Seyhan Havzası Eylem Plan Raporu

Transkript

TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE)
Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planları-Seyhan Havzası
Sayfa/Toplam Sayfa: 1 / 459
GüncelleĢtirme Sayısı: 01
ĠÇĠNDEKĠLER
KISALTMALAR ..................................................................................................................... 7
ġEKĠL LĠSTESĠ ...................................................................................................................... 9
TABLO LĠSTESĠ ...................................................................................................................13
YÖNETĠCĠ ÖZETĠ .................................................................................................................17
EXECUTIVE SUMMARY ......................................................................................................49
1.
GĠRĠġ ............................................................................................................................75
1.1. Su Çerçeve Direktifi ve Havza Bazında Yönetim ....................................................76
1.2. Coğrafi Bilgi Sistemi ÇalıĢmaları .............................................................................82
1.2.1. Veri Temini ......................................................................................................84
1.2.2. Veri Derleme ve Düzenleme ÇalıĢmaları .........................................................85
1.2.3. Arazi ÇalıĢmaları .............................................................................................91
1.2.4. Planlama ÇalıĢmaları .......................................................................................92
2.
PROJENĠN AMAÇ ve KAPSAMI ...................................................................................95
3.
HAVZA GENEL DURUMU ............................................................................................99
3.1. YerleĢim Yerleri ......................................................................................................99
3.2. Coğrafi Durum ......................................................................................................106
3.3. Meteorolojik Bilgiler...............................................................................................120
3.4. Arazi Kullanımı .....................................................................................................129
3.5. Tarım ve Hayvancılık ............................................................................................139
3.5.1. Tarım .............................................................................................................139
3.5.2. Gübre ve Zirai Ġlaç Kullanımı ..........................................................................142
3.5.3. Hayvancılık ....................................................................................................143
3.6. Sanayi Durumu .....................................................................................................145
3.6.1. Tekil Sanayi Tesisleri .....................................................................................145
3.6.2. Organize Sanayi Bölgeleri..............................................................................152
3.7. Korunan Alanlar ....................................................................................................154
3.8. Su Kaynakları .......................................................................................................158
3.8.1. Barajlar ..........................................................................................................161
3.8.2. Yeraltı Suları ..................................................................................................165
3.9. Deniz DeĢarjı ........................................................................................................168
4.
SU KAYNAKLARININ MEVCUT VE PLANLANAN DURUMU .....................................169
Baskı Ta
4.1. Türkiye Geneli ......................................................................................................169
4.1.1. Türkiye‘nin Su Potansiyeli ..............................................................................169
4.1.2. Sektörel Su Kullanımları.................................................................................172
4.1.3. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli .........................................174
4.1.4. Akarsularda Çevresel (Ekolojik) Ġhtiyaç Debisi Analizi ....................................176
4.2. Seyhan Havzası ...................................................................................................186
4.2.1. Havza Su Potansiyeli .....................................................................................186
4.2.2. Su Kaynaklarının Mevcut Kullanım Durumu ...................................................187
4.2.3. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli .........................................188
4.2.4. Havzadaki KirlenmiĢ Ortamlar ........................................................................189
4.2.5. 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerileri ...................................189
5.
ÇEVRESEL ALTYAPI TESĠSLERĠ ..............................................................................197
5.1. Kentsel Atıksu Altyapısı ........................................................................................200
5.1.1. Atıksu Kanalizasyon ve Yağmur Suyu ġebekesi Durumu...............................200
5.1.2. Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu ............................................................201
5.2. Endüstriyel Atıksu Altyapısı ..................................................................................211
5.2.1. Organize Sanayi Bölgeleri Atıksu Altyapısı Durumu .......................................212
5.2.2. Tekil Endüstrilerin Atıksu Altyapısı Durumu ...................................................213
5.3. Katı Atık Yönetimi Altyapısı ...................................................................................216
5.3.1. Evsel Katı Atık Bertaraf Durumu ....................................................................216
5.3.2. Tıbbi Atık Bertaraf Durumu ............................................................................221
6.
SU KALĠTESĠ SINIFLAMALARI VE KĠRLĠLĠK YÜKLERĠNĠN HESAPLANMASI ...........223
6.1. Su Kalitesi Sınıflamaları ........................................................................................223
6.1.1. Yöntem ..........................................................................................................223
6.1.2. Su Kalitesi Değerlendirme Sonuçları ..............................................................228
6.2. Kirlilik Yüklerinin Hesaplanması ............................................................................242
6.2.1. Nüfus Tahminleri ............................................................................................243
6.2.2. Noktasal Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri .................................................248
6.2.2.1. Kentsel Kirlilik Yükleri........................................................................248
6.2.2.2. Endüstriyel Kirlilik Yükleri ..................................................................256
6.2.2.3. Katı Atıklardan Kaynaklanan Noktasal Kirlilik Yükleri ........................267
6.2.2.4. . Noktasal Yüklerin Değerlendirilmesi ................................................279
6.2.3. Yayılı Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri ......................................................285
6.2.3.1. Arazi Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri .....................286
Baskı Ta
6.2.3.2. Tarımsal Gübre Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri ....288
6.2.3.3. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri ........291
6.2.3.4. Hava Kirliliği ile Atmosferik TaĢınımdan Kaynaklanan Yayılı Kirlilik
Yükleri .........................................................................................................293
6.2.3.5. Foseptik ÇıkıĢ Sularından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri ............295
6.2.3.6. Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri ..........297
6.2.3.7. Yayılı Kirlilik Yüklerinin Değerlendirilmesi ..........................................299
6.2.4. Toplam Kirlilik Yükü Değerlendirmesi .............................................................306
7.
HAVZADA ÖNE ÇIKAN ÇEVRESEL SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ ...............311
7.1. Baskı ve Etkiler .....................................................................................................311
7.2. Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri .......................................................................327
7.3. Kısa Orta ve Uzun Vadede Yapılması Önerilenler ................................................341
7.3.1. Kısa Vadede Yapılması Gerekenler (2010-2015 Dönemi) ..............................349
7.3.2. Orta Vadede Yapılması Gerekenler (2015-2020 Dönemi) ..............................353
7.3.3. Uzun Vadede Yapılması Gerekenler (2020-2040 Dönemi).............................354
7.4. Genel Çözüm Önerileri .........................................................................................355
7.4.1. Evsel Atıksuların AyrıĢtırılması, Arıtılması ve Arıtılan Suların Yeniden Kullanımı
......................................................................................................................355
7.4.2. Mevcut ve Planlanacak Atıksu DeĢarjlarının Ġncelenerek En Uygun Alıcı Ortama
DeĢarj Alternatiflerinin AraĢtırılması ve Uygulanması ..............................................360
7.4.3. Katı Atıkların Düzensiz Depolama Alanları Rehabilitasyonundan Sonra
Yapılması Önerilen ÇalıĢmalar ................................................................................361
7.4.4. Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü ....................................................366
7.4.4.1. Tarımsal Kirlilik Yönetimi ...................................................................366
7.4.4.2. AAT Çamurlarının Toprakta Kullanılması ..........................................370
7.4.4.3. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi ...............371
7.4.5. Akarsu Yataklarından Kum ve Çakıl Çekilmesinden Kaynaklanan Sorunlar ve
Bu Sorunların Giderimine Yönelik Öneriler ..............................................................373
7.4.6. Arıtma Çamurları Yönetimi .............................................................................376
8.
HAVZA KORUMA EYLEM PLANI ...............................................................................383
8.1. Havza Yönetimi ....................................................................................................383
8.1.1. Türkiye‘de Su ve Atıksu Yönetimi Yapısının Mevcut Durumu Sorunlar...........383
8.1.2. AB Ülkelerinde Havza Esaslı Su Yönetimi .....................................................389
8.1.2.1. Fransa‘da Havza Yönetimi ................................................................389
8.1.2.2. Ġngiltere‘de Havza Yönetimi ..............................................................396
8.1.2.3. Ġspanya‘da Havza Yönetimi...............................................................400
Baskı Ta
8.1.3. Türkiye için Entegre Su Havzası Yönetimi Önerisi .........................................406
8.2. Tarifeler ................................................................................................................415
8.3. Kentsel Atıksu Arıtma Tesisi Planlamaları ............................................................421
8.4. Seyhan Havzası Koruma Eylem Planı ..................................................................431
8.4.1. Havza Koruma Eylem Planı Stratejisinin OluĢturulması .................................431
8.4.2. Kurum ve KuruluĢlar Arası Koordinasyonun Sağlanması ...............................431
8.4.3. Atıksu Yönetimi ..............................................................................................431
8.4.3.1. Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi ........................................................431
8.4.3.2. Kırsal YerleĢimlerin Atıksu Altyapı Yönetimi ......................................432
8.4.3.3. Endüstriyel Atıksu Altyapı ve Arıtma Durumu ....................................432
8.4.3.4. Yağmur Suyu Altyapı Durumu ...........................................................433
8.4.3.5. Kanalizasyona deĢarj edilen atıksuların yönetimi ..............................433
8.4.3.6. Alıcı ortama deĢarj edilen atıksuların yönetimi ..................................433
8.4.4. Katı ve Tehlikeli Atık Yönetimi ........................................................................434
8.4.4.1. Atık Azaltımı, Kaynağında Ayırma ve Geri DönüĢüm Uygulamaları ..434
8.4.4.2. Katı Atık ĠĢleme, Ger Kazanım ve Bertaraf Tesisleri ..........................435
8.4.4.3. Mevcut Düzensiz Depolama Sahalarının Rehabilitasyonu ................435
8.4.4.4. Tehlikeli ve Özel Atıkların Yönetimi Uygulamaları .............................436
8.4.4.5. Tıbbi Atıkların Yönetimi Uygulamaları ...............................................436
8.4.5. Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü ....................................................436
8.4.5.1. Tarımsal Kirlilik Yönetimi ...................................................................436
8.4.5.2. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi ...............438
8.4.6. Ağaçlandırma, Erozyon Kontrolü ve Mera Islahı ÇalıĢmaları ..........................441
8.4.6.1. Etüt ve Projelendirme ÇalıĢmaları .....................................................441
8.4.6.2. Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü ÇalıĢmaları ................................441
8.4.6.3. TaĢocakları ve Maden Sahalarının Rehabilitasyonu..........................442
8.4.7. Su Kaynakları Yönetimi ..................................................................................442
8.4.7.1. Su Kaynakları Potansiyeli Envanter ÇalıĢmaları ...............................443
8.4.7.2. Ġçme Suyu Havzaları Özel Hüküm Belirleme ÇalıĢmaları ..................443
8.4.7.3. Akarsularda TaĢkın Risk Alanlarının Belirlenmesi .............................444
8.4.7.4. Su kullanımı ile Ġlgili Havzanın Korunmasına ĠliĢkin Eğitim ve
Bilinçlendirme ÇalıĢmaları ................................................................................444
8.4.7.5. Havza ġartlarına Bağlı Olarak Baraj ve Gölet Projelerinin Ġrdelenmesi...
.........................................................................................................445
8.4.7.6. Yukarı Havza ġartlarının ĠyileĢtirilmesi ..............................................445
Baskı Ta
8.4.7.7. Nehir Havzası Su Kalitesi Ġzleme Sisteminin Kurulması ....................445
8.4.7.8. Havza Su Kalitesi Modelleme Sistemi ...............................................447
8.4.7.9. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Uygulamaları ........................447
8.4.7.10. Tarımsal Amaçlı Su Kullanımının Azaltılması ..................................448
8.4.7.11. Sulak Alan Yönetimi ........................................................................448
8.4.7.12. Kıyı Kanununa Ġstinaden Deniz, Göl, Akarsu, Baraj Kıyı Kenar
Çizgilerinin ve Koruma Haritalarının Belirlenmesi .............................................448
8.4.7.13. Atmosferik
TaĢınımın
Su
Kaynaklarına
Olan
Etkisinin
Değerlendirilmesi .............................................................................................449
8.4.8. Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri ................................................................449
8.4.9. Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Kurulması ....................................................449
8.4.9.1. Havza Çevresel Bilgi Sistemi Altyapısının OluĢturulması ..................449
8.4.9.2. Havza Çevresel Bilgi Sistemi Veritabanının OluĢturulması................450
8.4.9.3. Mevcut Veritabanlarının Havza Çevresel Bilgi Sistemine Entegrasyonu
.........................................................................................................450
8.4.9.4. Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Sürdürülebilirliğinin Sağlanması .....450
KAYNAKLAR ......................................................................................................................451
Baskı Ta
Baskı Ta
KISALTMALAR
AAT
: Atıksu Arıtma Tesisi
ADNKS
: Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi
AKM
: Askıda katı madde
CORINE
: Coordination of Information on the Environment
ÇOB
: T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı
DSĠ
: Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü
DMĠ
: Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü
EN
: EĢdeğer Nüfus
GIS
: Geographic Information System (Coğrafi Bilgi Sistemi)
ISIC
: International Standard Industrial Classification (Uluslar arası Standart Sanayi
Sınıflaması)
ĠÇDR
: Ġl Çevre Durum Raporları
MLSS
: Mixed Liquor Suspended Solids (Biyokütle konsantrasyonu)
OSB
: Organize Sanayi Bölgesi
TÜBĠTAK
: Türkiye Bilimsel ve Teknolojik AraĢtırma Kurumu
TÜĠK
: Türkiye Ġstatistik Kurumu
KOĠ
: Kimyasal Oksijen Ġhtiyacı
BOĠ
: Biyolojik Oksijen Ġhtiyacı
TN
: Toplam Azot
TP
: Kimyasal Oksijen Ġhtiyacı
ISIC
: International Standard Industrial Classification (Uluslar arası Standart Sanayi
Sınıflaması)
SKKY
Baskı Ta
:Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği
Baskı Ta
ġEKĠL LĠSTESĠ
ġekil 1. Türkiye Su Havzaları Haritası ..................................................................................81
ġekil 2. CBS ÇalıĢmalarında Takip Edilen Ana Süreçler.......................................................83
ġekil 3. Akarsu Verisindeki Topolojik Hataların Giderilmesi ..................................................85
ġekil 4. Önemli Akarsulardan OluĢan Yeni Akarsu Verisinin OluĢturulması ..........................86
ġekil 5. Proje Kapsamında Ġncelenen YerleĢim Yerleri .........................................................87
ġekil 6. Ġl ve Ġlçe Sınırlarının YerleĢim Merkezlerine Uygun Olarak Düzenlenmesi ...............88
ġekil 7. 11 Havzaya Ait KüçültülmüĢ Sayısal Yükseklik Modelleri .........................................89
ġekil 8. 1:25.000 Ölçekli Raster TaranmıĢ Paftalardaki Siyah Dolgular ................................89
ġekil 9. 1/100.000 Ölçekli Raster Paftalardan OluĢan Raster Katalog ..................................90
ġekil 10. ArcGIS Veri Modeli ................................................................................................93
ġekil 11. 11 Adet Havzanın Türkiye Nüfusuna Oranı ............................................................96
ġekil 12. Havzaların Nüfus Dağılımları ................................................................................97
ġekil 13. Seyhan Havzası Siyasi Haritası ...........................................................................100
ġekil 14. Havzada Yer Alan Ġllerin Yüzölçümleri Dağılımı (ha) ............................................101
ġekil 15. Seyhan Havzası YerleĢim Yerleri Haritası ............................................................105
ġekil 16. Seyhan Havzası Fiziki Haritası ............................................................................109
ġekil 17. Seyhan Havzası Alt Havzaları ve Akarsuları Haritası ...........................................113
ġekil 18. Çatalan Havzası Rezervuarı Koruma Alanları Haritası .........................................115
ġekil 19.Seyhan Havzası Aylık Ortalama Sıcaklık (1975-2009) ..........................................121
ġekil 20. Seyhan Havzası Aylık Maksimum Sıcaklık (1975-2009) ......................................121
ġekil 21. Seyhan Havzası Aylık Minimum Sıcaklık (1975-2009) .........................................122
ġekil 22. Seyhan Havzası Yıllık Ortalama Sıcaklık Dağılımı (1971-2000) ...........................122
ġekil 23. Seyhan Havzası‘ Aylık Toplam YağıĢ Ortalaması (1975-2009) ............................123
ġekil 24. Seyhan Havzası Maksimum YağıĢ Ortalaması (1975-2009) ................................124
ġekil 25. Seyhan Havzası Yıllık Ortalama Toplam YağıĢ Dağılımı (1971-2000) .................124
ġekil 26. Seyhan Havzası Yıllık Günlük Maksimum YağıĢ Dağılımı (1971-2000)................125
ġekil 27. Seyhan Havzası Yıllık Ortalama Toplam Karla Kaplı Gün Sayısı (1971-2000) .....125
ġekil 28. Seyhan Menderes Havzası Yıllık Ortalama Bulutluluk (Kapalılık) Dağılımı (19712000) ..................................................................................................................................127
ġekil 29. Seyhan Havzası Yıllık Ortalama BuharlaĢma, GüneĢlenme Süresi ve BuharlaĢma
(1975-2009)........................................................................................................................128
ġekil 30. Seyhan Havzası Yıllık Toplam GüneĢ Radyasyonu Dağılımı (1971-2000) ...........128
ġekil 31. Seyhan Havzası Arazi Kullanım Haritası ..............................................................133
Baskı Ta
ġekil 32. Seyhan Havzası Arazi Kullanım Dağılımı .............................................................132
ġekil 33. Seyhan Havzası Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Dağılımı .........................................134
ġekil 34. Seyhan Havzasında Arazilerin Dağılımı ...............................................................136
ġekil 35. AHSOSB Sektörel Dağılımı..................................................................................152
ġekil 36. Seyhan Havzası Korunan Alanlar Haritası ...........................................................157
ġekil 37. Seyhan Havzası‘nda Yer Alan HES‘ler.................................................................163
ġekil 38. Adana - Çatalan Havzası su ihtiyacı kaynak yeterlilik durumu..............................167
ġekil 39. Kayseri su ihtiyacı kaynak yeterlilik durumu .........................................................167
ġekil 40. Mersin ili su ihtiyacı ve kaynak yeterlilik durumu ..................................................168
ġekil 41. Niğde ili su ihtiyacı ve kaynak yeterlilik durumu....................................................168
ġekil 42.Ülkemiz Su Potansiyeli .........................................................................................169
ġekil 43. Ortalama Nehir Akımlarının Mekansal Dağılımı ...................................................170
ġekil 44.Sektörel Su Kullanım Durumu ...............................................................................173
ġekil 45. ÇĠD Hesap Yöntemlerinin Dünya Genelindeki Dağılımı ........................................178
ġekil 46. Seyhan Havzası‘nda Yüzeysel Su Kaynaklarından Alınan Sulama Suyu Durumu187
ġekil 47. 2010, 2020, 2030 ve 2040 Yılları Toplam Su Rezervi Dağılımı ............................191
ġekil 48. Seyhan Havzası Ġçin Su Rezervi (Arzı) ve Talebi Grafiği ......................................194
ġekil 49. Seyhan Havzası Çevresel Altyapı Mevcut Durum Haritası ...................................199
ġekil 50. Seyhan Havzası 2009 Yılı Kanalizasyon Durumu ................................................200
ġekil 51. Seyhan Havzası 2009 Yılı Kanalizasyon Durumu ................................................201
ġekil 52. Adana Batı (Seyhan) Arıtma Tesisi Proses ve Akım ġeması ...............................203
ġekil 53. Adana Doğu (Yüreğir) AAT Akım ġeması ............................................................206
ġekil 54. Adana ASKĠ Karaisalı AAT Akım ġeması.............................................................208
ġekil 55. Seyhan Havzası mevcut katı atık düzenli/düzensiz depolama sahaları ve birlikler
...........................................................................................................................................219
ġekil 56. Seyhan Havzası katı atık birlikleri düzenli depolama sahası ―durum‖ haritası ......220
ġekil 57. Seyhan Havzasında Önemli Parametrelere Göre Su Kalitesi Sınıfları. .................232
ġekil 58. Seyhan Havzasında A Grubu (Fiziksel Ve Ġnorganik) Parametrelere Göre Su
Kalitesi. ..............................................................................................................................233
ġekil 59.Seyhan Havzasında B Grubu (Organik) Parametrelere Göre Su Kalitesi Sınıfları .234
ġekil 60. Seyhan Havzasında C Grubu (Ġnorganik Kirlenme) Parametrelere Göre Su Kalitesi
...........................................................................................................................................235
ġekil 61. Seyhan Havzasında BOĠ5, KOĠ ve TKN Parametrelerine Göre Su Kalitesi ...........237
ġekil 62. Seyhan Havzasında D Grubu Parametrelerine Göre Su Kalitesi ..........................238
ġekil 63. Seyhan Havzasında Azot Parametrelerine Göre Su Kalitesi ................................239
Baskı Ta
ġekil 64. Seyhan Havzasında PO4 Parametresine Göre Su Kalitesi ...................................240
ġekil 65. Seyhan Havzasında Ağır Metal ve Flor Parametrelerine Göre Su Kalitesi ...........241
ġekil 66. Kirlilik Kaynakları .................................................................................................242
ġekil 67. Azalan Hızlı Geometrik Nüfus ArtıĢı Eğrisi ...........................................................244
ġekil 68. Seyhan Havzası Nüfus Tahmin Sonuçları ............................................................246
ġekil 69. Kentsel Kirlilik Yüklerinin Ġzlediği Yol ....................................................................251
ġekil 70. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Dengesi ..............................................................253
ġekil 71. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Havza Ġçi ve DıĢı DeĢarj Yüzdeleri .....................253
ġekil 72. Seyhan Havzası‘nda KOĠ, TN ve TP Yüklerinin Yıllara Göre DeğiĢimi (ton/yıl) .....255
ġekil 73. Seyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Yıllara Göre
Dağılımı ..............................................................................................................................264
ġekil 74. Seyhan Havzası Kirlilik Yüklerinin Arıtılma Durumu (2010 Yılı) ............................265
ġekil 75. Endüstriyel Kirleticilerden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Yıllara Göre Arıtılma
Durumları ...........................................................................................................................266
ġekil 76. Seyhan Havzası sızıntı suyu hesaplamalarına eses teĢkil eden atık birlikleri haritası
...........................................................................................................................................268
ġekil 77. Noktasal Ve Yayılı Kaynak Kirliliğine Dahil Olan Sızıntı Suyu Miktarlarının Yüzdelik
Dağılımları ..........................................................................................................................273
ġekil 78. Seyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal TN Yükü Dağılımı (ton/yıl, %) ......................280
ġekil 79. Seyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal TN Yükü Dağılımı ...................................280
ġekil 80. Seyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal TP Yükü Dağılımı (ton/yıl, %).......................281
ġekil 81. Seyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal TP Yükü Dağılımı....................................282
ġekil 82. Seyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal KOĠ Yükü Dağılımı (ton/yıl, %) .....................283
ġekil 83. Seyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal KOĠ Yükü DeğiĢimi..................................284
ġekil 84. Seyhan Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan TN Yükü (ton/yıl) .................287
ġekil 85. Seyhan Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan TP Yükü (ton/yıl) .................287
ġekil 86. Seyhan Havzası Gübre Kullanımından Kaynaklanan TN Yükü (ton/yıl)................290
ġekil 87. Seyhan Havzası Gübre Kullanımından Kaynaklanan TP Yükü (ton/yıl) ................290
ġekil 88. Seyhan Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan TN Yükü (ton/yıl) .....292
ġekil 89. Seyhan Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan TP Yükü (ton/yıl) .....293
ġekil 90. Seyhan Havzası Atmosferik TaĢınım Ġle OluĢan TN Yükü (ton/yıl) .......................295
ġekil 91. Seyhan Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan TN Yükü (ton/yıl) ..........................296
ġekil 92. Seyhan Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan TP Yükü (ton/yıl) ..........................297
ġekil 93. Seyhan Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan TN Yükü (ton/yıl) .....................298
ġekil 94. Seyhan Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan TP Yükü (ton/yıl) .....................298
Baskı Ta
ġekil 95. Seyhan Havzası Toplam Yayılı TN Yükü (ton/yıl) .................................................299
ġekil 96. Seyhan Havzası Yayılı TN Yükleri Dağılımı (ton/yıl, %) .......................................300
ġekil 97. Seyhan Havzası Yayılı TN Yüklerinin Ġller Göre Dağılımı (ton/yıl, %) ...................301
ġekil 98. Seyhan Havzası Toplam Yayılı TP Yükü (ton/yıl) .................................................302
ġekil 99. Seyhan Havzası Yayılı TP Yükleri Dağılımı (ton/yıl, %) ........................................303
ġekil 100. Seyhan Havzası Toplam Yayılı TP Yüklerinin Ġllere Göre Dağılımı (ton/yıl, %) ...304
ġekil 101. Seyhan Havzası Toplam Yayılı TN ve TP Yüklerin Yıllara Göre Dağılımı ...........305
ġekil 102. Seyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal ve Yayılı TN ve TP Yükleri Dağılımı (ton/yıl,
%) ......................................................................................................................................309
ġekil 103. Seyhan Havzası Noktasal ve Yayılı TN Yükleri DeğiĢimi....................................309
ġekil 104. Seyhan Havzası Noktasal ve Yayılı TP Yükleri DeğiĢimi ....................................310
ġekil 105. Adana Çatalan atıksu deĢarj yeri .......................................................................312
ġekil 106. ASO Projesi TD5 Drenaj kanalı (tarımsal drenaj amaçlıdır fakat yoğun olarak
endüstriyel deĢarj yapılmaktadır) ........................................................................................315
ġekil 107. Seyhan Havzası ASO Projesi Drenaj Kanallarına DeĢarj Yapan Evsel ve
Endüstriyel Kirlilik Kaynakları..............................................................................................319
ġekil 108. Çatalan Barajı Ġçme Suyu Havzası Koruma Alanları ..........................................329
ġekil 109. Develi II. Merhale Projesi ...................................................................................332
ġekil 110. Seyhan Havzası Çukurova Lagün zinciri ............................................................333
ġekil 111. Atıksu Arıtımı ve yeniden kullanımı için uygulanabilecek yöntemler (Baban ve diğ.,
2008) ..................................................................................................................................357
ġekil 112. Islah sonrası atık depolama tesisi üst örtü detayı ...............................................365
ġekil 113. Fransa‘da Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması ......................................395
ġekil 114. Ġngiltere‘de Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması .....................................398
ġekil 115. Ġspanya Çevre, Kırsal Alanlar ve Denizcilik Bakanlığı Organizasyon ġeması .....403
ġekil 116. Ġspanya‘da Sulama Birlikleri ve Sulama Suyu Yönetimi ......................................404
ġekil 117. ÇOB Mevcut Organizasyon ġeması (Su ile ilgili diğer kurumlarla birlikte) ..........408
ġekil 118. Türkiye Ġçin Önerilen Havza Esaslı Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması
...........................................................................................................................................410
ġekil 119. BüyükĢehir/Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri Yapılanması .........................................413
ġekil 120. Atık yönetimi ile ilgili mevcut kurumsal yapılanma ..............................................418
ġekil 121. Seyhan Havzası Planlanan Kentsel AAT Kümülatif Ġlk Yatırım Maliyetleri ..........429
Baskı Ta
TABLO LĠSTESĠ
Tablo 1. CBS'de Kullanılmak Üzere ÇOB‘dan Temin Edilen Veriler ......................................84
Tablo 2. Planlama ÇalıĢmaları Kapsamında OluĢturulan Veri Katmanları ............................92
Tablo 3. Havzada Yer Alan Ġller ve Havza Ġçindeki Alanları ................................................101
Tablo 4. Havza Ġçerisindeki YerleĢim Yerleri ve 2009 Nüfusları ..........................................104
Tablo 5. Havzadaki Önemli Akarsular ve Uzunlukları .........................................................112
Tablo 6. Havzadaki Barajların Özellikleri ............................................................................117
Tablo 7. Havzanın Büyük Toprak Grupları ..........................................................................119
Tablo 8. Havzada Yer Alan Devlet Meteoroloji ĠĢleri Ġstasyonları Bilgileri ............................120
Tablo 9. Havzadaki Hakim Rüzgar Yönleri Ve Hızları .........................................................126
Tablo 10. CORINE Arazi Örtüsü Sınıfları ............................................................................130
Tablo 11. CORINE Türkiye Ek Sınıflandırma ......................................................................131
Tablo 12. Havza Arazi Kullanım Değerleri ..........................................................................132
Tablo 13. Havza Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri ......................................................134
Tablo 14. Havza Ġçinde Yer Alan Ġlçelerin Arazi Dağılımları ...............................................135
Tablo 15. Havzada Bulunan Ġller Toprak Sınıfları................................................................138
Tablo 16. Adana Ġlinin Havza Ġçindeki Ġlçelerinin Tarım Alanları Dağılımı ............................140
Tablo 17. Kayseri Ġlinin Havza Ġçindeki Ġlçelerinin Tarım Alanları Dağılımı ..........................141
Tablo 18. Niğde Ġlinin Havza Ġçindeki Ġlçelerinin Tarım Alanları Dağılımı .............................141
Tablo 19. Havzadaki Gübre Tüketimi Verileri ......................................................................142
Tablo 20. Havzadaki Zirai Mücadele Ġlaçları Tüketimi Verileri .............................................142
Tablo 21. Seyhan Havzası Hayvancılık Verileri ..................................................................144
Tablo 22. Adana Ġli Genel Sanayi Durumu ..........................................................................146
Tablo 23. Adana Ġli Genelinde Ġmalat Sanayinin Dağılımı ...................................................146
Tablo 24. Adana Ġlinin Havzaya Giren Ġlçelerinde Firmaların Dağılımı ................................147
Tablo 25. Kayseri Ġli Genel Sanayi Durumu ........................................................................148
Tablo 26. Kayseri Ġli Bütününde Ġmalat Sanayi Kolları ........................................................148
Tablo 27. Kayseri Ġlinin Havzaya Giren Ġlçelerinde Sanayi Dağılım .....................................149
Tablo 28. Kayseri Ġlinde Havza Ġçine Giren KSS‘ler Ve Özellikleri .......................................150
Tablo 29. Niğde Ġlinde Genel Sanayi Durumu .....................................................................150
Tablo 30. Niğde Ġlinde Ġmalat Sanayi Kolları Dağılımı .........................................................151
Tablo 31. AHSOSB Sektörel Dağılımı ................................................................................153
Baskı Ta
Tablo 32. Havzadaki Korunan Alanlar ve Büyüklükleri ........................................................154
Tablo 33. Seyhan Havzası su kaynakları potansiyeli ..........................................................158
Tablo 34. Seyhan Havzası Yer Alan Akarsular ...................................................................160
Tablo 35. Seyhan Havzası‘ndaki Baraj ve Göletler .............................................................161
Tablo 36. Seyhan Havzası‘nda Planlanan Baraj Gölleri ......................................................162
Tablo 37. Seyhan Havzasında yer alan HES‘ler .................................................................163
Tablo 38. Seyhan Havzası Adana Ġli Ġçinde Yer Alan HES‘ler .............................................164
Tablo 39. Adana Ġli Su Kaynakları Durumu .........................................................................166
Tablo 40. Kayseri Ġli Su Kaynakları Durumu .......................................................................166
Tablo 41. Niğde Ġli Su Kaynakları Durumu ..........................................................................166
Tablo 42. Türkiye‘de Nehir Havzası Karakteristikleri ...........................................................171
Tablo 43. Türkiye‘de Su Kullanımı Planlaması ...................................................................172
Tablo 44. Sucul ekosistem ve mesire maksatlı kulanım için gerekli akarsu debileri ............179
Tablo 45. Türkiye Akarsuları Ġçin Revize EdilmiĢ Tennant yöntemine göre Sucul Ekosistem
Kalitesi Tablosu Önerisi ......................................................................................................183
Tablo 46. Havza Yeraltı Suyu Potansiyeli Kullanımı Durumu ..............................................186
Tablo 47. 2010-2040 Dönemi Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Toplam Kapasitesi ..............188
Tablo 48. 2010-2040 Dönemi Yeniden Kullanılabilecek Atıksu Potansiyelleri .....................188
Tablo 49. Seyhan Havzası 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerisi ................190
Tablo 50. Nüfusa Göre Birim Net Su Ġhtiyaçları ..................................................................192
Tablo 51. Ġsaledeki ve ġebekedeki Kayıp/Kaçak Yüzdeleri .................................................192
Tablo 52. Endüstriyel Amaçlı Kullanılan Su Miktarı Yüzdeleri .............................................193
Tablo 53. Havzadaki Kırsal ve Kentsel Nüfusun Su Ġhtiyacı Tahmini ..................................193
Tablo 54. Seyhan Havzası Mevcut Atıksu Arıtma Tesisleri .................................................202
Tablo 55. Seyhan Havzası‘nda yer alan sanayi kuruluĢları .................................................211
Tablo 56. Seyhan Havzası Belediye Katı Atık Birlikleri .......................................................217
Tablo 57. Kıta Ġçi Su Kaynaklarının Sınıflarına Göre Kalite Kriterleri ...................................226
Tablo 58. Su Kalite Sınıfı Belirleme Matematiksel Yöntemleri.............................................227
Tablo 59. Seyhan Havzasında DSĠ tarafından izleme yapılan YAS ve YÜS kaynakları ......230
Tablo 60. Seyhan Havzası DSĠ Ġstasyonlarında Ölçülen Minimum ve Maksimum Su
Sıcaklıkları..........................................................................................................................236
Tablo 61. Seyhan Havzası Nüfus Tahminleri (2010-2040)..................................................247
Tablo 62. KiĢi BaĢı Atıksu Debi Değerleri ...........................................................................249
Tablo 63. KiĢi BaĢı Kirlilik Yükleri Değerleri ........................................................................250
Tablo 64. Seyhan Havzası Atıksu Debileri ve Kentsel Kirlilik Yükleri ..................................254
Baskı Ta
Tablo 65. Sektörlere Göre Kirletici Konsantrasyonları ........................................................259
Tablo 66. Yıllar Bazında Kullanılan Arıtma Performansı Katsayıları....................................262
Tablo 67. Seyhan Havzası 2010 Yılı Ġçin Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Debi ve
Kirletici Yükler ....................................................................................................................263
Tablo 68. Seyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Yıllara
Göre Değerleri ....................................................................................................................263
Tablo 69. Seyhan Havzasında Bulunan Balık Çiftlikleri.......................................................264
Tablo 70. Seyhan Havzası için önerilen Katı Atık Ana Planı Yönetim Birlikleri ....................268
Tablo 71. Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları ...............................................273
Tablo 72. BüyükĢehir Belediyeleri Ġçin KKA Yönetimi Stratejik Planı...................................274
Tablo 73. BüyükĢehir Belediyeleri Harici KKA Yönetimi Stratejik Planı ...............................275
Tablo 74. Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları ...............................................276
Tablo 75. Hücre Alanları ve Ömürleri (1) ............................................................................276
Tablo 76. Hücre Alanları ve Ömürleri (2) ............................................................................277
Tablo 77. Seyhan Havzası için Katı Atık Sızıntı Suyundan Kaynaklanan Noktasal Kirletici
Yükleri ................................................................................................................................278
Tablo 78. Seyhan Havzası Ġller Bazında Yıllık Noktasal Azot Yükleri ..................................279
Tablo 79. Seyhan Havzası Ġller Bazında Yıllık Noktasal Fosfor Yükleri ...............................281
Tablo 80. Seyhan Havzası Yıllık Noktasal KOĠ Yükleri .......................................................283
Tablo 81. Arazi Kullanımından Kaynaklanan Birim Yükler ..................................................286
Tablo 82. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı Yük Katsayıları .......................291
Tablo 83. Seyhan Havzası Noktasal ve Yayılı Kirletici Yüklerin Dağılımı, 2010 ..................308
Tablo 84. Ham gri su ve siyah su karakterizasyonu (ortalama değerler) .............................358
Tablo 85. Düzensiz depolama alanlarının tehlike potansiyelinin değerlendirilmesi için kontrol
listesi ..................................................................................................................................362
Tablo 86. Organik Tarımın Klasik Tarıma Kıyasla Çevre Üzerindeki Etkileri .......................369
Tablo 87. Su Yönetimi Ġle Ġlgili Devlet Kurumları .................................................................383
Tablo 88. AB Su Çerçeve Direktifi‘nin Uygulanması ...........................................................386
Tablo 89. Türkiye‘de Su ve Atıksu Ücretlerinin Durumu ......................................................415
Tablo 90. Proses Tipi Seçim Kriterleri.................................................................................424
Tablo 91. Ġkincil veya Ġleri Artıma Olarak Planlanan AAT‘ler ...............................................426
Tablo 92. Doğal Arıtma Sistemi Olarak Planlanan AAT‘ler .................................................427
Tablo 93. Revizyon Yapılması Gereken AAT‘ler .................................................................427
Tablo 94.Seyhan Havzası AAT Toplam Maliyetleri .............................................................428
Tablo 95. Seyhan Havzası Nihai Atıksu Arıtma Senaryosu için Hesaplanan Maliyetleri......428
Baskı Ta
Tablo 96. Kentsel yerleĢimler AAT iĢletmeye alma tarihleri ................................................432
Baskı Ta
YÖNETĠCĠ ÖZETĠ
Hızlı nüfus artıĢına, turizm, tarımsal sulama, madencilik ve sanayideki geliĢmelere bağlı
olarak artan su ihtiyacına karĢın, uygun kaynak varlığının azlığı ve gün geçtikçe geliĢen
sanayi ve tarımsal faaliyetlere paralel olarak ortaya çıkan aĢırı kullanım ve kirlilik oluĢumu
nedeniyle yaĢanan sorunlar, özellikle havza bazında su kaynakları yönetiminin önemini bir
kat daha arttırmıĢtır. 4856 Sayılı Çevre ve Orman Bakanlığı TeĢkilât ve Görevleri Hakkında
Kanun‘un 9. maddesinde Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü‘ ne ―Su kaynakları için koruma ve
kullanma plânları yapmak, kıta içi su kaynakları ile toprak kaynaklarının havza bazında
bütüncül yönetimini sağlamak için gerekli çalışmaları yapmak‖ görevi verilmiĢtir. Ayrıca 2004
Tarih ve 25687 sayılı Resmi Gazete‘de yayımlanarak yürürlüğe giren Su Kirliliği Kontrolü
Yönetmeliği‘nin 5. maddesinde, ―Havza Koruma Eylem Planları, DSİ Genel Müdürlüğü ve
ilgili kuruluşların görüşleri alınarak Çevre ve Orman Bakanlığınca yapılır ve/veya yaptırılır.‖
ifadesi yer almaktadır.
Bu çerçevede, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından Havza Koruma Eylem Planları
Hazırlanması çalıĢmaları baĢlatılmıĢ olup; ilk önce havzadaki su kalitesi, kirletici kaynaklar,
korunan alanlar ve içme suyu kaynakları göz önüne alınarak ülkemiz coğrafyasındaki 25 adet
hidrolojik havza puanlandırılmıĢtır. Yapılan bu önceliklendirme doğrultusunda 4 havza için
koruma eylem planları tamamlanmıĢ olup, geri kalan 21 adet havzadan 11‘inin koruma eylem
planının hazırlanması iĢi Türkiye’deki 11 Havzanın Havza Koruma Eylem Planları
Hazırlanması‖ isimli proje kapsamında 12 Ağustos 2009 tarihinde Çevre ve Orman Bakanlığı
Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü ile TÜBĠTAK BaĢkanlığı tarafından imzalanarak
baĢlatılmıĢtır. Proje atıksu arıtma tesis planlamalarında meydana gelen değiĢiklerin
tamamlanması ile 03.12.2010 tarihinde sonlandırılmıĢtır.
Havza Koruma Eylem Planları hazırlanması çalıĢmaları, Avrupa Birliği (AB) adaylık
sürecinde olan Türkiye için tüm AB su direktiflerinin çerçevesini oluĢturan ve 2000 yılında
yürürlüğe giren Su Çerçeve Direktifi‘nin gereklerinin yerine getirilmesine katkı sağlayacak;
direktifin gerekliliklerini içeren Nehir Havzası Yönetim Planlarının oluĢturulması ve
uygulanabilmesi sürecinin altlığını oluĢturacaktır.
Türkiye Ġstatistik Kurumu 2009 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi sayım sonuçlarına
göre, proje kapsamında yer alan yerleĢimlerin TNüfusu 37.453.292 ile Türkiye nüfusunun %
52‘sine karĢılık gelmektedir (ġekil Y1). Proje kapsamında yer alan yerleĢim yerlerinin alan
Baskı Ta
bazında dağılımı yapıldığında ise toplam alan değeri ile Türkiye‘nin % 40‘ına karĢılık
gelmektedir (ġekil Y2).
PROJE BÖLGESĠ
TOPLAM NÜFUS
34.068.516;
48%
37.448.584;
52%
PROJE BÖLGESĠ
DIġI TOPLAM
NÜFUS
ġekil Y1. Proje Bölgesi Nüfusu
311.564;
40%
472.038;
60%
PROJE BÖLGESĠ
TOPLAM ALAN
PROJE BÖLGESĠ
DIġI TOPLAM ALAN
ġekil Y2. Proje Bölgesi Alanı
Proje kapsamında, aĢağıdaki 11 adet hidrolojik havza için Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği
Madde 5 hükümleri doğrultusunda Havza Koruma Eylem Planları‘nın hazırlanması iĢi
gerçekleĢtirilmiĢtir (ġekil Y3).
Seyhan Havzası
Marmara Havzası
Susurluk Havzası
Kuzey Ege Havzası
Küçük Menderes Havzası
Büyük Menderes Havzası
Burdur Havzası
Yeşilırmak Havzası
Kızılırmak Havzası
Konya Kapalı Havzası
Ceyhan Havzası
Baskı Ta
ġekil Y3. Proje Kapsamındaki Havzalar
Proje‘de öncelikle ilgili havzada oluĢan kirliliğin önlenmesi, havzanın korunması ve
iyileĢtirilmesi için su kaynakları potansiyeli, noktasal ve yayılı kirletici kaynakları ile mevcut su
kalitesini dikkate alarak mevcut durum tespiti yapılmıĢtır. Daha sonra kısa, orta ve uzun
vadede öncelikli ve teknolojik olarak daha ekonomik ve uygun, sürdürülebilir planlamalar
yapılmıĢ, yapılan tüm çalıĢmalar baĢta Çevre Orman Bakanlığı olmak üzere havzadaki
sorumlu kurum ve kuruluĢlarla paylaĢılmıĢtır.
Projenin genel çalıĢma planı çerçevesinde danıĢmanlık hizmeti için ―Biosfer DanıĢmanlık
Mühendislik ve Ticaret Ltd. ġti.‖ ‗den, proje kapsamındaki önemli iĢ paketlerinden biri olan
kentsel atıksu arıtma tesisi planlama ve fizibilite çalıĢmaları iĢi için ―Mimko Mühendislik
Ġmalat MüĢavirlik Koordinasyon ve Ticaret A.ġ‖ den hizmet alımı yapılmıĢtır. Proje
kapsamında gerçekleĢtirilen iĢ paketleri Ģunlardır:
1. Havzanın Genel Durumunun Tespiti
Bu iĢ paketi kapsamında havzanın konumu, coğrafi özellikleri, su kaynakları durumu,
meteorolojik bilgileri, tarım, hayvancılık ve sanayi durumu gibi havzayı tanımlayan bilgiler
derlenmiĢ ve bu bilgiler Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) enstrümanları kullanılarak
haritalandırılmıĢtır.
Havzada Öne Çıkan Baskı-Etkiler ve Sıcak Noktalar
Seyhan Havzası‘nda önemli ölçüde çevresel baskı oluĢturan faktörler Ģu Ģekilde sıralanabilir;
havzada yoğun olan tarım faaliyetleri, endüstriyel ve arıtılmayan evsel atıksu deĢarjları,
atıksu deĢarjlarında uygun alıcı ortamın seçilememiĢ olması, özellikle tarım arazilerinde
Baskı Ta
tarımsal drenaj kanallarına amacı dıĢında atıksu deĢarjı yapılması, bilinçsiz ilaç ve gübre
kullanımı, katı atık depolama sorunu,
baraj gölleri ve akarsuların çevresinde görülen
erozyon, yeraltı suyu sıkıntısı. Sözü edilen bu baskıların neticesinde Çatalan Baraj Havzası,
Seyhan Barajı Havzası, Seyhan Nehri kıyılarında yer alan lagünler, AĢağı Seyhan Ovası ve
Mersin-Tarsus Kültür-Turizm ve Koruma-GeliĢim Bölgesi, sıcak noktalar olarak tespit
edilmiĢtir.
2. Su Kaynaklarının Tespiti ve Ġlgili Planlamaların Değerlendirilmesi
Havzadaki yüzeysel ve yeraltı su kaynakları potansiyeli ve kullanım amaçlarına göre mevcut
veriler ile su kaynaklarının tahsisi ve gelecekteki planlamaları belirtilmiĢ ve havzadaki su
ihtiyaçları dikkate alınarak arıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanımı değerlendirilmiĢtir.
3. Çevresel Altyapı Tesislerinin Yerinde Görülmesi ve Değerlendirilmesi
Proje kapsamında toplam 1435 yerleĢim yerine gidilmiĢ, 192 adet evsel atıksu artıma tesisi
(AAT), 1295 adet düzensiz katı atık depolama sahası, 29 adet düzenli katı atık düzenli
depolama sahası, 509 adet AAT‘si olan münferit tesisler, 142 adet AAT olmayan sanayi
tesisleri ve 70 adet OSB yerinde incelenmiĢtir.
Seyhan Havzası saha çalıĢmalarında havza sınırları içerisinde yer alan ve proje kapsamında
saha çalıĢması yapılan(tüm belediyeler ve N>2000 olan köyler) 37 yerleĢim yeri
incelenmiĢtir. Bu kapsamda 4 adet kentsel AAT, 31 adet katı atık düzensiz depolama sahası,
AAT‘si olan 20 adet münferit tesis, 4 adet AAT olmayan sanayi tesisi, 1 adet OSB yerinde
incelenmiĢtir. Arazi çalıĢması sırasında incelenen AAT‘ler Tablo Y1‘de ve koordinatları
alınan çevresel altyapı mevcut durum haritası ġekil Y4‘de gösterilmiĢtir.
Tablo Y1 Seyhan Havzasında Yer Alan Atıksu Arıtma Tesisleri
AAT Adı
Tesise Bağlı
Olan
Bulunduğu
YerleĢim
Yer
Yerlerinin
Adı
Hizmet
Edilen
Nüfus
Durumu
ĠĢletmeye
Alınma
DeĢarj
Yılı
Ortamı
Aski Batı AAT
Seyhan,
Çukurova
Adana/Seyhan
1.007.952
Faal
2004
Aski Doğu AAT
Yüreğir, Sarıçam
Adana/Yüreğir
522.265
Faal
2007
Aski
AAT
Karaisalı
Adana/Karaisalı
6.850
Faal
2009
Üçürge
Deresi
Dadaloğlu
Kayseri/Dadaloğlu
1.600
Faal
2007
Alıcı
Ortam
Karaisalı
Dadaloğlu
Doğal Arıtma
Baskı Ta
TD8
Drenaj
Kanalı
Seyhan
Nehri
ġekil Y4. Seyhan Havzası Çevresel Altyapı Mevcut Durum Haritası
Baskı Ta
4. Su Kalitesinin ve Kirlilik Yüklerinin Belirlenmesi
Su kalitesi sınıflamaları için DSĠ‘den temin edilen yüzeysel su kaynaklarına ait 2003-2009
yıllarını kapsayan ölçüm ve analiz verileri kullanılmıĢtır. Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği
(SKKY) Tablo 1’de verilen Kıta içi Su Kaynaklarının Sınıflarına göre verilen kalite kriterleri
esas alınarak yüzeysel su kalite sınıfları belirlenmiĢtir. Verilerin mevcut ve yeterli olduğu
durumlarda her DSĠ istasyonu için organik karbon ve azot kirliliğini gösteren önemli
parametrelerden olan KOĠ, BOĠ5, NH4-N, NO2-N ve NO3-N cinsinden su kalitesi sınıfları
(I,II,III,IV) tespit edilmiĢ ve CBS yardımı ile oluĢturulan haritalara iĢlenmiĢtir (ġekil Y5-Y8).
Ayrıca, SKKY Tablo 1‘de verilen ana parametre gruplarına (A,B,C) göre de su kalite sınıfları
(I,II,III,IV) belirlenmiĢ ve yine CBS ortamında haritalandırılmıĢtır.
Baskı Ta
ġekil Y5. Seyhan Havzası Su Kalite Sınıfı (KOĠ, NH4-N, NO2-N ve NO3-N) Haritası
Baskı Ta
ġekil Y6. Seyhan Havzasında A Gurubu (Fiziksel ve Ġnorganik) Parametrelere Göre Su Kalitesi Sınıfları
Baskı Ta
ġekil Y7. Seyhan Havzasında B Gurubu (Organik) Parametrelere Göre Su Kalitesi Sınıfları
Baskı Ta
ġekil Y8. Seyhan Havzasında C Gurubu (Ġnorganik Kirlenme) Parametrelere Göre Su Kalitesi Sınıfları
Baskı Ta
Kentsel, endüstriyel, aktif veya terk edilmiĢ katı atık bertaraf tesisleri ve düzensiz katı atık
depolama sahaları ve yayılı kirleticilerle ilgili kirlilik yükleri hesaplanmıĢtır. Yayılı
kirleticilerden kaynaklanan kirlilik yükleri de havza bazında olmak üzere CBS ortamında
haritalandırılmıĢtır.
Kirlilik yüklerinin hesaplaması ile ilgili olarak; kentsel alanların 2020, 2030 ve 2040 yıllarına
ait 30 yıllık nüfus projeksiyonları yapılmıĢ ve bu projeksiyonlara bağlı olarak gelecekteki
kirlilik yükleri hesaplanmıĢtır. Nüfus tahminleri yapılırken, yerleĢimlerin gelecek yıllardaki
nüfus değiĢimini olabildiğince gerçekçi bir Ģekilde tahmin etmek amaçlanmıĢtır. Proje
kapsamında havza sınırları içinde yer alan yerleĢimler için, 30 yıllık (2040 yılına kadar),
kentsel/kırsal, yazlık/kıĢlık ve eĢdeğer bazlı nüfus tahmin senaryoları oluĢturulmuĢtur. Bu
senaryolar içinden havza yapısını en iyi yansıtan nüfus tahmini seçilmiĢtir.
Kirlilik Yükleri ile ilgili çalıĢmalar neticesinde Seyhan Havzası için elde edilen veriler Ģu
Ģekilde özetlenmektedir:
Kentsel Kirlilik:
Mevcut durumda Seyhan Havza sınırları içerisinde yer alan ve proje kapsamında incelenen
37 yerleĢim yerinin (tüm belediyeler ve N>2.000 olan köyler) 6‘ sında atıksu arıtma hizmeti
verilmektedir. Havza‘da bulunan 6 adet kentsel atıksu arıtma tesisi ile 1.679.152 kiĢiye
hizmet verilmekte olup; bu durum havza nüfusunun %93‘ üne karĢılık gelmektedir. Buna göre
2009 yılında üretilen kentsel kirlilik yükünün havzaya ulaĢan kısımları KOĠ için 59.087 ton/yıl
(%23), TN için 3.503 ton/yıl (%76) ve TP için 659 ton/yıl (% 90)‘dır.
Endüstriyel Kirlilik:
Havzada
denize
(Akdeniz)
deĢarj
edilerek
havza
dıĢına
taĢınan
kirletici
yük
bulunmamaktadır, diğer bir ifadeyle endüstriyel kaynaklı kirletici yüklerin hepsi havza içinde
kalmaktadır. Üretilen endüstriyel kirlilik yüklerinin havzaya ulaĢan kısımları sırası ile KOĠ için
365 ton/yıl (%28), TN için 65 ton/yıl (%80) ve TP içinse 16 ton/yıl (%93) olarak
hesaplanmıĢtır.
Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Noktasal Kirlilik:
Kirlilik oluĢumunda düzensiz katı atık depolarından kaynaklanan sızıntı sularının önemli bir
payı bulunmaktadır. Havza sınırları içerisinde bulunan katı atık bertaraf tesislerinde oluĢan
sızıntı sularından kaynaklanan yüklerin hesabında, bugünkü durum baz alınarak gelecekteki
Baskı Ta
katı atık düzenli/düzensiz depolama alanlarından kaynaklanan kirlilik yükleri mümkün
olduğunca gerçekçi bir Ģekilde tespit edilmiĢtir.
Seyhan Havzası‘nda 2010 yılında katı atık düzenli depolama sahası bulunmadığından
noktasal kirletici yük oluĢmamaktadır. Katı Atık Ana Planı‘na göre yapılan hesaplamalara
bağlı olarak, 2016 yılından itibaren düzenli depolama tesislerinin iĢletmeye alınmalarıyla
kirletici yük oluĢumu beklenmektedir. Buna göre 2020 yılındaki yük değeri KOĠ için 830, TN
için 168, TP için ise 2 ton/yıl olacaktır. Bu tarihten itibaren 2030 yılında bir artıĢ, 2040 yılına
doğru yavaĢ bir azalma olması beklenmektedir. Ancak düzenli depolama sahaları ile birlikte
sızıntı suyu artıma tesislerinin de devereye gireceği düĢünülerek, oluĢan kirliliğin havzaya
ulaĢmayacağı öngörüsü yapılmıĢtır.
Yayılı Yüklerden Kaynaklanan Kirlilik:
Yayılı kirlilik yükleri besi maddesi parametreleri olan azot (N) ve fosfor (P) bazında
hesaplanmıĢtır. Ġleride yapılacak planlama çalıĢmalarına temel teĢkil etmesi açısından 2010
yılı için hesaplanan besi maddesi yükleri 2020, 2030 ve 2040 yılları için tahmini ve alansal
dağılım olarak verilmiĢtir.
Yayılı azot kirliliği, baskın olarak tarımsal faaliyetlerden ve hayvan yetiĢtiriciliğinden
kaynaklanmaktadır. Mevcut yayılı kirletici yüklerin dağılımına bakıldığında, TN yükü
açısından gübre kullanımı 20.623 ton/yıl (toplam yayılı TN yükün %64‘ü) ile baĢı çekmekte,
arazi kullanımı (orman, çayır-mera-otlak, kentsel ve kırsal yerleĢim alanları yüzeysel akıĢları)
4.868 ton/yıl (toplam yayılı TN yükün %17‘si) ve hayvansal atıklar 4.511 ton/yıl (toplam yayılı
TN yükün %15‘i) ile arkasından gelmektedir. Atmosferik taĢınım 690 ton/yıl, düzensiz katı
atık depo alanları kaynaklı sızıntı suyu yükleri 399 ton/yıl
ve foseptiklerden çıkıĢ suları
kaynaklı yayılı yükler, TN açısından toplamda 1.144 ton/yıl (toplam yayılı TN yükün %4‘ü)
kadar bir paya sahiptir.
Yayılı yükler TP parametresi açısından incelendiğinde ise kirlilikteki en büyük payın 3.395
ton/yıl (toplam yayılı TP yükün %87‘si) ile yine tarımsal gübre kullanımı olduğu görülmektedir.
Gübre kullanımını takiben 393 ton/yıl (toplam yayılı TP yükün %10‘u) ile hayvancılık ve 118
ton/yıl (%3) ile arazi kullanımı gelmektedir. Seyhan Havzası‘na ait TN ve TP haritaları yük
ġekil Y9 ve ġekil Y10‘da verilmektedir. Yayılı kirletici kaynaklara göre yük dağılımı ise ġekil
Y11’de verilmektedir.
Baskı Ta
ġekil Y9. Seyhan Havzası TN Yük Dağılım Haritası
Baskı Ta
ġekil Y10. Seyhan Havzası TN Yük Dağılım Haritası
Baskı Ta
Yayılı TP Yükü Dağılımı
Yayılı TN Yükü Dağılımı
0%
1%
0%
Sızıntı Suyu
Arazi Kullanımı
2%
15%
3%
Sızıntı Suyu
0%
10%
16%
Arazi Kullanımı
Gübre Kullanımı
Gübre Kullanımı
Atmosferik TaĢınım
Hayvancılık
Hayvancılık
66%
Foseptik
87%
Foseptik
ġekil Y11.Seyhan Havzası Yayılı TN veTP Yükleri Dağılımı
Noktasal ve Yayılı Kirlilik Yükleri
Havzadaki kentsel yerleĢimlerden, endüstriyel tesislerden ve düzenli katı atık depolarından
kaynaklanan noktasal kirlilik yükleri ile yayılı kirlilik yükleri kıyaslandığında, beklendiği üzere
noktasal kirliliğin toplam içerisinde daha küçük bir paya sahip olduğu görülmektedir. 2010 yılı
için noktasal yüklerin oranı TN parametresi bazında %12, TP parametresi bazında %15‘ dir.
Noktasal TN yükleri 2010 yılında 3.570 ton/yıl iken, 2040 yılında 3.012 ton/yıl değerine
inmektedir. TP yükleri 30 yıllık bu zaman diliminde 674 ton/yıl dan 473 ton/yıl değerine
inmektedir. Yayılı yüklerdeki değiĢime bakıldığında ise 2010 yılında 31.146 ton/yıl olan yayılı
TN yükü, 2040 yılında 20.659 ton/yıl seviyesine inmekte olup; %35 oranında bir azalma söz
konusudur. TP yükleri değeri de benzer Ģekilde 5.406 ton/yıl dan 3.280 ton/yıl değerine
inmektedir. Seyhan Havzası‘ndaki toplam kirlilik yükleri genel özeti Tablo Y2 de
verilmektedir.
Tablo Y2. Seyhan Havzası’ndaki toplam kirlilik yükleri
Yükler (ton/yıl)
Yıllar
Toplam Azot (TN)
Noktasal
Kentsel Endüstriyel
Toplam Fosfor (TP)
Yayılı
Toplam
Noktasal
Kentsel Endüstriyel
Yayılı
Toplam
2010
3.489
81
31.146
34.716
657
17
5.406
6.080
2020
2.051
68
25.971
28.090
326
15
4.340
4.681
2030
2.559
61
23.352
25.972
389
13
3.810
4.213
2040
2.958
54
20.659
23.671
461
12
3.280
3.753
Baskı Ta
5. Kentsel Atıksu Arıtma Tesislerinin Planlanması ve Fizibilite ÇalıĢmaları
Kentsel AAT planlama ve fizibilite çalıĢmaları, ―Havza Koruma Eylem Planlarının
Hazırlanması‖ Projesi‘nin en önemli adımlarından birisidir. Bu iĢ adımı, proje kapsamındaki
tüm yerleĢim birimleri için kentsel atıksu arıtma tesislerinin alternatifli planlanması, planlanan
tesisler için fizibilite çalıĢmalarının yapılması, AAT‘lere atıksu taĢıyacak kolektör hatlarının
güzergâhlarının belirlenmesi ve bunların maliyet analizlerinin yapılması gibi faaliyetleri
kapsamaktadır. Planlanan kentsel atıksu arıtma tesisleri özellikleri ile birlikte CBS ortamında
yerini almıĢtır.
Mevcut AAT‘lerin değerlendirilmesi aĢamasında; havzalarda gerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları
kapsamında mevcut kentsel AAT‘ leri yerinde incelenmiĢ, ve yenileme veya kapasite artıĢı
ihtiyaçları tespit edilmiĢtir. Bu tespitler planlama çalıĢmalarına da yansıtılmıĢtır. Ayrıca,
planlama çalıĢmalarında oluĢturulan arıtma senaryolarında öngörülen esaslara göre,
çevresindeki yerleĢim birimlerinin atıksularını arıtması planlanan mevcut AAT‘ ler için gerekli
kapasite artıĢları ve buna bağlı maliyet değerlendirmeleri de planlama çalıĢmalarında yer
almaktadır. Mevcut tesislerin yanında diğer kurumlarca (Belediyeler, Ġller Bankası, Çevre ve
Orman Bakanlığı) AAT‘ler için yapılmıĢ olan fizibilite ve kesin projeleri mevcut ise, bunlar da
ilgili kurumlarla beraber değerlendirilmiĢ ve planlama çalıĢmalarında yer almıĢtır.
Bu kapsamda ekonomik ve topografik Ģartlar göz önünde bulundurularak, 3 farklı senaryo
için AAT planlamalarının alternatifleri üretilmiĢtir:
1. Alternatif:
Maksimum sayıda AAT ve minimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama
senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak zaruri görülenler hariç olmak
üzere tüm yerleĢim birimleri için tekil atıksu arıtma tesisleri planlanmıĢtır.
2. Alternatif:
Minimum sayıda AAT ve maksimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama
senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak mümkün olmayanlar hariç
olmak üzere havza içindeki yerleĢim birimlerinin atıksularının mümkün olan en az sayıda
AAT‘de arıtılması planlanmıĢtır.
3. Alternatif:
Optimum sayıda AAT ve optimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama
senaryosu hazırlanmıĢtır. Teknik olarak birleĢmeleri mümkün olmayanlar hariç olmak üzere
Baskı Ta
AAT‘ler, tek ya da gerekli görülmesi halinde daha fazla sayıda ilçe sınırları içerisinde ortak
olarak planlanmıĢtır.
Arıtma senaryolarında öngörülen tesisler herhangi bir AAT‘den faydalanmayan yerleĢim
birimleri için planlanmıĢtır. Ayrıca, AAT‘ye bağlı olan ancak AAT‘de yenileme yapılması
gereken yerleĢim birimleri ile bağlı olduğu tesiste kapasite artıĢı yapılması geren yerleĢim
birimleri de çalıĢmalara dâhil edilmiĢtir. Herhangi bir AAT‘ye bağlı olan, atıksuları %90‘ın
üzerinde bir oranla arıtılan ve tesisinde herhangi bir yenileme ihtiyacı bulunmayan yerleĢim
birimleri maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmalarına dâhil edilmemiĢtir. Planlanan AAT‘ler için
proses seçimi gerçekleĢtirilirken, söz konusu tesisten faydalanacak nüfus değeri esas
alınmıĢtır.
Planlanan AAT‘leri için proses seçimi gerçekleĢtirilirken öncelikli olarak mevcut mevzuat göz
önünde bulundurulmuĢtur. Buna göre, Kentsel Atıksu Artıma Yönetmeliği, Kentsel Atıksu
Arıtma Yönetmeliği Hassas ve Az Hassas Alanlar Tebliği ve Su Kirliliği Kontrolü
Yönetmelikleri‘nde belirlenen hususlar ıĢığında, söz konusu tesislerden faydalanacak nüfus
değerleri esas alınarak proses seçimi kriterleri belirlenmiĢtir.
Bu bağlamda tesise bağlı nüfus değerine göre proses seçimi Tablo Y3‘te verildiği gibi
yapılmıĢtır.
Baskı Ta
Tablo Y3. Proses Seçim Kriterleri
Arıtma
Nüfus Aralığı
N<2000
2000<N<10000
YerleĢim Durumu
Proses Tipi*
Mertebesi Ön Arıtma* Çamur Arıtma
Ġçme Suyu Havzası
Paket Arıtma
Ġkincil
Hassas Alan
KI
Kurutma Yatakları
Doğal/Paket Arıtma Ġkincil
KI/Foseptik
Kurutma Yatakları
Diğer
KI+Foseptik Kurutma Yatakları
U.H. Aktif Çamur Ġkincil/ileri
KI+ĠI+YAKT Graviteli
Hassas Alan**
Sistemi
U.H. Aktif Çamur Ġkincil
KI+ĠI+YAKT Mekanik/Kurutma
Diğer**
SistemiAktif Çamur Ġkincil
U.H.
KI+ĠI+YAKT Yatakları
Sistemi
ĠçmeSuyu Havzası*** BNR
Ġleri
Hassas Alan***
BNR
Ġleri
Diğer
Sistemi
BNR
Ġleri
Hassas Alan
BNR
Ġleri
Diğer
Sistemi
BNR
Ġleri
Hassas Alan
BNR
Ġleri
Diğer
BNR
Ġleri
BNR
Ġleri
Hassas Alan
BNR
Ġleri
Diğer
BNR
Ġleri
10000<N<50000
50000<N<10000
100000<N<250000
N>250000
* KI:Kaba Izgara
ĠI:Ġnce Izgara
UH: Uzun Havalandırmalı
YAKT: Yatay AkıĢlı Kum Tutucu
Yoğ.
+
Mekanik
KI+ĠI+YAKT
Mekanik
Grav.Yoğ.+ Mekanik
KI+ĠI+HKT
Mekanik
KI+ĠI+HKT
Mekanik
KI+ĠI+HKT
Çamur Çürütme +
Mekanik
HKT:Havalandırmalı Kum Tutucu
BNR: Biological Nutrient Removal (Karbon+besi maddesi giderimi)
** Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında olan ve içme suyu havzası içerinde yer almayan yerleĢim birimleri için
aktif çamur sistemi öngörülmüĢtür. Ancak doğal arıtma sistemi olarak planlama ve projelendirme safhalarını
tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına
çıkılarak doğal arıtma sistemi planlanmıĢtır.
*** Nüfusu 10.000 ile 50.000 arasında olan ve içme suyu havzasında ve hasas alan içerisinde kalan yerleĢim
birimleri için ileri arıtma yapabilen aktif çamur sistemleri ön görülmüĢtür. Ancak ikincil arıtma mertebesinde
aktif çamur sistemi olarak planlama ve projelendirme safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi
iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur
sistemi planlanmıĢtır
Baskı Ta
Maliyet Analizi ve Fizibilite ÇalıĢmaları
Maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmaları yukarıda açıklanmıĢ olan 3 arıtma senaryosunun her
biri için tekrarlanmıĢtır. Maliyet analiz çalıĢmalarında 3 alternatif senaryo arasında ekonomik
olarak en uygun olan alternatifin belirlenmesi amaçlanmıĢtır.
Fizibilite çalıĢmaları öngörülen 3 farklı senaryoda belirlenen tüm kentsel AAT‘lerin her biri için
ilk yatırım maliyetleri, inĢaat, mekanik ekipman, elektrik ve otomasyon maliyetlerini içerecek
biçimde yıllık bazda hesaplanmıĢtır. Ayrıca AAT‘lerin ilk yatırım maliyetleri ve 30 yıllık toplam
iĢletme maliyetlerinin Ģimdiki zaman değerlerini kapsayan toplam atıksu arıtma maliyetleri,
arıtılan atıksuyun m3‘ ü baĢına toplam iĢletme maliyetleri ile toplam atıksu arıtma maliyetleri
de hesaplanmıĢtır. Bunun yanında kolektör hatlarının her biri için inĢaat maliyetleri ile terfi
merkezlerine ihtiyaç duyulması halinde, bunların ilk yatırım ve iĢletme maliyetleri de dikkate
alınmıĢtır. Toplam maliyetler üzerinden alternatiflerin birbiriyle mukayeseleri sonucu
karĢılaĢtırmalı maliyet analizi çalıĢması yapılmıĢtır. Yapılan mukayesenin sağlıklı olabilmesi
için, 3 alternatif için aynı yöntem ve kabullerin kullanılması gerekliliği göz önünde
bulundurulmuĢtur. ÇalıĢmalar kapsamında Seyhan Havzası‘nda kurulması planlanan
AAT‘ler, arıtma teknolojilerine göre gruplandırılarak Tablo Y4, Y5 ve Y6‘da verilmektedir.
Baskı Ta
Tablo Y4. Ġkincil veya Ġleri Artıma Olarak Planlanan AAT’ler
AAT
Ġl
Ġlçe
AAT bağlı
yerleĢimler
Proje
Nüfusu
(N-2040)
Artıma
Mertebesi
Ġlk
Yatırım
Maliyeti
(Euro)
30 yıllık ĠM
ġZD (Euro)
I-1
Adana
Sarıçam
Kılıçlı*
2.524
ikincil
artıma
244.581
321.003
I-2
Adana
Sarıçam
Boynuyoğun*
3.751
ikincil
artıma
320.393
398.246
14.749
ileri
arıtma
814.750
1.093.616
621.578
741.499
296.860
374.850
737.125
1.010.331
Adana
I-3
Adana
KarataĢ
KarataĢ
Bahçe
I-4
Mersin
Tarsus
Yenice
9.916
II-1
Adana
Pozantı
Akçatekir
3.354
II-2
Adana
Pozantı
Pozantı
12.734
ileri
arıtma
ikincil
artıma
ikincil
artıma
UlukıĢla
II-3
Niğde
UlukıĢla
Kılan
14.089
ikincil
artıma
789.732
1.045.707
8.004
ikincil
artıma
537.106
598.621
552.208
622.416
450.255
522.767
491.450
552.791
264.578
334.937
440.152
497.521
827.315
1.087.712
431.678
498.155
821.377
1.121.543
207.834
291.729
118.412
212.197
114.489
209.038
175.171
261.141
163.087
250.247
208.618
292.482
157.779
245.539
Darboğaz
Çamardı
II-4
Niğde
Çamardı
II-5
Adana
Tufanbeyli
Tufanbeyli
8.336
II-6
Adana
Aladağ
Aladağ
6.179
II-7
Adana
Feke
Feke
7.026
II-8
Niğde
Çamardı
Bademdere
2.833
II-9
Adana
Saimbeyli
Saimbeyli
5.977
II-10
Adana
Tomarza
Tomarza
15.083
II-11
Adana
Sarız
Sarız
5.809
II-12
Adana
PınarbaĢı
PınarbaĢı
14.925
II-13
Adana
KarataĢ
Tuzla
1.988
II-14
Kayseri
Develi
ġıhlı
871
II-15
Kayseri
Sarız
YeĢilkent
829
II-16
Adana
Tufanbeyli
Bozgüney
1.547
II-17
Kayseri
Tomarza
EmiruĢağı
(AvĢarovası)
1.393
II-18
Kayseri
Bünyan
Akmescit
1.999
II-19
Kayseri
Bünyan
ElbaĢı
1.327
Baskı Ta
Burç
ikincil/ileri
arıtma
ikincil/ileri
arıtma
ikincil/ileri
arıtma
ikincil
artıma
ikincil/ileri a
rıtma
ikincil/ileri
arıtma
ikincil/ileri
arıtma
ikincil/ileri
arıtma
ikincil
artıma
Ġkincil
artıma
ikincil
artıma
ikincil
artıma
ikincil
artıma
ikincil
artıma
Ġkincil
artıma
Ġl
AAT
Proje
Nüfusu
(N-2040)
AAT bağlı
yerleĢimler
Ġlçe
II-20
Adana
Aladağ
Akören
1.248
II-21
Kayseri
PınarbaĢı
Pazarören
1.201
II-22
Kayseri
PınarbaĢı
Kaynar
651
Artıma
Mertebesi
Ġkincil
artıma
ikincil
artıma
Ġkincil
artıma
Ġlk
Yatırım
Maliyeti
(Euro)
30 yıllık ĠM
ġZD (Euro)
151.313
239.869
147.405
236.477
97.097
195.428
*Kılıçlı ve Boynuyoğun yerleĢim yerleri Adana Su Kanalizasyon (ASKĠ) sınırların içerisinde kalmaktadır. ASKĠ‘den alınan
bilgilere göre bu yerleĢim yerlerinde oluĢan atıksuyun Adana Doğu AAT‘ye bağlanması planlanmaktadır. Proje kapsamındaki
planlama çalıĢmalarında bu bilgi dikkate alınmıĢ ancak bu 2 yerleĢim yeri yine de planlamaya dahil edilmiĢtir.
Tablo Y5 Doğal Arıtma Sistemi Olarak Planlanan AAT’ler
AAT
Ġl
II-1-D Niğde
Proje
Nüfusu
(N-2040)
AAT bağlı
yerleĢimler
Ġlçe
UlukıĢla
Çiftehan
Artıma
Mertebesi
doğal artıma
1.241
Ġlk Yatırım
Maliyeti
(Euro)
86.870
Tablo Y6 Revizyon Yapılması Gereken AAT’ler
Ġlçe
Bağlı
YerleĢimler
N-2010
Çukurova
Çukurova
327.460
Seyhan
Seyhan
722.852
Yüreğir
Yüreğir
415.047
Sarıçam
Sarıçam
90.879
Dadaloğlu Kayseri Tomarza
Dadaloğu
2.282
AAT Adı
Ġl
ASKĠ Batı
Adana
ASKĠ
Doğu
Adana
Arıtma
Mertebesi
Mevcut
İlk Yatırım
Toplam
Revizyon
Maliyeti maliyet ŞZD
Tarihi
3
(Euro)
(Euro/m )
ikincil
arıtma
4.696.608
58.207.269
2010
ikincil
arıtma
2.862.507
30.038.563
2010
doğal
artıma
249.710
323.609
2017
Her üç alternatif için elde edilen toplam maliyetler Tablo Y7‘de verilmiĢtir. Diğer arıtma
senaryolarına göre toplam maliyetler açısından en düĢük olan arıtma senaryosu Alternatif
1‘dir. Bu senaryo kapsamında planlanan AAT‘ lerin tamamlanma ve iĢletmeye alınma
zamanları, Çevre Kanunu Geçici Madde 4 ve ilgili diğer yönetmeliklerde verilmiĢ olan süreler
göz önüne alınarak, belediye nüfuslarına göre 2010-2017 arasındaki yıllara kadar olacaktır.
Buna göre planlanan AAT‘lerin tamamlanma zamanları nüfusu 100.000‘den fazla olan
belediyeler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki belediyeler için 2012; 10.000-50.000
arasındaki belediyeler için 2014; 2.000-10.000 arasındaki belediyeler için 2017 yılıdır.
Baskı Ta
Tablo Y7. Seyhan Havzası AAT Toplam Maliyetleri
Maliyetler
Atıksu
Arıtma
Maliyetleri
(€)
AAT Ġlk
Yatırım
Maliyeti
Aktif Çamur
Doğal Arıtma
Toplam ĠYM
10.811.743
Kolektör Maliyeti (€)
Toplam Yatırım Maliyeti (€)
Toplam Maliyet (€)
Senaryo
II. Alternatif
8.740.359
1.147.715
9.888.074
I. Alternatif
8.758.761
1.282.045
10.040.806
10.760.675
III. Alternatif
8.571.624
904.115
9.475.739
10.734.565
10.734.565
0
363.247
2.347.384
10.040.806
10.251.321
11.823.123
20.852.549
21.011.996
22.557.688
Taslak raporda fizibilitesi yapılarak en uygun arıtma senaryosu olarak seçilen I. Alternatif,
havzada yapılan üç adet proje paydaĢ toplantısında proje paydaĢı olan belediyeler ve ilgili
diğer kurum ve kuruluĢların görüĢüne sunulmuĢtur. Toplantı sonucunda istenen değiĢiklikler
bu arıtma senaryosu üzerinde yapılarak AAT planlamaları son halini almıĢtır. Nihai atıksu
arıtma senaryosuna ait toplam maliyetler Tablo Y8‘de verilmiĢtir.
Tablo Y8. Seyhan Havzası Nihai Atıksu Arıtma Senaryosu için Hesaplanan Maliyetleri
Maliyetler
Atıksu Arıtma
Maliyetleri (€)
AAT Ġlk Yatırım
Maliyeti
ĠĢletme Maliyeti (€)
Aktif Çamur
Doğal Arıtma
Yenileme
Toplam ĠYM
Senaryo
Nihai
10.182.343
86.870
7.808.824
18.078.037
101.825.304
1.667.205
19.745.242
121.570.546
Planlaması yapılan kentsel AAT‘lerin 2010-2017 yılları arasındaki nüfus aralıklarına göre ilk
yatırım maliyeti ile kümülatif ilk yatırım maliyetlerine ait grafikler ġekil Y12’de verilmektedir.
Buna göre müstakil olarak planlanan AAT‘ lerin hizmet ettiği belediye nüfusu 100.00‘den
fazla ise AAT‘ nin iĢletmeye alma yılı 2010, 50.000-100.000 arasında ise 2012; 10.00050.000 arasında ise 2014; 10.000‘den az ise 2017 olarak alınmıĢtır. Birden fazla yerleĢimin
aynı AAT‘ ye bağlı olduğu durumlarda (ortak arıtma) , AAT‘nin hizmet ettiği nüfusa
bakılmaksızın. AAT‘ ye bağlı ve nüfusu en büyük olan yerleĢim yeri için mevzuatta öngörülen
süreye kadar tesisin iĢletmeye alınacağı kabul edilerek grafiklerde gösterilmiĢtir. Bununla
birlikte nüfusu 100.000 üzerinde olan yerleĢim yerleri için verilen süre dolduğundan eylem
planı takviminde söz konusu yerler için bu süre 2012 olarak öngörülmüĢtür. Seyhan
Havzası‘nda seçilen arıtma senaryosunda planlaması yapılmıĢ ve iĢletmeye alınması için;
2010 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ilk yatırım maliyeti (ĠYM) 7.559.115 €, 2014 yılına
Baskı Ta
kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 1.648.692 €; 2017 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM
8.870.230 €‘dur. Seyhan Havzası AAT planlamaları ġekil 13‘te harita üzerinde gösterilmiĢtir.
Seyhan Havzası Planlanan Kentsel AAT İlk Yatırım Maliyetleri
10.000.000
N<10.000
9.000.000
İlk Yatırım Maliyeti (Euro)
8.000.000
7.000.000
8.870.230
N>100.000
7.559.115
6.000.000
5.000.000
4.000.000
3.000.000
10.000<N<50.000
2.000.000
50.000<N<100.000
1.648.692
1.000.000
0
0
2010*
2012
2014
2017
Yıllar
Seyhan Havzası Planlanan Kentsel AAT Kümülatif İlk Yatırım Maliyetleri
Proje Kapsamındaki
Tüm Yerleşim Yerleri
20.000.000
18.000.000
18.078.037
16.000.000
14.000.000
12.000.000
N>10.000
10.000.000
8.000.000
6.000.000
N>100.000
N>50.000
7.559.115
7.559.115
2010*
2012
9.207.807
4.000.000
2.000.000
0
2014
2017
Yıllar
*Nüfusu 100.000'den fazla olan yerleĢim yerlerinde, Çevre Kanunu Geçici Madde 4'e göre belirlenmiĢ olan AAT'ni
almak için aĢılmaması gereken süredir. Ancak bu süre dolduğundan iĢ takviminde 2012 yılı olarak öngörülmüĢtür.
ġekil Y12. Seyhan Havzası Planlanan Kentsel AAT Ġlk Yatırım Maliyetleri
Baskı Ta
iĢletmeye
ġekil Y13. Seyhan Havzası AAT Planlamaları
Baskı Ta
6. ÇalıĢmaların Coğrafi Bilgi Sistemine (CBS) Aktarılması
Proje kapsamında öngörülen çalıĢmaların zamanında ve doğru bir Ģekilde tamamlanması
için CBS teknolojileri etkin bir Ģekilde kullanılmıĢ olup, proje kapsamında üretilen tüm veriler
CBS ortamında ÇOB sistemi ile entegre edilecek Ģekilde hazırlanmıĢtır. Bilindiği gibi tüm
dünyada olduğu gibi ülkemizde de kullanımı gittikçe yaygınlaĢan CBS teknolojisi mekansal
anlamda projelerin daha hızlı yürütülmesi ve planlama aktivitelerinin daha doğru ve hızlı
Ģekilde yapılması için önemli bir katkı ve avantaj sağlamaktadır. Özellikle çok geniĢ alanlar
için
verilerin
toplanması,
toplanan
verilerin
değerlendirilmesi,
analiz
edilmesi
ve
sunulmasında CBS 'nin etkin bir Ģekilde kullanılması bir zorunluluk haline gelmiĢtir. Burada
unutulmaması gereken diğer bir husus, klasik yöntemlerle bir yıllık bir sürede Türkiye‘ nin
%52 nüfusuna hitap eden ve belirlenen amaçları sağlayacak Ģekilde havza koruma eylem
planlarının hazırlanmasının hem çok zor olacağı ve hem de doğruluk açısından aynı
hassasiyeti taĢımayacağıdır. Bu nedenle, CBS kullanımı bu projenin en önemli ve
vazgeçilemeyen bir aracı olmuĢtur.
Bütüncül bir yaklaĢımla CBS ile 11 havza için yapılan çalıĢmaların tamamlanmasında elde
edilen faydalar aĢağıda özetlenmiĢtir.
Mevcut veriler bazında 11 havza için her türlü hesaplama ve sorgulamaların
yapılması, planlama, vb. faaliyetlere altlık teĢkil edebilecek bilgilerin üretilmesi
ve haritalanması klasik sistemlere göre daha kolay ve hızlı olmuĢtur.
Havzalar bazında toplanmıĢ tüm veriler, CBS ortamına aktarıldığı için zaman
içerisinde gerek yeni toplanmıĢ, süreç içerisinde toplanan veri ve gerekse
mevcut verilerin güncellenmesi daha kolay ve ucuz olmuĢtur.
Havzalar genelinde meydana gelebilecek sorunların nedenlerinin belirlenmesi
ve çözümünde oluĢturulan CBS önemli bir altlık olacaktır.
OluĢturulan CBS tabanı sayesinde, havzalar bazında zamanla artacak veri ve
bilgi yoğunluğu karĢısında verilerin daha hızlı ve doğru bir Ģekilde analiz
edilmesine olanak sağlanacaktır.
Projede her havza için ayrı ayrı veri katmanı oluĢturmak yerine 11 havza için
tek bir veri katmanı oluĢturma yoluna gidilmiĢtir. Böylelikle veri katmanı
kalabalığı önlenerek, sorgu, analiz ve haritalama iĢlemlerinin tek seferde 11
havza için yapılabilmesi sağlanmıĢtır.
Baskı Ta
Havzalar
bazında
oluĢturulan
CBS
altlığının
zaman
içerisinde
güncellenmesiyle özellikle arazide yapılan çalıĢmaların sağladığı katkıları
havzalar genelinde takip etmek mümkün olacaktır.
7.
Havzalarda Yapılan PaydaĢ Toplantıları
Yukarıda bahsedilen proje çalıĢmaları sırasında projenin amaç ve kapsamının anlaĢılabilir
olması ve projede yapılan çalıĢma sonuçlarının proje tamamlandıktan sonra sürdürülebilir
olması açısından havza bazında açılıĢ ve paydaĢ toplantıları baĢlığı altında toplantılar
düzenlenmiĢtir. Bu toplantılar, baĢta Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel
Müdürlüğü BaĢkanlığı‘nda olmak üzere; Havza koordinatörü olan Ġl Çevre Orman
Müdürlükleri ile havzadaki diğer Çevre ve Orman Ġl Müdürlükleri, TÜBĠTAK MAM, proje
danıĢmanları ve hizmet alımı yapılan firmalar, havzada yer alan Belediyeler, Ġller Bankası, Ġl
Özel Ġdareleri, Tarım Ġl Müdürlükleri ve havzada yer alan Sivil Toplum KuruluĢlarının
katılımıyla gerçekleĢtirilmiĢtir.
AçılıĢ toplantıları her bir havzadaki koordinatör ilde Ekim-Aralık 2009 tarihlerinde
gerçekleĢtirilmiĢtir. Proje çalıĢmalarının ilerlemesi ve Havza bazında atıksu arıtma tesisi
planlamalarının tamamlanması sonucunda Mayıs-Temmuz 2010 tarihlerinde yine 11
havzada 1. paydaĢ toplantıları düzenlenmiĢtir. Taslak raporların Bakanlık‘a sunulmasının
ardından Ekim 2010‘da 2. PaydaĢ toplantıları yapılmıĢtır. Seyhan Havzası AçılıĢ Toplantısı
22 Ekim 2009, 1. PaydaĢ Toplantısı, 20 Mayıs 2010, 2. PaydaĢ Toplantısı ise 26.10.2010, 3.
PaydaĢ Toplantısı 24 Aralık 2010 tarihlerinde Adana ilinde gerçekleĢtirilmiĢtir. PaydaĢlarla
yapılan bu toplantılar neticesinde alınan geri bildirimler değerlendirilmiĢ olup, özellikle
planlamalara ve projenin diğer kısımlarına yansıtılmıĢtır.
