir örneklem” olabilirken, bazılarının ise sıra dışı birtakım görüş, tavır ve davranışların ortaya çıkmasını sağlayan mekanlar olduğu ifade edilebilir. “Kahvehanelerin, siyasi otoritenin kamuoyu araştırmaları ya da güvenlik amaçlı istihbarat çalışmalarında kullanılma işlevi, geçmişte olduğu gibi günümüzde de devam etmektedir” hipotezi doğrulanmıştır. Gerek kahvehane sahipleri ve gerekse de müdavimlerin bir kısmı, kahvehanelerin, güvenlik amaçlı istihbarat çalışmalarına kaynaklık ettiğinin farkındadırlar. Osmanlı’da, Avrupa’nın birçok ülkesinde, Arap ve Ortadoğu ülkelerinin büyük bir kısmında, kahvehanelerin, güvenlik amaçlı istihbarat için kullanıldığına dair kaynaklarda bilgi bulunmaktadır. Osmanlı devletinde, belli bir dönemden sonra (17. yüzyılın ortalarından itibaren) kahvehanelerin kapatılmaması ya da yıktırılmamasının en önemli nedenlerinden birisi, bu mekanların, istihbarat toplanmak suretiyle güvenlik altına alınmasıdır. Uzun yıllar terör bölgesi olarak kalmış Diyarbakır’da, bu mekanlar vasıtasıyla istihbarat toplamanın, emniyet güçleri için ayrı bir önemi bulunmaktadır. “İletişim merkezi olarak kahvehaneler, ortaya çıktıkları dönemlerde önemli bir fonksiyon görürken, -bazı küçük yerleşim birimleri hariç- belirtilen işlevini büyük ölçüde kaybetmiştir” biçimindeki denence doğrulanmıştır. Özellikle kitle iletişim araçlarının bulunmadığı dönemlerde, kahvehaneler, haberlerin yayılmasında önemli fonksiyonlar görmüşlerdir. “Haber kaynağı” olarak ele alınan araçların (gazete, dergi, radyo, televizyon, internet vs.) sayısının artması, kahvehaneye olan ihtiyacı azaltmıştır denilebilir. Kahvehanede uzun süre bulunulması ve başka mekanlardan ziyade, burada televizyon seyredilmesi durumunda ise, kahvehane, bilgilenmede önemli bir merkez olabilmektedir. “Kahvehanelerin; aynı sokak, mahalle ya da semtteki sakinlerin, yaşadıkları yerle ilgili gelişmeleri birinci elden öğrenebilecekleri bilgi ve haber kaynağı olma işlevi, geçmiş dönemlere göre azalmasına rağmen, günümüzde de devam etmektedir” hipotezi doğrulanmıştır. “Sokak, Mahalle, Semt, Belde Ya Da İlçedeki Gelişmelerin Kahvehaneden Öğrenilip Öğrenilmediğine İlişkin Görüşlerin Dağılımı”nda, deneklerin 3/4’ünden daha fazlası, bilgilenme ve iletişimde kahvehaneleri kullandığını belirtirken, kırsal kesime doğru gidildikçe (belde, büyük köy, köy), kahvehanelerin iletişim konusundaki etkisinin daha da artacağı ifade edilebilir. “Kahvehaneler; nişan, düğün, cenaze gibi toplumsal organizasyonlar için mekan olma fonksiyonunu yerine getirmektedirler” biçimindeki denence ispat edilmiştir. Geçmişteki kahvehanelerle ilgili bilgiler arasında böyle bir kayda rastlanmasa da, bu yönde bir kullanımın sözkonusu olabileceği ifade edilebilir. Günümüzde, bu şekilde bir kullanım yaygındır. 116 Kahvehanenin “taziye evi” olarak kullanılma durumu, Diyarbakır’da çok yaygındır. Kahvehaneler, taziye sırasında da, sadece erkeklerin bulundukları bir mekan olmaktadır. Bu şekilde bulunma 3-5 gün sürebilmektedir. Kahvehanelerin büyüklüğüne göre, nişan ve düğünlerin bu mekanda yapılması da sözkonusu olabilir. Ancak, bu konuda en yaygın uygulama, kahvehaneye ait eşyanın (sandalye, masa vs.) bu tür organizasyonlarda kiraya verilmesidir. “Bazı kahvehaneler; birtakım ekstrem oyunları (bilardo, langırt, masa tenisi vs.) oynayanların ve benzer ilgi alanlarına (kuş, nargile, horoz dövüşü vs.) sahip kişilerin bir araya gelmesine olanak sağlamaktadır” biçiminde formüle edilen hipotez gerçeklenmiştir. Belli kahvehanelerde belli oyunlar yoğun olarak oynanabilmektedir. Örneğin; bazı kahvehanelerde bilardoya ağırlık verilebilirken, çok az bir kısmında ise masa tenisi bulunmaktadır. Fiziksel anlamda geniş olan kahvehanelerde ise, birçok oyunun aynı anda oynanabilmesi sözkonsudur. Dolayısıyla, bu şekildeki kahvehaneler çok da kalabalık olmaktadırlar. Benzer ilgi alanları olanların devam ettiği kahvehaneler, geçmişten günümüze devam edegelmektedir. Kuşçu kahvehaneler, horoz kahvehaneleri, tiryaki kahvehaneleri vb. buna örnek olarak verilebilir. Diyarbakır’da, yukarıda ada geçen (kuşçu, nargile, horoz dövüşü) kahvehanelerin tamamı da mevcuttur. Bu kahvehanelerden özellikle horoz dövüştürülen ve kuşçu kahvehanesi, belli saatlerde çok kalabalık olmaktadır. Nargile içenlerin kahvehanesi ise günün her vaktinde kalabalıktır. Yeni açılan nargile kafelerin-kahvehanelerin sayısı ise 20’den fazladır. Özellikle nüfusu yoğun olan Ofis (Sanat Sokak), Dağkapı, Balıkçılarbaşı ve Yenişehir bölgelerinde, bu şekilde açılan mekanlara sıkça rastlanabilmektedir. Kişiler, “nostalji” yaşamak için buralara devam etmekte ve eskiye duyulan özlemi bu şekilde giderebilmektedirler. “Kahvehanelerin, bireylerin birbirleriyle dertleşmelerini sağlayarak, deşarj olma yolunu açan, terapik bir ortam meydana getirme işlevi eskiye nazaran azalmıştır” şeklindeki hipotezimiz de doğrulanmıştır. Bu fonksiyon eskiden olduğu gibi, günümüzde de devam etmektedir. Yukarıda da belirtildiği gibi, nicel bakımdan bir azalmanın olabilmesi söz konusudur. Özellikle arkadaş (mahalle, iş, okul) çevresiyle buluşma, komşu ya da akrabalarla ilişkileri sürdürme, kahvehaneler sayesinde olası hale gelmektedir. “Kahvehaneler, önemli maçlarda (ulusal maç, derbi maçları vs.), kişilerin bastırılmış duygularının ortaya çıkması ve deşarj olmasını sağlayan mekanlar / yansıtma ortamları / duyguların yer değiştirme ortamlarıdır” denencesi doğrulanmış olmaktadır. Kahvehaneler, futbol maçına gitmeyen / gidemeyen insanlar için, “küçük stat” fonksiyonu görmekte ve büyük ekran televizyon sayesinde, kişiler, kendilerini adeta maçta zannetmektedirler. Maç sırasında yapılan küfürler, bağrışmalar, “yuh”lamalar, oturup-kalkmalar, kişilerin maçta 117 olduğu hissini verebilmektedir. Kişiler, kahvehanede meydana gelen “hava” sayesinde rahatlayabilmekte ve farklı duygular yaşayabilmektedirler. “Kahvehaneler, birtakım marjinal grupların (fanatik futbolseverler vs.) bir araya gelmesine mekan olabilmektedir” hipotezi doğrulanmıştır. Basın yayın organlarında çıkan haberlere göre, bu tür kahvehaneler (özellikle İstanbul’da; Beşiktaş Kahvehanesi, Fenerbahçe Kahvehanesi, Galatasaray Kahvehanesi vs.), kişiler için bir “tapınak” gibidirler. Kişiler, bu mekanlarda, kendi takımlarına destek vermekte ve buraya gelmekle takımlarının kazanacağını