8. Eylem Planlarının Hazırlanması
Proje kapsamında yapılan çalıĢmalar neticesinde havzadaki sorunlar ve çözüm önerilerine
yönelik ―Eylem Planları‖ hazırlanmıĢtır. Eylem planlarında yapılması gereken iĢlerin süresi ve
iĢi yapacak sorumlu kurum ve kuruluĢlarda belirtilmiĢtir. Proje faaliyetlerine iliĢkin iĢ programı
Havza Koruma Eylem Planı takviminde detaylı olarak anlatılmıĢtır.
Seyhan Havzası için önerilen eylemler kısa, orta ve uzun vadede yapılması gerekenler
Ģeklinde gruplandırılmıĢtır. Buna göre, 30 yıllık planlamayı kapsayan bu süreçte ilk 5 yıl
(2011-2015) kısa vade, ikinci 5 yıl (2016-2020) orta vade ve sonraki 20 yıl (2021-2040) ise
uzun vade olarak belirlenmiĢtir.
Baskı Ta
Kısa Vadede Yapılması Gerekenler (2010-2015 Dönemi)
Seyhan Havzası‘nda 2010-2015 yılları arasındaki dönemi kapsayan ilk 5 yıllık sürede
yapılması gerekenler Ģu Ģekilde belirlenmiĢtir:
Nüfusu 100.000 ve üzeri yerleĢim yerlerininin 2010 (2012), 50.000-100.000 arası
yerleĢim yerleri 2012 ve 50.000-10.000 olan tüm yerleĢim yerlerinde mevzuata uygun
olarak 2014 yılının 6. ayına kadar kentsel AAT lerin yapılması gerekmektedir.
YerleĢimlerin içme suyu havzalarında bulunmalarına veya hassas alan statüsü
kazanmalarına göre veya mevcut arıtma sistemlerinin nüfusa bağlı olarak revizyon
gerektirmesi durumunda gerekli revizyonları mevzuatta verilen sürelerde yapmalıdır.
Özellikle Çatalan Barajı Havzası‘nda kentsel atıksu altyapıları, en geç 2012 yılı
sonuna kadar ilgili mevzuat Ģartlarını sağlayacak Ģekilde iyileĢtirilmelidir.
Tüm tekil endüstrilerin ve OSB‘lerin 2012 yılı sonuna kadar mevzuatta belirtilen deĢarj
standartlarına uymaları için gerekli düzenlemeleri (AAT inĢaatı, çevre izin belgesi
alınması vb.) yapmaları gerekmektedir.
Mevcut atıksu deĢarjları alıcı ortamlarının yeniden değerlendirilmesi ve gerekli olanlar
için ―en uygun alıcı ortam rehabilitasyon projelerinin‖ geliĢtirilmesi gerekmektedir.
Yeni atıksu deĢarjları için ―en uygun alıcı ortam‖ seçeneklerinin uygulanması
gerekmektedir.
2011 yılından itibaren özellikle büyükĢehir belediyelerinde ve diğer tüm belediyelerde
kanalizasyona deĢarj standartlarının oluĢturulması baĢlanmalı ve 2014 yılına kadar
tamamlanmıĢ olmalıdır.
DeĢarj standartları uygulandığı takdirde söz konusu su ortamının su kalitesi ve
ekolojik statüsünün hala değiĢmediği durumlarda, sıcak nokta alanına özgü olarak
yürütülecek model destekli detaylı bilimsel çalıĢma bulguları ıĢığında, en uygun
üretim (BAT) ve arıtma teknolojileri de dikkate alınarak gerektiğinde noktasal
kaynakların deĢarj parametre ve limitleri ile deĢarj yükleri yeniden değerlendirilmeli ve
alıcı ortam deĢarj standartları oluĢturulması 2015 yılı sonuna kadar kısa vadede
tamamlanmalıdır.
Havzada yer alan tüm yerleĢim yerlerinde, bağlı oldukları katı atık birliklerinin
nüfusuna bağlı olarak, 100.000 ve üzeri yerleĢim yerlerininin 2010 (2012), 50.000100.000 arası yerleĢim yerleri 2012 ve 50.000-10.000 olan tüm yerleĢim yerlerinde
mevzuata uygun olarak 2014 yılının 6. ayına kadar katı atık bertarafında düzenli
Baskı Ta
depolamaya geçilmesi gerekmektedir. Bağlı olduğu katı atık birliğinin nüfusu 50.000
in üzerinde olan tüm yerleĢim yerlerinde 2015 yılı baĢlangıcına kadar katı atık
düzensiz depolama alanlarının rehabilitasyonu tamamlanmalıdır.
Tehlikeli ve özel atıkların bertarafı ile ilgili olarak, atık üreticileri ile sorumlu kurum ve
kuruluĢların bilinçlendirilmesi için yürütülecek faaliyetlerin 2011 yılı sonuna kadar
tamamlanması öngörülmüĢtür.
Havza genelinde faaliyet gösteren ve çevresel açıdan baskı unsuru olan taĢocakları
ve maden sahaları en geç 2015 yılı sonunda kadar rehabilite edilmelidir.
Havzada oluĢan tarımsal baskının etkilerini en aza indirmek için öncelikle nehir
civarında yer alan köylerde ardından çayı besleyen derelerin etkilendiği yerleĢim
yerlerinde Tarımsal Kirlilik Yönetimi çalıĢmaları gerçekleĢtirilmelidir. Bölgede öncelikle
küçük çercevede ardından tüm alt havzayı kapsayacak boyutta envanter oluĢturma,
eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının 2011 yılında baĢlayıp 2012 yılı sonuna kadar
yapılması gerektiği düĢünülmektedir. Bu çalıĢmalar sonucunda tarım alanlarının
büyüklüğü ile kullanılan gübre türü ve miktarları konusunda daha gerçekci rakamlara
ulaĢılabilinir. Ayrıca envanter çalıĢmalarında olduğu gibi yine öncelikle çayın kıyısında
yer alan köylerden baĢlamak üzere tarımda suyun ve gübrenin olumlu kullanılması
konusunda eğitimler verilmelidir. 2012 yılı sonuna kadar gübre ve pestisit satıĢları
kontrol altına alınmalıdır. Yine en kısa dönemde 2011 yılından baĢlayarak ve/veya
halihazırda sürdürülen çalıĢmalar devam ettirilerek bölge halkı organik tarım,
damlatmalı sulama gibi iyi tarım uygulamaları hakkında bilinçlendirilmeli ve
kullanması konusunda teĢvik edilmelidir.
Ġyi tarım uygulamaları (ürün deseni seçimi, modern sulama teknolojisinin kullanımı,
arazi topulaĢtırılması ve tarla içi geliĢtirme hizmetleri) için pilot bölge çalıĢmaları
Çatalan Barajı Havzası‘nda baĢlaması önerilmektedir. Bu çalıĢmaların kısa vade
içinde baĢlayıp, uzun vadede devam etmesi gerekmektedir.
2012 yılından itibaren hayvansal atık yönetim stratejilerinin belirlenmesine geçilmesi
önerilmektedir. Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve
iĢbirliği kurularak öncelikle küçük iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer
alması teĢvik edilerek büyük ölçekli iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. Büyük ölçekli
tekil iĢletmeler ve Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan küçük/orta ölçekli
iĢletmelerde hayvansal atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme (biyometan)
tesislerinde stabilize edilerek organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü
Baskı Ta
projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji teĢviki ve organik gübre eldesinden önemli
ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir.
Ağaçlandırma ve erozyon kontrolü çalıĢmaları kapsamında gerçekleĢtirilecek olan
etüt ve projelendirme çalıĢmalarının 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması
gerekmektedir.
Havzadaki tüm su kaynaklarının potansiyelinin belirlenmesi için yapılacak envanter
çalıĢmalarının 2013 yılı sonuna kadar, su kaynaklarının en iyi Ģartlarda yönetimi için
gerekli yapılanmanın ise 2015 yılı sonuna kadar gerçekleĢtirilmiĢ olması gerektiği
düĢünülmektedir. Su kaynakları yönetiminin önemli bir parçası olan akım ve su
kalitesi izleme sisteminin 2013 yılı sonunda kurulması, modelleme çalıĢmaları 2015
yılı sonuna kadar ve akarsu ıslah çalıĢmalarının ise 2015 yılı sonuna kadar
tamamlanması planlanmıĢtır.
Havzada içme suyu kaynağ olarak kullanılan Çatalan Barajı için Mutlak Koruma
Alanlarının ilgili belediye tarafından 2013 yılı sonuna kadar kamulaĢtırılması
gerekmektedir.
Çatalan Barajı Koruma Alanları haritasının DSĠ ve ÇOB tarafından 2015 ylı sonuna
kadar revize edilmesi gerekmektedir.
Havzada sulama, enerji ve taĢkın koruma amaçlı kullanılan Bahçelik ve Seyhan
Barajı etrafında 2012 yılı sonuna kadar endüstriyel atıksu altyapı yönetiminin
oluĢturulması; 2013 yılı sonuna kadar tarımsal ve hayvancılık faaliyetlerinden
kaynaklanan kirliliğe önlem alınması üzerine bir yönetim planı oluĢturulması
gerekmektedir.
Çukurova Lagün Zinciri içerisinde yer alan Tuzla, Ağyatan, Akyatan ve Dipsiz
Lagünleri için 2014 yılı sonuna kadar Sulak Alan Koruma Alanları, yönetim planları
hizmetleri tamamlanmalı, uluslararası standartlara uygun su ürünleri üretimi
Ģartlarının 2015 yılı sonuna kadar kısa vadede sağlanması gerekmektedir.
Kıyı Kanununa istinaden deniz, doğal ve suni göller ve akarsu kıyıları ile deniz ve
göllerin kıyılarını çevreleyen sahil Ģeritlerine ait düzenlemeleri ve bu yerlerden
yararlanma imkan ve Ģartları 2015 yılı sonuna kadar kısa vadede değerlendirilmelidir.
Mersin Tarsus Kültür-Turizm Bölgesini koruma ve geliĢme amaçlı olarak izleme ve
denetim çalıĢmalarının kısa vadeden itibaren baĢlayıp, uzun vadede devam etmesi
gerekli görülmektedir
Baskı Ta
Seyhan Havzası çok önemli olan AĢağı Seyhan Ovası‘nda kentsel, endüstriyel ve katı
atık kapsamında alt yapı çalıĢmalarının tamamlanması,tarımsal ve hayvansal kirliliğin
önlenmesine karĢılık önlemler alınmıĢ olması için bir yönetim planının oluĢturulması
gerekmektedir.
AĢağı Seyhan Ovası‘nda tarımsal sulamada problem yaratan atıksuların deĢarjı için
uygun alıcı ortamın tespiti 2015 yılı sonuna kadar yapılmalıdır. Bu konudaki öneriler
detaylı olarak bu bölümün baĢında verilmektedir.
ArıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanımında, kullanım amacının gerektirdiği su kalitesi
kriterlerinin (SKKY Teknik Usuller Tebliği) sağlanması önem taĢımaktadır. Havzada
tarımsal/endüstriyel amaçlı yeraltı suyu çekiminin çok olmasına göre, yağıĢ durumuna
göre, akarsuyun debisine göre, arıtılmıĢ atıksuyun depolanabilmesine göre kullanım
amacı belirlenmeli ve su tüketicileri buna göre yönlendirilmelidir. Bu çalıĢmalar 2011
yılı itibariyle baĢlamalı ve kısa vadede 2015 yılı sonuna kadar tamamlanmalıdır.
Tarımsal amaçlı su kullanımının azaltılması için su dağıtım sistemlerinin yapısal
yönden iyileĢtirilmesi, basınçlı sulama sistemlerinin uygulanması, Su dağıtım
programlarının hazırlanması 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması gereken
uygulamalardır.
Havzada iĢletmede inĢaat veya planlama aĢamasında yer alan HES‘lerin ekolojik
ihtiyaç debisinin 2012 yılı sonuna kadar belirlenmesi ve uzun vadede izlenmesi
gerekmektedir. Ayrıca akarsular üzerinde 2011 yılı itibarıyla baraj, regülatör, tesisleri
envanteri yapılması ve uzun vadede bu envanterin tutulması gerekmektedir. Ekolojik
hayatın devamlılığı için balık geçitlerinin yapılması önemlidir.
Orta Vadede Yapılması Gerekenler (2015-2020 Dönemi)
Seyhan Havzası‘nda 2015-2020 yılları arasındaki dönemi kapsayan ikinci 5 yıllık sürede
Nüfusu 10.000‘in altında olan belediyeler ile nüfusu 2.000 in üzerinde olan kırsal
köylerde mevzuata uygun olarak 2017 yılının 6. ayına kadar AAT lerin yapılması
gerekmektedir. YerleĢimlerin içme suyu havzalarında bulunmalarına veya hassas
alan statüsü kazanmalarına göre veya mevcut arıtma sistemlerinin nüfusa bağlı
olarak revizyon gerektirmesi durumunda gerekli revizyonları mevzuatta verilen
sürelerde yapmalıdır.
Baskı Ta
Havzada yer alan ve bağlı olduğu katı atık birliğinin nüfusu 50.000‘in altında olan tüm
belediyelerde 2017 yılı baĢlangıcına kadar katı atık düzensiz depolama alanlarının
rehabilitasyonu tamamlanmalıdır.
Tarım ve hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı ve noktasal yüklerin
önlenmesi amacıyla yapılacak çalıĢmalar kısa vadede baĢlayıp orta ve uzun vadede
sürekliliği sağlanmalıdır.
2020 yılına kadar su üzerindeki baskıların önlenebilmesi için gerekli taĢkın önleme
yatırımlarının yapılması gerekmektedir.
Tehlikeli ve özel atıkların ve tıbbi atıkların denetimi hususunda ilgili mevzuatın
uygulanması çalıĢmalarının orta vadede devam etmesi gerekmektedir.
Erozyonla mücadele konusunda sistematik ve sürekli olarak yapılan çalıĢmalar orta
vadede devam edip 2040 yılına kadar sürecektir.
Yeraltı ve yüzeysel sularının akım ve kalitesinin izlenmesi, arıtılmıĢ atıksuların
yeniden kullanımı, tarımsal amaçlı su kullanımı azaltma çalıĢmaları izleme ve
denetimleri orta vadede devam etmesi gereken çalıĢmalardır.
Çatalan Baraj Havzasında 2017 yılı ortasına kadar kentsel atıksu alt yapısının
tamamlanması,
katı
atık
düzensiz
depolama
sahalarının
rehabilitasyonu
gerekmektedir.
Benzer olarak Seyhan ve Bahçelik Barajlarında da kısa vadede baĢlamıĢ olan kentsel
ve endüstriyel atıksu alt yapısının 2017 yılı ortasına kadar tamamlanmıĢ olması
gerekmektedir.
Çukurova Lagün Zincirinde yer alan lagünlerin uluslararası standartalar uyum
çalıĢmalarının 2020 yılında tamamlanması ve izleme denetinin sağlanması
gerekmektredir.
AĢağı Seyhan Ovası‘nda kentsel ve endüstriyel atıksu alt yapı çalıĢmalarının 2017 yılı
ortasına kadar tamamlanması, atıksuların deĢarj edildiği alıcı ortamın en uygun
olacak Ģekilde değerlendirilip, 2020 sonuna kadar uygulamaya geçilmiĢ olması
gerekmektedir. Bu amaçla seçilen en uygun alıcı ortama atıksu deĢarjları için gerekli
alt yapı rehabilitasyon projelerinin oluĢturulması gerekmektedir.
ihtiyaç
debisinin
kısa
vadeden
baĢlamak
üzere
uzun
vadede
izlenmesi
gerekmektedir. Ayrıca akarsular üzerinde baraj, regülatör, tesisleri envanteri
yapılması ve uzun vadede bu envanterin tutulması deavm etmelidir.
Baskı Ta
Uzun Vadede Yapılması Gerekenler (2020-2040 Dönemi)
Seyhan Havzası‘nda 2020-2040 yılları arasındaki dönemi kapsayan 10 yıllık sürede
Eylem planı kapsamında gerçekleĢtirilecek tüm faaliyetler HSA/ÇĠB tarafından
devamlı surette izlenecek ve mevzuata uygunluğu denetlenecektir.
Baskı Ta
EXECUTIVE SUMMARY
Increasing water demand with an increasing population, problems related to scarcity of water
resources, overconsumption and pollution of water in parallel to developing industrial and
agricultural activities, increased the importance of water resources management on
watershed basis. On the 9th article of No:4856 Act on the Organization and Missions of
Ministry of Environment and Forestry, General Directory of Environment was nominated by
doing the necessary work in order to prepare plans for water protection and usage, and
providing an integrated watershed-based management of terrestrial water and soil resources.
Besides on the 5th article of Water Pollution Control Act published in 2004 in Official Gazette
with an issue number of 25687, it was stated that Water Protection Action Plans are made by
Ministry of Environment and Forestry by consulting with General Directorate of DSĠ (State
Water Works) and other related enterprizes.
Within this framework, work on preparation of Watershed Protection Action Plans was started
by the Ministry of Environment and Forestry of Turkish Republic. Initially, 25 hydrological
watersheds of our country were rated considering the water quality, pollutant sources,
protection areas and drinking water resources in the watershed Based on this prioritization,
protection action plans were already completed for 4 watersheds. Preparation of protection
action plans for 11 of the remaining 21 watersheds were undertaken by TUBITAK Marmara
Research Center and started after being signed by the Ministry of Environment and ForestryGeneral Directorate of Environmental Management and TUBITAK Governorship on August
12, 2009. The project was finalized on December 3, 2010 with the completion of
amendments in planning of wastewater treatment facilities.
Watershed Protection Action Plans will contribute to Türkiye in the process of nomination for
European Union in order to comply with Water Framework Directive which came into force in
2000 and forms a basis for all EU water directives, and to form a basis for preparation and
application of River Basin Management Plans which will include the necessities of the
directive.
The total population of the residential areas within the scope of the Project is 37 453 292
according to the census of population by the year 2009 with respect to the address-based
registration system. This population refers to 52 % of the total population of Türkiye (Figure
Baskı Ta
Y1). The total area considered in the Project equals to 40 % of the total area in Türkiye
(Figure Y2).
PROJE BÖLGESĠ
TOPLAM NÜFUS
34.068.516;
48%
37.448.584;
52%
PROJE BÖLGESĠ
DIġI TOPLAM
NÜFUS
Figure Y1. Population of Project Area
311.564;
40%
472.038;
60%
PROJE BÖLGESĠ
TOPLAM ALAN
PROJE BÖLGESĠ
DIġI TOPLAM ALAN
Figure Y2. Project Area
Within the scope of the Project, Watershed Protection Action Plans were prepared for the
following 11 hydrological watersheds based on 5th article of Water Pollution Control Act
(Figure Y3).
Seyhan Basin
Marmara Basin
Susurluk Basin
Kuzey Ege (North Aegean) Basin
Küçük Menderes Basin
Büyük Menderes Basin
Burdur Basin
Yeşilırmak Basin
Kızılırmak Basin
Konya Closed Basin
Ceyhan Basin
Baskı Ta
Figure Y3. Watersheds within the scope of the project
Within the Project, in order to prevent pollution and protection or rehabilitation of water
resources, present situation of the watershed was initially determined in terms of water
resources potential, point and non-point sources of pollution and water quality. Later, short,
medium and long term planning was made considering priorities, technological and
economical feasibility and sustainability. All those works were shared with the authorities in
the watershed, the Ministry of Environment and Forestry holding the first place.
Within the general work plan of the Project, consultancy service was undertaken by ―Biosfer
Consultancy Engineering and Trade Ltd. Corp.‖. One of the important work packages of the
Project consisting of municipal wastewater treatment plant planning and feasibility works was
undertaken by ―Mimko Engineering Manufacturing Consultancy Coordination and Trade
Corp.‖ through service procurement.
The work packages accomplished within the concept of the Project are as follows:
1. Determination of the General Situation of the Watershed
Within this work package, location, geographical characteristics, water resources,
meteorological characteristics, agricultural and industrial properties which define the
watershed were compiled and mapped through Geographical Information Systems tools.
Leading Environmental Pressures and Hot Spots in the Watershed
According to the obtained data, factors which lead to environmental pressure on the
watershed are; widespread agriculture, nonapprapriate pesticide and fertilizer use, industrial
wastewater and untreated domestic wastewater discharges, nonappropriate discharge media
Baskı Ta
e.g. particularly wastewater discharge to agricultural drainage canals used for irrigation, solid
waste dumping sites, erosion around the dam lakes and rivers, and groundwater depletion.
As a result of these pressures Çatalan Dam Lake, Seyhan Dam Lake, Lagoons around
Seyhan River, Lower Seyhan Plain and Mersin-Tarsus Culture-Tourism and ProtectionDevelopment Area were determined as hot spots.
2. Determination of Water Resources and Evaluation of Related Planning
Present data on potential of surface and groundwater resources, their usage purposes, and
allowance of water resources and future planning were specified. Considering the water
requirement in the watershed, reuse of treated wastewater was evaluated.
3. On-Site Examination of Environmental Infrastructure
All municipalities regardless of the population, villages with N>2000, organized industrial
areas, other important pollution sources which discharge into receiving water resources,
working and abandoned solid waste disposal sites were visited and the present infrastructure
was investigated on-site. Within this scope, coordinates of the related places were recorded,
and the present situation of the municipal wastewater treatment plants, wastewater treatment
plants of individual industries and organized industrial areas which discharge into receiving
water bodies and which account for priority problems for the watershed were investigated.
Data obtained as a result of fieldwork were inserted into Excel tables and recorded under
GIS. Within the scope of Project, 1435 settlements were visited, 192 domestic wastewater
treatment plants (WWTPs), 1295 solid waste dumping areas, 29 sanitary landfills, 509
individual industrial plants with WWTP, 142 individual industrial plants without WWTPs, and
70 organized industrial areas were examined on-site.
During the field work for Seyhan Basin, 37 settlements were visited, 4 domestic wastewater
treatment plants (WWTPs), 31 solid waste dumping sites, 20 individual industrial plants with
WWTPs, 4 individual industrial plants without WWTPs were examined on-site. The WWTPs
in the basin has given in Table Y1. The locations of environmental infrastructural facilities
examined during field work are illustrated in Figure Y4.
Baskı Ta
Table Y1. WWTPs in operation and under construction in Seyhan Basin
WWTP
ASKĠ
West
WWTP
ASKĠ
East
WWTP
ASKĠ
Karaisalı
WWTP
Dadaloğlu
WWTP
Baskı Ta
Settlements
which
benefit
from WWTP
WWTP Location
Situation
Year of
Start of
Operation
Technology
Population
Served
Discharge
Media
Seyhan,
Çukurova
Adana/Seyhan
In
operation
2004
Secondary
treatment
1.007.952
TD8
Drainage
Channel
used for
irrigation
Yüreğir,
Sarıçam
Adana/Yüreğir
In
operation
2007
Secondary
treatment
522.265
Seyhan
River
Karaisalı
Adana/Karaisalı
In
operation
2009
Secondary
treatment
6.850
Üçürge
Creek
Dadaloğlu
Kayseri/Dadaloğlu
In
operation
2007
Natural
treatment
1.600
-
Figure Y4. Environmental Infrastructure Map for Seyhan Basin
Baskı Ta
4. Determination of Water Quality and Pollution Loads
For water quality classification, measurements and analysis of water resources between
2003-2009 obtained by DSĠ (State Water Works) were used. Surface water quality classes
were determined based on the quality classes criteria for terrestrial water resources
described in Table 1 of Water Pollution Control Act. As long as there was sufficient data, for
each DSĠ station, water quality classes (I,II,III,IV) were determined for COD, BOD5, NH4-N,
NO2-N and NO3-N which are important water quality parameters in terms of organic matter
and nitrogen pollution (Figure Y5). Water quality parameters were also determined with
respect to main parameter groups (A, B, C) described in the same table. All these data were
inserted into maps prepared by the use of GIS.
Baskı Ta
Figure Y5. Water Quality for Seyhan Basin based on important parameters (KOĠ, NH 4-N, NO2-N and NO3-N)
Baskı Ta
Figure Y6. Water Quality for Seyhan Basin based on group A (Physical-inorganic) parameters
Baskı Ta
Figure Y7. Water Quality for Seyhan Basin based on group B (organic) parameters
Baskı Ta
Figure Y8. Water Quality for Seyhan Basin based on group C (inorganic pollution) parameters
Baskı Ta
Pollution loads exerted by municipal and industrial wastewaters, working or abandoned solid
waste disposal sites and non-point sources were calculated. Pollutant loads from point and
non-point sources were mapped using GIS for each watershed.
Pollutant loads were calculated for 2020, 2030 and 2040 based on 30-years projections of
urban populations. The purpose of making population projections is estimating the future
population changes as realistic as possible. Within the scope of the Project, population
projection scenarios were developed for 30 years (until 2040) for the residential areas based
on urban/rural, summer/winter and equivalent populations. The scenario which best reflects
the characteristics of the watershed area was selected and used in load calculations
Results obtained for Seyhan Basin as a result of pollutant load calculations is as follows:
Pollution from Urban Wastewater:
In present, only 6 of 37 settlements (municipalities and villages with N>2000) treat their
domestic wastewaters in treatment plants in the Seyhan Basin. 6 domestic wastewater
treatment plants in the watershed serve to 1 679 152 people which refer to 93 % of
watershed population. In 2009, the fractions of pollutant loads from urban wastewater
sources which were discharged to the watershed were 59 087 tons/year (23 %) for COD, 3
503 tons/year (76 %) for TN and 659 tons/year (90 %) for TP.
Pollution from Industrial Wastewater:
Industrial wastewater produced in the watershed is discharged into receiving media with a
100 % ratio into the watershed area. There is no direct discharge to the Mediterranean Sea.
Industrial wastewater produced in the watershed is discharged into receiving media with a
range of 365 tons/year (28 %) for COD, 65 tons/year (80 %) for TN and 16 tons/year (93 %)
for TP respectively for the year 2010.
Non-Pollution From Leachates of Solid Wastes of Sanitary Landfills:
Solid waste leachates constitute an important portion in the formation of pollution. In the
calculation of pollutant loads originating from leachates of solid waste disposal sites in the
watershed, future pollution loads were realistically estimated taking the present situation as
basis.
Currently there are no point-source pollutant loads originating from solid wastes since there
are no sanitary landfill leachates in operation in Seyhan Basin. Loads are expected to
dramatically increase when the sanitary solid waste landfills will be put into operation by the
Baskı Ta
year 2016 based on the calculations made according to the Solid Waste Master Plan.
Therefore, loads will be 830 tons/year for COD, 168 tons/year for TN and 2 tons/year for TP
in 2020. Later loads from sanitary landfill leachates are expected to slowly decrease through
2040. However, when sanitary landfills are taken into operation, leachate treatment plant will
be operated simultaneously. Hence pollution reaching the watershed will be less.
Pollution From Non-Point Sources:
Non-point pollution loads were calculated based on the important nutrients nitrogen (N) and
phosphorus (P). In order to provide basis for future planning, nutrient loads calculated for
2010 and estimations for 2020, 2030 and 2040 were reported as area-based distributions.
Non-point nitrogen pollution dominantly results from agricultural activities and animal farming.
In Seyhan Basin, agricultural fertilizer use lead the sources of non-point pollutants in terms of
N with a value of 20 623 tons/year (64 %), followed by pollution caused by land use (forest,
grass field, meadow, surface run-off from urban and rural settlements) with 4 868 tons/year
(17 %), and animal farming with 4 511 tons/year (15 %). Atmospheric deposition, landfill
leachates and septic tanks contribute 1 144 tons/year (4 %) in total in terms of TN. An
investigation of non-point loads in terms of TP show that the largest portion 3 395 tons/year
(87 %) belongs to agricultural fertilizer use followed by animal farming 393 tons/year (10 %)
and land use 118 tons/year (3 %). Distribution of TN and TP loads from non-point sources in
Seyhan Basin is shown in Figure Y9 and illustrated on the maps in Figures Y10-Y11.
Non-Point TN Loads
2%
0%
1%
Non-Point TP Loads
8%
0%
0%
Landfill Leachate
15%
16%
2%
Landfill Leachate
Land Use
Land Use
Agricultural Activities
Agricultural
Activities
Atmospheric
Deposition
66%
Animal Farming
90%
Septic Tanks
Figure Y9.Distribution of non-point TN and TP loads in Seyhan Basin
Baskı Ta
Animal Farming
Septic Tanks
Figure Y10. Map showing distribution of non-point TN loads in Seyhan Basin
Baskı Ta
Figure Y11. Map showing distribution of non-point TP loads in Seyhan Basin
Baskı Ta
Comparison of Point and Non-point Pollution Loads:
A comparison of pollution loads from non-point sources with point sources from urban areas,
industrial facilities and solid wastes show that loads originating from point sources comprise
a smaller fraction in total loads as expected. For 2010, the fraction of point sources is 12 % in
terms of TN and 15 % in terms of TP. Total point-source nitrogen loads was calculated as 3
570 tons/year for 2010, and will decrease to 3 012 tons/year in 2040. Total point-source
phosphorus loads will decrease from 674 tons/year to 473 tons/year during this 30 year time
span. Total non-point source nitrogen load of 31 146 tons/year in 2010 will decrease to 20
659 tons/year in 2040. Similarly, total phosphorus load will decrease from 5 406 tons/year to
3 280 tons/year. Summary of total pollution load in Seyhan Basin is shown in Table Y2.
Table Y2. Total Pollution Load in Seyhan Basin
Load (tons/year)
Years
Total Nitrogen (TN)
Point
Nonpoint
Domestic
Industrial
Total
Total Phosphorus (TP)
Point
Nonpoint
Domestic
Industrial
Total
2010
3.489
81
31.146
34.716
657
17
5.406
6.080
2020
2.051
68
25.971
28.090
326
15
4.340
4.681
2030
2.559
61
23.352
25.972
389
13
3.810
4.213
2040
2.958
54
20.659
23.671
461
12
3.280
3.753
5. Planning of Municipal Wastewater Treatment Plants and Feasibility Studies
Planning of municipal wastewater Treatment plants and feasibility studies is one of the most
important steps of the project ―Preparation of Watershed Protection Action Plans‖. This work
package involves planning of municipal wastewater treatment plants with several
alternatives, performing feasibility studies for the planned facilities, determination of the route
for wastewater collector lines and making cost analysis. Planned wastewater treatment
plants and their characteristics were placed into GIS.
During the fieldwork in the watersheds, present municipal WWTPs were investigated on-site
and requirements were determined for renewal or capacity increase. These were
incorporated into the planning. Additionally, according to the basis anticipated by the
treatment scenarios formed during the planning studies, capacity increases required for
present WWTPs in order to treat the wastewaters of the surrounding municipalities and cost
analysis related to these also take place in planning. Besides the present facilities, feasibility
or final WWTPs projects made by other enterprises (Municipalities, Provinces Bank, Ministry
Baskı Ta
of Environment and Forestry) were placed into planning after being discussed with the
related enterprises.
Three different scenarios were produced for WWTPs planning considering the economical
and topographical aspects:
Alternative 1:
Planning scenario was based on providing maximum wastewater treatment plant and
minimum collector line. Separate WWTPs were planned for all residential centers except
those technically mandatory to use a collective treatment system.
Alternative 2:
This scenario involved planning based on minimum WWTP and maximum collector line. It
was planned to treat wastewaters with a minimum number of WWTPs as long as possible
except those technically impossible to make a collective treatment.
Alternative 3:
Planning scenario was prepared to obtain an optimum number of WWTPs and optimum
length of collector lines. Except the residential areas which are technically impossible to
make a collective treatment, WWTPs were planned separately or collectively.
WWTPs suggested in treatment scenarios were planned for residential areas which do not
discharge into any present WWTPs. In addition, residential areas, the WWTPs of which
require renewals or capacity increases were also involved in planning studies. Residential
areas which discharge into a WWTPs and more than 90% of their wastewater being treated
in these WWTPs and WWTPs of which do not require a renewal were not involved in cost
analysis and feasibility studies.
In process selection for planned WWTPs, Turkish legislations were taken as basis. Criteria
for process selection (Table Y3) were determined based on the populations and considering
the requirements given in Municipal Wastewater Treatment Act, Vulnerable and Less
Vulnerable Areas Declaration and Water Pollution Control Act. It was considered if the facility
was located in a drinking water catchment basin or a vulnerable area. Hence, all the
treatment facilities for population above 2000 and located in a drinking water catchment area,
and those for population above 10000 and located in a vulnerable area were planned to be
able to remove nutrients (N.P).
Baskı Ta
Table Y3. Criteria for Process Selection
Population
Location
Drinking
N<2000
Process
Water Compact Treatment
Treatment
Level
Pretreatment* Sludge Treatment
Secondary
CS
Drying Beds
Basin
Vulnerable Area
Natural Treatment/ Compact
Secondary
CS/Septic
Drying Beds
Others
Treatment
Natural Treatment/ Compact
Secondary
tank
CS/Septic
Drying Beds
Sec./Adv.
tank
CS+FS+HFG
Drinking
Treatment
Water Extended Aeration Activated Sludge
Basin
Gravity thickener +
C
2000<N<10000
Mechanical/ Drying
Vulnerable Area**
Others
Extended Aeration Activated Sludge
Secondary
CS+FS+HFG
Secondary
C
CS+FS+HFG
Beds
C
Drinking
Water BNR (Carbon + Nutrient Removal)
Basin***
Advanced
10000<N<50000
Vulnerable Area
BNR (Carbon + Nutrient Removal)
Advanced
Others
Secondary
Drinking
Mechanical
Sistemi
CS+FS+HFG
C
Mechanical
Grav. Thick.+ Mech.
Advanced
Basin
50000<N<100000
Vulnerable Area
Advanced
Others
Secondary
Advanced
Vulnerable Area
Advanced
Others
Advanced
Advanced
Drinking
Water
CS+FS+AGC
Mechanical
CS+FS+AGC
Mechanical
Basin
100000<N<250000
Drinking
N>250000
Basin
CS+FS+AGC
Vulnerable Area
Advanced
Others
Advanced
* CS:Coarse Screen
FS:Fine Screen
HFGC: Horizontal Flow Grit Chamber
Sludge Digestion +
Mechanical
AGC: Aerated Grit Chamber
** Activated sludge treatment was planned for populations between 2000 -10000 which are not in a drinking water Basin. However
natural treatment was planned if its project has been prepared or its construction has already started .
*** Activated sludge treatment plants included biological nutrient removal for populations between 10000- 50000 if they are in a
drinking water Basin or vulnerable area. However conventional activated sludge was planned if its project has been prepared or its
construction has already started
Baskı Ta
Cost analysis and Feasibility Studies
Cost analysis and feasibility studies were performed for the three scenarios explained above.
In cost analysis, it was aimed to determine the economically most feasible option between
these three scenarios.
In feasibility studies, primary investment costs were calculated on yearly basis to involve
costs of construction, mechanical equipment, electricity and automation required for each of
the WWTPs determined by three different scenarios. In addition, total wastewater treatment
costs and treatment costs per m3 of wastewater were calculated to include both investment
costs and total operation costs required for 30 years. Besides, construction costs for each
collector line and whenever required investment and operation costs for pumping stations
were also considered. A relative cost analysis study was performed over total costs as a
result of a comparison of three different scenarios. In order to make a good comparison, the
same methodology and assumptions were used in the calculations of each alternative.
WWTPs planned for Seyhan Basin are shown in Tables Y4, Y5 and Y6 depending on their
treatment technologies.
Baskı Ta
Table Y4. Wastewater treatment plants planned Activated Sludge Systems (as Secondary or Advanced
Treatments Systems)
WWTP
Residential Areas
Settlements
which Benefit
from WWTP
Project
Population
(N-2040)
Treatment
Level
Investment
Costs (€)
30 year
operating
Costs (€)
I-1
Adana
Sarıçam
Kılıçlı
2.524
Secondary
Treatment
244.581
321.003
I-2
Adana
Sarıçam
Boynuyoğun
3.751
Secondary
Treatment
320.393
398.246
14.749
Advanced
Treatment
814.750
1.093.616
621.578
741.499
296.860
374.850
737.125
1.010.331
Adana
I-3
Adana
KarataĢ
KarataĢ
Bahçe
I-4
Mersin
Tarsus
Yenice
9.916
II-1
Adana
Pozantı
Akçatekir
3.354
II-2
Adana
Pozantı
Pozantı
12.734
Advanced
Treatment
Secondary
Treatment
Secondary
Treatment
UlukıĢla
II-3
Niğde
UlukıĢla
Kılan
14.089
Secondary
Treatment
789.732
1.045.707
8.004
Secondary
Treatment
537.106
598.621
552.208
622.416
450.255
522.767
491.450
552.791
264.578
334.937
440.152
497.521
827.315
1.087.712
431.678
498.155
821.377
1.121.543
207.834
291.729
118.412
212.197
114.489
209.038
Darboğaz
Çamardı
II-4
Niğde
Çamardı
II-5
Adana
Tufanbeyli
Tufanbeyli
8.336
II-6
Adana
Aladağ
Aladağ
6.179
II-7
Adana
Feke
Feke
7.026
II-8
Niğde
Çamardı
Bademdere
2.833
II-9
Adana
Saimbeyli
Saimbeyli
5.977
II-10
Adana
Tomarza
Tomarza
15.083
II-11
Adana
Sarız
Sarız
5.809
II-12
Adana
PınarbaĢı
PınarbaĢı
14.925
II-13
Adana
KarataĢ
Tuzla
1.988
II-14
Kayseri
Develi
ġıhlı
871
II-15
Kayseri
Sarız
YeĢilkent
829
Baskı Ta
Burç
Secondary/
Advanced
Treatment
Secondary/
Advanced
Treatment
Secondary/
Advanced
Treatment
Secondary
Treatment
Secondary/
Advanced
Treatment
Secondary/
Advanced
Treatment
Secondary/
Advanced
Treatment
Secondary/
Advanced
Treatment
Secondary
Treatment
Secondary
Treatment
Secondary
Treatment
WWTP
Residential Areas
Settlements
which Benefit
from WWTP
Project
Population
(N-2040)
II-16
Adana
Tufanbeyli
Bozgüney
1.547
II-17
Kayseri
Tomarza
EmiruĢağı
(AvĢarovası)
1.393
II-18
Kayseri
Bünyan
Akmescit
1.999
II-19
Kayseri
Bünyan
ElbaĢı
1.327
II-20
Adana
Aladağ
Akören
1.248
II-21
Kayseri
PınarbaĢı
Pazarören
1.201
II-22
Kayseri
PınarbaĢı
Kaynar
651
Treatment
Level
Secondary
Treatment
Secondary
Treatment
Secondary
Treatment
Secondary
Treatment
Secondary
Treatment
Secondary
Treatment
Secondary
Treatment
Investment
Costs (€)
30 year
operating
Costs (€)
175.171
261.141
163.087
250.247
208.618
292.482
157.779
245.539
151.313
239.869
147.405
236.477
97.097
195.428
Table Y5. Wastewater Treatment Plants planned as natural treatment systems.
WWTP
II-1-D
Residential Areas
Niğde
UlukıĢla
Settlements
which Benefit
from WWTP
Çiftehan
Project
Population
(N-2040)
1.241
Treatment Level
Natural Treatment
Investment
Costs (€)
86.870
Table Y6. WWTPs planned to be renewed in Seyhan Basin
Çukurova
Settlements
which
Benefit from
WWTP
Çukurova
Seyhan
Seyhan
Yüreğir
Yüreğir
Sarıçam
Sarıçam
Tomarza
Dadaloğu
WWTP
Residential Areas
ASKĠ Batı
Adana
ASKĠ Doğu
Adana
Dadaloğlu
Kayseri
Present
Treatment
Level
Target
Treatment
Level
Investment
Costs (€)
Total Costs
(€)
Date of
Revision
Secondary
Treatment
Advanced
Treatment
4.696.608
58.207.269
2010
Secondary
Treatment
Advanced
Treatment
2.862.507
30.038.563
2010
Natural
Treatment
Secondary
Treatment
249.710
323.609
2017
Total costs obtained for each of the three alternatives are shown in Table Y7 Alternative 1
was determined to be the most feasible option in terms of cost out of 3 different treatment
scenarios examined for feasibility. Considering the deadlines suggested in the Environment
Law, termination of the WWTPs planned under this scenario will be between 2010 and 2017.
Accordingly, deadlines for termination of these WWTPs will be 2010 (2012 in the action plan)
for a municipality population over 100000, 2012 for 50000-100000, 2014 for 10000-50000,
2017 for 2000-10000 and 2017 for less than 2000.
Baskı Ta
Table Y7. WWTP total costs for Seyhan Basin according to three different scenarios
Scenario
Costs (€)
Wastewate
r Treatment
Costs (€)
WWTP
Investm
ent
Costs
Activated Sludge
Natural
Treatment
Total WWTP Inv.
Costs
10.811.743
Collector Costs (€)
Total Investment Costs (€)
Total Costs (€)
I. Alternative
II. Alternative
8.758.761
8.740.359
III.
Alternative
8.571.624
1.282.045
1.147.715
904.115
10.040.806
9.888.074
9.475.739
10.760.675
0
10.040.806
20.852.549
10.734.565
363.247
10.251.321
21.011.996
10.734.565
2.347.384
11.823.123
22.557.688
The first alternative which was determined to be the most feasible option in the draft report
was shared in the second and third meetings with the stakeholders in the watershed.
According to their responses and legal regulations, plans were revised. In settlements
located on a drinking water basin, the WWTPs were revised as activated sludge systems
(both secondary and advanced treatment levels) rather than natural treatment. Hence,
finalized costs were higher than the ones in the draft report. Total costs finalized according to
the selected scenario are shown in Table Y8.
Table Y8. WWTP total costs for Seyhan Basin according to the finalized scenario
Costs (€)
Activated Sludge
Natural Treatment
Wastewater
Treatment
Renovation
Costs (€)
Total WWTP Inv. Costs
Operating Costs (€)
Collector Costs (€)
Total Investment Costs (€)
Total Costs (€)
WWTP
Investment
Costs (€)
Scenario
Final
10.182.343
86.870
7.808.824
18.078.037
101.825.304
1.667.205
19.745.242
121.570.546
Based on the treatment scenario selected for Seyhan Basin, the initial investment costs will
be 7.559.115 € for planned WWTPs with a municipality population over 100000,
1.648.692 € for WWTPs of 10000-50000 population, 8.870.230 € for population less then
10000. Figure Y12 shows the initial investment costs of WWTPs planned for 2010-2017. The
existing and planned WWTPs are illustrated on the map in Figure Y13.
Baskı Ta
*According to the provisional 4th article of Environmental Law, deadline is 2010 for commencing operation of WWTPs of municipalities with
population above 100000. However, since this deadline has expired, termination of these WWTPs was foreseen as 2012 in the action plan.
Figure Y12. Initial investment costs of planned Municipal WWTPs in Seyhan Basin
Baskı Ta
Figure Y13. Planned WWTPs in Seyhan Basin
Baskı Ta
6. Transfer of Accomplishments into Geographical Information Systems (GIS)
In order to accomplish the planned work timely and properly during the project, GIS
technologies were effectively used. All data produced within the scope of the project were
prepared in the GIS environment to be integrated with the system of Ministry of Environment
and Forestry. As already known, the use of GIS has been increasingly prevalent in our
country as well as the whole world. GIS is advantageous in terms of providing a rapid
completion of projects and achieving fast and accurate planning activities. Particularly, for
very large areas, effective use of GIS has been obligatory for data acquisition,
implementation, analysis and presentation. It is very important to note that preparation of
watershed protection action plans comprising 52 % of total population of Türkiye would be
very difficult and imprecise using classical methods to obtain the determined aims.
Therefore, GIS has been the most important and indispensable technological tool of this
project.
With an integrated approach, benefits obtained by using GIS during accomplishment of
studies for 11 watersheds are summarized below.
Compared to classical systems, it has been easier and faster to make
calculations and inquiries, and to produce and map all information forming a
basis for activities such as planning.
Since all data collected on watershed basis was transferred into the GIS
environment, it has been much easier and cheaper either to update data or to
add new data.
GIS will be an important database for determination and solution of
environmental problems which could occur throughout the watershed.
GIS will provide a faster and accurate analysis of the data and information
expected to increase in time.
In spite of producing databases for each watershed, a unique database was
produced including 11 watersheds. Hence, number of databases were
reduced and it was provided to be able to make analysis and mapping in one
run for all 11 watersheds.
By updating GIS database in time, it will be possible to follow up the
contributions obtained by works on the field throughout the watershed.
Baskı Ta
7. Stakeholder Meetings
Additionally, during the project works mentioned above, opening and stakeholder meetings
were made for each watershed in order to make the objective and scope of the project
comprehensible and to obtain sustainability of the results of the works after the completion of
the project. These meetings were made with the participation of principally Environmental
Management General Directorate of Ministry of Environment and Forestry, all Provincial
Environment and Forestry Directorates in the watershed, TUBITAK-MRC, project
consultants, service providing firms, Municipalities in the watershed, State Hydraulic Works,
Provincial Bank, Special Provincial Administrations, Agriculture Provincial Directorates and
non-governmental organizations in the watershed area. Opening meetings were organized in
each watershed coordinator provinces between October-December 2009. With the
development of the project and completion of planning for wastewater treatment plants,
shareholder meetings were organized in 11 watersheds between May-July 2010. After the
completion of draft report, 2. And 3. stakeholder meetings were made in October and
December 2010.
Opening meeting was made on October 22, 2010, 1. stakeholder meeting was made in May
20, 2010; 2. shareholder meeting was made on October 26, 2010 and 3. stakeholder
meeting was made on December 24, 2010 in Adana for Seyhan Basin. The feedback
obtained as a result of these meetings with stakeholders were evaluated and reflected
particularly in planning as well as other sections of the project report.
8. Preparation of Action Plans
As a consequence of the works accomplished within the scope of the project, an ―Action
Plan‖ was prepared for problems in the watershed and suggestions for solution of them. In
the ―Action Plans‖, the responsible enterprises to accomplish the required works and duration
of the works were also specified.
Baskı Ta
1.
GĠRĠġ
Günümüzde su; insanların hayatı ve sağlığı ile ekosistemler için yaĢamsal bir öneme sahip
olması yanında, ülkelerin kalkınmasında temel bir ihtiyaçtır. Su kıtlığı giderek belirgin ve
yaygın bir sorun haline gelmekte; su kalitesi hemen her ülkede hızla bozulmaktadır. Bu
problem sosyal ve ekonomik açıdan zincirleme pek çok soruna da neden olmaktadır. Doğal
kaynaklarımızın korunarak kullanılması ve sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması açısından,
koruma-kullanma dengesinin ülkemizin sosyo-ekonomik Ģartlarına göre ayarlanması çok
önemlidir ve önemli olduğu kadar da zor bir görevdir. Tüm bu unsurlar da ancak sürdürülebilir
su yönetimi kapsamı içinde değerlendirilebilir.
Su kaynakları yönetimi açısından günümüzde geliĢen yaklaĢım, kaynak yönetiminin havza
bazında ve diğer doğal kaynaklarla ―entegre‖ biçimde gerçekleĢtirilmesidir. Enerji, tarım,
sağlık ve çevre gibi sosyoekonomik kalkınmanın baĢlıca sektörleri için itici güç olan su
kaynaklarının, çevreyle uyumlu ve entegre yönetimi, sürdürülebilir kalkınmanın temel
bileĢenlerinden biridir. Su kaynakların verimli kullanılabilmesi kadar, doğal yenilenme
sürecinin temel alınarak gelecek nesillerin ihtiyacının da dikkate alınması büyük önem
taĢımaktadır. Özellikle havza bazında koruma planları yapılırken tüm geliĢmelere ve
kullanımlara kontrollü bir Ģekilde yön verilmesi gerekmektedir
Entegre havza yönetiminin ana hedefi mevcut su kaynaklarının sürdürülebilir kullanımının
teĢvik edilmesi ve sağlanması, su ekosistemlerinin ve bunlara bağlı diğer ekosistemlerin
iyileĢtirilmesi ve tahribatının önlenmesidir. Sürdürülebilir havza yönetiminde;
Havzanın çevresel özelliklerinin tanımlanması,
Hâlihazır ve gelecekteki yararlı kullanımları için gerekli kalite ölçütlerinin saptanması,
Kirletici kaynakların tanımlanması, hâlihazır su kalitesinin yararlı kullanımlara göre
değerlendirilmesi,
Mevcut kirliliğin kontrolü için uygun strateji belirlenmesi,
en önemli unsurlardır (Tanık, 2007).
Farklı sektörlerin ve kaynak kullanıcılarının birarada düĢünüldüğü, tehdit ve olanakların uzun
vadeli değerlendirildiği bir alana yapılan müdahalenin yarattığı olumlu ve olumsuz etkilerin
izlendiği en uygun ölçek havzadır. Bu nedenle, doğal kaynakların yönetiminde havza ölçeği
esas alınmalıdır. ( Dawei ve Jingsheng, 2001).
Baskı Ta
Havzalarda sık rastlanan ve sürdürülebilir yönetime gereksinim olduğunu gösteren
problemler aĢağıda verilmektedir. Bunlar;
Ötrofikasyon,
Sularda kalıcı ve toksik maddelerin birikimi,
Yüzme alanlarında sağlıksız koĢullar ve
Biyolojik çeĢitliliğin azalması ve tehlikeye düĢmesi olarak sayılabilir.
Su kaynaklarının gelecek nesillere temiz ve sağlıklı Ģekilde ulaĢtırılması için suyun toprakcanlı-iklim iliĢkileri çerçevesinde, bütün ihtiyaçların dikkate alınması ve korunarak
kullanılması gerekmektedir. Teknolojinin ilerlemesi, su kaynaklarından azami faydanın
sağlanmasına aracı olmakla birlikte, bu ilerlemeye paralel olarak sanayileĢmenin ve
ĢehirleĢmenin de artması beraberinde özellikle 1980‘li yıllarda çevre kirliliği sorunları baĢ
göstermiĢ; bu sorunlardan en geniĢ çapta etkilenen doğal kaynaklar da su kaynakları
olmuĢtur. SanayileĢme çağı ile birlikte baĢlayan ve 20. yy ortalarında ivme kazanan endüstri
faaliyetlerindeki ve insan nüfusundaki artıĢlar bütün çevresel kalitenin bozulmasına sebebiyet
vermiĢtir. Özellikle evsel atıksu ve tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan organik madde ve
besin (azot, fosfor) tuzları girdileri, iç sularda doğal ekolojik özelliklerin çok aĢırı değiĢimi ve
yoğun plankton üretime kadar varan problemlerinin ortaya çıkmasına neden olmaktadır.
Suyun kalitesinin bozulması, kullanılabilir su kaynaklarını daha da sınırlı hale getirmeye
baĢlamıĢtır.
Su kaynaklarının yönetiminde, yukarıda sözü edilen kapsam ve ölçek değiĢiklikleri,
geliĢtirilmesi gereken çözümlerin de aynı kapsam ve boyutta ele alınmasını gerektirmektedir.
Esas itibariyle, yukarıda sözü edilen nedenlerle, bu yaklaĢımın en doğru çözüm olduğu kabul
edilmektedir.
1.1.
Su Çerçeve Direktifi ve Havza Bazında Yönetim
AB'nin su politikalarının değiĢimi uzunca bir süredir devam etmektedir. Literatürde üç büyük
dalga halinde incelenen AB Su Politikalarının geliĢimi 2000 yılında benimsenen "Su Çerçeve
Direktifi" (2000/60/EC) ile farklı bir boyut kazanmıĢtır. Avrupa Birliği'nin su politikasının
"anayasası" olarak kabul edilen Direktif önemli yenilikler içermesinin yanında Ģimdiye kadar
olan su politikalarının çerçevesini belirlemesi açısından da önem taĢımaktadır.
Avrupa Su Hukuku'nun geliĢimindeki birinci dalga 1975-80 arasında gerçekleĢmiĢ ve bu
süreçte "Çevresel Kalite Standartları" ve "Emisyon Limit Değerleri" tespit edilmiĢtir. 1980-
Baskı Ta
1995 yıllarını kapsayan ikinci dalgada ise, 1991 tarihli "Kentsel Atıkların Ele Alınması
Direktifi" ve "Nitratlar Direktifi", 1996'da benimsenen "Entegre Kirlenmenin Önlenmesinin
Kontrolü için Direktif" ve 1998'de benimsenen "Ġçme Suyu Direktifi" önemli geliĢmelerdir.
Üçüncü ve son dalga ise, 1995'ten günümüze kadar geçen süredir ve bu dönemde su
politikaları ile ilgili temel bir yeniden ele alıĢın gerektiği vurgulanmıĢtır. Ayrıca, yine 1995'ten
itibaren, birçok ve dağınık kanun yerine, daha bütünsel ve kapsamlı bir yasa öngörülmüĢtür.
Bu kapsamda Su Çerçeve Direktifi için hazırlıklar baĢlatılmıĢ ve 1995 ortasından 2000 yılına
kadar sürmüĢtür. 22 Kasım 2000'de Su Çerçeve Direktifi yürürlüğe girmiĢtir (Çiçek N,2009).
Su kirliliğinin giderek önemli boyutlara ulaĢması, ülkeleri bu konuda ciddi önlemler almaya
zorlamıĢ, bu da bu alanda pek çok mevzuatın oluĢması sonucunu doğurmuĢtur. Bu
kapsamda iyi su kalitesine ulaĢmayı hedefleyen Su Çerçeve Direktifi 2000 yılında Avrupa
Birliği tarafından kabul edilmiĢtir. Bütün su kaynaklarının korunması ve iyileĢtirilmesi için
havza bazında tutarlı bir yönetim çerçevesi çizen AB Su Çerçeve Direktifi‘nin nehir havzaları
üzerine kurulu sürdürülebilir su kaynakları yönetimi ilkesi halkın özellikle uygulayıcıların yerel
ölçekte her seviyede katılımını öngörmektedir.
Öncelikle havzayı tanımlamak gerekirse; havza bir akarsuyun kaynağıyla-sonlandığı yer
arasında kalan ve ona su veren tüm kolları kapsayan alandır. Yalnızca suyun değil, aynı
zamanda bütün doğal kaynakların örneğin ekosistemin, bütünleĢik ve sürdürülebilir olarak
kullanımını sağlayarak korunabilmesi için seçilebilecek en uygun birimdir.
Direktif su yönetimi açısından Nehir Havzası Bölgelerine (NHB'lere) dayanan ve tanımlanmıĢ
nehir havzası bölgeleri içindeki tüm yüzey suları ve yeraltısularının 2015‘e kadar ‗iyi su
durumu‘na ulaĢmasını gerektiren yeni bir perspektifi tanıtmakta, tüm su kütlelerine yönelik
çevresel ve ekolojik hedeflerin oluĢturulması yoluyla buna nasıl ulaĢılacağını açıklamaktadır.
Yüzey suları için ‗iyi durum‘, ‗iyi ekolojik durum‘ ve ‗iyi kimyasal durum‘ ile belirlenmektedir.
Ekolojik durum; hidromorfolojik, fiziko-kimyasal kalite unsurları ile desteklenen biyolojik kalite
unsurları ile belirlenmektedir. Referans noktası ya hiç insan etkisine maruz kalmamıĢ ya da
‗çok az‘ maruz kalmıĢ olan ‗bozulmamıĢ‘ koĢullar üzerinden tanımlanmaktadır. Ġyi yeraltısuyu
durumu ise yeraltı suyu kütlesinin hem miktar hem de kalite açısından en az ‗iyi‘ durumda
olması anlamına gelmektedir. Ayrıca, yeraltısuları için iyi durum gerekliliklerine ek olarak,
herhangi bir kirletici yoğunluğunda önemli ve sürekli artıĢ eğilimi belirlenmeli ve bu eğilim
önlemler programı yoluyla tersine döndürülmelidir. Tüm su kütleleri için iyi su durumu
hedefine mevzuatın yürürlüğe girdiği 2000 yılından itibaren 15 yıl içinde ulaĢılması
gerekmektedir. Yürürlüğe giriĢ tarihinden itibaren Üye Devletler SÇD‘yi baĢarıyla
Baskı Ta
uygulayabilmek için gerekli adımları atmaya baĢlamıĢlardır. Türkiye için iyi su durumu
hedefine hangi tarihte ulaĢılması gerektiği müzakerelerin bir parçasıdır.
SÇD'nin amaçları Ģu Ģekilde özetlenebilir: çok iyi duruma sahip olan su kütlelerinde ‗çok iyi
durum‘un korunması; suların mevcut durumundaki her türlü bozulmanın önlenmesi; ve tüm
sularda 2015‘e kadar en azından ‗iyi durum‘a ulaĢılmasıdır.
Direktifte bu amaç ve hedeflerin nehir havzası yönetim planında açıkça belirtileceği
bildirilmektedir; nehir havzası yönetim planı ayrıca bu hedeflere ulaĢılmasını güvence altına
almayı amaçlayan önlemler programını da içermelidir. Ġyi su durumuna; çevresel, ekonomik
ve sosyal etkenler dikkate alınarak ulaĢılacaktır. SÇD'nin uygulanması zorlayıcı olup sıkı bir
program dâhilinde birçok zorluğu ortaya çıkarmaktadır.
Bu hedeflere ulaĢmak için önlemler programını uygulamak üzere eĢgüdümlü ve bütüncül bir
yaklaĢımın temin edilmesi önem arz etmektedir. Su Çerçeve Direktifi, Kentsel Atık Su Arıtma
Direktifi ve Tehlikeli Maddeler Direktifi uyarınca, Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetim
Planı nihai taslağı, ilgili kurumlar ile birlikte hazırlanmıĢtır. Bu süreç Türkiye‘de Su Sektörü
için Kapasite GeliĢtirilmesi EĢleĢtirme Projesi‘nin bir bileĢenini oluĢturmuĢtır. Su Çerçeve
Direktifi; Kentsel Atık Su Arıtma Direktifi, Tehlikeli Maddeler Direktifi ve diğer kardeĢ
direktifler, Yüzme Suları Direktifi, Nitrat Direktifi, Habitat ve KuĢ Direktifleri gibi ekolojik ve
kimyasal açıdan iyi su durumuna ulaĢmayı hedefleyen su ile ilgili direktifleri bütünleĢtiren bir
çerçeve
oluĢturmakta
ve
entegre
nehir
havzası
yönetiminin
genel
ilkelerini
sunmaktadır.(ÇOB, 2010)
Bu nedenle SÇD, daha önce yayımlanmıĢ olan ― Kentsel atıksuların Arıtılmasına ĠliĢkin
Direktif 91/271EEC(1991); Nitrat Direktifi(1991), Ġçme Suyu direktifi(1998), BütünleĢik
Kirlenme Önleme ve Kontrolü(IPPC) Direktifi(1996), Yüzme Suyu Kalitesi Direktifi(1991) gibi
suyla ilgili tüm mevzuatı da kapsamaktadır.
Bu amaçla Avrupa Komisyonu (EC) tarafından ortak bir uygulama stratejisi oluĢturulmuĢtur.
Bu ortak uygulama stratejisi, direktifin uygulanması aĢamasında izlenmesi gereken yönteme
iliĢkin bilimsel ve teknik esasları ortaya koymaktadır. Ayrıca SÇD, üye ülkelerin, direktifle
ilgili uygulama planlarını 2009 yılına kadar oluĢturmalarını zorunlu kılmakta idi. SÇD'nin
önemli özelliklerinden biri de uygulamada ulaĢılması gereken aĢamalar için kesin tarihleri
tanımlamıĢ olmasıdır. Direktifin tanımladığı en önemli kilometre taĢları aĢağıda verilmektedir.
Baskı Ta
• Direktifin yürürlüğe girmesi, 2000.
• Ulusal mevzuata uyum, 2003.
•Nehir
havzalarının
ve
ilgili
otoritelerin
tanımlanması
2003.
• Nehir havzalarının karakterizasyonu: Kirletici kaynaklar ve ekonomik analiz,2004.
• Ġzleme ağlarının kurulması, 2006.
• Kamu ile iĢbirliği, 2006.
• Taslak nehir havza yönetim planlarının sunulması, 2008.
• Nehir havza yönetim planlarının tamamlanması (ölçüm programları dahil), 2009.
• Fiyatlandırma politikalarının oluĢturulması, 2010.
• ĠĢlevsel ölçüm programlarının gerçekleĢtirilmesi, 2012.
• Çevresel hedeflere eriĢim, 2015.
• Ġlk yönetim döngüsünün sonu, 2021.
• Ġkinci yönetim döngüsünün sonu, hedeflere ulaĢmak için nihai tarih, 2027.
SÇD'deki en önemli kavram ―Nehir Havzası Yönetimi‖ dir ve her bir nehir havzası için Nehir
Havzası Yönetim Planı (NHYP) oluĢturulması istenmektedir.
Aday ülkelerin katılım
sürecinde SÇD gerekliliklerini yerine getirmeleri gerekmektedir. Nehir havzasının özellikleri,
insan aktivitelerinin etkileri ve su kullanımının ekonomik analizi gibi çalıĢmaların yapılması,
bu direktiflerin öngördüğü hedeflerin yerine getirilmesi açısından önemlidir.
Nehir havzası yönetimi, aslında nehrin alt havzaları bazında uygulanması gereken çevresel
önlemleri içeren bir yaklaĢım metodudur. Önlemleri sıralayabilmek de havzaya iliĢkin tüm
geri plan bilgilerini detaylıca incelemekten ve irdelemekten geçer.
BütünleĢik havza yönetiminde, nehir havza yönetim planlarının (NHYP) yapılması esastır. Bu
planların yapımına dair herhangi bir reçete, yol veya yaklaĢım önermek günümüzün en çok
tartıĢılan konularından biridir. Su Çerçeve Direktifi‘ne (SÇD) göre, NHYP unsurları aĢağıda
sıralanmaktadır;
Nehir havzasının karakterizasyonu,
Ġnsan aktivitelerinin önemli baskı ve etkilerinin özeti,
Koruma alanlarının belirlenmesi ve haritalandırılması,
Ġzleme ağlarının haritası,
Baskı Ta
Çevresel hedefler listesi,
Ekonomik analiz,
Önlemler programı,
Detaylı önlemlerin listelenmesi ve özetlenmesi,
Kamuoyunun bilgilendirilmesi ve konu ile ilgili danıĢılması, karĢılıklı fikir alıĢveriĢinin
ve bilgi paylaĢımının sonuçları da içerecek Ģekilde özetlenmesi,
Yetkili otoritelerin listesi,
Kamuoyundan arka plan bilgisi ve yorum edinmek için irtibat noktalarının ve izlenecek
prosedürlerin belirlenmesi (Tanık, 2007).
Kentsel Atıksuların Arıtılmasına ĠliĢkin Direktif, (1991); (Türkiye‘de 2006),
Nitrat Direktifi (1991); (Türkiye‘de 2004),
Ġçme Suyu Direktifi, (1998); (Türkiye‘de 2005- TS 266–2005)
BütünleĢik Kirlenme Önleme ve Kontrolü (IPPC) Direktifi (1996);
Yüzme Suyu Kalitesi Direktifi (1991); (Türkiye‘de 2006).
21 Aralık 2009‘da, Brüksel‘de gerçekleĢtirilen ―Hükümetler arası Katılım Konferansı‖nda
―Çevre Faslı‖ müzakereleri resmen açılmıĢtır. Ġlgili sektörler arasında en önemli ve maliyeti
en fazla olan ―Su Kalitesi Sektörü‖ dür. AB‘ye giriĢ sürecinde ülkemizde özellikle son yıllarda
kurumsal altyapı kuvvetlendirilmiĢ ve yasal mevzuat geliĢtirilmiĢ olmakla birlikte, henüz
Ģemsiye niteliğinde görev yapabilecek bir ulusal ―Su Çerçeve Yönetmeliği‖ geliĢtirilmemiĢtir.
Bu kapsamda Türkiye için en önemli kapanıĢ kriterleri, SÇD yi kapsayacak Ģekilde bir
mevzuat düzenlemesidir. Diğeride Havza Koruma Eylem Planlarının Nehir Havza Yönetim
Planlarına dönüĢtürülmesidir. Bakanlığa bağlı Çevre yönetimi Genel Müdürlüğü Su kalitesi
Sektörü açısından genel koordinasyon ve uygulamalardan sorumludur.
Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, kapanıĢ kriterleri doğrultusunda Çevre Kanunu ve SKKY
kapsamında revizyon çalıĢmalarını devam ettirmekte olup, ayrıca
SÇD yi kapsayacak
Ģekilde Havza Koruma Yönetmeliği çalıĢmalarını devam ettirmektedir.(ÇOB, 2010). Bununla
birlikte, bu konudaki çalıĢmalara esas olacak ―Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, Havzalarda
Özel Hüküm Belirleme ÇalıĢmalarına ĠliĢkin Usul ve Esaslar Tebliği‖ 2009 yılının Haziran
ayında yayınlanmıĢtır. Akabinde içme suyu amaçlı kullanılan su kaynaklarının sürdürülebilir
yönetimi için özel hüküm belirleme çalıĢmaları baĢlatılmıĢtır (Gürel vd, 2010).
Bunun dıĢında yine Bakanlığın koordinasyonunda son yıllarda ülkemizde su kaynaklarının
havza bazlı yönetimine yönelik 25 Havzada çalıĢmalar hızlanmaktadır (ġekil 1.). Bu
Baskı Ta
bağlamda 11 havzada ―Havza Koruma Eylem Planları‖ TÜBĠTAK MAM tarafından yapılmıĢtır.
Söz konusu ―Havza Koruma Eylem Planları‖, Su Çerçeve Direktifi (SÇD)‘nin gereği olarak
hazırlanmıĢtır. Bu planların hazırlanması önemli bir baĢlangıç noktası olup, AB Çevre Faslı
açılıĢ sürecinde önem kazanmıĢtır (Sarıkaya ve Çiçek, 2010).
ġekil 1. Türkiye Su Havzaları Haritası
Türkiye‘deki duruma bakıldığında Avrupa Birliği adaylık sürecindeki ivme, bu kavramların
daha doğru ve hızlı bir Ģekilde gündeme alınmasına katkı sağlamıĢtır. Özellikle Çevre ve
Orman Bakanlığı bu süreçte etkin rolünü almıĢ olup, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü
(ÇYGM) Su Kalitesi Sektöründe kendisine verilen görevler çerçevesinde Avrupa Birliği
standartlarını da dikkate alarak planlarını geliĢtirmektedir. Hazırlanan Havza Koruma Eylem
Planları, Nehir Havzası Yönetim Planları yaklaĢımıyla paralel ruhta olup, Türkiye‘nin bu
süreçte elini güçlendiren dokümanlar olmuĢtur. Bu planların AB normlarına çevrilmesi güç
olmayacaktır. Türkiye uyumlaĢtırma sürecinde gösterdiği baĢarıyı uygulamaya da bu planlar
vasıtasıyla taĢıma olanağı yakalamıĢtır.
Baskı Ta
1.2.
Coğrafi Bilgi Sistemi ÇalıĢmaları
Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de kullanımı gittikçe yaygınlaĢan Coğrafi Bilgi
Sistemleri (CBS), mekânsal anlamda projelerin daha hızlı yürütülmesi ve planlama
aktivitelerinin daha doğru ve hızlı Ģekilde yapılması için önemli bir katkı ve avantaj
sağlamaktadır. Özellikle çok geniĢ alanlar için verilerin toplanması, toplanan verilerin
değerlendirilmesi, analiz edilmesi ve sunulmasında CBS'nin etkin bir Ģekilde kullanılması
hemen hemen bir gereklilik haline gelmiĢtir. Nitekim "Havza Koruma Eylem Planlarının
Hazırlanması" projesinde, öngörülen çalıĢmaların zamanında ve doğru bir Ģekilde
tamamlanması için CBS teknolojileri etkin bir Ģekilde kullanılmıĢ olup proje kapsamında
üretilen tüm veriler CBS ortamında Bakanlık sistemi ile entegre edilecek Ģekilde
hazırlanmıĢtır. Bütüncül bir yaklaĢımla 11 havza için yapılan çalıĢmaların tamamlanması
sonucunda sağlanacak faydalar aĢağıda özetlenmiĢtir.
1. Mevcut veriler bazında 11 havza için her türlü hesaplama ve sorgulamaların
yapılması, planlama vb faaliyetlere altlık teĢkil edebilecek bilgilerin üretilmesi ve
haritalanması daha kolay ve hızlı olacaktır.
2. Havzalar bazında toplanmıĢ tüm veriler CBS ortamına aktarıldığı için gelecekte
sisteme yapılacak ilave ve güncellemeler daha kolay ve ucuz olacaktır.
3. OluĢturulan CBS, havzalar genelinde meydana gelebilecek sorunların nedenlerinin
belirlenmesi ve çözümlenmesinde önemli bir altlık olacaktır.
4. OluĢturulan CBS‘nin yapısı, gelecekte karĢılaĢılacak ve zamanla giderek artacak
veri/bilgi yoğunluğunu sorunsuzca iĢleyebilecek,hızlı ve doğru bir Ģekilde analiz
edebilecek Ģekilde tasarlanmıĢtır.
5. Projede her bir havza için ayrı ayrı veri katmanı oluĢturmak yerine 11 havza için
tek bir veri katmanı oluĢturulmuĢtur. Böylelikle veri katmanı kalabalığı önlenerek,
sorgu, analiz ve haritalama iĢlemlerinin tek seferde 11 havza için yapılabilmesi
sağlanacaktır.
6. Havzalar bazında oluĢturulan CBS altlığının zaman içerisinde güncellenmesiyle
özellikle arazide yapılan çalıĢmaların sağladığı katkıları havzalar genelinde takip
etmek mümkün olacaktır.
Yukarıda sayılan faydaları daha da arttırmak mümkündür. Burada unutulmaması gereken
nokta, klasik yöntemlerle yaklaĢık bir yıllık bir sürede Türkiye‘nin yarısından fazla bir
alanının belirlenen amaçları sağlayacak Ģekilde havza koruma eylem planlarının
Baskı Ta
hazırlanmasının güç olacağıdır. Bu nedenle CBS bu projenin en önemli ve
vazgeçilemeyen bir teknolojik aracı olmuĢtur. CBS'nin etkin olarak kullanıldığı proje
kapsamında yapılan çalıĢmalar ġekil 2 de verilen süreçlere uygun olarak 5 ana baĢlık
altında yürütülmüĢtür.
ġekil 2. CBS ÇalıĢmalarında Takip Edilen Ana Süreçler
Projede gereken verilerin temin edilmesi çalıĢmanın ilk adımını oluĢturmuĢtur. Havza
sınırları bazında sayısal olarak temin edilen veriler daha sonra amaca uygun olarak
yeniden derlenmiĢ ve düzenlenmiĢtir. Üçüncü aĢamada arazi çalıĢmaları kapsamında
toplanan verilere uygun olarak bir veri modeli tasarlanmıĢ ve bilgiler modeldeki veritabanı
uygun Ģekilde entegre edilmiĢtir. Arazi çalıĢmaları kapsamında toplanan veriler derlenmiĢ
olan diğer veriler ile birlikte analiz edilerek yeni kurulacak AAT'lerin planlanması dördüncü
aĢamayı oluĢturmaktadır. Son aĢamada ise, proje kapsamında üretilen tüm verilerin
Bakanlık CBS genelgesine uygun olarak düzenlenmesi çalıĢmaları tamamlanmıĢtır.
Yukarıda özetlenen tüm çalıĢmaların detayları aĢağıda verilmiĢtir.
Baskı Ta
1.2.1. Veri Temini
CBS ortamında yapılacak çalıĢmalarda kullanılmak üzere projenin baĢlangıcından taslak
rapor teslim sürecine kadar geçen sürede Tablo 1 de özetlenen veriler sayısal olarak Çevre
ve Orman Bakanlığı‘ndan (ÇOB) her bir havza için ayrı ayrı temin edilmiĢtir.
Tablo 1. CBS'de Kullanılmak Üzere ÇOB‘dan Temin Edilen Veriler
NO
DOSYA ADI
FORMATI
1
arazi_kullanımı.shp
SHAPE
2
baraj_golet.shp
SHAPE
3
gol.shp
SHAPE
4
Havza_siniri.shp
SHAPE
5
hidroelektrik_santral.shp
SHAPE
6
il_merkez.shp
SHAPE
7
il_sinir.shp
SHAPE
8
ilce.shp
SHAPE
9
ilce_merk.shp
SHAPE
10
ozelcevrekoruma_alan.shp
SHAPE
11
sulanan_alan.shp
SHAPE
12
yagis.shp
SHAPE
13
Yerlesim_merkezi.shp
SHAPE
14
akarsu.shp
SHAPE
15
yukpaf
E00,DGN
16
Korunan Alanlar
SHAPE
17
pafta_25
SID
18
Pafta_100
SID
19
TURKIYE_100BIN
MDB
AÇIKLAMA
Tüm havzaları içeren 2000 ve 2006 yıllarına ait
CORINE arazi sınıflarını içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı baraj ve göletleri
içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı gölleri içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı havza sınırlarını
içermektedir.
Büyük Menderes, Ceyhan, Kızılırmak, Seyhan,
Susurluk ve YeĢilırmak havzaları için hidroelektrik
santralleri içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı il merkezlerini
içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı il sınırlarını içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı ilçe sınırlarını
içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı ilçe merkezlerini
içermektedir.
Büyük Menderes, Konya Kapalı ve Kuzey Ege
havzası için ÖÇK alanlarını içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı sulanan alanlara ait
bilgileri içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı ortalama yağıĢ ile ilgili
bilgileri içermektedir.
Her havza için ayrı ayrı yerleĢim merkezlerini
içermektedir.
Büyük Menderes havzası hariç olmak üzere
akarsulara ait bilgileri içermektedir.
Her havza için ayrı ayrı 1:25.000 ölçekli sayısal
yükseklik paftalarını içermektedir.
Her havza için ayrı ayrı korunan alanlara ait bilgileri
içermektedir.
Her havza içi ayrı ayrı 1:25.000 ölçekli raster
paftaları içermektedir.
Her havza için ayrı ayrı 1:100.000 ölçekli raster
paftaları içermektedir.
Tüm Türkiye için 1/100.000 ölçekli haritalardan
sayısallaĢtırılmıĢ detayları içeren veri setidir.
ÇOB‘dan alınan Hata! BaĢvuru kaynağı bulunamadı.‘deki verilerin haricinde Meteoroloji
Ģleri Genel Müdürlüğü‘nden resimler halinde (JPG formatında); buharlaĢma, güneĢ
Baskı Ta
radyasyonu, günlük maksimum yağıĢ, kapalılık, karla kaplı gün, ortalama sıcaklık ve
toplam yağıĢ haritaları daha sonra sayısallaĢtırılmak üzere temin edilmiĢtir.
1.2.2. Veri Derleme ve Düzenleme ÇalıĢmaları
Toplamda 11 havzada yapılacak olan çalıĢmanın en önemli aĢaması temin edilen verilerin
amaca uygun olarak yeniden derlenmesi ve düzenlenmesidir. Özellikle her havza için ayrı
ayrı olan veri setlerine aynı iĢlemi 11 kere tekrarlamak yerine tüm havzaları içerecek
Ģekilde tek veri setinin hazırlanması hem gereksiz tekrarlama hem de veri katmanı
sayısının artıĢına engel olacaktır. Diğer taraftan temin edilen verilerde topolojik hataların
giderilmesi ve yerleĢim merkezleri gibi önemli veri katmanlarının güncellenmesi, özellikle
planlamalar açısından daha doğru kararların alınmasında etkili olacaktır. AĢağıda veri
derleme ve düzenlemeye yönelik olarak yapılan çalıĢmalar detaylandırılmıĢtır.
Havzaların oluĢmasında önemli olan akarsu verisinde, hem topolojik hem de veritabanı
anlamında tespit edilen eksikliklerin giderilmesine yönelik bir çalıĢma yapılmıĢ ve her bir
havza için önemli olan akarsuları içeren yeni bir akarsu veri katmanı oluĢturulmuĢtur
(ġekil 3 – ġekil 4). Kuru dereleri de içeren yoğun akarsu verisinden yeni akarsu katmanı
oluĢturulurken akarsuyun büyüklüğünün yanında DSĠ'nin yaptığı su kalitesi ölçümleri en
önemli kıstaslardan birisi olmuĢtur.
ġekil 3. Akarsu Verisindeki Topolojik Hataların Giderilmesi
Baskı Ta
ġekil 4. Önemli Akarsulardan OluĢan Yeni Akarsu Verisinin OluĢturulması
Belediyelerin il, ilçe ve belde statülerinin yıllar içerisinde değiĢmesi nedeniyle güncelliğini
yitirmiĢ olan yerleĢim merkezleri verisi Türkiye Ġstatistik Kurumu‘ndan alınan 2009 yılı
adrese dayalı nüfus bilgileri kullanılarak güncellenmiĢtir. Daha sonra yerleĢim birimlerinin
haritadaki konumları belirlenerek güncel veri katmanı oluĢturulmuĢtur (ġekil 5).
Baskı Ta
ġekil 5. Proje Kapsamında Ġncelenen YerleĢim Yerleri
Baskı Ta
Yeni yerleĢim merkezlerinin oluĢturulmasından sonra il ve ilçe sınırları bazında yapılacak
mekânsal sorgulama ve analizlerde doğru sonuçlara ulaĢmak için, yerleĢim merkezinin ait
olduğu ilçe bilgisine göre il ve ilçe sınırları yeniden düzenlenmiĢtir (ġekil 6).
ġekil 6. Ġl ve Ġlçe Sınırlarının YerleĢim Merkezlerine Uygun Olarak Düzenlenmesi
Veri derleme ve düzenleme çalıĢmaları kapsamında yapılan en önemli çalıĢmalardan biri de
11 havza için ayrı ayrı 1:25.000 ölçekli sayısal yükseklik veri katmanlarının oluĢturulmasıdır.
Toplamda 2458 adet DGN ve E00 formatlarında bakanlıktan temin edilen sayısal eĢyükseklik
eğrileri ve kot noktaları her havza için ayrı ayrı birleĢtirilmiĢtir. Özellikle Marmara ve Susurluk
havzalarında bazı paftalarda ortaya çıkan kenar uyuĢmazlıkları ve hatalı girilmiĢ yükseklik
değerleri düzeltildikten sonra tüm havzalar için 10 m. çözünürlüklü sayısal yükseklik modeli
raster veri seti halinde hazırlanmıĢtır. OluĢturulan sayısal yükseklik modelleri küçültülmüĢ
resimler halinde ġekil 7 de verilmiĢtir.
Baskı Ta
ġekil 7. 11 Havzaya Ait KüçültülmüĢ Sayısal Yükseklik Modelleri
11 havza için temin edilen 196 adet 1:100.000 ve 2.458 adet 1:25.000 ölçekli taranmıĢ raster
paftalar birleĢtirilerek raster katalog halinde veritabanına aktarılmıĢtır. Bu iĢlem sırasında
karĢılaĢılan en önemli sorun ġekil 8 de görüldüğü gibi yan yana açılan paftaların siyah kenar
dolgularının birbirleri üzerine gelmesi ve veri kaybına neden olmasıdır.
ġekil 8. 1:25.000 Ölçekli Raster TaranmıĢ Paftalardaki Siyah
Baskı Ta
Dolgular
Bu amaçla pafta kenar çizgileri kullanılarak raster paftalar teker teker kırpılmıĢ ve siyah
dolgulardan arındırılmıĢ raster veri setleri oluĢturulmuĢtur. Daha sonra oluĢturulan tüm raster
veri setleri kullanılarak raster katalog üretilmiĢtir. Örnek olarak 1/100.000'lik raster
paftalardan oluĢan katalog ġekil 9 da verilmiĢtir.
ġekil 9. 1/100.000 Ölçekli Raster Paftalardan OluĢan Raster Katalog
Su kaynakları kalite sınıflandırması çalıĢmaları kapsamında, DSĠ Su Kalite Gözlem
Ġstasyonları ölçüm sonuçları CBS ortamına aktarılmıĢ, Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (SKKY)
Tablo 1‘de verilen Kıta Ġçi Su Kaynakları Sınıfları‘nda yer alan kalite kriterleri esas alınarak
yüzeysel su kaynaklarının kalite sınıflandırması yapılmıĢtır. ÇalıĢmada öncelikle gözlem
istasyonlarına ait konumsal hatalar düzeltilmiĢ, daha sonra belirlenen sınıflara göre yüzeysel
su kalitesi haritaları oluĢturulmuĢtur. Yapılan çalıĢmalar neticesinde elde edilen sonuçlar ve
CBS ortamında oluĢturulan haritalar Bölüm 6.1. de verilmektedir.
Baskı Ta
1.2.3. Arazi ÇalıĢmaları
Bir önceki baĢlıkta anlatılan çalıĢmalar mevcut verilerin CBS ortamında yeniden derlenmesi
ve güncellenmesine yönelikti. Bu baĢlık altında yapılan çalıĢmalar, araziden veri toplama,
yeni veri katmanlarının üretilmesi ve CBS ortamına entegrasyonunu içermektedir. Her havza
için oluĢturulan ekipler belirlenen yerleĢim yerlerini ziyaret ederek GPS desteği ile atıksu
arıtma tesisleri, katı atık bertaraf tesisleri ve deĢarj noktalarına iliĢkin bilgileri toplamıĢlardır.
Toplanan verilerin CBS ortamına entegrasyonu için öncelikle toplanan verilere uygun olarak
ArcGIS CBS yazılımı için ġekil 10 da verilen bir veri modeli tasarlanmıĢtır (EK I).
OluĢturulacak veri katmanlarını ve bu veri katmanlarının birbirleri ile olan iliĢkilerini gösteren
söz konusu veri modeline uygun olarak CBS ortamında Ģablon Geodatabase oluĢturulmuĢ ve
arazi çalıĢmasında toplanan veriler sisteme entegre edilmiĢtir. Bu kapsamda oluĢturulan ana
veri katmanları aĢağıda listelenmiĢtir.
1. YerleĢim Merkezleri
2. Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri
3. Endüstriyel Atıksu Arıtma Tesisleri
4. Katı Atık Bertaraf Tesisleri
5. DeĢarj Noktaları
Baskı Ta
1.2.4. Planlama ÇalıĢmaları
Temin edilen verilerin derlenmesi sonucunda oluĢturulan veri katmanları ile arazi
çalıĢmaları kapsamında üretilen veri katmanları birlikte değerlendirilerek üç farklı
senaryoya uygun olacak Ģekilde yeni kurulacak AAT'ler ile kolektörlerin yerleri belirlenmiĢ
ve üç ayrı veri seti halinde üretilerek CBS ortamına entegre edilmiĢtir. Her bir veri seti
içerisinde bulunan veri katmanları Tablo 2 de verilmiĢtir. Havza bazında yapılan AAT
planlama çalıĢmaları sonucunda ortaya çıkan en düĢük maliyetli senaryo için hazırlanmıĢ
olan harita Ek–IX 'da verilmiĢtir.