düşünmektedirler. Bu mekanlara, farklı takımdan birisini girmesi sözkonusu olamaz. Gelmesi halinde ise, kişinin linç edilmesi ve hatta öldürülmesi bile sözkonusu olabilir. “Kahvehaneler, bulundukları yerleşim birimine/yere göre farklı fonksiyonlar yerine getirmektedirler. Yerleşim birimine/yere göre, yerine getirilen fonksiyonlarda zamanla farklılaşmalar olmuştur” biçiminde formüle edilen denence doğrulanmıştır. Kahvehaneler, kırsal alana daha geç girmiş, ancak, kısa sürede yaygınlaşan bir kurum olmuştur. Özellikle 1950’li yıllara kadar, köy odasının yaygın olduğu kırsal kesimde, bu dönemlerden sonra kahvehaneler açılmaya başlamıştır. Kişilerin; buluşma, sohbet etme, eğlenme, haberleşme vb. ihtiyaçlarını karşılayan köy odalarının kahvehaneye dönüşmesiyle, bahsedilen fonksiyonları kahvehaneler yerine getirmeye başlamıştır. Mahalle kahvehaneleri, haberleşme konusunda önemli bir işlev görmektedir. Bu fonksiyonu yerine getirmede, eskiye oranla bir azalma olduğu ileri sürülebilir. Geçmişte, benzer fonksiyonu yerine getiren “mahalle” ya da “imaret” kahvehanelerinde, gelişmeler birinci elden takip edilir, dedikodu yapılır ve hemen her konuda tartışma yaşanmasına karşın, günümüzde bu fonksiyonun sınırlı olarak yerine getirildiği ifade edilebilir. Konut bölgesi olarak ele alınan yerlerde (Toplu Konut, Gaziler, Huzur Evleri, Dicle Kent vs.) bulunan kahvehanelerin, daha çok akşam saatlerinde ve hafta sonu gündüz ve hem de gece saatlerinde yoğun olduğu dikkat çekmektedir. Buralarda, geç saatlere kadar oyun oynama faaliyetinin devam ettiği dikkat çekmektedir. Esnafların yoğun olduğu kesimlerde, kahvehanelerde oyun oynama süresinin nispeten daha kısa olduğu görülmüştür. Yine, sayısı çok olmasa da, sanayi sitesindeki kahvehanelerin müşteri açısından çok fazla yoğun olmadıkları görülmüştür. Buradaki kahvehanelerden, esnaflara çay servisi yapılması yaygındır. Bahsedilen kesimde, çay ocaklarının varlığı, daha belirgin olarak kendisini hissettirmektedir. Otogar civarında bulunan kahvehaneler, müşterisi çok olmakla birlikte, devam edenler ve oyun oynama süresi bakımından diğer kahvehanelerden ayrılmaktadır. Yolculardan, uzun süreli burada bulunan ve oyun oynayanlar fazla değilken, müdavimlerinin çevredeki çalışanlardan (şoför, esnaf vs.) oluştuğu dikkat çekmektedir. İl merkezinde olup, ilçeye yolcu taşıyan arabaların bulunduğu kesime yakın olan kahvehanelerin, tam bir “köy 118 kahvesi” havasında olduğu ve bu kahvehanelere giden yabancı bir kişinin bile, anında fark edildiği ve ilişkilerin birincil bir özellik taşıdığı dikkat çekmektedir. Özellikle Ofis ve Yenişehir gibi yerleşim birimlerindeki kahvehanelerde, öğrencilerin yoğun olarak bulundukları görülmektedir. Bu yerleşim yerlerinde (Sanat Sokak, Ekinciler Caddesi, İç Ofis vb.), kahvehaneyle aynı fonksiyonu yerine getiren “kafe”ler yoğundur. Buralara devam edenlerin yaş ortalaması tabii olarak düşük olurken, öğrenim düzeyi de yüksek düzeydedir. 119 Sonuç 16. yüzyıldan itibaren insanlığın kullanımına sunulan kahve, belli bir dönem sonra kendine özgü bir mekan meydana getirmiştir: Kahvehane. Kahve ve kahvehane, hiçbir içecek ve mekanda görülmeyen bir hızla yayılmış ve günümüze kadar gelmiştir. Kahvehaneler, ilk kez İslam dünyasında doğarken, aslında o zaman kadar eksikliği hissedilen, ancak ortaya bir türlü çıkamayan bir kurum olmuşlardır. Daha önceden insanlar, bir şekilde birlikte olmanın yollarını bulmuşlardı ve bu birliktelik, daha çok kutsal mekanlar yoluyla olmaktaydı. Ancak, dinsel mekanların müdavimleri, buraların yapısı gereği, serbestçe hareket edememişler ve dinsel alandan bağımsız bir kurumun / mekanın özlemini duymuşlardır. İmdada kahvehaneler yetişmiştir. İlk ortaya çıktıklarında, “kahve içme mekan” olarak gözüken kahvehaneler, aslında insanlardaki sohbet etme, dertleşme ihtiyacının karşılandığı kurumlar olmuşlardır. Uzun yıllar bu yön devam etmiş ve yerine getirilen fonksiyonlar zamanla, tedrici olarak artmış veya değişim göstermiştir. Kahvehaneler, ilk dönemlerde, enformel bir eğitim kurumu gibi işlev yüklenirken, insanlar; davranış kalıplarını, saygı-sevgiyi, sohbet etmenin adabını buralarda yaşayarak öğrenmişlerdir. Bu öğrenme, çoğu zaman spontane bir şekilde gerçekleşmekte ve kişi, öğrenme sürecinde bulunduğunun farkına varamamaktadır. Eğlenmek, daha sonraları bu mekanlarda gerçekleştirilen aktivitelerden olmuştur. Aslında, “hoşça vakit geçirmek” biçiminde formüle edilen durum, hem sohbeti ve hem de eğlenmeyi kapsayabilmektedir. Eğlenme biçimlerinden bazıları, dini çevrelerce meşru görülürken, kimileri de dinin çizdiği çizginin dışına taşabilmiştir. İlk dönemlerde ortaya çıkan eğlenme türlerinin çoğu, dini çevrelerce tepki alırken, daha sonraları eğlenme aktiviteleri artmış ve bu mekan “mahal-i eğlence” olarak nitelendirilmiştir. Kahvehaneler; yaygın olma, insanları cezbetme, her an içi içe olma gibi nedenlerden dolayı, çoğu zaman “mekteb-i irfan”, “halk üniversitesi” biçiminde de adlandırılmaktadırlar. Aslında, kahve ve kahvehane etrafında oluşan bir yaşam tarzı, dinin yasakları içinde ele alınmamakta, ancak helal olduğuna dair “fetva” da verilmemektedir. Çünkü, dini çevrelere göre bu mekanlar, “haram” olanın “yolunu açabilir”ler. Açılmış olduğu ilk zamanlardan beri, yönetimlerin bu mekanlardan rahatsız olması, kahvehanelerin birtakım aykırı görüşlerin ortaya çıkması ve taban bulması olasılığından dolayıdır. Açıldıktan çok kısa bir süre sonra, yasak sözkonusu olmuş ve birtakım gerekçeler ileri sürülmek suretiyle, amaca ulaşılmaya gayret edilmiştir. Dini çevreleri endişelendiren önemli bir yön de, bu mekanların; cami, tekke, zaviye ve medreseye alternatif bir konumda bulunmalarıdır. Dini çevreler kahvenin / kahvehanenin 120 yasaklanması / kapatılması konusunda başarısız olunca, bu mekanların dinsel amaçlarla kullanımı gündeme gelmiş ve buralarda dinsel içerikli kitaplar okunmuş, “meşru dairede” eğlenceler tertip edilmiş ve camilerin, tekkelerin, zaviyelerin, medreselerin “bekleme salonu” gibi bir fonksiyon üstlenmişlerdir. Ortaçağ’dan yeni çıkmış ve gözünü “dışarıya dikmiş” Batı dünyasının, bu dönemlerde kahvehaneyi tanıması, İslam dünyasını dolaşan gezginler vasıtasıyla olmuştur. Bu dönemlerde, İslam dünyasının temsilcisi konumundaki Osmanlı, yükselmenin zirvelerinde dolaşmaktadır. Gördüklerini kaleme alan Batılı gezginlerin, her konuda olduğu gibi kahvehane konusunda da, abartıya kaçan tasvirleri ve ifadeleri olmuştur. Bu anlatım tarzı, Batılı insanın, bahsedilen coğrafyaya, “ütopya” olarak bakması sonucunu doğurmuştur. Osmanlı’yı ziyaret eden seyyah-ressamların İstanbul ve diğer şehirlerdeki kahvehanelerdeki sohbetleri tasvir eden gravürlerinin çoğunluğu, bunun göstergesidir. Aradan çok fazla zaman geçmeden, “etrafında toplanılan” içecek ve mekan, Batı dünyası tarafından tanınmış ve yaygınlaşmaya başlamıştır. Hem de, kültür, sanat, eğitim unsurlarının baskın olduğu bir şekilde. Osmanlı’da, 16. yüzyılın ortalarından itibaren açılmaya başlayan kahvehaneler, belli bir zaman sonra kurumsallaşmanın ileri boyutları yakalamış ve farklı zevklere, alışkanlıklara, dünya görüşüne, mesleğe vs. sahip olanlar farklı kahvehanelerde “birikmiş”lerdir. Bu yönüyle Osmanlı, tam bir “kahvehane cenneti”dir. İmaret kahvehanesinden esrarkeş kahvehanesine, çalgılı kahvehaneden kıraathaneye, köy kahvehanesinden esnaf kahvehanesine, farklı dünyalara sahip kişiler, farklı mekanlar meydana getirmişler ve bu durum uzun bir süre devam etmiştir. Yerine getirilen fonksiyonlar açısından Osmanlı kahvehaneleri, zıt kutuplarda bulunabilmektedirler. Kimi kahvehanelerde sanat icra edilirken, kimilerinde edebiyatla meşgul olunmakta, kiminde ticaret bağlantısı yapılmakta, kiminde tiyatro oynanmakta, kiminde çalgı çalınmakta, kiminde dini kitap okunmakta, kiminde esrar çekilip “demlenilmekte”, kiminde yeniçeriler devleti yıkıp-yeniden yapmakta, kimilerinde fuhuş pazarlığı yapılmakta, kiminde sadece sohbet edilmekte, kiminde ise atışma yapılmaktadır. Dolayısıyla kahvehaneler, aslında topluma yaşanan olumlu-olumsuz tavır, davranış, düşünce, ideolojinin meydana çıktığı, somutlaştığı arenalar olmuş ve “minör” bir toplum havası vermiştir. İslam dünyası ve Osmanlı’da kahvehaneler, çok işlevsel olmalarıyla tanınırken, bu fonksiyonlardan, toplumsal anlamda “olumlu” olarak kabul edilenlerin, “olumsuz”lara baskın geldiği ve bu mekanların değişimin öncüsü, yenilik düşüncesinin hareket noktaları olarak işlev gördüğü dikkat çekmektedir. Ancak, günümüzde birçok özellikten soyutlanmış ve daha 121 çok “zaman öldürülen”, “oyun oynanan” mekanlar haline gelmişlerdir. Geçmişte yaşanan kültürel, edebi, dini vb. yönler ortadan kalkmış ve oyun oynama, buraların en baskın fonksiyonu olmuştur. Kahvehaneler bugün; kayıp ekonominin, heder edilmiş yaşamların ve ruh çöküntüsünün mekanları konumundadırlar. Adı her ne kadar; “kıraathane”, “kahvehane”, “lokal”, “dernek”, “küllük” vs. olarak geçse de, bu yerler olumsuz davranışların, kumarın, zaman israf etmenin organize olduğu merkezler konumunda bulunmaktadırlar. Mekan olarak; kırsaldan gelenlerin sosyalleşmelerini sağlaması ve yabancılaşmayı önlemesi, dayanışmayı sağlaması, kimi insanlar için istihdam olanağı sunması, benzer ilgilere, zevklere sahip olanları bir araya getirmesi, kişilerin sohbet etmek suretiyle deşarj olmasını sağlaması vs. yönler, her ne kadar toplumsal açıdan olumlu olarak kabul edilebilirse de, burada harcanan saatler, oynanan oyunların birtakım sapma hareketlerine yol açması, kişilerin iş aramaktan alıkonulması, kültür-sanat faaliyetlerine yönelimin engellenmesi gibi yönler, yukarıda bahsedilen olumlu fonksiyonları etkisizleştirebilecek niteliktedir. Bu olumsuzluk, kahvehane müdavimleri tarafından da dile getirilmektedir: “Bana hiçbir şey kazandırmadı”. Bir şeyler kazındırdığı görüşünde olanların, elde ettikleri şey de bellidir: Yalnızlığı ve can sıkıntısını giderme 122 Bibliyografya AÇIKGÖZ, Namık (1990); “Şeyhülislam Bostan-Zade'ye Verilen Manzum Bir Kahve Dilekçesi ve Cevabı”, Fırat Üniversitesi Dergisi (Sosyal Bilimler), Cilt:4, Sayı:2. AÇIKGÖZ, Namık (1991); “Kahve Etrafında Teşekkül Eden Edebi Kamuoyu”, Fırat Üniversitesi Dergisi (Sosyal Bilimler), Cilt:5, Sayı:1. AÇIKGÖZ, Namık, (1991a); “Şiirli Bir Kahve Tartışması”, Milli Kültür, Sayı:88, Eylül. AÇIKGÖZ, Namık (1999); Kahvename (Klasik Türk Edebiyatında Kahve), Akçağ Yayınları, Ankara. AKTAŞ, Şerif (1997); Ahmet Rasim’in Eserlerinde İstanbul, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. ALTINKUŞLAR, A. Ayhan (1985);”Kahveye Gazel”, Kubbealtı Akademi Mecmuası, Ocak, Yıl:14, Sayı:1. ANA BRITANNICA (1994); Cilt: 12, Ana Yayınları, İstanbul. ANASTASSIADOU, Meropi (1999); “Son Osmanlılar Döneminde Selanik Kahvehaneleri”, (Der:Helene Desmet-Gregorie-François Georgeon), Doğu’da Kahve ve Kahvehaneler, (Çev:Meltem Atik-Esra Özdoğan), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. ATAY, Mahmut (1985); Keban Barajı Nedeniyle Elazığ'ın 1800 Evler Mahallesi'ne Göç Edenlerin Kentlileşme Sorunları, (Basılmamış Doktora Tezi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, 1985 AYATA, Sencer-Ayşe Güneş AYATA (1996); Konut, Komşuluk ve Kent Kültürü, T.C. Başbakanlık Toplu Konut İdaresi Başkanlığı Yayınları, Ankara. AYTAÇ, Ömer (1994); “Modern Toplumda Boş Zaman Olgusu”, Dünyada ve Türkiye’de Güncel Sosyolojik Gelişmeler, Sosyoloji Derneği Yayınları, Ankara. AYTAÇ, Pakize (1991); “Türkiye’de Hemşehrilik İlişkileri”, Türk Aile Ansiklopedisi, Cilt:2, T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları, Ankara. AYVAZOĞLU, Beşir (1999); “Kahvename”, (http://arsiv.zaman.com.tr/1999/06/16/yazarlar/ 13.html ) BEŞİKÇİ, İsmail (1969); Doğu Anadolu'nun Düzeni, E Yayınarı, Ankara. BİLHAN, Saffet (1991); “Kıraathane”, Türk Aile Ansiklopedisi, C:2, T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları, Ankara. BİRSEL, Salah (1991); Kahveler Kitabı, Nisan Yayınları, İstanbul. BOZKURT, Nebi (1997); Hadis’te Folklor Eğlence, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul. BOZYİĞİT, A. Esat (1986); “Eski İstanbul Semai Kahvelerinde (Çalgılı Kahvelerde) Söylenen Ayaklı Maniler”, Türk Folkloru Araştırmaları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. CARLİER, Omer (1999); “Magrib Kahvehanesi: Erkek Sosyalliği ve Yurttaşlık Hareketleri”, (Der:Helene Desmet-Gregorie-François Georgeon), Doğu’da Kahve ve Kahvehaneler, (Çev:Meltem Atik-Esra Özdoğan), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. CEYLAN, Ömür (1995); “Kahve Yemen’den Gelir”, Türk Kültürü, Temmuz, S:387, Yıl:33 DAVID, Jean-Claude (1999); “Osmanlı Döneminde Halep’teki Kahvehaneler: Çarşı ve Mahalle Kahvehaneleri”, (Der:Helene Desmet-Gregorie-François Georgeon), Doğu’da Kahve ve Kahvehaneler, (Çev:Meltem AtikEsra Özdoğan), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. 