Tablo 2. Planlama ÇalıĢmaları Kapsamında OluĢturulan Veri Katmanları
NO
VERĠ SETĠ
SENARYO
ADI
1
2
Senaryo1
3
4
5
Senaryo2
6
Maksimum
AAT
Minimum
Kolektör
AÇIKLAMA
AAT_bolge_1
Maksimum AAT Minimum Kolektör için
AAT Alanları
Boru Güzergâhları
AAT Noktaları
Maksimum 5km Kolektör için AAT Alanları
Maksimum 5km Kolektör için AAT Boru
Güzergâhları
Maksimum 5km Kolektör için AAT
Noktaları
Maksimum Kolektör Minimum AAT için
AAT Alanları
Boru Güzergâhları
AAT Noktaları
AAT_guzergah_1
AAT_yer_1
AAT_bolge_2
Maksimum
AAT_guzergah_2
5km Kolektör
ve AAT
AAT_yer_2
7
8
DOSYA ADI
AAT_bolge_3
Senaryo2
9
Maksimum
Kolektör
Minimum
AAT
AAT_guzergah_3
AAT_yer_3
ArcGIS veri modeli ġekil 10 da ve daha detaylı olarak EK I de verilmektedir
Baskı Ta
ġekil 10. ArcGIS Veri Modeli
Baskı Ta
Baskı Ta
2.
PROJENĠN AMAÇ ve KAPSAMI
Projenin amacı, havzadaki yüzey ve yeraltı sularının özelliklerinin ve kirlilik durumu ile
kentsel, endüstriyel, tarımsal, ekonomik vb. faaliyetlere bağlı olarak oluĢan baskı ve etkilerin
tespit edilmesi, havza bazında tespit edilen kirlilik kaynaklarının ve yüklerinin ayrıntılı olarak
incelenmesi, havzanın çevresel altyapı durumunun tespit edilmesi, havzada meydana gelen
kirliliğin önlenmesi, havzanın korunması ve iyileĢtirilmesi için havzadaki tüm paydaĢların
katılımı ile kısa, orta ve uzun vadede alınacak tedbirlere yönelik çalıĢmaların ve
planlamaların yapılması amacıyla aĢağıdaki 11 havza için Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği
Madde 5 hükümleri doğrultusunda Havza Koruma Eylem Planları‘nın hazırlanmasıdır.
Seyhan Havzası
Marmara Havzası
Susurluk Havzası
Kuzey Ege Havzası
Küçük Menderes Havzası
Büyük Menderes Havzası
Burdur Havzası
Yeşilırmak Havzası
Kızılırmak Havzası
Konya Kapalı Havzası
Ceyhan Havzası
Su Çerçeve Direktifi‘nin gereği olarak hazırlanan Havza Koruma Eylem Planları, Nehir
Havzası Yönetim Planları yaklaĢımıyla benzer niteliklere sahiptir. AB ile üyelik müzakereleri
sürecinde Türkiye‘nin elini güçlendirecek nitelikte olan bu dokümanların AB normlarına
çevrilmesi güç olmayacaktır. Ülkemizin AB mevzuatı ile uyumlaĢtırma sürecinde gösterdiği
baĢarı, bu planlar vasıtasıyla uygulamaya taĢınmıĢ olacaktır.
Proje kapsamında, Seyhan Havzası‘nda su kalitesini iyileĢtirmek için su kaynakları
potansiyeli, noktasal ve yayılı kirletici kaynakları ile mevcut su kalitesini dikkate alarak
Baskı Ta
öncelikle mevcut durum tespiti ve daha sonra kısa, orta ve uzun vadede öncelikli ve
teknolojik olarak daha ekonomik ve uygun, sürdürülebilir planlamaların hazırlanması iĢleri,
havzadaki tüm paydaĢların katılımı ile gerçekleĢtirilmeye çalıĢılmıĢtır.
Türkiye Ġstatistik Kurumu (TÜĠK) 2009 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) sayım
sonuçlarına göre, proje kapsamında yer alan 11 havzadaki yerleĢim yerlerinin ilçeler bazında
TNüfusu 37.448.584 kiĢidir. Bu değer Türkiye nüfusunun % 52 sine karĢılık gelmektedir.
(ġekil 11)
Proje kapsamında Koruma Eylem Planları Hazırlanacak olan 11 havza içerisinde en yüksek
nüfusa sahip olan havza 15.171.172 kiĢi ile Marmara Havzası iken; en düĢük nüfusa sahip
olan havza 206.411 kiĢinin yaĢadığı Burdur Havzası‘dır. Havzadaki tüm ilçelerin, havzaya
giren ve girmeyen bölümlerindeki kentsel ve kırsal nüfusların toplamı dikkate alındığında
Seyhan Havzası‘nın nüfusu 1.679.152 kiĢidir. Bu sayı Türkiye nüfusunun yaklaĢık
%2,56‘sına karĢılık gelmektedir. Proje kapsamındaki havzaların nüfus dağılımları ġekil 12 de
görülmektedir.
34.068.516;
48%
37.448.584;
52%
PROJE BÖLGESİ TOPLAM NÜFUS
PROJE BÖLGESİ DIŞI TOPLAM NÜFUS
ġekil 11. 11 Adet Havzanın Türkiye Nüfusuna Oranı
Seyhan Havzası‘nın toplam alanı; yapay alanlar, tarımsal alanlar, orman ve yarı doğal
alanlar, ıslak alanlar ve su yüzeyleri dahil olmak üzere 2.213.415 ha olup; havza izdüĢümü
alanının Türkiye izdüĢümü alanına oranı %2,82‘si kadardır. Nüfus ve alan bilgilerine göre
havza genelinin nüfus yoğunluğu 83 kiĢi/km2 olup; TÜĠK tarafından Türkiye geneli için
hesaplanan 94 kiĢi/km2 değerinden bir miktar daha düĢüktür.
Baskı Ta
21%
MARMARA
KIZILIRMAK
KÜÇÜK MENDERES
SUSURLUK
KONYA
5%
48%
YEŞİLIRMAK
BÜYÜK MENDERES
5%
SEYHAN
CEYHAN
4%
4%
4%
3%
0%
1%
3%
2%
ġekil 12. Havzaların Nüfus Dağılımları
Baskı Ta
KUZEY EGE
BURDUR
PROJE BÖLGESİ DIŞI
Baskı Ta
3.
HAVZA GENEL DURUMU
Çukurova‘dan kuzeye doğru kama biçiminde uzanan Seyhan Havzası‘nın yukarı bölümü Ġç
Anadolu, orta ve aĢağı bölümü Akdeniz Bölgesi‘nde yer alır. Seyhan Nehri ile Göksu ve
Zamantı kollarının su toplama alanlarını içine alır. 36º 33´ - 39º 12´ Kuzey ve 34º 24´ - 36º
56´ doğu enlem ve boylam dereceleri arasındadır. Havza 2.213.415 ha‘lık geniĢlikte olup,
Türkiye‘nin % 2,82‘ sini kapsamaktadır.
Havza, batıdan Kızılırmak, Konya, Doğu Akdeniz; doğudan Ceyhan ve Fırat Havzaları ile
komĢudur. Toroslar‘ın kuzeydoğu yönlü ve 2-3 sıra halindeki uzantıları büyük kısmıyla havza
içinde kalır. Göksu ve Zamantı kollarının arasındaki ana sırtların doğu ve batısındaki ikincil
sırtlar havzayı diğer havzalardan ayırır. Doğu‘da Uzunyayla‘dan güneye doğru sıralanan
Tahtalı, Binboğa, Toklu, Tekeç Dağları ve Ceyhan Havzası arasındaki sınırı oluĢturur.
Batıdaki Sarıçiçek, Hınzır, Koramaz, Turasan, Pozantı ve Bolkar Dağları ise alanı Kızılırmak,
Konya ve Doğu Akdeniz havzalarından ayırır.
Toplam yağıĢ alanı 20.731 km2 olan Seyhan Havzası‘nın yıllık ortalama yağıĢ yüksekliği 624
mm; yıllık ortalama akıĢı ise 211,07 m3/sn‘dir. Yıllık ortalama verimi 10,18 L/s/km3 olan
havzadaki akıĢın yağıĢa oranı 0,51 iken; iĢtirak oranı % 3,62‘dir.
3.1.
YerleĢim Yerleri
Seyhan Havzası sınırları içinde Adana, Kayseri. Niğde, Ġçel, Sivas ve KahramanmaraĢ illeri
yer almaktadır. Sivas ve KahramanmaraĢ illerinin Seyhan Havzası içinde yer alan
kısımlarında, yerleĢim yeri bulunmamaktadır. Adana ili BüyükĢehir Belediyesine bağlı ilçeler
Seyhan, Yüreğir Sarıçam, Çukurova ve Karaisalı‘dır, Adana iline bağlı olan ilçeler Tufanbeyli
Saimbeyli, Feke, Aladağ, KarataĢ, Pozantı, Kayseri ilinin Sarız, Tomarza ve PınarbaĢı
ilçeleri, Niğde ilinin UlukıĢla ve Çamardı ilçeleri ve Ġçel ilinin Tarsus ilçesine bağlı Yenice
beldesi havza sınırları içersinde yer alır (ġekil 13).
Bu illerin havza sınırları içerisinde kalan alanlarının büyüklükleri Tablo 3‘te, illerin
yüzölçümleri dağılımı ise ġekil 14‘te verilmektedir.
Baskı Ta
ġekil 13. Seyhan Havzası Siyasi Haritası
Baskı Ta
Tablo 3. Havzada Yer Alan Ġller ve Havza Ġçindeki Alanları
ĠLLER
ĠLĠN
TOPLAM
ALANI
(ha)
ĠL ALANININ
ĠLĠN
HAVZA
HAVZAYA
ĠÇĠNDEKĠ
GĠREN
ALANI
KISMI
(ha)
(%)
HAVZANIN
ĠLLERE GÖRE
DAĞILIMI
(%)
KAYSERĠ
1.691.700
854.893,68
50,53
38,62
SĠVAS
2.848.800
29.240,21
1,03
1,32
NĠĞDE
1.429.400
222.827,30
15,59
10,07
ADANA
1.725.300
1.003.479,44
58,16
45,34
K.MARAġ
1.432.700
19.187,70
1,34
0,87
ĠÇEL
1.585.300
83.786,49
5,29
3,79
Kaynak: ÇOB, 2009; TÜBĠTAK MAM CBS
83.786
19.188
854.894
KAYSERİ
SİVAS
NİĞDE
ADANA
1.003.479
K.MARAŞ
İÇEL
29.240
222.827
ġekil 14. Havzada Yer Alan Ġllerin Yüzölçümleri Dağılımı (ha)
Baskı Ta
Kayseri
Kayseri Ġç Anadolu‘nun güneydoğusunda Orta Kızılırmak Bölümü‘nde yer alır. Kuzeyden
Yozgat, kuzeydoğudan Sivas, güneyden Adana, güneydoğudan KahramanmaraĢ, batıdan
NevĢehir ve güneybatıdan Niğde illeri ile çevrili olan Kayseri ilinin yüzölçümü 1.691.700
ha‗dır ve konum olarak 38° 18‘ - 37° 45‘ kuzey enlemleri ile 36° 58‘ - 34° 56‘ doğu boylamları
arasında yer almaktadır. 2009 yılı nüfus sayımlarına göre Kayseri ilinin havza içine giren
nüfus (tüm belediyeler ve nüfusu 2.000‘den fazla köyler olmak üzere) 36.568 kiĢidir. Seyhan
Havzası sınırları içinde kalan ilçeleri Tomarza, Sarız ve PınarbaĢı‘dır. Ayrıca, Bünyan
ilçesinin 2 beldesi de bu sınırlar içinde yer almaktadır. Havza sınırları içerisinde bulunan
yerleĢim yerleri yüksek rakımda, dağlık ve engebeli araziler üzerine kurulmuĢtur.
Niğde
Niğde ili, Ġç Anadolu Bölgesi‘nin güneydoğusunda, Orta Toroslar içinde yer alan Bolkar ve
Aladağlar‘ın kuzeye doğru kıvrıldıkları alanın kuzeyinde yer almaktadır. Kuzeybatıda
Aksaray, kuzeyde NevĢehir, kuzeydoğuda Kayseri, batı ve güneybatıda Konya illeri ile
komĢu olan Niğde, güneyde Bolkar Dağları ile Ġçel, güneydoğu ve doğuda Aladağlar‘ın
oluĢturduğu Adana illerinden ayrılır. Coğrafi konum itibariyle 37° 10‘ - 38° 58‘ kuzey enlemleri
ile 33° 10‘ - 35° 25‘ doğu boylamları arasında yer alır, büyük bir bölümü Ġç Anadolu
Bölgesi‘nde olan Niğde ili, güneyde yer alan Çamardı ve UlukıĢla ilçelerini Akdeniz
Bölgesi‘ne bırakmaktadır. Niğde ilinin Akdeniz Bölgesi‘nde kalan UlukıĢla ve Çamardı ilçeleri
havza içine girmektedir. 2009 yılı nüfus sayımlarına göre Niğde ilinin havza içine giren
nüfusu (tüm belediyeler ve nüfusu 2.000‘den fazla köyler olmak üzere) 18.621 kiĢidir. Ġlin
toplam alanı yaklaĢık 1.429.400 ha olup, %16‘sı havzadadır.
Adana
Adana ili Akdeniz Bölgesi‘nde yer almaktadır. Konum olarak 35°- 38° kuzey enlemleri ile 34°
- 36° doğu boylamları arasında yer alır. Kuzeyinde Kayseri, doğusunda Osmaniye, batısında
Niğde ve Ġçel, güneydoğusunda ise Hatay illeri bulunur. Ġlin %58‘i havza içine girip, bu alan
havzanın %45‘ni oluĢturmaktadır. 2009 yılı nüfus sayımına göre ilin havzaya giren nüfusu
(tüm belediyeler ve nüfusu 2.000‘den fazla köyler olmak üzere) 1.615.716 kiĢidir. Seyhan,
Yüreğir, Sarıçam, Çukurova, Karaisalı, Aladağ, Ceyhan, Feke, Ġmamoğlu, KarataĢ, Kozan,
Pozantı, Saimbeyli, Tufanbeyli ve Yumurtalık olmak üzere 15 tane ilçesi bulunmaktadır. Bu
ilçelerden KarataĢ, Seyhan, Yüreğir, Sarıçam, Çukurova, Karaisalı, Pozantı, Aladağ, Feke,
Saimbeyli ve Tufanbeyli Seyhan Havzası sınırları içerisindedir.
Baskı Ta
Ġçel
Doğusunda Adana, kuzeydoğusunda Niğde, kuzeyinde Konya, kuzeybatısında Karaman,
batıda Antalya illeri ve güneyde Akdeniz ile çevrili olan Ġçel ili Akdeniz Bölgesi‘nin Çukurova
Bölümü‘nün batısında; 32° 56‘ ve 35° 11‘ doğu boylamları ile 37° 26‘ ve 36° 01‘ kuzey
enlemleri arasında bulunmaktadır. Yüzölçümü 1.585.300 ha olan Ġçel ilinin ilçeleri sırasıyla
Ġçel, Tarsus, Silifke, Erdemli, Anamur, Gülnar, Mut, Aydıncık, Bozyazı ve Çamlıyayla
Ģeklindedir. Seyhan Havzası içinde kalan Tarsus ilçesinin nüfusu 2009 yılı ADNKS
sonuçlarına göre 8.427 kiĢi olan Yenice beldesi kalmaktadır.
Seyhan Havza sınırları içerisinde kalan ve belediye teĢkilatı olan yerleĢim yerlerinin 2009 yılı
ADNKS sayım sonuçlarına göre Ģehir merkezi nüfusları Tablo 4‘te havza sınırları içerisinde
yer alan yerleĢim yerlerinin haritası ise ġekil 15‘te verilmiĢtir.
Baskı Ta
Tablo 4. Havza Ġçerisindeki YerleĢim Yerleri ve 2009 Nüfusları
YERLEġĠMLER
SIRA NO
ĠL
NÜFUS
ĠLÇE
BELDE/KÖY
2009
1
Aladağ
AKÖREN
1.248
2
Aladağ
ALADAĞ
4.269
3
Çukurova
ÇUKUROVA
327.460
4
Feke
FEKE
4.534
5
Karaisalı
KARAĠSALI
7.307
6
KarataĢ
KARATAġ
8.504
7
KarataĢ
BAHÇE
2.070
8
KarataĢ
TUZLA
1.988
9
Pozantı
AKÇATEKĠR
3.081
Adana
Pozantı
POZANTI
9.880
11
Saimbeyli
SAĠMBEYLĠ
3.952
12
Sarıçam
BOYNUYOĞUN
3.339
13
Sarıçam
KILIÇLI
2.247
14
Sarıçam
SARIÇAM
90.879
15
Seyhan
SEYHAN
722.852
16
Tufanbeyli
BOZGÜNEY
1.547
17
Tufanbeyli
TUFANBEYLĠ
5.512
18
Yüreğir
YÜREĞĠR
415.047
19
Bünyan
AKMESCĠT
1.999
20
Bünyan
ELBAġI
1.327
21
Develi
ġIHLI
871
22
PınarbaĢı
PAZARÖREN
1.201
23
PınarbaĢı
PINARBAġI
11.534
10
PınarbaĢı
KAYNAR
651
25
Sarız
YEġĠLKENT
829
26
Sarız
SARIZ
4.290
27
Tomarza
TOMARZA
10.191
28
Tomarza
EMĠRUġAĞI
1.393
29
Tomarza
DADALOĞLU
2.282
Tarsus
YENĠCE
8.247
Çamardı
BURÇ
1.919
Çamardı
ÇAMARDI
3.480
Çamardı
BADEMDERE
2.352
34
UlukıĢla
DARBOĞAZ
2.210
35
UlukıĢla
KILAN (AKTOPRAK)
1.933
UlukıĢla
ÇĠFTEHAN
1.241
UlukıĢla
ULUKIġLA
5.486
24
30
Kayseri
Mersin
31
32
33
36
Niğde
Niğde
37
Kaynak: ÇOB; TUĠK, 2009
Baskı Ta
ġekil 15. Seyhan Havzası YerleĢim Yerleri Haritası
Baskı Ta
3.2.
Coğrafi Durum
Seyhan Havzası 36° 33‘ - 39° 12‘ kuzey ve 34° 24‘ - 36° 56‘ doğu enlem boylam dereceleri
arasındadır. Seyhan Havzası‘nın yukarı bölümü Ġç Anadolu, orta ve aĢağı bölümü Akdeniz
Bölgeleri‘nde kalır. Seyhan Nehri ve bu nehrin kolları olan Göksu ve Zamantı Nehirleri su
toplama alanlarını kapsamaktadır.
Türkiye‘nin alan olarak yaklaĢık % 2,82‘sini kaplayan havzanın toplam alanı 2.213.415 ha‘dır.
Havza tümüyle dağlık arazi görünümündedir. Yüksek ve sarp eğimli dağlar orta bölümü
kapladıkları gibi yukarı bölüme de uzanırlar. Yukarı bölümün bir kısmı tepelikler halindedir.
Dağlık-Tepelik arazi görünümünün dıĢında kalan Çukurova alüvyal tabanı havza
yüzölçümünün onda birinden daha az bir yer kaplar. Burada yükselti 50 m‘den düĢüktür.
Genel eğim %0 – 1 kadardır. Deniz yüzeyine yakın bir düzeyden baĢlayan taban Adana‘ya
doğru hafifçe yükselir. Buradan kuzeye ve doğuya doğru seki arazi baĢlar. Seki araziden
kuzeye doğru çok dik eğimli tepelikler baĢlar. Bunlar birkaç km sonra yerini sarp, dağlık
araziye bırakır. Dağlık arazi hızla yükselerek UlukıĢla Feke arasında sert ve doruklarda 2.000
m‘yi aĢar. Havza batı ucundaki Medetsiz Tepe (3.585 m) Pozantı Dağı (2.899 m), Aladağ
(3.734 m) dağlık arazide yamaçlar uzun, eğim sarptır.
Seyhan Havzası‘nda yükselti farklılığından dolayı havza içersinde farklı iklimler hakimdir.
Denize en yakın olan havzanın alt bölümlerinde kıĢlar ılık ve yağıĢlı, yazlar ise kurak ve sıcak
geçerken, havzanın üst bölümlerinde yükselti ile iklimde değiĢmekte bu bölümlerde karasal
iklim görülmektedir.
Dağlar
Havzanın orta bölümünde Adana ilinin kuzey ve kuzeydoğu bölümleri Orta Toros adı verilen
dağ sistemi bulunmaktadır. Doğuda havza sınırını Toros sistemine giren Amonoslar
oluĢturur. Orta Toros üzerinde üç ayrı dağ sırası görülmektedir.
Adana ilinin kuzeyinde Kayseri, doğusunda Osmaniye, batısında Niğde ve Ġçel, güney
doğusunda Hatay ili bulunur. Bunlar, batıdan baĢlayarak Bolkar Dağları, Aladağlar ve Tahtalı
Dağları‘dır. Ayrıca Orta Torosların kuzeydoğu uzantısını oluĢturan Binboğa Dağları, ilin
sınırlarını aĢmakta KahramanmaraĢ iline uzanmaktadır. Havzanın Niğde ili kısmında Orta
Torosları oluĢturan ve EcemiĢ koridoru ile birbirinden ayıran Bolkarlar ve Aladağlar
sıradağları yer alır. Havza içerisinde yer alan dağlar ġekil 16‘da verilmiĢtir
Baskı Ta
Bolkar Dağları: Eski adı Bulgar Dağları olan Bolkar Dağları, batıda TaĢeli Platosu, doğuda
uzun bir oluk biçiminde uzanan ve jeologların EcemiĢ Koridoru adını verdikleri derin bir
kanyon ile sınırlanır. Batıda tepeciklerle baĢlayan Bolkar Dağları, kuzeydoğuya doğru
gidildikçe yükselerek belirgin bir dağ sırası haline gelir. Yükselti kütlenin batısında 2500 m‘yi
geçmediği halde (en yüksek tepeler 2474 m ile Yüğlük Tepesi ve 2418 m ile Kümbet Tepe)
orta kesimlerde birden 3000 m‘yi aĢar (Aydos Dağı 3480 m). Kuzeydoğuya gidildikçe 3500
m‘yi aĢan dağların, en yüksek tepesi olan Medetsiz Tepesi de (3524 m) bu kesimdedir.
Dağların üzerindeki diğer önemli doruklar; Gavur Dağı (3.337 m), Yıldız Tepe (3.314 m),
Meydan Dağı (3.132 m) ve Hacıhalil Dağı‘dır (3.107 m).
Kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda uzanan Bolkar Dağları‘nın uzunluğu yaklaĢık 150 km
geniĢliği ise yer yer 40-50 km‘yi bulur ve Ereğli Ovası ile Akdeniz kıyılar arasında aĢılması
güç bir duvar gibi yükselir. Akdeniz kıyılar ile Ġç Anadolu arasında da ulaĢım engelleyici bir
set oluĢturan Bolkar Dağları‘nın doğudan aĢıldığı düzenli bir karayolu yoktur. BaĢlıca
Karayolları kütlenin kuzeyinden ve güneyinden geçer. Bunlardan doğuda olan, kara ve
demiryolunun bir ölçüde birbirini izlediği EcemiĢ Koridoru bir de Antik Çağ‘daki adı ―Pylae
Ciliciae‖ olan Gülek Boğazı‘dır. Bolkar Dağları‘nın 1.630 m Yüksekliğinde Sertavul Geçidi
bulunmaktadır.
Bolkar Dağlarında yoğun yaylacılık etkinliği vardır. Birçok yayla arasında en bilinenleri
Çamlıyayla, Gözne ve Güzeloluk‘tur. Çamlıyayla, diğer adıyla Namrun Yaylası, en
büyüğüdür. Ġçel il sınırlar içinde olan bu yaylalar güneyin kavurucu sıcaklarından bunalan
insanlar için bir dinlenme yeri olarak kullanılmaktadır.
Aladağlar: Ġldeki dağların en yüksek tepelerinin bulunduğu Aladağlar, kuzeydoğu yönünde
yaklaĢık 100 km uzanır, geniĢliği ise 40 km kadardır. Batıda Çakıt Suyu ile Pozantı ve
Kırkpnar Dağları‘ndan, EcemiĢ Koridoru ile Bolkar Dağları‘ndan ayrılır. Aladağlar, Zamantı
Suyu, Eğlence Deresi, Çakıt Suyu ve bunların kollar ile parçalanmıĢtır. Dağların yamaçlarda
buzul aĢındırmasının izlerine rastlanır. 3.200 m yükseklikte görülen bu izler, boylar 1 km‘yi
geçmeyen küçük buzullar halindedir. Genellikle vadileri izleyen bu buzullar yer yer de küçük
çaplı buzlu gölleri oluĢturur. Bu göller Yedi Göller adıyla anılır. Yoğun ormanlar ve çeĢitli bitki
katlarıyla Aladağlar‘ın bunaltıcı sıcağından uzak, yaylalar kuĢağı gibidir. Bu dağlar üzerinde
yer alan Pozantı, Çamalan, Tekir, Bürücek Yaylaları bir plato özelliği gösterir.
Aladağlar üzerindeki baĢlıca yükseklikler Ģunlardır, Demirkazık Tepesi (3.756 m) Torosan
Dağı ve Kaldı Dağı (3.374 m) Kal Tepesi (3.588 m) ve Karanfil Dağı (3.059 m)‘dır. Bunlardan
Baskı Ta
Demirkazık Tepesi, Toros Dağları‘ nın da doruğudur.
Tahtalı Dağları: Seyhan Irmağı ile Zamantı (Sanvant) ve Göksu Kolları arasında uzanan
dağların tümüne denir. Kuzeydoğu-Güneybatı doğrultusunda uzanan bu dağların üzerinde
Koç Dağı, Soğanlı Dağı, Beydağı, Alaylı Dağı, Bakır Dağı gibi doruklar sıralanır. Tahtalı
Dağları Seyhan ve Ceyhan vadileri arasında uzanan Binboğa Dağları ile birlikte eskiden
Antitoros denilen dağların bir koludur. Dağlar güneye doğru vadilerle parçalanmıĢ ve
geçilmez bir görünüm almıĢtır. Kuzeydoğu da hemen hemen çıplak olan bu dağlar güneye
doğru daha ormanlık bir bitki örtüsüyle kaplıdır.
Sıradağlar: Kıvrımlanarak yükselmiĢ tortul kayaçlardan meydana gelen Toros Dağları‘nın
orta bölümünde yer alan Bolkarlar ve Aladağlar iki önemli yüksek sıradağı oluĢtururlar. Çok
değiĢik yaĢ ve cinsteki kireçli kayaçlardan meydana gelen bu dağlık alanlar üzerinde oldukça
geliĢmiĢ yüzey ve derinlik karstik Ģekilleri oluĢmuĢtur. Bu nedenle bölgede bol miktarda
yeraltı drenaj kanalları ve turizme açılabilecek nitelikte mağaralar yer almaktadır. Diğer
taraftan Anadolu penepleninin yüksek çatı düzlüklerini oluĢturan 3000 m‘nin üzerindeki
yerlerde baĢta sirk gölleri olmak üzere birçok buzul Ģekli gözlenmektedir. Bolkarkar‘daki
Akgöl, Kargöl, Çinigöl; Aladağlardaki Karagöller, Dipsizgöl, Yedigöller, trekking ve dağcılık
faaliyetleri amacıyla dağ turizmi açısından da önemli buzul göllerdir. Bolkar Dağları
kuzeydoğu uzantıları ile Aladağlar‘ın güneybatı uzantıları arasında bulunan KKD-GGB
doğrultulu fayın yer aldığı EcemiĢ Koridoru ile birbirinden ayrılırlar. Bolkar Dağları‘nda
Medetsiz Tepesi (3524 m) ve Aldağlar‘da Demirkazık (3756 m) en yüksek noktaları
oluĢtururlar.
Baskı Ta
ġekil 16. Seyhan Havzası Fiziki Haritası
Baskı Ta
Ovalar
Havza genel olarak yüksek tepeler ve dağlardan oluĢmuĢtur. Bu yüksek araziler içinde
yalnızca 0-50 m arasında Çukurova ve Anavarza bulunmaktadır. Bütünüyle Adana Ovası adı
verilen havzanın güneyinde kalan bölüm Çukurova, kuzeyde kalan bölüm ise yukarı
Anavarza‘dır. Ġki ovayı Misis Dağları ayırır. Tepe özelliği gösteren bu dağların en yüksek
noktası olan Cebelinur Dağı‘nın yüksekliği 770 m‘dir.
Çukurova Türkiye‘nin en geniĢ ovasıdır. Seyhan ve Ceyhan Nehirleri ile Berdan (Tarsus)
Çayı‘nın getirdiği alüvyonlardan oluĢmuĢtur ve karıĢık yapılıdır. Sınırları coğrafyacılar
arasında tartıĢma konusudur. Bazılarına göre Yukarıova ile birlikte, güneydeki ovanın ikisine
birden Çukurova denir. Yörede oturanlar da Çukurova‘yı bu geniĢ anlamıyla kullanırlar. Orta
Toros eteklerinden Akdeniz‘e kadar uzanan ovanın bütününü Adana Ovası adıyla anmak ve
daha çok sayıda ova birimlerine ayırmak mümkündür (Yüreğir, Misis, Ceyhan, Haruniye,
Osmaniye ve Yumurtalık Ovaları gibi). Bu ovaların en büyüğü 205.000 ha geniĢliğindeki
Ceyhan Ovası‘dır. Ġkincisi ise 125.000 ha‘lık Yüreğir Ovasıdır. Ceyhan Ovasının denizden
yüksekliği 20-50 m, Yüreğir Ovasının ise yüksekliği 0-50 m arasında değiĢmektedir. Adana
Ovası, il topraklarının % 27‘sini kapsamaktadır.
Niğde ilinin kuzeydoğusunda geniĢ yer kaplayan Misli Ovası ile güneybatıda yer alan Bor
Ovası iki büyük birimi oluĢturur. Her iki ova içinde Niğde merkezinin yer aldığı kuzeydoğugüneybatı doğrultulu bir depresyonla birbirine bağlanır. Tektonik çöküntü ile oluĢan bu ovalar,
önce volkanik alanlarda çıkan piroklastik materyallerle, sonradan dağlık alanlarda gelen
alüvyal dolgularla doldurularak alüvyal dolgu ovaları olarak karĢımıza çıkmaktadır.
Pleistosen‘den itibaren akarsularca yarılan bu alanlar, dağlık alanların kenar kesimlerinde
plato karakterini almıĢtır. Kenarlarında geniĢ alanlar boyunca uzanan birikinti koni ve
yelpazeleri dikkat çekicidir. Kuzeybatıda Melendiz Dağı ve Göllüdağ ile çevrili olan Melendiz
Ovası, geriye aĢınımla batıdan bölgeye sokulan Melendiz Suyu ve kolları ile yarılarak
boĢaltılmıĢ geniĢ bir düzlük alandır. Diğer taraftan dağlık alanlar arasında akarsu vadileri
boyunca uzanan akarsu boyu ovaları da görülmektedir. Güneyde Tabur Dağı önlerinde
bulunan Kılan Ovası, doğuda Hanağzı, dere boyunca uzanan ova ile Kemerhisar
güneyindeki Ovacık Ovası baĢlıcalarıdır.
Baskı Ta
Akarsular
Seyhan Nehri:
Türkiye'nin Akdeniz'e dökülen ırmaklarının en büyüklerinden birisidir. Uzunluğu Zamantı ve
Göksu Irmakları baĢta olmak üzere tüm kollarıyla birlikte 560 km'dir. Havza alanı ise 20.600
km²'dir. Ġki önemli kolu vardır: uzun olanı, Kayseri-PınarbaĢı ilçesinden, 1500 m yükseklikteki
Uzun Yayla'dan doğan Zamantı suyudur ve Kayseri'nin PınarbaĢı, Tomarza, Develi, ve
Yahyalı ilçelerinden geçer. Orta Toroslar'ın (Tahtalı Dağları) uzanıĢ doğrultusunda akan bu
su, Çukurova'ya inmeden önce Adana'nın 80 km kuzeyinde Aladağ ilçesinin Akinek Dağı
yamaçlarında diğer önemli kolu olan Göksu ile birleĢir. Adana'nın içinden geçer ve bu Ģehri
Seyhan ve Yüreğir isimli iki ilçeye böler ve Çukurova'nın en batı kesiminde, Adana-Ġçel
sınırında Deli Burnu'ndan, KarataĢta bulunan Tuzla Gölü‘nün batısından Akdeniz'e dökülür
Seyhan Nehri üzerinde Yedigöze, Çatalan ve Seyhan hidroelektrik santralleri kurulmuĢtur.
Seyhan Nehri dıĢında havza içinde kalan önemli akarsular Çakıt Çayı, Eğlence Deresi,
Körkün Çayı ve Üçürge Deresidir Bu akarsuların türleri Tablo 5‘te, haritası ise ġekil 17‘de
verilmiĢtir.
Baskı Ta
Tablo 5. Havzadaki Önemli Akarsular ve Uzunlukları
NO
AKARSU ADI
TÜRÜ
UZUNLUĞU(km)
1
Zamantı Ir.
IRMAK
349
2
Göksu Ir.
IRMAK
230
3
Seyhan N.
NEHIR
137
4
Değirmen D.
DERE
86
5
Körkün Ç.
CAY
55
6
Sarız Ç.
CAY
45
7
Kırkgeçit D.
DERE
41
8
Aksu D.
DERE
37
9
Mansurlu D. (Salam D.)
DERE
37
10
Karanlık D.
DERE
29
11
Zamanlı Ir.
IRMAK
29
12
Cidden D. (Hançerırmağı D., Durandarlı D.)
DERE
26
13
Göksu N.
NEHIR
25
14
Çiftehan Ç.
CAY
25
15
Eğlence Ç.
CAY
24
16
Çiftliközü D. (Postallı D.)
DERE
23
17
Deli Ç.
CAY
23
18
Ulupınar D. (Kapus D.)
DERE
22
19
Yapraklı D.
DERE
22
20
Doğan Ç.
CAY
21
21
Koca D.
DERE
21
22
Kafarlı Ç. (Sarız Ç.)
CAY
21
23
Tereli D.
DERE
21
24
Özdere
DERE
20
25
EcemiĢ Ç. (Körkün Ç.)
CAY
20
26
Kabaktepe
DERE
11
27
Üçürge
DERE
8
28
Çatık
DERE
4
Kaynak: ÇOB, TUBĠTAK MAM CBS
Baskı Ta
ġekil 17. Seyhan Havzası Alt Havzaları ve Akarsuları Haritası
Kaynak: ÇOB, TÜBĠTAK, MAM
Baskı Ta
Göller
Seyhan Havzası sınırları içinde özellikle Adana‘da göller ve çok sayıda baraj gölleri vardır.
Seyhan ve Çatalan Baraj Gölleri havzadaki en geniĢ su yüzeyidir Bu göller ve baraj
göllerinden bazıları aĢağıda açıklanmıĢtır.
Tuzla Gölü
Tuzla Gölü (maksimum 800 ha.) Seyhan ağzının doğusunda yer alır ve Çukurova‘daki
göllerin en batıda olanıdır. Gölün suyu, yılın büyük bir bölümünde hafif tuzludur. Su seviyesi
özellikle kıs yağıslarından sonra yükselir, bu dönemde göldeki tuzluluk azalır. Gölün özellikle
doğu tarafında genis çamur düzlükleri ve tuzcul bataklıklar bulunur. Denizden alçak ve dar bir
kumul seridiyle ayrılır. Kuzeyinde, 500 m. genisliğinde bir serit üzerinde kuru tarım yapılan
tarlalar ve çayırlar vardır. Bu çayırlarda az sayıda büyükbas hayvan otlar. Kıyıdaki basit
turistik tesislere ulasımı sağlayan bir yol, gölün doğu tarafını ikiye ayırır. Kısa bir kanal gölün
denizle bağlantısını sağlar.
Denize açılan boğazda bir balık dalyanı bulunur. Önemli Kus Alanları sınırları içerisinde,
Tuzla Gölü‘nün güneydoğusunda, kısmen Seyhan‘ın eski yatağı üzerinde yer alan, sık bitki
örtüsüyle kaplı tatlı su bataklıkları, tuzcul bataklıklar ve gölcükler de bulunur. Yaz aylarında
bu gölcüklerden bazılarının suyu pompaj yoluyla sulamada kullanılır. Böylece bunların bir
bölümü yazın tümüyle kurur.
Seyhan Baraj Gölü
Seyhan Barajı, Adana ilinde, Seyhan Nehri üzerinde 1956 yılında kurularak iĢletmeye açılan
sulama, enerji ve taĢkın kontrol amaçlı bir barajdır. Rezervuar, Toros Dağları‘nın eteklerinde
bulunan kireçtaĢı tepelerinden oluĢan bir bölgede, Adana il merkezinin hemen bitiĢiğinde,
nehrin ovaya inmesinden önce, Seyhan Nehri ve ana ayaklarının oluĢturduğu vadi
içerisindedir. Kent merkezine yakınlığı ve ulaĢımın kolay olması nedeniyle mesire yeri olarak
fonksiyon görmektedir. Gölde mevcut su ürünleri stoklarından ticari ve amatör balıkçılar
yararlanmaktadır. Çevre köyler tarafından oluĢturulmuĢ Su Ürünleri Kooperatifi faaliyet
göstermektedir. Önceki yıllarda sulama ihtiyacı nedeniyle gölden aĢırı su alınması sonucu su
seviyesi oldukça düĢmekte iken, Çatalan Barajının devreye girmesi nedeniyle göldeki su
rejimi daha düzenli bir hale gelmiĢtir. Normal su kodunda rezervuar alanı 6.782 ha‘dır. Baraj,
Seyhan Nehri ile Deliçay, Çakıt, Üçürge ve Körkün Çayları‘ndan beslenmekte ve AĢağı
Seyhan Ovası‘nda 96.581 ha arazinin sulaması yapılmaktadır. Yeni sulama projelerinin
Baskı Ta
devreye sokulmasıyla bu alan gittikçe geniĢlemektedir. Barajın toplam depolama hacmi 832
km³‘tür.
Çatalan Baraj Gölü
Çatalan Barajı, Adana'da, Seyhan Nehri üzerinde içme suyu, enerji ve taĢkın kontrolü
amacıyla 1982-1997 yılları arasında inĢa edilmiĢ bir barajdır
Toprak gövde dolgu tipi olan barajın gövde hacmi 14.500.000 m3, akarsu yatağından
yüksekliği 70,00 m, normal su kotunda göl hacmi 2126,33 hm3, normal su kotunda göl alanı
81,86 km2'dir. Baraj 169 MW güç ile yıllık 596 GWh'lik enerji üretmektedir
Çatalan Barajı‘ndan Adana ilinin 2002 yılından bu yana Yüreğir ilçesinin tamamının ve
Seyhan ilçenin bir kısmının içme suyu temin edilmektedir. Çatalan barajı Adana ili
içmesuyunu temin ve Çiçekli, Kırıklı sulama projeleri geliĢtirilerek enerji ve taĢkın koruma
amacı yanında sulama ve içmesuyu amacı da kazanmıĢtır.Çatalan Havzası Rezervuarı
koruma alanlarını gösterir harita ġekil 18‘de verilmektedir.
ġekil 18. Çatalan Havzası Rezervuarı Koruma Alanları Haritası
(DSĠ 2009)
Baskı Ta
Akyatan Gölü
Akyatan gölü, Adana ili, KarataĢ ilçesi sınırları içerisinde, yüzölçümü 14.000 ha‘dır. Gölün
bulunduğu yerde, deltayı olusturan Seyhan ve Ceyhan Nehirlerinin yataklarından tasmasıyla
genis bir bataklık olusmustur. Bataklık, daha sonra dalgaların tasıdığı kumların zamanla
kıyıda olusturduğu kordonla denizden ayrılmıs ve bugünkü görünümünü almıstır. Tipik bir
alüvyal baraj gölü olup, Türkiye‘nin en büyük lagün gölüdür. Uzunluğu 17 km, en genis yeri 4
km.dir. Denizle bağlantısı doğu kesimindeki yaklasık 2 km. uzunluğunda ortalama 30 m.
genisliğindeki kanalla sağlanmaktadır. Ortalama su seviyesindeki alanı 4.900 hektardır.
Yaz boyunca gölü besleyen suların azalması ve yüksek buharlasma nedeniyle göl alanı çok
küçülmektedir. Suyun çekildiği alanlarda genis çamur düzlükleri olusmakta ve yaz sonuna
doğru tamamen kurumaktadır. Çamur düzlükleri özellikle gölün batı ve kuzeydoğu
kesimlerinde olusmakta, Kapıköy yakınlarındaki bazı adalar ise karayla birlesmektedir. Göl
ile deniz arasında yer yer genisliği birkaç km‘yi, yüksekliği ise 20 m‘yi bulan Türkiye‘nin en
büyük kumulları yer almaktadır.
Bu kumullar, dünya çapında nesli tehlike altında olan yesil deniz kaplumbağası (Chelonia
mydas)'nın en önemli yuvalama kumsallarından biridir. Yer yer birkaç sıra halinde olan kumul
tepeleri arasında deniz seviyesinin altında oluklar (çukurlar) bulunmaktadır. Bunlar yağıslı
dönemlerde suyla dolarlar. Ayrıca, kumulların kuzeydoğusunda hiç kurumayan ve ekolojik
açıdan önemli tatlısu birikintileri ve bataklıkları vardır. Göl kıyılarında genislikleri tatlısu
sızıntılarına bağlı olarak farklılıklar gösteren bataklık ve sazlık alanlar bulunmaktadır. Gölün
kuzeyi genis tarım alanları ile çevrilidir.
Akyatan Lagünü 1998 yılında Ramsar Alanı ilan edilmiĢtir. Bunun dıĢında Akyatan Yaban
Hayatı Koruma Sahası; Milli Parklar Genel Müdürlüğü'nce 1987 yılında Yaban Hayatı
Koruma ve Üretme sahası olarak ilan edilmistir. Kumullarla sınır olusturan Akyatan Ormanı
(2,018 ha.), 1972- 1987 yılları arasında kumul ağaçlandırma projesi sonucu olusturulmustur.
1996 yılında Bayındırlık ve Đskan Bakanlığı ve Çevre Bakanlığı‘nın isbirliğiyle deltadaki tüm
doğal alanları kapsayacak sekilde hazırlanan çevre düzeni planında, sulak alan ekosistemi
ve sistemle iliskili habitatlar dikkate alınarak, mutlak koruma, ekolojik etkilenme ve tampon
bölgeler belirlenmis; her bir bölge için koruma ve kullanım esaslarını düzenleyen özel plan
kararları gelistirilmistir. Deniz kaplumbağası yuvalama alanı, Adana Kültür ve Tabiat
Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından alınan 1997‘de Birinci Derecede Doğal Sit Alanı ilan
edilmistir. Akyatan Gölü 1996 yılında 1/25.000 ölçekli Çevre Düzeni Planına ―Ekolojik
Baskı Ta
Etkilenme Bölgesi‖ olarak islenmiĢtir. 2005 yılında Lagün Yaban Hayatı GeliĢtirme Sahası
ilan edilmiĢtir.
Ağyatan Gölü
Adana ili, KarataĢ ilçesi sınırları içerisinde, yüzölçümü 2200 ha alanı kaplamaktadır Ceyhan
Nehri ağzının batısında yer alan 1130 ha alana sahip, yeraltı suları ve yağıĢlı dönemde nehir
sularıyla beslenen bir lagündür. En fazla 3 m derinliğe ulasan göl ile deniz arasında
bağlantıyı Hurma Boğazı adında dar bir boğaz sağlar. Kuzeyinde geniĢ ıslak çayırlıklar ve
kıyılarda tatlı suyun ağır bastığı yerlerde küçük bataklık alanlar bulunur. Göldeki su
seviyesinin, Çukurova‘daki diğer sulak alanlara oranla daha az farklılık göstermesi,
çevresinde çamur düzlüğü ve tuzcul bataklıkların oluĢumunu sınırlamıĢtır.
Alanın koruma statüsü yoktur. 1996‘da Bayındırlık Bakanlığı bölgede, sulak alanın
özelliklerini de dikkate alan bir Çevre Düzeni Planı hazırlamıĢtır. Bu plan deltadaki
yapılaĢmayı düzenlemekte ve özellikle yazlık konut yapımına kısıtlamalar getirmektedir.
Ağyatan Gölü‘nün kuzeyinde kalan tarım alanları AĢağı Seyhan Projesi dâhilinde
sulanacaktır. Bu alanlardan dönecek atık sular, gölün batısından geçmekte olan bir kanal
yoluyla denize boĢaltılacaktır.
Barajlar
Tablo 6‘da havzada bulunan barajları ve özellikleri yer almaktadır.
Tablo 6. Havzadaki Barajların Özellikleri
Barajın Adı
Bulunduğu Ġlçe
Üzerinde
Kurulduğu
Akarsu
Yararlanma
Amacı
Hizmete
GiriĢ Yılı
Seyhan
Seyhan
Yüreğir
Seyhan
S+E+T
1956
Nergislik
Karaisalı
Üçürge Deresi
S
1995
Çatalan
Karaisalı
Seyhan
S+E+T+Ġ
1997
Hakkıbeyli Göleti
Yüreğir
Handeresi
S
1999
S: Sulama, E: Elektrik, Ġ: Ġçme suyu, T: TaĢkın Koruma
Baskı Ta
Toprak Yapısı ve Jeolojik Durum
Ana madde, iklim, topografya, bitki örtüsü ve zamanın etkisi ile havzada çeĢitli büyük toprak
grupları oluĢmuĢtur. Büyük toprak gruplarının yanı sıra toprak örtüsünden ve profil
geliĢmesinden yoksun bazı arazi tipleri de görülmektedir. Havzadaki büyük toprak grupları,
özellikleri ve dağılımı kısaca açıklanmıĢtır.
Toprak yapısı ile ilgili bu veriler araĢtırılırken, havza bazında bir veriye ulaĢılamamıĢ, il
bazında da bu verilerin uygun olmayacağı düĢünülmüĢtür. Havza bazında incelenmiĢ tek veri
kaynağı, 1974 yılında, Köy ĠĢleri ve Kooperatifleri Bakanlığı tarafından hazırlanmıĢ olan
―Seyhan Havzası Toprakları‖ Kitabından alınmıĢtır. 1974 yılına ait bu verilerin, toprak yapısı
sürekli değiĢir olmasa bile, günümüz için hassasiyetini korumayacağının farkında olarak, bir
fikir vermesi amacıyla burada yer verilmiĢtir.
Havzada alüvyal tabandan kuzeye doğru gidildiğinde, ilk önce bitiĢik Ģekillerde, kireç taĢı ve
konglomeral üzerinde, kurak-sıcak yazlı nemli kıĢlı Akdeniz ilklimi etkisinde, net kırmızı renkli
Akdeniz topraklarının oluĢtuğu görülür. Daha kuzeye doğru yağıĢ artarken sıcaklık düĢer.
Yıkanma etkinleĢir. Organik madde birikimi kolaylaĢır. Orman örtüsü çayır ve çalının yerini
alır. Burada Toroslar‘ın alçak yamaçlarında Kahverengi Orman, yükseltilerde, daha yoğun
yıkanma koĢullarındaysa Kireçsiz Kahverengi Orman toprakları oluĢmuĢtur. Eğimin dik ve
sarp oluĢu, orman kuĢağında, daha ileri toprak oluĢumunu önler.
Toroslar‘dan Ġç Anadolu peneplenine inerken, yine ince bir kahverengi orman Ģeridine
rastlanır. Tümüyle kurak kuĢağa girdikten sonra Kahverengi ve Kırmızı Kahverengi topraklar
yaygınlaĢır. Çayır kuĢağı ile orman kuĢağı arasında Kireçsiz kahverengi ve Kestane rengi
topraklar yere alır. Böylece 8‘i kuĢak toprağı olmak üzere 12 büyük grubun havzada
bulunduğu ortaya çıkmaktadır. Bu gruplar bir sonraki bölümde, sınıflamadaki yerleriyle
birlikte verilmektedir. Yalnız burada, gittikçe yaygınlaĢan 7. YaklaĢım sınıflaması içinde
toprakların yaklaĢık karĢılıklarını belirtmek yararlı olacaktır. Ancak bu karĢılıklar, büyük
grupların tipik profilleri içindedir. Büyük gruplar aslında o grubun baskın olduğu birlikler
halindedir. Tablo 7‘de havzadaki büyük toprak gruplarının dağılımı verilmektedir.
Baskı Ta
Tablo 7. Havzanın Büyük Toprak Grupları
Sıra
Büyük Toprak Grubu
Zonal
Çayır KuĢağı
Akdeniz KuĢağı
Çayır-Orman GeçiĢ
Orman KuĢağı
Kahverengi
Kırmızı Kahverengi
Kestane rengi
Kırmızı Akdeniz
Kırmızı Kahverengi Akdeniz
Kireçsiz Kahverengi
Kahverengi Orman
Kireçsiz Kahverengi Orman
Ġntrazonal
Rendzina
Hidromorfik
Azonal
Alüvyal
Koluvyal
Büyük Gruplar Toplamı
%
Dağılım
17,6
1
3,3
2,1
1,5
13
19,2
19,9
0,2
0,3
6,6
2,9
87,6
Kaynak: Seyhan Havzası Toprakları, Köy ĠĢleri ve Koop. Bakanlığı, 1974
Jeolojik durum
Havza güneyinde geniĢ 4. Zaman alüvyal taban vardır. Buradan Toroslar‘ın sırtlarına kadar
olan geniĢ Ģerit Orta Miosen, kuzey kesim Neosen kalker, marn, kumtaĢı ve
konglomeralarından oluĢmuĢtur. Andezitik dıĢ püskürükler ve iç püskürükler havza kuzeybatı
bölümünü kaplar.
Karasantı-Sarız arası genellikle Silurien, Devoien ve Permo-Karbonifer yaĢlı Ģistlerinden
ibarettir. Bu arada yüzeye çıkan Kretase, açık renkli kireç taĢından oluĢmuĢtur.
Baskı Ta
3.3.
Meteorolojik Bilgiler
Kıyıdan Ġç Anadolu‘ya uzanan havza iklim yönünden üç farklı kesimi kapsar. Çukurova ve
yakın eteklerden oluĢan kıyı kesimlerde yazlar sıcak ve kurak, kıĢlar ılık ve yağıĢlıdır.
UlukıĢla‘dan PınarbaĢı‘na ve daha kuzeye uzanan kesim Ġç Anadolu özelliklerini yansıtır.
Yazlar sıcak ve kurak, kıĢlar soğuk ve yağıĢlıdır, Kayseri kıyı kesiminden daha karasaldır.
Kurak kuzey kesimiyle kıyı arasında kalan ve kuzeydoğu yönünde uzanan Toroslar‘ın
sırtlarını içine alan kesim kuzey ve güneyden farklı olup daha yağıĢlı ve tahminen daha
soğuktur. Seyhan Havzası içinde yer alan istasyonlar ve istasyonların konumları Tablo 8‘de
verilmektedir.
Tablo 8. Havzada Yer Alan Devlet Meteoroloji ĠĢleri Ġstasyonları Bilgileri
ĠSTASYON
ADI
ĠSTASYON
NO
RAKIM
(m)
ENLEM
BOYLAM
Adana
Tomarza
17351
17837
20
1347
37,00
38,27
35,20
35,48
Sarız
UlukıĢla
Pozantı
17840
17906
17934
1500
1453
778
38,29
37,33
37,25
36,3
34,29
34,52
Kaynak: DMĠ
Sıcaklık
Havza içinde bulunan meteoroloji istasyonlarından alınan sıcaklık verilerine Seyhan
Havzası‘nın alt bölümlerinde sıcaklık ortalama değerleri oldukça yüksektir. Havzanın üst
bölümlerine gidildikçe yükseltinin artması ile sıcaklık değerleri düĢmektedir. ġekil 19-21‘de
havzadaki istasyonların aylık maksimum ve minimum sıcaklık ortalaması grafik halinde, ġekil
22’de harita üzerinde verilmektedir.
Adana ilinin kuzey kısımları yüksek dağlarla çevrilmiĢ olması dolayısıyla kuzey rüzgârlarına
karĢı kapalı oluĢu yaz aylarının çok sıcak geçmesine neden olmaktadır. Ġlde yıllık sıcaklık
ortalaması 19oC‘dir. Adana merkezine göre en soğuk ay (Ocak) ortalaması 9,5, en sıcak ay
(Temmuz ve Ağustos) 28,4 oC‘dir. Kuzeyde ve dağlık orta bölümde yıllık sıcaklık ortalaması
daha düĢüktür. Kayseri‘de (Tomarza ve Sarız Ġstasyonları) bu değer 7,7, Niğde‘de (UlukıĢla
Ġstasyonu) 9,6 oC‘dir. Buradaki iklim daha karasal niteliktedir. Yaz-kıĢ, gece-gündüz farkları
yüksektir.
Baskı Ta
Ortalama Sıcaklık (1975-2009)
35
30
Sıcaklık ( C)
25
20
15
10
5
0
-5
-10
Ocak
ġubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Eylül
Ekim
Kasım
Aralık
Adana
9,5
10,3
13,4
17,5
21,8
25,7
Temmuz Ağustos
28,3
28,5
26
21,6
15,2
10,9
Tomarza
-4,8
-3,4
2
8
12,4
16,6
20,2
20
15,4
9,6
2,9
-2,2
Sarız
-4,4
-3,6
0,8
6,7
11,4
15,5
19,1
19
14,5
9
2,6
-2
UlukıĢla
-1,9
-0,9
3,4
8,9
13,4
18
21,7
21,3
16,8
10,9
4,6
0
Pozantı
2,3
3,3
7,8
12,4
16,5
21,4
25,3
25,1
20,5
14,7
8,3
3,8
ġekil 19.Seyhan Havzası Aylık Ortalama Sıcaklık (1975-2009)
Maksimum Sıcaklık (1975-2009)
40
35
Sıcaklık ( C)
30
25
20
15
10
5
0
Ocak
ġubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Eylül
Ekim
Kasım
Aralık
Adana
15
16,1
19,5
23,7
28,2
31,7
Temmuz Ağustos
33,8
34,4
33
29,1
22,1
16,6
Tomarza
1,3
2,8
8,7
15,1
19,6
24,1
28,4
28,8
25
18,8
10,7
4
Sarız
1,1
1,9
6,4
12,8
17,8
22,5
26,9
27,5
23,5
17,2
9,3
3,3
UlukıĢla
3
4,2
9,1
14,8
19,4
24,3
28,2
28,1
24
17,7
10,5
5
Pozantı
7,7
8,8
14
18,9
23,2
28
31,9
32,1
28,4
22,5
14,9
9,4
ġekil 20. Seyhan Havzası Aylık Maksimum Sıcaklık (1975-2009)
Baskı Ta
Minimum Sıcaklık (1975-2009)
30
25
20
Sıcaklık ( C)
15
10
5
0
-5
-10
-15
Ocak
ġubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Eylül
Ekim
Kasım
5,3
5,9
8,4
12,3
16,1
20,2
23,6
23,9
20,7
16,2
10,6
7
Tomarza
-10,5
-9
-3,9
1,2
4,4
7,2
9,6
9,3
5,3
1,6
-3,2
-7,6
Adana
Temmuz Ağustos
Aralık
Sarız
-9,5
-8,7
-4
1,1
4,2
6,7
9,2
9,1
5,5
2,1
-2,6
-6,7
UlukıĢla
-5,8
-5
-1,4
3,5
7
10,6
13,4
13,3
9,6
5,4
0,3
-3,7
Pozantı
-2
-1
2,5
6,8
10,2
14,5
18,5
18,1
13,4
8,7
3,5
-0,3
ġekil 21. Seyhan Havzası Aylık Minimum Sıcaklık (1975-2009)
ġekil 22. Seyhan Havzası Yıllık Ortalama Sıcaklık Dağılımı (1971-2000)
Baskı Ta
YağıĢ
Havzada Akdeniz iklimi ve karasal iklim görülmektedir. Akdeniz iklimi özelliğinden kıĢ ayları
yağmurlu geçmektedir. Havzanın karasal iklimin hakim olduğu bölgelerinde kıĢ aylarında
genellikle
kar
yağıĢına
rastlanılmaktadır.
ġekil
23‘de
Devlet
Meteoroloji
Genel
Müdürlüğü‘nden alınan veriler, 1975-2009 yılları arasında istasyonlar bazında aylara göre
yıllık ortalama yağıĢ değerleri olarak gösterilmiĢtir. ġekil 24‘te maksimum yağıĢ ve ġekil 2527‘de yağıĢ ile ilgili havza haritaları verilmektedir.
Toplam YağıĢ Ortalaması (1975-2009)
140
120
YağıĢ (mm)
100
80
60
40
20
0
Adana
Tomarza
Ocak
ġubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Eylül
Ekim
Kasım
Aralık
110,4
85,9
62
56,1
43,9
18,6
Temmuz Ağustos
9,8
6
14,8
48,8
84,7
119,9
36
34,3
39,6
54,6
56,3
34,7
9,7
6,5
13,6
35,3
39
38
52,9
47,4
59,1
66,2
59,9
34
10
7,9
18,2
46,5
62,5
58,6
UlukıĢla
24,7
22,8
34,7
48,5
52
27,4
7,8
4,7
7,9
28,8
29,7
32,3
Pozantı
109,3
72,4
76,3
63
48,8
21
6,8
2,3
13
51,3
66,8
97,3
Sarız
ġekil 23. Seyhan Havzası‘ Aylık Toplam YağıĢ Ortalaması (1975-2009)
Baskı Ta
Maksimum YağıĢ Ortalaması (1975-2009)
160
140
YağıĢ (mm)
120
100
80
60
40
20
0
Ocak
ġubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Eylül
Ekim
Kasım
Aralık
125,5
69,3
65
100,4
78,8
106,2
51
48,4
50,5
90,3
112,4
115,2
Tomarza
32
27,2
35,7
44,3
38,4
36
22,2
38,2
31,4
34,7
46,1
30,9
Sarız
63
42,5
52,2
40
48,2
48,6
19,4
25,7
47,8
33,3
76,9
42,4
UlukıĢla
23,5
21,5
40,5
39,8
49,4
42,9
23,8
20
41,1
29,1
32,5
56
Pozantı
110,9
65,2
148,7
89,3
86,5
22,6
23,5
11,6
27,2
90,9
73
90,8
Adana
Temmuz Ağustos
ġekil 24. Seyhan Havzası Maksimum YağıĢ Ortalaması (1975-2009)
ġekil 25. Seyhan Havzası Yıllık Ortalama Toplam YağıĢ Dağılımı (1971-2000)
Baskı Ta
ġekil 26. Seyhan Havzası Yıllık Günlük Maksimum YağıĢ Dağılımı (1971-2000)
ġekil 27. Seyhan Havzası Yıllık Ortalama Toplam Karla Kaplı Gün Sayısı (1971-2000)
Baskı Ta
Adana ilinde yağıĢların yarısı kıĢ aylarında diğer yarısı da ilkbahar ve sonbaharda
görülmektedir. Yaz aylarında yaklaĢık 2 – 3 ay yağıĢ düĢmemektedir. Kar yağıĢlarına pek
rastlanılmaz. Ancak uzun seneler içinde birkaç kez görülen sulu kar görülmüĢtür.
Rüzgar
Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü‘nden alınan verilere göre havzada bulunan
istasyonlardaki hakim rüzgar yönleri ve hızları Tablo 9‘da verilmektedir.
Tablo 9. Havzadaki Hakim Rüzgar Yönleri Ve Hızları
Ġstasyonlar
Hakim Rüzgar Yönü
Adana
Tomarza
Sarız
UlukıĢla
NNE
NNW
SSW
WNW
Ortalama Rüzgar Hızı
(m/sn)
1,4
2,6
2,3
3,25
Havzada Adana‘da Nisan-Eylül ayları arasında güneybatı, geriye kalan aylarda kuzeydoğu
rüzgarları etkindir. Kuzeydeyse durum tümüyle farklıdır. Ocak-Nisan arasında batı, bundan
sonraki 5 ayda kuzeybatı rüzgarları baskındır. Ekim, Kasım, Aralık aylarında güney yönlü
rüzgarlar hakimdir.
Bulutluluk
Havzadaki bulutluluk sayıları ġekil 28‘de verilmiĢtir. Yıllık bulutluluk sayısı en fazla Niğde‘nin
UlukıĢla ilçesinde Ocak ve ġubat aylarındadır.
Baskı Ta
ġekil 28. Seyhan Menderes Havzası Yıllık Ortalama Bulutluluk (Kapalılık) Dağılımı
(1971-2000)
GüneĢlenme
Seyhan Havzası‘nda yıllık ortalama güneĢlenme 7,2 sa/gün değerindedir. GüneĢlenmenin en
yoğun olduğu aylar Haziran-Temmuz ve Ağustos aylarıdır Havzanın %45‘ni oluĢturan ve en
sıcak il olan Adana için günlük sıcaklığın 25°C‘ ye veya bu derecenin üstüne çıktığı yaz günü
sayısı 179 gündür (ġekil 29).
DMĠ tarafından uzun yıllar (1975-2009) verilerine dayanılarak tüm Türkiye için hazırlanmıĢ
olan sayısal haritalar kullanılarak Seyhan Havzası sınırları içerisinde kalan bölge için yeni
haritalar oluĢturulmuĢ ve ġekil 30‘da verilmiĢtir.
Baskı Ta
Yıllık Ortalama BuharlaĢma & GüneĢlilik & Bulutluluk
1000,0
100,0
10,0
1,0
Ort. BuharlaĢma (mm)
Adana
Tomarza
Sarız
UlukıĢla
Pozantı
128,2
125,0
164,7
129,4
GüneĢlilik (sa-da)
7,2
6,9
7,2
5,4
Bulutluluk
3,7
4,0
4,2
3,5
4,4
ġekil 29. Seyhan Havzası Yıllık Ortalama BuharlaĢma, GüneĢlenme Süresi ve BuharlaĢma (1975-2009)
ġekil 30. Seyhan Havzası Yıllık Toplam GüneĢ Radyasyonu Dağılımı (1971-2000)
Baskı Ta
3.4.
Arazi Kullanımı
Arazi kullanımına ait sayısal haritalar, Çevre ve Orman Bakanlığından elde edilen CORINE
Arazi Sınıflandırma Sistemi baz alınarak hazırlanmıĢtır. CORINE Sınıflandırma Sistemi,
Coordination of Information on the Environment (Çevresel Bilginin Koordinasyonu) Projesi
kapsamında oluĢturulmuĢtur ve 1990 yılından beri tüm AB‘ne üye ülkelerde kullanılan ortak
sınıflandırma sistemidir. Ülkemizde ise projenin uygulanmasına 1998 yılında Çevre ve
Orman Bakanlığı tarafından baĢlanmıĢ, 2006 yılı Landsat uydu görüntüleri kullanılarak
yapılan ilk çalıĢma 2008 yılı ortalarında tamamlanmıĢtır.
CORINE Sistemi 4 temel amaca hizmet etmektedir:
1. Avrupa Birliği'nin bütün üye devletleri için belirlenmiĢ öncelikli konulara göre çevrenin
durumu ile ilgili bilgilerin toplanması,
2. Üye devletler içinde ya da uluslararası düzeyde, verilerin toplanması ve bilgilerin
uyumlu hale getirilmesi,
3. Bilgilerin tutarlılığının ve verilerin uyumluluğunun sağlanması,
4. Avrupa Çevre Ajansı kriterlerine göre ―Arazi Kullanım‖ haritalarının oluĢturulması.
Ayrıca CORINE Sistemi ile farklı düzeylerde (Uluslararası, Birlik, Ulusal ve Bölgesel) yapılan
çok sayıdaki çalıĢma ile toplanan çevresel bilgilerin yıllar itibarıyla değiĢiminin izlenmesi
sağlanmaktadır.
CORINE Arazi Örtüsü Sınıflandırma Sistemi, Avrupa Çevre Ajansı tarafından belirlenen üç
hiyerarĢik seviyeden oluĢmaktadır. Birinci seviyede;
•
Yapay Bölgeler,
•
Tarım Alanları,
•
Orman ve Yarı Doğal Alanlar,
•
Sulak Alanlar
•
Su Kütleleri,
olmak üzere 5 ana grup, ikinci seviyede 15 ve üçüncü seviyede kullanılması zorunlu olan 44
alt sınıf mevcuttur. Üçüncü hiyerarĢik seviyede ilave ulusal sınıflar kullanılabileceği ancak
bunun Avrupa veri standardının bütünlüğü açısından üçüncü seviyeye ilave edilmesi
gerektiği CORINE Teknik Kılavuzu‘nda belirtilmektedir. Bu kapsamda Ülkemizdeki arazi
yapısının çeĢitliliğine bağlı olarak 44 sınıfa ilave olarak 12 sınıf daha eklenmiĢtir. CORINE
Arazi Örtüsü Sınıflandırması Tablo 10‘da, bu sınıfa ilave olarak Ülkemiz için hazırlanan ek
Baskı Ta
sınıflandırma Tablo 11‘de verilmiĢtir.
Tablo 10. CORINE Arazi Örtüsü Sınıfları
SINIF
KODU
ARAZĠ KULLANIMI
SINIF
KODU
ARAZĠ KULLANIMI
1
11
111
112
12
121
122
Yapay Bölgeler
ġehir Yapısı
Sürekli ġehir Yapısı
Kesikli ġehir Yapısı
Endüstri Ticaret ve UlaĢım Birimleri
Endüstriyel veya Ticari Alanlar
Karayolları, Demiryolları ve Ġlgili
Alanlar
Limanlar
Havaalanları
Maden, BoĢaltım, ĠnĢaat Sahaları
Maden Çıkarım Sahaları
3
31
311
312
313
32
321
Orman ve Yarı Doğal Alanlar
Orman
GeniĢ Yapraklı Ormanlar
Ġğne Yapraklı Ormanlar
KarıĢık Ormanlar
Maki veya Otsu Bitkiler
Doğal Çayırlıklar
322
323
324
33
BoĢaltım Sahaları
ĠnĢaat Sahaları
Yapay Tarımsal Olmayan YeĢil Alan
YeĢil ġehir Alanları
Spor ve Eğlence Alan
Tarımsal Alanlar
Ekilebilir Alanlar
Sulanmayan Ekilebilir Alanlar
Sürekli Sulanan Alanlar
Pirinç Tarlaları
Sürekli Ürünler
Üzüm Bağları
Meyve Bahçeleri
Zeytinlikler
Meralar
Meralar
KarıĢık Tarım Alanları
Doğal Bitki Örtüsü ile Bulunan Tarım
Alanları
331
332
333
334
4
41
411
412
42
421
422
423
5
51
511
512
52
521
522
Fundalıklar
Sklerofil Bitki Örtüsü
Bitki DeğiĢim Alanları
Bitki Örtüsü az ya da Olmayan
Alanlar
Sahil, Kumsal, Kumluk
Çıplak Kayalıklar
Seyrek Bitki Alanları
YanmıĢ Alanlar
Sulak Alanlar
Karasal Bataklık
Bataklıklar
Turbalıklar
Denize Yakın Islak Alanlar
Tuz Bataklığı
Tuzlalar
Gel-git ile OluĢan Düzlükler
Su Yapıları
Karasal Sular
Su Yolları
Su Kütleleri
Deniz Suları
Kıyı Lagünleri
Nehir Ağızları
523
Nehir ve Okyanus
123
124
13
131
132
133
14
141
142
2
21
211
212
213
22
221
222
223
23
231
24
242
243
Kaynak: ÇOB
Baskı Ta
Tablo 11. CORINE Türkiye Ek Sınıflandırma
SINIF KODU
SINIF ADI
1121
Kesikli ġehir Yapısı
1122
Kesikli Kırsal Yapı
2111
Sulanmayan Ekilebilir Alan
2112
Sulanmayan Sera
2121
Sulanan Alan
2122
Sürekli Sulanan Ekilebilir Alan, sera
2221
Sulanmayan Meyve Bahçesi
2222
Sürekli Sulanan Meyve Bahçesi
2421
Sulanmayan KarıĢık Tarım
2422
Sürekli Sulanan KarıĢık tarım
3321
Çıplak Kaya
3322
Çok Yukarılarda Çıplak Kaya
Kaynak: ÇOB
CORINE Yöntemi kullanılarak yapılan çalıĢmalara göre, Seyhan Havzasındaki arazilerin
%40‘ı toplam tarım arazisi, %57‘sı orman ve yarı doğal alan, kalan %3‘lük kısmı ise diğer
alanları içermektedir.
Seyhan havzasında 1985-2003 yılları arasındaki arazi kullanımı ve ekili alanların TÜBĠTAK –
TOVAG raporunda yer alan kısmı Ģu Ģekildedir. Havzadaki arazi kullanımı bitki örtüsünde
değiĢimin tespitine göre ekili arazilerin 346 km2 yerleĢime, 373 km2‘si ise su yüzeylerine
dönüĢtürülmüĢtür. Orman alanlarından 37 km2‘‘si ekili araziye, 46 km2‘si su yüzeyine ve 5
km2‘si de yerleĢim alanlarına dönüĢtürülmüĢtür. Su yüzeyinin ise 25 km2‘si ekili araziye, 33
km2‘si yerleĢim yerleĢime açılmıĢtır. Seyhan havzasındaki ekili arazilerin, toplam yerleĢim ve
su yüzeyine dönüĢtürülme oranı yaklaĢık olarak 38 km2/yıl bulunmuĢtur. Aynı dönemde
orman alanlarının farklı arazi kullanımlarına dönüĢtürülmesi ve tahrip edilmesi nedeniyle
oranı yaklaĢık 5 km2/yıl olarak belirlenmiĢtir.
Havza içersinde Çukurova Deltası‘nın bulunması yetiĢtirilen ürün çeĢitliliğini arttırmıĢtır.
Havzanın üst bölümlerinde çoğunlukla hububat yetiĢtiriciliği yapılmaktadır. Çukurova
Deltası‘nın olduğu bölümde pamuk ve narenciye baĢta olmak üzere farklı türde bitkisel
ürünler yetiĢtirilmektedir. Arazi kullanımı 4 ana baĢlık altında sınıflandırılmaktadır. ġekil 31
de havzadaki arazi kullanım bilgileri verilmiĢtir.
Baskı Ta
Havza arazi kullanım değerleri CORINE 1. düzey sınıflandırmasına göre Tablo 12 de, bu
sınıflandırmaya göre arazi kullanım dağılımı ġekil 32 de verilmektedir. 2. düzey
sınıflandırmasına göre arazi kullanım durumu ve dağılımı ise Tablo 13 ve ġekil 33‘te
verilmiĢtir.
Tablo 12. Havza Arazi Kullanım Değerleri
NO
ARAZĠ KULLANIMI
ALAN
ALAN
(ha)
(%)
1
Yapay Alanlar
26885
1,21
2
Tarımsal Alanlar
896213
40,49
3
Orman ve Yarı Doğal Alanlar
1257655
56,82
4
Islak Alanlar
8233
0,37
5
Su Yüzeyleri
24518
1,11
995.220
100
TOPLAM
Kaynak: ÇOB, 2009; TUBĠTAK MAM CBS
1,11%
0,37%
1,21%
YAPAY ALANLAR
40,49%
56,82%
TARIMSAL
ALANLAR
ORMAN VE YARI
DOĞAL ALANLAR
ISLAK ALANLAR
SU YÜZEYLERĠ
ġekil 31.Seyhan Havzası Arazi Kullanım Dağılımı
Baskı Ta
ġekil 32. Seyhan Havzası Arazi Kullanım Haritası
Baskı Ta
Tablo 13. Havza Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri
CORĠNE
KODU
Yapay Alanlar
Tarımsal
Alanlar
Orman ve Yarı
Doğal Alanlar
Islak Alanlar
Su Yüzeyleri
ARAZĠ KULLANIMI
ALAN
(ha)
ALAN
(%)
ġehir Yapısı
16527
0,75
Endüstriyel, Ticari ve UlaĢım Alanları
6040
0,27
Maden, BoĢaltım ve ĠnĢaat Sahaları
3098
0,14
Yapay Tarımsal Olmayan YeĢil Alan
1220
0,06
Ekilebilir Alanlar
507729
22,94
Sürekli Ürünler
12416
0,56
Meralar
18726
0,85
357342
16,14
Orman Alanları
279327
12,62
Maki veya Otsu Bitki Alanları
505968
22,86
Çıplak veya Bitki Örtüsü Az Olan Alanlar
472360
21,34
Karasal Sulak Alanlar
3669
0,17
Kıyısal Sulak Alanlar
4564
0,21
Karasal Sular
16741
0,76
Deniz Suları
7777
0,35
0,76%
Şehir Yapısı
0,75%
0,35%
0,27%
0,14%
0,21%
0,17%
0,06%
21,34%
22,94%
Maden, Boşaltım ve
0,56% İnşaat Sahaları
0,85%
16,14%
22,86%
12,62%
Endüstriyel, Ticari
ve Ulaşım Alanları
Yapay Tarımsal
Olmayan Yeşil Alan
Ekilebilir Alanlar
Sürekli Ürünler
Meralar
Karışık Tarım
Alanları
ġekil 33. Seyhan Havzası Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Dağılımı
Baskı Ta
CORINE Sınıflandırması dıĢında, ĠÇDR‘lerden alınan daha eski ve daha genel bir
sınıflandırmaya göre havzada bulunan ilçeler bazında arazilerin dağılımı Tablo 14‘te yer
almaktadır.
Tablo 14. Havza Ġçinde Yer Alan Ġlçelerin Arazi Dağılımları
Ġlçeler
Ġller
Adana
Aladağ
Feke
Karaisalı
KarataĢ
Pozantı
Saimbeyli
Seyhan
Tufanbeyli
Yüreğir
Niğde
Çamardı
UlukıĢla
Kayseri PınarbaĢı
Sarız
Tomarza
TOPLAM
Yüz ölçümü Toplam
(ha)
tarım
arazisi
(ha)
138.000
7.800
133.500
14.200
149.742
29.550
Çayır
mera
alanı (ha)
Orman
alanı(ha)
Diğer
araziler
(ha)
1.600
5.000
3.400
85.794
92.773
81.023
42.806
21.527
35.769
92.200
77.200
113.200
42.000
97.300
155.758
125.436
150.244
283.326
106.806
146.103
1.810.815
4.000
3.500
11.700
500
10.600
1.000
58.874
52.050
17.850
6.560
2.636
179.270
2.041
55.615
69.547
804
26.910
20.640
1.965
37.575
121.463
40.138
43.089
679.377
29.159
13.105
20.253
8.696
27.790
22.118
14.597
27.268
27.245
12.840
14.780
317.953
57.000
4.980
11.700
32.000
32.000
112.000
50.000
33.351
116.768
47.268
85.598
634.215
Kaynak: Adana, Kayseri, Niğde ĠÇDR, 2008
CORINE sınıflandırmasında daha genel olan bu sınıflandırmaya göre de orman alanları en
geniĢ yer tutan arazi örtüsü olmaktadır, onu takip eden %35‘lik değerle tarım arazileridir
(ġekil 34). Arazi kullanım durumu haritası EK III te verilmektedir.
Baskı Ta
18%
35%
Toplam tarım arazisi
Çayır mera alanı
38%
Orman alanı
10%
Diğer araziler
ġekil 34. Seyhan Havzasında Arazilerin Dağılımı
Havzadaki araziler kabiliyet sınıflarına göre ayrıldığında; havzada yer alan I. sınıf araziler,
topografyaları hemen hemen düz, su ve rüzgar erozyonu zararı yok veya çok az, toprak
derinliği fazla, drenajları ise iyi olan arazilerdir. Tuzluluk, alkalilik ve taĢlılık gibi sorunları
yoktur. Verimlilikleri iyi, su tutma kapasitesi yüksektir. Kültür bitkileri yetiĢtirilmesinde olduğu
kadar çayır, mera ve orman için de güvenli olarak kullanılabilirler. Hepsi % 2‘den düĢük
eğimlidir. Sulu, nadassız kuru tarım, bağ-bahçe, zeytinlik, mera, orman-fundalık, yerleĢim
alanı olarak kullanılmaktadır. Adana ilinde bu sınıfa giren toprakların kapladığı alan 198.000
ha olup yüzölçümünün %14,1‘ini oluĢturmaktadır. Kayseri de ise I. Sınıf arazileri toplamı
40.115 ha‘dır il yüzölçümünün %2,4‘ünün oluĢturur. Niğde de il yüzölçümünün %5,85‘ini
kaplayan I. sınıf arazi 45.674 ha‘dır.
Havzada yer alan II. sınıf araziler, kültür bitkileri, çayır, mera ve orman için kullanılabilir. Hafif
eğimli, orta derecede su ve rüzgar erozyonuna maruz, elveriĢsiz toprak yapısı ve
iĢlenebilirliliğine sahiptir.
Havzada yer alan III. sınıf araziler, kültür bitkileri tarımına alınabilecekleri gibi, çayır, mera ve
orman arazisi olarak kullanabilirler. Orta derecede eğimli, Ģiddetli su ve rüzgar erozyonuna
sahip, düĢük verimlilik ve orta derecede tuzluluk özelliklerine sahiptir. Bu araziler kuru tarım,
sulu tarım, bağ-bahçe, zeytin, turunçgil, çayır-mera ve orman funda kullanımlıdır.
Havzada yer alan IV. sınıf araziler; çayır, mera ve orman için kullanılabileceği gibi, gerekli
önlemlerin alınmasıyla iklime adapte olmuĢ tarla veya bahçe bitkilerinden bazıları için de
kullanılabilir. Dik eğimli, Ģiddetli su ve rüzgar erozyonuna maruz, ürüne zarar veren sık
Baskı Ta
taĢkınların görüldüğü arazilerdir.
Havzada yer alan V. sınıf araziler;. topografya yönünden hemen hemen düz arazilerdir.
Toprakları sık sık sel basması nedeniyle sürekli yaĢ, ya da çok taĢlı ve kayalıdır. Sürekli
taĢkınlara maruz kalan arazilerle, düz, düze yakın eğime sahip çok taĢlı veya orta derecede
kayalı araziler, suyu seven ot ve ağaçların yetiĢmesine uygun göllenme alanları bu sınıfın
içindedir. Tarla ve bahçe bitkilerinin yetiĢtirilmesine uygun olmayan bu arazilerde çayır ıslahı
yapmak veya uygun ağaç türleri yetiĢtirerek bu arazilerden kazanç sağlamak mümkündür.
Havzada yer alan VI. sınıf araziler, çayır ve mera iyileĢtirmelerinin uygulanabildiği arazilerdir.
Dik eğimli, ciddi erozyon zararlarına maruz, taĢkınların yaĢandığı; ancak çayır, mera ve
orman için kullanılabilir alanlardır.
Havzada yer alan VII. sınıf araziler; çok dik eğimlidir ve erozyon, tuzluluk gibi kültür
bitkilerinin yetiĢtirilmesini engelleyen sınırlandırmalara sahiptir. Çayır ve mera ıslahı için
kullanılma olanağı oldukça sınırlı olan arazilerdir. En yaygın kullanım Ģekli orman ve
fundadır. Havzada yer alan VIII. sınıf araziler; erozyon, taĢlılık, kayalık, tuzluluk gibi çok
Ģiddetli sınırlandırmalar nedeniyle ot, ağaç ve kültür bitkilerinin yetiĢtirilmesine elveriĢli
değildir. Çok aĢınmıĢ araziler, kumsallar, kayalıklar, ırmak yatakları, maden iĢletmesi yapılan
eski ocaklar bu sınıfa girer. Diğer arazi tiplerinden olan sazlık bataklıklar, sahil kumulları,
ırmak yatakları, çıplak kayalık alanlar, su yüzeyleri, yoğun yerleĢim alanları bu sınıf içerisinde
değerlendirilmiĢtir. Tablo 15‘te havzada yer alan illerin arazilerinin kabiliyet sınıflarına göre
dağılımı verilmektedir.
Baskı Ta
Tablo 15. Havzada Bulunan Ġller Toprak Sınıfları
Toprak
Sınıfı
I. Sınıf
II. Sınıf
III. Sınıf
IV. Sınıf
V. Sınıf
VI. Sınıf
VII. Sınıf
VIII. Sınıf
Ġlin Adı
Kapladığı Alan (ha)
Adana
Kayseri
Niğde
Adana
Kayseri
Niğde
Adana
Kayseri
Niğde
Adana
Kayseri
Niğde
Adana
Kayseri
Niğde
Adana
Kayseri
Niğde
Adana
Kayseri
Niğde
Adana
Kayseri
Niğde
198.000
40.115
45.674
85.000
112.475
91.053
117.000
200.305
49.061
69.000
193.236
76.789
100
3309
1.179
130.000
210.641
102.360
690.000
757.382
314.743
81.000
98.063
Baskı Ta
Ġlin Yüzölçümüne Oranı
(%)
14,11
2,4
5,85
6,06
6,6
11,7
8,34
11,87
6,3
4,92
11,46
9,85
0,07
0,2
9,27
12,49
13,1
49,18
45
40,4
5,77
12,5
3.5.
Tarım ve Hayvancılık
3.5.1. Tarım
Seyhan Havzası‘nda iklim, yer Ģekli ve toprak özelliklerine göre farklı üç kesimde arazi
kullanım Ģekilleri de değiĢmektedir. Güneyde Çukurova‘da ve buradan yükseltilere geçiĢteki
eteklerde yoğun tarım yapılmaktadır. Alüvyal ovada pamuk tarımı yaygındır. Pamuk alanında
tahıllar, baklagiller arada ekim nöbetine girer. Ayrıca ovada ve eteklerde sebze ve meyve de
yetiĢtirilir.
Kuzeydeki kurak, dağlık, tepelik arazide kuru tarım ve otlak kullanıĢı yaygındır. Tahıllar en
çok yetiĢtirilen bitkilerdir. Sulanabilen kısımlarda meyve, Ģeker pancarı, ayçiçeği, patates vb.
yetiĢtirilir.
Kurak kuzey kesimle Çukurova arasında yer alan yüksek dağlık arazi niteliği bakımından
iĢlemeli tarıma elveriĢli değildir. Burada ormanlar önemli yer tutar ve alanın büyük bir
kısmında otlatma yapılır.
Havzanın önemli bir kısmı tarla bitkileri, sebze, bağ, meyve ve yem bitkileri yetiĢtiriciliğine
ayrılmıĢtır. Geriye kalan kısım otlak, orman ve fundalıktır. Bu nedenle havzada hayvan
yetiĢtiriciliği de önemlidir.
Havzada iller bazında tarım faaliyetlerinden kısaca bahsedilmiĢtir. Havzaya giren illerin
ilçeleri için tarım alanlarının dağılımı verilmektedir.
Adana
Seyhan Havzası‘nın çok büyük bir kısmını kapsayan Adana ili tarımsal üretim potansiyeli
bakımından ülkemizin önde gelen illeri arasında ilk sıralarda yer almaktadır. Ġl yüzölçümünün
% 38,5‘ini tarım toprakları oluĢturmakta ve bu oran Türkiye tarım topraklarının % 2,5‘na
karĢılık gelmektedir. Adana tarım topraklarının yaklaĢık % 85‘ini ekilen tarla arazisi
oluĢturmaktadır. Adana ili, yüzey Ģekillerinin birçoğunu bünyesinde toplanmıĢ ender
yörelerdendir. Ġlde farklı bölgelerin olması uygulanan tarım sistemlerinin de farklı olmasına
neden olmaktadır. Ova kesiminde iklim uygunluğu nedeniyle yoğun tarım sistemlerinin
uygulanması, yılda 2-3 kez ürün alınması, dağlık kesimde tek ürün, bazı bölgelerde nadas
sisteminin uygulanması da ilde tarımsal yapı farklılığını ortaya koymaktadır.