123 DEGUILHEM, Randi (1999); Şam Kahvehaneleri-19.-20. Yüzyıl”, (Der:Helene Desmet-Gregorie-François Georgeon), Doğu’da Kahve ve Kahvehaneler, (Çev:Meltem Atik-Esra Özdoğan), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. EKİCİ, Metin (1990); “Batı Anadolu Köy Odaları”, Türk Kültürü, Sayı: 332, Aralık. ERDER, Sema (2001); İstanbul’a Bir Kent Kondu: Ümraniye, İletişim Yayınları, İstanbul ERDOĞMUŞ, Zeki (1978); Kırsal Bölgelerden Kıbrıs-Bayraktar İlkokulu Gecekondu Bölgesine Göç ve Göç Edenlerin Kentlileşmesi, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara. ERDOĞRU, M. Akif (2002); “Osmanlı Kıbrıs’ında Kahve ve Kahvehaneler (1594-1640)”, (Ed:H.Celal GüzelKemal Çiçek-Salim Koca), Türkler, Cilt:10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara ERKAL, Mustafa E.-Burhan BALOĞLU-Filiz BALOĞLU (1997); Ansiklopedik Sosyoloji Sözlüğü, Der Yayınları, İstanbul. ERSOY, Mehmet Akif (1994); Safahat, C:1, (Haz: Ö. Faruk Huyugüzel-Rıza Bağcı-Fazıl Gökçek), Feza Yayınları, İstanbul. ERSOY, Mehmet Akif (1994a); Safahat, C:2, (Haz: Ö. Faruk Huyugüzel-Rıza Bağcı-Fazıl Gökçek), Feza Yayınları, İstanbul. EVREN, Burçak (1996); Eski İstanbul'da Kahvehaneler, Milliyet Yayınları, İstanbul. EVREN, Burçak (1996a); “Kent Yaşamı ve Kahvehaneler”, Yeni Türkiye, Sayı:8 GAZETE PAZAR, 15.06.1997 GEORGEON, François (1999); “Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminde İstanbul Kahvehaneleri”, (Der: Helene Desmet-Gregorie-François Georgeon), Doğu’da Kahve ve Kahvehaneler, (Çev: Meltem Atik-Esra Özdoğan), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul GOLDONİ, Carlo (1997); Kahvehane, (Çeviren: Ekrem Sungar), Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara. GONSHAGİR, Aladin (1999); “Safevilerden Günümüze İran’da Kahve ve Kahvehaneler”, (Der:Helene DesmetGregorie-François Georgeon), Doğu’da Kahve ve Kahvehaneler, (Çev:Meltem Atik-Esra Özdoğan), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. GÖKTAŞ, Uğur (1988); “Kartpostallarda Kahvehaneler”, İlgi, Yıl: 22, Sonbahar 1988. GÖKTAŞ, Uğur (1989); “Kartpostallarda Satıcılar-Dükkanlar”, İlgi, Yıl: 23, Sonbahar 1988. GÖRMEZ, Kemal (1991); Şehir ve İnsan, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul. GREGORİE, Helene Desmet-François GEORGEON (Der.) (1999); Doğu’da Kahve ve Kahvehaneler, (Çev: Meltem Atik-Esra Özdoğan), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. HABERMAS, Jürgen (1997); Kamusallığın Yapısal Dönüşümü, (Çev: T.Bora-M.Sancar), İletişim Yayınları, İstanbul. HATTOX, Ralph S. (1996); Kahve ve Kahvehaneler-Bir Toplumsal İçeceğin Yakındoğu’daki Kökenleri (Çev: Nurettin Elhüseyni), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul. HAYAT ANSİKLOPEDİSİ; Cilt:4, Doğan Kardeş Yayınları. HEİSE, Ulla (2001); Kahve ve Kahvehane, (Çev: Mustafa Tüzel), Dost Kitabevi, Ankara. İSEN, Tuba Işınsu (2000); “Kahve Hatırı”, Türk Edebiyatı, Sayı:319, Mayıs. İSLAM ANSİKLOPEDİSİ (1967); Cilt:6, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara. 124 İZGÖER, Ahmet Zeki (Haz.) (1999); Diyarbakır Salnameleri, Cilt:1-5, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları, İstanbul. KABASAKAL, Öner (2000); “Gravürlerde İstanbul Kahvehaneleri”, Skylife Turkish Airlines, Yıl:19, Sayı:209, Aralık. KAHVE-III-OSMANLI TOPLUM YAŞAYIŞIYLA İLGİLİ BELGELER-BİLGİLER Cilt:3. (1985); Tarih ve Toplum, KAHVE-II-OSMANLI TOPLUM YAŞAYIŞIYLA İLGİLİ BELGELER-BİLGİLER (1985); Cilt:3. KAHVE-IV-OSMANLI TOPLUM YAŞAYIŞIYLA İLGİLİ BELGELER-BİLGİLER Cilt:3. Tarih ve Toplum, (1985); Tarih ve Toplum, KAHVENİN TELVESİ (1985), Tarih ve Toplum, Cilt:3. KAKUZO, Okakura (2001); Çay Kitabı, Anahtar Kitaplar Yayınevi, İstanbul. KAYGILI, Osman Cemal (1937); İstanbul’da Semai Kahveleri ve Meydan Şairleri, Eminönü Halkevi Dil, Tarih ve Edebiyat Şubesi Yayınları, İstanbul. KIRAY, Mübeccel Belik (1998); Kentleşme Yazıları, Bağlam Yayınları, İstanbul. KIRLI, Cengiz (2000); “Kahvehaneler ve Hafiyeler: 19. Yüzyıl Ortalarında Osmanlı’da Sosyal Kontrol”, Toplum ve Bilim, Sayı:83. KOLOĞLU, Orhan (1986); “Kahvehaneyi Esas Alan Bir Yaşam Türünün Oluşması”, Tarih ve Toplum, Cilt.6. KÖMEÇOĞLU, Uğur (2001); “Geçmişte Bir Heterotopya: Kahvehaneler”, 21. Yüzyıl Karşısında Kent ve İnsan, Bağlam Yayınları, İstanbul. KUŞOĞLU, M. Zeki (1991); “Bir Zamanlar Çubuk Vardı”, İlgi, Sayı: 66, Yıl: 25, Yaz. MERZECİ, Okan (1997); II.Ulusal Sosyoloji Kongresi-Toplum ve Göç, Sosyoloji Derneği Yayınları, Ankara. MEYDAN LAROUSSE (1979); Cilt:6, Meydan Yayınevi, İstanbul. NUMAN, İbrahim (1981); “Eski İstanbul Kahvehanelerinin İçtimai Hayattaki Yeri ve Mimarisi Hakkında Bazı Mülahazalar”, Kubbealtı Akademi Mecmuası, İstanbul, Cilt:10, Sayı:2. ÖZBİLGEN, Erol (1996); “Osmanlılarda Gündelik Hayat”, Osmanlı Ansiklopedisi, Cilt:2, İz Yayınları, İstanbul. ÖZDEMİR, Rifat (1998); XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara (Fiziki, Demografik, İdari ve Sosyo-Ekonomik Yapısı-1785-1840), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. ÖZTUNA, Yılmaz (1978); Büyük Türkiye Tarihi, C:11, Ötüken Yayınları, İstanbul. ÖZTÜRK, Göksel (2000); “İstanbul’da Nargile Mekanları”, Türk Edebiyatı, Sayı:321, Temmuz PALA, İskender (1999); “Kahvelerim Pişti Gel”, Zaman, 12 Ocak PALA, İskender (1999a); “Osmanlı'da İlk Kahvehane”, Zaman, 17 Haziran PETROPOULOS, Elias (1995); Yunanistan’da Türk Kahvesi, İletişim Yayınları, İstanbul. REIMERTZ, Stephan (1999); Çayın Kültür Tarihi, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara. SANAT ANSİKLOPEDİSİ (1965); Cilt:2, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul. 125 SARAÇGİL, Ayşe (1999); “Kahvenin İstanbul’a Girişi (16. ve 17. Yüzyıllar)”, (Der: Helene Desmet-GregorieFrançois Georgeon), Doğu’da Kahve ve Kahvehaneler, (Çev:Meltem Atik-Esra Özdoğan), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. SCHIVELBUSCH, Wolfgang (2000); Keyif Verici Maddelerin Tarihi, (Çev: Zehra Aksu Yılmazer), Dost Kitabevi Yayınları, Ankara. SOMÇAĞ, Selim (1997); “İstanbul’da Kuşçuluk II-Kuş Ötüşleri ve Kuşçu Kahveleri”, İstanbul Araştırmaları, Sayı:2, Yaz. ŞENGÜLER, İsmail Hakkı (1990); Mehmed Akif