Ġlin kuzeyinin dağlık, rüzgarlara kapalı, güney ve batının ılık ve denizlere açık olması,
Adana‘daki ova kesimini adeta bir doğal sera durumuna getirmiĢtir. Ġlde bazı kıĢlar sıcaklık
Baskı Ta
sıfırın altına düĢmektedir. Bu da bazı ürünlerin üretimini sınırlayıcı bir faktördür. Sulu tarım
yapılan ova kesiminin yanında sulu tarımın yapılmadığı ova kesimi ve ova ile dağlık kesim
arasındaki geçit bölgeleri, ayrıca dağlık kesim ürün çeĢitliliği açısından Adana‘ya avantaj
sağlamaktadır.
Türkiye ortalamasına göre ilde kentleĢme oranı daha yüksek ve nüfusun daha az bir bölümü
tarım sektöründe çalıĢmaktadır. ĠĢletme yapıları ve özellikle iĢletme geniĢlikleri bakımından
da iyi durumda olan Adana ili, girdi kullanımı bakımından da daha iyi durumdadır. Buna bağlı
olarak üretim ve verimlilik değerleri yüksektir. Tablo 16‘da Adana ilinin Seyhan Havzası‘na
giren ilçelerine ait tarım arazilerinin dağılımı yer almaktadır.
Tablo 16. Adana Ġlinin Havza Ġçindeki Ġlçelerinin Tarım Alanları Dağılımı
Ġlçeler
Toplam
Alan (ha)
Ekilen Tarla Nadas
Alanı (ha)
Arazisi (ha)
Sebze Bahçeleri Meyve
Alanı (ha)
Alanı (ha)
Aladağ
8.141
7.340
200
14
587
Feke
8.986
6.210
1.480
300
1
Karaisalı
27.217
76.787
23.206
65.213
-
1.068
9.786
2.942
1.788
4.451
2.357
88
70
1.936
12.346
8.352
1.400
382
2.212
Tufanbeyli
30.451
31.610
19.767
30.545
350
4.448
161
5.436
554
Yüreğir
107.807
82.618
1.000
4.423
19.766
KarataĢ
Pozantı
Saimbeyli
Seyhan
Kaynak: TÜĠK, 2008
Kayseri
Kayseri ilinin havzaya giren ilçelerinden daha çok PınarbaĢı ilçesinde tarım faaliyetleri ile
uğraĢıldığı görülmektedir. Ġlçedeki tarım arazisinin dağılımı Tablo 17‘de görüldüğü gibidir.
Tarımsal faaliyetler içinde hububat tarımı ilk sırada yer almaktadır. Ekilen ürünler içerisinde
buğday ve arpa çoğunluktadır. Sulu tarımda alınan ürün miktarı kuru tarıma göre iki kat
fazladır. Hububat tarımı dıĢında son yıllarda Ģeker pancarı ekiliĢ alanlarında artıĢ olmuĢtur.
Meyve sebze bitkileri ekiliĢi ve üretimi yönünden iklime bağlı olarak yaygın değildir.
Baskı Ta
Tablo 17. Kayseri Ġlinin Havza Ġçindeki Ġlçelerinin Tarım Alanları Dağılımı
Ġlçeler
Toplam Alan
(ha)
Ekilen Tarla Nadas
Alanı (ha)
Arazisi (ha)
Sebze
Bahçeleri
Alanı (ha)
Meyve Alanı
(ha)
PınarbaĢı
117.053
65.392
51.654
2
5
Sarız
17.597
16.554
980
21
43
Tomarza
53.748
35.209
15.524
3.010
5
Niğde
Niğde ilinde tarım, ağırlıklı sektörlerin baĢında gelmektedir. Niğde ilinin nüfusunun %32‘si
tarım sektöründe çalıĢmaktadır. Tarım faaliyetinde bulunan nüfusun dağılımı Ģu Ģekildedir;
bitkisel üretim yapanların oranı %31,5, hayvancılık yapanların oranı %5,5, bitkisel ve
hayvansal üretimi birlikte yapanların oranı ise %63‘tür.
YağıĢın yıllık toplamının azlığı ve mevsimlere göre dağılıĢındaki dengesizlik nedeniyle, ilde
ekiliĢ alanı olarak kuru tarım sistemi hakimdir. Ancak yeraltı sularının sulamada kullanılması
ile üretim değeri açısından sulu tarım daha fazla gerçekleĢmektedir. Bitkisel üretim tahıllar
üzerinde yoğunlaĢmıĢ olup, tahıl yetiĢtirmede kıraç Ģartlarda tahıla, sulu alanlarda ise
buğday ve patatese ağırlık verilmektedir. Niğde Ġlinin Seyhan Havzası içersinde kalan
UlukıĢla ve Çamardı ilçelerinde yoğunluklu olarak tarım yapıldığı ve meyve üreticiliğine önem
verildiği görülmektedir. Tablo 18‘de havza içerisinde kalan Niğde ilçelerinin tarım
alanlarındaki dağılımı özetlenmektedir
Tablo 18. Niğde Ġlinin Havza Ġçindeki Ġlçelerinin Tarım Alanları Dağılımı
Ġlçeler
Toplam Alan
(ha)
Ekilen Tarla Nadas
Alanı (ha)
Arazisi (ha)
Sebze
Bahçeleri
Alanı (ha)
Meyve Alanı
(ha)
Çamardı
48.762
20.950
21.424
224
6.164
UlukıĢla
31.172
17.694
7.392
739
5.347
Baskı Ta
3.5.2. Gübre ve Zirai Ġlaç Kullanımı
Havzada yer alan ilçelerdeki gübrelenen alanlarda kullanılan gübre miktarları ile ilgili bilgi
Tablo 19‘da verilmektedir.
Tablo 19. Havzadaki Gübre Tüketimi Verileri
Ġller
Ġlçe
Kayseri
PınarbaĢı
Sarız
Tomarza
Aladağ
Feke
Karaisalı
KarataĢ
Pozantı
Saimbeyli
Seyhan
Tufanbeyli
Yüreğir
Çamardı
UlukıĢla
Adana
Niğde
Saf
K2O
Gübre
(ton)
60
78
6532
5171
424,85
38,946.22
77,543
6
32
lu SAF N li
Gübre
(ton)
765
70
995
33
2743
21.714
178,44
16,537.41
32,568
78
450
SAF P2O5
Gübre
(ton)
650
40
603
27
2221
1.758
144,45
13,241.72
26,365
40
200
li
Kaynak: ĠLEMOD, 2007
Havza sınırları içerisinde kalan illerde kullanılan zirai mücadele ilaçlarının ilçeler bazında
tüketim bilgilerine ulaĢılamamıĢ olup; bu illerdeki toplam kullanım bilgileri Tablo 20‘de
verilmiĢtir. Toplam olarak ifade edilen zirai ilaçlar arasında insektisit, fungusit, herbisit,
akarisit, rodentisit, ve nemotositler yer almaktadır.
Tablo 20. Havzadaki Zirai Mücadele Ġlaçları Tüketimi Verileri
Ġller
Kayseri
Adana
Niğde
Toplam Tüketim
(ton)
531
486,5
2.774
Kaynak: Tarım Bakanlığı, 2009
Baskı Ta
3.5.3. Hayvancılık
Havzanın orta ve yukarı bölümünde otlaklar geniĢ yer kaplar. Arıca çalılık ve ormanlık
alanlardan ve kuru tarım arazisinden de otlatma amaçlı yararlanılır. Ancak Çukurova‘nın
tümüyle yoğun tarıma ayrılması, havzanın orta bölümündeyse her mevsim yararlanılamayan
yükseltilerin ve ormanların geniĢ yer tutması nedeniyle hayvan sayıları havza yüzölçümüne
oranla pek yüksek değildir. Toplam hayvan sayısının büyük bir kısmını küçükbaĢlar oluĢturur.
BüyükbaĢlar daha çok güneyde, küçükbaĢlar orta ve kuzey bölümlerde yaygındır.
KüçükbaĢlardan koyun kuzeydeki kurak bölümde, keçi dağlık orta bölümde yaygındır.
Hayvanlardan elde edilen et, süt, deri, yapağı gibi ürünler havza içinde ve dıĢında
değerlendirilir.
Adana
Adana ilinde 1970‘li yıllardan sonra bölgeye ithal olarak getirilen Siyah-Alaca kültür ırkı
sığırların yöredeki Güney Kırmızısı olan yerli ırklarla geriye melezleme yapılarak ilde melez
sığır sayısı % 70‘lere çıkmıĢtır. Bunun sonucu olarak, yerli ırklardan almıĢ oldukları bölgeye
adaptasyon özelliği ve kültür ırklarından aldığı yüksek verim özelliğinin birleĢimi sonucu,
bölgede süt verimi yüksek kombine verimli (et ve süt) bir melez ırk ortaya çıkmıĢtır. Besi
isletmelerinin kapasitesi genelde 5-50 adet arasında, süt iĢletmelerinin kapasitesi ise genelde
5-6 adettir. Adana Ġlinde canlı hayvan ihracatı yapılmamaktadır. Besi hayvanları genelde
büyük firmalar tarafından (Saray Halı, Koç-Ata vb.) toplanarak il dıĢına gönderilmektedir.
Sütler ise bazı yerel süt iĢletmeleri tarafından toplanmakta ve bünyelerinde bulunan
mandıralarda iĢlenerek bölgede satılmaktadır. Sütlerin büyük bir çoğunluğu ise sokak sütü
Ģeklinde gayri sıhhi bir Ģekilde ilde pazarlanmaktadır. Çiftliklerde oluĢan katı ve sıvı atıklar
çiftliklerde
biriktirilerek
gübre
olarak
tarlalara
veya
sebze
meyve
üreticilerine
pazarlanmaktadır. Mezbaha ve kesimhanelerde oluĢan sıvı atıklar arıtmaya verilmekte, katı
atıklar ise belediyeler tarafından toplanmaktadır.
Kayseri
Kayseri ekonomisinde hayvancılık önde gelen faaliyetlerden biridir. Tarımsal üretimden elde
edilen gelirin yetersizliği yöre çiftçisini tarımın yanı sıra diğer ekonomik uğraĢlardan
hayvancılığa itmiĢtir. Ayrıca ilde faaliyet gösteren et kombinaları süt iĢleyen fabrikalar ile
pastırma ve sucuk imalathanelerinin çokluğu hayvancılığın-besiciliğin önemini artırmaktadır.
GeliĢen teknolojiden ve kredi imkanlarından yararlanılması neticesinde büyük ve modern
tavuk çiftliklerinin sayısı devamlı artıĢ göstermektedir. Ġlde daha çok küçükbaĢ hayvan (oyun)
Baskı Ta
yetiĢtirilmektedir.
Niğde
Toplam arazi içinde yaklaĢık % 45 gibi bir orana sahip olan çayır ve meralarda hayvancılık
yapılmaktadır. Bölgede sanayi kolunun geliĢmesini sağlayabilecek doğal kaynakların
yetersizliği, tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin Niğde ekonomisinde ağırlıklı yer edinmesine
neden olmuĢtur. Ekili ve dikili alanlar içinde patates, elma, hububat tarımı baĢı çeker.
Hayvancılık faaliyetleri açısından ise; son yıllarda özellikle hayvancılık kooperatiflerinin
sayısının artması ile kültür cinsi sığır sayısında önemli artıĢlar olmuĢtur. Bunda, Niğde ilinde
faaliyet gösteren süt toplama Ģirketlerinin sütleri mahallinde satın almasının büyük etkisi
vardır.
KüçükbaĢ
hayvancılığı
ise,
geleneksel
tarzda
otlak
hayvancılığı
Ģeklinde
yapılmaktadır. Niğde ili su ürünleri üretimi bakımından önemli bir potansiyel oluĢturmaktadır.
Sulama amaçlı kurulan baraj ve göletlerde yürütülen suni balıklandırma çalıĢmaları tatlı su
balıkçılığının geliĢtirilmesine olumlu etki yapmaktadır. Niğde ilinde Çamardı ilçesinde 4,
UlukıĢla ilçesinde 2 tane olmak üzere Bakanlıkça onaylanan kaynak suları üzerinde kurulu 6
adet 280 ton/yıl kapasiteli alabalık üretim tesisi bulunmaktadır. Havza içerisine giren
ilçelerdeki büyükbaĢ, küçükbaĢ ve kümes hayvanlarının 2008 yılı sayıları TÜĠK ten alınarak
Tablo 21’ de özetlenmiĢtir.
Tablo 21. Seyhan Havzası Hayvancılık Verileri
Ġller
Ġlçeler
BüyükbaĢ
(adet)
KüçükbaĢ
(adet)
Kümes
(adet)
KAYSERĠ
PınarbaĢı
Sarız
Tomarza
Aladağ
Feke
Karaisalı
KarataĢ
Pozantı
Saimbeyli
Seyhan
Tufanbeyli
Yüreğir
Sarıçam
Çukurova
Çamardı
UlukıĢla
25.276
10.641
14.000
6.075
9.060
12.180
16.250
1.486
7.100
13.557
9.927
30.520
3.400
3.594
77.567
29.336
11.755
41.863
31.150
55.270
6.200
10.600
30.950
6.520
14.595
26.950
33.900
53.420
31.542
6.730
9.410
192.150
5.300
305.000
11.520
9.700
20.095
3.525.000
11.825
654.550
7.500
216.365
ADANA
NĠĞDE
Baskı Ta
3.6.
Sanayi Durumu
3.6.1. Tekil Sanayi Tesisleri
Havzanın büyük bir kısmını oluĢturan Adana ve Kayseri illeri sanayinin oldukça yoğun olduğu
illerimizdendir. Ancak bu illerden Kayseri‘de sanayinin toplandığı il merkezi havza sınırları
içine girmemektedir. Diğer bir ifadeyle Kayseri ilinin havzaya giren kısmı sanayi faaliyetlerinin
olmadığı yerleĢkelerdir.
Adana:
Türkiye‘nin ilk sanayileĢen ve sanayileĢmeye öncülük eden kentlerinden biri olan Adana‘da
sanayi yatırımları çok eski yıllara dayanmaktadır. Çukurova Bölgesinde, verimli toprakları,
elveriĢli iklim koĢulları, ulaĢım olanakları ve Akdeniz‘e açılan koylarıyla sanayileĢme hızla
ilerlemiĢtir. Bugün Adana sanayisinin profiline bakıldığında, büyük ölçekli tekstil firmaları,
makine alet ve yedek parça sanayisi, yağ ve tütün iĢleme tesisleri, çimento ve makine
fabrikaları görülmektedir. Buna ek olarak sayıları binlerle ifade edilen küçük ölçekli metal
sanayi iĢletmeleri, orman ürünleri ve mobilya sanayi iĢletmeleri görülmektedir. Bunlardan
orman ürünleri ve mobilya sanayi, büyük iĢletmeler halinde bir yapısal değiĢikliğe
gidememekle birlikte, Ģehrin artan nüfusu ve inĢaat faaliyetleri sebebiyle ekonomik gücünü
devam ettirmektedir.
Metal sanayi iĢletmeleri ise, kısmen tekstil sektörüne yan sanayi, kısmen de tarımsal
mekanizasyona bağlı bir yapılanma içerisindedir. Ancak, her iki alandan gelen sorunlar
vardır. Tekstilde son yıllarda yeni yatırımlara gidilmemesi, mevcut tesislerin ileri teknolojilerle
yenilenmesi zorunluluğu metal sanayisindeki küçük iĢletmelerin durumunu olumsuz yönde
etkilemektedir. Tarımsal mekanizasyonda ise, bölgenin doyum noktasına gelmesiyle metal
sanayi için ikinci bir olumsuzluk ortaya çıkmıĢ bulunmaktadır.
Adana sanayicilerine yatırımlarda öncelik verilen sanayi kollarının baĢında %53 ile tekstil,
%45 ile tarım ve hayvancılık, %42 ile gıda, %28 ile yan sanayi ve % 22 ile ambalaj sanayileri
gelmektedir. En az öneri alan yatırım alanı ise %3 ile turizmdir. 540.000 ha sulanabilir olmak
üzere toplam 675.000 ha ekilebilir arazisi olan Adana, sebze-meyve ürünlerinin yanı sıra
toprakta yetiĢtirilen diğer gıda ürünleri ile hayvan ürünleri de birlikte düĢünülürse adeta bir
gıda deposudur. Tablo 22‘de Adana ili genelinde sanayi durumu, Tablo 23‘te imalat sanayi
kolları ve sayıları yer almaktadır.
Baskı Ta
Tablo 22. Adana Ġli Genel Sanayi Durumu
SANAYĠ DURUMU
Birimi
2008
Özel Sektöre Ait Sanayi
Tesisleri
adet
1917
Kamuya Ait Sanayi Tesisleri adet
Organize Sanayi Bölgeleri
1
Endüstri Bölgeleri
adet
Küçük Sanayi Siteleri
adet
Teknoloji
GeliĢtirme
Bölgeleri
adet
Teknoparklar
adet
1
Serbest Bölgeler
adet
1
Nitelikli Sanayi Bölgeleri
adet
Sanayi Odaları
adet
1
Tablo 23. Adana Ġli Genelinde Ġmalat Sanayinin Dağılımı
2008
Firma
Adeti
1.221
940
1
686
961
20
10
52
3.891
300
95
130
488
Ġstihdam
(KiĢi)
8.520
172
10.444
6.197
829
105
780
27.047
510
1.104
720
-
226
346
427
3.871
321
3.357
56
143
Seramik, Kil,TaĢ ve Çimentodan Gereçler
293
-
427
-
Ana Metal
Demir Çelik
Demir DıĢı Metaller
Diğer
774
270
4.936
TOPLAM
3.405
15.380
ARA MALI ÜRETEN SANAYĠLER
TÜKETĠM MALI ÜRETEN
SANAYĠLER
ĠMALAT SANAYĠ KOLLARI
Baskı Ta
Gıda ve Ġçecek Ürünleri
Gıda
Ġçki
Tütün Ürünleri
Tekstil
Giyim ve Kürk Ürünleri
Ambalaj Sanayi
Deri ve Deri Ürünleri
Diğer
TOPLAM
Ağaç ve Mantar Ürünleri
Kağıt ve Kağıt Ürünleri
Basım ve Yayım
Kok ve Petrol Ürünleri
Kimyasal Ürünler
Kimya
Gübre
Lastik ve Plastik Ürünler
Metalik Olmayan Mineral Ürünler
Cam
Çimento
YATIRIM MALI ÜRETEN SANAYĠLER
Metal EĢya Ġmalat Sanayi
Makine ve Teçhizat
Makine Ġmalatı
Tarım Makineleri
Bilgi ĠĢlem Makineleri (BiliĢim,
Donanım)
Elektrikli Makineler
Elektronik
Motorlu Kara TaĢıtları
Diğer UlaĢım Araçları
Gemi ĠnĢa
Demiryolu TaĢıtları
Havayolu TaĢıtları
Bisiklet,Motosiklet ve Diğerleri
Tıbbi,Hassas,Optik
Aletler
ve
Saatler
Mobilya
Diğer
TOPLAM
GENEL TOPLAM
2008
Firma
Adeti
21
Ġstihdam
(KiĢi)
-
277
76
1.401
530
586
379
210
35
1.716
1
1
4
41
27
141
755
309
2760
10.056
1.605
28.602
33.957
76.384
Kaynak: Sanayi ve Ticaret Bakanlığı 2008
Adana ilinde sanayi odasına kayıtlı firmaların Seyhan havzası içinde kalan ilçelere göre
dağılımı Tablo 24‘te özetlenmektedir.
Tablo 24. Adana Ġlinin Havzaya Giren Ġlçelerinde Firmaların Dağılımı
Ġlçeler
Adana (merkez)
Firma Sayısı
1815
Karaisalı
KarataĢ
Tufanbeyli
5
3
1
Adana ilinde Adana Hacı Sabancı Organize Sanayi Bölgesi ve Adana Kozan Organize
Sanayi Bölgesi olmak üzere 2 adet OSB bulunmaktadır. Ancak bunlardan yalnızca Adana
Hacı Sabancı OSB havza içerisinde yer almaktadır, bu OSB de atıksuyunu Ceyhan Nehri‘ne,
bir baĢka ifadeyle havza dıĢına vermektedir. Ayrıca Seyhan Ġlçesinde metal sanayi içermek
üzerine KSS sitesi kurulmuĢtur.
Baskı Ta
Kayseri
Havzanın önemli bir kısmını oluĢturan Kayseri, ülkemiz karayolu demiryolu ve havayolu
ulaĢım ağının önemli bir kavsak noktasıdır. UlaĢım sektörü ise ticaret ve sanayi faaliyetlerini
geliĢtiren ve sürekliliğini sağlayan faktörlerin baĢında gelir. Tablo 25 ve 26‘da Kayseri ili
geneli için sanayi durumu ve imalat sanayi kollarının dağılımı verilmektedir. Ancak ilin havza
sınırları içine giren bölümünde sanayi faaliyetlerinin çok yoğun olmadığı düĢünülerek bu
değerlerin sadece il genelinde bir fikir vermek için burada yer aldığı göz önünde
bulundurulmalıdır.
SANAYĠ DURUMU
Tablo 25. Kayseri Ġli Genel Sanayi Durumu
Özel Sektöre Ait Sanayi Tesisleri
Kamuya Ait Sanayi Tesisleri
Teknoloji GeliĢtirme Bölgeleri
Teknoparklar
Serbest Bölgeler
Sanayi Odaları
Birimi
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
adet
Tablo 26. Kayseri Ġli Bütününde Ġmalat Sanayi Kolları
MALI
ARA MALI ÜRETEN TÜKETĠM
SANAYĠLER
SANAYĠLER
ÜRETEN
Baskı Ta
Gıda
Ġçki
Tütün Ürünleri
Tekstil
Ambalaj Sanayi
Diğer
TOPLAM
Basım ve Yayım
Kimyasal Ürünler
Kimya
Firma
Adeti
52
78
24
9
1
21
185
51
15
27
5
2008
1079
3
11
1
1
1
Firma
Adeti
Gübre
Cam
Çimento
27
14
1
3
Ana Metal
Demir Çelik
Diğer
TOPLAM
Makine ve Teçhizat
Makine Ġmalatı
Tarım Makineleri
Bilgi ĠĢlem Makineleri (BiliĢim, Donanım)
Elektronik
Gemi ĠnĢa
Bisiklet, Motosiklet ve Diğerleri
Tıbbi, Hassas Optik Aletler ve Saatler
Mobilya
Diğer
TOPLAM
45
15
29
232
38
26
5
28
2
1
2
221
339
662
Kayseri ili ilçelerinde havza içine giren PınarbaĢı, Tomarza, Bünyan ve Develi için sanayi
türlerinin dağılımı Tablo 27‘de verilmektedir.
Tablo 27. Kayseri Ġlinin Havzaya Giren Ġlçelerinde Sanayi Dağılım
Sanayi Türü
Maden-TaĢocağı
Gıda-Ġçki-Tütün
Bünyan
5
-
PınarbaĢı
7
1
-
Develi
5
1
-
Tomarza
10
1
-
Kimya Sanayi
TaĢ-Toprağa dayalı sanayi
Metal Ana Sanayi
Metal EĢya Makine ve
Tec. Ġm. San.
Diğer Ġmalat Sanayi
1
-
-
-
-
-
1
-
-
1
-
-
Baskı Ta
Kayseri ilinde Kayseri, Ġncesu ve Mimar Sinan Organize Sanayileri bulunmakla beraber
bunlar havza içinde yer alamamaktadır. Havza içinde yer alan KSS Tablo 28‘de yer
verilmiĢtir.
Tablo 28. Kayseri Ġlinde Havza Ġçine Giren KSS‘ler Ve Özellikleri
Faaliyete
BaĢladığı yıl
1999
PınarbaĢı Sanayi Sitesi
Develi Küçük Sanayi Sitesi 1973
Tomarza Küçük San. Sitesi 2007
Adı
ĠĢyeri
sayısı
104
120
55
ÇalıĢan iĢçi Doluluk oranı
109
257
63
%57
%100
%87
Kaynak Kayseri ĠÇDR, 2009
Niğde:
Niğde de ilk sanayileĢme 1940 yıllarında Niğde Çimento fabrikasının kurulması ile
baĢlamıĢtır. Çimento fabrikası, tarım, çevre ve yerleĢim alanları değerlendirildiğinde, zararlı
etkilerin en az olabileceği bir konumda yapılmıĢtır. Niğde ilinde sanayi geliĢiminin zayıf ve
yavaĢ olması, sanayi bölgelerinin planlı yapılmasına imkan sağlamıĢtır. Havzaya giren
Çamardı ilçesinde küçük sanayi bölgelerinin seçimi, ticari faaliyetlere uygun olarak insan
sağlığına, çevreye, tarım alanlarına zararlı olmayacak Ģekilde planlanmıĢtır. UlukıĢla
ilçesinde ise Porsuk köyü ve Darboğaz kasabasında alçı taĢı ocakları, kırma tesisleri ve alçı
piĢirme ve öğütme tesisleri geliĢmektedir. Tablo 29‘da ve 30‘da Niğde ili geneli için sanayi
durumu ve imalat sanayinin dağılımı yer almaktadır. Ancak ilin sadece %10‘nun havzaya
girdiği, buradaki verilerin ise sadece ilin geneli için bir profil oluĢturmak amacıyla yer aldığı
göz önünde tutulmalıdır.
SANAYĠ DURUMU
Tablo 29. Niğde Ġlinde Genel Sanayi Durumu
Baskı Ta
Özel Sektöre Ait Sanayi Tesisleri
Kamuya Ait Sanayi Tesisleri
Teknoloji GeliĢtirme Bölgeleri
Teknoparklar
Serbest Bölgeler
Sanayi Odaları
Birimi
Adet
Adet
Adet
Adet
Adet
Adet
Adet
Adet
Adet
2008
129
2
2
5
Tablo 30. Niğde Ġlinde Ġmalat Sanayi Kolları Dağılımı
ARA MALI ÜRETEN SANAYĠLER
TÜKETĠM MALI ÜRETEN
SANAYĠLER
Baskı Ta
Firma Adeti
Gıda
Ġçki
Tütün Ürünleri
Tekstil
Ambalaj Sanayi
Diğer
5
20
TOPLAM
Basım ve Yayım
Kimyasal Ürünler
Kimya
Gübre
Cam
Çimento
46
Ana Metal
Demir Çelik
Diğer
TOPLAM
Makine ve Teçhizat
Makine Ġmalatı
Tarım Makineleri
Bilgi ĠĢlem Makineleri (BiliĢim, Donanım)
Elektronik
Gemi ĠnĢa
Bisiklet,Motosiklet ve Diğerleri
Tıbbi, Hassas,Optik Aletler ve Saatler
Mobilya
Diğer
TOPLAM
12
9
1
10
2
1
31
6
51
3
8
1
6
14
32
3.6.2. Organize Sanayi Bölgeleri
Havza sınırları içerisinde yalnızca Adana Hacı Sabancı OSB yer almaktadır, ancak bu OSB
atıksuyunu Ceyhan Nehrine (havza dıĢına) deĢarj etmektedir. Havzada yer alan Çamardı
Küçük Sanayi Sitesi ise proje aĢamasındadır.
Adana Hacı Sabancı OSB
Adana Hacı Sabancı Organize Sanayi Bölgesi (AHSOSB) Adana-Ceyhan D-400 Karayolu
üzerinde, Yakapınar (Misis)'in kuzeyinde tarıma elveriĢli olmayan 1.598 ha alan üzerine
1984 yılında temeli atılarak kurulmuĢ olup Türkiye`nin en büyük OSB‘lerinden biridir.
AHSOSB‘de % 23,5 ile tekstil sektörü ve %16,3 ile metal sektörü ağırlıklıdır. AHSOSB
içerisinde 46 adedi inĢa halinde, 263 adedi iĢletmede, 45 adedi ise proje aĢamasında olan
toplam 375 firma bulunmaktadır. ġekil 35 ve Tablo 31‘de sektörel bazı dağılım
görülmektedir.
Adana Hacı Sabacı OSB Seyhan havzasında yer almakta fakat atıksu deĢarjı ASO
Sulama Projesi Ceyhan KuĢaklama Kanalına yapılmaktadır. Ceyhan KuĢaklama Kanalı da
komĢu havzanın ana akarsuyu olan Ceyhan nehrine, sonuç olarak Seyhan Havzasına
komĢu olan Ceyhan Havzasına deĢarj edilmektedir.
ġekil 35. AHSOSB Sektörel Dağılımı
Baskı Ta
Tablo 31. AHSOSB Sektörel Dağılımı
Sektörel Dağılım
Üretim
Ağaç Sanayi
13
Ambalaj
Üretime Ara Veren
ĠnĢaat
Proje
Toplam
%
1
0
5
19
5.1
6
0
0
1
7
1.9
Banka
2
0
0
2
4
1.1
Boya Sanayi
5
1
0
0
6
1.6
Cam Sanayi
2
0
0
0
2
0.5
Depolama
7
0
0
0
7
1.9
Döküm
7
0
1
1
9
2.4
Elektrik
5
1
1
0
7
1.9
Gida Sanayi
27
0
5
2
34
9.1
Kağit Sanayi
11
0
0
0
11
2.9
Kimya Sanayi
17
2
5
1
25
6.7
Makina
11
0
5
1
17
4.5
Metal
35
5
12
9
61
16.3
Nakliye
3
0
1
0
4
1.1
Petrol Ürünleri
11
2
0
1
14
3.7
Plastik
21
1
3
7
32
8.5
Tekstil
65
6
8
9
88
23.5
Tohumculuk
2
0
0
0
2
0.5
Yapi Elemanlari
13
2
5
6
26
6.9
TOPLAM
263
22
46
45
375
100
Baskı Ta
Firmalar
3.7.
Korunan Alanlar
Seyhan Havzası‘nda yer alan koruma alanları ve bunların hektar olarak büyüklükleri Tablo
32‘de; havzada yer alan tüm koruma alanlarının haritası ise ġekil 36‘da verilmektedir.
Tablo 32. Havzadaki Korunan Alanlar ve Büyüklükleri
NO
TÜRÜ
ADI
ĠLĠ
ALANI
(ha)
1
YHGS
Adana Tuzla Gölü
Adana
3959
2
YHGS
Adana Akyatan Gölü
Adana
15241
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
YHGS
YHGS
YHGS
YHGS
YHGS
YHGS
YHGS
YHGS
YHGS
YHGS
Sulak Alan
Sulak Alan
Sulak Alan
Sulak Alan
Sulak Alan
Sulak Alan
Adana MaraĢ Hançerderesi
Adana Pozantı Karanfıldağ
Adana Seyhan Baraj Gölü
Mersin Tarsus Hopur TopaĢır
Niğde Çamardı Demirkazık
Kayseri Yahyalı Aladağlar
Adana Pozantı Karanfildağ
Kayseri Yahyalı Aladağlar
Akyatan Gölü
Kesik Gölü
Ağyatan Gölü
Tuzla Gölü
Karagöl ve Çinili Gol
Kapuzbasi ġelaleleri
7885
30716
11428
4574
12330
7104
284
284
29
29
19472
17
1317
3440
60
599
19
Sulak Alan
Zamantı Nehri
226797
20
Ġçmesuyu
Alanı
Koruma Çatalan
Barajı
(SKKY 16-17-18-19-20)
Adana
Adana
Adana
Ġçel
Niğde
Kayseri
Adana
Niğde
Niğde
Kayseri
Adana
Adana
Adana
Kayseri
Niğde
Kayseri
Kayseri‘den
doğar
Rezervuarı AdanaKayseri
YHGS: Yaban Hayatı GeliĢtirme sahası
Tuzla Gölü
Seyhan ağzının doğusunda yer alır ve Çukurova‘daki göllerin en batıda olanıdır. Gölün suyu,
yılın büyük bir bölümünde hafif tuzludur. Su seviyesi özellikle kıĢ yağıĢlarından sonra
yükselir, bu dönemde göldeki tuzluluk azalır. Gölün özellikle doğu tarafında geniĢ çamur
düzlükleri ve tuzcul bataklıklar bulunur. Denizden alçak ve dar bir kumul Ģeridiyle ayrılır.
Baskı Ta
Kuzeyinde, 500 m geniĢliğinde bir Ģerit üzerinde kuru tarım yapılan tarlalar ve çayırlar vardır.
Bu çayırlarda az sayıda büyükbaĢ hayvan otlar. Kıyıdaki basit turistik tesislere ulaĢımı
sağlayan bir yol, gölün doğu tarafını ikiye ayırır. Kısa bir kanal gölün denizle bağlantısını
sağlar. Önemli KuĢ Alanları sınırları içerisinde, Tuzla Gölü‘nün güneydoğusunda, kısmen
Seyhan‘ın eski yatağı üzerinde yer alan, sık bitki örtüsüyle kaplı tatlısu bataklıkları, tuzcul
bataklıklar ve gölcükler de bulunur. Yaz aylarında bu gölcüklerden bazılarının suyu pompaj
yoluyla sulamada kullanılır. Böylece bunların bir bölümü yazın tümüyle kurur. Tuzla Gölünün
tümü 1995 yılında kurulan 5769 ha yüzölçümlü bir ―Yaban Hayatı GeliĢtirme Sahası‖nın
içinde yer almaktadır.
Akyatan Gölü
Akyatan gölü, Adana ili, KarataĢ ilçesi sınırları içerisinde, yüzölçümü 14.000 ha‘dır. Gölün
bulunduğu yerde, deltayı oluĢturan Seyhan ve Ceyhan Nehirlerinin yataklarından tasmasıyla
geniĢ bir bataklık oluĢmuĢtur. Bataklık, daha sonra dalgaların taĢıdığı kumların zamanla
kıyıda oluĢturduğu kordonla denizden ayrılmıĢ ve bugünkü görünümünü almıĢtır. Tipik bir
alüvyal baraj gölü olup, Türkiye‘nin en büyük lagün gölüdür. Uzunluğu 17 km, en geniĢ yeri 4
km‘dir. Denizle bağlantısı doğu kesimindeki yaklaĢık 2 km uzunluğunda ortalama 30 m
geniĢliğindeki kanalla sağlanmaktadır. Ortalama su seviyesindeki alanı 4.900 hektardır.
Yaz boyunca gölü besleyen suların azalması ve yüksek buharlaĢma nedeniyle göl alanı çok
küçülmektedir. Suyun çekildiği alanlarda geniĢ çamur düzlükleri oluĢmakta ve yaz sonuna
doğru tamamen kurumaktadır. Çamur düzlükleri özellikle gölün batı ve kuzeydoğu
kesimlerinde oluĢmakta, Kapıköy yakınlarındaki bazı adalar ise karayla birleĢmektedir. Göl
ile deniz arasında yer yer geniĢliği birkaç km‘yi, yüksekliği ise 20 m‘yi bulan Türkiye‘nin en
büyük kumulları yer almaktadır.
Bu kumullar, dünya çapında nesli tehlike altında olan yeĢil deniz kaplumbağası (Chelonia
mydas)'nın en önemli yuvalama kumsallarından biridir. Yer yer birkaç sıra halinde olan kumul
tepeleri arasında deniz seviyesinin altında oluklar (çukurlar) bulunmaktadır. Bunlar yağıĢlı
dönemlerde suyla dolarlar. Ayrıca, kumulların kuzeydoğusunda hiç kurumayan ve ekolojik
açıdan önemli tatlısu birikintileri ve bataklıkları vardır. Göl kıyılarında geniĢlikleri tatlısu
sızıntılarına bağlı olarak farklılıklar gösteren bataklık ve sazlık alanlar bulunmaktadır. Gölün
kuzeyi geniĢ tarım alanları ile çevrilidir.
Akyatan Lagünü 1998 yılında Ramsar Alanı ilan edilmiĢtir. Bunun dıĢında Akyatan Yaban
Hayatı Koruma Sahası; Milli Parklar Genel Müdürlüğü'nce 1987 yılında Yaban Hayatı
Baskı Ta
Koruma ve Üretme sahası olarak ilan edilmiĢtir. Kumullarla sınır oluĢturan Akyatan Ormanı
(2,018 ha.), 1972- 1987 yılları arasında kumul ağaçlandırma projesi sonucu oluĢturulmuĢtur.
1996 yılında Bayındırlık ve Ġskan Bakanlığı ve Çevre Bakanlığı‘nın iĢbirliğiyle deltadaki tüm
doğal alanları kapsayacak Ģekilde hazırlanan çevre düzeni planında, sulak alan ekosistemi
ve sistemle iliĢkili habitatlar dikkate alınarak, mutlak koruma, ekolojik etkilenme ve tampon
bölgeler belirlenmiĢ; her bir bölge için koruma ve kullanım esaslarını düzenleyen özel plan
kararları geliĢtirilmiĢtir. Deniz kaplumbağası yuvalama alanı, Adana Kültür ve Tabiat
Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından alınan 1997‘de Birinci Derecede Doğal Sit Alanı ilan
edilmiĢtir. Akyatan Gölü 1996 yılında 1/25.000 ölçekli Çevre Düzeni Planına ―Ekolojik
Etkilenme Bölgesi‖ olarak islenmiĢtir. 2005 yılında Lagün Yaban Hayatı GeliĢtirme Sahası
ilan edilmiĢtir.
Adana Pozantı Karanfildağ-Niğde Çamardı Demirkazık
1980 yılında Karanfildağı koruma altına alınmıĢ, 1988 yılında yaban keçilerinin sürekli
korunması ve av turizmi için Demirkazık Dağı ilave edilmiĢtir. Karaisalı, Pozantı, Aladağ ve
Niğde Çamardı ilçeleri hudutlarında olup 49.069 ha alanı kapsamaktadır. Alanın doğal
yapısının sarp ve çok dik olması yalçın kayaların, derin vadilerin bulunması, kayak sporu,
dağ sporu sahası olması, yaban hayatı ve bitki topluluğu dolayısıyla milli park olabilecek bir
alandır. Alan nemli bir iklim yapısına sahiptir. Dağ eteklerinde genelde saf karaçam, yer yer
sedir, köknar, ardıç ve meĢenin karıĢımı olan ormanları oluĢturmaktadır. 1800 m‘den itibaren
çalımsı ve otsu bitkiler görülür. Alanda yaban keçisi, kurt, çakal, domuz, tilki, sırtlan, tavĢan,
sansar, kartal, Ģahin, akbaba, güvercin, keklik çokça bulunmaktadır. Alan altı adet bekçi ile
korunmaktadır.
.
Baskı Ta
ġekil 36. Seyhan Havzası Korunan Alanlar Haritası
Baskı Ta
3.8.
Su Kaynakları
Seyhan Havzası su kaynakları ile ilgili genel bilgilier aĢağıdaki Tablo 33‘te özetlendiği gibidir.
Bu konu Bölüm 4.2 baĢlığı altında daha detaylı olarak incelenmiĢtir.
Tablo 33. Seyhan Havzası su kaynakları potansiyeli
3
Yerüstü suyu
12 700 hm /yıl
Seyhan Nehri
6 200 hm /yıl
3
3
Yeraltı suyu
645 hm /yıl
Toplam su potansiyeli
Doğal göl yüzeyleri*
3
13 345 hm /yıl
12 850 ha
Akyatan Gölü
5 000 ha
Ağyatan Gölü
1 350 ha
Tuz Gölü
1 000 ha
Baraj rezervuarları yüzeyleri*
12 425 ha
Seyhan Barajı
4 872 ha
Çatalan Barajı
6 925 ha
Gölet rezervuarı yüzeyleri*
Akarsu yüzeyleri
**
Seyhan Nehri ve kolları
DSĠ 2010
221 ha
1 500 ha
1 000 ha
*Doğal göller, baraj, gölet ve seddelemeli rezervuarların normal su seviyesindeki yüzeylerine ait alanlardır.
** Akarsuların sürekli su taĢıyan ana kollarının ortalama akıĢ Ģartlarını temsil eden su yüzeylerine ait alanlardır
Akarsular
Havza arazileri Çukurova dıĢında dağlık ve tepeliktir. Dağlık arazi içinde eğimler dik ve sarp,
toprak sığ, bitki örtüsü seyrektir. Tepelik kuzey kısmı ise kuraktır. YağıĢ çoğunlukla kıĢ ve
ilkbahar aylarında düĢer. Bu koĢullar altında yüzeysel akıĢ oranı yüksektir.
Havza sularının tümü Seyhan ve bunun ana kolları olan Zamantı ve Göksu Irmaklarıyla
Akdeniz‘e boĢalır. Zamantı Irmağı havza kuzeyinde, Uzunyayla‘da Derepınar, Bağyurdu gibi
derelerin birleĢmesiyle oluĢup güneybatıya akar. Kuzeyde Tahtalıdağ, güneyde Alaylıdağ
Baskı Ta
arasında sıralanan dağların batı yamaçlarıyla daha batıda kalan arazilerin suları, çeĢitli
dereler aracılığıyla Zamantı‘da toplanır.
Göksu, Akinek ve Tahtalı arasındaki dağ sırtlarının doğusunda kalan bölümün sularını toplar.
Irmak, Sarız civarındaki küçük derelerin birleĢmesiyle oluĢur. Buradan güneye Saimbeyli‘nin
doğusuna akar.
Kocaköy-Erikçukuru arasında Göksu ve Zamantı birleĢerek Seyhan Irmağını oluĢturur.
Havzanın buradan aĢağıda kalan bölümü, orta bölüme oranla daha yumuĢak engebelidir.
Irmak geniĢ kıvrımlar çizerek Çukurova‘ya iner. Seyhan Barajı‘ndan sonra Tuzla batısındaki
Akdeniz‘e ulaĢır.
Seyhan Nehrinin yan kollarla birlikte ana kol uzunluğu 560 km olup, Zamantı ve Göksu
Kollarının birleĢme noktasından Akdeniz‘e kadar olan uzunluğu ise137 km‘dir.
Havzada yer alan akarsular Tablo 34‘te türlerine ve uzunluklarına göre sıralanmıĢtır. Tahmin
edilebileceği gibi havzada yer alan çay ve dereler tabloda yer alandan çok daha fazladır.
ListelenmiĢ olan dere ve çaylar 15 km‘nin üzerinde olanlardır.
Baskı Ta
Tablo 34. Seyhan Havzası Yer Alan Akarsular
AKARSU ADI
TÜRÜ
UZUNLUĞU
(km)
Seyhan N.
Nehir
136,93
Göksu N.
Ceyhan N.
Eski Ir.
Zamanlı Ir.
Zamantı Ir.
Zamantı Ir.
Aksu D.
Nehir
Nehir
Irmak
Irmak
Irmak
Irmak
Dere
24,54
2,41
4,17
28,86
348,70
12,89
37,01
Asmaca D. (ġuhul D.)
Dere
18,24
D.
D., Dere
25,63
Demircik D.
Dere
15,82
Değirmen D.
Elmalı D.
Gıdıras D.
Dere
Dere
Dere
85,98
16,28
18,28
Hamurlu D.
Dere
15,62
KamıĢlı D.
Dere
17,33
Karanlık D.
Dere
29,42
Cödden
(Hançerırmağı
Durandarlı D.)
Karanlık D. (Alagöz D.,
Dere
Verimli D.)
Keben D.
Dere
Mağara D.
(DelialiuĢağı D.)
Ortaca D.
Saçayak D.
Sinekli D.
Sırçak D.
Sıçanlısuyu D.
Teke D.
Tereli D.
Ulupınar D. (Kapus
D.)
Yapraklı D.
Çiftliközü
D.
(Postallı D.)
Özdere
Üçkapılı D.
Ġkiz D.
ġuğul D. (MeĢelik
D.,Karagöz D.)
Asmaca Ç.
Bahçecik Ç. (Hıdır
Ç.)
TÜRÜ
UZUNLUĞU
(km)
Dere
18,08
Dere
Dere
Dere
Dere
Dere
Dere
Dere
16,75
16,07
19,51
15,92
17,16
18,68
20,90
Dere
22,17
Dere
21,81
Dere
23,16
Dere
Dere
Dere
20,18
17,72
19,19
Dere
19,58
Çay
16,26
Çay
19,30
17,41
Deli Ç.
Çay
22,84
15,94
Doğan Ç.
EcemiĢ Ç. (Körkün
Ç.)
Eğlence Ç.
Kafarlı Ç. (Sarız Ç.)
Körkün Ç.
Sarız Ç.
Çiftehan Ç.
Çay
21,48
Çay
20,04
Çay
Çay
Çay
Çay
Çay
24,28
20,96
54,54
44,66
24,51
Koca D.
Dere
21,29
Kuru D.
Kökez D.
Küçük D.
Kırkgeçit D.
Mansurlu D. (Salam D.)
Üçürge D.
Dere
Dere
Dere
Dere
Dere
Dere
15,13
19,04
17,46
40,63
36,89
8,36
Baskı Ta
AKARSU ADI
3.8.1. Barajlar
Seyhan Havzası sınırları içerisinde çalıĢır durumda olan 5; inĢa aĢamasında olan veya
planlama çalıĢmaları devam eden 18 adet baraj bulunmaktadır. Havzadaki baraj göllerinin
bilgileri Tablo 35‘te verilmiĢtir.
Tablo 35. Seyhan Havzası‘ndaki Baraj ve Göletler
NO
ADI
ĠLĠ
AKARSUYU
1
2
3
4
5
6
Bahçelik Barajı
Seyhan Barajı
Çatalan Barajı
Nergislik Barajı
Karakuyu Göleti
Kılıçlı Göleti
Kayseri
Adana
Adana
Adana
Kayseri
Adana
Zamantı Nehri
Seyhan
Seyhan
Üçürge Deresi
Kurudere
Kapılı Deresi
ALANI
(ha)
1.551
8.254
8.250
141
87
KULLANIM AMACI
S,T,E
S,T,E
İ, S,T,E
S
S
S,T
Ġ: içme suyu, S: sulama, T: taĢkın koruma, E: enerji
Kaynak: ÇOB, TUBĠTAK MAM
Çatalan Barajı
Adana ilinin Yüreğir ve Seyhan ilçelerinin içme suyu Çatalan Barajı‘ndan sağlanmaktadır.
Havzanın çoğunda içme suyu kaynak suyundan karĢılanmaktadır. Çatalan Barajı, Adana'da,
Seyhan Nehri üzerinde, enerji ve taĢkın kontrolü amacıyla 1982-1997 yılları arasında inĢa
edilmiĢ bir barajdır. Toprak gövde dolgu tipi olan barajın gövde hacmi 14.500.000 m 3, akarsu
yatağından yüksekliği 70,00 m., normal su kotunda göl hacmi 2126,33 hm 3, normal su
kotunda göl alanı 81,86 km2'dir. Baraj 169 MW güç ile yıllık 596 GWh'lik enerji üretmektedir.
Havzada planlanan veya inĢa aĢamasında olan olan barajlar Tablo 37‘de yer almaktadır.
Seyhan Barajı
Seyhan Barajı Havza‘nın en önemli 2 barajından biridir. Baraj eski Adana‘nın 15 km
yukarısında 85.000 ha araziyi ve Adana‘yı Seyhan Nehri‘nin neden olabileceği su
baskınından önlemek amacıyla yapılan toprak dolgu tipi bir barajdır. Barajın gövde hacmi
7.500.000 m3, akarsu yatağından yüksekliği 53,2 m, normal su kotunda gölalanı 67,82
km2‘dir. Baraj sayesinde 174.000 ha arazi sulanabilmektedir. 18.000 kW‘lık 3 üniteye sahiptir
(1‘i yedek). Hidroelektrik santrali, 54 MW güç ile yılda toplam 350 GW enerji üretir. DSĠ‘den
alınan verileri göre Seyhan Barajı artık sulama amaçlı kullanılmamaktadır.
Baskı Ta
Tablo 36. Seyhan Havzası‘nda Planlanan Baraj Gölleri
NO
ADI
ĠLĠ
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
AĢağıkörkün Barajı
Çerkezsöğütlü Barajı
Çukurbağ Barajı
Eğlence Barajı
Feke Barajı
GöktaĢ Barajı
GümüĢören Barajı
Ġndere Barajı
KamıĢlı Barajı
KavĢak Barajı
Korkun Barajı
Köprü Barajı
Menge Barajı
PaĢalı Brj
SarıtaĢ Barajı
Tacin Barajı
TopaktaĢ Barajı
Yedigöze Barajı
Adana
Kayseri
Niğde
Adana
Adana
Adana
Kayseri
Adana
Adana
Adana
Adana
Adana
Adana
Adana
Adana
Kayseri
Kayseri
Adana
ALANI
(ha)
266
67
460
1538
1142
476
2029
358
804
230
123
838
636
32
232
242
55
1690
HES’ler
Seyhan Havzası‘nda yer alan HES‘lerle ilgili veriler EĠE ve DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü‘nden
alınmıĢtır. Alınan verilere göre iĢletme veya planlama aĢamasında olan HES‘ler yalnızca
Adana ilinde bulunmaktadır. Her 2 kurumdan alınan verilerin birbirlerini tamamlayacağı
düĢünülerek burada 2 veriye de yer verilmiĢtir. Havzada iĢletme olan HES‘ler genelde
Seyhan Nehri üzerinde kurulmuĢltur.
Tablo 37 ve ġekil 37’de EĠE‘den alınan; Tablo 38’de ise DSĠ‘den alınan bilgiler
verilmektedir.
Baskı Ta
Tablo 37. Seyhan Havzasında yer alan HES‘ler
Hes AĢaması
Kurulu Güç (MW)
Ortalama Yıllık Güç (GWh/yıl)
ĠĢletmede Olan
54
350
Seyhan Barajı ve HES
Ön inceleme ve
master planı
tamamlanan
54
350
1 KamıĢlı I Hes (Eie)
4
20
2 KamıĢlı Iı Hes (Eie)
Planlama
ve
kesin
tamamlanan
16
79
41% 2,12
projesi
199,75%10,32
1 Ġmamoğlu Hes
14
ĠnĢa Halinde Olan
1409,90
1 Yedigöze Barajı Ve Hes
274,30
2 GöktaĢ Barajı Ve Hes*
184
638,44
% 2,47
%8,59
43
%72,87
5 430,69
%73,08
966,53
275,60
1087,16
3 KavĢak Bendi Ve Hes *
180
741
4 Köprü Barajı Ve Hes *
120
377
5 Menge Barajı Ve Hes *
33
120
6 Feke Baraji (I) Ve Hes *
30
117
7 Feke Ii Baraji Ve Hes
70
223
8 Çakıt Hes**
20
96
9 Eğlence I Hes**
36
123
10 Eğlence Iı Hes**
27
92
* 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanun‘a göre, DSĠ ve EĠE projelerine müracaat edilen HES‘ler.
** 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanun‘a göre, tüzel kiĢiler tarafından geliĢtirilen HES‘ler.
ġekil 37. Seyhan Havzası‘nda Yer Alan HES‘ler
Kaynak: EĠE, Ocak 2011
Baskı Ta
Tablo 38. Seyhan Havzası Adana Ġli Ġçinde Yer Alan HES‘ler
SIRA
NO
TESĠSĠN ADI
ĠġLETME AġAMASINDA
1
MENTAġ HES
2
SARITEPE HES
3
SEYHAN II HES
4
ÇATALAN BARAJI VE HES
5
YÜREGĠR HES
ĠNġAAT AġAMASINDA
1
YEDĠGÖZE BRJ VE HES
2
KAVġAK BENDĠ BRJ VE HES
3
GÖKTAġ BRJ HES
4
FEKE-II BRJ. VE HES (ĠÇMECE)
5
FEKE-I BRJ. VE HES (YEġĠLVADĠ)
6
MENGE BRJ VE HES
7
KÖPRÜ HES
8
TOROS HES
9
ÇAKIT HES
10
KOZAN HES
EPDK LĠSANSI ALMIġ ĠNġAATI HENÜZ BAġLAMAMIġ
1
YAMANLI - I HES
2
YAMANLI - II HES
3
KUġAKLI HES
4
KARAKUZ BRJ VE HES
5
EĞLENCE-I HES
6
EĞLENCE-II HES
7
YAMANLI - III HES
8
SUDE HES
9
DAMLA HES
10
KIY HES
11
MARAN HES
12
AHMETLĠ HES
13
KILIÇLI-I HES
14
KILIÇLI-II HES
15
DOĞANÇAY HES
FĠZĠBĠLĠTE AġAMASINDA
1
ASMACA BRJ VE HES
2
ĠMAMOĞLU HES
3
ORTACA HES
4
KAMIġLI - I HES
5
KAMIġLI - II HES
6
NUR II HES
7
NUR III HES
8
KARSANTI HES
9
BÜYÜK SOFULU HES
Baskı Ta
TESĠSĠN BULUNDUĞU
ĠL
AKARSU ADI
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
SEYHAN N.
ATMACA
SEYHAN N.
SEYHAN N.
YS0 SULAMA KANALI
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
SEYHAN N.
SEYHAN N.
ZAMANTI
GÖKSU
GÖKSU
GÖKSU
GÖKSU
EĞLENCE D.
ÇAKIT SUYU
KĠLGEN D.
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
GÖKSU
GÖKSU
GÖKSU
KÖRKÜN Ç.
EĞLENCE D.
EĞLENCE D.
GÖKSU
KÖRKÜN Ç.
KÖRKÜN Ç.
SALAM DERESĠ
SALAM DERESĠ
KÖRKÜN Ç.
GĠDRES D.
GĠDRES D.
DOĞAN ÇAYI
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ASMACA
SEYHAN N.
DOĞAN ÇAY
TAġLIK DERE
TAġLIK DERE
ĠNDERE
ĠNDERE
DOĞAN ÇAYI
HOCABEY DERESĠ
SIRA
NO
TESĠSĠN BULUNDUĞU
ĠL
AKARSU ADI
TESĠSĠN ADI
FĠZĠBĠLĠTE AġAMASINDA
TÜRKYILMAZ HES
OSMANLI -I HES
OSMANLI -II HES
ZAFER HES
DOĞAN HES
ÇORAKLI HES
BAĞLAR HES
GERDĠBĠ HES
MAĞARASUYU HES
BOZTAġ HES
GÖKSU HES
ELBĠZ HES
KAYALAR HES
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
PAĞNĠK ÇAYI
ÇANDERE
ÇANDERE
EĞLENCE D.
DOĞAN ÇAY
TAġLIK DERE
HOCABEY DERESĠ
EYNĠ DERESĠ
GÖKSU
SALAN DERESĠ
SAĠMBEYLĠ D.
Gidres Çayı. Gürümze D.
Tahtaköprü D.
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
ADANA
Kaynak: DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü Ocak, 2011
3.8.2. Yeraltı Suları
Yer altı su kaynaklarının havza bazında irdelenemeyeceği düĢünülerek havzayı oluĢturan
iller bazında araĢtırma yapılmıĢtır. Ġllerin tamamı havzaya girmediğinden buradaki veriler
ancak bir fikir vermek içindir.
Adana
Adana ili genel olarak doğudan ve güneybatıdan, kuzeye doğru 14 m kottan baĢlayarak 160
m kotlarına yükselen bir topoğrafyaya sahiptir. Kent kurulduğundan bu yana içme kullanma
suyu gereksinimi yeraltı su kaynaklarından sağlanmakta olup; içme-kullanma amacıyla açılan
sondaj kuyuları 20-40 m arası tecrit edilmektedir. Doğu, batı, güney yerleĢim alanı,
sınırlarından baĢlayarak kuzeyde 50 m kot çizgisine kadar zengin yeraltı suyu potansiyeli
vardır. Kuzeye gidildikçe su rezervi azalmaktadır.
Bu nedenle Ģehre verilmekte olan içme suyu için açılmıĢ olan kuyuların derinlikleri 50-150 m
arasındadır ve sayıları 36 adettir. YerleĢim alanı içinde bulunan endüstriyel kuruluĢlar
kullanma
suyu
gereksinimlerini
kendi
olanakları
ile
açtırdıkları
derin
kuyulardan
sağlamaktadırlar.
Yeraltı suyu potansiyeli Adana ilinin havzaya giren ilçeleri için Adana-ĠÇDR‘de (2007)
verildiği Ģekliyle Ģöyledir.
AĢağı Seyhan Ovası: 500 hm3/yıl
Karaisalı ve Pozantı: 3,041 hm3/yıl
Baskı Ta
Tufanbeyli: 14,5 hm3/yıl
Havzanın %45‘ni oluĢturan Adana ilinin DSĠ den alınan verilere göre su kaynakları durumu
Tablo 39‘daki gibi özetlenmektedir.
Tablo 39. Adana Ġli Su Kaynakları Durumu
Su kaynakları
Yıllık
yağıĢ Toplam su potansiyeli
Yüzeysel Su (hm3/yıl)
ortalaması (mm)
(hm3/yıl)
Yer
altı
(hm3/yıl)
785
1.109
26.409
25.300
suyu
Kayseri
Havzanın %38‘ini oluĢturan Kayseri ilinin yüzey suları potansiyeli 3.773 hm3/yıl olup, yeraltı
suyu potansiyeli 498 hm3/yıl‘dır. Tahsis edilen yeraltı suyu; 165 hm3/yıl ile %33 oranında
içme suyu, 205 hm3/yıl ile %41 oranında sulama suyu amaçlı kullanılmaktadır. Tablo 40‘da
Kayseri ilinin su kaynaklarının durumu özetlenmektedir.
Tablo 40. Kayseri Ġli Su Kaynakları Durumu
Su kaynakları
Yıllık
ortalama Toplam su potansiyeli Yüzeysel su
yağıĢ (mm)
(hm3/yıl)
(hm3/yıl)
Yer altı suyu
(hm3/yıl)
394
498
4.231
3.733
Niğde
Havzanın %10‘nu oluĢturan ilde içme suyu kaynağı olarak baraj mevcut değildir. Ġlde içme
suyu kaynağı olarak yeraltı suyu kullanılmaktadır. Yeraltı suyundan emniyetli olarak
çekilebilir miktar 136,7 hm3 olup tahsis edilen su 110 hm3/yıl‘dır. Ġlde açılan kuyu sayısı 457,
sulama kooperatifi sayısı 53‘tür. Çekilen su ile toplam 17.336 ha alan sulanmaktadır (Tablo
41).
Tablo 41. Niğde Ġli Su Kaynakları Durumu
Su kaynakları
Yıllık
ortalama Toplam su potansiyeli Yüzeysel su
yağıĢ (mm)
(hm3/yıl)
(hm3/yıl)
Yer altı suyu
(hm3/yıl)
357
394
Baskı Ta
1.158
764
Havzanın önemli bir kısmını oluĢturan Adana (Çatalan Havzası için) , Kayseri, Mersin (Ġçel)
ve Niğde için su ihtiyacı ve kaynak yeterliliği durumu aĢağıdaki Ģekillerde verilmiĢtir (ġekil
38-41)
ġekil 38. Adana - Çatalan Havzası su ihtiyacı kaynak yeterlilik durumu
(DSĠ, 2009)
ġekil 39. Kayseri su ihtiyacı kaynak yeterlilik durumu
(DSĠ, 2009)
Baskı Ta
ġekil 40. Mersin ili su ihtiyacı ve kaynak yeterlilik durumu
(DSĠ, 2009)
ġekil 41. Niğde ili su ihtiyacı ve kaynak yeterlilik durumu
(DSĠ, 2009)
3.9.
Deniz DeĢarjı
Havza içersinde derin deniz deĢarjı bulunmamaktadır
Baskı Ta
4.
SU KAYNAKLARININ MEVCUT VE PLANLANAN DURUMU
4.1.
Türkiye Geneli
4.1.1. Türkiye’nin Su Potansiyeli
Türkiye‘nin 1951-2000 dönemi hidrometeorolojik verileri ile ortalama yağıĢ yüksekliği 643
mm/yıl olup yılda ortalama 501x109 m3 suya tekabül etmektedir. DüĢen yağıĢın ~%55‘i (274x
109 m3) buharlaĢma ve terleme yoluyla atmosfere geri dönmekte, 69x109 m3‘lük kısmı
(~%14‘ü) yüzeyaltı ve yeraltı sularını beslemekte, 158x109 m3 (%31) ‗lik kısmı ise akıĢa
geçerek akarsular vasıtası ile denizlere ve kapalı havzalardaki göllere boĢalmaktadır (ÇOB,
2008.a). Yüzeyaltı ve yeraltı sularını besleyen 69x109 m3‘lük suyun 28x 109 m3‘lük kısmı
(~%41) pınarlar vasıtası ile tekrar yerüstü suyuna katılmaktadır. Böylece yıllık toplam akıĢ
(158+28) x109 m3 = 186x109 m3 olmaktadır. Ayrıca komĢu ülkelerden gelen ~ 7x109 m3/ yıl su
bulunmaktadır. Böylece ülkemizin brüt yerüstü suyu potansiyeli 193x109 m3‘e ulaĢmaktadır.
Yeraltı suyunu besleyen 41x109 m3 de dikkate alınmakla ülkenin toplam yenilenebilir su
potansiyel, 243x109 m3/ yıl olarak hesaplanmaktadır (ġekil 42). (ÇOB, 2008.a)
ġekil 42.Ülkemiz Su Potansiyeli
Baskı Ta
Teknik ve ekonomik Ģartlar çerçevesinde çeĢitli maksatlar için tüketilebilecek yerüstü suyu
potansiyeli, yurt içindeki akarsulardan 95x109 m3 ve komĢu ülkelerden gelen akarsulardaki
3x109 m3 su ile birlikte yıllık ortalama olarak 98x109 m3‘tür. Teknik ve ekonomik olarak
çekilebilir yeraltı suyu potansiyeli de 14x109 m3 (toplamın ~%34‘ü) olarak hesaplanmıĢtır.
Dolayısıyla ülkemizde mevcut durumda kullanılabilir yerüstü ve yeraltı suyu potansiyeli
112x109 m3 (toplamın ~%58‘i) alınabilir. Halihazırda toplam kullanılabilir su potansiyelinin
40x109 m3‘ü (toplamın ~%36‘sı) kullanılmaktadır.
Önemli kurak dönemleri kapsayan 1989-2006 dönemi verileri dikkate alındığında, yıllık brüt
akıĢ 1950-2000 dönemi ortalaması olan 186x109 m3/yıl yerine ~170x109 m3/yıl (~%9 daha
düĢük) gibi değerlere düĢebilmektedir. Aynı Ģekilde ekstrem kuraklıkların yaĢandığı bazı
dönemlerde yıllık brüt akıĢlar (örneğin 2001 yılı) uzun dönem ortalamalarının ~%40 altında
değerler alabilmektedir (ġekil 43) (Yıldız ve diğ, 2007). Ġklim değiĢikliği modellerine göre
yüzey suyu kaynakları, kar depolaması ve yeraltı suyu potansiyelinde uzun dönemde ~%20‘
lere varan azalmalar olabileceği öngörülmektedir (ÇOB, 2008). Yüzeysel su potansiyelindeki
söz konusu azalmanın özellikle Ġç Anadolu Bölgesi‘nde hissedileceği tahmin edilmektedir.
ġekil 43. Ortalama Nehir Akımlarının Mekansal Dağılımı
EĠEĠ ve ĠTÜ tarafından Türkiye‘deki 25 havzada EĠEĠ‘nin AGĠ istasyonlarında ölçülen 19702006 dönemi akıĢları esas alınarak yürütülen bir çalıĢmada yıllık ortalama akıĢ miktarı
~184x109 m3/yıl olarak bulunmuĢtur (Yıldız v.d, 2007). Aynı çalıĢmada yıllık ortalama
Baskı Ta
akıĢların 25 havzadaki dağılımı da güncel olarak verilmiĢtir (Tablo 42).
Tablo 42. Türkiye‘de Nehir Havzası Karakteristikleri
HAVZA HAVZA ADI
NO
Toplam
YağıĢ
Alanı
Yıllık
Yıllık
Yıllık
Ortalama
Ortalama Ortalama
YağıĢ
AkıĢ
AkıĢ
Yüksekliği
Yıllık
Yıllık
AkıĢ
Ortalama
ĠĢtirak
Ortalama YağıĢ
AkıĢ
Oranı
Verim
Oranı
Yüksekliği
(km²)
(mm)
(m³/s)
(Milyar
m³)
(mm)
(L/s/km²)
(%)
1
Meriç-Ergene
49.482
604
203,06
0,06
129,42
4,10
0,21
3,49
2
Marmara
24.100
729
161,19
5,08
210,93
6,69
0,29
2,77
3
Susurluk
23.765
712
131,26
4,14
174,18
5,52
0,24
2,25
4
Kuzey Ege
9.032
624
43,93
1,39
153
4,86
0,25
0,75
5
Gediz
17.118
603
34,44
1,09
63,45
2,01
0,11
0,59
7.165
727
17,16
0,54
75,54
2,40
0,10
0,29
24.903
664
63,28
2,00
80,13
2,54
0,12
1,09
6
7
Küçük
Menderes
Büyük
Menderes
8
Batı Akdeniz
22.615
876
225,47
7,11
314,41
9,97
0,36
3,87
9
Antalya
Akdeniz)
14.518
1.000
405,96
13,0
881,83
27,96
0,88
6,97
10
Burdur Gölü
8.764
446
7,94
0,25
28,58
0,91
0,06
0,14
11
Akarçay (Afyon)
8.377
456
8,09
0,26
30,44
0,97
0,07
0,14
12
Sakarya
56.504
525
159,29
5,02
88,9
2,82
0,17
2,73
13
Batı Karadeniz
29.682
811
296,65
9,36
315,18
9,99
0,39
5,09
14
YeĢilırmak
36.129
497
167,43
5,28
146,14
4,63
0,29
2,87
15
Kızılırmak
78.646
446
164,15
5,18
65,82
2,09
0,15
2,82
16
Konya
Anadolu)
56.554
417
191,53
6,04
107
3,39
0,26
3,29
17
Doğu Akdeniz
22.484
745
299,94
9,46
421
13,34
0,56
5,15
18
Seyhan
20.731
624
211,07
6,66
321,08
10,18
0,51
3,62
19
Asi (Hatay)
25.241
816
65,65
2,07
82,03
3,00
0,10
1,13
20
Ceyhan
21.222
732
206,29
6,51
306,55
9,72
0,42
3,54
21
Fırat - Dicle
223.895
2.154
2.490
23
717
23
1
30
22
Doğu Karadeniz 24.022
1.198
566,23
17,86
743,35
23,57
0,62
9,72
23
Çoruh
19.894
629
201,81
6,36
319,92
10,14
0,51
3,47
24
Aras
27.548
432
151,06
4,76
172,92
5,48
000
2,59
25
Van Gölü
15.254
474
95,32
3,01
197,07
6,25
0,42
1,64
TOPLAM
816156,7
5824,31
183,68
236,37
008
0,36
(Orta
(Orta
ORTALAMA
Baskı Ta
659,02
DSĠ Genel Müdürlüğü Bölge bazında (toplam 26 bölge) örgütlendiği için Su Bütçeleri de
genelde Bölge esaslı olarak oluĢturulmaktadır. Ancak son yıllarda özellikle AB Su Çerçeve
Direktifi uyarınca su yönetiminin havza bazlı yürütülmesi gereği dikkate alınarak, DSĠ Bölge
Müdürlükleri‘ nce Su Bütçesinin 26 ana havza için güncel verilerle hesabı çalıĢmaları
baĢlatılmıĢtır. DSĠ Etüt ve Plan Dairesi BaĢkanlığı koordinasyonunda yürütülmekte olan
Havza Esaslı Su Bütçesi hesabı çalıĢmalarının 2010 yılı sonuna kadar tamamlanması
öngörülmüĢtür. TUBĠTAK tarafından Koruma Eylem Planı hazırlanan 11 havza için bu
aĢamada mevcut DSĠ Su Bütçesi sonuçları kullanılacaktır. On bir havzanın her biri için su
bütçesi değerlendirmesi Raporların ilgili bölümlerinde sunulmuĢtur.
4.1.2. Sektörel Su Kullanımları
Ülkemizde kullanılabilir su potansiyelinin (112 milyar m³) 40 milyar m³‘ü (toplamın%36‘sı)
kullanılmaktadır. Sektörel olarak mevcut su tüketimi; sulamada 29,5 milyar m³ (%74), içme
ve kullanma suyunda 6,2 milyar m³ (%15), sanayide ise 4,3 milyar m³ (%11) tür (Tablo 43).
Tablo 43. Türkiye‘de Su Kullanımı Planlaması
Yılar
Sektörler
Toplam Su Kullanımı
Sulama
Kentsel
Endüstriyel
Milyon m3
%(*)
%
%
%
1990
30.600
28
72
17
11
2005
40.100
36
74
15
11
2030
112.000
100
65
23
12
3
* 112 milyar m kullanılabilir su potansiyeli üzerinden
Ülkemizde yeraltı suları ile ilgili faaliyetler DSĠ tarafından 167 sayılı ―Yeraltı suları Hakkında
Kanun‖ esaslarına göre sürdürülmektedir. Yeraltı suyu potansiyelinin tamamının tahsis
edildiği ovalarda sulamalar için yeni yeraltı suyu tahsisi yapılmamaktadır.
Ülkemizde teknik ve ekonomik olarak kullanılabilir tatlı su potansiyeli olan 112 milyar m3
suyun baĢta DSĠ olmak üzere diğer kamu kurum ve kuruluĢları ile özel sektör tarafından
geliĢtirilecek projeler ile tamamlanarak 2030 yılında kullanıma sunulabileceği tahmin
edilmektedir.
Gelecekte (2030 yılı ve sonrası) su potansiyelinin tümünün kullanılması halinde sektörlere
ayrılan su oranlarının ġekil 44 teki gibi olacağı tahmin edilmektedir.
Baskı Ta
ġekil 44.Sektörel Su Kullanım Durumu
Sektörel bazda yapılan su tüketim tahminlerinde, ülkemizin teknik ve ekonomik olarak
sulanabilir toprak kaynağı olan brüt 8,5 milyon ha alanın tamamının 2030 yılında sulamaya
açılması ve sulama suyu tüketiminin 72 milyar m3‘e ulaĢması öngörülmektedir. Böylece 2000
yılı baĢında toplam su tüketimindeki payı %75 olan sulamanın 2030 yılındaki payının % 65
seviyesine düĢürülmesi hedeflenmektedir (Tablo 43).
DSĠ, kuruluĢ kanunu gereği, nüfusu 100.000‘den fazla Ģehirlerin kentsel ve endüstriyel su
ihtiyacını karĢılamakla görevlidir. Bakanlar Kurulu kararı ile, DSĠ, 48 ile su temin etmek üzere
yetkilendirilmiĢtir. DSĠ, 2010 yılı itibarı ile 40 Ģehirden 20‘sine 2.6 x 109 m3/yıl içme-kullanma
suyu temin etmektedir.
Gelecek için içme-kullanma suyu tüketimi tahmininde, ülkemizin bugün için yaklaĢık olarak
yılda % 2 civarında olan nüfus artıĢ hızının azalarak devam edeceği göz önünde
bulundurularak nüfusun 2030 yılında 100 milyona ulaĢması beklenmektedir. Bu durumda
2030 yılı için kiĢi baĢına düĢen kullanılabilir su miktarının 1100 m3/yıl civarında olacağı
söylenebilir. Ayrıca 2000 yılı itibariyle takriben yıllık 5 milyar m3 olan içme-kullanma suyu
ihtiyacının 2030 yılında 18 milyar m3‘e ulaĢacağı tahmin edilmektedir.
Ülkemizde geliĢen diğer bir sektör olan sanayinin ise 2030 yılına kadar yılda ortalama % 4
oranında bir büyüme göstereceği kabul edilerek 2000 yılı baĢında 4,2 milyar m3 olan sanayi
suyu tüketiminin 2030 yılında 22,0 milyar m3‘e ulaĢması beklenmektedir. Böylece Türkiye‘de
Baskı Ta
sektörel bazda 2030 yılında toplam 112 milyar m3 suyun tamamının kullanılabileceği tahmin
edilmektedir. Sektörel Su Kullanımı‘nın 11 havza bazında durumunu ortaya koymak üzere,
DSĠ Etüt Plan Daire BaĢkanlığı‘ndan temin edilen mevcut yerüstü ve yeraltı su potansiyeli
durumu ile geçerli tahsisler
çerçevesinde yapılan değerlendirmeler
Bölüm
4.2‘de
sunulmuĢtur.
4.1.3. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli
ArıtılmıĢ atıksuların tarımsal sulama, sanayi, akifer besleme ve evlerde tuvalet sifon suyu,
yeĢil
alan
sulaması
vb.
amaçlı
yeniden
kullanımı
Dünya
genelinde
giderek
yaygınlaĢmaktadır. Bazı ülkelerde arıtılmıĢ atıksuların yeniden kullanım oranı % 80‘lere
ulaĢmıĢ bulunmaktadır. Bu itibarla konu ülkemiz bakımından da büyük önem taĢımaktadır.
TUĠK ADNKS verilerine göre Türkiye‘nin 2009 yılı sonu itibarıyla nüfus dağılımı aĢağıdaki
gibidir;
Belde, köy nüfusu (kırsal nüfus)
= 17.754.093 (%24)
Ġl/Ġlçe nüfusu (kentsel nüfus)
= 54.807.219 (%76)
Toplam
=72.561.312
Sızma dahil, kiĢi baĢına atıksu oluĢumu ~200 L/N.gün alınmak ve Atıksu Arıtma Tesislerinde
~%5‘lik su kaybı esas alınmakla, kentsel yerleĢim AAT‘lerinden geri kazanılabilecek atıksu
potansiyeli, 2010 yılı itibarı ile;
QGKAS ≈0,76 x 72.561.000 x 0,2 x 365 x 0,95 ≈ 3,8x109 m3/yıl
mertebesindedir. Bu miktar suyun 2/3‘ünün teknik ve ekonomik olarak yeniden kullanımının
mümkün olduğu kabulü ile pratikte geri kazanılabilecek arıtılmıĢ atıksu miktarı ~2,5x109
m3/yıl‘dır. Bu değer ülkemizin tatlı su potansiyelinin %2,2‘sine ve sulamaya tahsis edilen su
miktarının ise ~%3‘üne karĢı gelmektedir. Dolayısıyla arıtılmıĢ atıksuların öncelikli olarak
sulamada kullanımı sonucu, 2010 yılı itibarıyla ~2,5x109 m3/yıl miktarında sulama suyunun
evsel ve endüstriyel kullanıma tahsisi mümkün olabilecektir. ArıtılmıĢ atıksuların yeniden
kullanımında, kullanım amacının gerektirdiği su kalitesi kriterlerinin (SKKY Teknik Usuller
Tebliği) sağlanması önem taĢımaktadır.
ArıtılmıĢ atıksuların 11 havza itibarı ile yeniden kullanım potansiyeli, Fizibilite çalıĢması
sonuçları doğrultusunda belirlenmiĢtir. ArıtılmıĢ suların 2010-2040 dönemi için mevcut ve
gelecekteki yeniden kullanım potansiyeli, Fizibilite Raporu‘nda belirlenen arıtılmıĢ atıksu
debileri esas alınarak, 11 havza için ayrıntılı olarak Bölüm 4.2‘de sunulmaktadır. Özellikle
Baskı Ta
tarımsal/endüstriyel ihtiyaçlar için yoğun yeraltı suyu çekimi yapılan Küçük/Büyük Menderes,
Gediz, Ergene ve Konya Kapalı Havzaları‘nda arıtılmıĢ atıksuların yeniden kullanımı yeraltı
suları üzerindeki söz konusu yoğun baskının azaltılması bakımından büyük önem
taĢımaktadır.
Akdeniz bölgesinde yağıĢların yoğun olarak kıĢ aylarında olması sebebiyle yaz ve kıĢ
aylarındaki yağıĢ miktarı arasında önemli fark oluĢmaktadır. Bu durum ilk baĢta kullanılmıĢ
suyun tarım alanlarında kullanımlarını düĢündürebilir. Ancak Seyhan Havzası‘nda yeralan
akarsuların yüksek debili olması ve Seyhan Nehri üzerinde sulama suyu kullanım amaçlı
Seyhan Barajı olması günümüz için Adana Ġli‘nde kullanılmıĢ suların tarım alanlarında
kullanılması zorunluluğu ortaya çıkmamıĢtır. Mevcut olan su toplama sistemlerinin DSĠ
tarafından Adana Ġli‘nin 30 yıllık ihtiyacını karĢılayacak durumda olduğu bildirilmiĢtir.
Baskı Ta
4.1.4. Akarsularda Çevresel (Ekolojik) Ġhtiyaç Debisi Analizi
Konunun Anlam ve Önemi
Dünya genelinde mevcut ve planlanan su talebindeki artıĢ, akarsuların su ve enerji temini
maksadıyla düzenlenmesi ile biyoçeĢitlilik bozmadan entegre ekosistemler olarak korunması
arasındaki karmaĢık uyuĢmazlığı arttırmaktadır. ÇeĢitli su talepleri karĢılandıktan sonra
akarsuyu ekosisteminin sürdürülebilirliği için gerekli ekolojik ihtiyaç debisi veya çevresel
debinin belirlenmesi çok yönlü ve detaylı bir araĢtırma alanıdır. Bu Bölüm‘de akarsularda
ekolojik ihtiyaç debisi tahmini ile ilgili olarak dünya ölçeğinde yaygın biçimde kullanılan
baĢlıca
yöntem
ve
yaklaĢımlar
özetlenerek
Türkiye
için
uygulanabilir
yöntemler
önerilmektedir.
Akarsu Düzenlemeleri
Dünya genelindeki ulaĢılabilir su kaynaklarının %50‘den fazlası insan kullanımına tahsis
edilmiĢ durumda olup 2025 yılı itibarı ile bu oranın %70‘e ulaĢması beklenmektedir (Postel,
1998). Su kaynakları geliĢtirme planlaması kapsamında gerçekleĢtirilen biriktirme yapıları
(baraj, rezervuar ve göletler), regülatörler, havzalar arası su transferleri, taĢkın kontrol ve
akifre besleme sistemleri ile akarsu havzasının hidrolik rejiminin değiĢtirilmesi dolayısıyla
nehir ekosisteminde öngörülemeyen etkiler ortaya çıkabilmektedir. Kuzey Amerika, Avrupa
ve Eski Sovyetler Birliği sınırları içindeki 139 en büyük akarsuyun %77‘sinde kuvvetli veya
orta derecede debi (akarsu) düzenlemesi uygulaması yapılmıĢ durumdadır (Dynesius ve
Nilsson, 1994). Dünya‘daki akarsuların %60‘ında nehir havzası hidrolojik rejimi değiĢtirilmiĢ
olup, önemli havzaların %46‘sında asgari 1 baraj yer almaktadır (Revenga vd., 2000). AB
üyesi ülkelerdeki akarsuların %60-65‘i ve Asya ülkelerindeki nehirlerin ise ~ %50‘sinde
akarsu havzalarına müdahale edilmiĢ bulunmaktadır (WCD, 2000). ABD‘de iç suların %85‘i
6575 baraj/rezervuar ile yapay olarak kontrol edilmekte olup, akarsu havzalarının sadece
%2‘sinde doğal akım Ģartları mevcuttur (WCD, 2000).
Akarsu havzası düzenlemelerinde biriktirme yapıları çok büyük bir ağırlık teĢkil etmekte olup
140 ülkede ~45.000 büyük baraj bulunmaktadır. Dünya‘nın en fazla barajına sahip ilk 5 ülkesi
(Çin (% 46,2), ABD (% 13.8), Hindistan (% 9), Japonya (% 5,6), Ġspanya (% 2,5)) Dünya
genelindeki barajların ~ %80‘ini barındırmaktadır. Baraj sayısı sıralamasında 625 baraj (%
1,3) ile Türkiye 8. sırada yer almaktadır (WCD, 2000).
Baskı Ta
Çevresel (Ekolojik) Ġhtiyaç Debisi Analizinin GeliĢim Süreci
Bir akarsu için Çevresel Ġhtiyaç Debisi (ÇĠD) analizi, öngörülen bir ekolojik statüyü
sürdürebilmek üzere akarsuyun orijinal (düzenlenmemiĢ) akım rejiminin belli bir su yapısı
mansabında akarsuyun kendisi ve taĢkın yatağında ne oranda muhafaza edileceğinin ortaya
konması olarak ifade edilebilir. ÇĠD analizi bir akarsuda önceden belirlenmiĢ ekolojik statü
durumu için bir veya birden fazla tadil edilmiĢ akım rejimi ve çevresel ihtiyaç debisi önerisini
içerebilir. Akarsu ekosisteminin bir bütün olarak korunması ve geliĢtirilmesine yönelik olarak
belirlenen ekolojik hedefler, kaynaktan denize kadar sucul ortam ve akarsu enkesitindeki
geçiĢ bölgesindeki biyolojik hayat, ticari balıkçılığın en üst seviyeye çıkarılması, tehlike
altındaki türlerin ve/veya bilimsel, kültürel ve rekreasyon değerlerinin korunmasını
gerektirebilir.
ÇĠD analizi, tipik olarak mevcut düzenlenmiĢ veya su kaynakları geliĢtirilmesi planlanan
akarsu sistemleri ile debiyle ilintili akarsu restorasyonu faaliyetlerine dönük karar verme
sürecini desteklemek üzere yürütülmektedir. Bu tür çalıĢmalar sonucu önerilen ÇĠD ile tek bir
yıllık akıĢ hacmi ve/veya yılın değiĢik mevsimleri için öngörülen farklı debilerle akarsuyun
hedeflenen ekolojik statüsünün korunmasına çalıĢılır. ÇĠD‘nin akarsuyun düzenlenmiĢ ve
düzenlenmemiĢ kolları veya tamamını (özellikle akarsu restorasyon projelerinde) kapsamak
üzere belirlenmesi gerekebilir.
Çevresel Ġhtiyaç Debisi analizi ile ilgili ilk yöntemler 1940‘lı yıllarda ABD‘nin batı eyaletlerinde
geliĢtirilmiĢtir. ÇĠD analizi çalıĢmaları, yeni çevre ve su mevzuatının uygulanmaya baĢlandığı,
ayrıca büyük su yapısı (barajlar, regülatörler…) planlama ve uygulamalarının yoğun olarak
gerçekleĢtirildiği 1970‘li yıllarda sayıca en yüksek değerlere ulaĢmıĢtır.
ABD dıĢındaki ülkelerdeki ÇĠD analizi çalıĢmaları özellikle 1980 sonrasında belirgin bir
geliĢme göstermiĢtir. Doğu Avrupa, çoğu Latin Amerika, Afrika ve Asya ülkelerinde ÇĠD
analizi henüz yeterince geliĢmiĢ bir alan değildir ve konu ile ilgili olarak ancak sınırlı sayıda
yayın bulunmaktadır (Tharme, 2003).
BaĢlıca ÇĠD Hesap Yöntemleri
Dünya
genelinde
çevresel
ihtiyaç
debisi
kullanılmaktadır:
Hidrolojik yöntemler
Habitat benzeĢimini esas alan yöntemler
Baskı Ta
analizinde
baĢlıca
aĢağıdaki
yöntemler
Hidrolik yöntemler
BirleĢik (Kombine) yöntemler
BütünleĢik yöntemler
Diğer yöntemler
Yukarıda sıralanan yöntemlerin Dünya ölçeğindeki sayı ve yüzdeleri ġekil 45 te verilmiĢtir.
Bu Bölüm‘de anılan yöntemlerden ilk üçünün tanıtımı aĢağıda kısaca verilmiĢ olup diğer
yöntemlere iliĢkin detaylı bilgi için Tharme (2003)‘e baĢvurulabilir.
ġekil 45. ÇĠD Hesap Yöntemlerinin Dünya Genelindeki Dağılımı
Hidrolojik Yöntemler
Çevresel Ġhtiyaç Debisi analizinde en yaygın olarak kullanılan Hidrolojik Yöntem Tennant
veya Montana Yöntemi‘dir. Tennant Yöntemi, Tennant (1975) tarafından Montana
Bölgesi‘ndeki nehirlerin akım ve ekolojik verileri esas alınarak geliĢtirilen ve ―Montana
Yöntemi‖ olarak da anılan bir ekolojik ihtiyaç debisi hesap tekniğidir. Tennant ; Montana,
Nebraska ve Wyoming‘deki 11 akarsu üzerinde seçilen 58 istasyonda (enkesit) elde edilen
akım ve sucul ekosistem gözlem sonuçlarını kullanmıĢtır. Söz konusu akarsu enkesitlerinden
derlenen detaylı verilerle özellikle balık yaĢamının özellikleri karakterize edilmiĢtir. Bu
kapsamda akarsu yatak geniĢliği, su derinliği, hızı ve sıcaklığı, yatak örtüsü, balık göçleri,
balıkçılık, botla avlanma/gezinme, estetik ve doğal güzellikler vb. hususlar incelenmiĢtir.
Tennant bu gözlem ve incelemeleri sonunda akarsudaki akım (debi) ile balık, yaban hayatı
ve mesire/dinlenme bileĢenleri arasında bir iliĢki tespit etmiĢtir (Mann, 2005). Tennant (1975)
Baskı Ta
tarafından bulunan bu iliĢki oldukça sınırlı sayıda veri ile akarsulardaki sucul ekosistemin
durumunu anlamaya ve test etmeye imkân veren standart bir yöntem halini almıĢtır. Bu
yöntemde sadece akarsuyun ortalama debisi esas alınır ve ortalama debinin yüzdesi
cinsinden ifade edilen debilere bağlı olarak Ocak- Mart ve Nisan-Eylül dönemlerinde
akarsuyun doğal ekosistem kalitesi durumu tanımlanır (Tablo 44). Bu suretle atıksu
deĢarjları ile kirletilmemiĢ temiz bir akarsuda kalite denetimi yapan merciler, sadece mevcut
debinin yıllık ortalama
%‘si olarak miktarı ve içinde bulunulan ayı dikkate alarak sucul
ekosistem kalitesi ile ilgili hızlı, kolay ve isabetli bir değerlendirme yapabilmektedir.
Tablo 44. Sucul ekosistem ve mesire maksatlı kulanım için gerekli akarsu debileri
Nehir Ekosistemi Ġçin Kalite Sınıfı
Mükemmel
Çok iyi
Ġyi
Orta
Kötü veya asgari
Çok kötü
Yıllık Ortalama Akımın % si olarak akarsu debisi
Ekim-Mart
Nisan-Eylül
40
60
30
50
20
40
10
30
10
10
0-10
0-10
Kaynak:Tennant, 1975
* Bu yöntemin eğimi %1’den büyük akarsularda (vahşi dereler) revize edilmeden kullanımı önerilmemektedir. (
Mann,2006)
Tennant Yöntemi akarsudaki ekosistem kalitesini sabit bir debiye (ekolojik ihtiyaç debisi)
bağlı olarak izleyip garanti etmeyi hedefleyen standart bir metot olarak bilinmektedir. Böylece
büyük emek, zaman ve mali harcama yapılmaksızın mevcut akarsu akım kayıtları
kullanılmak suretiyle nehir ekosistemi kalite sınıfı hedeflerinin izlemesi ve kontrolü
sağlanabilmektedir.
Herhangi bir akarsuda Tennant Yöntemi‘nin uygulanabilmesi için gerekli Ģartların ne olduğu
konusunda tam anlamıyla kesin ve net bir kriter mevcut değildir. Bu yüzden, kullanımı çok
basit olmakla birlikte Tennant Yöntemi‘nin yerel Ģartlara göre revize edilmeden doğrudan
uygulanması düĢünülmemelidir. Bu kapsamda özellikle Tennant tarafından önerilen iki
dönem, akarsu havzasının yer aldığı iklim ve coğrafi Ģartlara göre farklılık gösterebilmektedir.
Örneğin Oklahama Nehri Havzası‘nda araĢtırmalar yapan Orth ve Maughan (1981), Tennant
Yöntemi‘nde ki dönemlerin Temmuz-Aralık ve Ocak Haziran olarak ayrılmasının sucul
ekosistem kalitesinin izlenmesi bakımından daha anlamlı olduğunu tespit etmiĢlerdir. Ayrıca
akarsu ekosistem kalite izlemesi ve kontrolü amacıyla üzerinde yorum ve değerlendirmeye
imkan tanımayan tek bir ekolojik ihtiyaç debisi tanımlayan Tennant Yöntemi‘nin
Baskı Ta
uygulanmasının çok da kolay ve yerinde olmadığı (Mosley, 1983) ve özellikle eğimi %1‘den
büyük akarsular içinde ancak koruma maksatlı olarak ve ihtiyatla kullanılabileceği (Mann,
2006) belirtilmektedir. Ancak bütün bu eleĢtirilere rağmen Tennant Yöntemi, diğer alternatif
yöntemlere (su yüzeyi profili modelleri, R2 enkesit yöntemi, ıslak çevre yöntemi vb.) göre
daha yaygın olarak kabul görmektedir (Parker ve diğ., 2004).
Tennat Yöntemi‘nin mevsimlik akımları (debi) çok geniĢ bir aralıkta değiĢen (genelde
Türkiye‘deki akarsularda olduğu gibi) ve ortalama eğimi %1‘den büyük olan düzenlenmemiĢ
(vahĢi) akarsular için, koruma maksatlı olarak dahi olsa, akarsuyun yer aldığı (coğrafi bölge,
iklim, doğal ekosistem vb.) faktörler ıĢığında tadil edilmeksizin bire bir uygulanmasının doğru
olmadığı bilinmektedir.
Tennant Yöntemi‘nden hareketle ÇĠD analizinde Ġspanya yıllık ortalama akımın %10‘u,
Portekiz‘de ise %2,5-5‘i ilk yaklaĢımda çevresel ihtiyaç debisi olarak alınmaktadır.
ÇĠD analizinde kullanılan diğer bir yaklaĢım ise günlük akımların debi süreklilik çizgisine bağlı
olarak belli bir aĢılma ihtimaline karĢı gelen günlük akım değerinin ÇĠD olarak esas
alınmasıdır. Aralarında Ġngiltere, Bulgaristan, Tayvan ve Avustralya‘nın da bulunduğu bazı
ülkelerde aĢılma ihtimali % 5 olan veya zamanın % 95‘inde akarsuda mevcut olan debi (Q 95);
Brezilya (bazı eyaletler), Kanada ve Ġngiltere (bazı havzalar) zamanın %90‘ında akarsuda
mevcut günlük debi (Q90) ve çoğu Avrupa ülkesinde ise zamanın %99‘unda akarsuda mevcut
günlük debi (akım) (Q99) ÇĠD olarak esas alınmaktadır. AĢılma ihtimali %10 olan 7 Günlük
minimum debi de (7 Q10) yine bazı ülkelerde (özellikle Brezilya‘nın çoğu eyaletinde) ÇĠD
olarak kullanılmaktadır.
Türkiye‘de de bilhassa küçük Hidroelektrik Santral (HES) projelerinde, son 10 yılın günlük
akımları üzerinden hesaplanan yıllık ortalama akımın en az %10‘unun (Tennant Yöntemi)
ÇĠD olarak mansaba bırakılması öngörülmektedir (DSĠ, 2009). Ġlgili DSĠ Yönetmeliği
öncesinde özellikle HES tesisleri için ÇĠD hesaplarında akarsulardaki 3 kurak dönem
akımlarının istatistiki analizini esas alan yaklaĢımlar da kullanılmıĢtır.
Baskı Ta
Habitat BenzeĢim Yöntemi
Bu yöntem hidrolojik yöntemlerden sonra en yaygın ölçüde kullanılan bir ÇĠD analiz yöntemi
olup hidrolik ve habitat simülasyonu yöntemlerinin birlikte kullanımı yoluyla akarsuda ıslak
kesiti ve yan Ģevlerdeki sucul ekosistemin debi (akım) değiĢimlerine olan etkileĢiminin ortaya
konarak korunması gerekli kritik biotanın varlığının sürdürülmesini esas alır. Bu suretle kritik
habitatın varlığını sürdürebilmesi için akarsu yapıları mansabında oluĢturulması gerekli
hidrolojik akım rejimi tanımlanmıĢ olmaktadır (Waddle, 1998 a,b).
Bu tür modellerde korunması hedeflenen canlı türü çoğu kere balıktır. Ancak son yıllarda
akarsu ıslak kesiti ve yan Ģevlerinde yaĢayan diğer ekosistem bileĢenlerinin korunması ve
sediment yıkanmasının temininin hedeflendiği ÇĠD analizi çalıĢmalarına da rastlanmaktadır
(Tharme, 2000). Son dönemde hidrolik ve habitat benzeĢimi modellerinin uygulanması ile
ilgili genel eğilim, iki veya üç boyutlu habitat mekansal dağılım matrisleri ve coğrafi bilgi
sistemlerini esas alan görsel unsurları güçlü platformların kullanılması yönündedir (Waddle,
1998 b).
Hidrolik Yöntemler
Dünya genelinde en yaygın biçimde uygulanan hidrolik ÇĠD analizi yöntemi ıslak çevre
yöntemi olarak bilinen hesap tekniğidir (Reiser vd., 1989). Bu yöntemde akarsu
bütünlüğünün öncelikle ıslak çevre büyüklüğü ile doğrudan iliĢkili olduğu akarsu Ģevleri ve
yatağındaki kritik biotanın korunması esas alınır. Çevresel Ġhtiyaç Debisi, kritik kesit için
üretilen boyutsuz Islak Çevre (IC/ICmaks) ve debi (Q/Qmaks) grafiğindeki doğrusallıktan sapma
noktasına karĢı gelen kritik debi olarak tanımlanır.
Baskı Ta
Islak çevre yönteminin Avustralya, Avrupa ve ABD‘nin bazı bölgelerindeki akarsulara
uygulandığı bilinmektedir (Gippel ve Stewerdson, 1998). Bu yöntem Karakaya ve Gönenç
(2006) tarafından Büyük Melen Çayı‘na da uygulanmıĢtır.
Türkiye’deki Mevcut Durum
Mevzuat
Türkiye‘de akarsu yapıları ve restorasyon projelerinde mansaba bırakılması gereken su
miktarı (ÇĠD) ile ilgili yasal çerçeve DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından 18 Ağustos 2009 tarih
ve 27323 sayılı Resmi Gazete‘de yayınlatılarak yürürlüğe konan ―Elektrik Piyasasında Üretim
Faaliyetinde Bulunmak Üzere Su Kullanım Hakkı Anlaşması İmzalanmasına İlişkin Usul ve
Esaslar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik‖ ile belirlenmiĢtir. Bu
yönetmeliğin 7. Maddesi‘nde akarsular üzerinde yapımı planlanan nehir tipi santraller (küçük
HES) ile diğer su yapılarından (baraj, regülatör, su alma yapı ve sistemleri) mansaba
bırakılacak su miktarı aĢağıdaki gibi tanımlanmaktadır:
“Doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacak su miktarı projeye esas alınan son on yıllık
ortalama akımın en az %10 u olacaktır. ÇED sürecinde ekolojik ihtiyaçlar göz önüne
alındığında bu miktarın yeterli olmayacağının belirlenmesi durumunda miktar artırılabilecektir.
Belirlenen bu miktara mansaptaki diğer teessüs etmiş su hakları ayrıca ilave edilecek ve
kesin proje çalışmaları belirlenen toplam bu miktar dikkate alınarak yapılacaktır. Nehirde son
on yıllık ortalama akımın %10 undan daha az akım olması halinde suyun tamamı doğal
hayatın devamı için mansaba bırakılacaktır.”
Dolayısıyla ülkemizdeki mevcut mevzuata göre Çevresel Ġhtiyaç Debisinin (mansapta daha
önce tesis edilmiĢ su hakları hariç olmak üzere) asgari, akarsu üzerindeki su yapısının yer
aldığı kesitteki son 10 yıllık günlük akımlar ortalamasının %10‘undan daha az olamayacağı
(Tennant Yöntemi-asgari ekolojik statü durumu) hükmü getirilmektedir.
HES Tesisleri Özelinde ÇĠD Analizi Önerisi
Daha önce de değinildiği üzere, Tennat Yöntemi‘nin mevsimlik akımları (debi) çok geniĢ bir
aralıkta değiĢen (genelde Türkiye‘deki akarsularda olduğu gibi) ve ortalama eğimi %1‘den
büyük olan düzenlenmemiĢ (vahĢi) akarsular için, koruma maksatlı olarak dahi olsa,
akarsuyun yer aldığı coğrafi bölge, iklim, doğal eko sistem vb. faktörler ıĢığında tadil
edilmeksizin, bire bir uygulanmasının doğru olmadığı bilinmektedir. Bu yüzden özellikle Doğu
Karadeniz Bölgesi akarsuları için, akım karakteristikleri bakımından Temmuz – Ekim (yaz /
Baskı Ta
kurak ) ile Kasım – Haziran (kıĢ/bahar) olmak üzere iki farklı dönem dikkate alınarak,
akarsuda orta-iyi (iyiye yakın) bir ekosistem statüsü hedeflenmek üzere koruma-kullanma
dengesi de gözetilerek ve HES Tesisleri ile yenilenebilir enerji üretimini de fizibil kılmak üzere
nehir tipi HES‘ler de regülatörden mevcut akarsu yatağına yıl boyu bırakılması gereken
ağırlıklı ortalama çevresel ihtiyaç debisi;
QEk
0,15 8 0,20 4
Qort 0,17Qort
12
Ġfadesine göre hesaplanabilir (Tablo 34). Bu ifadede,
0,15
: Kasım – Haziran dönemi için yıllık ortalama akıma göre debi oranını (Q/QOrt)
0,20
: Temmuz – Ekim dönemi için yıllık ortalama akıma göre debi oranını (Q/QOrt)
8
: Yılın Kasım – Haziran dönemindeki ay sayısını
4
: Yılın Temmuz – Ekim dönemindeki ay sayısını
göstermektedir. DSĠ tarafından öngörülen ÇĠD, akarsuyun ekolojik statüsü izlenerek kontrollü
olarak uygulanmalı, öngörülen ekolojik statüden daha kötü bir duruma doğru gidildiğini
gösterir somut bilimsel bulgular elde edildiği taktirde çevresel ihtiyaç debisinin ilk yaklaĢımda
Tablo 45 te önerilen değerlere yükseltilmesi yoluna gidilmelidir. Ayrıca HES su alma/çevirme
yapılarında
yukarı
(menba)
yönlü
balık
göçünün
sürekliliğini
sağlayan
balık
geçitleri/merdivenleri de bulunmalıdır.
Tablo 45. Türkiye Akarsuları Ġçin Revize EdilmiĢ Tennant yöntemine göre Sucul Ekosistem
Kalitesi Tablosu Önerisi
Nehir Ekosistemi Ġçin Kalite Sınıfı
Orta – Ġyi (~iyi)
Yıllık Ortalama Akımın % si olarak akarsu debisi
Kasım-Haziran
Temmuz-Ekim
15
20
Dik eğimli yamaç ve vadilerden akan Doğu Karadeniz Bölgesi dereleri ve benzeri
akarsularda özellikle 500 metreden yüksek kotlarda birkaç yüz metre aralıklarla ana
akarsuya sağlı sollu pek çok yan kol katılımı söz konusu olduğundan, Regülatör
mansabındaki mevcut akarsu yatağındaki akım (debi) ilk yan kol katılımından itibaren
(Regülatörden birkaç yüz metre aĢağıda) hızlı bir Ģekilde artarak deredeki sucul hayat için
gerekli kritik değerin yıl boyu daima üzerinde kalacak seviyeye ulaĢmaktadır. Regülatör kesiti
ile HES türbin deĢarjı arasındaki kesimde QEI debisine ek olarak akarsu yatağına katılacak
ilave debi (QĠK) aĢağıdaki Ģekilde belirtildiği üzere
Baskı Ta
QİK
QR
AİK
AR
olarak hesaplanabilir. Burada;
AR
: Regülatör kesiti menbasındaki akarsu drenaj alanını
AĠK
: HES deĢarj noktası ile Regülatör arasındaki dere drenaj alanını
QR
: Regülatör kesitindeki akım/debi değerini göstermektedir.
Bu durumda ilk yan katılımdan itibaren regülatör – HES arasındaki debi hızla artarak HES
deĢarj membaında mevcut doğal akım değeri olan QEI + QĠK seviyesine ulaĢılacaktır.
Dolayısıyla Regülatör mansabındaki sucul ekosistem için en kritik kısım ilk yan kol katılımına
kadarki birkaç yüz metrelik bölümdür. Bu bölümdeki akım (QEI), regülatör kesitindeki yıllık
ortalama debinin %17‘sinden veya zamanın %99‘unda akarsuda mevcut olan günlük
akımdan (Q99) (hangisi büyükse o esas alınarak) daha az tutulmamalıdır.
Q99, regülatör kesitindeki günlük akımların debi süreklilik eğrisinde aĢılma ihtimali %1 olan
günlük akıma karĢı gelir.
Yukarıda kısaca açıklanan ÇĠD analizi yaklaĢımı sadece HES tesisleri değil, akarsular
üzerindeki mevcut ve planlanan her türlü su yapısının (bilhassa sulama ve içmesuyu temini
ile ilgili su yapıları) iĢletimde mutlaka uygulanmalıdır.
Baskı Ta
BiyoçeĢitliliğin çok zengin olduğu kritik havza ve akarsulardan baĢlanarak, Çevresel Ġhtiyaç
Debisi ile ilgili mevcut mevzuat ve metodolojinin hidrolik durum ve habitat benzeĢimine dayalı
olarak geliĢtirilmesi önem taĢımaktadır. Bu kapsamda kıtaiçi sularımızda, AB Su Çerçeve
Direktifi uyarınca, su kalitesi yanında biyolojik parametreleri de içeren etkin bir izleme ve
kontrol sistemi ile sucul ortamların ekolojik statüsünün belirlenmesine imkan veren yeterli
bilimsel, teknik ve kurumsal kapasitenin acilen oluĢturulması gerekmektedir.
Su kalitesi izleme ve denetiminin AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu hale getirilmesi
faaliyetleri ile eĢ zamanlı olarak Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği alıcı ortama deĢarj
limitlerinin de alıcı ortamlarda öngörülen su kalitesi ve ekolojik statüye ulaĢılmasına imkan
verecek tarzda (uygun modelleme çalıĢmaları ile desteklenerek) yeniden gözden geçirilmesi
gerekmektedir.
Baskı Ta
4.2.
Seyhan Havzası
4.2.1. Havza Su Potansiyeli
Yüzeysel Su Potansiyeli
Tablo 41‘de 18 No‘lu Havza olan Seyhan Havzası için verilen yıllık ortalama akıĢ, 6,66 x 10 9
m3 (10,18 L/s.km2) olup, Türkiye‘nin yüzeysel su potansiyelinin ~% 3,62‘sini teĢkil etmektedir.
Bunun kullanılabilir kısmı ise, ortalama kullanılabilir yüzeysel su oranı ~% 50 alınarak ~ 3,33
x 109 m3/yıl olarak tahmin edilmiĢtir.
Yeraltı Suyu Potansiyeli
DSĠ Genel Müdürlüğü Etüt Plan Dairesi BaĢkanlığı ile Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltı Suları
Daire BaĢkanlığı‘ndan alınan verilere göre 11 Havza‘nın yeraltı suyu potansiyeli, tahsis
durumu ve sulanan alanların durumu Tablo 46‘da topluca özetlenmiĢtir. Seyhan Havzası‘nın
yeraltı suyu iĢletme rezervi ~ 223,50 x 106 m3/yıl olup yeraltı suyu potansiyelinin (iĢletme
rezervinin yeraltı suyu potansiyelinin ~%70-80 (75)‘i olduğu kabulü ile) ~ 298 x 106 m3/yıl
olacağı tahmin edilmektedir.
Tablo 46. Havza Yeraltı Suyu Potansiyeli Kullanımı Durumu
Havza Adı
Havza
No
KiĢilere içmekullanma,
sulama,
Yeraltısuy
sanayi
vb.
u ĠĢletme
amaçlı verilen
Rezervi
Kullanma
(hm3/yıl)
Belgesi
Tahsisleri
(hm3/yıl)
Marmara
2
296,96
273,73
23,98
31.000,00
86
56
19.610,00
Susurluk
3
503,29
284,78
71,621
113.832,00
280
141
53.105,00
Kuzey Ege
4
186,66
119,01
56,48
63.590,00
198
175
77.800,00
Küçük
Menderes
6
185
112,61
68,235
81.199,00
315
220
77.815,00
Büyük
Menderes
7
700,24
137,00
169,44
260.025,00
623
400
156.845,00
Burdur
10
43
25,86
129,048
193.627,00
561
435
151.475,00
YeĢilırmak
14
456,62
167,81
146,34
207.400,00
528
355
140.680,00
Kızılırmak
15
1.023,30
354,58
1.052,09
478.716,00
1.125
693
287.135,00
Konya
16
1.972,00
285,74
1.559,911
2.256.364,00
4.634
3.794
1.773.650,00
Seyhan
18
223,50
254,93
15,52
25.658,00
77
50
15.360,00
Ceyhan
20
558,90
449,93
155,08
212.470,00
420
180
74.310,00
Baskı Ta
Yeraltısuyu
Sulama
Projelerine
Tahsis
Edilen
Rezerv
(hm3/yıl)
Yeraltısuyu
Sulama
Projeleri ile
Planlanan
Sulama Alanı
(Dekar)
Yeraltısuyu
Sulama
Projeleri ile
Planlanan
Kuyu Adedi
(adet)
Yeraltısuyu
Sulama
Projeleri
ĠnĢa Edilip
Devir Edilen
Kuyu (Ad)
Yeraltısuyu
Sulama
Projeleri
ĠnĢa Edilip
Devir Edilen
Sulama
Alanı (De)
Toplam Su Potansiyeli
Havzadaki 6,66 x 109 m3/yıl yüzeysel ve ~ 298 x 106 m3/yıl yeraltı suyu potansiyeli dikkate
alındığında toplam su potansiyeli: 6,96 x 109 m3/yıl olarak hesaplanır.
Havzanın kullanılabilir su potansiyeli de 3,33 x 109 m3/yıl kullanılabilir yüzeysel su ve ~
223,50 x 106 m3/yıl yeraltı suyu iĢletme rezervleri göz önünde tutulmakla ~3,55 x 109 m3/yıl
olarak bulunur.
4.2.2. Su Kaynaklarının Mevcut Kullanım Durumu
Sulama Suyu Tahsisleri
Seyhan Havzası‘nda kiĢilere, içme, kullanma ve sanayi suyu olarak ve sulama
kooperatiflerine (yeraltı suları ile yürütülen sulama faaliyetleri) tahsis edilen yeraltı suyu
miktarı (254,93+15,52) x 106 = 270,45 x 106 m3/yıl olup mevcut aĢırı çekim dolayısı ile yeraltı
suyu iĢletme rezervini (223,50 x 106 m3/yıl) takriben %20 oranında aĢmaktadır (Tablo 46).
Havzada yüzeysel su kaynaklarına dayalı (baraj ve göletlerden alınarak, sulama birliklerince
iĢletilen sulama Ģebekesine verilen) sulama suyu tahsislerinin, DSĠ Genel Müdürlüğü verileri
ile 2000-2009 dönemindeki durumu ġekil 46‘da verilmiĢtir. ġekil‘den de görüldüğü üzere
Seyhan Havzası‘nda, sulama birliklerince iĢletilen sulama Ģebekelerine 2000-2009
döneminde tahsis edilen ortalama su miktarı ~ 1626,3±211,1 milyon m3/yıl‘dır.
Seyhan Havzası
ORT:660,53
Şebekeye Alınan Su (hm3)
1839,9
1443,7
STDSAPMA:840,1
1775,4
Yüksek değerler dikkate
1446,2
alındığında:
ORT:1626,3
STDSAPMA:211,1
13,7
18,2
2000
2001
18,6
2002
2003
2004
2005
2006
14,2
13,8
21,6
2007
2008
2009
ġekil 46. Seyhan Havzası‘nda Yüzeysel Su Kaynaklarından Alınan Sulama Suyu Durumu
Baskı Ta
Ġçme, Kullanma ve Sanayi Suyu Tahsisleri
Havzada sulama ve sulama dıĢı faaliyetlere tahsis edilen toplam su miktarları sırası ile ~
1642 x 106 m3/yıl (1626,3+15,52) ve 1,91 x 109 m3/yıl (3550-1642) olarak hesaplanmıĢtır.
Dolayısı ile Seyhan Havzası toplam su potansiyelinin ~ %46‘sı sulamada kullanılmakta,
%54‘ü ise sulama dıĢı (içme, kullanma, sanayi vb.) faaliyetler için tahsis edilecek durumda
bulunmaktadır.
4.2.3. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli
Havzadaki mevcut ve planlanan kentsel atıksu arıtma tesislerinin 2010-2040 dönemi
kapasiteleri Tablo 47 de verilmiĢtir.
Tablo 47. 2010-2040 Dönemi Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Toplam Kapasitesi
Yıl
Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Toplam Kapasitesi,
(milyon m3/yıl)
2010
2020
2030
2040
112,54
134,10
151,03
157,49
Havzada sulama, endüstriyel ve ticari maksatlı olarak yeniden kullanılabilecek arıtılmıĢ atıksu
potansiyellerinin Tablo 48 deki gibi olması beklenmektedir. Hesaplarda, 2010-2010
döneminde yeniden kullanılabilecek arıtılmıĢ atıksu potansiyelinin arıtılan atıksuyun %65%80‘i aralığında olabileceği kabul edilmiĢtir. Bugün itibarı ile yeniden kullanılabilecek atıksu
miktarı üst limiti olarak %80‘lik oran esas alınmıĢtır.
Tablo 48. 2010-2040 Dönemi Yeniden Kullanılabilecek Atıksu Potansiyelleri
Yıl
Ġleri
Derecede
ArıtılmıĢ
3
Kapasitesi, (m /yıl)
2010
0,65
0,42 (%65)
2020
0,80
0,56 (%70)
2030
0,92
0,69 (%75)
2040
0,94
0,75 (%80)
Baskı Ta
Atıksu Yeniden Kullanılabilecek
Potansiyeli
Atıksu
4.2.4. Havzadaki KirlenmiĢ Ortamlar
Seyhan Havzası genelinde, kirlenmiĢ durumdaki ve kirlenme riski taĢıyan yüzeysel su
kaynaklarının detaylı değerlendirmeleri Bölüm 6‘da (Su Kalitesi ve Kirlilik Yükleri)
sunulmuĢtur.
4.2.5. 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerileri
Seyhan Havzası‘ndaki mevcut toplam su potansiyeli ile kullanılabilir su rezervinin 2010-2040
dönemi itibarı ile durumu Tablo 48‘de verilmiĢtir. Söz konusu su rezervinin sulama ve sulama
dıĢı sektörler itibarı ile kullanımı için de Tablo‘nun 5. ve 6. satırlarında verilen planlama
önerisi sunulmuĢtur. Tarım ve hayvancılık faaliyetleri ile birlikte nüfus ve sanayinin de yoğun
olduğu Seyhan Havzası‘nda, sulama suyu tahsisinin toplam rezervin %65‘ini geçemeyeceği
kabul edilmiĢtir. Bu durumda su rezervinin %35‘inin havzadaki yerleĢim birimleri ve sanayi
tesislerinin içme- kullanma suyuna tahsisi öngörülmüĢtür. Sulamaya tahsis edilen gerçek su
miktarının DSĠ ve diğer kiĢi/kurumlarca planlanan sulama projeleri ıĢığında daha detaylı
olarak tahmini gerekmektedir. Bu yüzden bu raporda önerilen değerler ilk yaklaĢımda bir ön
tahmin (kılavuz değer) olarak dikkate alınmalıdır.
Havzadaki yüksek kalitede belediye atıksu arıtma tesisi çıkıĢlarının özellikle sulama,
binaların tuvalet sifon suyu, endüstriyel proses suyu vb. maksatlarla kullanımı mümkündür.
Ancak arıtılmıĢ atıksuların özellikle sulama maksatlı kullanımında, soğuk ve yağıĢlı
dönemlerde 3~6 aylık bir depolamaya ihtiyacı olacağı için, ortalama 3 aylık bir depolama
kabulü ile ancak %75‘inin sürekli kullanıma hazır tutulabileceği, bunun da %65~80‘inin fiilen
kullanılabileceği öngörülmektedir. Havzadaki yeniden kullanılabilir arıtılmıĢ atıksu rezervi
Tablo 48‘ün 7. satırında verilmiĢtir. Bu durumda havzanın revize edilmiĢ toplam su rezervi
Tablo 48‘ün 8. satırındaki gibi olacaktır.
Ġklim değiĢikliği ve kuraklıklar dolayısıyla Türkiye‘nin yıllık yağıĢ miktarı ve su potansiyelinde
%20‘lere varan bir azalma yaĢanabileceği öngörülmektedir (Yıldız v.d., 2007 ve ÇOB, 2008).
Bu itibarla 2010 sonrası dönemlerde yaĢanabilecek muhtemel su potansiyeli azalması
dolayısıyla ortaya çıkacak su arzı açığının öncelikle sulamada modern teknolojilerin
kullanılması sonucu kazanılacak ek rezervden karĢılanması öngörülmektedir. Ġklim değiĢikliği
senaryolarına göre öngörülen bu değerler üzerinde henüz yeterli mutabakat sağlanmadığı
için bu aĢamada Tablo 49 daki Su Kaynakları Planlaması‘na yansıtılmasının uygun
olmayacağı düĢünülmektedir.
Baskı Ta
Tablo 49. Seyhan Havzası 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerisi
Su Kaynakları
2010
2020
3
milyon m / yıl
2030
2040
1
Toplam Su Potansiyeli
6960
6960
6960
6960
2
Toplam Kullanılabilir Su Rezervi
3550
3550
3550
3550
3
Havza dıĢından transfer edilebilir
rezerv
-
-
-
4
Toplam Su Rezervi (2+3)
3550
3550
3550
3550
5
Sulama Suyu Rezervi
~1642
1953 (%55)
2310
(%60)
2308
(%65)
6
Ġçme, kullanma, sanayi suyu
1908
(sulama dıĢı kullanım) rezervi
1597 (%45)
1420
(%40)
1242
(%35)
0,56
0,69
0,75
3550,56
3550,69
3550,75
7
8
Belediye atıksu arıtma tesisi
çıkıĢlarının yeniden kullanımı
0,42
yoluyla
kazanılabilecek
su
rezervi
Revize edilmiĢ toplam su rezervi
3550,42
(5+6+7)
2010-2040 döneminde, revize edilmiĢ toplam su rezervinin; sulama suyu, içme/kullanma ve
sanayi suyu ile AAT çıkıĢlarının yeniden kullanımı yoluyla kazanılabilecek su rezervince
paylaĢımı aĢağıdaki Ģekillerde (ġekil 47) gösterilmiĢtir
Baskı Ta
2010
2020
Sulama Suyu
Rezervi
0,42; 0%
0,56; 0%
1642;
46%
1908;
54%
İçme, kullanma,
sanayii
suyu(sulama dışı
kullanım) rezervi
1597;
45%
1953;
55%
Belediye atıksu
arıtma tesisi
çıkışlarının yeniden
kullanımı yoluyla
kazanılabilecek su
rezervi
2030
0,69; 0%
0,75; 0%
İçme, kullanma,
sanayii
suyu(sulama dışı
kullanım) rezervi
2310;
62%
İçme, kullanma,
sanayii
suyu(sulama dışı
kullanım) rezervi
Belediye atıksu
arıtma tesisi
kullanımı yoluyla
kazanılabilecek su
rezervi
2040
Sulama Suyu
Rezervi
1420;
38%
Sulama Suyu
Rezervi
1242;
35%
Belediye atıksu
arıtma tesisi
kullanımı yoluyla
kazanılabilecek su
rezervi
2308;
65%
Sulama Suyu
Rezervi
İçme, kullanma,
sanayii
suyu(sulama dışı
kullanım) rezervi
Belediye atıksu
arıtma tesisi
kullanımı yoluyla
kazanılabilecek su
rezervi
ġekil 47. 2010, 2020, 2030 ve 2040 Yılları Toplam Su Rezervi Dağılımı
Su Ġhtiyacı Tahmini
Su ihtiyacı tahmini hesaplarında kullanılan birim net su ihtiyaçları, nüfusa bağlı olarak
değiĢmektedir. Havzada bulunan ilçe ve beldeler için, nüfusları ve nüfusları oranında
değiĢkenlik gösteren birim su ihtiyacı çarpımı ile yerleĢimin insani kullanım amaçlı ihtiyaç
duyacağı su miktarları hesaplanmıĢtır.
ihtiyaçları Tablo 50 deki gibidir.
Baskı Ta
Belli nüfus aralıkları için öngörülen birim net su
Tablo 50. Nüfusa Göre Birim Net Su Ġhtiyaçları
EĢdeğer Nüfus (kiĢi)
Birim Net Su Ġhtiyacı (L/kiĢi.gün)
5.000
7.500
10.000
15.000
25.000
35.000
50.000
75.000
100.000
150.000
200.000
250.000
400.000
500.000
750.000
1.000.000
1.500.000
2.000.000
80
80
90
90
90
100
100
100
100
125
125
125
140
140
140
160
160
160
Ġsale hattı kayıpları insani kullanım amaçlı olarak hesaplanan su debisinin, Ģebekede
karĢılaĢılacak kaçak ve kayıplar ise isale kayıpları ve insani kullanım amaçlı olarak
hesaplanan su debisi toplamının belli bir yüzdesi olarak kabul edilmiĢtir (Tablo 51). Su
boruları ve bağlantı ekipmanlarının sızdırmazlığı yıllara göre azalacağından isale ve Ģebeke
kayıplarındaki azalma da hesaplamalara yansıtılmıĢtır:
Tablo 51. Ġsaledeki ve ġebekedeki Kayıp/Kaçak Yüzdeleri
Yıllar
Ġsaledeki kayılar (%)
ġebeke Kayıp/Kaçakları (%)
2010
2020
2030
2040
3
2,8
2,5
2
45
35
30
25
Son olarak isale ve Ģebeke kayıpları ile rezervlerden çekilebilecek içme ve kullanma suyu
miktarlarına endüstriyel amaçlı (sanayi/ticaret ve OSB) kullanılan su miktarı eklenmiĢtir.
Endüstriyel amaçlı kullanılan su miktarı, insani kullanım amaçlı olarak hesaplanan su miktarı,
isale ve Ģebeke kayıp/kaçakları toplamının bir yüzdesi olarak kabul edilmiĢ ve yıllara göre
değiĢimi hesaplamalara yansıtılmıĢtır. (Tablo 52)
Baskı Ta
Tablo 52. Endüstriyel Amaçlı Kullanılan Su Miktarı Yüzdeleri
Yıllar
Endüstriyel Amaçlı Kullanılan Su Miktarı (%)
2010
2020
2030
2040
10
12
15
18
Özet olarak su ihtiyacı tahmini hesabı aĢağıdaki gibi yapılmıĢtır;
q net xN
xQisalexQEND
(1
)
Qsu
Qsu = Rezervlerden çekilecek içme/kullanma suyu (m3)
qnet = Birim net su ihtiyacı (m3/N.yıl)
N
= EĢdeğer Nüfus
= ġebeke kayıp/kaçak yüzdesi
Qisale = Ġsaledeki su kaybı yüzdesi
QEND = Endüstriyel amaçlı kullanım için gerekli su yüzdesi
Havzadaki kırsal ve kentsel yerleĢimlerin nüfus ve su ihtiyaçları Tablo 53 te verilmiĢtir. Su
kaynaklarının içme suyu amaçlı kullanımının planlanmasında Tablo 39‘da verilen miktarlar
rehber değer olarak kullanılabilir. Su ihtiyacı; isaledeki kayıplar (%3-%2), Ģebekedeki
kayıp/kaçaklar (%45-%25) ile endüstriyel alanda su kullanımı ve bu değerlerin yıllara göre
değiĢimi göz önüne alınarak hesaplanmıĢtır.
Tablo 53. Havzadaki Kırsal ve Kentsel Nüfusun Su Ġhtiyacı Tahmini
Kırsal Alan
Havza Genel
Su Ġhtiyacı EĢdeğer
Su Ġhtiyacı EĢdeğer
Su
Ġhtiyacı
EĢdeğer Nüfus
3
3
3
(milyon m ) Nüfus
(milyon m ) Nüfus
(milyon m )
Kentsel Alan
Yıllar
2010
1685205
133,5
44217
2,1
1729421
135,7
2020
2011791
150,9
46205
2,1
2057996
153,0
2030
2219057
167,7
47542
2,1
2266599
169,9
2040
2298563
181,8
48133
2,1
2346696
183,9
Havzada yer alan sanayi tesislerinde, tesis içi önlemler ve iyi arıtma uygulamaları yoluyla
%50‘lere varan oranlarda su tasarrufuna gidilebileceği düĢünülmektedir. Bu yüzden sanayi
için tahsisi düĢünülen su miktarlarında 2010-2040 döneminde mevcut su rezervlerini
zorlayacak mertebede bir artıĢ beklenmemektedir.
Baskı Ta
Seyhan Havzası‘nın su arzı (revize edilmiĢ toplam su rezervi) ile havzadaki yerleĢimlerin
içme kullanma suyu ihtiyacının 2010-2040 dönemindeki beklenen seyri ġekil 48 de
verilmiĢtir. ġekilden de görüldüğü üzere havzanın mevcut su kaynakları, olağanüstü
derecede Ģiddetli ve uzun süreli kurak dönemler hariç, su talebini karĢılayacak düzeydedir.
Su arzı/talebi (milyon m3/yıl)
Revize edilmiĢ su rezervi
(Tablo 48, satır 8)
Sulama ve sanayi kullanımına
ayrılabilecek rezerv
Ġçme ve kullanma suyu
ihtiyacı (Tablo 52‘den)
ġekil 48. Seyhan Havzası Ġçin Su Rezervi (Arzı) ve Talebi Grafiği
Havzadaki su kaynaklarının entegre yönetimi ve planlaması ile ilgili olarak kısa ve orta
dönemde aĢağıdaki hususlara riayet edilmesi önerilebilir:
Kısa Vadeli Öneriler (2010-2015 Dönemi):
Suyun etkin ve verimli kullanımın temini;
ġebekeye kayıp ve kaçaklarının mevcut %45-55‘lik değerlerden ilk etapta <%30‘a
çekilmesi
ġebekelerde SCADA sistemi kurularak etkin basınç yönetimi sağlanması (sadece
gece saatlerinde etkin basınç yönetimi ile ~%30‘luk kayıp/kaçak azaltımı sağlanabilir.)
Bütün kullanıcıların su tüketiminin ölçülmesi ve faturalı tahsilat oranının azami düzeye
getirilmesi
Binalarda ( özellikle otel, büyük siteler, hastaneler vb. olmak üzere ) banyo sularının
uygun ön arıtma sonrası tuvalet sifon suyu olarak kullanımını sağlayacak eğitim,
Baskı Ta
bilinçlendirme, mevzuat geliĢtirme ve pilot uygulama faaliyetlerinin gerçekleĢtirilerek
~%30 düzeyinde su tasarrufu imkanı kazanılması
Binalarda
çatı
yağmursularının
ayrı
toplanarak
bir
depo/sarnıç
sistemi
ile
sulama/temizlik maksatlı kullanımıyla ilgili eğitim, bilinçlendirme ve pilot uygulamalar
gerçekleĢtirilmesi
Büyük su tüketicisi konumundaki sanayi kollarının iyi iĢletme/arıtma uygulamaları ile
suyu verimli kullanmalarının teĢviki ve pilot uygulamalar yaptırılması
Ġleri derecede arıtılmıĢ kentsel atıksuların, B kalite su olarak uygun tarife yapısı ile
(normal A Sınıfı içme suyuna göre %50 daha ucuz) kullandırılması (sulama, araç
yıkama, sanayi suyu vb.) ile ilgili eğitim, bilinçlendirme ve mevzuat geliĢtirme
çalıĢmalarının yürütülmesi
Yeraltı su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi çalıĢmaları
Havzadaki bütün akiferlerde, yeraltı suyu kuyularının kayıt altına alınıp, YASS
izlemesi ile Yer altı suyu rezervlerinin durumunun ortaya konması ve aĢırı YAS çekimi
yapılan bölgelere müdahale edilmesi
AĢırı su çekimi yapılarak tuzlanmıĢ akiferlerin belirlenerek rehabilitasyon planları
hazırlanması (bu kapsamda, yağmursuyu, yüzeysel su ve ileri düzeyde arıtılmıĢ
atıksu ile suni besleme düĢünülebilir.)
Yağmur sularının daha yüksek oranda yeraltı suyu kaynaklarını beslemesini
sağlamak ve aynı zamanda taĢkın kontrolüne destek vermek üzere, kent içi geçirimli
kaldırım, yapay göletler ve sızdırma alanlarının oluĢturulması ile ilgili pilot
uygulamalar baĢlatılması
Yüzeysel su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi;
Yüzeysel su kaynaklarının kalite sınıfının korunup geliĢtirilmesi ile ilgili izleme,
denetim ve kontrol faaliyetlerinin etkin biçimde sürdürülmesi
Havzadaki yerleĢimlerin iklim değiĢikliği ve kuraklık etkilerine karĢı direncini arttırmak
üzere baraj rezervuar kapasitelerinin arttırılması ve gerektiğinde havzalar arası su
transferleri ile acı ve tuzlu sulardan (deniz suyu) tatlı su üretimi de içeren alternatif
çözümler geliĢtirilmesi
Eğitim ve Bilinçlendirme
Okul öncesi eğitimden baĢlayarak suyla ilgili bütün paydaĢların, suyun etkin ve verimli
kullanımı ile su kaynaklarının korunması alanında gerekli her türlü araçları kullanarak
eğitilip bilinçlendirilmesi faaliyetlerinin sürdürülmesi
Baskı Ta
Orta Vadeli Öneriler (2015-2020 Dönemi):
Suyun etkin ve verimli kullanımı;
ġebeke kayıp ve kaçaklarının < %15‘e çekilmesi
Binalarda gri suyun tuvalet sifon suyu olarak kullanımının yaygınlaĢtırılması
Binalarda
çatı
yağmur
sularının
ayrı
toplanarak
depo/sarnıç
sistemi
ile
sulama/temizlik için kullanımının yaygınlaĢtırılması
Suyun sanayide bilinçli ve etkin kullanımı yoluyla su/enerji tasarrufu uygulamalarının
sanayi tesislerinde yaygınlaĢtırılması
Ġleri derecede arıtılarak uygun akiferlere beslenen veya rezervuarlarda depolanan
atıksuların, ikinci Ģebekeden B kalite su olarak dağıtımı ile ilgili yaygınlaĢtırma
faaliyetlerinin planlanması
Yeraltı su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi çalıĢmaları
Havzadaki YAS kaynaklarının CBS ortamında model destekli olarak izlenerek
beslenme miktarı üzerinde aĢırı kullanımının önlenmesi
Akifer rehabilitasyonu uygulamalarının yaygınlaĢtırılması ve bazı akiferlerde B kalite
su rezervleri oluĢturulması
Kent içinde yağmur suyu hasaı/tutulması uygulamalarının yaygınlaĢtırılması
Yüzeysel su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi;
AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu olarak havzadaki yüzeysel su kaynaklarının kalite
statüsünün yükseltilmesi
Ekolojik denge ve sürdürülebilirlik ilkeleri gözetilerek, uygun/fizibil havzalar arası su
transferi projelerinin uygulanması
Eğitim ve Bilinçlendirme
Suyun etkin ve verimli kullanımı ile enerji verimliliği alanlarındaki eğitim ve bilinçlendirme
faaliyetlerinin sürdürülmesi
Baskı Ta
5.
ÇEVRESEL ALTYAPI TESĠSLERĠ
Proje kapsamında çevresel alt yapı tesislerine yönelik sahada gerçekleĢtirilen çalıĢmalar
genel olarak; Kentsel Atıksu Altyapı Durum Tespiti: Endüstriyel Atıksu Altyapı Durumu
Tespiti: Tekil Endüstriler, Tatil Siteleri ve Oteller ve Katı Atık Yönetimi Durum Tespitine
yönelik olmuĢtur. Bu kapsamda sahada kentsel ve endüstriyel(organize sanayiler ve tekil
endüstriler, otel ve tatil siteleri) atıksu arıtma tesisi deĢarj noktaları, doğrudan deĢarj
noktaları, derin deniz deĢarj noktaları ile düzenli ve düzensiz katı atık sahalarının
koordinatları alınmıĢ ve durum tespiti ile ilgili teknik cetveller doldurulmuĢtur. Alınan
koordinatlar ġekil 49 da, saha çalıĢmalarını içeren teknik cetveller ise EK IV‘te verilmiĢtir.
ġekil 49 daki harita, daha büyük ölçekli olarak EK V te verilmektedir.
Saha çalıĢmalarında gerçekleĢtirilen temel iĢ adımları aĢağıda sıralanmıĢtır:
1. Kentsel Atıksu Altyapı Durumunun Tespiti:
a. YerleĢim birimlerinin kanalizasyon ve yağmur suyu Ģebeke durumunun
incelenmesi,
b. Atıksu arıtma tesisi olmayan yerleĢim birimlerinin kanalizasyon Ģebekesinin
alıcı ortama deĢarj edildiği noktanın koordinatlarının alınması,
c. YerleĢim birimlerinin evsel atıksu arıtma tesislerinin yerinde incelenmesi,
d. Arıtma tesisi mevcut durumunun değerlendirilmesi,
e. Arıtma tesisi yeterlilik durumlarının tespiti,
f. Arıtma tesisinde revizyon gerekip gerekmediğinin belirlenmesi,
g. Arıtma tesisi çıkıĢ noktası koordinatlarının alınması,
h. Arıtma tesisinin her biriminin fotoğraflanması,
i. Atıksu arıtma tesisi olan ve olmayan yerleĢim birimleri için hazırlanmıĢ olan
teknik cetvellerin doldurulması.
Baskı Ta
2. Endüstriyel Atıksu Altyapı Durumu Tespiti:
Organize Sanayi Bölgeleri:
a. OSB‘nin kanalizasyon ve yağmur suyu Ģebeke durumunun incelenmesi,
b. Atıksu arıtma tesisi olmayan OSB‘lerin kanalizasyon Ģebekesinin alıcı ortama
deĢarj edildiği noktanın koordinatlarının alınması,
c. OSB atıksu arıtma tesislerinin yerinde incelenmesi,
d. Arıtma tesisi mevcut durumunun değerlendirilmesi,
e. Arıtma tesisi yeterlilik durumlarının tespiti,
f. Arıtma tesisinde revizyon gerekip gerekmediğinin belirlenmesi,
g. Arıtma tesisi çıkıĢ noktası koordinatlarının alınması,
h. Arıtma tesisinin her biriminin fotoğraflanması,
i. Atıksu arıtma tesisi olan ve olmayan OSB‘ler için hazırlanmıĢ olan teknik
cetvellerin doldurulması.
Tekil Endüstriler, Tatil Siteleri ve Oteller:
a. Mevcut durumun değerlendirilmesi,
b. Yeterlilik durumlarının tespiti,
c. Revizyon gerekip gerekmediğinin belirlenmesi,
d. Koordinatlarının alınması,
e. Tesisin her biriminin fotoğraflanması,
f. Atıksu arıtma tesisi olan ve olmayan tekil endüstriler, tatil siteleri ve yerleĢim
birimleri için hazırlanmıĢ olan teknik cetvellerin doldurulması.
3.Katı Atık Yönetimi Durumu Tespiti:
a. Aktif veya terk edilmiĢ katı atık bertaraf tesisleri ve vahĢi katı atık depolama
sahaları,
b. Depolama alanı sızıntı suyu deĢarj yerlerinin tespiti,
c. Tesisin koordinatlarının alınması
d. Katı atık düzenli depolama sahası belediye birliklerine ait bilgiler
e. TÜBĠTAK MAM tarafından verilecek katı atık tesisleri tablosunun doldurulması
ve tesisin her biriminin fotoğraflanması
Baskı Ta
ġekil 49. Seyhan Havzası Çevresel Altyapı Mevcut Durum Haritası
Baskı Ta
5.1.
Kentsel Atıksu Altyapısı
5.1.1. Atıksu Kanalizasyon ve Yağmur Suyu ġebekesi Durumu
Proje kapsamında gerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları esnasında belediyelerden elde edilen
bilgilerden ve Ġller Bankası Genel Müdürlüğü ile Türkiye Ġstatistik Kurumu‘ndan alınan verilere
dayanılarak her bir havzanın 2009 yılı atıksu altyapı durumu tespit edilmiĢtir. Buna göre
Seyhan Havzası‘nın bütünü için kanalizasyona bağlı olan nüfus 1.640.748 ile havza
nüfusunun %98 ine karĢılık gelmektedir. (ġekil 50)
2009 Yılı Kanalizasyon Durumu
38.404; 2%
Kanalizasyona Bağlı Olan
Nüfus
Kanalizasyona Bağlı Olmayan
Nüfus
1.640.748; 98%
ġekil 50. Seyhan Havzası 2009 Yılı Kanalizasyon Durumu
Seyhan Havzası sınırları içerisinde 35 belediye bulunmakta ve bunlardan 9‘unda
kanalizasyon sistemi bulunmamaktadır. Bir beldede kanalizasyon yapım çalıĢması devam
etmektedir. Yağmur suyu toplama sistemi Saimbeyli Belediyesi hariç, tüm yerleĢim yerlerinde
kanalizasyon sistemi ile birleĢiktir. Havza içerisinde yer alan ve belediye teĢkilatı olan
yerleĢim yerlerine ait atıksu altyapı durumları EK II’de verilmiĢtir.
Baskı Ta
5.1.2. Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu
Mevcut durumda havza sınırları içerisinde yer alan ve proje kapsamında incelenen 37
yerleĢim yerinin 6‘sında atıksu arıtma hizmeti verilmektedir. Bu yerleĢimler sayıca az
olmasına karĢın, havzadaki nüfusun önemli bir kısmını kapsamaktadır. Havza bütününde
atıksuları arıtılan nüfus 1.565.142 ile havza nüfusunun %93 üne karĢılık gelmektedir (ġekil
51).
2009 Yılı Atıksu Arıtma Durumu
114.010; 7%
AATye Bağlı Olan Nüfus
AATye Bağlı Olmayan Nüfus
1.565.142; 93%
ġekil 51. Seyhan Havzası 2009 Yılı Kanalizasyon Durumu
Havza içerisindeki nüfusun %96‘sı belediye teĢkilatı olan yerleĢim yerlerinde yaĢamaktadır.
Atıksu arıtma hizmetinden faydalanan nüfusun toplam belediye nüfusu içerisindeki oranı %
94 iken; bu hizmetten faydalanan nüfusun toplam havza nüfusuna oranı %90 dır. Arıtma
hizmetinden yararlanan nüfusun bu kadar fazla olması, Seyhan Havzası nüfusunun çok
büyük bir bölümünün Adana Ġli‘nde yaĢamasından ve ASKĠ‘nin nüfusun büyük bir bölümüne
arıtma hizmeti vermesinden kaynaklanmaktadır.
Seyhan Havzası içerisinde 4 adet merkezi atıksu arıtma tesisi bulunmakta olup; bu tesislerin
3‘ünde aktif çamur sistemi, 1‘inde doğal arıtma sistemi kullanılmaktadır. Havzadaki mevcut
atıksu arıtma tesislerinin durumu Tablo 54 te özetlenmiĢtir.
Adana‘nın Seyhan ve Yüreğir Bölgesi atıksularının arıtılmadan Akdeniz‘e dökülmesi sonucu
oluĢan kirliliğin önlenmesi amacıyla inĢa edilen Adana Batı AAT (Seyhan) ve Adana Doğu
Baskı Ta
AAT (Yüreğir) ile Akdeniz‘in kirlenmesi büyük ölçüde engellenmiĢtir. Tesislerin yapımı için
ASKĠ Genel Müdürlüğü tarafından Avrupa Yatırım Bankası‘ndan 45 milyon Euro kredi temin
edilerek 12.11.1997 tarihinde bir kredi anlaĢması imzalanmıĢtır. SözleĢme 25.11.1999
tarihinde imzalanmıĢ olup, 08.12.1999 tarihinde yer teslimi yapılarak iĢe baĢlanmıĢtır. Ġlk
etapta Seyhan (Batı Adana) AAT biyolojik, Yüreğir (Doğu Adana) AAT ise ön arıtma tesisi
olarak inĢa edilmiĢtir. Kredinin kalan kısmı ve ASKĠ öz kaynakları ile aynı sözleĢme
kapsamında Yüreğir (Doğu Adana) AAT ön arıtmadan biyolojik arıtmaya dönüĢtürülmüĢtür.
Doğu ve Batı Adana için 2 adet AAT‘nin anahtar teslim inĢaatı, mekanik ve elektrik iĢleri 3,5
yılda tamamlanmıĢ ve tesis 7 Haziran 2003 tarihinde devreye alınmıĢtır.
Tablo 54. Seyhan Havzası Mevcut Atıksu Arıtma Tesisleri
AAT
Adı
Tesise
Bağlı
Olan
YerleĢim
Yerlerinin
Adı
Bulunduğu
Yer
Hizmet
Edilen
Nüfus
ĠĢletmeye
Mevcut
Durumu Alınma
DeĢarj
Yılı
Ortamı
Aski Batı
AAT
Seyhan,
Çukurova
Adana/Seyhan
1.007.952
Faal
2004
TD8
Drenaj
Kanalı
Seyhan
Nehri
Aski Doğu
AAT
Yüreğir,
Sarıçam
Adana/Yüreğir
522.265
Faal
2007
Seyhan
Nehri
Seyhan
Nehri
Aski
Karaisalı
AAT
Karaisalı
Adana/Karaisalı
6.850
Faal
2009
Üçürge
Deresi
Dadaloğlu
Doğal
Arıtma
Dadaloğlu
Kayseri/Dadaloğlu
1.600
Faal
2007
Alıcı
Ortam
Önerilen
DeĢarj
Ortamı
Tabloda özetlenen AAT‘lerden Dadaloğlu Doğal Artıma‘nın dıĢında, diğerlerinin deĢarj izinleri
blunmaktadır. DeĢarj edilen alıcı ortam olarak, Adana Batı AAT atıksuyunu TD8 Drenaj
kanalına, Adana Doğu AAT ise Seyhan Nehri‘ne vermektedir. DSĠ tarafından gelen öneriler
doğrultusunda her iki tesisin de atıksuyunu Seyhan Nehri‘ne deĢarj etmesi uygun
görülmektedir.
Baskı Ta
ASKĠ Batı (Seyhan) Atıksu Artıma Tesisi
Seyhan AAT, Yenidam Mahallesi civarında yer alan, atıksularını drenaj kanalı TD8‘e deĢarj
eden biyolojik aktif çamurlu evsel atıksu arıtma tesisidir. Arıtma tesisinden çıkan atıksuyun
dreanj kanalına deĢarj etmek için izni bulunmaktadır. Ancak bu durum DSĠ IV. Bölge
tarafından uygun bulunmamaktadır. Atıksu arıtma tesisinin Ģeması ġekil 52 de verilmiĢtir.
ġekil 52. Adana Batı (Seyhan) Arıtma Tesisi Proses ve Akım ġeması
Adana Batı GiriĢ Pompa Ġstasyonu
Baskı Ta
Foseptik BoĢaltma Ġstasyonu
Baskı Ta
Izgaralar
Dağıtım Kanalı
Ön Çöktürme Havuzu
Ara Pompa Ġstasyonu
Havalandırma Havuzu
Son Çökeltim Havuzu
YoğunlaĢtırıcılar
Atıksuyun Drenaj Kanalına DeĢarjı
Aktif çamur sistemine ek olarak çamur çürütücüler vardır. Arıtma tesisinden çıkan arıtma
çamurları bant pres ile susuzlaĢtırılmaktadır. Bu çamurlar arıtma tesisine ait bölgedeki alana
serilerek depolanmaktadır.
Saha çalıĢmaları sırasında tesiste herhangi bir problem gözlenmemiĢtir. Ancak, tek problem
olabilecek husus, arıtmadan çıkan çamurların arıtma tesisine ait geçirimsizliği sağlanmamıĢ
araziye serilerek depolanmasıdır.
Baskı Ta
ASKĠ Doğu (Yüreğir) Atıksu Artıma Tesisi
Yüreğir AAT ile Seyhan AAT sistemleri birbirine benzerdir. Tesisin akım Ģeması ġekil 53 te
gösterilmektedir.
ġekil 53. Adana Doğu (Yüreğir) AAT Akım ġeması
Adana Doğu AAT Genel Görünümü
Baskı Ta
Adana Doğu AAT Izgara Ġstasyonu
Adana Doğu AAT Kum Tutucuları
Adana Doğu AAT Çürütücüleri
SusuzlaĢtırılmıĢ Çamur (kek)
Çamur susuzlaĢtırma için bant filtreler kullanılmıĢtır. Sofulu düzensiz depolama sahasına
götürülerek tesisiten uzaklaĢtırılmaktadır. Tesiste; sulama, arıtma ünitelerinin temizlenmesi
ve yangın durumunda kullanılmak üzere gerekli olan su, arıtılmıĢ atıksudan temin
edilmektedir. Bu amaçla 2 adet servis suyu pompası ve 1 adet yangın pompası
kullanılmaktadır.
Saha çalıĢmaları sırasında tesiste zaman zaman koku problemi olduğu tespit edilmiĢtir.
Tesisten kaynaklanan bu problemi önlemek için spreyleme yöntemi kullanıldığı, ancak koku
oluĢumunun önlenemediği ilgililerce bildirilmiĢtir.
Baskı Ta
ASKĠ Karaisalı Atıksu Arıtma Tesisi
ASKĠ‘nin öz kaynaklarıyla Yüksel-Ener-Serco-Vatech konsorsiyumuna 2 milyon 150 bin 460
TL maliyetle yaptırılan tesis 2.000 m3/gün kapasitelidir. 7.000 m2 alanda inĢa edilen AAT
10.000 kiĢilik nüfusa hizmet edecek Ģekilde tasarlanmıĢtır. AAT‘ne 7.328 nüfuslu yerleĢim
yerinden günde 1.300 m3 su gelmektedir. ġekil 54 te ASKĠ Karasisalı AAT akım Ģeması
gösterilmektedir.
ġekil 54. Adana ASKĠ Karaisalı AAT Akım ġeması
AAT‘ne gelen atıksu ızgaralardan geçtikten sonra havalandırmalı kum ve yağ tutucuya
alınmaktadır. Buradan parĢal savağına giren atıksu, uzun havalandırmalı aktif çamur
ünitesine geçer. Uzun havalandırmalı aktif çamur ünitesinden sonra atıksu son çöktürme
havuzundan çıkar ve AAT yakınından geçen dereye deĢarj edilir. Tesiste son çökeltim
havuzundan çıkan çamurun fazlası bant filtre ile susuzlaĢtırılarak tesisten uzaklaĢtırılır.
Saha çalıĢmaları sırasında tesisteki ünitelerin verimli olarak çalıĢtığı tespit edilmiĢtir. Bu
durumun tesisin henüz 1 yıllık olmasından kaynaklandığı düĢünülmektedir.
Baskı Ta
Adana Aski Karaisalı AAT Kum ve Yağ Tutucu Ünitesi
ASKĠ Karaisalı AAT ParĢal Savağı
Baskı Ta
ASKĠ Karaisalı AAT Bant Filtre
ASKĠ Karaisalı AAT Havalandırma Havuzu
Dadaloğlu Doğal Atıksu Arıtma Tesisi
Kayseri‘nin Tomarza ilçesine bağlı 2008 yılı ADNKS göre 2.282 nüfuslu Dadaloğlu
beldesinde oluĢan atıksular, beldenin hemen dıĢında yer alan arıtma tesisinde arıtılarak
Küçüksu Deresi‘ne deĢarj edilmektedir. Doğal arıtma teknolojisi ile çalıĢan tesis dolgu yatak
olarak tasarlanmıĢtır. Doğal arıtma tesisinde zaman zaman tıkanıklıkların olduğu, bu
tıkanıklığın giderilmesinde de güçlükler çekildiği saha ziyaretleri sırasında gözlenmiĢtir.
Kayseri, Tomarza, Dadaloğlu Doğal Arıtma Sistemi
Baskı Ta
5.2.
Endüstriyel Atıksu Altyapısı
içine girmemektedir. Diğer bir ifadeyle Kayseri ilinin havzaya giren kısmı sanayi faaliyetlerinin
olmadığı yerleĢkelerdir.
Havzanın genel profiline bakıldığında, büyük ölçekli tekstil firmaları, makine alet ve yedek
parça sanayisi, yağ ve tütün iĢleme tesisleri, çimento ve makine fabrikaları görülmektedir.
Buna ek olarak sayıları binlerle ifade edilen küçük ölçekli metal sanayi iĢletmeleri, orman
ürünleri ve mobilya sanayi iĢletmeleri görülmektedir. Bunlardan orman ürünleri ve mobilya
sanayi, büyük iĢletmeler halinde bir yapısal değiĢikliğe gidememekle birlikte, Ģehrin artan
nüfusu ve inĢaat faaliyetleri sebebiyle ekonomik gücünü devam ettirmektedir.
Tablo 55. Seyhan Havzası‘nda yer alan sanayi kuruluĢları
Baskı Ta
Tablo 55 ten görüldüğü gibi mevcut tesisler kendi aralarında sektör farklılığı göstermektedir.
OluĢan atıksu miktarına göre önemli faaliyetler aĢağıdaki Ģekilde özetlenebilir:
Tekstil Sanayi
Polyester Sanayi
Seyhan Havzası içersinde Adana Aladağ Bölgesinde yoğun olarak bulunan krom konsantre
tesisleri ilk bakıĢta havza içerisinde önemli bir kirletici kaynağı olarak gözükse de, bu
iĢletmelerin kapalı devre olarak çalıĢması ile alıcı ortama herhangi bir deĢarj söz konusu
olmamaktadır.
5.2.1.
Organize Sanayi Bölgeleri Atıksu Altyapısı Durumu
Adana ilinde yer alan Adana Hacı Sabancı Organize Sanayi Bölgesi Havzadaki tek OSB‘dir.
Ancak atıksu deĢarjı ASO Sulama Projesi Ceyhan KuĢaklama Kanalınadır, Ceyhan
KuĢaklama Kanalı da komĢu havzanın ana akarsuyu olan Ceyhan Nehrine ulaĢmaktadır.
Sonuç olarak OSB Seyhan Havzası‘nda yer almakla birlikte atıksuyu, komĢu olan Ceyhan
havzasına deĢarj olmaktadır.
Adana Hacı Sabancı OSB
Adana Hacı Sabancı Organize Sanayi Bölgesi (AHSOSB) Adana-Ceyhan D-400 Karayolu
üzerinde, Yakapınar (Misis)'in kuzeyinde tarıma elveriĢli olmayan 1.598 ha alan üzerine
1984 yılında temeli atılarak kurulmuĢ olup Türkiye`nin en büyük OSB‘lerinden biridir.
AHSOSB‘de % 23,5 ile tekstil sektörü ve %16,3 ile metal sektörü ağırlıklıdır. AHSOSB
içerisinde 46 adedi inĢa halinde, 263 adedi iĢletmede, 45 adedi ise proje aĢamasında olan
toplam 375 firma bulunmaktadır.
AHSOSB‘deki fabrika ve tesislerden kaynaklanan evsel ve endüstriyel atıksuları arıtan
AHSOSB Atıksu arıtma tesisi, Fiziksel, Kimyasal ve Biyolojik arıtma ünitelerinden
oluĢmaktadır. Tesisin tamamlanacağı tarihte,beklenen toplam debinin geleceği kadar
endüstri
kurulmamıĢ
olacağı
3
düĢünülerek
tesis
3
kademe
olarak
dizayn
3
edilmiĢtir.1.Kademe 18.000 m /gün, 2. Kademe 18.000 m /gün, 3. Kademe 36.000 m3/gün
olmak üzere toplamı 72.000 m3/gün kapasitede olan ve Ģu anki yatırım maliyeti 14,5
milyon dolar olan AAT‘nin ĠnĢaat kısmının tamamı, mekanik kısmının 36.000 m 3/gün
kapasitesi tamamlanan tesisin Ģu anki günlük debisi 17.000 m3/gün ile 20.000 m3/gün
arasında değiĢmektedir. Bölgemizde üretim yapan 240 firmaya hizmet veren AAT
Baskı Ta
bölgeden gelen atıksu sektör belirlemesi yapılamayan karıĢık endüstriyel atıksular olup,
arıtıldıktan sonra olarak alıcı ortama Ceyhan Nehrine deĢarj edilmektedir.
AHSOSB AAT’nin Genel Görünümü
AHSOSB AAT ÇıkıĢı
Saha çalıĢmaları sırasında AAT‘nin durdurulduğu görülmüĢ; buna bağlı olarak çıkıĢ suyu
kalitesinin de kötü olduğu gözlenmiĢtir. Bu durumun biyolojik arıtma ünitesinde yeni bir
sistem deneniyor olmasından kaynaklandığı bildirilmiĢ, ancak denenen bu sistemle ilgili
bilgi verilmemiĢtir. Mevcut durumda çıkıĢ suyu araziye deĢarj edilmektedir, ancak ileriki
dönemlerde soğutma suyu olarak kullanılması planlanmaktadır. Havzada ileriki tarihlerde
yapılan PaydaĢ Toplantılarında artıma tesisinin çalıĢır durumda olduğu öğrenilmiĢtir.
5.2.2. Tekil Endüstrilerin Atıksu Altyapısı Durumu
Seyhan Havzası‘nda bulunan kirleticilerin bazıları aĢağıdaki gibidir.
Kıvanç Tekstil
Enerjisa Enerji Üretim A.ġ.
Advansa Sasa Polyester
Baskı Ta
Kıvanç Tekstil
1960 yılında Adana‘da kurulan Kıvanç Tekstil pamuk, iplik ve bu ürünlerden kumaĢ
üretmektedir. AAT‘de günde 1200 m3 atıksu biyolojik olarak arıtılmaktadır. Tesis,
nötralizasyon, aktif çamur ve son çökeltim havuzundan oluĢmakta ve hem endüstriyel hem
de evsel nitelikli atıksular arıtılmaktadır. Tesisin problemsiz olarak çalıĢtığı gözlenmiĢtir.
Tesisten yüksek debide hem evsel hem endüstriyel atıksu deĢarjı olması kirlilik yükü
miktarını arttırmaktadır.
Kıvanç Tekstil AAT Genel Görünüm
Kıvanç Tekstil AAT ÇıkıĢı
Enerjisa Enerji Üretim A.ġ.
1996 yılında kurulmuĢ 120 MW güce sahip doğalgaz ile çalıĢan kombine çevrim santralidir.
Tesiste günde 300 m3/gün atıksu oluĢmaktadır. Atıksular kimyasal arıtma yöntemi ile
öncelikle arıtılmaktadır. Daha sonra aktif çamur sisteminde biyolojik arıtmaya tabi
tutulmaktadır. Biyolojik arıtmada evsel atıksularda arıtılmaktadır. Tesiste herhangi bir iĢletme
problemi gözlenmemiĢtir.
Enerjisa Enerji Üretim A.ġ. AAT ÇıkıĢ
Suyunun DSĠ Drenaj Kanalına DeĢarjı
Baskı Ta
Advansa Sasa Polyester
Advansa 300 metrik tona yaklaĢan elyaf üretim kapasitesiyle, kendi sektöründe Avrupa,
Orta Asya ve Afrika bölgesindeki en büyük polyester ürünleri üreticisidir. Fabrikanın
yüksek miktarda üretim yapmasıyla birlikte harcanan su miktarı da artmıĢtır. Bunun
sonucunda deĢarj yapılan atıksu miktarı 2500-3000 m3/gün arasında değiĢmektedir. Atıksular
aktif çamur ünitesinde arıtıldıktan sonra alıcı ortama deĢarj edilmektedir. OluĢan çamur
anaerobik çamur çürütücüde değerlendirilerek metan gazı elde edilmektedir. Metan yakılarak
buhar elde edilmekte ve bu ürün proseslerde kullanılmaktadır.
Advansa Sasa Polyester Tesisi Genel
Advansa Sasa Polyester AAT ÇıkıĢ Suyu
Görünümü
DeĢarjı
Proje kapsamında incelenen tesisler değerlendirildiğinde, birçoğunun alıcı ortam olarak DSĠ
drenaj kanlarlına deĢarj edildiği görülmektedir. Bu durum tarım alanlarının sulanmasında
olumsuzluklar yaratmaktadır. DSĠ VI. Bölge tarafından gelen görüĢlere göre drenaj kanlarlı
yerine atıksuyun uygun olarak seçilmiĢ baĢka alıcı ortamlara kolektörle taĢınarak deĢarj
edilmesi önerilmektedir.
Baskı Ta
5.3.
Katı Atık Yönetimi Altyapısı
5.3.1. Evsel Katı Atık Bertaraf Durumu
Seyhan Havzası içerisinde yer alan belediyelerin tamamında katı atık bertarafında düzensiz
depolama yöntemi kullanılmaktadır. Genellikle atıklar akarsu kenarlarına, açık alanlara ve
belediyelerin uygun buldukları arazilere kontrolsüz bir Ģekilde dökülmektedir. Atıklardan
kaynaklanan sızıntı suları yüzey ve yeraltı sularını kirletmektedir. Toplanan evsel katı atıklar
genelde yakılarak mevcut katı atık hacmi azaltılmaktadır. Havza içerisinde yer alan tüm
yerleĢim yerlerine ait mevcut katı atık bertaraf durumu özeti EK II de verilmiĢtir.
Havza içerisinde yer alan Feke Ġlçesi katı atıklarını, bu ilçeden geçen Göksu Çayı kenarına
atmakta ve bu sebeple kirliliğin doğrudan temiz su kaynaklarına karıĢması kirliliğin etkisini
daha da arttırmaktadır.
Adana/Feke Düzensiz Depolama Sahası
Kayseri/Sarız Düzensiz Depolama Sahası
Baskı Ta
Kayseri/Sarız Düzensiz Depolama Sahası
Kayseri/PınarbaĢı Düzensiz Depolama Sahası
Kayseri/YeĢilkent Düzensiz Depolama Sahası
Seyhan Havzası‘ndaki yerleĢim yerlerinde mevcut vahĢi atık döküm sahaları yerine düzenli
depolama alanlarının yapılması maksadıyla kurulan 3 adet belediye birliği mevcuttur. Bu
birliklere ait bilgiler Tablo 56 da verilmiĢtir. ġekil 55 te havzadaki mevcut düzenli ve düzensiz
depolama sahaları birlik yapılanması ile birlikte harita üzerinde gösterilmektedir. ġekil 56
daise havzadaki katı atık birliklerinin düzenli depolama sahaları ile ilgili durum ve hangi
aĢamada oldukları (mevcut, inĢaat, planlama) haritalandırılmıĢtır.
Tablo 56. Seyhan Havzası Belediye Katı Atık Birlikleri
Son Durum
Birlik Adı
Adana
BüyükĢehir
Belediye
BaĢkanlığı
Baskı Ta
Üye Belediyeler
Seyhan,
Yüreğir
Sarıçam, Çukurova,
Ġlçe Belediyeleri ile bu
ilçelere bağlı Belde
Belediyeleri (Yüreğir,
Karaisalı,
Seyhan,
YumurtalıkZeytinbeli,
Yumurtalık-YeĢilköy,
Yumurtalık-Kaldırım,
Aladağ-Akören,
Karayusuflu,
Küçükdikili,
Ġncirlik,
Yakapınar,
Doğankent, Çatalan,
SalbaĢ,
Havutlu,
Solaklı,
Abdioğlu,
Yunusoğlu,
Baklalı,
Suluca,
Kürkçüler,
Geçitli, Buruk)
Birlik Nüfusu
827.424
Atık Miktarı
(Ton/Yıl)
525.300
Belediye Atıkları
12/06/2007 tarih
ve 1275 sayılı
ÇED
Olumlu
Kararı
bulunmaktadır.
Özel bir firma ile
(ITC)
sözleĢme
imzalanarak atık
yönetimi ile ilgili
yetki
devri
yapılmıĢtır.
Entegre
tesis
inĢaatına
baĢlanmıĢtır. 2010
yılı sonu itibariyle
inĢaatın
tamamlanması
planlanmaktadır.
Tıbbi Atık
ITC
firması
Tıbbi
atık
sterilizasyon
tesisi inĢaatına
baĢlanılmıĢtır.
Birlik Adı
Üye Belediyeler
Birlik Nüfusu
Atık Miktarı
(Ton/Yıl)
Son Durum
Toroslar
Belediyeler
Birliği
Pozantı,
UlukıĢla,
Çamardı
Ġlçe
Belediyeleri
ile
3
Belde Belediyesi
57.000
19.500
Yer
seçimi
çalıĢmaları devam
etmektedir.
Sultansazlığı
Belediyeler
Birliği
Develi,
Gazi,
Sindelhöyük,
Zile,
ġıhlı,
Yahyalı,
Derebağ,
ve
YeĢilhisar ilçe ve
belde belediyeleri
Ġpekyolu
Çevre
Belediyeler
Birliği
Bünyan,
Sarız,
PınarbaĢı Ġlçeleri ile
YeĢilkent, Kaynar,
Pazarören,
EmiruĢağı
(AvĢarovası),
Dadaloğlu,
Akmescit,
Büyüktuzhisar,
Karakaya,
Güllüce,
Süksün
Belde
Belediyeleri
45.250
18.993
Tarsus
ve
Çevresi
Çevre
Hizmetleri
Belediyeler
Birliği
Tarsus,
Çamlıyayla
Ġlçe Belediyeleri ile 6
Belde
Belediyesi
(Yenice dahil)
258.000
108.321
Yedigöze
Belediyeler
Birliği
Baskı Ta
Ceyhan, Ġmamoğlu,
Kozan,
Yumurtalık,
Aladağ,
Feke,
Saimbeyli
74.526
388.787
31.282
Katı
Atık
Depolama
ve
AyrıĢtırma Tesisi‘‘
için Zile Beldesi
sınırları içerisinde
kalan
Kaletepe
Mevkiinde
belirlenen
saha
için
12.05.2010
tarih ve 02 Nolu
Mahalli
Çevre
Kurulunda
görüĢülerek uygun
olduğuna
karar
verilmiĢtir.
Katı
Atık
Depolama
ve
AyrıĢtırma Tesisi‘‘
için
henüz yer
seçimi
yapılamamıĢtır.
Ulusal
Öncelikli
Listesine alınması
talep edilmiĢtir.
ÇED aĢamasında
ġekil 55. Seyhan Havzası mevcut katı atık düzenli/düzensiz depolama sahaları ve birlikler
Baskı Ta
ġekil 56. Seyhan Havzası katı atık birlikleri düzenli depolama sahası ―durum‖ haritası
Baskı Ta
Seyhan Havzası‘nda henüz düzenli katı atık depolama tesisi bulunmamaktadır. Adana ili
Sofulu mevkisinde bulanan mevcut düzensiz depolama sahasının yakınına düzenli katı atık
depolama sahası inĢaatı yapılmakta olup; tesisin 2010 yılında faaliyete geçmesi
planlanmaktadır.
5.3.2. Tıbbi Atık Bertaraf Durumu
Havza sınırları içerisindeki yerleĢim yerlerindeki hastane, sağlık ocağı ve polikliniklerde
oluĢan tıbbi atıkların bertarafı için yapılmıĢ herhangi bir uzaklaĢtırma tesisi yoktur. Adana
Ġlinde tıbbi atıklar merkez ilçeler tarafından toplanmakta ve Sofulu düzensiz depolama
tesisinde kireçle muamele edilerek gömülmektedir. Kayseri Ġlinde ise BüyükĢehir Belediyesi
tarafından Dadaloğlu, Akmescit ve Tomarza belediyelerinin tıbbi atıkları toplanmaktadır
KurulmuĢ ve kurulacak olan katı atık birlikleri tarafından yaptırılacak olan katı atık bertaraf
tesislerinde; tıbbi atık bertarafı için de uygun çözümlerin uygulanması Ģartı sağlanmalıdır.
Dadaloğlu, Akmescit, PınarbaĢı ve. Toplanan tıbbi atıklar 05.05.2008 yılından beri Çevre ve
Orman Bakanlığı‘ndan lisanslı olarak iĢletilen tıbbi sterilazyon tesisinde bertaraf edilmektedir.
Bu tesise yaklaĢık iki aydır NevĢehir ilinden de tıbbi atıklar gelmektedir.
Kayseri ili BüyükĢehir Belediyesi sınırları dıĢında kalan belediyelerden Bünyan, Sarız,
PınarbaĢı,
Develi,
toplanmaktadır.
Baskı Ta
Yahyalı,
Tomarza,
YeĢilhisar
Belediyelerinin
tıbbi
atıkları
da
Baskı Ta
6.
SU KALĠTESĠ SINIFLAMALARI
VE KĠRLĠLĠK YÜKLERĠNĠN
HESAPLANMASI
Su kalitesinin korunması amacıyla kaliteyi olumsuz etkileyen faaliyetler havza ölçeğinde
belirlenmeli, gerekli önlemlerin alınması için havza bütününde çalıĢmalar yapılmalı ve planlar
oluĢturulmalıdır. Avrupa Birliği Su Çerçeve Direktifi de su kaynaklarının korunması için
çalıĢmaların havza ölçeğinde gerçekleĢtirilmesini hedeflemektedir.
Su kalitesini etkileyen ve çeĢitli faaliyetlerle ortaya çıkan kirletici kaynaklar noktasal veya
yayılı karaktere sahiptirler. Noktasal kirleticiler oluĢumlarının ardından arıtılarak havza için bir
tehdit oluĢturmaları önlenebilmektedir. Buna karĢın yayılı kirleticilerin oluĢtuktan sonra
kontrol edilmesi zordur. Bu nedenle yayılı kirleticiler için kaynağında kirlilik azaltmaya yönelik
önlemlerin alınması gereklidir. Bu amaçla havzalarda su kaynaklarının sürdürülebilir
kullanımı için yayılı kirletici kaynakların ve yüklerin belirlenmesi, gelecekte kirlilik yüklerinde
azalmaların gerçekleĢmesi için önerilerin getirilmesi gereklidir.
6.1.
Su Kalitesi Sınıflamaları
6.1.1. Yöntem
Su kalitesi sınıflamaları için DSĠ‘den temin edilen 2003-2009 yılları arasındaki su kalitesi
ölçüm verileri kullanılarak ve Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (SKKY) Tablo 1‘de verilen Kıta
içi Su Kaynaklarının Sınıflarına göre verilen kalite kriterleri esas alınarak yüzeysel su kalite
sınıfları belirlenmiĢtir. Verilerin mevcut ve yeterli olduğu durumlarda her DSĠ istasyonu için
organik karbon ve azot kirliliğini gösteren önemli parametreler olan KOĠ, BOĠ, NH4-N, NO2-N
ve NO3-N cinsinden su kalitesi sınıfları (I,II,III,IV) tespit edilmiĢ ve CBS yardımı ile oluĢturulan
haritalara iĢlenmiĢtir. Ayrıca, SKKY Tablo 1‘de verilen ana parametre gruplarına (A,B,C,D)
göre de su kalite sınıfları (I,II,III,IV) belirlenmiĢ ve CBS ile oluĢturulan haritalara iĢlenmiĢtir.
Su kalite sınıfları SKKY‘de Ģu Ģekilde tanımlanmıĢtır:
Sınıf I
: Yüksek kaliteli su
Sınıf II
: Az kirlenmiş su
Sınıf III
: Kirli su
Sınıf IV
: Çok kirlenmiş su
“Bir su kaynağının bu sınıflardan herhangi birine dahil edilebilmesi için bütün parametre
Baskı Ta
değerleri, o sınıf için verilen parametre değerleriyle uyum halinde bulunmalıdır. Yukarıda
belirtilen kalite sınıflarına karşılık gelen suların, aşağıdaki su kullanım alanları için uygun
olduğu kabul edilir.“
a) Sınıf I - Yüksek kaliteli su;
1) Ġçme suyu olma potansiyeli yüksek olan yüzeysel sular,
2) Rekreasyonel amaçlar (yüzme gibi vücut teması gerektirenler dahil),
3) Alabalık üretimi,
4) Hayvan üretimi ve çiftlik ihtiyacı,
5) Diğer amaçlar.
b) Sınıf II - Az kirlenmiş su;
1) Ġçme suyu olma potansiyeli olan yüzeysel sular,
2) Rekreasyonel amaçlar,
3) Alabalık dıĢında balık üretimi,
4) Teknik Usuller Tebliği‘nde verilmiĢ olan sulama suyu kalite kriterlerini sağlamak Ģartıyla
sulama suyu olarak,
5) Sınıf I dıĢındaki diğer bütün kullanımlar.
c) Sınıf III - Kirlenmiş su; gıda, tekstil gibi kaliteli su gerektiren endüstriler hariç olmak üzere
uygun bir arıtmadan sonra endüstriyel su temininde kullanılabilir.
d) Sınıf IV - Çok kirlenmiş su; Sınıf III için verilen kalite parametrelerinden daha düşük
kalitede olan ve üst kalite sınıfına iyileştirilerek kullanılabilecek yüzeysel sulardır.
Su potansiyelini korumak amacıyla, Sınıf I suların su toplama havzalarında, halen söz
konusu su kaynağından herhangi bir biçimde içme suyu temin edilip edilmediğine
bakılmaksızın,
su toplama
havzasının sınırına kadar olan alandaki faaliyetlerden
kaynaklanan atıksuların deĢarj standartlarını sağlayarak havza dıĢına çıkarılması veya geri
dönüĢümlü olarak kullanılması zorunludur. Ancak, 4/9/1988 tarihinden veya kaynağın içme
ve kullanma suyu kapsamına alındığı tarihten önce bu alanda mevcut olup, uzun mesafeli
koruma alanında kalan tesislerden sıvı, gaz ve katı atıklarını ilgili idare tarafından uygun
görülen ekonomik uygulanabilirliği ispatlanmıĢ ileri teknoloji seviyesinde arıtma ve bertaraf
teknikleri ile uzaklaĢtırılmasını sağlayanlarda bu esaslar aranmaz. Bu alanda katı atık
Baskı Ta
depolama ve bertaraf alanları Bakanlığın uygun görüĢü alınarak yapılabilir. Sınıf II sulardan
içme ve kullanma suyu olarak yararlanma imkanı bulunanların, su alma noktası membaına
atık veya atıksu boĢaltımı yapılmaması esastır. Bunun dıĢında kalan amaçlarla, Sınıf II
sularda mevcut kaliteyi korumak esastır. Teknik ve ekonomik açıdan tutarlı ise, Sınıf III
sularda kaliteyi iyileĢtirmeye çalıĢmak esastır. Sınıf IV sularda ise amaç, uzun vadeli bir
havza koruma planı çerçevesinde mevcut kaliteyi iyileĢtirmektir.
Bir gruba (A,B,C,D) ait parametrelerin en düĢük kalite sınıfı o grubun sınıfını göstermektedir.
Bu çalıĢmada ana parametre gruplarına göre tespit edilen su kalite sınıfları, sadece ölçümü
yapılmıĢ
parametreler
üzerinden
hesaplanmıĢtır.
Ölçümü
yapılmamıĢ
parametreler
değerlendirmeye esas alınmamıĢ; hiçbir parametrenin ölçülmediği D (bakteriyolojik)
parametre grubunda kalite sınıfı belirlenmemiĢtir.