Külliyatı, Cilt:1, Hikmet Neşriyat, İstanbul. ŞENGÜLER, İsmail Hakkı (1991); Mehmed Akif Külliyatı, Cilt:3, Hikmet Neşriyat, İstanbul. TATLIDİL, Ercan (1994); “Kent Kültürü ve Boş Zamanları Değerlendirme”, Dünyada ve Türkiye’de Güncel Sosyolojik Gelişmeler, Sosyoloji Derneği Yayınları, Ankara. TAYLAN, Ertuğrul (1995); Çokaklı Köyü, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. TEZCAN, Mahmut (1974); Türklerle İlgili Stereotipler (Kalıp Yargılar) ve Türk Değerleri Üzerine Bir Deneme, Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları TEZCAN, Mahmut (1987); Kültür ve Kişilik (Psikolojik Antropoloji), Bilim Yayınları, Ankara. TEZCAN, Mahmut (1989); Sosyal Değişme Sürecinde Çankırı Yaran Sohbetleri-Kültürel Antropolojik Yaklaşım, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. TEZCAN, Mahmut (1994); Boş Zamanların Değerlendirilmesi Sosyolojisi, Atilla Kitabevi, Ankara. TEZCAN, Mahmut (1997); Kültürel Antropoloji, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. TEZCAN, Mahmut (2000); Türk Yemek Antropolojisi Yazıları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. TOROS, Taha (1998); Kahvenin Öyküsü, İletişim Yayınları, İstanbul. TUCHSCHERER, Michel (1999); “Osmanlı Döneminde Mısır Kahvehaneleri (16.-18. Yüzyıllar)”, (Der:Helene Desmet-Gregorie-François Georgeon), Doğu’da Kahve ve Kahvehaneler, (Çev:Meltem Atik-Esra Özdoğan), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. TUNÇ, Ayfer (2001); Bir Maniniz Yoksa Annemler Size Gelecek-70’li Yıllarda Hayatımız, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANSİKLOPEDİSİ (1982); Cilt:5, Dergah Yayınları, İstanbul. TÜRKÇE SÖZLÜK (1998); Cilt:2, Türk Dil Kurumu (TDK) Yayınları, Ankara, 1998. TÜRKOĞLU, Sebahattin (1997), “Türk Kahvesi Araç ve Gereçleri”, İlgi, Sayı: 89, Yaz. ÜÇER, Müjgan (1987); “Kahve ve Kahvehaneler”, III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, Cilt:4, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara. ÜNLÜ, Selçuk (2000); “Viyana Edebiyatçı Kahvehaneleri ve Kahvehane Edebiyatçıları”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı:6. ÜNÜVAR, Kerem (1998); “Osmanlı’da Bir Kamusal Mekan: Kahvehaneler”, Doğu Batı, Sayı:5. ÜNVER, A. Süheyl (1962); “Türkiye’de Kahve ve Kahvehaneler”, Türk Etnografya Dergisi, Sayı:V ÜNVER, A. Süheyl (1967); Ressam Ali Rıza Bey’e Göre Yarım Asır Önce Kahvehanelerimiz ve Eşyası, Ankara Sanat Yayınları, Ankara, (A. Süheyl Ünver, İstanbul Risaleleri, C:5, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yay., İst, 1996 içinde) 126 ÜNVER, A. Süheyl (1979); “Yayın Hayatımızda Önemli Yeri Olan Sarafim Kıraathanesi”, Belleten, Cilt:XLIII, Sayı:170, Nisan. www.basin-yayin.com/yazi.yek?sid=97 www.ntvmsnbc.com YAZAN, Ümid Meriç (1991); "İleri Endüstri Toplumlarında Aile Kurumu Üzerine Bir Araştırma", Aile Yazıları 1-Temel Kavramlar, Yapı ve Tarihi Süreç, (Der: Beylü Dikeçligil-Ahmet Çiğdem), Aile Araştırma Kurumu Yayınları, Ankara. YENİ TÜRK ANSİKLOPEDİSİ (1985); Cilt:5, Ötüken Yayınları, İstanbul. YILDIZ, M. Cengiz (1996); “Kahvehanelerin Sosyal Hayattaki Yeri”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:8, Sayı:2. YILDIZ, M. Cengiz (2002); “Türk Kültür Tarihinde Kahve ve Kahvehane”, Türkler, C:10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara. 127 ANKET FORMU ANKET NO: BİRİM: ÖZELLİK: Bu anket formu, Diyarbakır Dicle Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü'nde, TÜBİTAK adına yülütülen bir araştırma için hazırlanmıştır. Çalışma, kahvehanelerin insanların yaşamındaki yerini tespit etme amacındadır. Bilimsel nitelik taşıyan bu araştırmanın, idari veya siyasi herhangi bir yönü yoktur. Lütfen anket formuna adınızı, soyadınızı veya kimliğinizi belirten hiçbir şey yazmayınız. Bu ankette, 85 adet soru bulunmaktadır. Sorulara mümkün olduğu kadar tek seçenekle cevap vermeye çalışınız. Birden fazla cevap verebileceğiniz durumlarda ise lütfen 3 seçeneği geçmeyiniz. Sorulara eksiksiz, gerçekçi ve içtenlikle cevap vermeniz, bu araştırmanın amacına ulaşmasına katkıda bulunacaktır. Soruları, parantez içindeki boşluklara X işareti koyarak cevaplandırınız. Örnek: (X) Verilen şıklarda, size uygun cevaplar olmadığı takdirde, “başka (belirtiniz......” şeklindeki boşluklara yanıtınızı yazabilirsiniz. Cevap için ayrılan kısımlar yetmediği takdirde, anket formunun boş kısımlarını da yanıt için kullanabilirsiniz. Sorulara vereceğiniz cevaplarla yapacağınız değerli yardım ve katkılarınız için şimdiden teşekkür ederiz. Saygılarımızla. Yrd.Doç.Dr. M.Cengiz YILDIZ Araştırma Yöneticisi Kenan BÖLÜKBAŞ Araştırmacı M. Halis ÖZER Araştırmacı SORULAR l.Yaşınız? l.( ) 14 yaş ve aşağısı 5.( ) 26-30 yaş arası 9.( ) 46-50 yaş arası 2.( ) 15-17 yaş arası 6.( ) 31-35 yaş arası 10.( ) 51-55 yaş arası 3.( ) 18-20 yaş arası 7.( ) 36-40 yaş arası 11.( ) 56-60 yaş arası 4.( ) 21-25 yaş arası 8.( ) 41-45 yaş arası 12.( ) 61 yaş ve daha büyük 2.Öğrenim durumunuz? l.( )Herhangi bir öğretim kurumundan mezun değilim 2.( )İlkokul mezunu 3.( )İlköğretim ikinci kademeye devam ediyorum 4.( )İlköğretim (ortaokul) mezunu 5.( )Liseye devam ediyorum 6.( )Lise ve dengi okul mezunu 7.( )Yüksekokul / üniversiteye devam ediyorum 8.( )Yüksekokul / üniversite mezunu 9.( )Başka (belirtiniz...................................................................................................................................................... 3.Doğum yeriniz? l.( )İl merkezi 4.( )Merkez köy 2.( )İlçe merkezi 5.( )İlçe köy 4.Medeni durumunuz? l.( )Bekar 2.( )Evli 3.( )Boşanmış 5.Evlenme yaşınız? l.( ) 17 yaş ve daha küçük 5.( ) 31-35 yaş arası 3.( )Kasaba / belde 6.( )Diğer (belirtiniz........................................................... 4.( )Eşi ölmüş (dul) 2.( ) 18-20 yaş arası 6.( ) 36-40 yaş arası 5.( )Başka (belirtiniz............................... 3.( ) 21-25 yaş arası 7.( ) 41 yaş ve yukarısı 4.( ) 26-30 yaş arası 6.Çocuk sayınız kaçtır? ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ 7.Hanenizde toplam kaç kişi barınıyor? ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ 8. Ailece nerede ikamet ediyorsunuz? l .( )İ1 merkezi 2.( )İlçe merkezi 4.( )Merkez köy 5.( )İlçe köy 3.( )Kasaba / belde 6.( )Diğer (belirtiniz............................................................. 128 9.Oturduğunuz evin durumu nedir? l.