Ortam kalitesini belirlemek üzere alınan su numunelerinde herhangi bir parametre için
yapılan ölçümlere ait % 90 persentil (yüzdelik) değerini gösteren karakteristik değerler
hesaplanmıĢtır. Uygun olasılık dağılım tablosunda 0.90 olasılık değerine karĢı gelen
değiĢken değerine eĢit standardize değiĢken veren parametre değeri karakteristik değeri
ifade etmektedir. Bir baĢka deyiĢle %90 olasılıkla aĢılmayacak değeri göstermektedir.
Karakteristik değerin belirlenmesinde kaza sonucu oluĢan durumları yansıtan ve bariz analiz
hataları sonucu ortaya çıkan sonuçlar dikkate alınmamaktadır. Herhangi bir su kütlesinin bir
noktasında ölçülen kıyaslama parametresinin belirlenecek karakteristik değeri, SKKY Tablo
1‘de verilen üst sınırlara göre (Tablo 57), hangi su kalite sınıfının üst değerinden daha küçük
ise, numune alma noktası o sınıfa ait olmaktadır.
Baskı Ta
Tablo 57. Kıta Ġçi Su Kaynaklarının Sınıflarına Göre Kalite Kriterleri
SU KALĠTE PARAMETRELERĠ
A) Fiziksel ve inorganik- kimyasal parametreler
o
1) Sıcaklık ( C)
2) pH
3) ÇözünmüĢ oksijen (mg O2/L)
4) Oksijen doygunluğu (%)
5) Klorür iyonu (mg Cl‾/L)
=
6) Sülfat iyonu (mg SO4 /L)
+
7) Amonyum azotu (mg NH4 -N/L)
8) Nitrit azotu (mg NO2‾-N/L)
9) Nitrat azotu (mg NO3‾-N/L)
10) Toplam fosfor (mg P/L)
11) Toplam çözünmüĢ madde (mg/L)
12) Renk (Pt-Co birimi)
+
13) Sodyum (mg Na /L)
B) Organik parametreler
1) Kimyasal oksijen ihtiyacı (KOĠ) (mg/L)
2) Biyolojik oksijen ihtiyacı (BOĠ) (mg/L)
3) Toplam organik karbon (mg/L)
4) Toplam kjeldahl-azotu (mg/L)
5) Yağ ve gres (mg/L)
6) Metilen mavisi ile reaksiyon veren
yüzey aktif maddeleri (MBAS) (mg/L)
7) Fenolik maddeler (uçucu) (mg/L)
8) Mineral yağlar ve türevleri (mg/L)
9) TPestisid (mg/L)
C) Ġnorganik kirlenme parametreleri
1) Civa (μg Hg/L)
2) Kadmiyum (μg Cd/L)
3) KurĢun (μg Pb/L)
4) Arsenik (μg As/L)
5) Bakır (μg Cu/L)
6) Krom (toplam) (μg Cr/L)
+6
7) Krom (μg Cr /L)
8) Kobalt (μg Co/L)
9) Nikel (μg Ni/L)
10) Çinko (μg Zn/L)
11) Siyanür (toplam) (μg CN/L)
12) Florür (μg F‾/L)
13) Serbest klor (μg Cl2/L)
=
14) Sülfür (μg S /L)
15) Demir (μg Fe/L)
16) Mangan (μg Mn/L)
17) Bor (μg B/L)
18) Selenyum (μg Se/L)
19) Baryum (μg Ba/L)
20) Alüminyum (mg Al/L)
21) Radyoaktivite (Bq/L)
Alfa-aktivitesi
beta-aktivitesi
D) Bakteriyolojik parametreler
1) Fekal koliform(EMS/100 mL)
2) Toplam koliform (EMS/100 mL)
Kaynak: SKKY Tablo 1
Baskı Ta
SU KALĠTE SINIFLARI
I
II
III
IV
25
6.5-8.5
8
90
25
200
0.2
0.002
5
0.02
500
5
125
25
6.5-8.5
6
70
200
200
1
0.01
10
0.16
1500
50
125
30
6.0-9.0
3
40
400
400
2
0.05
20
0.65
5000
300
250
> 30
6.0-9.0 dıĢında
<3
< 40
> 400
> 400
>2
> 0.05
> 20
> 0.65
> 5000
> 300
> 250
25
4
5
0.5
0.02
0.05
50
8
8
1.5
0.3
0.2
70
20
12
5
0.5
1
> 70
> 20
> 12
>5
> 0.5
> 1.5
0.002
0.02
0.001
0.01
0.1
0.01
0.1
0.5
0.1
> 0.1
> 0.5
> 0.1
0.1
3
10
20
20
20
Ölçülmeyecek
kadar az
10
20
200
10
1000
10
2
300
100
1000
10
1000
0.3
0.5
5
20
50
50
50
2
10
50
100
200
200
>2
> 10
> 50
> 100
> 200
> 200
20
50
> 50
20
50
500
50
1500
10
2
1000
500
1000
10
2000
0.3
200
200
2000
100
2000
50
10
5000
3000
1000
20
2000
1
> 200
> 200
> 2000
> 100
> 2000
> 50
> 10
> 5000
> 3000
> 1000
> 20
> 2000
>1
0.5
1
5
10
5
10
>5
> 10
10
100
200
20000
2000
100000
> 2000
> 100000
Karakteristik değerler, yüzdelik hesaplarında kullanılan istatistiksel hesaplama yöntemleriyle
hesaplanmaktadır. Yüzdelik değer hesaplarında tek bir standart yöntem olmayıp, literatürde
kabul edilen çeĢitli yöntemler vardır (Hyndmann ve Fan, 1996; Langford, 2006). Karakteristik
değerler, değiĢik istatistiksel dağılımlar göz önünde bulunularak birden çok yöntem ile
hesaplanabilmektedir. Karakteristik değerler Gumbel metodu (Gumbel, 1939) ile (Excel)
tespit edilmiĢ olup, su kalitesi sınıfını belirleyen sınır değerlere yakın olduğu tartıĢmalı
durumlarda Hazen metoduyla da (Hazen, 1914) değerlendirme yapılmıĢ ve hesaplanan en
yüksek karakteristik değer esas alınmıĢtır. 5'in altındaki örnek sayılarında kalite sınıfı hesabı
yapılmamıĢtır. Gumbel ve Hazen metotlarında takip edilen matematiksel yöntemler Tablo 58
de verilmektedir.
Tablo 58. Su Kalite Sınıfı Belirleme Matematiksel Yöntemleri
Metod
P değeri
Ġlk yüzdelik
Son yüzdelik
Gumbel
= (k - 1) / (n - 1)
0
100
Hazen
= (k - 1/2) / n
50/n
100-50/n
P: Yüzdelik değer (Su kalitesi hesaplarında P değeri 0,9 alınmıĢtır. Ancak çözünmüĢ oksijen
hesaplarında minimum değerler arandığı için 0,1, pH hesaplarında ise aralık hesaplandığı
için hem 0,1 hem de 0,9 üzerinden hesaplamalar yapılmıĢtır).
n: Örnekleme sayısı
k: küçükten büyüğe sıra (p ve n değerlerinden hesaplanır)
Küçükten büyüğe sıralamada k sırasında bulunan örnekleme değeri karakteristik değeri
göstermektedir. Eğer hesaplanan k değeri tam sayı değilse küçükten büyüğe sıralamada
k‘nın kesirsiz değerine ve onun bir fazlasına tekabül eden X(k) ve X(k+1) değerleri arasında
doğrusal interpolasyon yapılarak karakteristik değer tespit edilmektedir.
Baskı Ta
6.1.2. Su Kalitesi Değerlendirme Sonuçları
Seyhan Nehri ve onu besleyen akarsular ve barajlardaki 18 DSĠ istasyonu için organik
karbon ve azot kirliliğini gösteren önemli parametreler olan KOĠ, NH4-N, NO2-N, NO3-N
cinsinden su kalitesi sınıfları belirlenmiĢ ve CBS ile oluĢturulan haritaya (ġekil 57) iĢlenmiĢtir.
Buna göre organik madde kirliliğini gösteren KOĠ (Kimyasal Oksijen Ġhtiyacı) parametresi,
akarsu ve barajlarda genelde Sınıf I olarak tespit edilmiĢtir. Sadece Sarıçam deresinde KOĠ
Sınıf III‘tür. Zamantı Irmağında GöktaĢ Barajının üstündeki bölümünde KOĠ ölçümleri
yapılmamıĢtır, ancak bu bölümde ırmağın BOĠ (Biyolojik Oksijen Ġhtiyacı) açısından Sınıf II
olduğu tespit edilmiĢtir. Ayrıca Adana sonrasında Seyhan Nehrinde BOĠ Sınıf III‘e
düĢmektedir.
Azot kirliliğini gösteren NH4-N (amonyum azotu) parametresi Zamantı, Göksu, Seyhan ve
Çatalan Barajlarını kuzeyden besleyen çaylar ve Adana‘ya kadar Seyhan boyunca Sınıf II
veya III, Adana‘dan sonra Seyhan boyunca ve Çakıt deresinin Pozantı çıkıĢında Sınıf IV
olarak hesaplanmıĢtır. Diğer azot parametreleri olan NO2-N (nitrit azotu) akarsularda Sınıf III
ve IV, barajlarda Sınıf II, NO3-N (nitrat azotu) ise biri hariç tüm istasyonlarda Sınıf I
bulunmuĢtur. Fosfor kirliliğini gösteren toplam fosfor da sadece Zamantı Irmağında GöktaĢ
Barajının üstündeki bölümünde ölçülmüĢ ve bu istasyonlarda Sınıf II-IV olarak tespit
edilmiĢtir.
A grubu (fiziksel ve inorganik kimyasal) parametrelere göre su kalitesi havzada Sınıf III veya
IV‘tür (ġekil 58). Zamantı Irmağının GümüĢören Barajı öncesi, Çakıt deresi, Sarıçam
deresinin Seyhan Nehri mansabı ve Adana sonrasında Seyhan Nehrinde A grubu
parametreleri Sınıf IV, diğer yerlerde Sınıf III bulunmuĢtur. A grubu için NO 2-N belirleyici
olurken, bazı istasyonlarda NH4-N de belirleyici parametre olmuĢtur. NO2-N parametresi için
SKKY‘de tanımlanan sınır değerler diğer parametrelere göre çok daha düĢük ve sınırlayıcı
olduğu için çoğunlukla A grubunun kalite sınıfını belirlemektedir.
B grubu (organik) parametrelere göre su kalitesi Zamantı Irmağında Sınıf II, Adana‘dan sonra
Seyhan Nehrinde Sınıf III‘tür (ġekil 59). Sadece KOĠ ve BOĠ ölçümleri yapılmıĢ, ve BOĠ
parametresi B grubu için belirleyici olmuĢtur. TKN (Toplam Kjeldahl Azotu) ve diğer organik
parametrelerin ölçümü yapılmadığı için gerçek su kalitesi tespit edilenden daha kötü olabilir.
C grubu (inorganik kirlenme) parametrelere göre su kalitesi Zamantı Irmağının üst
bölümünde Sınıf III, diğer akarsularda Sınıf I olarak hesaplanmıĢtır (ġekil 60). Ölçümü her
Baskı Ta
istasyonda yapılan demir, mangan ve florür parametreleri Sınıf I olmuĢtur. Ancak 21 adet
olan C grubu parametreleri içinde sadece 3 parametre ölçüldüğü için gerçek su kalitesi tespit
edilenden daha kötü olabilir. Zamantı Irmağının GümüĢören Barajının membaında kalan
bölümünde ağır metal kirliliğinden dolayı C grubu Sınıf III olup, GümüĢören Barajı sonrasında
bu ağır metal kirliliği Sınıf I‘e inmiĢtir.
Zamantı Irmağının GöktaĢ Barajının üstü ve Göksu Irmağının Köprü Barajının üstüne tekabül
eden bölümleri Yukarı Seyhan, aĢağıda kalan akarsular ise AĢağı Seyhan Havzası olarak
incelenebilir. Yukarı Seyhan‘da nüfus yoğunluğu az olduğu için evsel atıksulardan
kaynaklanan kirlilikler AĢağı Seyhan‘a göre daha azdır. Ancak arıtması olsa da kentsel
atıksular ve tarımsal aktiviteler nedeniyle organik madde kirliğini açısından Zamantı Irmağını
az kirlenmiĢ su, amonyum azotu ve fosfor açısından ise az kirlenmiĢ ya da kirli su sınıfına
sokmaktadır. Yukarı Seyhan‘da, bu bölgedeki maden yataklarının neden olduğu ağır metal
kirlenmesi (ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı, 2008-2012) Zamantı Irmağının bir bölümünü C
grubu parametreler açısından kirli su sınıfına sokmaktadır. Baraj gölleri ırmak için ağır metal
kirliliği açısından doğal arıtma görevi görmektedir, fakat Baraj Gölünde yarattığı kirlilik de
hesaba katılmalıdır. Yukarı Seyhan‘da hiç ağır metal analizi yapılmayan bazı DSĠ
istasyonlarında bu analizlerin yapılması ve çeĢitlendirilmesinde fayda görülmektedir. Ayrıca
Feke barajının membaında su kalitesi ölçüm istasyonu olmaması Göksu Irmağının su
kalitesinin ortaya konulamamasına sebep olmaktadır. Ölçüm istasyonu bulunmayan fakat su
kalitesi açısından önemli olabilecek ya da atık su deĢarjı yapılan akarsular ġekil 57-60
tasiyah renkle belirtilmiĢtir.
AĢağı Seyhan Havzasında özellikle Adana‘dan kaynaklanan nüfus ve endüstriyel aktivite
yoğunluğu ve Çukurova‘dan kaynaklanan tarımsal aktivite yoğunluğu önem arz etmektedir.
Baraj gölleri ve bunları besleyen derelerde organik madde açısından yüksek kaliteli,
amonyum azotu açısından az kirlenmiĢ su sınıfına giren havza suları, Adana sonrası Seyhan
Nehri‘nde organik madde açısından kirli su, amonyum azotu açısından çok kirli su sınıfına
girmektedir.
Havzanın denize yakın bölümündeki ve koruma alan kapsamındaki Akyatan ve Tuzla
göllerinde çok kirli su sınıfına girecek ölçüde organik madde ve amonyum azotu kirliliği tespit
edilmiĢtir (ġekil 59-60). Ayrıca mineralli göller olması nedeniyle doğal olarak toplam
çözünmüĢ madde, klorür, sülfat ve sodyum değerleri de yüzeysel su kirliliği açısından aĢırı
yüksektir.
Baskı Ta
Havzadaki su kalitesi istasyonlarının sayısının, önemli derelerin tamamını içermek üzere
artırılması ve SKKY‘deki parametrelerin tamamının ölçülebileceği Ģekilde yeniden organize
edilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Ayrıca AB sürecinde Su Çerçeve Direktifine uyum
sağlamak için kimyasal kirlenmenin yanı sıra ekolojik kirlenmenin de belirlenmesine ihtiyaç
duyulacaktır. Ülkemizdeki akarsularda halihazırda akarsuların ekolojik vaziyetini izleyecek bir
organizasyon mevcut değildir. Bu konuda altyapı çalıĢmalarının baĢlatılmasına ihtiyaç
vardır.Havzada DSĠ tarafından izleme yapılan yüzeysel ve yeraltı suyu kaynaklarının
koordinatları Tablo 59 da verilmektedir.
Su kalitesi haritaları daha detaylı olarak EK VI da verilmektedir.
Tablo 59. Seyhan Havzasında DSĠ tarafından izleme yapılan YAS ve YÜS kaynakları
Sıra
No
Havza No
Koordinatlar
Ġstasyon Adı
x
Amacı
Kaynak
y
1
18-06-00-022
Zamantı
Çayı
(ErgenuĢağı Mevkii)
4171846
727589
Kalite
YÜS (Akarsu)
2
18-06-00-032
Göksu Deresi (Karakol
Mevkii)
4166732
730804
Kalite
YÜS (Akarsu)
3
18-06-00-025
Seyhan Nehri Eğner
Köprüsü
4139945
718597
Kalite
YÜS (Akarsu)
4
18-06-00-014
Seyhan
Nehri
Çatalan Brj. Aksı
4118711
702098
Ġçme
suyu
YÜS (Baraj)
5
18-06-00-026
Eğlence Deresi
4129480
697213
Kalite
YÜS (Akarsu)
6
18-06-00-074
Körkün
Köyü
4129927
690991
Kalite
YÜS (Akarsu)
7
18-06-00-075
Körkün Nehri KaĢoba
Köyü Altı
4111650
693819
Kalite
YÜS (Akarsu)
8
18-06-00-034
Çakıt Deresi Pozantı
ÇıkıĢı
4142675
666300
Kalite
YÜS (Akarsu)
9
18-06-00-020
Çakıt Deresi SalbaĢ
Köprüsü
4108533
687513
Kalite
YÜS (Akarsu)
10
18-06-02-072
Nergizlik Baraj ÇıkıĢı
4130244
681792
Kalite
YÜS (Baraj)
11
18-06-02-005
Seyhan Barajı Santral
ÇıkıĢı
4101301
708290
Kalite
YÜS (Baraj)
12
18-06-00-027
Seyhan
TaĢköprü
4095398
707901
Kalite
YÜS (Akarsu)
13
18-06-00-028
Sarıçam
Deresi
Mansap (Kapalı)
4096211
708628
Kalite
YÜS (Akarsu)
14
18-06-00-006
Seyhan
Nehri
Karayusuflu Köyü
4083731
700606
Kalite
YÜS (Akarsu)
15
18-06-01-061
Akyatan Gölü
4050054
707859
Kalite
YÜS (Göl)
Baskı Ta
Nehri
Hacılı
Nehri
Sıra
No
Koordinatlar
Ġstasyon Adı
Havza No
x
16
18-06-01-064
Tuz Gölü
17
18-06-04-042
YD2 Drenaj
No : 3
Kanalı
18
18-06-04-043
YD3
No:4
Drenaj
Kanalı
19
18-06-04-046
YD3
No:7
Drenaj
Kanalı
20
18-06-04-047
21
Amacı
Kaynak
y
4061553
685810
Kalite
YÜS (Göl)
4056570
721081
Kalite
YÜS (Drenaj)
4089572
711142
Kalite
YÜS (Drenaj)
4063144
708168
Kalite
YÜS (Drenaj)
YD3-A Drenaj Kanalı
No: 8
4067571
706631
Kalite
YÜS (Drenaj)
18-06-04-050
YD4 Drenaj
No: 11
4065239
691505
Kalite
YÜS (Drenaj)
22
18-06-04-052
TD - 8 Drenaj Kanalı
Memba
4094350
701550
Kalite
YÜS (Drenaj)
23
18-06-04-053
TD - 8 Drenaj Kanalı
4087775
698075
Kalite
YÜS (Drenaj)
24
18-06-04-059
TD 0 Drenaj
No : 20
4070304
674589
Kalite
YÜS (Drenaj)
25
18-06-04-073
P2-D1 Drenaj Kan. P2
Pom. ÇıkıĢı
4053779
713781
Kalite
YÜS (Drenaj)
26
18-06-04-075
P5-D1 Drenaj Kan. P5
Pom.ÇıkıĢı
4060814
689649
Kalite
YÜS (Drenaj)
1
18-06-10-009
Karayusuflu
Ġlköğ. Ky.
4082882
699988
Ġçme
suyu
YAS (kuyu)
2
18-06-10-011
Doğankent
Kuyusu (Kapalı)
4080549
709026
Ġçme
suyu
YAS (kuyu)
3
18-06-10-035
Adana Gökçeler Köyü
Kuyusu
4093527
687935
Ġçme
suyu
YAS (kuyu)
4
18-06-10-038
DSĠ Bölge Kuyusu
4098065
707544
Ġçme
suyu
YAS (kuyu)
5
18-06-10-080
KarataĢ
Kuyusu
4065537
708481
Ġçme
suyu
YAS (kuyu)
6
18-06-10-081
DSĠ Makine Ġma.ve
Dntm.ġube Md.Ky.
Ġçme
suyu
YAS (kuyu)
7
18-06-11-015
Pozantı
Kay.
Ġçme
suyu
YAS (kaynak)
(DSĠ; 2010)
Baskı Ta
Kanalı
Kanalı
Köyü
DSĠ
Ġçmesuyu
ġekerpınarı
4148928
664718
ġekil
57. Seyhan Havzasında Önemli Parametrelere Göre Su Kalitesi Sınıfları.
Baskı Ta
ġekil 58. Seyhan Havzasında A Grubu (Fiziksel Ve Ġnorganik) Parametrelere Göre Su Kalitesi.
Baskı Ta
ġekil 59.Seyhan Havzasında B Grubu (Organik) Parametrelere Göre Su Kalitesi Sınıfları
Baskı Ta
ġekil 60. Seyhan Havzasında C Grubu (Ġnorganik Kirlenme) Parametrelere Göre Su Kalitesi
Baskı Ta
Su Kaynaklarının Sıcaklıkları
DSĠ‘den temin edilmiĢ olan yüzeysel su kalitesi verileri kullanılarak DSĠ istasyonlarında 20032009 yılları arasında ölçülmüĢ olan minimum ve maksimum sıcaklıklar Tablo 60 ta
verilmektedir. Bu süre zarfında 10‘un altında ölçüm yapılmıĢ olan DSĠ istasyonları dikkate
alınmamıĢtır. Yazın ölçülen maksimum sıcaklıkların bazı istasyonlarda su kalitesini ve
ekolojik yaĢamı tehdit edecek derecede 30°C (çok kirli su) üzerine çıktığı görülmektedir.
Tablo 60. Seyhan Havzası DSĠ Ġstasyonlarında Ölçülen Minimum ve Maksimum Su
Sıcaklıkları
SEYHAN NEHRI-KARAYUSUFLU KÖYÜ
MĠNĠMUM
SICAKLIK (°C)
9
MAKSĠMUM
SICAKLIK (°C)
32
SEYHAN NEHRI-ÇATALAN BARAJ AKSI
9
30
18-06-00-019
KÖRKÜN ÇAYI-KASOBA KÖYÜ ALTI
7
29
18-06-00-020
ÇAKIT DERESI-SALBAS KÖPRÜSÜ
6
30
18-06-00-025
SEYHAN NEHRI-EGNER KÖPRÜSÜ
8
23
18-06-00-026
EGLENCE DERESI-EGLENCE BARAJ AKSI
8
30
18-06-00-027
SEYHAN NEHRI-TASKÖPRÜ
9
28
18-06-00-028
SARIÇAM DERESI-MANSAP
8
34
18-06-00-074
KÖRKÜN ÇAYI-HACILI KÖYÜ MEVKII
7
25
18-06-01-061
AKYATAN GÖLÜ DALYAN AGZI NO:21
12
34
18-06-01-064
TUZ GÖLÜ
9
34
18-06-02-005
SEYHAN NEHRI-SEYHAN BARAJ ÇIKISI
9
26
18-06-02-072
ÜÇÜRGE DERESI-NERGIZLIK BARAJ ÇIKISI
6
31
18-06-02-083
SEYHAN NEHRI-ÇATALAN BARAJ ÇIKISI
9
29
18-12-00-002
ZAMANTI IRMAGI-FRAKTIN
5
22
18-12-00-021
ZAMANTI IRMAGI HABĠB KÖPRÜSÜ
4
22
18-12-02-082
ZAMANTI IRMAGI-BAHÇELIK BARAJI ÇIKISI
2
24
18-12-11-003
TACIN SUYU
12
20
ĠSTASYON NO
ĠSTASYON ADI VE YERĠ
18-06-00-006
18-06-00-014
ġekil 57-60 arasında DSĠ‘den alınan analiz sonuçlarının TÜBĠTAK-MAM tarafından
değerlendirilmesi ile hazırlanmıĢ haritaları görülmektedir. ġekil 61-64 arasında DSĠ VI. Bölge
tarafından oluĢturulmuĢ haritalar yer almaktadır.
Baskı Ta
ġekil 61. Seyhan Havzasında BOĠ5, KOĠ ve TKN Parametrelerine Göre Su Kalitesi
(Kaynak: DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü, 2008)
Baskı Ta
ġekil 62. Seyhan Havzasında D Grubu Parametrelerine Göre Su Kalitesi
Baskı Ta
ġekil 63. Seyhan Havzasında Azot Parametrelerine Göre Su Kalitesi
Baskı Ta
ġekil 64. Seyhan Havzasında PO4 Parametresine Göre Su Kalitesi
Baskı Ta
ġekil 65. Seyhan Havzasında Ağır Metal ve Flor Parametrelerine Göre Su Kalitesi
Baskı Ta
Kirlilik Yüklerinin Hesaplanması
6.2.
Bu bölümde Seyhan Havzası‘ndaki baĢlıca kirletici kaynaklar tanımlanmaktadır. Bu
kapsamda, havzadaki noktasal ve yayılı kaynaklar ile bunların toplamından oluĢan besi
maddesi (nutrient) yüklerinin (azot ve fosfor) yıllara göre dağılımı verilmektedir. Yük dağılımı
il bazında sunulmaktadır. Temel prensip mevcut veriler doğrultusunda kirletici kaynakların
geçmiĢten bugüne nasıl değiĢtiğinin tespiti ve geleceğe uyarlanmasıdır. Bu kapsamda
noktasal veya yayılı kirletici kaynaklar için literatürde tanımlanmıĢ ve benzer projelerde
kullanılmıĢ olan birim kirlilik yüklerinden faydalanılmıĢtır. Noktasal kirletici kaynaklar
içerisinde; evsel atıksular ile kirlenmiĢ yüzeysel atıksuların birlikte gruplandığı kentsel
atıksular, endüstriyel atıksular ve katı atık düzenli depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı
suları ile rehabilite edilecek düzensiz depolama sahalarından toplanacak olan sızıntı suları
yer almaktadır. Yayılı kaynaklar içerisinde ise; tarımsal faaliyetlerde kullanılan gübre ve zirai
mücadele ilaçları, her türlü hayvancılık faaliyetleri, katı atık düzensiz depolama sahalarından
kaynaklanan sızıntı suları, evsel atıksuların biriktirildiği foseptikler, arazinin doğal yapısı ve
atmosferik taĢınım yer almaktadır. (ġekil 66)
Kirlilik Kaynakları
Noktasal Kaynaklar
Yayılı Kaynaklar
Kentsel atıksu deşarjları
Tarımsal faaliyetler
Gübre kullanımı
Pestisit kullanımı
Endüstriyel atıksu deşarjları
Hayvancılık faaliyetleri
Katı atık düzenli depolama sızıntı suları
Rehabilite edilen düzensiz depolama sızıntı suları
Katı atık düzensiz depolama sızıntı suları
Foseptik çıkış suları
Arazi kullanımı
Atmosferik taşınım
ġekil 66. Kirlilik Kaynakları
Baskı Ta
6.2.1. Nüfus Tahminleri
Nüfus tahminleri yapılırken amaç, yerleĢimlerin gelecek yıllardaki nüfus değiĢimini,
olabildiğince gerçekçi Ģekilde tahmin etmektir. Proje kapsamında havza sınırları içinde yer
alan yerleĢimler için, 30 yıllık (2040 yılına kadar), kentsel/kırsal, yazlık/kıĢlık ve eĢdeğer bazlı
nüfus tahmin senaryoları oluĢturulmuĢtur. Bu senaryolar içinden havza yapısını en iyi
yansıtan nüfus tahmini seçilmiĢtir.
Nüfus tahminleri yapılırken aĢağıdaki temel prensipler dikkate alınmıĢtır:
GeçmiĢe yönelik nüfus sayım sonuçları detaylı çalıĢılmıĢ, nüfusun geçmiĢteki değiĢim
eğilimlerinden yararlanılarak ileriye yönelik projeksiyonlar yapılmıĢtır.
Nüfus projeksiyonları 2040 yılına kadar yapılmıĢtır,
Nüfus tahminleri ilçe bazlı yapılmıĢtır,
Her bir ilçenin kentsel/kırsal nüfusları ayrı ayrı hesaplanmıĢtır (nüfus sayımları kentsel
ve kırsal olarak ayrılmaktadır),
Nüfuslardaki yaz ve kıĢ farklılıklarının göz önünde bulundurulmuĢtur (nüfus sayımları
kıĢ nüfusuna karĢılık gelmektedir, yaz değeri nüfusuyla ilgili olarak sahalardan
toplanan veriler kullanılmıĢtır veya kıĢ nüfusunun %120, %80 gibi sabit bir katı olarak
alınmıĢtır),
Yaz ve kıĢ nüfuslarını birlikte ifade eden ―eĢdeğer nüfus‖ her bir ilçe için
hesaplanmıĢtır. EĢdeğer nüfus kıĢ ve yaz nüfuslarının aylara göre ağırlıklı
ortalamasıdır. Yaz dönemi 4 ay (Mayıs-Eylül), kıĢ dönemi 8 ay (Ekim-Nisan) kabul
edilmiĢtir,
GeçmiĢe yönelik nüfus sayımları çalıĢılırken 1975, 1980, 1985, 1990, 2000, 2007,
2008 ve 2009 nüfusları kullanılmıĢtır. Bu nüfus sayımları arasından 2007, 2008 ve
2009 sayımlarında, öncekilerden farklı olarak Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine
(ADNKS) geçilerek yeni bir yöntem uygulanmıĢtır. Bu durum eski ve yeni nüfus
sayımları arasında belirgin fark oluĢturmuĢtur.
Tüm bu durumlar farklı senaryolar için tekrarlanmıĢtır. Tahmin ve senaryo sonuçları
farklı grafiklere iĢlenmiĢtir,
Seçilen uygun senaryoya göre hesaplamalar belde bazında belirli katsayılar
kullanılarak uygulanmıĢtır.
Hesaplamalarda yöntem olarak, ―azalan hızlı geometrik artıĢ yöntemi‖ kullanılmıĢtır.
Bu yönteme göre,
Baskı Ta
Nt = N0 (1+p) t
N0 : Son nüfus sayım değeri (kiĢi)
Nt : Gelecekteki nüfus (kiĢi)
p
: Nüfus artıĢ/azalma hızı (%)
t
: Son nüfus sayımından itibaren geçen süre (yıl)
ġekil 67. Azalan Hızlı Geometrik Nüfus ArtıĢı Eğrisi
Bu hesaplama yöntemine göre, zamana karĢı nüfusun artıĢ hızının azalacağı ve
grafik üzerinde bir ―s‖ eğrisi oluĢturacağı varsayılmaktadır.
Nüfus ArtıĢ Hızı Tahminlerinde, aĢağıdaki senaryolar kullanılmıĢtır:
UNDP (BirleĢmiĢ Milletler Kalkınma Programı): Türkiye genelinde 2000-2030 yılları
için kentsel ve kırsal ayrımlı nüfus artıĢ hızı (p katsayısı) belirlenmiĢtir. Bu değerler
5‘er yıllık olarak tanımlanmıĢ, ilçe bazında kullanılarak 2000-2040 yılları için nüfus
projeksiyonu oluĢturulmuĢtur.
UNDP %80: UNDP metodunda kullanılan artıĢ hızının %80‘i alınarak ilçeler için
kentsel ve kırsal ayrımlı, 2000-2040 yılları arası nüfus projeksiyonu oluĢturulmuĢtur.
UNDP %120: UNDP metodunda kullanılan artıĢ hızının %120 arttırılarak ilçeler için
kentsel ve kırsal ayrımlı, 2000-2040 yılları arası nüfus projeksiyonu oluĢturulmuĢtur.
TÜBĠTAK-MAM: 11 havzadaki her bir ilçe için geçmiĢe yönelik nüfus eğilimleri dikkate
alınarak, 2009 yılından itibaren, grafik üzerinde bir ―s‖ eğrisi oluĢturacak Ģekilde p
değerleri bulunmuĢ ve bu değerler üzerinden 2040 yılına kadar projeksiyon
yapılmıĢtır.
Baskı Ta
TÜBĠTAK-MAM Nüfus Tahmini
Tahminler her bir ilçe için geçmiĢe yönelik nüfus eğilimleri dikkate alınarak, 2009 yılından
itibaren, grafik üzerinde bir ―s‖ eğrisi oluĢturacak Ģekilde p değerleri bulunmuĢtur.
p değerleri hesaplanmadan, grafik eğimi üzerinden tahmini olarak bulunmuĢtur,
Değerler her 5 yılda bir değiĢtirilerek, 2040 yılına kadar projeksiyon yapılmıĢtır.
Grafikteki eğimin 2007, 2008 ve 2009 ADNKS değerleri ile kesiĢmesine dikkat
edilmiĢtir,
Nüfuslar kentsel ve kırsal için ayrı ayrı hesaplanmıĢtır,
Kırsal ve kentsel nüfuslarda eğime bağlı olarak azalmalar olsa bile, düĢme eğilimi
göstermeyeceği kabulü yapılmıĢtır,
Proje kapsamında, havza sınırları içine birkaç il girdiğinde, bu illerin tamamı değil
ancak bir kısmının havzada yer alması durumunda hesaplamalar il değil, ilin ilgili
havzaya giren ilçeleri bazında yapılmıĢtır. Eğer bir ilçe 2 farklı havzaya giriyorsa,
hesaplamalar ilçe merkezinin bulunduğu havza için yapılmıĢtır,
Hesaplamalar yapılırken zamanla illerin idari yapılanmasında farklılıklar olduğu
görülmüĢtür, yıllara bağlı olarak bazı ilçelerin il olabildiği, ilçelere bağlı beldelerin ise
ilçe olabildiği tespit edilmiĢtir. Bu durumda idari teĢkilatlanmaların ilk hali dikkate
alınarak, yerleĢkelerin TNüfusları üzerinde çalıĢılmıĢ, sonra her bir ilçe için
uyarlanmıĢtır.
Nüfus Tahmin Senaryosu Seçilirken:
Uygulanan yöntemlerden hangisinin seçileceğine karar verilirken, tüm tahmin ve
senaryo sonuçları toplam havza nüfusları için grafiklere iĢlenerek, gerçek resim
görülmüĢtür. Bu grafiklerden mümkün olduğunca gerçekçi, S-eğrisini en iyi temsil
eden, havzanın durumunu (tarım, sanayi, turizm, vb) en uygun Ģekilde yansıtan
(genelde en düĢük artıĢ olmayan) senaryo seçilmiĢtir.
2007, 2008 ve 2009 ADNKS sayım sonuçlarındaki yöntem farklılığı son yıllarda
havzaların TNüfuslarında değiĢiklik göstermesine neden olmuĢtur. Bu durum Büyük
Menderes, Konya, Kızılırmak, Ceyhan, YeĢilırmak ve Burdur Havzalarının TNüfusları
için belirgindir. Nüfus tahminlerini diğer senaryolar ile sağlıklı karĢılaĢtırmak için, söz
konusu havzaların MAM ve UNDP tahminleri 2009 yılı nüfus sayımları baz alınarak
hesaplanmıĢtır.
Baskı Ta
Elde Edilen Sonuçlar:
Yapılan hesaplamalar neticesinde elde edilen nüfuslara bağlı olarak çizilen grafikte (ġekil
68) yer alan eğrilere göre, azalan hızlı geometrik artıĢ yöntemine en uygun olan tahmin
yöntemi MAM Tahmin Senaryosu‘dur. Bu sebeple Seyhan Havzası için MAM Tahmin
Yöntemi ile elde edilen nüfus değerlerinin kullanılmasına karar verilmiĢtir. Seçilen tahmin
yöntemine göre 2009 yılından 2040 yılına kadar havza geneli için hesaplanmıĢ olan nüfuslar
Tablo 61 de verilmektedir.
SEYHAN HAVZASI NÜFUS TAHMİN SONUÇLARI
3.500.000
3.000.000
2.500.000
TUİK Sayım Sonuçları
Nüfuslar (Kişi)
MAM Tahmin
2.000.000
UNDP Tahmin
UNDP %80 Tahmin
UNDP %120 Tahmin
1.500.000
ADNKS Sayım Sonuçları
MAM Tahmin (ED Nüfus)
UNDP Tahmin (ED Nüfus)
UNDP %80 Tahmin (ED Nüfus)
1.000.000
UNDP %120 Tahmin (ED Nüfus)
500.000
0
1970
1980
1990
2000
2010
2020
Yıllar
ġekil 68. Seyhan Havzası Nüfus Tahmin Sonuçları
Baskı Ta
2030
2040
2050
Tablo 61. Seyhan Havzası Nüfus Tahminleri (2010-2040)
YILLAR
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
2024
2025
2026
2027
2028
2029
2030
2031
2032
2033
2034
2035
2036
2037
2038
2039
2040
Baskı Ta
Kentsel
KıĢ
Yaz
EĢdeğer
1.635.177
1.685.115
1.718.867
1.753.298
1.788.421
1.824.251
1.858.955
1.888.705
1.918.932
1.949.644
1.980.849
2.010.554
2.034.650
2.059.035
2.083.713
2.108.688
2.131.839
2.148.910
2.166.118
2.183.464
2.200.949
2.216.366
2.225.375
2.234.421
2.243.504
2.252.625
2.261.220
2.268.000
2.274.800
2.281.620
2.288.461
2.295.323
2.257.672
2.326.888
2.373.475
2.420.998
2.469.475
2.518.926
2.566.785
2.607.860
2.649.593
2.691.996
2.735.078
2.776.051
2.809.333
2.843.014
2.877.100
2.911.596
2.943.533
2.967.097
2.990.850
3.014.794
3.038.930
3.060.167
3.072.551
3.084.986
3.097.472
3.110.009
3.121.808
3.131.169
3.140.558
3.149.976
3.159.422
3.168.897
1.894.550
1.952.520
1.991.620
2.031.506
2.072.194
2.113.699
2.153.884
2.188.353
2.223.374
2.258.957
2.295.111
2.329.511
2.357.434
2.385.693
2.414.291
2.443.233
2.470.045
2.489.821
2.509.756
2.529.851
2.550.108
2.567.950
2.578.365
2.588.823
2.599.324
2.609.868
2.619.798
2.627.654
2.635.533
2.643.435
2.651.362
2.659.312
Kırsal
221.549
221.794
222.002
222.213
222.428
222.645
222.866
222.866
223.060
223.257
223.456
223.658
223.862
224.038
224.215
224.394
224.575
224.708
224.843
224.978
225.114
225.252
225.338
225.425
225.513
225.601
225.689
225.725
225.760
225.796
225.832
225.868
Toplam
KıĢ
Yaz
EĢdeğer
1.856.726
1.906.909
1.940.869
1.975.511
2.010.849
2.046.896
2.081.821
2.111.571
2.141.992
2.172.901
2.204.305
2.234.211
2.258.512
2.283.073
2.307.928
2.333.082
2.356.415
2.373.618
2.390.960
2.408.441
2.426.063
2.441.618
2.450.713
2.459.846
2.469.017
2.478.226
2.486.910
2.493.724
2.500.560
2.507.416
2.514.293
2.521.191
2.479.221
2.548.682
2.595.477
2.643.211
2.691.903
2.741.572
2.789.651
2.830.726
2.872.653
2.915.253
2.958.534
2.999.709
3.033.195
3.067.052
3.101.315
3.135.990
3.168.108
3.191.805
3.215.693
3.239.772
3.264.044
3.285.419
3.297.890
3.310.412
3.322.985
3.335.609
3.347.497
3.356.894
3.366.319
3.375.772
3.385.254
3.394.765
2.116.099
2.174.314
2.213.622
2.253.719
2.294.621
2.336.344
2.376.750
2.411.219
2.446.434
2.482.214
2.518.567
2.553.169
2.581.297
2.609.731
2.638.506
2.667.627
2.694.620
2.714.529
2.734.599
2.754.829
2.775.222
2.793.201
2.803.703
2.814.249
2.824.837
2.835.469
2.845.488
2.853.378
2.861.293
2.869.231
2.877.194
2.885.180
6.2.2. Noktasal Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri
Noktasal kaynaklardan gelen kirlilik yükü hesapları, Seyhan Havzası‘nı paylaĢan iller bazında
yapılmıĢtır. Bir havzadaki noktasal kirleticiler; arıtıldıktan sonra ve/veya arıtılmadan alıcı
ortamlara deĢarj edilen kentsel atıksu, endüstriyel atıksular, düzenli depolama sahalarından
kaynaklanan sızıntı sularıdır. Bu kaynaklardan gelen toplam kirlilik yükü genel olarak kentsel
ve endüstriyel yüklerin toplamından oluĢmaktadır. Bu yüklerin hesaplama yöntemine ait
yaklaĢımlar aĢağıda açıklanmaktadır
6.2.2.1.
Kentsel Kirlilik Yükleri
Proje kapsamında belediye teĢkilatına sahip olan yerleĢim yerleri ile nüfusu 2.000‘in üzerinde
olan köylerden kaynaklanan kentsel kirlilik yükleri ve atıksu debileri hesaplanmıĢtır.
Hesaplamalarda 20.03.2010 tarihli Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Teknik Usuller
Tebliği‘nde yer alan hususlar dikkate alınmıĢtır.
Tebliğ‘de yer alan ―Nüfusa Bağlı Olarak Atıksu OluĢumu ve Kirlilik Yüklerinin DeğiĢimi‖
tablosunda, nüfusu 2.000 ve 100.000 arasında olan yerleĢim yerleri için güncel kiĢi baĢı
atıksu oluĢumu değerleri verilmiĢtir. 2010 yılı için verilen kiĢi baĢı atıksu oluĢumu değerleri,
2040 yılına kadar 10 yıllık zaman dilimleri için tedrici olarak artırılmıĢtır. Bu değerlere yeraltı
suyundan atıksu toplama sistemine giren sızma debisi de ilave edilmiĢtir. Sızma debisi,
yeraltı su seviyesinin yüksekliğine, yerleĢim yerinin deniz kenarında olup olmamasına, zemin
yapısına, içme suyu Ģebekesinde kaçak oranına ve kanalizasyon Ģebekesinin yaĢına vb.
bağlı olarak değiĢmektedir. Atıksu altyapı sisteminin zamanla iyileĢeceği kabulü ile sızma
debisinin kiĢi baĢı atıksu debisine oranı tedrici olarak azaltılmıĢtır. Buna göre; kiĢi baĢı atıksu
debisi 2010 yılında %50, 2020 yılında %40, 2030 yılında %35 ve 2040 yılında %30 oranında
artırılarak toplam atıksu debisi hesaplanmıĢtır. Bu değerler danıĢman tahminlerine
dayanılarak belirlenmiĢtir. Hesaplamalarda kullanılan kiĢi baĢı atıksu debi değerleri Tablo 62
de verilmektedir.
Tablodan görüldüğü üzere yıllara bağlı olarak kiĢi baĢına oluĢan atıksu debsinin arttığı
görülmektedir. Ġlk bakıĢta, insanların su kullanımında daha duyarlı olması bilinci yerleĢiyor
olmasının su kullanımını azaltacağı düĢünülürken, geliĢmiĢlik düzeyinin giderek artması, su
kullanımı arttırdığı gözlenmektedir.
Baskı Ta
Tablo 62. KiĢi BaĢı Atıksu Debi Değerleri
NÜFUS
ATIKSU
OLUġUMU
kiĢi
L/kiĢi-gün
2010 Yılı Ġçin 2.000
70
Birim
Atıksu 10.000
80
OluĢumu
50.000
90
100.000
100
85
Birim
Atıksu 10.000
97
OluĢumu
50.000
108
100.000
Birim
Atıksu 10.000
OluĢumu
50.000
100.000
Birim
Atıksu 10.000
OluĢumu
50.000
100.000
SIZMA DEBĠSĠ
L/kiĢi-gün
35
40
45
50
33
39
43
TOPLAM ATIKSU
DEBĠSĠ
L/kiĢi-gün
105
120
135
150
118
136
151
120
48
168
100
116
125
35
40
46
135
156
171
142
48
190
121
140
150
36
42
47
157
182
197
169
50
219
Kirlilik yükleri hesaplamalarında Tebliğ‘de yer alan ―Nüfusa Bağlı Olarak Atıksu OluĢumu ve
Kirlilik Yüklerinin DeğiĢimi‖ tablosundaki, nüfusu 2.000 ve 100.000 arasında olan yerleĢim
yerleri için güncel kiĢi baĢı kirlilik yükleri değerleri kullanılmıĢtır. 2010 yılı için verilmiĢ olan
kiĢi baĢı kirlilik yükü değerleri, 2040 yılına kadar 10 yıllık zaman dilimlerinde tedrici olarak
artırılmıĢtır. Ayrıca Tebliğ‘de yer almayan, nüfusu 2.000‘in altında olan yerleĢim yerleri için
kullanılacak olan kirlilik yükleri değerleri, nüfusu 2.000 ile 10.000‘in arasında olan yerler için
verilmiĢ değerlerden yola çıkılarak tahmin edilmiĢtir. Buna göre hesaplamalarda kullanılan
kiĢi baĢı kirlilik yükleri oluĢumu değerleri Tablo 63 te verilmektedir.
Ġncelenen yerleĢim yerlerinden kaynaklanan kirlilik yükü, kanalizasyon Ģebekesi olan yerlerde
noktasal, olmayan yerlerde yayılı kaynak olarak değerlendirilmiĢtir. Noktasal kentsel kirlilik
yükü, atıksu arıtma tesisi olup olmamasına bağlı olarak doğrudan ya da arıtma tesisinde bir
miktar giderildikten sonra havzaya deĢarj edilmektedir. Yayılı kirlilik yüklerinin ise
foseptiklerde bir miktar giderildikten sonra yüzeysel veya yeraltı sularına karıĢarak havzaya
ulaĢmakta olduğu kabul edilmiĢtir. Hesaplamalarda yerleĢim yerlerindeki kanalizasyon
Ģebekesine bağlı nüfus oranı dikkate alınmıĢtır.
Kirlilik yükleri hesaplamalarında, kentsel alan içerisinde yaĢayan nüfustan kaynaklanan
yüklerin yanında, yerleĢim yeri sınırları içerisinde bulunan küçük sanayi sitesi, imalathane,
Baskı Ta
vb. endüstriyel atıksu deĢarjı yapan çeĢitli iĢyerleri de dikkate alınmıĢtır. Bu tesislerden
kaynaklanan yükün hesaplanması için, nüfusa bağlı olarak hesaplanmıĢ olan yük değerleri
belli bir yüzdeyle artırılmıĢtır. YerleĢim yerlerinde üretilen kentsel kirlilik yüklerinin havzaya
ulaĢma sürecinde izlediği yol ġekil 69 daki verilmektedir.
Tablo 63. KiĢi BaĢı Kirlilik Yükleri Değerleri
NÜFUS
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
kiĢi
g/kiĢi-gün
g/kiĢi-gün
g/kiĢi-gün
g/kiĢi-gün
g/kiĢi-gün
50
55
75
90
53
60
80
95
56
65
85
103
60
70
90
110
35
40
45
50
38
43
48
53
41
46
52
56
45
50
55
60
30
35
45
50
31
37
48
53
33
39
51
56
35
42
54
60
4
5
6
7
4
5
6
8
5
6
7
9
6
7
8
10
0,8
0,9
1,0
1,1
0,9
1
1,1
1,2
1
1,1
1,2
1,3
1,1
1,2
1,3
1,5
Birim Yükler
10.000
50.000
100.000
Birim Yükler
10.000
50.000
100.000
Birim Yükler
10.000
50.000
100.000
Birim Yükler
10.000
50.000
100.000
(SKKY Teknik Usuller Tebliği)
Baskı Ta
ġekil 69. Kentsel Kirlilik Yüklerinin Ġzlediği Yol
Yapılan Kabuller:
Kentsel kirlilik yüklerinin hesaplanmasında yapılan kabuller Ģu Ģekildedir:
1. Nüfusu 2.000 in altında olan yerleĢim yerlerinin nüfusları, emniyetli tarafta kalmak
amacıyla 2040 yılına kadar sabit alınmıĢtır.
2. Mevcut evsel atıksu arıtma tesislerinden yalnızca ön arıtma (fiziksel arıtım)
yapanlarda KOĠ giderme veriminin %10 olduğu, toplam azot ve toplam fosforda
herhangi bir gidermenin olmadığı kabulü yapılmıĢtır. Biyolojik arıtım yapılan mevcut
evsel atıksu arıtma tesislerindeki kirlilik giderme verimleri ise KOĠ için %80, Toplam
Azot için %25, Toplam Fosfor için %10 olarak alınmıĢtır.
3. Azot ve fosfor giderimi olan mevcut evsel atıksu arıtma tesislerindeki kirlilik giderme
verimleri KOĠ için %80, Toplam Azot için %70, Toplam Fosfor için %70 olarak
alınmıĢtır.
4. Foseptiklerdeki kirlilik giderimi KOĠ için %50, Toplam Azot için %20, Toplam Fosfor
için %30 olarak alınmıĢtır.
5. 2020 yılından itibaren (2020 dahil) tüm yerleĢim yerlerinde kanalizasyon Ģebekesinin
Baskı Ta
ve kentsel atıksu arıtma tesislerinin iĢletmeye alınmıĢ olacağı tahmini yapılmıĢtır.
6. 2040 yılı nüfusu 100.000 in üzerinde olan yerleĢim yerlerinde azot ve fosfor giderimi
yapılan arıtma tesislerinin kurulacağı tahmini yapılmıĢtır. Seyhan Havzası‘nda kentsel
alan içerisindeki sanayi tesislerinden kaynaklanan yüklerin hesaplanması için,
nüfustan kaynaklanan kirlilik yükleri % 10 oranında artırılmıĢtır.
Elde Edilen Sonuçlar:
Kentsel kirlilik yükleri hesaplamalarında ―Üretilen Yük‖, ―Giderilen Yük‖, ―Toplam DeĢarj
Edilen Yük‖ ve ―Havza içine DeĢarj Edilen Yük‖ kavramları geliĢtirilmiĢtir. Üretilen yük,
havza içerisinde yaĢayanlardan kaynaklanan evsel yüklerin, kentsel alan içerisindeki sanayi
tesislerinden kaynaklanan endüstriyel yükleri de kapsayacak Ģekilde artırılması neticesinde
elde edilen toplam yüktür. Giderilen yük ise, atıksu arıtma tesislerinde arıtma yoluyla,
foseptiklerde ise toprakta tutunma ve biyolojik bozunma neticesinde atıksudan uzaklaĢtırılan
yükleri kapsamaktadır. Toplam deĢarj edilen yük, havza içerisindeki su kaynakları ile havza
dıĢında kalan deniz ortamına yapılan deĢarjların tümünü içermektedir. Havza içine deĢarj
edilen yük ise havza sınırları içerisinde alıcı su ortamlarına gelen yük toplamını
kapsamaktadır.
Seyhan Havzası‘nda 2009 yılında üretilen 59.087 ton/yıl KOĠ yükünün yaklaĢık %77‘si
arıtılmakta (45.573 ton/yıl), %23‘ü ise (13.514 ton/yıl) akarsu ve denize deĢarj edilmektedir.
Toplam deĢarjın neredeyse tamamı havza içerisine yapılmaktadır. Havzada üretilen 4.622
ton/yıl değerindeki TN yükünün ise yaklaĢık %24‘ü (1.119 ton/yıl) giderilmektedir. Geri kalan
yükün ise 3.503 ton/yıl lık kısmı ise havzaya ulaĢmaktadır. TP yükünde ise yaklaĢık %10‘luk
bir giderim söz konusudur. Buna göre 732 ton/yıl olan TP yükünün 659 tonu havzaya kirlilik
olarak verilmektedir. Özet olarak 2009 yılında üretilen toplam kentsel kirlilik yükünün havzaya
ulaĢan kısımları KOĠ parametresi bazında yaklaĢık % 23, TN parametresi bazında % 76 ve
TP parametresi bazında ise %90‘dır. KOĠ, TN ve TP parametreleri bazında 2009 yılı kentsel
kirlilik yükleri dengesi miktar ve yüzde olarak ġekil 70 te; havza içine ve dıĢına deĢarj edilen
yüzdeleri ise ġekil 71 degösterilmektedir.
Baskı Ta
Havza İçine Deşarj Edilen
Toplam Deşarj Edilen
Giderilen
Üretilen
59.087
45.573
4.622
13.514
732
1.119
13.420
73
3.503
3.489
KOİ
659
657
Toplam N
Toplam P
ġekil 70. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Dengesi
Toplam P
Toplam N
KOİ
0%
20%
40%
60%
80%
100%
KOİ
Toplam N
Toplam P
Giderilen
45.573
1.119
73
Havza İçine Deşarj Edilen
13.420
3.489
657
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Havza Dışı
Havza İçi
KOİ
Toplam N
94
14
Toplam P
2
13.420
3.489
657
ġekil 71. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Havza Ġçi ve DıĢı DeĢarj Yüzdeleri
Baskı Ta
Kentsel atıksu arıtma tesisleri planlamalarına bağlı olarak, 2020 yılından sonra tüm yerleĢim
yerlerinde tesislerin iĢletmeye alınacağı öngörüsü yapılmıĢtır. Buna göre deĢarj edilen ve
havzaya ulaĢan kirlilik yüklerinde 2020 yılından itibaren bir düĢüĢ olacaktır. 2009 yılında
üretilen KOĠ yükünün %23‘ü havza içine ve havza dıĢı olarak kabul edilen Akdeniz‘e deĢarj
edilmektedir. Bu değer 2020 yılından itibaren % 20‘ye inmektedir. Benzer Ģekilde havzaya
ulaĢan TN yükü oranı %78‘den %32‘ye, TP yükü oranı ise %90‘dan % 33‘e inmektedir.
Tablo 64 ve ġekil 72‘de atıksu debileri ve KOĠ, TN ve TP parametreleri için kirlilik yüklerinde
zamana göre olacak değiĢim verilmektedir.
Tablo 64. Seyhan Havzası Atıksu Debileri ve Kentsel Kirlilik Yükleri
Yıllar
Kentsel Kirlilik Yükleri
2009
2020
2030
2040
Baskı Ta
Üretilen
(ton/yıl)
Giderilen
(ton/yıl)
Toplam
DeĢarj
Edilen
(ton/yıl)
Havza Ġçine
DeĢarj
Edilen
(ton/yıl)
KOĠ
59.087
45.667
13.514
13.420
Havza Ġçine
DeĢarj
Edilen
/
Üretilen
(%)
99
TN
4.622
1.133
3.503
3.489
100
TP
732
75
659
657
100
KOĠ
76.800
61.507
15.360
15.293
100
TN
6.448
4.397
2.070
2.051
99
TP
981
655
330
326
99
KOĠ
91.777
73.502
18.355
18.275
100
TN
8.019
5.460
2.584
2.559
99
TP
1.172
783
394
389
99
KOĠ
101.483
81.276
20.297
20.207
100
TN
9.245
6.287
2.988
2.958
99
TP
1.396
935
467
461
99
Atıksu
Debisi
3
(m /gün)
299.029
367.410
413.793
431.489
KOİ Yükü Değişimi
Havzaya İçine Deşarj Edilen
Giderilen
Üretilen
20.207
20.297
2040
81.276
101.483
18.275
18.355
2030
73.502
91.777
15.293
15.360
2020
61.507
76.800
13.420
13.514
2009
45.667
59.087
Toplam N Yükü Değişimi
Giderilen
Üretilen
2.958
2.988
2040
6.287
9.245
2.559
2.584
2030
5.460
8.019
2.051
2.070
2020
4.397
6.448
3.489
3.503
2009
1.133
4.622
Toplam P Yükü Değişimi
Giderilen
Üretilen
461
467
2040
935
1.396
389
394
2030
783
1.172
326
330
2020
655
981
2009
657
659
75
732
ġekil 72. Seyhan Havzası‘nda KOĠ, TN ve TP Yüklerinin Yıllara Göre DeğiĢimi (ton/yıl)
Baskı Ta
6.2.2.2.
Endüstriyel Kirlilik Yükleri
Seyhan Havzası sınırları içerisinde çok fazla endüstriyel tesis bulunmamakla birlikte, mevcut
tesisler kendi aralarında sektör farklılığı göstermektedir. OluĢan atıksu miktarına göre önemli
faaliyetler aĢağıdaki Ģekilde özetlenebilir:
Tekstil Sanayi
Polyester Sanayi
Seyhan Havzası içersinde Adana Aladağ Bölgesinde yoğun olarak bulunan krom konsantre
tesisleri ilk bakıĢta havza içerisinde önemli bir kirletici kaynağı olarak gözükse de, bu
iĢletmelerin kapalı devre olarak çalıĢması ile alıcı ortama herhangi bir deĢarj söz konusu
olmamaktadır. Ayrıca havza içerisinde organize sanayi bölgesi bulunmamaktadır.
Havzada endüstrilerden kaynaklanan kirlilik yükü hesaplamaları yapılırken, havzada yer alan
endüstriyel tesisler dört ana grup baĢlığı altında ele alınmıĢtır:
1. DeĢarj izni olan endüstriyel tesisler;
2. DeĢarj izni olmayan endüstriyel tesisler;
3. Atıksu arıtma tesisleri olan OSB‘ler.
4. OSB içerisinde yer alan ve atık sularını beraberce ve direkt olarak alıcı ortamlara
deĢarj eden endüstriyel tesisler;
Tüm endüstriyel tesislerin deĢarj izin belgeleri olup olmaması durumuna bağlı olarak iki
Ģekilde hesap yapılmıĢtır.
•
Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri‘nden alınan ve deĢarj izin durumlarını gösteren
listelere dayanılarak bu tesisler gruplandırıldıktan sonra deĢarj izni olanlar için, Su
Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği (SKKY)Tabloları‘nda ilgili sektörün deĢarj standartlarında
belirlenmiĢ olan kirletici yük limit değerleri belli bir emniyet katsayısı ile çarpılarak
bulunan konsantrasyonlar dikkate alınmıĢtır. Tesislerin atıksu debilerinin belirlenmesi
için yine Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri‘nden alınan listelerden yararlanılmıĢtır.
Kullanılan değerler daha önceden yapılan çalıĢmalarla (ÇOB, Büyük Ġstanbul
Ġçmesuyu Projesi II. Merhale Melen Sistemi Büyük Melen Havzası Entegre Koruma
Ve Su Yönetimi Master Planı, Havza Koruma Eylem Planı, ĠTÜ, 2008)
karĢılaĢtırılmıĢtır.
•
DeĢarj izin belgesi olmayan tesisler için ise yine SKKY‘deki ilgili sektör tablosu
dikkate alınarak; burada verilmiĢ olan limit değerlerin KOĠ, BOĠ ve AKM için % 80, TN
Baskı Ta
için %35 ve TP için %15 arıtım sağlanması durumunda elde edileceği öngörüsünden
hareketle yapılmıĢtır.
OSB‘ler için aĢağıdaki Ģekilde hesap yapılmıĢtır.
•
DeĢarj izni olan (OSB‘nin tek AAT ve/veya OSB‘de yer alan tüm tesislerin ayrı ayrı
AAT mevcut olması durumu) OSB‘ler için SKKY de yer alan ―Tablo 19:KarıĢık
Endüstriyel Atık Suların Alıcı Ortama DeĢarj Standartları Küçük ve Büyük Organize
Sanayi Bölgeleri ve Sektör Belirlemesi Yapılamayan Diğer Sanayiler‖ limit değerleri
dikkate alınarak yük hesabı yapılmıĢtır.
•
DeĢarj izni olmayan (atıksu arıtımı olmaması durumu) OSB‘ler için SKKY deki ilgili
sektör tablosu dikkate alınarak; burada verilmiĢ olan deĢarj standardı değerlerinin
KOĠ, BOĠ ve AKM için % 80, TN için %35 ve TP için %15 arıtım sağlanması
durumunda elde edileceği öngörüsünden hareketle yapılmıĢtır.
Kirlilik yükü hesaplamaları yapılırken bazı kabuller esas alınmıĢtır. Yapılan kabuller aĢağıda
sıralanmaktadır:
Veri toplama
•
Proje kapsamında yapılan saha çalıĢmalarında endüstriyel tesisler ziyaret edilmiĢ,
tesislere ait bilgiler yerinde temin edilmiĢtir (Bu veriler 2009 Eylül-Aralık arası durumu
yansıtmaktadır).
•
Saha çalıĢmalarında ziyaret edilmeyen (küçük kapasitede çalıĢan veya önemli ölçüde
kirletici yük oluĢturmayan tesisler) diğer endüstrilere ait veriler (isim, debi ve deĢarj
izin durumları gibi) Ġl Çevre ve Orman Müdürlüklerinden alınmıĢtır.
•
•
Endüstriyel tesisler, deĢarj izni olup olmamasına göre iki gruba ayrılmıĢtır.
o
Havza içinde alıcı bir ortama deĢarj eden tesisler (havza içi),
o
Denize deĢarj eden tesisler (havza dıĢı)
Önemli kirletici kaynaklar tanımı gereği, havza içinde yer alan ve alıcı ortama deĢarj
yapan tüm endüstriyel tesisler hesaplamaya dahil edilmiĢ; benzin istasyonu,
zeytinciler ve küçük sanayi siteleri gibi tesisler hesaplamalara dahil edilmemiĢtir. Bu
tür tesisler ve verisine ulaĢılmayan tesislerden kaynaklanacak debi ve kirlilik yükü
değerlerinin hesabı için, her bir havza özelinde belirlenen bir emniyet faktörü ile
çarpılmıĢtır. Bu faktör Seyhan Havzası için %10 olarak belirlenmiĢtir.
•
Sadece evsel atıksuyu olan (SKKY Tablo 21) endüstriyel tesisler, evsel kirlilik yükü
hesaplamalarında
Baskı Ta
ele
alındığından,
endüstriyel
yük
hesaplamalarına
dahil
edilmemiĢlerdir.
•
Havza içinde, Belediye kanalizasyonuna arıtma yaparak veya yapmadan atıksuyunu
deĢarj eden tesislerden gelecek kirlilik yükünü hesaba katabilmek üzere, evsel
kaynaklı kirlilik yüklerinin hesaplanması kısmında havza özelinde belirlenen bir oran
endüstriyel tesislerden kanalizasyona verilen kirlilik yükü olarak ilave edilmiĢtir.
Kirletici Konsantrasyonlarının Belirlenmesi
Sektörel ve alt sektörler bazında SKKY kirlilik konsantrasyonları belirlenirken aĢağıdaki
kabuller yapılmıĢtır;
Sektörel ve alt sektörler bazında KOĠ, BOĠ, AKM, TN, TP kirleticileri üzerinden
hesaplamalar yapılmıĢtır.
DeĢarj izin belgesi olan tesisler için SKKY Sektörel Tablolarda yer alan 2 saatlik
kompozit numune limitleri esas alınmıĢtır.
DeĢarj izin belgesi olmayan tesisler için SKKY deki ilgili sektör tablosu dikkate
alınarak; burada verilmiĢ olan limit değerlerin KOĠ, BOĠ ve AKM için % 80, TN için
%35 ve TP için %15 arıtım sağlanması durumunda elde edileceği öngörüsünden
hareketle, arıtılmamıĢ atıksu için yaklaĢık konsantrasyon değeri tahmini yapılmıĢtır.
SKKY‘de ilgili alt sektör için bahsi geçen kirleticilerden bir veya birkaçına ait
konsantrasyon değeri olmadığı durumlar için literatür verilerine dayanarak yapılan
oranlar kullanılmıĢtır (Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, 2004; ÇOB, Büyük Ġstanbul
Ġçmesuyu Projesi II. Merhale Melen Sistemi Büyük Melen Havzası Entegre Koruma
Ve Su Yönetimi Master Planı, Havza Koruma Eylem Planı, ĠTÜ, 2008). Her bir
endüstri için kabul edilen konsantrasyon değerleri Tablo 65 te verilmiĢtir.
Baskı Ta
Tablo 65. Sektörlere Göre Kirletici Konsantrasyonları
Konsantrasyon
KOĠ
BOĠ
(mg/L)
(mg/L)
AKM
(mg/L)
TN
(mg/L)
TP
(mg/L)
5.1
250
125
120
30
5
5.2
1200
600
200
30
5
5.3
170
85
43
30
4
5.4
200
100
50
30
5
5.5
250
125
63
30
5
5.6
250
125
63
30
5
5.7
140
70
35
25
4
5.8
200
100
100
30
5
5.9
150
75
200
26
4
5.10
200
100
50
30
5
SEKTÖR
Grup Adı
1. Kad
GIDA
5
ĠÇKĠ
6
MADEN
7
CAM
KÖMÜR
ENERJĠ
Baskı Ta
2. Kad
5.11
5.11.a
500
250
100
30
5
5.11
5.11.b
60
30
15
11
2
5.12
0
0
200
0
0
5.13
50
20
20
2
5
5.14
300
150
75
30
5
5.15
500
250
200
30
5
6.1
160
80
14
0
0
6.2
300
150
25
1
1
6.3
120
60
10
0
0
6.4
400
200
34
1
1
7.1
80
39
70
8
1
7.2
200
97
150
21
3
7.3
100
48
62
10
2
7.4
80
39
100
8
1
7.5
0
0
100
0
0
7.6
0
200
0
100
0
67
0
10
0
1
9.1
200
97
150
21
3
9.2
9.3
9.4
150
60
0
72
29
0
93
150
0
16
6
0
3
1
0
9.5
9.6
60
0
29
0
37
150
6
0
1
0
9.7
40
19
100
4
1
9.8
0
0
0
0
0
8
ve
9
3. Kad
Konsantrasyon
KOĠ
BOĠ
(mg/L)
(mg/L)
AKM
(mg/L)
TN
(mg/L)
TP
(mg/L)
10.1
350
42
32
11
5
10.2
400
48
140
12
5
10.3
250
30
160
8
5
10.4
400
48
400
12
5
10.5
300
36
27
9
5
10.6
300
36
160
9
5
10.7
400
48
36
12
5
11.1
400
206
120
40
5
11.2
400
206
60
30
5
11.3
300
154
200
20
5
300
60
125
21
1
13.1
800
364
50
30
5
13.2
870
395
80
30
5
13.3
1000
455
50
30
5
13.4
1500
682
50
30
5
13.5
100
45
61
9
3
13.6
100
45
61
9
3
13.7
120
55
73
11
4
13.8
75
34
45
7
2
13.9
100
45
61
9
3
13.10
120
55
73
11
4
13.11
100
45
61
9
3
14.1
80
41
46
8
1
14.2
100
51
57
10
2
14.3
200
103
114
21
3
14.4
200
103
60
21
3
14.5
200
103
114
21
3
14.6
150
77
86
15
3
14.7.a
200
103
100
100
35
14.7.b
14.7.c
14.8
14.9
14.10
150
200
250
150
200
77
103
129
77
103
100
100
65
86
150
100
21
26
15
21
3
35
3
3
2
14.11
200
103
65
21
3
14.12
300
154
200
20
5
14.13
0
0
1500
30
5
14.14
0
0
100
0
0
14.15
100
51
57
10
2
SEKTÖR
Grup Adı
TEKSTĠL
PETROL
DERĠ
SELÜLOZ
1. Kad
10
11
2. Kad
14.7
KĠMYA
Baskı Ta
3. Kad
12
13
14
KABUL EDĠLEN DEĞERLER
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
(mg/L)
(mg/L)
(mg/L)
(mg/L)
(mg/L)
14.16
0
0
0
30
5
14.17
1500
771
200
15
2
15.1.a
100
46
60
10
1
15.1.b
200
92
120
20
2
15.2
200
92
120
110
2
15.3
600
276
125
100
5
15.4
100
46
125
10
1
15.5
100
46
125
10
1
15.6
200
92
125
20
2
15.7
200
92
125
400
2
15.8
1000
460
125
5
2
15.9
2500
1150
125
100
2
15.10
250
115
125
150
3
15.11
100
46
125
25
1
15.12
800
368
125
310
5
15.13
1500
690
125
30
5
15.14
800
368
125
30
5
15.15
100
46
125
10
1
15.16
200
92
125
20
2
15.17
SEKTÖR
Grup Adı
1. Kad
KĠMYA
14
2. Kad
15.1
METAL
15
3. Kad
200
92
150
20
2
AĞAÇ
16
100
36
35
14
1
MAKĠNE
17
250
113
145
150
5
18.1
400
180
240
100
4
OTOMOTĠV
18
18.2
400
180
80
105
4
18.3
400
180
240
30
4
KARIġIK
19
400
200
200
20
2
20.1
200
100
67
10
1
20.2
250
125
150
13
1
20.3
200
100
67
10
1
20.4
140
70
47
7
0,5
20.5
100
50
150
5
0,3
20.6
700
350
200
20
2
20.7
400
200
133
20
1
DĠĞER
Baskı Ta
20
Yük Hesaplamaları
•
Hesaplamalar 2010, 2020, 2030 ve 2040 yılları için yapılmıĢtır.
•
Hesaplamalar yapılırken, havzada endüstrilerin 2010 yılı debi değerleri kullanılmıĢtır.
Bu değerlerin 2020, 2030 ve 2040 yıllarında aynı olacağı kabul edilmiĢtir.
•
Debinin havza içi ve denize olan dağılımının da 2020, 2030 ve 2040 yıllarında 2010
yılıyla aynı olacağı varsayılmıĢtır.
•
Kirletici yük hesaplamaları yapılırken, yıllar bazında arıtma verimleri üzerinde farklar
olacağı varsayılmıĢtır. Bu sebeple SKKY deĢarj limitleri yıllara göre değiĢen
katsayılarla çarpılmıĢtır. Bu katsayılar Tablo 66 da verilmektedir.
Tablo 66. Yıllar Bazında Kullanılan Arıtma Performansı Katsayıları
Yıl
Katsayı
Açıklama
2010
SKKY deĢarj limitlerinin %20 fazlası (x1,2)
Emniyetli tarafta kalmak için
2020
SKKY deĢarj limitleri ile aynı (x1,0)
2030
SKKY deĢarj limitinin %90‘ı (x0,9)
2040
SKKY deĢarj limitinin %80‘i (x0,8)
Arıtma tesisi performansının iyileĢeceği
düĢünülerek
düĢünülerek
düĢünülerek
• ġeker ve gül yağı fabrikalarında sezona bağlı üretim yapıldığı ve sezonun 90 gün
olduğu kabulü yapılarak yıllık debi ve kirlilik yükleri hesaplanmıĢtır.
• Zeytinyağı üretimi yapan endüstrilerin atıksuları sızdırmaz havuzlarda toplanıp
buharlaĢtırıldığı için bu tesislerden gelecek kirlilik yükü dikkate alınmamıĢtır.
• 2020, 2030 ve 2040 yılları için havza sınırları içerisinde kalan illerde endüstriyel
tesislerin sayı ve kapasitelerinde farklılıklar olabileceği bilinmekle birlikte ilgili yıllar için
hesaplamalar 2010 yılındaki mevcut durum üzerinden yapılmıĢtır.
YapılmıĢ olan kabullere dayanılarak bulunan sonuçlar havza içi, havza dıĢı (denize giden), il
toplamı ve havza toplamı olarak gruplandırılarak kolay anlaĢılabilir olması amacıyla grafik ve
tablolar Ģeklinde de aĢağıdaki bölümde özetlenmiĢtir.
Baskı Ta
Endüstriyel Kirlilik Yükü Hesaplama Sonuçları
Yapılan hesaplamalar sonucunda 2010 yılı için endüstriyel tesislerden kaynaklanan debi ve
kirletici yük değerleri Tablo 67 de verilmektedir. Havzada denize (Akdeniz) deĢarj edilerek
havza dıĢına taĢınan kirletici yük bulunmamaktadır, diğer bir ifadeyle endüstriyel kaynaklı
kirletici yüklerin hepsi havza içinde kalmaktadır.
Tablo 67. Seyhan Havzası 2010 Yılı Ġçin Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Debi ve Kirletici Yükler
Havza içi
Havza
(Akdeniz)
HAVZA
TOPLAM
Kirlilik Yükleri (ton/yıl)
Atıksu Miktarı
(m3/yıl)
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
3.667.743
1.303
405
541
81
17
-
-
-
-
-
-
3.667.743
1.303
405
541
81
17
DıĢı
Tablo 67 de verilen debi miktarı 2010 yılı toplam debisidir. 2020, 2030 ve 2040 yıllarında bu
değerin değiĢmeyeceği, debi miktarlarının aynı kalacağı varsayılmaktadır.
Tablo 68 de ve ġekil 75‘de 2010, 2020, 2030 ve 2040 yılları için kirletici yük miktarları
özetlenmekte ve gösterilmektedir.
Tablo 68. Seyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Yıllara Göre
Değerleri
Yıllar
2010
2020
2030
2040
KOĠ
1.303
917
825
733
BOĠ
405
255
229
204
Kirletici Yükler (ton/yıl)
AKM
541
288
259
231
TN
81
68
61
54
TP
17
15
13
12
Seyhan Havzası‘nda endüstriyel tesislerin yanısıra önemli ölçüde atıksu deĢarjı yapan balık
çiftlikleri bulunmaktadır. Balık çiftliklerinden kaynaklanan atıksularla ilgili olarak her ne kadar
SKKY‘de ilgili bir alt sektör (sektör kodu: 5.13) bulunmuĢ olsa da, bu tesislerden gelecek olan
kirletici yükler hesaba katılmamıĢtır. Çünkü havzadaki diğer endüstrilerden gelen toplam
atıksu debisi ile balık çiftliklerinden kaynaklanan atıksu miktarları karĢılaĢtırıldığında
hesaplamalar yanıltıcı olmaktadır.Hesaba katılmamıĢ olan balık çiftlikleri Kayseri ilinde olup
Tablo 69 da tesis adları ve oluĢan günlük atıksu miktarları sıralanmaktadır.
Baskı Ta
Tablo 69. Seyhan Havzasında Bulunan Balık Çiftlikleri
Atıksu Miktarı
3
(m /gün)
Ġl
Ġlçe
Tesis Adı
Kayseri
PınarbaĢı
ġimĢek GökkuĢağı Alabalık ve
Yaz Yumurtası Ltd.ġti
190.000
Kayseri
Sarız
Yedioluk Alabalık Çiftliği
20.090
Kayseri
PınarbaĢı
Karahanlılar Alabalık Tesis
4.320
Kayseri
PınarbaĢı
ÜnallarAlabalık
9.450
Arslan Alabalık
3.450
Kayseri
Kayseri
PınarbaĢı
ġahin MarkuĢ Alabalık Çiftliği
4.320
Kayseri
PınarbaĢı
Kılıç Yıldırım Ltd. ġti. PınarbaĢı
Alabalıkçılık
9.504
TOPLAM
241.134
ġekil 73 te havzadaki endüstriyel tesislerden kaynaklanan kirletici yüklerin yıllara göre
değiĢimi verilmektedir.
1.400
Kirletici Yük (ton/yıl)
1.200
1.000
2010
800
2020
2030
600
2040
400
200
KOİ
BOİ
AKM
T-N
T-P
ġekil 73. Seyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Yıllara Göre
Dağılımı
Baskı Ta
ġekil 74 te Seyhan Havzası‘nda arıtılan ve arıtılmayan kirlilik yükleri gösterilmektedir. 2010
yılı için endüstriyel atıksular arıtımındaki verim organik madde için %70 civarlarında, AKM
için %62, TN ve TP için sırasıyla %20 ve %7 olarak görülmektedir.
100
90
80
Giderim (%)
70
60
50
40
30
20
10
0
Arıtılmayan (%)
Arıtılan (%)
KOİ
BOİ
AKM
T-N
T-P
28
32
38
80
93
72
68
62
20
7
ġekil 74. Seyhan Havzası Kirlilik Yüklerinin Arıtılma Durumu (2010 Yılı)
ġekil 75 te 2010, 2020, 2030 ve 2040 yılları için Tablo 2‘de verildiği Ģekilde endüstrilerin
arıtma
verimlerinin
özetlemiĢtir.
Baskı Ta
iyileĢeceği
varsayılarak
yapılan
arıtma
durumu
hesaplamaları
Arıtılma Durumu (%)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
2010
KOİ
72
BOİ
68
AKM
62
T-N
20
T-P
7
2020
80
80
80
33
17
2030
82
82
82
40
25
2040
84
84
84
47
33
ġekil 75. Endüstriyel Kirleticilerden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Yıllara Göre Arıtılma
Durumları
2020, 2030 ve 2040 yılları için iller bazında endüstrilerden kaynaklanan debilerin değiĢmediği
kabul edilmektedir. Kirletici yük değerleri ise Tablo 65‘da yer alan endüstrilerin arıtma
verimlerine göre farklılık göstermektedir. 2020, 2030 ve 2040 yılları için havza sınırları
içerisinde kalan illerde endüstriyel tesislerin sayı ve kapasitelerinde farklılıklar olabileceği
bilinmekle birlikte ilgili yıllar için hesaplamalar 2010 yılındaki mevcut durum üzerinden
yapılmıĢtır.
Havzadaki kirlilik yükünün illere göre dağılımına bakıldığında, Havzadaki endüstriyel
tesislerin neredeyse tamamı Adana ilinden gelmektedir daha önce bahsedildiği üzere Kayseri
ilindeki balık çiftlikleri değerlendirmede yanıltabileceği için hesaba katılmamıĢtır. Kayseri
ilinde balık çiftlikleri dıĢında mevcut olan sanayi tesisleri ise havza sınırları dıĢında
kalmaktadır. Havza sınırları içine giren Mersin ili Yenice ilçesinde de birkaç sanayi tesisi
olmakla birlikte havzadaki sanayi tesisleri için kabul edilen %10 emniyet katsayısının içinde
değerlendirilmiĢtir.
Baskı Ta
6.2.2.3.
Katı Atıklardan Kaynaklanan Noktasal Kirlilik Yükleri
Türkiye geneli için durum değerlendirmeleri 2040 yılına kadar yapılacağından bu zaman
dilimi içerisinde, tüm Belediyelerin tercihen önerilen veya yeni kuracakları atık birliklerine
dahil olması; mevcut düzensiz depolama alanlarının kapatılması ve rehabilite edilmesi; yeni
bölgesel düzenli depolama tesislerinin ve diğer atık yönetim tesislerinin kurulması; rehabilite
edilmiĢ düzensiz depolama sahalarından kısmi olarak toplanabilen (%50) ile düzenli
depolama alanlarından gelen sızıntı sularının yerinde ön arıtmaya tabii tutulması ve akabinde
Ģehir kanalizasyon Ģebekesine bağlanarak veya vidanjörlerle taĢınarak kentsel AAT‘lere
aktarılması hedeflenmektedir. Bu süreçler neticesinde katı atıklardan kaynaklanan noktasal
kirlilik yükü hesaplamaları mevcut durum gelecekteki durum olarak aĢağıda özetlenmiĢtir.
Seyhan Havzası Katı Atık Durumunun Değerlendirilmesi
Seyhan Havzası‘nda yer alan belediyelerin tamamında, katı atık bertarafında düzensiz
depolama yöntemi kullanılmaktadır. Atıklar, genellikle, akarsu kenarlarına, açık alanlara ve
belediyelerin uygun buldukları arazilere kontrolsüz olarak dökülmektedir. Düzensiz depolama
sahalarında oluĢan katı atık sızıntı suları, yüzey ve yeraltı sularını kirletmektedir. Toplanan
belediye atıklarının bir kısmı yakılarak katı atık hacmi azaltılmaktadır.
Seyhan Havzası‘nda henüz düzenli depolama tesisi bulunmamaktadır. Adana Ġli Sofulu
Mevkii‘nde bulanan düzensiz depolama sahası yakınlarına bir katı atık düzenli depolama
tesisi inĢa edilmektedir ve tesisin 2010 yılı içerisinde faaliyete geçmesi planlanmaktadır.
Sızıntı Suyu Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Birlik Yapısı
Seyhan Havzası içerisinde kalan alanda, Katı Atık Ana Planı‘nda öngörülen ve Birlik baĢkanı
olan ilçesi Havza içerisinde kalan katı atık birlikleri Tablo 70 te özetlenmiĢ; bu birlikleri
gösteren harita ise ġekil 76 da verilmiĢtir. Gelecekteki ideal idari yapılanmayı temsil eden
söz konusu birlik yapısının kullanılmasının gerekçesi, tüm belediye nüfusunu bir düzenli
depolama
tesisine
bağlı
kabul
etmesi,
dolayısıyla
nüfusun
tümünü
sızıntı
suyu
hesaplamalarında dikkate almasıdır. Bu kapsamda yapılan kabul ve hesaplamalar detaylı
olarak aĢağıda açıklanmıĢtır.
Baskı Ta
Tablo 70. Seyhan Havzası için önerilen Katı Atık Ana Planı Yönetim Birlikleri
Ġl
Adana
Önerilen
Birlik
Adana Batı
Üye Belediyeler
(Ġlçeler)
Aladağ, Çukurova, Karaisalı, KarataĢ,
Pozantı, Sarıçam, Seyhan, Yüreğir,
Çamardı (Niğde) ve UlukıĢla (Niğde)
Birlik
Nüfusu
2009
Model
Bölge
Tip Proje
1.711.090
2c
Tip Proje 16
Kaynak: Katı Atık Ana Planı II. AĢama Projesi (2009)
ġekil 76. Seyhan Havzası sızıntı suyu hesaplamalarına eses teĢkil eden atık birlikleri haritası
Baskı Ta
Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından, katı atık bertarafı için Türkiye genelinde Belediyeler
Arası Bölgesel Yönetim Birlikleri‘nin oluĢturulması, ekonomik olarak sürdürülebilir kapasitede
Bölgesel Katı Atık Tesisi Projeleri‘nin geliĢtirilmesi ve projelerin bir plan dahilinde
uygulanması amacıyla ―Katı Atık Ana Planı‖ hazırlanmıĢtır. Katı Atık Yönetim Birlikleri,
hizmetin sunulacağı alt bölgeyi ve nüfusunu tanımlamaktadır. Katı atık hizmetleri baĢlıca atık
toplama, taĢıma, geri kazanma, arıtma ve bertaraf faaliyetlerini içermektedir. Atık birliklerinin
oluĢturulmasında dikkate alınan baĢlıca parametreler; idari yapı, coğrafi konum, topografya,
yol durumu, ekonomik taĢıma mesafesi ve nüfustur.
Havza genelinde, mevcut katı atık düzenli depolama tesislerinin ve kurulmuĢ birliklerin
değerlendirmesi, ortak olarak tek bir amaca hizmet eder; esas hedef bugünkü durum baz
alınarak gelecekteki katı atık düzenli/düzensiz depolama alanları sızıntı suları kaynaklı kirlilik
yüklerinin mümkün olduğunca gerçekçi bir Ģekilde tespiti ve konuya iliĢkin gerekli önlemlerin
alınmasıdır. Ancak buradaki temel sorun, Türkiye genelinde mevcut düzenli depolama tesisi
sayısının ihtiyacı karĢılar sayıya eriĢmiĢ olmaması, dolayısıyla mevzuata uygun katı atık
bertaraf hizmetlerinin henüz nüfusun tümünü kapsayamıyor olması ve bununla birlikte atık
birlikleri ile ilgili durumun güçlü bir idari yapıya kavuĢmamasıdır. TC ĠçiĢleri Bakanlığı ve AB
tarafından vurgulanan ‗Yerel Yönetimler Özerklik ġartı‘ sebebiyle, bölgesel atık birliklerinin
kurulmasında birliğe katılım konusunda bir zorunluluk söz konusu olamamakla birlikte; Çevre
ve Orman Bakanlığı‘nın, belediyelerin yasal mevzuata uyumunu teknik ve maddi açılardan
yadsınamaz ölçüde kolaylaĢtıran belirli teĢvik uygulamaları bulunmaktadır. Bu doğrultuda,
Bakanlık tarafından hazırlatılmıĢ olan Katı Atık Ana Planı (KAAP, 2006/2009) ve Atık
Yönetimi Eylem Planı (2008-2012) Türkiye‘nin gelecekteki birlik yapısının ortaya konmasında
bir rehber niteliği taĢımaktadır. Yerel yönetimler ile bir araya gelinerek hazırlanmıĢ olan söz
konusu plan, yerel nitelik ve sorunları da özellikle dikkate alarak geleceğe dönük olarak
planlanmıĢ en güncel ve güvenilir veri niteliği taĢımaktadır. Havzadaki katı atık kaynaklı
kirlilik yüklerinin zaman içerisinde atık karakterizasyonu ve atık akıĢı neticesinde nasıl
değiĢtiğinin belirlenmesinde, Katı Atık Ana Planı (KAAP, 2006/2009) kapsamında
hazırlanmıĢ tip projelerin kullanılmasına bu amaçla karar verilmiĢtir. Tip projeler, katı atık
yönetimi alanında Türkiye genelinin bilgisayar destekli bir model yardımıyla modellenmesi
suretiyle geliĢtirilmiĢtir.
Tip Projeler Bakanlık tarafından onaylı en güvenilir verileri içermesinin yanı sıra, 11 (öncelikli)
Havzada Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması Projesi kapsamında yer almayan
atık yönetim sistemlerinin planlanması basamağının da yerine geçmektedir. Bilindiği üzere
Baskı Ta
sadece nüfus tahmini ve birim katı atık oluĢumlarının belirlenmesi ile düzenli depolanan atık
miktarının ve dolayısıyla sızıntı suyu oluĢumlarına geçilememektedir. Atık akıĢı içerisinde,
oluĢumdan bertarafına kadar geçen süreçte, atık ayırma, iĢleme, arıtma v.b. amaçlarla
kullanılması gereken pek çok atık yönetim tesisi bulunmaktadır. Bu tesisler ve iĢletmeye
alınma tarihleri, farklı nüfus grupları ve bölgelerin farklı yapısal özellikleri sebebiyle oldukça
çeĢitlilik gösterirler. Atık yönetim tesislerinin planlanması bu proje kapsamında yer
almadığından, söz konusu tesislerin etkilerini en iyi Ģekilde yansıtan tip projelerin
kullanılması, ilgili bölge ve nüfus değerlerine uygun tip projenin seçilmesi suretiyle düzenli
depolanan atık miktarlarına geçilmesi projenin katı atıklara iliĢkin yük hesabının kritik bileĢeni
niteliğini taĢımaktadır.
Önemli diğer bir husus, tip projelerin hem Türk hem de AB mevzuatına uygun bir sistem
geliĢtirilmesi amacıyla hazırlanmıĢ olmasıdır. Bu durum, netice itibariyle tüm belediyeleri
ilgilendiren ve tümünün sağlaması gereken yasal bir gereklilik halini almaktadır. Burada
Türkiye‘nin sosyo-ekonomik farklıklarının da dikkate alınmasıyla, hem yasal kotaların
sağlanmasını, hem de ekonomik iĢletilebilirliği test ettiği için tip projelerin kullanılması
oldukça uygun düĢmektedir.
Uygulamada ortaya çıkan önemli bir konu, mevcut birlik yapıları ile sızıntı suyu
hesaplamalarına esas teĢkil eden birlik yapılarının bazı farklılıklar gösterebilmesidir. Ancak
birlikler açısından henüz yeni yapılanma aĢamasında olan Ülkemizde, zaman içerisinde
belediyelerin kapasite geliĢtirilmesi ve kadroların iyileĢtirilmesi sağlandıkça; teknik, idari, mali
ve çevresel parametreler açısından bilimsel olarak en uygun yapılanma olarak tespit edilmiĢ
olan atık birliklerine uyumun çok büyük ölçüde sağlanacağı ve uzun vadede mutlaka bir
optimuma ulaĢılacağı düĢünülmektedir. Daha iyi ve güncel verilere ulaĢılana kadar, bir baĢka
deyiĢle her bölgede yerel bazda planlama çalıĢmaları yapılıncaya dek, tip projeler belediyeler
ve belediye birlikleri için bir yol haritası niteliği taĢımaya devam edecektir.
Son olarak belirtilmelidir ki, önemli olan havza genelindeki toplam sızıntı suyu kirlilik
yüklerinin belirlenmesidir. Çoğunlukla gelecekte kurulması gereken düzenli depolama
tesislerinin konumları henüz kesin olarak belirli olmadığı için, havza nüfusunun atık birlikleri
arasında nasıl dağıtılacağı, projenin esas amacı doğrultusunda hesaplamaların bütünü için
bir değiĢiklik yaratmayacaktır. Mümkün olan en doğru veri ile çalıĢılacaktır; ancak netice
itibariyle önemli olan havza nüfusunun tümünün toplam sızıntı suyu kirlilik yükü hesabı
içerisine dahil edilmiĢ olmasıdır.
Baskı Ta
Katı Atık Sızıntı Suyu Hesaplamaları
Havza dahilinde oluĢan katı atık sızıntı suları aĢağıdaki Ģekilde hesaplanmıĢtır.
Sızıntı sularının debi ve yük hesapları 4 ayrı grup için yapılmıĢtır:
1. Düzensiz Depolama Alanları için;
i)
Mevcut Düzensiz Depolama Alanları
ii) Kapatılan (rehabilite edilen) Düzensiz Depolama Alanları
2. Düzenli Depolama Alanları için;
iii) Mevcut Düzenli Depolama Alanları
iv) ĠnĢası Planlanan Düzenli Depolama Alanları
Noktasal kaynak kirlilik yükü hesabına, düzenli depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı
sularının tümü ile kapatılan (rehabilite edilen) düzensiz depolama alanlarından kaynaklanan
sızıntı sularının toplanabilen kısmı dahil edilmiĢtir. Mevcut (aktif) düzensiz depolama
sahalarından kaynaklanan sızıntı suları ile kapatılan düzensiz depolama alanlarından
kaynaklanan sızıntı sularının toplanamayan kısmı ise yayılı kaynak kirlilik yüküne
eklenmiĢtir..
Düzensiz Depolama Alanları Ġçin Sızıntı Suyu Hesapları
Mevcut Düzensiz Depolama Alanları:
Mevcut düzensiz depolama alanları için sızıntı suyu debilerinin hesaplanmasında, yıllık
ortalama yağıĢ yüksekliklerinden faydalanılmıĢtır. Bu amaçla Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel
Müdürlüğü‘nden alınan 1975-2009 yılları arasındaki yöreye özgü meteorolojik bülten verileri
kullanılmıĢtır. GeçmiĢ yıllarda halihazırda düzensiz depolanmıĢ olan atık içerisindeki su
muhtevası, yağıĢa oranla kayda değer miktarlarda olmaması sebebiyle sızıntı suyu
hesaplarına dahil edilmemiĢtir.
Sızıntı Suyu Debisi (m3/yıl) = Düzensiz Depolama Alanı (m2)* Yıllık Ortalama YağıĢ
Yüksekliği(m/yıl)
Depolama alanlarının büyüklükleri saha çalıĢmaları ile tespit edilmiĢ olup gerektiğinde uydu
görüntüleri üzerinden düzeltmeler yapılmıĢtır. Saha çalıĢmaları sırasında belirlenemeyen
depolama alanları için ise bölge nüfusundan yola çıkılarak, oluĢması muhtemel atık miktarı
Baskı Ta
için gerekli alanlar hesaplanmıĢtır. Hesaplanan bu değerler düzensiz depolama alanı olarak
kabul edilmiĢtir.
ÇalıĢma iller bazında yapılmıĢtır. Tüm ilçeler için düzensiz depolama alanlarının toplamı, ile
ait varsayımsal tek bir düzensiz depolama alanı olarak kabul edilmiĢtir.
Yapılan Kabuller:
1.
Mevcut Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra sızıntı suyu debisinin
%65 azalacağı kabul edilmiĢtir (Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonra Sızıntı
Suyu OluĢma Faktörü: 0,35).
Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonra OluĢan Sızıntı Suyu (m3/yıl) = Depolama
Alanı Kapatılmadan Önce OluĢan Sızıntı Suyu (m3/yıl)* 0,35
2.
Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra 30 yıl boyunca, sızıntı suyu
toplanmaya devam edilecektir.
3.
Mevcut Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra oluĢan sızıntı suyunun en
fazla yarısının toplanabileceği kabul edilmiĢtir. Sızıntı suyunun toplanamayan
kısmı yayılı kirletici kaynağıdır (%50 noktasal kaynak, %50 yayılı kaynak).
Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonra Toplanabilen Sızıntı Suyu (m3/yıl) =
Depolama Alanı Kapatılmadan Önce OluĢan Sızıntı Suyu (m3/yıl) * 0,35 * 0,50
4.
Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra sızıntı suyundaki her bir kirletici
parametre konsantrasyonunun ilk 20 yıl için %50‘sine, ikinci 20 yıl için ise
%5‘ine ineceği kabul edilmiĢtir.
Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonraki 20 yıl Boyunca KarĢılaĢılacak KOĠ yükü
(kg/yıl) = Depolama Alanı Kapatılmadan Önce KarĢılaĢılan KOĠ Yükü (kg/yıl) *
0,50
Takip eden 20 yıl Boyunca KarĢılaĢılacak KOĠ yükü (kg/yıl) = Depolama Alanı
Kapatılmadan Önce KarĢılaĢılan KOĠ Yükü (kg/yıl) * 0,05
5.
Düzensiz depolama alanı kapanma tarihleri, Katı Atık Ana Planı tarafından
belirlenmiĢ olan Birliklerin Tip Projelerine bağlı olarak alınmıĢtır.
Ayrı ayrı noktasal ve yayılı kaynak kirliliğine dahil olan sızıntı suyu miktarlarının yüzdelik
dağılımları, düzensiz depolama alanı kapatılmadan önceki ve sonraki dönemler için ġekil 77
deki gibidir.
Baskı Ta
Kapatılamadan Önce
(2011/2016‘ya kadar)
Kapatıldıktan Sonra
(2011/2016-2040)
OluĢan Sızıntı Suyu
(%100)
OluĢan Sızıntı Suyu
(%35)
Toplanan Sızıntı Suyu
(%0)
Yayılı Kaynak
(%100)
Toplanan Sızıntı Suyu
(%17,5)
Yayılı Kaynak
(%17,5)
ġekil 77. Noktasal Ve Yayılı Kaynak Kirliliğine Dahil Olan Sızıntı Suyu Miktarlarının Yüzdelik Dağılımları
Yapılan kabullerce kirletici parametre konsantrasyonları hesaplanan sızıntı suyunun, KOĠ,
BOĠ, TN ve TP konsantrasyonları Tablo 71 de verilmiĢtir;
Tablo 71. Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları
Konsantrasyon (mg/l)
KOĠ
BOĠ
TN
TP
2010'a kadar
2010-2030
2030-2040
5000
1500
400
10
2500
750
200
5
250
75
20
0,5
Kaynak: ÇOB, Katı Atik Ana Planı, 2006
Kapatılan Düzensiz Depolama Alanları:
Artık kullanılmayan, kapatılmıĢ düzensiz depolama sahalarının bugüne kadar doğal yollarla
ıslah olduğu kabul edilmiĢtir. Söz konusu alanlardan gelecek olan kirlilik yükünün hesaplarda
dikkate alınması maksadıyla, mevcut düzensiz depolama alanları kirlilik yükü 1,1‘lik emniyet
katsayısı ile çarpılarak hesaplanmıĢ yük %10 oranında arttırılmıĢtır.
Düzenli Depolama Alanları Ġçin Sızıntı Suyu Hesapları
Düzenli depolamalardan kaynaklanan sızıntı suyu hesabında, ilçelerin 2010 yılı eĢdeğer
nüfusları kullanılmıĢ olup, Katı Atık Ana Planı‘nı esas alan birlikler ve tip proje atık
akıĢlarından faydalanılmıĢtır. Ġlgili tip proje kapsamında planlanan atık iĢleme ve bertaraf
tesisleri iĢletmeye alınma tarihleri büyükĢehir belediyeleri için Tablo 72 de, diğer belediyeler
için Tablo 73 te özetlenmektedir.
Baskı Ta
1a
Ġstanbul,
Ġzmir
(BüyükĢehirler)
2010
(20%)
2010
2008 /
2010
2010
2015
/
1b
Marmara/Ege
Diğer BüyükĢehir
Belediyeleri
2015
(30%)
2015
2010 /
2015
2015
2020
/
2a
Ankara
(BüyükĢehir)
2012
(20%)
2012
2008 /
2010
2010
2015
/
2b
Antalya/Ġçel
(Turistik Ģehirler)
2012
(30%)
2012
2008 /
2010
2010
2015
/
2c
Karadeniz/Akdeni
z/Ġç
Anadolu
Belediyeleri
2015
(20%)
2015
2010 /
2015
2015
2020
/
3a
Gaziantep
(BüyükĢehir)
2013
(20%)
2013
2008 /
2010
2015
2020
/
3b
Doğu
/Güney
Doğu An.
Belediyeleri
2014
(100%)
2014
2010 /
2015
2015
2020
/
Baskı Ta
2013
2017
Ġ&Y Geri DönüĢümü/
Biyometanizasyon
Düzenli
Depolama
Kırsal
Termal DönüĢüm
(Yakma/
Gazifikasyon)
ATM/ /Atık
Kumbaraları
Kentsel
MGT
Tanım
Bölge
Ayrı toplama /
KompostlaĢtırma
(Kentsel)
Tablo 72. BüyükĢehir Belediyeleri Ġçin KKA Yönetimi Stratejik Planı
2008
2009
/
2022
2011
2016
/
2018
2008
2009
/
2019
2011
2022
2023
-
-
2011
2016
2019
2012
-
2011
2016
2008 / 2011
2011 / 2016
2008 / 2011
2009 / 2011
/
2012 / 2016
2008 / 2011
/
2012 / 2016
Marmara/Ege
(BüyükĢehirler hariç)
2015 (100%)
2015
2010 /
2015
-
2016
2014 / 2020
2d
Karadeniz
2015 (100%)
2015
2010 /
2015
-
2016
2016 / 2020
2e
Akdeniz/Ġç Anadolu
2015 (50%)
2015
2010 /
2015
2015 /
2020
2011
2012 / 2016
2020 (100%)
2020
2015 /
2020
-
2016
2017 / 2020
-
-
2015 /
2020
-
2016
2017 / 2020
3c
Doğu /Güney Doğu
An.* - ikili toplamalı
Doğu /Güney Doğu
An.- ikili toplamasız
Kırsal
Tanım
3c
Düzenli
Depolama
MGT
1c
Bölge
Kentsel
Ayrı toplama /
KompostlaĢtırma
(Kentsel)
Ġ&Y Geri
DönüĢümü/
Biyometanizasyon
ATM/Atık
Kumbaraları
Tablo 73. BüyükĢehir Belediyeleri Harici KKA Yönetimi Stratejik Planı
* Elazığ, Iğdır, Malatya, Van
Düzenli depolanan atık miktarları, bir tarafta her bir bölge için farklı tarihlerde ve farklı
kapasitelerde devreye giren atık iĢleme tesisleri neticesinde azalmakta olup, öte yandan
nüfus artıĢı ve ekonomik geliĢmeye paralel olarak artmaktadır. Dolayısıyla düzenli depolanan
yıllık atık miktarları doğrusal bir fonksiyon olmayıp farklılık arz etmektedir.
Yapılan Kabuller:
1.
Düzenli Depolama Alanı için depolanan atığın su muhtevası ağırlıkça %30
olarak kabul edilmiĢtir.
Depolanan atığın su oranı = 0,30 kg su/kg atık
2.
Düzenli Depolama Alanı için depolanan atık için bozunma sonucu tüketilen su
oranı ağırlıkça %24 olarak kabul edilmiĢtir.
Bozunma sonucu tüketilen su oranı = 0,24 kg su/kg atık
3.
Baskı Ta
Kapatılan hücreler için yağıĢ sızma oranı %20 olarak kabul edilmiĢtir.
4.
Düzenli Depolama Alanı kapatıldıktan sonra 10 yıl boyunca, sızıntı suyu
toplanmaya devam edilecektir (örn. 20+ 10 yıl).
5.
Düzenli Depolama Alanı kapatıldıktan sonraki sızıntı suyundaki kirletici
parametre konsantrasyonları (KOĠ, TK), ilk 5 yıl için %50‘sine, ikinci 5 yıl %5‘ine
ineceği kabul edilmiĢtir. Sadece fosfor (TP) konsantrasyonu sabit alınmıĢtır.
6.
Düzenli Depolama Alanı kapanma tarihleri, Katı Atık Ana Planı tarafından
belirlenmiĢ olan Birliklerin Tip Projelerine bağlı olarak alınmıĢtır.
Yapılan kabullerce kirletici parametre yükü hesaplanan sızıntı suyunun, KOĠ, Toplam-N ve
Toplam-P konsantrasyonları Tablo 74 de verilmiĢtir.
Tablo 74. Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları
Konsantrasyon (mg/l)
2010'a kadar
2010-2030
2030-2040
KOĠ
Toplam-N
Toplam-P
4000
1000
10
2000
500
10
500
100
1
Kaynak: ÇOB, Katı Atık Ana Planı, 2006
ĠnĢası Planlanan Düzenli Depolama Alanları:
Tip Proje 7, 8 ve 9‘un hedef aldığı birlikler için;
1. Düzenli depolama alanlarının 2011 yılında iĢletmeye alınması söz konusudur.
2. 20 yıllık iĢletimi planlanan depolama alanları 2‘Ģer hücreden oluĢmaktadır. Toplam
depolama alanı 100.000 m2 dir.
Söz konusu depolama alanları için hücre alan ve ömürleri Tablo 75 te verilmiĢtir.
Tablo 75. Hücre Alanları ve Ömürleri (1)
2
Hücreler
Alan (m )
Ömür (yıl)
1. Hücre
2. Hücre
Toplam
50.000
50.000
100.000
10
10
20
Baskı Ta
Tip proje 1-6 ve 10-16‘nın hedef aldığı birlikler için;
1. Düzenli depolama alanlarının 2016 yılında iĢletmeye alınması söz konusudur.
2. ĠĢletim süresi 20 yıl‘dır. Toplam depolama alanı 100.000 m2 dir.
3. Düzenli depolama alanlarının, büyükĢehirleri kapsayan birlikler için 5, diğerleri için
2‘Ģer hücreden oluĢtuğu kabul edilmiĢtir.
Söz konusu depolama alanları için hücre alan ve ömürleri Tablo 76 da verilmiĢtir.
Tablo 76. Hücre Alanları ve Ömürleri (2)
2
2
Hücreler
Alan (m )
Ömür (yıl)
Hücreler
Alan (m )
Ömür (yıl)
1. Hücre
2. Hücre
50.000
50.000
7
8
Toplam
100.000
15
1. Hücre
2. Hücre
3. Hücre
4. Hücre
5. Hücre
Toplam
20.000
20.000
20.000
20.000
20.000
100.000
3
3
3
3
3
15
Sızıntı suyu debileri hesaplanırken Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü‘nden alınan
1975-2009 yılları arasındaki istasyon verileri kullanılmıĢtır.
Sızıntı suyuna ait kirletici parametre yüklerinin alan kapatıldıktan sonra sabit bir değerde
(2030 yılı değeri) kalacağı kabulü yapılmıĢtır.
Mevcut Düzenli Depolama Alanları:
Mevcut düzenli depolama alanları ile ilgili bilgiler (toplam alanı, hücre ömürleri, sayısı ve
alanları, mevcut atık miktarı) saha çalıĢmalarından temin edilmiĢtir.
Sızıntı suyu hesapları ilçenin dâhil olduğu birliğe ait tip projedeki baĢlangıç tarihine kadar
(2011 ya da 2016) saha çalıĢmalarında edinilen bilgilerle yapılmıĢtır. Daha sonraki yıllar için
ise Tip Proje verileri kullanılmıĢtır.
Sızıntı suyuna ait kirletici parametre yüklerinin alan kapatıldıktan sonra sabit bir değerde
(2030 yılı değeri) kalacağı kabulü yapılmıĢtır.
Özel Durumlar:
Birlik içerisinde farklı havzalara ait ilçeler bulunmaktadır. Bu durumda Merkez ilçe (veya en
fazla nüfusa sahip ilçe) hangi havzaya giriyorsa, birlik o havzaya dâhil edilmiĢtir.
Katı Atık Ana Planı‘nca belirlenen birliklerde yer alan bazı bölgelerin hâlihazırda bir düzenli
Baskı Ta
depolama alanı bulunmaktadır. Bu durumda, söz konusu bölgeler için tip proje baĢlangıç
yıllarına kadar mevcut durum üzerine hesaplamalar yapılmıĢ, tip proje baĢlangıç tarihlerinden
sonra ise birliğe dâhil olduğu kabul edilmiĢtir
Seyhan Havzası için hesaplamalar yapılırken,
Adana ilinde düzenli depolama tesisinin inĢaatı henüz tamamlanmamıĢtır. Adana Batı
Katı Atık Yönetim Birliği DD Tesisi‘nin 2011‘de iĢletime alınacağı, 2016 yılında Tip
Proje 16‘ya göre faaliyetine devam edeceği öngörülerek hesap yapılmıĢtır.
Sızıntı Suyu Kaynaklı Kirletici Yükler
Seyhan Havzası‘nda 2010 yılında katı atık düzenli depolama sahası bulunmadığından
noktasal kirletici yük oluĢmamaktadır. Katı Atık Ana Planı‘na bağlı olarak, 2016 yılından
itibaren düzenli depolama tesislerinin iĢletmeye alınmalarıyla kirletici yük oluĢumu
beklenmektedir. Buna göre 2020 yılındaki yük değeri KOĠ için 830, TN için 168, TP için ise 2
ton/yıl olacaktır. Bu tarihten itibaren 2030 yılında bir artıĢ olduğu, 2040 yılına doğru ise yavaĢ
bir azalma olması beklenmektedir.
Katı atık sızıntı sularından kaynaklanan noktasal yüklerin yıllara göre değerleri Tablo 77 de
özetlenmiĢtir.
Tablo 77. Seyhan Havzası için Katı Atık Sızıntı Suyundan Kaynaklanan Noktasal Kirletici
Yükleri
Yıllar
Ortalama
Ortalama sızıntı
sızıntı suyu
suyu debisi
KOĠ
TN
TP
debisi
m3/yıl
m3/ay
ton/yıl
ton/yıl
ton/yıl
2010
0
0
0
0
0
2020
242.290
20.191
830
168
2
2030
335.038
27.920
1.201
261
3
2040
202.522
16.877
463
112
1,1
Baskı Ta
6.2.2.4.
. Noktasal Yüklerin Değerlendirilmesi
Bu bölümde kentsel alanlardan ve endüstriyel tesislerden kaynaklanan noktasal kirlilik yükleri
değerlendirilmiĢtir. Mevcut durumda Havza içerisinde noktasal kirlilik kaynağı olan bir katı
atık bertaraf tesisi bulunmamaktadır. Gelecekte kurulacak olan düzenli depolama
tesislerinden ve rehabilite edilecek düzensiz depolama sahalarından kaynaklanacak noktasal
yüklerin kentsel AAT‘lerde giderileceği öngörüsü yapılmıĢtır.
Noktasal Toplam Azot Yükleri
Tablo 78 de Seyhan Havzası‘nda yer alan illerin havza içersinde kalan bölümlerinden
kaynaklanan noktasal toplam azot yüklerinin yıllara göre değiĢimi verilmektedir. ġekil 78 ve
ġekil 79 da ise havza ölçeğindeki dağılımlar gösterilmektedir. Ġllerden gelen noktasal TN
yükü kaynaklarına bakıldığında Adana‘nın diğer illere göre daha kirletici olduğu
görülmektedir. Bu durum Adana ilinin havza nüfusunun %95‘ini; havza alanının %45‘ini
oluĢturmasıyla ilgilidir. Kayseri ili havzanın %40‘nı kapsıyor olmasına rağmen, ilin çok az bir
nüfusu havzaya girmektedir. Kirletici kaynaklar kendi aralarında karĢılaĢtırıldığında kentsel
kirlilik yükünün ön planda olduğu görülmektedir. Ġleriki yıllarda AAT kurulması ile bu yükün
azalması öngörülmektedir. Endüstriyel kirletici kaynaklar ise yalnızca Adana ilinden
gelmektedir. Adana ve Kayseri sanayi açısından önemli iki il olmasına rağmen bu illerin
endüstrileri havza dıĢında kalmaktadır.
Tablo 78. Seyhan Havzası Ġller Bazında Yıllık Noktasal Azot Yükleri
Kentsel ve Endüstriyel
noktasal TN yükleri
(ton/yıl)
Kentsel
2010
2020
2030
2040
Adana
Kayseri
Mersin
Niğde
TOPLAM
3.365
74
15
34
3.489
81
0
0
0
81
Toplam
3.446
74
15
34
3.570
Kentsel
1.938
68
14
32
2.051
68
0
0
0
68
Toplam
2.006
68
14
32
2.119
Kentsel
2.411
87
17
43
2.559
61
0
0
0
61
Endüstriyel
Endüstriyel
Endüstriyel
Toplam
2.472
87
17
43
2.620
Kentsel
2.779
105
21
54
2.958
54
0
0
0
54
2.833
105
21
54
3.012
Endüstriyel
Toplam
Baskı Ta
Seyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal T-N Yük Dağılımı
81; 2%
Kentsel
Endüstriyel
3.489; 98%
ġekil 78. Seyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal TN Yükü Dağılımı (ton/yıl, %)
Seyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal TN Yük DeğiĢimi
3.500
Kirlilik yükü (ton/yıl)
3.000
2.500
Kentsel
2.000
Endüstriyel
1.500
1.000
500
0
2010
2020
2030
2040
ġekil 79. Seyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal TN Yükü Dağılımı
Noktasal TN yükü kaynaklarına bakıldığında kentsel kaynaklı kirletici yükler % 81 oran ile
kirletici kaynakların büyük bir kısmını oluĢturmaktadır. Endüstriyel kaynaklı kirleticiler
yalnızca %2 oranında etki etmektedir. Yukarıda bahsedildiği gibi havzada yer alana Adana
ve Kayseri sanayi yönünden geliĢmiĢ iller olmasına rağmen havzaya giren kısımları
sanayinin olmadığı bölgelerdir.
Baskı Ta
Noktasal Toplam Fosfor Yükleri
Tablo 79 da Seyhan Havzası illeri yıllara bağlı noktasal TP yükleri verilmektedir. ġekil 80 ve
ġekil 81 toplam havza bazındaki dağılımlar grafiksel olarak gösterilmiĢtir. Noktasal azot
yükleri için yukarıda yapılmıĢ yorumlar noktasal fosfor yükleri için de geçerlidir.
Tablo 79. Seyhan Havzası Ġller Bazında Yıllık Noktasal Fosfor Yükleri
Kentsel ve Endüstriyel
noktasal TN yükleri
(ton/yıl)
Kentsel
2010
2020
2030
2040
Adana
Kayseri
Mersin
Niğde
TOPLAM
635
13
3
6
657
Endüstriyel
17
0
0
0
17
Toplam
652
13
3
6
674
Kentsel
299
16
3
8
326
Endüstriyel
15
0
0
0
15
Toplam
314
16
3
8
341
Kentsel
357
19
4
10
389
Endüstriyel
13
0
0
0
13
Toplam
370
19
4
10
402
Kentsel
425
21
4
11
461
Endüstriyel
12
0
0
0
12
Toplam
437
21
4
11
473
Seyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal TP Yük Dağılımı
17; 3%
Kentsel
Endüstriyel
657; 97%
ġekil 80. Seyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal TP Yükü Dağılımı (ton/yıl, %)
Baskı Ta
Seyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal TP Yük DeğiĢimi
700
600
500
Kentsel
400
Endüstriyel
300
200
100
0
2010
2020
2030
2040
ġekil 81. Seyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal TP Yükü Dağılımı
Noktasal kirlilik kaynaklarından gelen TN ve TP parametreleri değerlendirildiğinde; her ikisi
için de 2020 yılında ani bir düĢüĢ olduğu görülmektedir. Bunun durum 2020 yılından itibaren
tüm yerleĢim yerlerinde kentsel AAT‘nin iĢletmeye alınacağı öngörüsü ile ilgilidir. Kentsel
kirliliğin arıtımı konusundaki bu ani değiĢim sebebiyle 2020 yılında tüm parametrelerde 2010
yılına göre ani bir düĢüĢ ve sonrasında nüfus artıĢına bağlı olarak zaman içerisinde yavaĢ bir
artıĢ izlenmektedir.
Noktasal KOĠ yüklerinin değerlendirilmesi
Tablo 80 de Seyhan Havzası illeri yıllara bağlı noktasal KOĠ yükleri verilmektedir. ġekil 82 ve
ġekil 83 toplam havza bazındaki dağılımlar grafiksel olarak gösterilmiĢtir. AĢağıdaki tablo ve
grafiklerden de görüldüğü üzere havzadaki noktasal kaynaklı KOĠ yükünün büyük çoğunluğu
(% 91) kentsel atık sulardan kaynaklanmaktadır. Bunların çoğunluğu da havzadaki en büyük
yerleĢim merkezi olan Adana‘dan kaynaklanan evsel atıksular oluĢturmaktadır. Tablo 80 de
görüldüğü gibi diğer illerin kentsel ve dolayısıyla toplam yüke katkısı çok daha azdır.
Havzaya deĢarj edilen yükün 10 yıllık dilimlerde artması öngörülmektedir (ġekil 83). Adana
çok önemli bir endüstri merkezi olmasına rağmen, endüstriyel kaynaklı KOĠ yükü havzada %
9 civarında kalmaktadır.
Baskı Ta
Tablo 80. Seyhan Havzası Yıllık Noktasal KOĠ Yükleri
Kentsel
ve
Endüstriyel noktasal
KOĠ yükleri (ton/yıl)
Kentsel
2010
2020
2030
2040
Adana
Kayseri
Mersin
Niğde
TOPLAM
12.085
818
146
371
13.420
Endüstriyel
1.303
0
0
0
1.303
Toplam
13.388
818
146
371
14.723
Kentsel
14.908
237
44
104
15.293
917
0
0
0
917
Toplam
15.825
237
44
104
16.210
Kentsel
17.824
274
50
126
18.274
825
0
0
0
825
Toplam
18.649
274
50
126
19.099
Kentsel
19.704
304
56
143
20.207
733
0
0
0
733
20.437
304
56
143
20.940
Endüstriyel
Endüstriyel
Endüstriyel
Toplam
Seyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal KOĠ Yükü Dağılımı
1.303; 9%
Kentsel
Endüstriyel
13.420; 91%
ġekil 82. Seyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal KOĠ Yükü Dağılımı (ton/yıl, %)
Yukarıda özetlendiği gibi noktasal kirleticiler, yerleĢim yerlerinde yaĢayan kiĢilerden
kaynaklanan evsel atıksuları ve havza sınırları içerisinde faaliyet gösteren, kanalizasyona
veya doğrudan alıcı ortama deĢarj yapan endüstriyel tesis atıksuları, kapsamaktadır. ġekil
83 ten görüleceği üzere, noktasal kirlilik yükleri içerisinde mevcut durumda ve gelecekte en
büyük paya kentsel yük sahiptir. Noktasal kirlilik kaynaklarından gelen tüm parametrelerde
2020 yılında ani bir düĢüĢ görülmektedir. Bunun sebebi ise 2020 yılından itibaren tüm
Baskı Ta
yerleĢim yerlerinde kentsel atıksu arıtma tesislerinin iĢletmeye alınacağı tahminidir. Kentsel
kirliliğin arıtımı konusundaki bu ani değiĢim sebebiyle 2020 yılında tüm parametrelerde 2010
yılına göre ani bir düĢüĢ ve sonrasında nüfus artıĢına bağlı olarak zaman içerisinde yavaĢ bir
artıĢ öngörülmektedir.
Seyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal KOĠ Yükü DeğiĢimi
25.000
20.000
Kentsel
15.000
Endüstriyel
10.000
5.000
0
2010
2020
2030
2040
ġekil 83. Seyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal KOĠ Yükü DeğiĢimi
.
Baskı Ta
6.2.3. Yayılı Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri
Su kaynaklarındaki kalitenin iyileĢtirilmesi ve korunması için noktasal kirleticilerin yanı sıra,
su ve havza kirlenmesi üzerinde büyük etkisi olan yayılı kirleticilerin belirlenmesi ve kontrolü
de son derece önemlidir. Ülkemizde tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yaygın olması bu
kirleticilerin dikkate alınmasının gerekliliğini bir kat daha arttırmaktadır. Yayılı kirletici
kaynaklardan oluĢan en önemli kirlilik parametreleri azot ve fosfor gibi besi maddeleridir. Besi
maddesi yükleri, gerek havza gerekse su kalitesi modelleri ve bu modellerin farklı kirlilik
kontrol senaryolarına göre çalıĢtırılmasında temel kirlilik girdilerini teĢkil etmektedir. Ayrıca su
kalitesinin izlenmesinde, suyun ötrofik seviyesinin en önemli göstergeleri besi maddeleridir.
Yayılı kirlilik, kentsel ve kırsal alanlardaki arazi kullanım faaliyetleri ve atmosferdeki kirletici
emisyonlarından (ısınma ve endüstriyel üretim gibi etkenler sonucunda) kaynaklanan, alıcı
ortama iklimsel ve meteorolojik koĢullar (yağmur ve karların erimesi) ile coğrafi ve jeolojik
koĢullara bağlı olarak kesikli Ģekilde oluĢan, çeĢitli ortamlar (hava su, toprak) boyunca
karmaĢık taĢınım ve dönüĢüm reaksiyonları sayesinde havza veya alt havzalara
ulaĢmaktadır (Özalp, 2009).
Bu çalıĢmada, havzadaki baĢlıca yayılı kirletici kaynaklar;
Arazi kullanımı (orman alanları, çayır-mera alanları, kentsel-kırsal yerleĢim alanları, kıta
içi su alanları),
Tarımsal faaliyetler (gübre kullanımı),
Hayvancılık faaliyetleri,
Atmosferik taĢınım (trafik emisyonları ve evsel ve endüstriyel baca emisyonları),
Katı atık depolama faaliyetleri (düzensiz depolama alanı sızıntı suları),
Foseptik (sızdırmalı) çıkıĢ suları,
Tarım koruma ilaçları kullanımı (Pestisit kullanımı) olarak sınıflandırılmıĢtır.
ÇalıĢmada
yukarıdaki
baĢlıklar
dikkate
alınarak
kirletici
yükler
hesaplanmıĢtır.
Hesaplamalarda literatür verileri ile birlikte çeĢitli kurumlar tarafından (TÜĠK, Çevre ve Orman
Bakanlığı, Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı, ĠçiĢleri Bakanlığı) oluĢturulan resmi veriler
kullanılmıĢtır. Kirlilik yükü hesaplamaları, ilin havzada kalan kısmında ve ilçeler bazında
Baskı Ta
yapılmıĢtır. 2010 yükleri hesaplanarak alansal dağılımları verilmiĢtir, sonrasında 2020, 2030,
2040 yılları için tahminler yapılmıĢtır.
6.2.3.1.
Arazi Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri
Arazi kullanımından kaynaklanan yayılı yükler; Çevre ve Orman Bakanlığı‘ndan temin edilen
CORINE veritabanı yardımı ile elde edilen her bir arazi kullanımına ait alansal verinin,
literatürde yer alan birim yük değerleri ile çarpılmasıyla hesaplanmıĢtır. Kullanılan literatür
verisi (Dahl ve Kurtar, 1993, ÖEJV, 1993) Tablo 81 de verilmiĢtir.
Tablo 81. Arazi Kullanımından Kaynaklanan Birim Yükler
Yayılı Kaynak
Orman Alanları
Çayır ve Meralar
Kentsel Alan
Kırsal Alan
Birim Yükler (kg/ha.yıl)
TN
TP
2
0,05
5
0,10
3
0,50
9,5
0,90
Orman alanları için CORINE sınıfı 31 (Ormanlar), tüm alt sınıfları ile birlikte dikkate alınmıĢtır.
Çayır ve mera alanları için, CORINE sınıfı 23 (Meralar) ve 32 (Maki veya otsu bitkiler), alt
sınıfları ile birlikte kullanılmıĢtır. Kentsel ve kırsal alan yüzeysel akıĢ sularından kaynaklanan
yükler için ise CORINE sınıfları 1 (Yapay bölgeler) ana sınıfı, tüm alt sınıfları ile birlikte
dikkate alınmıĢtır. Arazi kullanımından kaynaklanan yayılı yüklerin hesabında kullanılan
CORINE verileri 2006 yılına aittir. Hesaplamalarda arazi kullanımının bu tarihten itibaren
değiĢmediği/değiĢtirilmediği (örneğin çayır/mera alanlarında tarım yapılmadığı) kabul
edilmiĢtir. Seyhan Havzası için arazi kullanımından kaynaklanan yayılı yüklere ait sayısal TN
ve TP haritaları, ġekil 84 ve ġekil 85 te gösterilmiĢtir.
Baskı Ta
ġekil 84. Seyhan Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan TN Yükü (ton/yıl)
ġekil 85. Seyhan Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan TP Yükü (ton/yıl)
Baskı Ta
ġekil 84 ve 85 birlikte değerlendirildiğinde, Seyhan Havzasında, doğal arazi örtüsünün
bozulmadığı Torosların güneyinde kalan orta kesimlerde (Adana Pozantı, Aladağ, Feke ve
Saimbeyli ilçelerindeki ormanlık bölgelerde) ve havzanın güneyindeki kısmen ormanlık
Çukurova bölgesinde, arazi kullanımından kaynaklanan azot ve fosfor yükleri sırası ile 140323 ton TN/yıl ve 3,1-7,3 ton TP/yıl mertebesindedir. Havzada yoğun olmamakla birlikte
nüfusun ve sanayinin olduğu yerler olan Çukurova ve Yüreğir‘de, toplam azot yükü 56 ton
N/yıl, toplam fosfor yükü ise 3,4 ton TP/yıl‘dır.
Arazi
kullanımından
kaynaklanan
yayılı
yüklerin
hesabında
arazi
kullanımının
değiĢmediği/değiĢtirilmediği (Örneğin çayır/mera alanlarında tarım yapılmadığı, orman
alanlarında son 3-4 yılda (yangın vb.. sebeplerle) önemli bir değiĢimin olmadığı) kabul
edilmiĢtir.
6.2.3.2.
Tarımsal Gübre Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri
Ülkemizde tarım alanlarındaki ticari (sentetik) gübre kullanımları gerek miktar gerekse tür
olarak ekilen ürüne, iklime, toprak özelliklerine bağlı olarak değiĢiklik göstermektedir. Her bir
havza özelinde, tarımsal alanlarda kullanılan gübrelerden bitkinin bünyesine çekim sonrası
arda kalan kısmının belli bir miktarının alıcı ortama yüzeysel akıĢ ve yeraltı suyuna karıĢma
ile geçeceği varsayımıyla hesaplama yapılmıĢtır. Seyhan Havzası‘nda, gübre kullanımından
kaynaklanan yayılı yüklerin hesabı için, ĠçiĢleri Bakanlığı tarafından yürütülen ĠLEMOD (Ġl
Envanterlerinin Modernizasyonu Projesi) yıllık gübre kullanım verileri ile CORINE arazi
kullanımına bağlı alansal veriler birlikte kullanılmıĢtır. ĠLEMOD verileri ilçe bazlı olduğundan,
CORINE veritabanından ilgili ilçenin havzada kalan kısmının oranı hesaplanmıĢ; 2005-2007
yıllarına ait ĠLEMOD verisinden elde edilen ilçe bazlı gübrelenen arazi değeri, ilçenin
havzada kalan oranı ile çarpılarak havzada gübrelenen alan değeri hesaplanmıĢtır. ĠLEMOD
verisi saf N ve saf P2O5 bazında olduğundan, yıllık satılan toplam gübre miktarı, öncelikle
aktif N ve P değerlerine dönüĢtürülmüĢtür. Bu dönüĢümün sonucu olarak, tarım arazilerine
uygulanan TN ve P miktarı belirlenmiĢtir.
Besi maddelerinin ürün bünyesine alınma oranları belirli aralıklar içinde değiĢmektedir ve
uygulanan tüm besi maddelerinin ürün tarafından alınması ancak ideal Ģartlarda mümkündür.
Ürün bünyesine alınma oranları iklim koĢullarına, toprak özelliklerine, üretilen ürünlere,
uygulanan gübrenin yapısına ve uygulama yöntemi ile sıklığına bağlıdır. Gerçekte bünyeye
alma oranları uygulanan azotun %40-80‘i fosforun ise %5-20‘i arasında değiĢmektedir. Daha
fazla gübre uygulandığında, ürün bünyesine alma daha verimsiz hale gelmektedir. Sızma ve
Baskı Ta
yüzeysel akıĢ sebebiyle oluĢan kayıplar, uygulanan fosforun %0,5–5‘i, azotun ise %5-30‘u
arasındadır (Oenema ve Roest, 1998; Bottcher ve Rhue, 2000).
Bu çalıĢmada, bitki bünyesine alma değerleri, ilerideki çalıĢmalarda eĢgüdümün sağlanması
amacıyla, ĠTÜ tarafından 2008 yılında tamamlanan ―Büyük Melen Havzası Entegre Koruma
ve Su Yönetimi Master Planı‖ çalıĢmasında olduğu gibi, TN için %50, TP için ise %20
seçilmiĢtir. Azotun %35‘ inin ve fosforun %75‘inin buharlaĢma, nitrifikasyon- denitrifikasyon
prosesi ve toprakta TP adsorpsiyonu gibi taĢınım süreçleri yolu ile kaybolduğu kabul
edilmiĢtir. Böylece, toprakta oluĢan toplam kayıplar neticesinde, uygulanan azotun %15‘i,
fosforun ise %5‘inin alıcı ortama ulaĢtığı kabul edilerek ilgili (su ortamına gelen) gübre
kaynaklı yayılı yükler hesaplanmıĢtır.
Gübre kullanımından kaynaklanan yayılı yükleri hesaplanmasında,
Satılan gübrenin, havzadaki tarım alanlarında eĢit kullanıldığı kabul edilmiĢtir.
Yıllık olarak verilen satılan gübre miktarının, ilgili yıl içinde çiftçiler tarafından
kullanıldığı kabul edilmiĢtir.
Satılan gübrenin, satıldığı ilçede kullanıldığı kabul edilmiĢtir.
Seyhan Havzası için oluĢturulmuĢ gübre kullanımından alıcı ortama gelen yayılı yük
haritaları, TN ve TP için sırasıyla ġekil 86 ve ġekil.87 de gösterilmiĢtir.
Baskı Ta
ġekil 86. Seyhan Havzası Gübre Kullanımından Kaynaklanan TN Yükü (ton/yıl)
ġekil 87. Seyhan Havzası Gübre Kullanımından Kaynaklanan TP Yükü (ton/yıl)
Baskı Ta
ġekiller birlikte değerlendirildiğinde; Seyhan Havzasında, tarımın yoğun olarak yapıldığı
Seyhan nehri kıyılarında (Aladağ ilçesi boyunca) ve güney kısımlarda (Çukurova ve Sarıçam
ilçelerinde ve komĢu havzanın Tarsus ilçesinin havzada kalan kısmında) tarımdan
kaynaklanan yayılı azot ve fosfor yükünün önemli olduğu ( 2500-3000 ton TN/yıl; 230-375 ton
TP/yıl) görülmektedir. Havzanın diğer kısımlarında yayılı azot yükü 250 ton TN/yıl civarında,
yayılı fosfor yükü ise 25 ton TP/yıl civarında olup, havzanın kuzeyinde (Kayseri PınarbaĢı ve
Tomarza ilçelerinde) ise 50-100 ton TP/yıl civarındadır.
6.2.3.3.
Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri
Ülkemizde hayvancılık halen yaygın bir tarım sektörü durumundadır. Hayvancılık
faaliyetlerinden kaynaklanan atıkların bir bölümü, tarımda doğal gübre olarak kullanılmakta;
geri kalan kısmı ise sağlıksız Ģartlarda açık depolarda biriktirilmekte ve/veya en yakın araziye
dökülmektedir. Dolayısıyla, hayvan atıklarından kaynaklanan yayılı TN ve TP yükleri de
havzaya gelen önemli kirletici kaynaklardandır. Hayvan dıĢkıları doğal gübre olarak
kullanıldıklarında, ortama yayılan azot ve fosfor birim yükleri, hayvan kategorisi, türü,
beslenme alıĢkanlıkları, ağırlıkları ve gübreleme özelliklerine bağlı olarak yüksek oranda
değiĢkenlik göstermektedir. Bu yüzden, birim yüklerin belirlenmeleri oldukça güçtür.
Seyhan Havzası için hayvancılıktan kaynaklanan yayılı yükler; TÜĠK tarafından yıllık olarak
üç kategoride (büyükbaĢ, küçükbaĢ, kümes hayvanı) yayınlanan ilçelere göre hayvan
sayılarının; literatürden elde edilen birim hayvan yükleri ile çarpılması ile hesaplanmıĢtır.
Hesaplamada, TÜĠK 2007, 2008 ve 2009 yıllarına ait verinin ortalaması alınarak güncel
yükler hesaplanmıĢtır. Hesaplanan yük, ilçenin havzada kalan alanı kadar azaltılmıĢ ve
gübre hesabında olduğu gibi, hesaplanan yayılı yükün N için (%15; P için %‘inin alıcı ortama
ulaĢabileceği kabul edilerek hesaplar yapılmıĢtır. Yayılı yüklerin hesabında kullanılan
katsayılar Tablo 82 de gösterilmiĢtir (Agricultural Statistics, 2001; Andreadakis ve diğ,
2007;Öztürk 2008).
Tablo 82. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı Yük Katsayıları
Azot
(kg/ton hayvan
ağırlığı/gün)
Fosfor
(kg/ton hayvan
ağırlığı/gün)
N Kaybı
(kg/hayvan/yıl)
P Kaybı
(kg/hayvan/yıl)
BüyükbaĢ (Ġnek, Sığır)
0,30
0,10
8,2
0,91
KüçükbaĢ (Koyun, Keçi)
0,42
0,06
1,0
0,05
Kümes Hayvanı (Tavuk)
0,52
0,22
0,06
0,008
Hayvan Kategorisi
Baskı Ta
Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yüklerin hesabında;
BüyükbaĢ hayvan 500 kg, küçükbaĢ hayvan 45 kg ve kümes hayvanı 2 kg kabul
edilerek birim yükler (kg/gün) elde edilmiĢtir.
Hayvanların havzada kalan ilçelerde eĢit olarak dağıldığı kabul edilmiĢtir.
Seyhan Havzası için oluĢturulmuĢ hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yük
haritaları, TN ve TP için sırasıyla ġekil 88 ve ġekil 89 da gösterilmiĢtir.
ġekil 88. Seyhan Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan TN Yükü (ton/yıl)
Baskı Ta
ġekil 89. Seyhan Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan TP Yükü (ton/yıl)
Yukarıdaki Ģekiller değerlendirildiğinde, Seyhan Havzası‘nda hayvancılığın daha çok kuzey
kısımlarda (Kayseri, Develi, PınarbaĢı ve Tomarza ilçelerinde) yoğunlaĢtığı, havzanın
güneyinde tarım yapılan Çukurova bölgesinde de hayvancılığın yapıldığı görülmektedir.
Havzanın kuzeyinde en fazla yayılı yükün Kayseri Develi‘de (375 ton N/yıl; 34 ton P/yıl),
havzanın güneyinde ise en fazla yayılı yükün Mersin Tarsus‘tan (308 ton N/yıl; 42 ton P/yıl)
kaynaklandığı görülmektedir.
6.2.3.4.
Hava Kirliliği ile Atmosferik TaĢınımdan Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri
Endüstriyel faaliyetler, konutlarda ısınma amaçlı olarak kullanılan fosil kökenli yakıtlar,
motorlu taĢıtlardan çıkan egzoz gazları hava kirliliğine sebep olan baĢlıca kaynaklardır. Bu
kirleticiler, hava kirliliğine sebep olmasının yanı sıra yağmur ile yıkanarak havzadaki su
kaynaklarını da kirletmektedir.
Bu projede, havzadaki su kaynaklarında ötrofikasyona sebep olan azot ve fosfor kirliliği
incelenmiĢtir. Gerek ısınma ve endüstri kaynaklı, gerekse trafik kaynaklı emisyonların
genelinde atmosferik birikiminden fosfor yükü oluĢmamaktadır. Bu nedenle, atmosferik
birikim açısından kirletici olarak NOx ve NH3 parametreleri değerlendirilmiĢtir.
Atmosferik taĢınımdan kaynaklanan yayılı N yükünün hesabında;
Baskı Ta
Sanayi ve evsel kaynaklı kirleticiler hesaba katılmıĢtır,
ĠTÜ tarafından yapılan Melen Havzası Koruma Eylem Planında, Melen Havzası için,
836 mm/m2 yıllık ortalama yağıĢ için NO3 ve NH3‘ün Toplam Azot cinsine çevrilmesi
sonucu bulunan 10,3 kg N/ha.yıl birim yük esas alınmıĢtır,
Melen Havzasındaki yıllık ortalama yağıĢ bilindiğinden diğer havzalarda da ortalama
yağıĢla orantılı olarak değiĢecek birim yükler bulunarak hesaplamalar yapılmaktadır.
Büyük Menderes Havzası‘nda kalan ilçelere ait yıllık ortalama yağıĢ değerleri, Melen
Havzası yağıĢ değeri referans alınarak, ve bulunan katsayıya göre oranlanarak
havzadaki atmosferik taĢınımdan kaynaklanan yayılı N yükü hesaplanmıĢtır,
Havzada yer alan ilçelerden aynı ile bağlı bulunan tüm ilçelerin eĢit yağıĢ aldığı kabul
edilmiĢtir.
Bulunan birim yük, toplam havza alanının %5‘ine uygulanmıĢtır. Her bir ilçe ve
havzayı paylaĢan diğer iller için bu oran sabit kabul edilmiĢtir.
Bu çalıĢmada, trafikten kaynaklı emisyonlar ile hava kirliliği ile oluĢan karbon esaslı kirlenme
hesaba katılmamıĢtır. Ancak, özellikle karayollarının ve Ģehir içi trafiğin yoğun olduğu
bölgelerde trafikten kaynaklı egzoz gazları ve karayolunda oluĢan tozların su havzaları
açısından önemli bir kirlilik kaynağı olduğu öngörülmektedir.
Havzaya atmosferden taĢınan kirliliğin sadece N için değil hidrokarbonlar, ağır metaller, toz
gibi hava kirliliğinin tüm yönleriyle incelenmesi envanter, ölçüm ve modelleme çalıĢmalarını
gerektiren uzun ve karmaĢık bir süreç olduğundan bu proje kapsamında dahil edilmemiĢtir.
Nehir
havzaları
yönetim
planı
hazırlanırken
atmosferik
taĢınımın
detaylı
olarak
incelenmesinin gerekli olduğu düĢünülmektedir.
Seyhan Havzası‘nda atmosferik taĢınım sonucu oluĢan TN yükü dağılımı ġekil 90 da
verilmiĢtir.
Baskı Ta
ġekil 90. Seyhan Havzası Atmosferik TaĢınım Ġle OluĢan TN Yükü (ton/yıl)
ġekil 92 değerlendirildiğinde, Seyhan Havzasında atmosferik taĢınımdan kaynaklanan azot
yükünün ortalama 30-50 ton N/yıl arasında olduğu; en fazla yayılı azot yükünün havzanın
kuzeyinde (Kayseri PınarbaĢı) 82 ton N/yıl olduğu görülmektedir.
6.2.3.5.
Foseptik ÇıkıĢ Sularından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri
Havzadaki yerleĢimlerin bir kısmı kanalizasyon sistemine bağlı değildir. Bundan dolayı, kırsal
yerleĢimlerde sızdırmalı veya sızdırmasız foseptikler yaygın olarak kullanılmaktadır. Foseptik
çıkıĢ suları yayılı kirletici kaynak olarak kabul edilmektedir. Bu çalıĢmada, foseptiklerden
kaynaklanan yayılı yükleri; foseptik kullanan yerleĢim yerlerinin 2010 yılı eĢdeğer nüfusları ve
20 Mart 2010 tarihli Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği‘nde verilen kiĢi
baĢı günlük kirlilik yükleri değerleri kullanılarak hesaplanmıĢtır. Tebliğ‘de yer almayan,
nüfusu 2.000‘in altında olan yerleĢim yerleri için kullanılacak olan kirlilik yükleri değerleri ise,
nüfusu 2.000 ile 10.000‘in arasında olan yerler için verilmiĢ değerlerden yola çıkılarak tahmin
edilmiĢtir. Buna göre yükleri hesaplamalarda kullanılan ve Kentsel AAT Tebliği ve
Tchobanoglous ve Burton (1991)‘de verilen tipik konsantrasyonlar dikkate alınarak kabul
edilen kiĢi baĢı günlük kirlilik yükleri değerleri Bölüm 6.2.2.1 verilmektedir.
Baskı Ta
Foseptik çıkıĢ sularından kaynaklanan kirletici yüklerin hesabında;
OluĢan yük sadece 2010 yılı için hesaplanmıĢ; Kentsel AAT Tebliği ve Atıksu Arıtımı
Eylem Planı gereğince 2017‘ye kadar AAT olmayan yerleĢim yeri kalmayacağı kabulü
ile 2020, 2030 ve 2040 yükleri noktasal yük olarak dikkate alınmıĢtır.
Foseptik
bilgileri,
saha
çalıĢmalarında
elde
edilen
bilgiler
doğrultusunda
oluĢturulmuĢtur. Kanalizasyonu mevcut olmayan ve/veya inĢaat halinde olan tüm
yerleĢim birimlerinde foseptik olduğu kabul edilmiĢtir.
Foseptiklerdeki kirlilik giderimi KOĠ için %50, Toplam Azot için %20, Toplam Fosfor
için %30 olarak alınmıĢtır.
Seyhan Havzası için foseptik çıkıĢ sularından kaynaklanan yayılı yükler ġekil 91 ve ġekil 92
de gösterilmiĢtir.
ġekil 91. Seyhan Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan TN Yükü (ton/yıl)
Baskı Ta
ġekil 92. Seyhan Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan TP Yükü (ton/yıl)
ġekil 93 ve 94 birlikte değerlendirildiğinde, Seyhan Havzasında kanalizasyon sisteminin
mevcut olmadığı bölgelerin havzanın kuzeyi ve doğusundaki dağlık yerleĢim yerleri olduğu
görülmektedir. Havzada yayılı azot ve fosfor yükünün en fazla olduğu yerleĢim yeri Adana
KarataĢ (17 ton N/yıl; 2,8 ton P/yıl) olup, diğer yerlerden kaynaklanan yayılı azot yükü 10
ton/yıl; fosfor yükü ise 2 ton/yıl‘dan azdır.
6.2.3.6.
Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri
Seyhan Havzasında yer alan düzensiz depolama alanlarından yağıĢ ve arazi drenajı sonucu
ile kaynaklanan yayılı yükler, ġekil 93 ve ġekil 94 te gösterilmiĢtir. Düzenli depolama
alanlarından kaynaklanan sızıntı sularının yerinde ve/veya en yakın AAT‘ne taĢındığı
düĢünülerek yayılı yük hesaplamalarına dahil edilmemiĢtir. Seyhan Havzasında, katı atıkların
düzenli depolama yapılmadan bertaraf edildiği Adana ilçelerinde, sızıntı suyundan
kaynaklanan yayılı azot yükü 137 ton N/yıl; yayılı fosfor yükü ise 3,4 ton P/yıl değerindedir.
Havzanın diğer bölgelerinde sızıntı suyundan kaynaklanan yayılı azot yükü değeri 5-30 ton N
/yıl; yayılı fosfor yükü ise 0,2-0,4 ton P /yıl civarındadır.
Baskı Ta
ġekil 93. Seyhan Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan TN Yükü (ton/yıl)
ġekil 94. Seyhan Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan TP Yükü (ton/yıl)
Baskı Ta
6.2.3.7.
Yayılı Kirlilik Yüklerinin Değerlendirilmesi
Yapılan hesaplamalar sonucunda tahmin edilen yayılı kirletici yüklerinin TN ve TP olarak
önce illere göre dağılımı Tablo ve pasta diyagramlar olarak özetlenmiĢ, ardından havza
bazındaki dağılımı harita üzerinde gösterilmiĢtir. Yayılı TN ve TP yükleri haritaları EK VII de
daha büyük ölçekte verilmektedir.
Yayılı Toplam Azot Yükleri
Yayılı yüklerden TN için havza genelinde dağılım ġekil 95 te, kaynaklarına göre dağılım
ġekil 96 da; iller bazında dağılımı ise ġekil 97 de verilmiĢtir.
ġekil 95. Seyhan Havzası Toplam Yayılı TN Yükü (ton/yıl)
ġekil 97 değerlendirildiğinde; Seyhan Havzasında, yayılı TN yükünün Seyhan Nehri
kıyılarında (Aladağ ilçesi boyunca) ve güney kısımlarda (Çukurova ve Sarıçam ilçelerinde ve
komĢu havzanın Tarsus ilçesinin havzada kalan kısmında) yer aldığı görülmektedir. Yayılı
kirletici kaynakları değerlendirildiğinde koyu mavi rengiyle gösterilmiĢ bu bölgelerin benzer
olarak tarım faaliyetleri açısından da önemli kirletici yüke sahip olduğu görülmektedir. Tarım
ve faaliyetlerinin kirletici kaynaklar arasında sırasıyla :%64‘lük bir paya sahip olması bu
durumu desteklemektedir (ġekil 98).
Baskı Ta
54,3; 0%
399,4; 1%
Toplam-Yayılı TN Yükü Dağılımı
Sızıntı Suyu
690,1; 2%
4511,0; 15%
4868,2; 16%
Arazi Kullanımı
Gübre Kullanımı
20623,4; 66%
Hayvancılık
Foseptik
ġekil 96. Seyhan Havzası Yayılı TN Yükleri Dağılımı (ton/yıl, %)
ġekil 96 dan görüldüğü üzere yayılı azot kirliliği, baskın olarak tarım faaliyetlerinden
kaynaklanmaktadır. Toplam mevcut yayılı kirleticilerin sunulduğu Ģekle göre, TN yükü
açısından %64 ile baĢı çeken tarımda gübre kullanımı, %17 ile arazi kullanımı ve %15 ile
hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan TN yükü takip etmektedir. Atmosferik taĢınım
sızıntı suyu yükleri ve foseptik kullanımı yayılı TN yükleri açısından sadece %4‘lük bir paya
sahiptir.
ġekil 97 de Seyhan Havzasının oluĢturan illerdeki kirletici kaynakları dağılımı verilmiĢtir.
Havzanın %45‘ni oluĢturan Adana iline bakıldığında, ildeki en önemli yayılı kirletici kaynağı
%61‘lik bir oranla tarımda gübre kullanımı olduğu görülmektedir. Adana ilinin havzanın büyük
bir kısmını oluĢturuyor olması, havzanın toplam yayılı kirletici kaynaklarını etkilemesinde
önemlidir. %39‘luk bir payla havza sınırları içine giren ikinci büyük il Kayseri‘dir. Kayseri‘de
Adana‘dan farklı olarak tarım faaliyetleri arazi kullanımı ve hayvancılığa göre daha az kirlilik
yükü oluĢturmaktadır.
Baskı Ta
32 ; 0%
293 ; 3%
Adana
0%
Kayseri
1%
Sızıntı Suyu
393 ; 4%
Sızıntı Suyu
1.816 ; 17%
1.595 ; 15%
Arazi Kullanımı
Arazi Kullanımı
1.607 ; 36%
37%
Gübre Kullanımı
Gübre Kullanımı
5%
6.624 ; 61%
21%
Hayvancılık
Hayvancılık
Foseptik
Foseptik
4 ; 0%
28 ; 0%
Niğde
0%
0%
Sivas
798 ; 7%
Sızıntı Suyu
46 ; 1%
Sızıntı Suyu
15%
911 ; 8%
Arazi Kullanımı
0%
35%
Gübre Kullanımı
Arazi Kullanımı
Gübre Kullanımı
620 ; 50%
9.412 ; 84%
Hayvancılık
Hayvancılık
Foseptik
Foseptik
4,8; 0%
33,7; 1%
1,9; 0%
102,0; 3%
326,4; 9%
Mersin
Sızıntı Suyu
Arazi Kullanımı
Gübre Kullanımı
3035,6; 87%
Hayvancılık
Foseptik
ġekil 97. Seyhan Havzası Yayılı TN Yüklerinin Ġller Göre Dağılımı (ton/yıl, %)
Baskı Ta
Yayılı Toplam Fosfor Yükleri
Tüm havzadan gelen yayılı yüklerin havza genelinde dağılımı TP için ġekil 98 ve ġekil 99 da
iller bazında dağılımı ġekil 100 de verilmiĢtir.
ġekil 98. Seyhan Havzası Toplam Yayılı TP Yükü (ton/yıl)
Yayılı azot yüklerinin havzadaki dağılımı ġekil 100‘da haritada, ġekil 101‘de grafik üzerinde
verilmiĢtir.
Mevcut durumda yayılı TN yükünün ilçelere göre dağılımına bakıldığında TN
yükünün büyük oranda (TN yüküne bağlı olarak) Çukurova Sarıçam, Yüreğir ve Tarsus
ilçelerinden geldiği görülmektedir. Bu ilçelerdeki yapay gübre kullanımının çok olması TN ve
TP yüklerinin yüksek çıkmasını açıklamaktadır.
ġekil 102‘ de TP yüklerinin illere dağılımı verilmiĢtir. ġekle bakıldığında yüklerin
çoğunluğunun tarımsal gübre kullanımını (% 87) takiben hayvancılıktan (% 10) kaynaklandığı
görülmektedir. Tarımsal alanlar, çayır ve meralar ile ormanların TP yükleri de % 3
mertebelerindedir. Havza içinde hayvancılığın fazla geliĢmemiĢ olması, yayılı yük açısından
tarımsal gübre kullanımını baskın hale getirmektedir.
Baskı Ta
9 ; 0%
118 ; 3%
Toplam-Yayılı TP Yükü Dağılımı
5 ; 0%
393 ;
10%
Sızıntı Suyu
Arazi Kullanımı
Gübre Kullanımı
Hayvancılık
3.395 ; 87%
Foseptik
ġekil 99. Seyhan Havzası Yayılı TP Yükleri Dağılımı (ton/yıl, %)
Baskı Ta
7 ; 0%
159 ;
8%
Kayseri
0%
Adana
2 ; 0%
1%
47 ; 3%
37 ; 9%
Sızıntı Suyu
Sızıntı Suyu
36%
Arazi Kullanımı
Arazi Kullanımı
Gübre Kullanımı
Gübre Kullanımı
Hayvancılık
Hayvancılık
1.700 ; 89%
54%
Foseptik
Foseptik
70 ; 5%
1 ; 0%
-
10 ; 6%
Niğde
1 ; 0%
-
24 ; 2%
; 0%
; 0%
Sızıntı Suyu
Sızıntı Suyu
Arazi Kullanımı
Arazi Kullanımı
Gübre Kullanımı
Gübre Kullanımı
1.294 ; 93%
Sivas
10 ; 5%
Hayvancılık
170 ; 89%
Foseptik
Foseptik
43,63; 3%
Hayvancılık
0,05; 0%
Mersin
3,55; 0%
2,59; 0%
Sızıntı Suyu
Arazi Kullanımı
Gübre Kullanımı
Hayvancılık
1432,11; 97%
Foseptik
ġekil 100. Seyhan Havzası Toplam Yayılı TP Yüklerinin Ġllere Göre Dağılımı (ton/yıl, %)
Baskı Ta
ġekil 101 de toplam yayılı kirlilik yüklerinin TN ve TP havza bazında yıllara göre değiĢimi
verilmektedir. Yayılı kirletici yüklerin gelecekteki durumu yapılan varsayımların gerçek olması
durumunda 2020, 2030, 2040 yılları için sırasıyla %20, 30 ve 40 kadar azalma olacağı
Ģeklindedir. Yayılı kirletici kaynaklar da en baskın olan tarım ve hayvancılık faaliyetlerin de
alınacak önlemler, gelecekte yayılı kirletici yüklerin azalmasında büyük önem taĢımaktadır.
35.000
30.000
25.000
20.000
YayılıTN yükleri
15.000
Yayılı TP yükleri
10.000
5.000
0
2010
2020
2030
2040
ġekil 101. Seyhan Havzası Toplam Yayılı TN ve TP Yüklerin Yıllara Göre Dağılımı
Baskı Ta
6.2.4. Toplam Kirlilik Yükü Değerlendirmesi
Bölüm 6.2.2 ve 6.2.3‘de noktasal ve yayılı kirletici kaynaklar ile bu kaynakların proje alanında
sebep olduğu kirlilik yükleri değerlendirilmiĢ ve geleceğe dönük kirlilik yükü tahminleri
yapılmıĢtır. Kirlilik yükü hesaplamalarında, gelecekte havzada gerçekleĢtirilecek olan
koruyucu faaliyetler sebebiyle doğal yapının daha fazla bozulmasının önleneceği, bu sebeple
gelecek yıllarda kirlilik oluĢumunda bir iyileĢme olacağı öngörüsü yapılmıĢtır. Buna bağlı
olarak su kaynakları üzerindeki baskıların azalması ve neticede su kalitesinde artıĢ
gerçekleĢmesi beklenmektedir. Noktasal ve yayılı kirletici yüklerin gelecekteki durumu ile ilgili
öngörüler aĢağıda özetlendiği gibidir.
2017 yılına kadar, Belediye teĢkilatına sahip tüm yerleĢim yerlerinin AAT‘ye sahip
olacağı kabulü ile sadece kırsal alanlarda (köylerde) foseptik kullanıyor olacaktır. Bu
nedenle kırsal alanlardan kaynaklanan foseptik yükleri ihmal edilerek, foseptiklerden
kaynaklanan yayılı yükler, 2020 yılına kadar hesaplanmıĢtır.
Gelecekte, iyi tarım uygulamalarının artması ve organik tarıma geçiĢin hızlanması
sonucu, daha az ve bilinçli gübre kullanılacaktır. Hayvancılık faaliyetleri, artan milli
gelire paralel olarak bir miktar artacak; daha çok modern çiftliklerde besi hayvanı
yetiĢtiriciliği olarak devam edecektir. Tarım (gübre) ve hayvancılık faaliyetlerinden
kaynaklanan yayılı yük hesaplamalarda 2020 yılında tarımsal faaliyetler ve hayvan
yetiĢtiriciliğinden gelen besi maddesi yüklerinde 2010 için hesaplanan değerlere göre
% 20‘lik, 2030 yılı için % 30‘luk ve benzer Ģekilde 2040 yılında da % 40‘lık bir azalma
olacağı literatür bilgilerine dayanarak kabul edilmiĢtir (Stolze vd., 2000 - FAO,2002).
Endüstriyel tesislerden gelen kirletici yükündeki azalma endüstri tesislerinde AAT
kurulmasıyla ve mevcut AAT‘lerinin revize edilmesiyle sağlanacaktır.
Mevcut durumda yayılı kirletici kaynak olarak görünen sızıntı suyunun, Çevre ve
Orman Bakanlığı Katı Atık Ana Planı gereğince son yıllarda hızla yapımına baĢlanan
düzenli katı atık depolama alanları ile hem miktarı azalacak hem de kirletici
konsantrasyonu önemli ölçüde azalacaktır. Sızıntı suyu hesap yönteminde de
açıklandığı üzere, düzenli depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı suları, toplanıp
arıtılmaları nedeni ile noktasal kaynak gibi davranacak ve gelecekte sızıntı suyu
yalnız eski depolama alanlarından açığa çıkacaktır. Bu sebeple, sızıntı suyundan
gelecekte kaynaklanacak yayılı kirlilik yüklerinin hesabında; 2020 yılında, 2010
yılında hesaplanan yüklerin %25 oranında azalacağı kabul edilmiĢtir. 2030 yılındaki
Baskı Ta
yükler, 2010 yılındaki mevcut yükün % 50‘si olarak; 2040 yılındaki yükler ise 2010
yılındaki yüklerin % 95 azalacağı Kabul edilerek hesaplanmıĢtır.
Havzada, 2010 yılı için arazi kullanımının 2040 yılına kadar önemli oranda
değiĢmeyeceği kabulü ile 2010 yılı için hesaplanan arazi kullanımından kaynaklanan
yayılı yükler, 2040 yılına kadar sabit kabul edilmiĢtir.
Benzer Ģekilde, gelecekteki yükler açısından alt havza bazında detaylı çalıĢmalar
yapılması gerektiğinden, atmosferik taĢınımla oluĢan yayılı kirlilik yükleri de 2040
yılına kadar sabit kabul edilmiĢtir.
Yukarıdaki öngörüler dikkate alınarak yapılan hesaplamalar sonucunda elde edilen noktasal
ve yayılı kirletici yükler Tablo 82‘de görüldüğü gibidir. Seyhan Havzası‘ndaki kentsel
alanlardan, endüstriyel tesislerden ve katı atıklardan kaynaklanan noktasal kirlilik yükleri ile
yayılı kirlilik yükleri kıyaslandığında, beklendiği üzere noktasal kirliliğin toplam içerisinde daha
küçük bir paya sahip olduğu görülmektedir. 2010 yılı için noktasal yüklerin oranı TN
parametresi bazında %12 TP parametresi bazında % 15 dir. Noktasal TN yükleri 2010
yılında 3.570 ton/yıl iken, 2040 yılında 3.012 ton/yıl değerine inmektedir. TP yükleri bu 30
yıllık bu zaman diliminde 674 ton/yıl dan 473 ton/yıl değerine inmektedir. Noktasal yüklerdeki
bu küçük değiĢimlere rağmen, yayılı yüklerde çok daha yüksek mertebelerde bir değiĢim söz
konusudur. Yapılan kabuller doğrultusunda 2010 yılında 26.350 ton/yıl olan yayılı TN yükü
2040 yılında 15.850 ton/yıl seviyesine inmekte olup; %40 oranında bir azalma söz
konusudur. TP yükleri değeri de benzer Ģekilde 3.730 ton/yıl dan 2.238 ton/yıl değerine
inmektedir.
Tablo 83 ve aĢağıdaki Ģekiller (102-104) değerlendirildiğinde, toplam azot ve fosfor yükünün
çoğunun yayılı yüklerden kaynaklandığı görülmektedir. Noktasal yüklerde 2020 yılında
yapılması planlanan ileri kentsel AAT‘ler nedeniyle önemli bir azalma olsa da sonraki 10 yıllık
bölümlerde artıĢ beklenmektedir. Ancak toplam yüke en fazla etki eden yayılı yüklerin her 10
yıllık dilimde yukarıda belirtilen oranlarda azalacağı tahmin edildiği için toplam azot ve fosfor
yükünün de zamanla azalacağı hesaplanmıĢtır.
ġekil 102 de 2010 yılı için pay grafikleri ve ġekil 103 ve 104 te ise kirletici yüklerin yıllar
bazında değiĢimlerin grafiksel gösterimi verilmiĢtir
Baskı Ta
Tablo 83. Seyhan Havzası Noktasal ve Yayılı Kirletici Yüklerin Dağılımı, 2010
YÜKLER (ton/yıl)
Yıllar
2010
2020
2030
2040
Ġller
Toplam Azot (TN)
Noktasal
Yayılı
Toplam
Noktasal Yayılı
Toplam
Adana
3.446
10.753
14.200
652
1.919
2.571
Kayseri
74
4.444
4.518
13
426
438
Mersin
15
3.504
3.520
3
1.482
1.485
Niğde
34
11.199
11.234
6
1.389
1.395
Sivas
1.245
1.245
191
191
TOPLAM 3.570
31.146
34.716
674
5.406
6.080
Adana
2.006
9.008
11.013
314
1.541
1.855
Kayseri
68
3.905
3.973
16
346
362
Mersin
14
2.827
2.841
3
1.184
1.187
Niğde
32
9.147
9.179
8
1.115
1.123
Sivas
1.084
1.084
154
154
TOPLAM 2.119
25.971
28.090
341
4.340
4.681
Adana
2.472
8.109
10.581
370
1.352
1.723
Kayseri
87
3.631
3.718
19
307
326
Mersin
17
2.490
2.507
4
1.036
1.039
Niğde
43
8.118
8.162
10
979
989
Sivas
1.004
1.004
136
136
TOPLAM 2.620
23.352
25.972
402
3.810
4.213
Adana
2.833
7.155
9.987
437
1.163
1.600
Kayseri
105
3.343
3.448
21
268
289
Mersin
21
2.153
2.174
4
888
892
7.085
7.085
842
842
923
977
11
118
129
20.659
23.671
473
3.280
3.753
Niğde
Sivas
54
TOPLAM 3.012
.
Baskı Ta
Toplam Fosfor (TP)
2010 Yılı Noktasal ve Yayılı TN Yükü
Dağılımı
3.570;
10%
2010 Yılı Noktasal ve Yayılı TN Yükü
Dağılımı
674;
11%
5.406;
89%
31.146;
90%
Noktasal TN yükleri
Yayılı TN yükleri
Noktasal TP yükleri
ġekil 102. Seyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal ve Yayılı TN ve TP Yükleri Dağılımı (ton/yıl, %)
35.000
30.000
25.000
Toplam TN yükleri
20.000
Yayılı TN yükleri
15.000
Noktasal TN yükleri
10.000
5.000
0
2010
2020
2030
2040
ġekil 103. Seyhan Havzası Noktasal ve Yayılı TN Yükleri DeğiĢimi
Baskı Ta
7.000
6.000
5.000
Toplam TP yükleri
4.000
3.000
Noktasal TP yükleri
2.000
1.000
0
2010
2020
2030
2040
ġekil 104. Seyhan Havzası Noktasal ve Yayılı TP Yükleri DeğiĢimi
Noktasal ve yayılı kirletici kaynakları azaltmak mümkün olsa bile, tamamen önlemek
mümkün değildir. Fakat koruyucu önlemler ile yükler belirli bir oranda düĢürülebilmektedir.
Hesaplamalar yapılırken yıllara göre yayılı yüklerdeki değiĢim, yukarıda bahsedildiği gibi
uluslar arası deneyimlere dayanarak göz önüne alınmıĢtır. Yayılı yükleri gelecekte azaltmaya
yönelik alınacak daha gerçekçi çözümleri araĢtırmak için tüm havzada daha detaylı
araĢtırmalar yürütülmelidir.
Baskı Ta
7.
HAVZADA ÖNE ÇIKAN ÇEVRESEL SORUNLAR VE ÇÖZÜM
ÖNERĠLERĠ
7.1.
Baskı ve Etkiler
Baskı ve etki analizi, insani faaliyetlerin yüzey suları ve yeraltı suları üzerindeki etkilerini
inceler. Bu analiz insani faaliyetleri nedeniyle, Su Kirliliği Kontrolü Direktifinde yer alan
çevresel hedeflere ulaĢamama riski altında bulunan yüzey ve yeraltı suyu kitlelerini
tanımlamak için pek çok disiplin yaklaĢımını ve farklı kaynaklardan alınan verileri bir araya
getiren bütüncül bir değerlendirmedir. Sanayi, tarım, turizm ve kentleĢme gibi faaliyetler
―baskı‖ olarak, bu faaliyetlerin çevre üzerindeki sonuçları ise ―etki‖ olarak adlandırılmaktadır.
Kentsel Atıksu
Proje kapsamında yapılan çalıĢmalarda havzanın kentsel nüfusunun %98‘inin atıksuyunun
kanalizasyon Ģebekesine bağlı olduğu ve bu kentsel nüfusun % 93‘ünün atıksuyunun
AAT‘lerde arıtıldığı tespit edilmiĢtir. Ancak bu oranların sadece kentsel nüfus üzerinden olup,
kırsal nüfusu yansıtmadığı dikkate alınırsa havza genelinde bu verilenden çok daha büyük bir
oranın kanalizasyonunun olmadığı ve atıksuyunun arıtılmadığı ortaya çıkmaktadır. Seyhan
Havzası içerisinde 4 adet merkezi AAT bulunmaktadır. Adana‘nın Seyhan ve Yüreğir Bölgesi
atıksularının arıtılmadan Akdeniz‘e dökülmesi sonucu oluĢan kirliliğin önlenmesi amacıyla
iĢletmeye alınan Adana Batı AAT (Seyhan) ve Adana Doğu AAT (Yüreğir) ile Akdeniz‘in
kirlenmesi büyük ölçüde engellenmiĢtir.
Ancak arıtılmamıĢ ve arıtılmıĢ olmak üzere (Adana Batı AAT Adana Doğu AAT ve Tarsus
AAT) atıksular ve kırsal kesimde toplama- transfer yetersizlikleri nedeniyle oluĢan katı atıklar,
ASO ve Berdan Projeleri drenaj kanallarına verilmektedir. Seyhan ve Berdan Nehri
membasından, mansabında olan turizm bölgesine kadar, burada olan yerleĢimler atıksular
ve evsel katı atıklardan oluĢan kirliliğin etkisi altındadır.
Bunların dıĢında Çatalan Havzası'nı besleyen Göksu kolu boyunca yerleĢik olarak bulunan
bütün il, ilçe, belde ve köyler ile yine havzayı besleyen diğer kol olan Eğlence Deresi
kenarındaki tüm yerleĢim birimleri, kanalizasyon, fosseptik ve katı atıklarını yan dereler
vasıtası ile veya doğrudan Çatalan Havzası'na akıtmaktadır. Söz konusu yerleĢim birimlerinin
Baskı Ta
büyük çoğunluğunda kanalizasyon sistemi bulunmayıp, evsel, atıksuların ve katı atıkların
sızmayla ya da yağmur suyunun etkisiyle göl alanına taĢınması söz konusudur. ġekil 105 te
Çatalan Havzası‘nda yer alan Karaisalı, Aladağ, Sarıçam ve Ġmamoğlu ilçelerine bağlı 23 köy
baĢta olmak üzere, bu yerleĢim yerlerindeki fosseptikten sızan atıksuların Çatalan Barajı‘na
doğru akıĢı görülmektedir. Havzada özellikle KarataĢ Ġlçesi gibi kıyı sahilindeki yerleĢim
yerlerinin arıtma ve kontrol üzerinde yeterli özen gösterememesi, sahillerin ve dolayısıyla
Akdeniz‘in kirlenmesine neden olmaktadır.
ġekil 105. Adana Çatalan atıksu deĢarj yeri
Kayseri PınarbaĢı ilçesinin kanalizasyon sistemi farklı noktalardan açık kanala dökülmekte
bu kanal aracılığı ile Bahçelik Barajı‘na ulaĢmaktadır. Bahçelik Barajı sulama amaçlı
kullanılmakta ve baraj içersinde kafes balıkçılığı yapılmaktadır. Gelen atıksuyla barajın
kullanım özeliğini kaybetmesi söz konusu olabilmektedir.
DSĠ‘den alınan 2003-2009 yılları arasındaki su kalitesi ölçüm verilerine göre, Zamantı
Nehrinin GöktaĢ Barajı‘nın üstü ve Göksu Nehrinin Köprü Barajı‘nın üstüne karĢılık gelen
bölümleri Yukarı Seyhan, aĢağıda kalan akarsular ise AĢağı Seyhan Havzası olarak
değerlendirilebilir. Yukarı Seyhan‘da nüfus yoğunluğu az olduğu için evsel atıksulardan
kaynaklanan kirliliklerin AĢağı Seyhan‘a göre daha az olduğu görülmektedir. Ancak arıtması
olsa da kentsel atıksular ve tarımsal aktiviteler nedeniyle organik madde kirliliği açısından
Zamantı Irmağını az kirlenmiĢ su, amonyum azotu ve fosfor açısından ise az kirlenmiĢ ya da
kirli su sınıfına sokmaktadır. AĢağı Seyhan Havzası‘nda özellikle Adana‘dan kaynaklanan
nüfus ve endüstriyel aktivite yoğunluğu ve Çukurova‘dan kaynaklanan tarımsal aktivite
yoğunluğu önem arz etmektedir. Baraj gölleri ve bunları besleyen derelerde organik madde
Baskı Ta
açısından yüksek kaliteli, amonyum azotu açısından az kirlenmiĢ su sınıfına giren havza
suları, Adana sonrası Seyhan Nehri‘nde organik madde açısından kirli su, amonyum azotu
açısından çok kirli su sınıfına girmektedir.
Ayrıca DSĠ tarafından belirlenmiĢ olan Çatalan Ġçmesuyu Havzası sınırları Yukarı Seyhan
Havzası‘nın neredeyse tamamını kapsayacak Ģekilde belirlenmiĢtir. SKKY 16-20‘de
belirlenmiĢ olan Su Kalitesine ĠliĢkin Planlama Esasları ve Yasaklarına göre içmesuyu
havzası sınırları içerisinde kalan yerleĢim yerlerinin atıksularının nüfusa göre (N>2.000 ise
ileri artıma, N<2.000 ise ikincil arıtma) arıtılması öngörülmüĢtür. Bu durumda Adana‘da yer
alan Tufanbeyli, Aladağ, Feke, Saimbeyli, Tomarza, Sarız, PınarbaĢı, Bozgüney ve Akören;
Kayseri‘de yer alan ġıhlı, YeĢilkent, EmiruĢağı (AvĢarovası), Akmescit, ElbaĢı, Pazarören ve
Kaynar yerleĢim yerleri içmesuyu havzası sınırları içerisindedir ve proje kapsamında yapılan
AAT planlamarı ve revizyonlarında bu durum dikkate alınmıĢtır.
KAAY Hassas ve Az Hassas Su Alanları Tebliği‘ne göre Adana‘da KarataĢ, Bahçe, Tuzla ve
Mersin‘de Yenice ―Hassas Alan‖ olarak belirlenmiĢtir. Bu yerleĢim yerlerinden kaynaklanan
atıksuların alıcı ortama ulaĢarak, ötrofikasyona sebep olmaması için uygun Ģekilde arıtılması
(N<2.000 ise uygun arıtma, 2.000<N<10.000 ise ikincil arıtma, N>10.000 ise ileri arıtma)
gerekmektedir. Proje kapsamında yapılan AAT planlamarı bu durum dikkate alınarak
yapılmıĢtır.
Katı Atık
Seyhan Havzası‘nda henüz katı atık düzenli depolama tesisi bulunmamaktadır. Adana ili
Sofulu mevkisinde bulunan mevcut düzensiz depolama sahası inĢaatı yapılmakta olup, 2011
yılı içerisinde iĢletmeye geçmesi planlanmaktadır. Toplanan katı atıklar, kuru dere ve
akarsulara veya sulama, drenaj kanallarına, katı atık atılması Ģeklinde sorunlar sürmektedir.
Özellikle AĢağı Seyhan Ovası sulama ve drenaj Ģebekesine atılan kırsal yerleĢim katı
atıklarının, toplanması, taĢınması ve bertarafı için gerekli sistemler belirlenmeli ve gerekli
altyapı kurulmalıdır. Seyhan Havzası bütününde Seyhan Nehri ve kollarına, akarsulara, kuru
dere yataklarına, sulama ve drenaj kanallarına katı atıkların dökülmesinin önlenmesi için
eğitim ve planlama çalıĢmaları geliĢtirilmelidir.