( )Kira 2.( )Lojman 3.( )Kendi evim 4.( )Babamın evi 5.( )Başka (belirtiniz.......................................................................................................... 10.Şu anda bulunduğunuz il / ilçe / beldeye, göç nedeniyle mi geldiniz? 1.( )Evet 2.( )Hayır 11.Mesleğiniz nedir? ....................................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................................... 12.Mesleğinizi hangi sektörde yerine getiriyorsunuz? l.( ) Kamu sektörü 2.( ) Özel sektör 3.( )Serbest 13.Şu anki mesleğinizden önce, herhangi bir işle uğraştınız mı, uğraştıysanız hangisiyle? 1.( )Hayır 2.( )Evet (belirtiniz........................................................................................................................................................ 14.Meslekteki kıdem durumunuz nedir? l.( ) 1 yıldan az 2.( ) 1-5 yıl arası 5.( ) 16-20 yıl arası 6.( ) 21-25 yıl arası 3.( ) 6-10 yıl arası 7.( ) 26-30 yıl arası 15.Mesleğinizdeki günlük çalışma süreniz ne kadardır? l.( ) 4-5 saat arası 2.( ) 6-7 saat arası 4.( ) 10-11 saat arası 5.( ) 12 saat ve yukarısı 16.Babanız ve annenizden hangisi yaşıyor? l.( )Babam ve annem sağ 2.( )Babam sağ 17.Babanızın öğrenim durumu nedir? 1.( )İlkokul mezunu 4.( )Yüksekokul / üniversite mezunu 4.( ) 11-l 5 yıl arası 8.( ) 31 yıl ve daha çok 3.( ) 8-9 saat arası 3.( )Annem sağ 4.( )Her ikisi de ölmüş 2.( )Ortaokul mezunu 3.( )Lise ve dengi okul mezunu 5.( )Başka (belirtiniz.................................................................................... 18.Babanızın mesleği nedir? ......................................................................................................................................................................................... 19.Annenizin öğrenim durumu nedir? l.( )İlkokul mezunu 4.( )Yüksekokul / üniversite mezunu 2.( )Ortaokul mezunu 3.( )Lise ve dengi okul mezunu 5.( )Başka (belirtiniz.................................................................................... 20.Annenizin mesleği nedir? ......................................................................................................................................................................................... 21.Aylık geliriniz ne kadardır? (milyon olarak) l.( ) 150 ve aşağısı 2.( ) 151-300 arası 5.( ) 601-750 arası 6.( ) 751-900 arası 3.( ) 301-450 arası 7.( ) 951-l.100 arası 4.( ) 451-600 arası 8.( ) 1.101 ve yukarısı 22.Aylık ek geliriniz (kira, köydeki gelirler vs.) var mı, varsa ne kadardır? (milyon olarak) l.( )Ek gelirin yok 2.( ) 150 ve aşağısı 3.( ) 151-300 arası 4.( ) 301-450 arası 5.( ) 451-600 arası 6.( ) 601-750 arası 7.( ) 751-900 arası 8.( ) 951-1.100 arası 9.( ) 1.101 ve yukarısı 23.Aile bütçesine, sizden başka katkıda bulunan kimse var mı? 1.( )Hayır 2.( ) Anne-baba 3.( )Eşim 4.( )Çocuklar 5.( )Başka (belirtiniz................................................ 24.Kazancınızı en çok nereye harcıyorsunuz? l.( )Yiyecek-içeceğe 2.( )Ev kirasına 3.( )Giyim-kuşama 4.( )Beyaz eşyaya 5.( )Eğlenceye 6.( )Çocukların okul masrafına 7.( )Yapı kooperatifine 8.( )Başka (belirtiniz.............................................................................................. 129 25.Birikiminizi nasıl değerlendiriyorsunuz? l.( )Birikimim olmuyor 2.( )Ev 5.( )Repo-faiz 6.( )İş kurma 3.( )Araba 4.( )Döviz 7.( )Diğer (belirtiniz............................................................ 26.İşinizden kazandığınız gelir, sizin ve ailenizin tüm ihtiyaçlarını karşılıyor mu? l.( ) Evet, tamamen 2.( ) Evet, kısmen 3.( ) Hayır, hiçbir şekilde 27.Aşağıdakilerden hangilerine sahipsiniz? l.( )Cep telefonu 2.( )Kredi kartı 3.( )Araba 28.(Eşiniz çalışıyorsa) Ne işle meşguldür? l.( )Hayır, çalışmıyor 2.( )Evet (belirtiniz..................................................................................................... 29.Kaç yaşından beri kahvehaneye devam ediyorsunuz? ....................................................................................................................................................................................... 30.Kahvehaneye ilk olarak hangi amaçla girdiniz? ....................................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................................... 31.Kahvehaneyi, ilk olarak kimin / kimlerin vasıtasıyla tanıdınız? l.( )Baba 2.( )Ağabey / kardeş 3.( )Akraba 4.( )Mahalle arkadaşı 6.( )İş arkadaşı 7.( )Başka (belirtiniz.......................................................... 5.( )Okul arkadaşı 32. Kahvehaneye ne sıklıkta devam ediyorsunuz? l.( )Haftada bir gün giderim 2.( )Haftada birkaç gün giderim 3.( )Her gün giderim 4.( )Sadece hafta sonu giderim 33.Kahvehanede en çok kimlerle birlikte olursunuz? l.( )Baba 2.( )Ağabey / kardeş 5.( )Okul arkadaşı 6.( )İş arkadaşı 34.Kahvehaneye günün hangi vaktinde gelirsiniz? l.( )Sabah 2.( )Öğlen sonu 3.( )Akraba 4.( )Mahalle arkadaşı 7.( )Başka (belirtiniz.......................................................... 3.( )Akşam 35.Kahvehanede bulunma süreniz genellikle ne kadardır? 1.( ) 1 saatten az 2.( ) 1-2 saat arası 3.( ) 3-4 saat arası 5.( ) 7-8 saat arası 6.( ) 9-10 saat arası 7.( ) 11 saat ve yukarısı 4.( ) 5-6 saat arası 36.Kahvehaneye genellikle hangi amaçla gelirsiniz? l.( )Oyun oynama 2.( )Sohbet etme 3.( )Sadece maç seyretme 4.( )İş arama 5.( )Meslektaşlarla buluşma 6.( )Tanıdık ve arkadaşlarla buluşma 7.( )Diğer (belirtiniz........................................................................................................................................................ 37.Çocuklarınızın kahvehaneye devam etmesi konusunda ne düşünüyorsunuz? l.( )Çocuklarımın gitmesini kesinlikle istemem 2.( )Gitmelerinde bir sakınca görmüyorum / görmem 3.( )Kendi iradesiyle baş başa bırakırım 4.( )Diğer (belirtiniz........................................................................ 38.Kahvehaneye sürekli devam etmeniz; aile, akraba ve arkadaş ilişkilerinizi nasıl etkiliyor? 1.( )Hiç etkilemiyor 4.( )Kahvehaneye devam etmemden dolayı, bazılarıyla ilişkilerim kesildi 2.( )Ailece yapılan ziyaretleri aksatıyor 3.( )Bazılarıyla görüşmeye zaman bulamıyorum 5.( )Diğer (belirtiniz........................................................................................................................................................ 39.Kahvehanede ne sıklıkta oyun oynarsınız? l.( )Oyun oynamam 2.( )Haftada bir gün oynarım 3.( )Haftada birkaç gün oynarım 4.( )Her gittiğimde oynarım 5.( )Diğer (belirtiniz..................................................................................................... 40.Kahvehanede oyun oynamaya kimin etkisiyle başladınız? l.( )Baba 2.( )Ağabey / kardeş 3.( )Akraba 4.( )Mahalle arkadaşı 5.( )Okul arkadaşı 6.( )İş arkadaşı 7.( )Başka (belirtiniz............................................................. 130 41.Kahvehanede en çok kimlerle oyun oynarsınız? l.( )Baba 2.( )Ağabey / kardeş 5.( )Okul arkadaşı 6.( )İş arkadaşı 3.( )Akraba 4.( )Mahalle arkadaşı 7.( )Başka (belirtiniz............................................................. 42.Kahvehanede oyun oynama süreniz genellikle ne kadardır? l.( ) l saatten az 2.( ) 1-2 saat arası 3.( ) 3-4 saat arası 5.( ) 7-8 saat arası 6.( ) 9-10 saat arası 7.( ) 11 saat ve yukarısı 43.Neden oyun oynuyorsunuz? l.( )Gelir elde etmek için 4.( )Vakit geçirmek için 4.( ) 5-6 saat arası 2.( )Çevreye uymak için 3.( )Eğlenmek için 5.( )Diğer (belirtiniz............................................................................................... 44.Kahvehanede en çok oynadığınız oyun / oyunlar hangileridir? l.( )Okey 2.( )Kağıt oyunları 3.( )Tavla 4.( )Dama / satranç 5.( )Domino 6.( )Bilardo 7.( )Diğer (belirtiniz............................................................. 45.Hangi şeyler karşılığında oyun oynarsınız? l.( )Para 2.( )Sigara 3.( )Çay 4.( )Kola 5.( )Diğer (belirtiniz..................................... 46.Kahvehane dışında (ev, işyeri, piknik vs.), oyun (okey, kağıt, tavla, dama, satranç, domino, bilardo vs.) oynadığınız olur mu, oluyorsa ne sıklıkta? l.( )Hayır, hiçbir zaman 2.( )Evet, bazen 3.( )Evet her zaman 47.Kahvehanede oynanan oyunu kazanma karşılığında almış olduğunuz şeyleri nasıl görüyorsunuz? ......................................................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................................................... 48.Ailenizde sizden başka kimler oyun oynuyor? l.( )Benden başka oynayan yok 2.( )Babam 3.( )Annem 4.( )Kardeşim 5.( )Eşim 6.( )Çocuğum 7.( )Diğer (belirtiniz.............................................................................. 49.Kahvehanede oyun oynamak suretiyle geçirdiğiniz zaman için ne düşünüyorsunuz? 1.( )Zaman kavramına önem vermiyorum 2.( )Zamanımın boşa geçtiğim düşünüyorum 3.( )Oyunun, boş zamanı değerlendirmede bir araç olduğunu düşünüyorum 4.( )Başka (belirtiniz....................................................................................................................................................... 50.Oynadığınız oyunu, kazandığınız veya kaybettiğiniz zaman neler hissedersiniz? l.( )Kaybettiğime üzülmem, hiçbir şey olmamış gibi davranırım 2.( )Kazandığım zaman yeniden oynarım 3.( )Kaybedince üzülürüm ve kazanmak için yeniden oynarım 4.( )Başka (belirtiniz....................................................................................................................................................... 51.Oyun oynama alışkanlığını bırakmayı düşündünüz mü, neden? 1.( )Evet (belirtiniz.......................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................................................ 2.( )Hayır (belirtiniz........................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ 52.Kahvehanede oyun oynamanız, sizce doğru bir davranış mıdır, neden? 1.( )Evet (belirtiniz.......................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................................................ 2.( )Hayır (belirtiniz........................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ 53.Oynadığınız oyunu, "kumar" olarak görüyor musunuz, neden? 1.( )Evet (belirtiniz.......................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................................................ 2.( )Hayır (belirtiniz........................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ 131 54. Kumar oynama konusunda ne düşünüyorsunuz? ....................................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................................... 55.Kulüp gibi, kumar oynanan yerlere gidiyor musunuz, neden? l ( )Evet (belirtiniz.......................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................................................ 2.( )Hayır (belirtiniz........................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ 56.Aileniz (eşiniz-çocuklarınız / anneniz-babanız), kahvehanede oyun oynadığınızı biliyor mu? 1.( )Evet 2.( )Hayır 57.(Oyun oynadığınızı aileniz biliyor ise) Bundan dolayı, ailenizle aranızda problem yaşanıyor mu? l.( )Ailemle bu konuda bir problemim yok 2.( )Eve geç gittiğim zaman huzursuzluk çıkıyor 3.( )Oyuna para verdiğim için huzursuzluk çıkıyor 4.( )Başka (belirtiniz.................................................................. 58.Çocuklarınızın oyun oynamasını doğru bulur musunuz / buluyor musunuz, neden? 1.( )Evet (belirtiniz.......................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................................................ 2.( )Hayır (belirtiniz........................................................................................................................................................ ......................................................................................................................................................................................... 59.Oyun oynamanıza, aile ve akraba çevreniz nasıl yaklaşıyor? l.( )Eleştiri alıyorum 2.( )Olumsuz herhangi bir tepki almıyorum 3.( )Sık sık ikaz ediliyorum 4.( )Dışlanıyorum 5.( )Diğer (belirtiniz........................................................................................................... 60.Günde kaç paket sigara tüketiyorsunuz? l.( )Sigara kullanmıyorum 2.( ) 1 paket 3.( ) 2 paket 4.( ) 3 paket 5.( ) 4 paket ve yukarısı 61.Sigara içmeye başlamanızda kahvehanenin etkisi oldu mu, neden? 1.( )Evet (belirtiniz........................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................................................... 2.( )Hayır (belirtiniz......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................................................... 62.İçki kullanıyor musunuz? l.( )Hiç kullanmıyorum 2.( )Devamlı kullanıyorum 3.( )Başka (belirtiniz................................................. 63.(Eğer kullanıyorsanız) İçki içmeye başlamanızda kahvehanenin etkisi oldu mu, neden? 1.( )Evet (belirtiniz........................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................................................... 2.( )Hayır (belirtiniz......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................................................... 64.Kahvehanede okuduğunuz herhangi bir şey var mı, varsa bunlar nedir / nelerdir? l.( )Hayır 2.( )Evet (belirtiniz.............................................................................................................................. 65.Kahvehaneye devam etme dışındaki boş zamanlarınızı nasıl değerlendirirsiniz? ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ 66.Kahvehaneye devam etme ve oyun oynamayı bırakma şansınız olsa, hangi faaliyetlerde bulunmak istersiniz? 1.( )Kitap okumak 2.( )Televizyon seyretmek 3.( )Kültür-sanat faaliyetlerine katılmak 4.( )Spor yapmak 5.( )Başka (belirtiniz......................................................................................................... 132 67.En fazla okuduklarınız aşağıdakilerden hangisidir? l.( )Gazete 2.( )Kitap 3.( )Dergi 4.( )Mesleki yayın 68.Aşağıdaki iletişim araçlarından hangilerini kullanıyorsunuz? l.( )Televizyon 2.( )Radyo 3.( )Bilgisayar-internet 69.Aşağıdaki sosyal faaliyetlerden hangilerine katılırsınız? l.( )Sinema 2.( )Tiyatro 3.( )Konser 5.( )Hiçbir şey okumam 4.( )Diğer (belirtiniz...................................... 4.( )Konferans-panel 5.( )Hiçbirine katılmam 70.Kahvehane size, olumlu anlamda neler kazandırdı? l.( )Hiçbir şey kazandırmadı 2.( )Arkadaş çevrem genişledi 3.( )İş bulmama yardımcı oluyor / oldu 4.( )Ortak ilgilerimiz olan insanlarla tanıştım 5.( )Yalnızlığı ve can sıkıntısını önlüyor 6.( )Diğer (belirtiniz......................................................................... 71.Bulunduğunuz kahvehanedeki insanların, genelde aynı anlayış, düşünce ve görüşe sahip olduklarını söyleyebilir misiniz? l.( )Evet 2.( )Hayır 72.Sizce, kahvehaneye devam etme alışkanlığı kazanıldıktan sonra, bireylerde argo konuşma oranı artmakta mıdır, neden? 1.( )Evet (belirtiniz........................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................................................... 2.( )Hayır (belirtiniz......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................................................... 73.Sokak, mahalle, semt, belde ya da ilçenizle ilgili gelişmeleri kahvehaneden öğrendiğiniz oluyor mu? l.( )Hiç olmuyor 2.( )Ara sıra oluyor 3.( )Çoğu zaman oluyor 74.Kahvehaneye sürekli gidenlerin, eşlerini ve çocuklarım ihmal ettiklerini düşünüyor musunuz, neden? 1.( )Evet (belirtiniz........................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................................................... 2.( )Hayır (belirtiniz......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................................................... 75.Sürekli gittiğiniz kahvehaneyi seçmenizdeki sebep nedir? l.( )Hemşehrilerimin (aynı köy veya ilçeden) kahvehanesi olması 2.( )Evime yakın olması 3.( )Arkadaşlarımın devam ettiği kahvehane olması 4.( )Meslektaşlarımın bulunduğu kahvehane olması 5.( )Diğer (belirtiniz..................................................................................................................................................... 76.“Eğlence” sözcüğünden ne anlıyorsunuz? ...................................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................................... 77.Farklı eğlence mekanları ya da araçları olmasına rağmen, özellikle kahvehaneyi neden tercih ediyorsunuz? l.( )Diğer eğlence mekanlarına (gazino, bar, cafe, internet cafe vs.) da gidiyorum 2.( )Kahvehanenin ucuz bir eğlence mekanı olmasından dolayı 3.( )Kahvehanenin kolay ulaşılan bir eğlence mekanı olmasından dolayı 4.( )Aile ve çevredekilerin, diğer eğlence mekanlarına göre, kahvehaneye daha az tepki göstermesinden dolayı 5.( )Diğer (belirtiniz...................................................................................................................................................... 78.“Boş zaman” kavramından ne anlıyorsunuz? ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ 79.Herhangi bir sosyal güvenlik kurumuna bağlı mısınız, bağlıysanız bu hangisidir? l.( )Hayır 2.( )SSK 3.( )Bağ-Kur 4.( )Emekli Sandığı 6.( )Diğer (belirtiniz.................................................................................................... 133 80.Çok çocuk sahibi olma konusunda ne düşünüyorsunuz? l.( )Çok çocuk sahibi olunmasına karşıyım 2.( )Çok çocuk sahibi olmayı destekliyorum 3.( )Diğer (belirtiniz....................................................................................................................................................... 81.“Kıraathane” kelimesinden ne anlıyorsunuz? ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ 82.Kahvehanelerin, işsiz insanları iş aramaktan alıkoyduğunu düşünüyor musunuz, neden? 1.( )Evet (belirtiniz........................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................................................... 2.( )Hayır (belirtiniz......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................................................... 83.“Kahvehane” kavramından ne anlıyorsunuz? ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ 84.Bulunduğunuz yerleşim biriminde, kahvehane sayısının fazla olmasının en büyük nedeni sizce nedir? ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ 85.Anket soruları dışında, açıklamaya ihtiyaç duyduğunuz konular varsa belirtiniz. ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................
Benzer belgeler
türk toplum hayatında yaşatılan kahve ve kahvehane kültürü
olarak dikkat çekmektedir. Kahve bitkisinden yapılan içeceği içme, kahvehanelerde öncelikli amaç gibi
görünse de, bu amacın daha sonraları ikincil bir konuma düştüğü ve sohbet etme / hoşça vakit ge...