Türkiye genelindeki ~2000 civarındaki Düzensiz Atık Depolama Tesisinin, ÇOB Katı Atık Ana
Planı (2006/2009) ve Atık Yönetimi Eylem Planı (2008-2012)‘de öngörülen takvime göre,
Bölgesel Atık Yönetim Tesislerinin devreye giriĢ (açılıĢ) tarihleri ile uyumlu biçimde rahabilite
Baskı Ta
edilerek kapatılması gerekmektedir. Bu husus atık sektörü sera gazı azaltımı hedeflerinin
sağlanması bakımından da kritik önem taĢımaktadır.‖
Sanayi
dıĢında kalmaktadır. Mersin ili Tarsus ilçesine bağlı Yenice beldesinde un, yağ, alçı ve plastik
fabrikaları bulunmaktadır. Havzadaki sanayinin genel profiline bakıldığında, büyük ölçekli
tekstil firmaları, makine alet ve yedek parça sanayisi, yağ ve tütün iĢleme tesisleri, çimento
ve makine fabrikaları görülmektedir. Buna ek olarak sayıları binlerle ifade edilen küçük ölçekli
metal sanayi iĢletmeleri, orman ürünleri ve mobilya sanayi iĢletmeleri görülmektedir.
Havzada yer alan bu endüstriyel tesislerden tekstil firmalarının birçoğunun deĢarj izni
olmasına rağmen ―renk‖ parametresine henüz bir standart getirilmemiĢ olması, boyar madde
içeren renkli suların alıcı ortama karıĢmasına neden olmaktadır. Renk, alıcı ortamda estetik
açıdan problem yaratmasının dıĢında, alıcı ortama çözünmüĢ oksijen ve güneĢ ıĢığı
girmesini engellemektedir. Bu durum alıcı ortamdaki doğal yaĢamı tehdit etmektedir. Ayrıca
rengi oluĢturan kimyasal maddeler (benzidin ve diğer aromatik bileĢikler gibi) canlı üzerinde
toksik, karsinojenik ve mutajenik etkiye sebep olabilmektedir. Bu kimyasal maddeler,
konsantrasyona ve temas süresine bağlı olarak canlı üzerinde akut veya kronik etki
gösterebilmektedir. Konvansiyonel yöntemlerle arıtılamayan renk parametresi, iĢletmeler için
ek bir maliyet olsa da, deĢarj standartlarına ―renk‖ parametresinin getirilmiĢ olması oldukça
önemlidir.
Havzada önemli problemlerden bir diğeri, sanayi tesislerinin birçoğunun atıksuyunu (arıtılmıĢ
veya arıtılmamıĢ) alıcı ortam olarak DSĠ drenaj kanalına deĢarj etmesidir. Bu konuda özellikle
Mersin-Ceyhan karayolu boyunca Seyhan Havzası‘nda yer alan münferit sanayi tesislerinin
atıksu deĢarjlarının tarımsal drenaj amacıyla ile projelendirilmiĢ olan kanallara yapmakta,
dolayısıyla deĢarj koĢullarının bozulmasına, tarım arazilerinin çoraklaĢmasına neden
olmaktadır. Havzada OSB olarak yalnızca Adana Hacı Sabancı OSB bulunmaktadır. Ancak
atıksularını Ceyhan Nehri‘ne diğer bir ifadeyle komĢu havzaya deĢarj etmektedir.
Havzada Adana-Misis yerleĢimleri arasında karayolu boyunca yer alan münferit sanayi
tesislerinden ve Ġncirlik beldesinden oluĢan atıksular, kanalizasyon aracılığı ile ASO Projesi
drenaj kanallarına deĢarj olurken; Adana BüyükĢehir Belediyesi BaĢkanlığı tarafından
Baskı Ta
kolektör hattı projesi ve inĢaatı ile bu problem çözülmüĢtür. Kolektör hattı, Ġncirlik
yerleĢiminden Adana Doğu AAT‘ne olacak Ģekilde inĢa edilmiĢ, Ġncirlik beldesi atıksuları ve
karayolu boyunca sanayi tesislerinin atıksuları toplanarak Adana Doğu AAT vasıtasıyla
Seyhan Nehri alıcı ortamına (DSĠ tarafından tespit edilen en uygun alıcı ortama) deĢarjı
gerçekleĢtirilmiĢtir.
ġekil 106. ASO Projesi TD5 Drenaj kanalı (tarımsal drenaj amaçlıdır fakat yoğun olarak endüstriyel
deĢarj yapılmaktadır)
Havzanın Ģartlarını sürekli olarak yakından takip eden DSĠ Bölge Müdürlüğü tarafından
uygun bulunan çözüm önerileri aĢağıdaki Ģekilde sıralanmıĢtır.
Adana-Tarsus karayolu boyunca çok sayıda sanayi tesisi atıksularının Çukobirlik Genel
Müdürlüğü binasından Adana Batı AAT‘ne kadar bir kolektör hattı alt yapı projesi
geliĢtirilmesi, Kıvanç tekstil, Enerjisa, Advansa vb çok sayıda sanayi atıksularının ASO
Projesi TD5-TD7-TD8 drenaj kanalları vasıtasıyla TD0 drenaj kanalına deĢarjı önlenmesine
ihtiyaç duyulmaktadır. Önlem alınmazsa, tarımsal drenaj kanallarının özümseme kapasitesi
üstünde ve amacı dıĢında atıksu deĢarjlarına maruz kalarak, sulu tarım alanlarının
çoraklaĢması kaçınılmazdır. Ayrıca DSĠ önerisi doğrultusunda, Adana Batı AAT atıksu
deĢarjının Adana Doğu AAT gibi teknik-ekonomik-çevresel-sosyal yapılabilirliklere uygun
olan Seyhan Nehri alıcı ortamına deĢarjı sağlanmalıdır. Benzer Ģekilde Çukobirlik Genel
Müdürlüğü binasından Berdan Nehrine kadar karayolu boyunca sanayi tesislerinin ve Yenice
beldesi vb yerleĢimlerinin atıksuları, bir kolektör hattı vasıtasıyla toplanıp, Berdan Nehri
Baskı Ta
yakınlarında bir müĢterek AAT planlanarak, söz konusu AAT deĢarjının Berdan Nehri alıcı
ortamına deĢarjı öngörülmektedir.
DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından alınan bilgiler doğrultusunda, Adana Batı AAT deĢarjı dahil
münferit sanayi tesislerinin drenaj kanallarına deĢarjına Mahalli Çevre Kurulu deĢarj izni
görüĢmelerinde karĢı oy kullanıldığı ifade edilmektedir.
Ayrıca, DSĠ Genel Müdürlüğü
tarafından Adana Belediye BaĢkanlığına hitaben Adana Batı AAT planlama ve proje
aĢamalarında atıksu deĢarjının drenaj kanalına yapılmaması ve en uygun alıcı ortam olarak
Seyhan Nehri‘nin olduğu konusunda ve drenaj kanallarına deĢarjın sakıncaları hakkında çok
sayıda yazıĢma da gerçekleĢtirildiği belirtilmiĢtir. Bu duruma bağlı olarak, bu konuda Çevre
Kanununa istinaden gerekli yaptırımların Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü tarafından
uygulanması gerektiği ifade edilmektedir.
Emisyon
Seyhan ve Ceyhan Havzalarında yer alan Osmaniye OSB, Hatay 75. Yıl OSB, Adana OSB,
Ġskenderun Körfezindeki ve Yumurtalık ilçesi kıyılarındaki rafineriler, termik santraller,
Yumurtalık Enerji Ġhtisas Bölgesi ve münferit sanayi tesislerinin yoğunluk oluĢturduğu AdanaMersin Karayolu vb bölgeler emisyon açısından izlenmeli ve mevcut ve potansiyel etkileri
Burnaz Kaynakları Koruma Alanları, Çukurova Bölgesi Sulama Projeleri hizmet alanları,
Erzin-Dörtyol Sulaması hizmet alanı, Erzin ve YeĢilken Yeraltısuyu Kooperatifi sulama hizmet
alanlarına etkileri açısından birlikte değerlendirilmelidir. Bu bölge, önemli seviyede emisyon
baskısı oluĢturan ve çok geniĢ alanları etkileyen, yağmurla yerüstü ve yeraltı sularını
etkileyebilen emisyon açısından ―emisyon sıcak bölgesi‖ niteliği taĢımaktadır.
Büyük bir bölümü AĢağı Seyhan ve AĢağı Ceyhan Havzalarında yer alan Çukurova Bölgesi,
su ve toprak kaynakları potansiyeline istinaden çok büyük Devlet Sulama Yatırımlarını
içermektedir Söz konusu sulama hizmet alanlarındaki bitki deseninin korunması, içmesuyu
amaçlı kaynakların korunması amacıyla Adana OSB, Yumurtalık Bölgesi, Ġskenderun Körfez
Bölgesi mevcut ve planlanan rafineri, termik santral vb yoğun emisyon yayan faaliyetler
açısından, bu emisyon yayan faaliyetlerin mevcut ve ilerisi için tahmin edilen projeksiyonuna
dayalı etkilerinin hesaplanması ve rapor haline getirilmesi, bu konudaki tedbirlerin alınması,
bölgede Çukurova sulu tarım alanları bitki deseninin, halk sağlığının güvence altına alınması
için söz konusu emisyon baskılarının birlikte değerlendirileceği izleme, hesap, alınacak
tedbirleri içeren rapor ve planlama çalıĢmalarının ileride daha detaylı olarak yapılacak Havza
Baskı Ta
Koruma Eylem Planı çalıĢmaları kapsamında bir faaliyet olarak planlanması gerekmektedir.
Tarım
Seyhan Havzası‘nın çok büyük bir kısmını kapsayan Adana ili, tarımsal üretim potansiyeli
bakımından ülkemizin önde gelen illeri arasında ilk sıralarda yer almaktadır. Ġl yüzölçümünün
%38,5‘ini tarım toprakları oluĢturmakta ve bu oran Türkiye tarım topraklarının %2,5‘ine
karĢılık gelmektedir. Özellikle Çukurova gibi tarımın çok verimli olduğu topraklar Seyhan
Havzası‘nda yer almaktadır. Havzadaki toprakların bu kadar verimli olması yayılı kirletici
yükler arasında, tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan TN girdisinin %66, TP girdisinin
%87‘sini oluĢturmasıyla sonuçlanmaktadır.
Havza genelinde, tarımsal drenaj kanallarına amacı dıĢında atıksu deĢarjları yapılması ve
söz konusu kanallara kapasitesi üzerinde deĢarjlar uygulanması, tarımsal drenaj kanallarının
kanalizasyon sistemine dönüĢmesine yol açmakta ve tarımsal faaliyetleri aksatmaktadır.
Tarımsal drenaj kanallarının iĢlevini yapamaz hale gelmesi, tarım arazilerinde çoraklaĢmaya
kadar gidecek sonuçlara ve verimde azalmaya neden olmaktadır.
Havzada Çukurova Bölgesi baĢta olmak üzere, ağırlıklı olarak tarım yapılmaktadır. Tarım
alanlarında geliĢigüzel kullanılan ilaç ve gübre kullanımı, yüzeysel ve yeraltı sularına
ulaĢarak, söz konusu kaynaklarda ötrofikasyona neden olmakta, kullanılamaz hale
getirmektedir. Özellikle Çatalan Gölü kenarında ve koruma alanlarında yoğun bir Ģeklide
gübreli ve zirai ilaçlı tarım yapılmaktadır. Bu ürünlerin bilinçsiz kullanılması sonucunda
tarımda kullanılan zirai ilaçlar göle taĢınabilmektedir. Yapılan gözlemlerde boĢ ilaç kutularının
drenaj ve sulama kanallarına atıldığı tespit edilmiĢtir.
Ayrıca sürdürülebilir tarım içerisinde önemli bir yeri olan, toprak iĢleme, hasat ve ürün
kaldırmada kullanılan tarım alet ve makinelerin bilinçli ve doğru kullanımı önem taĢımaktadır.
Havzada daha çok geleneksel yöntemler kullanılmakta, bu da doğal kaynak ve çevreye,
toprağa, suya ve havaya yönelik etkileri bakımından zarar getirebilmektedir.
Sulama
Havzadaki en önemli problemlerden biri sulama amaçlı yapılmıĢ olan ASO Projesi‘nin uygun
amaçlar doğrultusunda kullanılamamasıdır. Genel olarak tarımsal drenaj kanalları, amacı
dıĢında, alıcı ortam olarak kullanılmaktadır. Kriterleri belli olan drenaj kanallarının gayesi
taĢıma ve tabansuyunu belirli bir seviyede tutmaktır. Drenaj kanallarına tarımsal drenaj
Baskı Ta
hedefi dıĢındaki ilave yüklerin (evsel, endüstriyel ve katı atık deĢarjları) deĢarj edilmesi, doğal
olarak drenaj kanallarının gayesine uygun hizmetini engellemekte ve hatta kanalları atıksu
deĢarjlarını taĢıyan kanalizasyon Ģebekesine dönüĢtürmektedir. Halihazırda projenin büyük
bir bölümü olan 134.000 ha‘lık kısmı, iĢletmeye açılmıĢtır. Ancak 174.000 ha‘lık alana sulama
hizmeti sunacak olan AĢağı Seyhan Ovası Sulama Projesi drenaj kanalları, özellikle MersinAdana-Osmaniye karayolu boyunca, birçoğu eskiden kurulmuĢ olan çok sayıda ve çeĢitli
sanayi tesisleri ve Adana Batı AAT atıksu deĢarjlarına maruzdur (ġekil 107) .
Bunun dıĢında, havzanın özellikle Kayseri ve Niğde‘nin ilçelerini oluĢturan kesiminde
yağıĢların büyük bir miktarı vejetasyon dönemi dıĢında düĢmektedir. Sulama için yeraltı su
kaynakları kullanılmaktadır. Havzada aĢırı sulamadan kaynaklanan problemler Ģu Ģekilde
sıralanabilir;
tuzlanma ve kirlilik problemleri,
yeraltı su rezervlerinin azalması,
yağıĢların büyük miktarının vejetasyon dönemi dıĢında düĢmesi, gölet ve barajlardaki su
seviyesinin azalması,
uygun sulama yöntemlerinin seçilmemesinden dolayı gerçekleĢen su kayıpları,
mevcut suyun ekonomik kullanılmaması,
drenaj problemleri,
yasal düzenlemelerden kaynaklanan problemler.
Baskı Ta
ġekil 107. Seyhan Havzası ASO Projesi Drenaj Kanallarına DeĢarj Yapan Evsel ve Endüstriyel Kirlilik
Kaynakları
(Kaynak: DSĠ, 2010)
Baskı Ta
Hayvancılık
Çukurova‘nın tümüyle yoğun tarıma ayrılması ve havzanın orta bölümünde her mevsim
yararlanılamayan yükseltilerin ve ormanların geniĢ yer tutması nedeniyle, hayvan sayıları
havza yüzölçümüne oranla pek yüksek değildir. Toplam hayvan sayısının büyük bir kısmını
küçükbaĢ hayvanlar oluĢturur. Hayvansal üretim yapan iĢletmelerde oluĢan atıklar sistemli
imha edilememekte, etraftaki yüzey sularının kirlenmesine, bu kirliliğin akarsular boyunca
taĢınmasına ve kötü kokuların yayılmasına neden olmaktadır.
Su ürünleri yetiĢtiriciliği
Kayseri bölgesinde Zamantı Nehri ve kolları üzerinde çoğunluğunun PınarbaĢı ilçesinin
sınırları içinde olduğu alabalık üretme çiftlikleri yer almaktadır. DeĢarj izni olan bu tesislerde
alabalıkları büyütmek için, yemleme ve hastalıklara karĢı korumak için ilaçlama
yapılmaktadır. Kayseri‘de bulunan alabalık çiftliklerinden çıkan sular deĢarj standartlarını
sağladıklarını için herhangi bir arıtma iĢlemine tabi tutulmaksızın tekrar alıcı ortama
verilebilmektedir. Ayrıca Adana Saimbeyli, Tufanbeyli, Feke ve Kozan ilçelerinde alabalık
üretim tesisleri bulunmaktadır. Kayseri‘de yer alan Bahçelik Barajı‘nda da kafes balıkçılığı
yapılmaktadır.
Madencilik
Adana‘nın Feke ilçesinde demir madeni çıkartılan ocakta yeraltı suyu çıkmaktadır. OluĢan
yeraltı suyu bölgedeki tarım alanlarında sulama suyu olarak kullanılmaktadır.
Çatalan Barajı etrafında yer alan maden iĢletmeleri tehdit unsuru olabilmektedir. Bu tesislerin
kapalı devre çalıĢması gerekmektedir. Aladağ ilçesinde yoğun olarak bulunan krom
konsantre tesisleri kapalı devre çalıĢmakta ve atıksularını geri devir yaparak tesis içinde
yeniden kullanmaktadır. Bu sebeple alıcı ortama herhangi bir atıksu deĢarjı yapılmamaktadır.
Kayseri il sınırları içerisinde olan krom konsantre tesisleri ve mermer iĢleme tesisleri ile ilgili
olarak, üretimde oluĢan atıksuyun geri kazanımı sağlanmaktadır.
ÇOB 2008-2012, Atıksu Arıtımı Eylem Planı‘na göre Yukarı Seyhan Havzası‘nda, maden
yataklarının neden olduğu ağır metal kirlenmesisi olduğu belirlenmiĢtir. Bu durum, Zamantı
Nehri‘nin bir bölümünü C grubu parametreler açısından kirli su sınıfına sokmaktadır. Baraj
gölleri, nehir için ağır metal kirliliği açısından doğal arıtma görevi görmektedir, fakat baraj
gölünde yarattığı kirlilik de hesaba katılmalıdır. Yukarı Seyhan Havzası‘nda hiç ağır metal
Baskı Ta
analizi yapılmayan bazı DSĠ istasyonlarında bu analizlerin yapılması ve çeĢitlendirilmesinde
fayda görülmektedir. Ayrıca Feke Barajı‘nın membasında su kalitesi ölçüm istasyonu
olmaması Göksu Nehri‘nin su kalitesinin ortaya konulamamasına sebep olmaktadır.
Havzada yer alan HES‘ler
Seyhan Havzası‘nda kurulan regülatör ve HES‘lerden kaynaklanan baskı ve etkiler DSĠ‘den
alınan bilgiler doğrultusunda aĢağıda sıralanmakatadır.
1-4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ve bu kanuna istinaden çıkarılan Elektrik Piyasası
Lisans Yönetmeliği hükümleri çerçevesinde elektrik üretimi yapmak amacıyla tesis edilip
iĢletilmek üzere özel sektör tarafından yapılan baĢvurularda, DSĠ Bölge Müdürlükleri‘ne bu
konuda sadece firmalar tarafından hazırlanan fizibilite raporları gönderilmektedir. Bu raporlar
öncelikle memba ve mansap Ģartlarının mevcut ve mutasavver projeler ile iliĢkisi, su hakları
ve raporun uygunluğu açısından incelenmekte ve görüĢ verilmektedir.
Hazırlanan fizibilite raporunun uygun görülmesi halinde firmalar ile DSĠ Genel Müdürlüğü
arasında Su Kullanım Hakkı AnlaĢması imzalanmakta ve ilgili süreç tamamlanmaktadır.
Konunun bundan sonraki takip noktası Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu olmaktadır.
ĠnĢaat sürecinde; iĢin takibine yönelik yasada halen bir düzenleme bulunmadığından gerek
kati ve uygulama projeleri gerekse imalatlar ile ilgili olarak yapılan çalıĢmalardan özellikle
tünel güzergahlarında yapılması gereken sondajların, inĢaatlarda kullanılan malzemelerle
ilgili yapılması gereken deneylerin ve aplikasyon iĢlerinde kullanılan kotların uygun bir Ģekilde
yapılıp yapılmadığı hakkında DSĠ Bölge Müdürlükleri tarafından herhangi bir takibinin
yapılması mümkün olmamaktadır.
Bilindiği üzere 4628 sayılı yasa kapsamında devam eden inĢaatların denetiminin yapılması
için DSĠ Genel Müdürlüğünce hazırlanan Su Yapıları Denetim Hizmetleri Yönetmeliği
uygulamaya konulamadan yürütmesi DanıĢtay Onuncu Dairesi kararı ile durdurulmuĢtur.
2-Doğal hayatın devamı için mansaba bırakılması gereken su miktarı firmalar ile DSĠ Genel
Müdürlüğü arasında imzalanan Su Kullanım Hakkı AnlaĢmasında belirlenmiĢtir. Ancak, bu
takibin sağlanmasında otomasyona bağlı olarak uzaktan algılamalı düzeye sahip bir
donanımın
seçilmesi,
kurulması
ve
iĢletme
aĢamasında
yeterli
suyun
bırakılıp
bırakılmadığının takibi konusunda yaĢanabilecek sıkıntılarla ilgili yaptırımların belirlenerek
gerekli önlemlerin alınması gereklidir.
Baskı Ta
Özel Sektörün maksimum kazanç elde etmek amacıyla mansaba yeterli su bırakmayıĢı ile
yaĢanabilecek sıkıntılarla ilgili çözüm üretilmeli, gerekli olduğu takdirde lisansın iptali yetkisi
uygulanmalıdır.
HES‘lerin memba ve mansabında su kullanım haklarının net olarak imzalanan Su Kullanım
Hakkı
AnlaĢmalarında
yer
almaması,
Ģirketler,
çiftçiler
ve
yöre
halkı
arasında
anlaĢmazlıkların ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Özelliklede suyun çevirme yapısı (reg.)
veya depolama tesisinde kanala alındığı nokta ile kuyruk suyu arasında su kullanımları (halk
sulamaları, değirmenler, balık çiftlikleri vb.) büyük problemler teĢkil etmektedir. Bu sebeple,
belirtilen bölümdeki halk sulamaları, içme ve kullanma suyu, çevresel akıĢ suyu (doğal hayat
suyu vb. tahsis edilmeyen ancak ihtiyaç duyulan ve yıllardır süregelen mevcut su
kullanımlarının zaman ve miktar yönünden belirlenmesi zorunluluk olmuĢtur.
Çiftçiler veya yöre halkının HES tesislerine karĢı olumsuz tutum ve davranıĢlarının ortadan
kaldırılması için belirtilen bölümlerde sulama ve çeĢitli ihtiyaçlar için verilecek su miktarlarının
belirlenmesine acilen ihtiyaç vardır.
Bu sebeple, özellikle halk sulamalarının ve bitki desenlerinin bilinmesi ve geliĢtirilen HES
projeleri ile entegrasyonu sağlanmalıdır. Bu amaçla ilgili çalıĢma baĢlatılmalıdır.
HES‘lerin projelerinde olması gereken balık geçitlerinin, HES projesinin geliĢtirildiği su
kaynağındaki balık türüne göre projelendirilmesi gerekmektedir. Zira yapılan gözlemlerde
yasak savma babından, balık miktar ve türlerine iliĢkin hiçbir araĢtırma gözlem ve bilimsel
veriye dayandırılmadan yapılan balık geçitleri iĢlevini yerine getiremeyecektir. Bu durum
kaynak israfına sebep olacaktır. Bu konuda Üniversiteler ve Tarım Bakanlığı ile ortak
araĢtırma projeleri geliĢtirilmelidir.
3-ĠnĢaat aĢamasında depo alanlarının kısıtlı oluĢu sebebiyle özellikle inĢaat alanlarında
yatağa dökülen kazı malzemelerinin taĢkın anında mansaptaki diğer tesis ve yerleĢim
yerlerinde sebep olduğu-olacağı hasarların giderilmesi ve tesisin mansabında mevcut bir
depolamalı tesis varsa taĢınan rüsubatın bu tesisin göl alanını dolduracak olmasını
engelleyecek önlemlerin alınması gereklidir.
4-ÇED raporlarında kazıdan çıkan malzemelerin depolanacağı depo alanlarına yönelik
hususların özellikle ele alınması uygun olacaktır. Zira kanal güzergahı kazılarından çıkan
malzemeler akarsu yataklarına yuvarlanmaktadır. Bu durum akarsu mansabındaki baraj
Baskı Ta
göllerinin zamanından önce dolmasına sebep olmaktadır. Diğer taraftan ormanlık alanlarda
ağaçların kırılmasına ve yağıĢlarda toprak kaymalarına sebebiyet verilmektedir.
5-Su kaynaklarının yakınında yer alan yerleĢim yerlerinin birçoğunun düzenli katı atık
depolama sahalarının ve tesislerinin bulunmayıĢı sebebiyle yatağa daha az su bırakılması
sonucu çevre kirliliğinin ve salgın hastalık riskinin baĢlayacak oluĢundan gerekli önlemlerin
alınması gereklidir.
6-Özellikle dere ve nehir yatağından içmesuyu temin eden yerleĢim yerlerinin su temin
miktarlarında ve kirlilik sonucu su kalitesinde oluĢacak azalma ve bozulmalara meydan
verilmemesi gerekmektedir.
7-Tablo-2 kapsamında yer alan DSĠ ve EĠE projelerinde uzun yıllara dayalı gözlemler mevcut
iken özel sektör tarafından yapımı düĢünülen su kaynaklarında gözlem eksikliği veya hiç
gözlem olmayıĢı hidrolojik veri temininde sıkıntılara sebep olacak ve sonuç itibarı ile bu
durum birçok projede olumsuz sonuçlar doğurabilecektir.
8-Özellikle doğal hayatın devamı için gerekli su miktarının tespiti konusunda ilgili kuruluĢların
bir an evvel su kaynaklarında flora-fauna araĢtırmalarını, modelleme çalıĢmalarını
tamamlayarak raporlarını hazırlaması gerekmektedir.
9-Bu konuda uzman olan ülkeler ile protokol hazırlanmak suretiyle bu ülkelerin tecrübelerinin
ülkemize kazandırılması sağlanmalıdır.
10-Regülatör yapılarının membaında doğal depolamalardan yararlanarak bu depolama
hacimlerinin bir nevi silt havuzu gibi kullanmayı amaçladıkları, kesitte ve su yüzünde
meydana gelen değiĢikliğe göre taĢkın risk analizi yapılmaması sıkıntı oluĢturabilecektir.
11-Su gözlemi olmayan bazı küçük HES‘lerde çevreye verilen zararları önlemek adına proje
iptallerinin ve yeniden seçme eleme kriterlerinin devreye alınması uygun olacaktır.
Doğal Kaynak Problemleri
Orman yangınları ve kaçak kesimler doğal kaynakların günden güne azalmasına neden
olmaktadır. Ardıç, orman içi alanlarda geniĢ yayılım göstermiĢ ve koruma altına alınmıĢtır.
Ayrıca yaylacılık adı altında orman alanları hızla kaybolmaya baĢlamıĢtır. Sulak alanlardaki
bitki dokusunun yakılması ile hayvan türlerinin sayısında azalma olmaktadır.
Akyatan Gölü ve deniz arasındaki kumullar çeĢitli türlerden küçük ötücülerin, üreme ve
Baskı Ta
konaklama dönemlerinde, yaĢam ortamıdır. SanayileĢme ve ĢehirleĢmenin etkisi ile bu doğal
ortam zarar görmektedir. Tarlalarda sulamada kullanılan sudan dolayı su düzeyi azalan sulak
alanların doğal dengesi bozulmaktadır.
Deniz ve kara avcılığı avlanma mevsimi dıĢında olan dönemlerde de kaçak olarak
yapılmaktadır. Bu da türlerin azalmasına neden olmaktadır. Ayrıca yaban hayatı korumak için
yeterli personel bulunmamaktadır.
Sosyo-Ekonomik Problemler
Havza genelinde gerek tarımla uğraĢanlar ve gerekse diğer orta ve düĢük gelirli iĢlerde
çalıĢanlar, tüm Türkiye‘de olduğu gibi gelir düĢüklüğü ile yüksek enflasyon nedeniyle geçim
sıkıntısı çekmektedirler.
Havzada Adana ili göç alan illerden birisidir. Özellikle yaz aylarında Güney Doğu Anadolu
bölgesinden mevsimlik iĢçiler gelmekte ve tarım alanlarında çalıĢtırılmaktadır. ġehrin kırsal
kesiminde altyapı ve çevre düzenlemelerinin yapılmamıĢ olması nedeniyle Ģehir yaĢamı ve
çevre düzeni bu durumdan olumsuz etkilenmektedir.
Havza içerisinde kalan Yenice beldesinde bulunan sanayi tesislerinde dolayı 8.000‘den fazla
olan yerleĢim yeri nüfusu, gün içinde iĢçilerin fabrikalara gelmesiyle belde nüfusu 20.000
kiĢiyi geçmektedir. Bu nüfus değiĢimi gün içinde kentsel olarak oluĢan atıksu miktarında
önemli bir artıĢ meydana getirmektedir. Diğer yandan Yenice beldesinin bulunduğu çiçekli
mevkiine yapılması planlanan havaalanın faaliyete geçmesiyle, yerleĢim yerinde kentsel ve
sanayi faaliyetlerinin artacağı düĢünülmektedir.
Tarsus Ġlçesi sınırları içersinde Berdan Nehri – Kazanlı yerleĢim yeri arasında yapılması
planlanan Tarsus Turizm Bölgesi‘nin faaliyete geçmesiyle yaklaĢık 11.000 yatak kapasiteli bir
turizm bölgesi oluĢacaktır. 2014 yılında faaliyete geçmesi planlanan tesisin yaz aylarında
turizm bölgesinde tam kapasiteyle çalıĢacağı düĢünüldüğünde, önemli miktarda atıksu ve
katı atık oluĢacağı dikkate alınmalıdır. Berdan Nehri‘nin bir bölümü Seyhan Havzası sınırına
paralel olarak ilerleyip, az bir bölümü havza içinden geçerek havza sınırı dıĢında yaklaĢık 10
km mesafeden Akdeniz‘e dökülmektedir. Turizm bölgesinden nehre yapılabilecek olan
deĢarjlar, Seyhan Havzası‘na çok yakın olması sebebiyle kirlenmeye neden olabilir.
Genç nüfusun kent merkezine göç etmesi nedeniyle köylerdeki nüfusun çoğunluğu yaĢlı
kesimden oluĢmaktadır. Yetersiz iĢ gücü nedeniyle köylerde tarımsal faaliyetler azalmakta
Baskı Ta
veya vazgeçilmektedir. Dağ köylerindeki yaĢam koĢullarının ağır olması, Ģehir merkezine
göçü artıran diğer bir etmendir. Özellikle Yüreğir, Seyhan, Ceyhan ilçelerine tarım iĢçisi
olarak dıĢarıdan mevsimlik iĢçi olarak gelen insanlar çadırda sağlıksız koĢullarda yaĢamakta
ve sağlık hizmeti götürülemediğinden özellikle çocuklarda sağlık ve beslenme problemleri
görülmektedir.
Eğitim düzeyinin havzanın bazı ilçelerinde yeterli olmadığı belirlenmiĢtir. Çiftçilerimizin
kullandığı tekniklerin yeterli olmadığı, modern tarım tekniklerinin kabul ettirilmesi ve
uygulamaya geçilmesi gerekmektedir.
Türkiye‘de olduğu gibi Adana ilinde de veraset yoluyla araziler parçalanmaktadır. Tarım
arazilerinin küçük ve parçalı olması üretimde verim düĢüklüğüne ve maliyetin yükselmesine
neden olmaktadır.
Genel olarak bölgede ulaĢım sorunu yaĢanmamakla birlikte Feke, Saimbeyli, Tufanbeyli,
Aladağ ve Pozantı ilçelerinde ulaĢım altyapısının yetersiz olması ve merkeze uzaklığı,
yetiĢtirilen ürünlerin özellikle kıĢ aylarında pazara istenilen sürede ulaĢtırılmasına engel
olmaktadır.
Seyhan
Havzası‘nda
oluĢan
kirlilik
kaynağı
genel
kapsamda.
kentleĢmenin
ve
sanayileĢmenin en fazla olduğu Adana ili olarak görülmektedir Seyhan Havzası nüfusunun
büyük
bölümünün
Adana
ilinde
yaĢıyor
olması,
önemli
bir
kentsel
kirlilik
yükü
oluĢturmaktadır. Havza içerisinde sanayinin Adana ilinde yoğunluklu olarak bulunması,
sanayiden kaynaklı kirlilik yükünün oluĢmasında etkendir. Çukurova‘nın Adana ili
yakınlarında yer alması, yoğun tarım yapılıyor olması ve sezonda birden fazla ürün
alınabilmesi sebepleriyle, bölgede tarım kaynaklı yayılı yükler önem arz etmektedir. Seyhan
Havzası‘nın orta ve üst bölümlerinde yer alan yerleĢim yerlerinde genelde tarım ön plandadır.
Adana dıĢında kalan bu yerleĢim yerlerinde kirlilik yükü kentsel ve yayılı kaynaklardan
gelmektedir.
Seyhan Havzası alt bölümünün baskı ve etkilerde ön plana çıkması, Adana ilinin bu kısımda
yer alması ve bununla beraber nüfus yoğunluğunun olması sebepleriyledir. Ayrıca sanayinin
bu bölgede bulunuyor olması, modern ve yoğun tarımın bu kısımda yapılıyor olması da,
kirlilik yüklerinin yoğunluklu olarak bu bölgeden kaynaklanmasına neden olmaktadır.
Baskı Ta
Baskı Ta
7.2.
Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri
Havzadaki sıcak noktaların belirlenmesinde saha çalıĢmaları, DSĠ Bölge Müdürlükleri ve Ġl
Çevre ve Orman Müdürlükleri‘nden elde edilen bilgiler doğrultusunda oluĢturulmuĢ.
Havzadaki paydaĢ toplantılarından alınan görüĢler ve havza özelinde yapılmıĢ olan
çalıĢmalardan yararlanılmıĢtır.
Çatalan Barajı
Seyhan Nehri üzerine inĢa edilen Çatalan Barajı 2003 yılından itibaren Adana ilinin içme
suyu ihtiyacını karĢılamaya baĢlamıĢ ve bu yöre için içmesuyu havzası statüsü kazanmıĢtır.
Seyhan Havzası içerisinde bulunan Çatalan Ġçmesuyu Havzası Adana‘nın Karaisalı, Aladağ,
Sarıçam ve Ġmamoğlu ilçelerine ait 23 köyü içine alan toplam 12.900 ha alanı kapsamaktadır.
Dört ilçeye ait 23 köy ağırlıklı olarak mutlak ve kısa mesafeli koruma bandında
bulunmaktadır. Karaisalı ilçesi 13 köy ile bu koruma bantlarında en geniĢ sınıra ve alana
sahiptir. Bunu sırasıyla 5 köy ile Sarıçam, 3 köy ile Ġmamoğlu ve 2 köy ile Aladağ ilçeleri takip
etmektedir. Toplam havza alanının 5.757 ha tarım alanları oluĢturmaktadır. Çatalan
Ġçmesuyu Havzası Adana‘ya 86 km, Karaisalı ilçe merkezine ise 34 km mesafededir.
Çatalan Gölü kenarında ve koruma alanlarında yoğun olarak gübreli ve zirai ilaçlı tarım
yapılmaktadır. Bu ürünlerin bilinçsiz kullanılması sonucunda tarımda kullanılan zirai ilaçlar
göle taĢınabilmektedir. Hayvansal üretim yapan iĢletmelerde oluĢan atıkların sistemli bir
Ģekilde imha edilmemesi veya geri dönüĢümünün sağlanamaması, içme suyu havzasındaki
baĢlıca tarımsal çevre sorunları arasındadır.
Çatalan Barajı Havzası koruma alanlarında, SSKY esas alınarak mutlak koruma alanlarının
kamulaĢtırılması gerekmektedir. Kısa ve orta mesafeli koruma alanlarında, ilaçsız ve
gübresiz tarım Ģartlarının sağlanmasına gidilmelidir. Ayrıca Çatalan Barajı Havzası ―Ġyi Tarım
Uygulamalarına ĠliĢkin Yönetmelik‖ hükümlerinin yerleĢmesi için pilot alan olarak seçilmelidir.
Bu drenaj kanallarının hizmet alanlarında, uygun ve dozunda tarım ilacı kullanımıyla toprak
analizine dayalı gübre kullanımı teĢvik edilmelidir. Çatalan Havzası civarında yapılan
madencilik faaliyetlerinde oluĢan atıksuyun geri dönüĢümlü kullanımı sağlanmalıdır.
Adana Valiliği Ġl Tarım Müdürlüğü tarafından havza içerisinde yer alan, içmesuyu barajına en
çok kıyısı bulunan 23 köy için ―Çatalan Ġçmesuyu Havzası Tarım Eylem Planı oluĢturulmuĢtur
(2010). OluĢturulan Eylem Planı kapsamında yörede tarımsal verimliliğin ve kalitenin
Baskı Ta
artırılması, buna bağlı olarak tarımsal gelirin yükseltilmesi, çevreyi koruyucu tedbirler ile
sürdürülebilir tarımın sağlanması amaçlanmıĢtır. Çatalan Bölgesi‘nde entegre tesisler dıĢında
yeni hayvancılık iĢletmelerinin kurulması, mevcut iĢletmelerin iyileĢtirilmesi ve verimliliğin
artırılması hayvancılığın geliĢtirilmesi ile ilgili hedefler oluĢturulmaktadır. Bitkisel üretimin
geliĢtirilmesi amacına yönelik olarak ise bölgede zeytin, badem gibi çok yıllık meyve
ağaçlarının dikim alanlarının artırılarak meyveciliğin geliĢtirilmesi hedeflenmiĢtir. Meyveciliğin
yapılmadığı alanlarda sulama gereksinimi düĢük olan tek yıllık bitkilerin yetiĢtiriciliğini
yaygınlaĢtırmak hedeflenmektedir. SKKY gerekleri de göz önüne alınarak bölgede organik
tarımın yaygınlaĢtırılması amaçlanmıĢtır. BaĢlangıç aĢamasında ağırlıklı olarak organik
üretim yapmanın diğer tarımsal ürünlere göre daha kolay olduğu zeytin alanlarının organik
üretim sistemine alınması ilerleyen aĢamalarda diğer bitkisel ürünler ve hayvancılığın da
organik üretim sistemine dahil edilmesi amaçlanmaktadır. Gerek hayvansal gerekse bitkisel
üretim açısından önemli olan örgütlenme bilincinin geliĢtirilmesi hedeflenmiĢtir. Bu amaçla
yayım faaliyetlerine ağırlık verilerek, küçük ölçekli tarımsal iĢletmelerin birleĢtirilerek
kooperatifleĢme yolu gitmesi teĢvik edilecektir.
Yörede gerçekleĢtirilen çalıĢmalar ve Tarım Bakanlığına bu konuyla ilgili yapılan baĢvurular
neticesinde Çatalan Ġçmesuyu Havzası, 2010 yılından itibaren Tarım ve KöyiĢleri
Bakanlığının yürütmekte olduğu Çevre Amaçlı Tarım Arazilerinin Korunması Programına
(ÇATAK) alınmıĢtır. 2010 yılında toplam 50 üretici ÇATAK Programına katılmıĢtır. Tarım ve
KöyiĢleri Bakanlığının yürütmekte olduğu Organik Atrım Projsesi yörede uygulanan bir baĢka
projedir. Ayrıca Adana Ġl Özel Ġdaresi ile ĠlTarım Müdürlüğü‘nün ortak çalıĢmaları ile
baĢlatılan ―Koyunculuğu GeliĢtirme Projesi‖ bulunmaktadır.
Çatalan Barajı Ġçme Suyu Havzası Koruma Alanları ġekil 108 de verildiği gibidir. Havzadaki
PaydaĢ Toplantıları‘nda Çatalan Havzası Koruma Alanları‘nın tekrar belirlenmesi durumu dile
getirilmiĢtir. Bu çalıĢma kapsamında havzada ―Özel Hüküm Belirlenmesi ihtiyacın Tespiti‖
Eylem Planında önerilmiĢtir. DSĠ tarafından belirlenmiĢ bu koruma bantlarının tekrar
belirlenmesi ancak bu nitelikle detayla bir çalıĢmayla gerçekleĢebilir.
Baskı Ta
ġekil 108. Çatalan Barajı Ġçme Suyu Havzası Koruma Alanları
Kaynak: DSĠ 18.VI. Bölge Müdürlüğü
Baskı Ta
Seyhan Barajı
Adana ili yağmur suyu ve atıksu kanalizasyon Ģebekesine sahip olduğu halde, kısmi
eksiklikler sebebiyle, Seyhan Barajı ve Seyhan Regülatörü Rezervuarı, batı kısımda yer alan
yoğun yerleĢimlere ait evsel atıksu deĢarjlarına maruzdur. Bu yüzden Adana BüyükĢehir
Belediyesi BaĢkanlığı (Adana BġBB) ASKĠ Genel Müdürlüğü programında olduğu üzere,
sulama-enerji-taĢkın koruma, rekreasyonel ve çeĢitli su sporları yapılması amaçlarıyla
kullanılan Seyhan Baraj Gölü ve Seyhan Regülatörü Rezervuarını, mevcut atıksu
deĢarjlarından korumak gerekmektedir. Bu bağlamda, Seyhan Barajı ve Regülatörü
rezervuarları kolektör hattı inĢaatına baĢlanarak hattın en kısa zamanda tamamlanması,
benzer Ģekilde yeni geliĢen Seyhan Barajı Rezervuarı doğu kesimi imar alanları için de
Seyhan Barajı Rezervuarına atıksu deĢarjını önleyecek atıksu kolektör hattının planlanması
öngörülmektedir.
Yedigöze Barajı
Adana`nın Aladağ ve Ġmamoğlu ilçeleri arasında, Seyhan Nehri üzerinde yapılan sulama ve
enerji üretim amaçlı Yedigöze Sani Bey Barajı ve Hidroelektrik Santralinde 2010 Ağustos
ayından itibaren su tutulmaya baĢlanmıĢtır. Kurulu gücü 320 MW olan barajın yılda 960
milyon kWsa enerji üretimi yapması hedeflenmektedir. Bu hedeflenen üretim kapasitesi
Çatalan ve Seyhan Barajları‘nın ürettiği enerjinin toplamına denk gelmektedir. Ayrıca barajın
Ġmamoğlu`ndaki tarım arazilerini sulayacak kaynak konumunda olduğunu da belirterek,
toplam 75.000 ha arazinin sulanabilmesi amaçlanmaktadır. Barajdaki suyu Ġmamoğlu`na
götürecek 15 km‘lik iletim hattı inĢaat çalıĢmalarının 3-4 yıl içinde tamamlanacağı DSĠ VI.
Bölge Müdürlüğü tarafından ifade edilmiĢtir.
Yedigöze Barajı‘nın sulama ve enerji amaçlı kullanımı dıĢında, Ceyhan–Ġmamoğlu-Kozan
Birliği tarafından Ceyhan, Ġmamoğlu ve Kozan ilçeleri için içmesuyu talep edilmiĢtir. Birliğin
bu talebine karĢılık DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından 1 m3/sa içme kullanma izni verilmiĢtir.
Ġller
Bankası Bölge
Müdürlüğü
Ceyhan-Ġmamoğlu-Kozan
Ġlçeleri
Ġçmesuyu Projesini
geliĢtirmektedir.
Sonuç olarak Yedigöze Barajı‘nın içmesuyu amaçlı kullanımı da hedeflenmektedir. Bu
durumda Çatalan Barajı Rezervuarı Koruma Alanlarının tekrar revize edilmesi ve Yedigöze
Barajı Rezervuarı Koruma Alanları Haritasının hazırlanması gerekmektedir.
Baskı Ta
Seyhan Nehri
Seyhan Havzası ana akarsuyu olan Seyhan Nehri‘nin, Kıyı Kanununa (1990) istinaden Kıyı
Kenar Çizgilerinin vb koruma haritalarının, Bayındırlık Ġl Müdürlüğü tarafından kısa vadede
tamamlanması gerekmektedir. Ayrıca Kıyı Kanununa istinaden kıta içi su kıyılarının ve deniz
kıyılarının fiziken, rekreasyonel olarak ve su kalitesi açısından Havza Koruma Planı
faaliyetleri kapsamında koruma hizmetlerinin etkin bir Ģekilde yürütülmesi gerekmektedir.
Zamantı Nehri_Zamantı Tüneli
Kayseri ili Develi ilçesi sınırları içerisinde Zamantı Nehri üzerine yapılacak olan GümüĢören
Barajı ile su rejimi düzenlenmesi, su biriktirilmesi ve ihtiyaca göre dere yatağına bırakılan
suyun daha aĢağıda (mansapta) olan Zamantı Regülatörü ile alınarak Zamantı (Gıcık) Tüneli
vasıtası ile Develi Kapalı Havzası‘na aktarılması hedeflenmiĢtir.
Bu proje ile Develi II. Merhale Projesi kapsamı altında Develi Ovası‘nda sulanan 18.416 ha
alandan sonra, kalan 30.502 ha alanın sulanmasını amaçlamaktadır. Develi Kapalı
Havzasına ovanın kendi su kaynaklarında karĢılanamayan ortalama 113,96 milyon m³ su,
Zamantı Nehri‘nden bir regülatör, bir tünel ve iletim kanalları ile derive edilecektir. Develi II
Merhale Projesinin kapsadığı bölge ve projenin genel vaziyet planı ġekil 109 da
verilmektedir.
Projenin üniteleri; Ġhalesi yapılmıĢ olan "Zamantı Regülatörü ve Derivasyon Tüneli ĠnĢaatı" ile
henüz programda yer almayan ve baĢlanmamıĢ olan Develi II.Merhale sulamalarıdır. Bu
tünelin boyu:10.700 m, çapı: 3,80 m, tipi: at nalı, giriĢ kotu:1.263 m, çıkıĢ kotu: 1.252 m,
eğimi: 0.001, kapasitesi: 10 m3/sn. Bu proje ile Develi Kapalı Havzası‘ndaki Develi Ovası
sulanacak. Sulama projesinin adı: Develi II. Merhale Projesi. bu tünelle yıllık 102,85 hm3 su
aktarılması planlanmıĢtır. bu aktarılan su ile 22.350 ha tarımsal alan sulanacaktır.
Ancak Zamantı Nehri‘nin geçtiği güzergahta yer alan bu tünel, Seyhan Havzası‘ndan,
Kızılırmak Havzası‘na olan su transferini sağlamkatadır. Kızılırmak Havzası için önemli olan
bu su transferi, Seyhan Havzası için olumsuz sonuçlara neden olabilir. Olabilecek risklerin
değerlendirilmesi için DSĠ Bölge Müdürlükleri tarafından detaylı bir çalıĢmanın yapılması
gerekmektedir.
Baskı Ta
ġekil 109. Develi II. Merhale Projesi
Kaynak: DSĠ XII. Bölge Müdürlüğü
Ağyatan Lagünü
Adana ili KarataĢ ilçesi sınırları içerisinde, yer alan Ağyatan Lagünü‘nün yüzölçümü 2.200
ha‘dır. Ceyhan Nehri ağzının batısında yer alan 1.130 ha alana sahip, yeraltı suları ve yağıĢlı
dönemde nehir sularıyla beslenen bir lagündür. En fazla 3 m derinliğe ulaĢan göl ile deniz
arasında bağlantıyı Hurma Boğazı adında dar bir boğaz sağlar. Kuzeyinde geniĢ ıslak
çayırlıklar ve kıyılarda tatlı suyun ağır bastığı yerlerde küçük bataklık alanlar bulunur. Göldeki
su seviyesinin, Çukurova‘daki diğer sulak alanlara oranla daha az farklılık göstermesi,
çevresinde çamur düzlüğü ve tuzcul bataklıkların oluĢumunu sınırlamıĢtır.
Alanın koruma statüsü yoktur. 1996‘da Bayındırlık Bakanlığı bölgede, sulak alanın
özelliklerini de dikkate alan bir Çevre Düzeni Planı hazırlamıĢtır. Bu plan deltadaki
yapılaĢmayı düzenlemekte ve özellikle yazlık konut yapımına kısıtlamalar getirmektedir.
Ağyatan Gölü‘nün kuzeyinde kalan tarım alanları, AĢağı Seyhan Projesi dahilinde
sulanacaktır. Bu alanlardan dönecek atıksular, gölün batısından geçmekte olan bir kanal
yoluyla denize boĢaltılacaktır.
Ağyatan Lagünün de içinde bulunduğu Çukurova Lagün zinciri hartiası ġekil 110 da
verilmektedir. Bu zincir içerisinde yer alan ve hassasiyet taĢıyan Dipsiz, Akyatan ve Tuzla
Lagünleri ile iligili durum aĢağıda verilmektedir. Bunlardan Yumurtalık Lagünleri Ceyhan
Havzası sınırları içersinde yer almaktadır. Ceyhan Havzası Koruma Eylem Planı raporunda
detaylı olarak bahsi geçmektedir.
Baskı Ta
ġekil 110. Seyhan Havzası Çukurova Lagün zinciri
Dipsiz Lagünü
Seyhan Nehri sağ sahilinde, Seyhan Nehri ile Berdan Nehri arasında, Akdeniz kıyısındadır.
Dipsiz Sulak Alanı, Çukurova Deltasında yer alan Çukurova Lagün Zincirinin (Yumurtalık
Lagünleri, Ağyatan Lagünü, Akyatan Lagünü, Tuzla Lagünü, Dipsiz Lagününün) bir halkasını
oluĢturur. TaĢıdığı bütünsel zenginlik nedeniyle korunması gereken ve ulusal sulak alanlar
listesine dahil edilmesi gereken bir sulak alan niteliği taĢımaktadır.
Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği uyarınca Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel
Müdürlüğü sulak alanlar listesine alınması, sulak alan koruma bölgelerinin çizilmesi, yönetim
planının hazırlanması, korunması, geliĢtirilmesi, yönetilmesi, özellikle lagün ekosisteminin ve
su ürünleri potansiyelinin korunması için aylık tatlısu ihtiyacı tespit edilerek, su kalitesi uygun
olan teknik-ekonomik-çevresel-sosyal yapılabilirliğe haiz bir formülasyona sahip tatlı su
kaynağından tatlısu ihtiyacının temini ve su ürünleri potansiyelinin akılcı kullanım
çerçevesinde değerlendirilmesi gerekmektedir.
Akyatan Lagünü
Akyatan Lagünü; Seyhan Nehri sol sahilinde, Seyhan Nehri ile KarataĢ ilçesi arasında,
Akdeniz kıyısındadır. Akyatan Lagünü Ramsar Sulak Alan statüsü taĢır. Doğa Koruma ve
Milli Parklar Genel Müdürlüğü tarafından Akyatan Lagünü Yönetim Planı hizmeti 2008 yılı
sonu itibarıyla ihale edilmiĢ ve Akyatan Lagünü koruma alanlarının belirlenmesi hizmeti ise
resmi olarak henüz tamamlanmamıĢtır.
Baskı Ta
Göl, güneybatıdan çıkan 2 km‘lik dar bir kanalla denize bağlanmaktadır. Göl sularının yüksek
olduğu dönemlerde kanal vasıtasıyla gölden denize, düĢük olduğu dönemlerde ise denizden
göle doğru su akıĢı olmaktadır. Bu nedenle göl suyundaki tuzluluk mevsimlere göre değiĢiklik
göstermektedir. Göle su giriĢi yapan 2 adet drenaj kanalı vardır. KıĢın ve ilkbaharda, drenaj
kanalları ile taĢınan sular ve yağıĢların etkisi ile göl suyu tatlılaĢmakta, yazın ise yüksek
buharlaĢma ve denizden göle olan su giriĢi nedeniyle tuzluluk artmaktadır. Ayrıca, tuzluluk
denize bağlantının olduğu kesimde daha yüksek, sızıntı ve drenaj sularının etkili olduğu
kuzey kesimlerde ise daha düĢüktür. Buna ek olarak drenaj suları ile göle taĢınan tarım
ilaçları ve gübre nedeniyle de göl suları kirlenmektedir. Akyatan Lagünü‘nün tarım
alanlarından gelen drenaj suyundaki organik maddelerle büyük oranda kirletildiği tespit
edilmiĢtir (Erbatur ve diğ., 1997). 1996 yılında yapılan bir çalıĢmada yeraltı suyunun da
kirlendiği kaydedilmiĢtir.
DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü tarafından gelen görüĢler ve öneriler aĢağıdaki gibi özetlenmiĢtir.
Akyatan Lagünü ASO Projesi uygulanmadan önceki bakir Ģartlarda hidrolojik açıdan Seyhan
ve Ceyhan Nehirleri‘nin yoğun taĢkın etkisine maruz kalmıĢtır. YaklaĢık 90.000 ha kadar bir
havzaya sahip iken; ASO Projesinin tamamlanmasından sonra, taĢkın koruma faydasını da
taĢıyan Seyhan ve AslantaĢ Barajları ile Seyhan ve Ceyhan Nehri taĢkın koruma seddeleri ile
lagünün taĢkın etkileri minimize olmuĢtur. Lagünlerde taĢkın dönemlerinde ani ve yoğun
tatlısu giriĢleri ile lagün tuz konsantrasyonunun ani düĢüĢleri önlenmiĢtir. Ayrıca, havza alanı
yaklaĢık 30.000 ha‘a düĢmüĢtür. Rejim olarak eskiden sadece kıĢ akımlarının yoğun
etkisinde olan Akyatan Lagün‘ünün; projeli koĢullarda buharlaĢmanın yüksek olduğu ve
Ģiddetle tatlısuya ihtiyacı olduğu yaz döneminde, yoğun sulama uygulanması nedeniyle artan
tatlı su ihtiyacı, sulamadan dönen sularla temin edilen lagün tatlısu beslenmesi koĢulları
sağlanmıĢtır. Lagün ekosisteminin korunması ve balık ölümlerinin önlenmesi için Akyatan
Lagünü‘nün dalyan balıkçılığı faaliyeti ile akılcı kullanımının sağlanması gereklidir. Bu
amaçla, yıl boyunca olması gereken lagün içi üniform proje tuzluluğu Ģartlarının sağlanması,
proje tuzluluğunun istenmeyen düzeyde azalmasına veya artmasına meydan verilmemesi,
bu nedenle lagün aylık tatlısu ihtiyaçlarının (su bütçesinin) saptanarak, lagüne düzenli ve
hangi noktalardan tatlısu sağlanacağı saptanarak en uygun formülasyonun belirlenmesi
gerekmektedir.
YD3 drenaj kanalı üzerinde bir kontrol yapısı bulunup, söz konusu kontrol yapısı vasıtasıyla
Baskı Ta
YD3 drenaj kanalı memba bölümü suları YD3-A baypas drenaj kanalı vasıtasıyla YD4 drenaj
kanalına, dolayısıyla Akyatan Lagünü yerine Akdeniz‘e deĢarj edilebilmektedir. YD3
üzerindeki bu kontrol yapısı kapalı iken YD3 drenaj kanalı yaklaĢık 20.000 ha‘a düĢmektedir.
Doğal koĢullardaki Akyatan Lagünü tatlısu kaynakları; Acıkulak Azmağı (P2D1 drenaj kanalı)
ve YD3 drenaj kanalıdır. Lagünlerin tatlısu ihtiyacının yoğunlaĢtığı yaz döneminde,
sulamadan dönen suları lagüne taĢıyan drenaj kanallarının lagüne bağlı olması kurak
dönemde lagünlerin tatlı su ihtiyacına pozitif etki yaratacağından, DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü
tarafından ASO Projesi kapsamında YD3 ve P2D1 drenaj kanalları Akyatan Lagününe
bağlanmıĢtır.
Akyatan Lagünü tatlısu ihtiyacının belirlenmesi çok önemlidir. Bunun için, Akyatan Lagünü
tatlısu kaynağı ASO Sulama Projesi P2D1 (doğal koĢullardaki adı Acıkulak azmağı) ve YD3
(doğal koĢullardaki adı Seyhan Sol Azmağı olan) drenaj kanallarının akımlarının ölçülmesi,
lagünü temsil edecek sayıda noktadan lagün tuzluluğunun belirlenmesi ve izlenmesi
gereklidir. Ayrıca lagün içi üniform tuzluluğunun sağlanması için lagüne deĢarj noktalarının
irdelenmesi ve lagün içi üniform tuzluluğun tesis edilmesi için yeni bir lagüne bağlantı
formülasyonu ve en uygun lagün-deniz bağlantı noktasının belirlenmesi, lagün ve bağlı
tatlısu kaynaklarının su kalitesinin izlenmesi ile sağlıklı bir Ģekilde belirlenebilecektir. Akyatan
ve Tuzla Lagünü Yönetim Planı çalıĢmaları kapsamında Akyatan ve Tuzla lagünü aylık tatlı
su ihtiyacı miktarı hesaplanmalıdır
Seyhan Nehri sol sahilinde, Tuzla beldesi ile Seyhan Nehri arasında, Akdeniz kıyısındadır.
Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü tarafından Tuzla Lagünü Yönetim Planı
hizmeti Akyatan Lagünü ile birlikte 2008 yılı sonu itibarıyla ihale edilmiĢtir.
Mevcut durumda Tuzla Lagünü‘nde tatlısu kaynağı yoktur. Sadece yağıĢın ve çevresindeki
küçük bir alandan gelen yağıĢtan dönen suların etkisindedir. DSĠ‘den alınan 2003-2009 yılları
arasındaki su kalitesi ölçüm verilerine göre, Akyatan ve Tuzla Gölleri‘nde çok kirli su sınıfına
girecek ölçüde organik madde ve amonyum azotu kirliliği tespit edilmiĢtir. Ayrıca mineralli
göller olması nedeniyle toplam çözünmüĢ madde, klorür, sülfat ve sodyum değerleri de doğal
olarak, yüzeysel su kirliliği açısından aĢırı yüksektir. Lagün ekosisteminin ve su ürünleri
potansiyelinin korunması, Tuzla Lagünü‘nün dalyan balıkçılığı faaliyeti ile akılcı kullanımının
sağlanması için, Tuzla Lagünü aylık tatlısu ihtiyacının yönetim planı kapsamında tespit
edilmesi gereklidir. Seyhan Nehri‘nden su temini veya AĢağı Seyhan Ovası IV. Merhale
Baskı Ta
Sulama Projesi P7D1 drenaj kanalından su temini alternatiflerinden birisi, daha iyi teknikekonomik-çevresel-sosyal yapılabilirliğe sahip tatlısu temini formülasyonu seçeneğinin Tuzla
Lagünü Yönetim Planı faaliyetleri kapsamında geliĢtirilmesi önem taĢımaktadır. Tuzla
Lagünü aylık tatlı su ihtiyacı Akyatan ve Tuzla Lagünleri Yönetim Planı kapsamında
hesaplanmalıdır
Mersin-Tarsus Kültür-Turizm ve Koruma-GeliĢim Bölgesi
Mersin-Tarsus Kültür-Turizm ve Koruma-GeliĢim Bölgesi, insan sağlığını, ekosistemleri,
biyolojik çeĢitliliği, sürdürülebilirliği ve ekonomiyi belirgin Ģekilde etkileme potansiyeli olan,
aynı zamanda kirliliğe maruz kalan ―sıcak nokta” özelliği taĢımaktadır. Ayrıca kara kökenli
kirlilik sebebiyle, negatif olarak etkilenme riskinin yüksek olduğu sosyo-ekonomik yönden
değer taĢıyan kıyı su olarak da ―hassas nokta” niteliği taĢımaktadır. Kara Kökenli Kirliliğin
Azaltılması Ulusal Planı‘nda, Tarsus kıyıları sıcak nokta ve Seyhan Nehri ağzı hassas bölge
olarak değerlendirilmiĢtir. Korunacak alan, öncelikli alanlar, sorunların ne olduğu, Ģiddeti ve
nereden kaynaklandığı, kirleticilerin neler olduğu, tahribatın kaynakları, doğal ortamların
tahribatı ve fiziksel değiĢiklikler alınacak tedbirlerin planlanması için önem taĢımaktadır.
Turizm Bölgesi, mansapta ASO ve Berdan Projeleri drenaj kanalları vasıtasıyla bölgedeki
münferit evsel atıksular ile Tarsus, Adana Batı ve Adana Doğu AAT deĢarjlarının etkisi
altındadır. Ayrıca Seyhan ve Berdan Nehirleri‘ne doğrudan veya dolaylı olarak drenaj
kanalları vasıtasıyla deĢarj olan yoğun evsel atıksu ve genel olarak kırsal kesimde katı atık
toplama ve transfer yetersizlikleri nedeniyle katı atık kirliliğinin de etkisi altındadır.
AĢağı Seyhan Ovası
Havzada sulama amaçlı oluĢturulan ASO Sulama Projesi verimli olarak kullanılamamaktadır.
Bu durum drenaj kanallarına evsel ve endüstriyel atıksu ile katı atık deĢarjlarından
kaynaklanmaktadır. DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü tarafından belirlenmiĢ olan problemler ve
çözüm önerileri aĢağıda sıralandığı gibidir.
Adana Batı AAT atıksuları ASO Projesi sağ sahil sulaması TD8 drenaj kanalına
deĢarj olmaktadır. Fakat en uygun alıcı ortam olarak DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından
Seyhan Nehri öngörülmektedir. Gerekli rehabilitasyon projesi geliĢtirilmelidir.
Adana kent merkezinden geçen Mersin-Osmaniye karayolu boyunca, sulama sahası
içinde çok sayıda sanayi tesisi kurulmuĢ olup bu sanayi tesisleri atıksuları ASO
Baskı Ta
Projesi sağ sahil sulaması TD11 ve TD5, TD7, TD8 drenaj kanalları vasıtasıyla TD0
drenaj kanalına deĢarj olmaktadır.
Projesi sağ sahil sulaması boyunca YD3 drenaj kanalına deĢarj olmaktayken, Adana
BüyükĢehir Belediyesi tarafından inĢa edilen Ġncirlik kolektör hattı vasıtasıyla artık
Adana Doğu AAT‘ne deĢarj olmaktadır.
Seyhan
Barajı
ve
Seyhan
Regülatörü
rezervuarlarına
atıksu
deĢarjlarının,
geliĢtirilecek bir kolektör projesi ile önlenmesi gerekmektedir.
AĢağı Seyhan Ovasında Zeytinli yerleĢimi ile Berdan Nehri arasında TD11 drenaj
kanalına deĢarj olan atıksuların ve mutasavver atıksu deĢarj taleplerinin çözümü için,
Yenice kolektör hattı geliĢtirilerek ve mansabına bir AAT inĢa edilerek evsel ve
endüstriyel atıksuların Berdan Nehri‘ne deĢarjı sağlanmalıdır.
Seyhan Havzası‘nda yer alan Adana OSB AAT atıksu deĢarjı izinsiz olarak ASO
Sulama Projesi Ceyhan kuĢaklama drenaj kanalına yapılmıĢtır. Bu atıksu deĢarjının
atıksu iletim hattı 500 m daha uzatılarak Adana Hacı Ömer Sabancı AAT atıksularının
Ceyhan Nehri‘ne deĢarjı rehabilitasyon projesi bir an evvel gerçekleĢtirilmelidir.
Özet olarak, Seyhan Havzası‘nda mevcut atıksu deĢarjları irdelenerek, en uygun alıcı
ortamların tespit edilmesi ve gerekli durumda mevcut formülasyon rehabilite edilmesi
gerekmektedir.
Ayrıca Havza Koruma Planı kapsamında Seyhan, Ceyhan, Asi Havzası (Batı Asi Havzası)
atıksu deĢarjlarının, karasal kirlilik kaynaklarının Ġskenderun ve Mersin Körfezlerinde deniz
suyu kalitesine etkilerinin irdelenmesi gerekir. Bu bağlamda termik santraller gibi soğutma
suyunu denize deĢarj eden sanayilerin deniz suyu sıcaklığına etkilerinin de incelenmesi
öngörülmektedir. Ayrıca Seyhan Havzası‘nda yer alan AĢağı Seyhan Ovasının, Toprak
Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu 13. ve 14. Maddeler esas alınarak korunması büyük
önem taĢımaktadır. Bu amaçla Havza Koruma Planında, sulama projesi geliĢtirilen sulu tarım
alanları envanter bilgileri ve sulu tarım alanı koruma stratejileri de yer almalıdır.
Baskı Ta
HES
Son yıllarda hidroelektrik santralleri (HES) ve baraj göllerinin yapımının artması ve yenilerinin
planlanıyor olması barajların kaplayacağı alandaki ve barajın mansabındaki ekolojik yapı için
baskı unsurudur. Akarsular üzerindeki baraj ve regülatör tesislerinin envanterinin kısa
vadede çıkarılması gerekmektedir. Akarsularda ekolojik debi (çevresel akıĢ) ihtiyacı da
ivedilikle belirlenmelidir. HES‘ler planlanırken balık popülasyonları ve tarım alanları gibi
konular ÇED raporlarında göz ardı edilmemelidir. HES‘lerin projelerinde olması gereken balık
geçitlerinin, HES projesinin geliĢtirildiği su kaynağındaki balık türüne göre projelendirilmesi
gerekmektedir. ÇED raporlarında kazıdan çıkan malzemelerin depolanacağı depo alanlarına
yönelik hususların özellikle ele alınması uygun olacaktır. Zira kanal güzergahı kazılarından
çıkan malzemeler akarsu yataklarına yuvarlanmaktadır. Bu durum akarsu mansabındaki
baraj göllerinin zamanından önce dolmasına sebep olmaktadır.
Seyhan Havzası‘nda Seyhan Barajı üzerine kurulu HES dıĢında 10 adet planlanma
aĢamasında HES bulunmaktadır. Havzada akarsular üzerinde yer alan baraj, regülatör
tesisleri envanteri yapılarak mansaplarına bırakılması gerekecek çevresel debilerin
(cansuyu) hesaplanması ve gerekli ekolojik su ihtiyacının yatağa bırakılmasının yönetimi
tesis edilmelidir. Seyhan Havzası iĢletme çalıĢması kapsamında özel sektöre ve DSĠ‘ye ait
baraj ve regülatörlerde mansaba bırakılacak çevresel debi mevzuata uygun olarak su
bütçesindeki yerini almalıdır. Su miktarını ölçecek elektronik limniğraflar koruma planı
kapsamında öngörülmelidir.
Kirliliğin Yoğun Olduğu Akarsular
DSĠ‘den alınan 2003-2009 yılları arasındaki su kalitesi gözlemleri Bölüm 6.1.2. ‗de detaylı bir
Ģekilde açıklanmaktadır. Bu değerlendirmeler özetlendiğinde, Yukarı Seyhan Havzası‘nda
nüfus yoğunluğu az olduğu için evsel atıksulardan kaynaklanan kirlilikler AĢağı Seyhan
Havzası‘na göre daha az olduğu görülmektedir. Ancak arıtması olsa da kentsel atıksular ve
tarımsal aktiviteler nedeniyle organik madde kirliğini açısından Zamantı Nehri‘ni az kirlenmiĢ
su, amonyum azotu ve fosfor açısından ise az kirlenmiĢ ya da kirli su sınıfına sokmaktadır.
Yukarı Seyhan‘da, bu bölgedeki maden yataklarının neden olduğu ağır metal kirlenmesi
(ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı, 2008-2012) Zamantı Nehri‘nin bir bölümünü C grubu
parametreler açısından kirli su sınıfına sokmaktadır. Baraj gölleri nehir için ağır metal kirliliği
açısından doğal arıtma görevi görmektedir, fakat baraj gölünde yarattığı kirlilik de hesaba
Baskı Ta
katılmalıdır. Yukarı Seyhan‘da hiç ağır metal analizi yapılmayan bazı DSĠ istasyonlarında bu
analizlerin yapılması ve çeĢitlendirilmesinde fayda görülmektedir. Ayrıca Feke Barajı‘nın
membasında su kalitesi ölçüm istasyonu olmaması Göksu Nehri‘nin su kalitesinin ortaya
konulamamasına sebep olmaktadır.
AĢağı Seyhan Havzası‘nda özellikle Adana‘dan kaynaklanan nüfus ve endüstriyel aktivite
yoğunluğu ve Çukurova‘dan kaynaklanan tarımsal aktivite yoğunluğu önem taĢımaktadır.
Baraj gölleri ve bunları besleyen derelerde organik madde açısından yüksek kaliteli,
amonyum azotu açısından az kirlenmiĢ su sınıfına giren havza suları, Adana sonrası Seyhan
Nehri‘nde organik madde açısından kirli su, amonyum azotu açısından çok kirli su sınıfına
girmektedir.
Havzanın denize yakın bölümündeki ve koruma alan kapsamındaki Akyatan ve Tuzla
Gölleri‘nde çok kirli su sınıfına girecek ölçüde organik madde ve amonyum azotu kirliliği
tespit edilmiĢtir. Ayrıca mineralli göller olması nedeniyle doğal olarak toplam çözünmüĢ
madde, klorür, sülfat ve sodyum değerleri de yüzeysel su kirliliği açısından aĢırı yüksektir.
Bu genel değerlendirmelere ek olarak su kalitesinin birçok parametre açısından ―kirli‖ ve ―çok
kirli‖ olduğu ve sıcak nokta olarak belirlenmiĢ akarsularda aĢağıdaki stratejik önlemler
uygulanması gerekmektedir.
(1)
Öncelikle sıcak nokta alanındaki noktasal kirletici kaynaklarda (evsel, endüstriyel,
OSB vb…) iyi üretim ve arıtma teknolojileri ile, kapasite ve arıtma performansları
yönünden detaylı bir incelemeye tabi tutularak mümkün olan iyileĢtirmeler belli bir
zaman sürecinde yaptırılmalıdır.
(2)
Sıcak noktanın yer aldığı akarsu ortamı, Ekolojik Debi (Çevresel AkıĢ) yönünden de
irdelenerek, gerekli çevresel debinin sürekli olarak mevcut olup olmadığı DSĠ Genel
Müdürlüğü tarafından yayınlanan ―Elektrik Piyasasında Üretim Faaliyetinde Bulunmak
Üzere Su Kullanım Hakkı AnlaĢması Ġmzalanmasına ĠliĢkin Usul ve Esaslar Hakkında
Yönetmelikte DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik‖ esasları çerçevesinde
belirlenmelidir. Bu yönetmelik göz önünde bulundurularak doğal hayatın devamı için
mansaba bırakılacak çevresel ihtiyaç debisi(mansapta daha önce tesis edilmiĢ su
hakları hariç olmak üzere) asgari, akarsu üzerindeki su yapısının yer aldığı kesitteki
son 10 yıllık günlük akımlar ortalamasının %10‘undan daha az olmalıdır. Ayrıca baraj
Baskı Ta
ve akarsu yatağına bırakılması gerekli çevresel ihtiyaç debisi (can suyu), akarsuyun
ilgili kesitinde zamanın %99‘undavar olan debiden (Q99) daha az olmamalıdır.
(3)
Yukarıdaki 1. ve 2. maddelerde belirtilen hususlara tam olarak uyulduğu halde, söz
konusu su ortamının su kalitesi ve ekolojik statüsünün hala değiĢmediği durumlarda,
sıcak nokta alanına özgü olarak yürütülecek model destekli detaylı bilimsel çalıĢma
bulguları ıĢığında, en uygun üretim (BAT) ve arıtma teknolojileri de dikkate alınarak
gerektiğinde noktasal kaynakların deĢarj parametre ve limitleri ile deĢarj yükleri
yeniden değerlendirilmelidir. Sıcak nokta olan akarsular (su kütleleri) için mevcut
mevzuat yeterli olmadığı durumlarda deĢarj standartlarında kısıtlamaya gidilmelidir
(ÇOB SKKY 37. Maddeyi baz alarak, daha bilimsel çalıĢmalar yapılana kadar,
kademeli olarak deĢarj standartlarında kısıtlamaya gidebilir). Ayrıca Endüstriler için
PAH, renk, toplam fenoller ve pestisitler gibi Suda Tehlikeli Maddeler Tebliğinde yer
alan bazı temel parametreler için deĢarj standartları SKKY‘ne eklenmelidir. Bu
kapsamda öncelikle alıcı ortamda ölçülen su kalitesi parametrelerinin sayısı
artırılmalı, Nehir Havzası Yönetim Planlarında belirtilen su çerçeve direktifi
doğrultusunda ölçüm noktaları belirlenmeli
ve gerekli tüm ölçümler yapılmalıdır.
2015‘den sonra SKKY‘deki teknoloji bazlı deĢarj standartlarından suda tehlikeli
maddeler yönetmeliğindeki alıcı ortam bazlı deĢarj standartlarına geçileceğinden BAT
(Best Available Technology) ler bu noktada değerlendirilmelidir.
Baskı Ta
7.3.
Kısa Orta ve Uzun Vadede Yapılması Önerilenler
Havzada öne çıkan çevresel sorunlar baĢlığı altında, öncelikli olarak havzadaki ―baskı ve
etkiler‖ den bahsedilmiĢ, daha sonra bu baskı ve etkilerin etkisiyle hassasiyet kazanan ―sıcak
noktalar‖a değinilmiĢtir. Bu bölümde yapılması önerilenler önce özetlenecek, daha sonra
kısa, orta uzun vadede olmak üzere zaman dilimlerine bölünecektir.
Seyhan Havzası bazında yapılan öneriler, havzanın Ģartlarını ve problemlerini yakından
izleyen DSĠ VI Bölge Müdürlüğü baĢta olmak üzere TÜBĠTAK MAM ve ÇOB‘dan alınan
veriler doğrultusunda oluĢturulmuĢtur.
Seyhan Havzası Koruma Planı, içme-kullanma, taĢkın koruma, sulama, sanayi, enerji,
rekreasyon, ekolojik su vb. kullanma amacına uygun olarak su kaynakları potansiyelinin, nitel
ve nicel olarak korunması, amacına en uygun Ģekilde kullanımı, kirlenmesinin önlenmesi,
kirliliğin iyileĢtirilmesi kapsamında Seyhan Havzası bazında yapılan çalıĢmaların bütününü
kapsamaktadır.
Su kaynakları potansiyelinin nitel ve nicel olarak korunması, amacına en uygun Ģekilde
kullanımı, evsel-sanayi-tarımsal kirlenmesinin önlenmesi, kirliliğin iyileĢtirilmesi için etkileĢim
içinde bulunan hava-su-toprak kirliliğinin kontrol altına alınması gerekir, bu amaçla öncelikli
olarak;
Havza bazında optimum atıksu yönetimi
Havza bazında optimum katı atık yönetim
Havza bazında optimum emisyon yönetimi
Havza bazında optimum tarımsal faaliyet
Havza bazında optimum cansuyu yönetimi
Havza bazında optimum sulak alan yönetimi oluĢturulmalıdır
Havza Bazında Optimum Atıksu Yönetimi
Optimum atıksu yönetimi,
1-Kanalizasyon Ģebekesi ve kolektörler,
2-Atıksu arıtma tesisleri (AAT),
Baskı Ta
3- Arıtılan atıksuyun en uygun alıcı ortama deĢarjı (atıksuların deĢarj edildiği veya dolaylı
olarak karıĢtığı göl, akarsu, kıyı ve deniz suları ile yeraltı suları gibi yakın veya uzak çevreye)
uluslararası standartlara ve teknik-ekonomik-çevresel-ekonomik yapılabilirliklere uygun
planlanma-proje-inĢat-iĢletme gerektirmektedir.
Atıksu yönetiminde bu 3 maddenin bütünsel olarak teknik-ekonomik-çevresel-sosyal
yapılabilirliklere göre planlanması, Havza Yönetim Planlarının iyi su kalitesine ulaĢma amacı,
ekosistemin korunması ve halk sağlığı, optimum atıksu yönetimi için gereklidir. Bu bütünün 3
maddesinden birisinde meydana gelecek aksama, amacı aksatmaktadır.
Atıksu yönetimi kapsamında 1- Kanalizasyon Ģebekesi ve 2- AAT çalıĢmaları genel olarak
etkin bir Ģekilde sürdürülmektedir. Bu hususlarda AAT yer seçimi aĢamasında, söz konusu
tesislerin taĢkına maruz alanlarda kurulmaması ve AAT atıksu deĢarjı mansap Ģartlarının,
gerekli hidrolik Ģartların sağlanması önem taĢımaktadır. AAT taĢkın zararlarına uğramayacak
ve atıksu deĢarjı sırasında, alıcı ortamın pik akımlarında geri tepme oluĢmayacak, AAT‘nin
iĢletmesi bu nedenle aksamayacak Ģekilde proje kriterlerinin uygulanması gerekmektedir.
Fakat AAT alıcı ortamları konusunda 3- Arıtılan atıksuyun en uygun alıcı ortama deĢarjının
teknik-ekonomik-çevresel-sosyal yapılabilirlik bütününü içermeyen, en uygun alıcı ortam
araĢtırılmadan uygulanan atıksu deĢarj yönetimi havza bazında yeraltı ve yerüstü sularında
iyi su kalitesine ulaĢmakta engel oluĢturmaktadır.
Bu nedenle mevcut ve planlanan atıksu (evsel, endüstriyel, tarımsal ve diğer kullanımlar
sonucunda kirlenmiĢ veya özellikleri kısmen veya tamamen değiĢmiĢ sular ile maden
ocakları ve cevher hazırlama tesislerinden kaynaklanan suların yüzey veya yüzey altı akıĢa
dönüĢmesi sonucunda gelen suların) deĢarjlarının mühendislik esaslarına göre sadece
ekonomik yapılabilirlik değil, teknik-ekonomik-çevresel-sosyal yapılabilirlikler bütünü esas
alınarak irdelenmesi, alıcı ortam olarak mevcut hatalı atıksu deĢarjlarının, yeni kolektör hattı
rehabilitasyon projeleri ile geliĢtirilmesi ve yeni planlanacak atıksu deĢarjlarının da en uygun
alıcı ortama (yeterli arıtma kapasitesine sahip olduğu mühendislik çalıĢmaları ile tespit
edilmiĢ olan alıcı ortamlara, özümseme, seyreltme (atıksuyun içerdiği bir kirletici
parametrenin atıksudaki konsantrasyonunun deĢarj sonucunda alıcı ortamda oluĢan fiziksel,
hidrodinamik olaylar veya çeĢitli fiziksel, kimyasal ve biyokimsayal reaksiyonlar sonucunda
azalmasını ve atıksuyun alıcı ortama deĢarj Ģekli ve alıcı ortamın taĢıdığı özelliklere bağlı
olarak hesaplanabilen bir büyüklüğü) ve doğal arıtma sürecine haiz alıcı ortamlara deĢarj
Baskı Ta
standartlarını sağlaması gereklidir. Havza Koruma Eylem Planları uygulama süreci (bu
çalıĢmanın ileriki adımları) içinde bu faaliyetleri kapsamalıdır.
Çevrenin korunması kapsamında son yıllarda çevre kurumsal yapılanma ve çevre mevzuat
alt yapısının geliĢmesi, uluslararası standartların izlenmesi, uluslararası anlaĢmaların
getirdiği sorumluluklar, çevresel alt yapı yatırımının desteklenmesi konusunda hızla
geliĢmelere yol açmıĢtır.
Koruma geliĢmelerine paralel olarak çevresel alt yapı yatırımlarının geliĢmesi sırasında
atıksu alıcı ortamları ile ilgili olarak özellikle içmesuyu havzalarında ve drenaj kanallarının
amacı dıĢında atıksu deĢarjları ortaya çıkmıĢtır.
Yukarıdaki değerlendirmelere somut öneriler getirecek Ģekilde, optimum atıksu yönetimi
―kentsel atıksu oluĢumunda arıtma tebirlerinin alınması‖ ve ―oluĢan atıksuyun en uygun alıcı
ortama deĢarjı‖ olarak 2 ana baĢlık altında değerlendirilecektir.
Kentsel atıksu oluĢumunda arıtma tebirlerinin alınması
Raporun 5. Bölümü olan Çevresel Altyapı ve 7. Bölümü olan Baskı ve Etkilerde de yer aldığı
gibi, Seyhan Havzası içerisinde 4 adet merkezi AAT bulunmaktadır. Adana‘nın Seyhan ve
Yüreğir Bölgesi atıksularının arıtılmadan Akdeniz‘e dökülmesi sonucu oluĢan kirliliğin
önlenmesi amacıyla iĢletmeye alınan Adana Batı AAT (Seyhan) ve Adana Doğu AAT
(Yüreğir) ile Akdeniz‘in kirlenmesi büyük ölçüde engellenmiĢtir.
Ancak arıtılmamıĢ ve
arıtılmıĢ olmak üzere (Adana Batı AAT Adana Doğu AAT ve Tarsus AAT) atıksular ve kırsal
kesimde toplama- transfer yetersizlikleri nedeniyle oluĢan katı atıklar, ASO ve Berdan
Projeleri drenaj kanallarına verilmektedir. Seyhan ve Berdan Nehri membasından,
mansabında olan turizm bölgesine kadar, burada olan yerleĢimler atıksular ve evsel katı
atıklardan oluĢan kirliliğin etkisi altındadır.
Bunların dıĢında Çatalan Havzası'nı besleyen Göksu kolu boyunca yerleĢik olarak bulunan
bütün il, ilçe, belde ve köyler ile yine havzayı besleyen diğer kol olan Eğlence Deresi
kenarındaki tüm yerleĢim birimleri, kanalizasyon, fosseptik ve katı atıklarını yan dereler
vasıtası ile veya doğrudan Çatalan Havzası'na akıtmaktadır. Söz konusu yerleĢim birimlerinin
büyük çoğunluğunda kanalizasyon sistemi bulunmayıp, evsel, hayvansal atıksuların ve katı
atıkların) sızmayla ya da yağmur suyunun etkisiyle göl alanına taĢımı söz konusudur.
Baskı Ta
Havzada özellikle KarataĢ Ġlçesi gibi kıyı sahilindeki yerleĢim yerlerinin arıtma ve kontrol
üzerinde yeterli özen gösterememesi, sahillerin ve dolayısıyla Akdeniz‘in kirlenmesine neden
olmaktadır.
Kayseri PınarbaĢı Ġlçesi‘nin kanalizasyon sistemi farklı noktalardan açık kanala dökülmekte
bu kanal aracılığı Bahçelik Barajı‘na ulaĢmaktadır. Bahçelik Barajı sulama amaçlı
kullanılmakta ve baraj içersinde kafes balıkçılığı yapılmaktadır. Gelen atıksuyla barajın
kullanım özeliğini kaybetmesi söz konusudur.
Ayrıca DSĠ tarafından belirlenmiĢ olan Çatalan Ġçmesuyu Havzası sınırları Yukarı Seyhan
Havzası‘nın neredeyse tamamını kapsayacak Ģekilde belirlenmiĢtir. SKKY 16-20‘de
belirlenmiĢ olan Su Kalitesine ĠliĢkin Planlama Esasları ve Yasaklarına göre içmesuyu
havzası sınırları içerisinde kalan yerleĢim yerlerinin atıksularının nüfusa göre (N>2.000 ise
ileri artıma, N<2.000 ise ikincil arıtma) arıtılması öngörülmüĢtür. Bu durumda Adana‘da yer
alan Tufanbeyli, Aladağ, Feke, Saimbeyli, Tomarza, Sarız, PınarbaĢı, Bozgüney ve Akören;
Kayseri‘de yer alan ġıhlı, YeĢilkent, EmiruĢağı (AvĢarovası), Akmescit, ElbaĢı, Pazarören ve
Kaynar yerleĢim yerleri içmesuyu havzası sınırları içerisindedir ve proje kapsamında yapılan
AAT planlamarı ve revizyonlarında bu durum dikkate alınmıĢtır.
KAAY Hassas ve Az Hassas Su Alanları Tebliği‘ne göre Adana‘da KarataĢ, Bahçe, Tuzla ve
Mersin‘de Yenice ―Hassas Alan‖ olarak belirlenmiĢtir. Bu yerleĢim yerlerinden kaynaklanan
atıksuların alıcı ortama ulaĢarak, ötrofikasyona sebep olmamsı için uygun Ģekilde arıtılması
(N<2.000 ise uygun arıtma, 2.000<N<10.000 ise ikincil arıtma, N>10.000 ise ileri arıtma)
gerekmektedir. Proje kapsamında yapılan AAT planlamarı bu durum dikkate alınarak
yapılmıĢtır.
OluĢan atıksuyun en uygun alıcı ortama deĢarjı
Seyhan Havzası için önemli sorunlardan biri, tarımsal drenaj kanallarının amacı dıĢında, alıcı
ortam olarak kullanılmalarıdır. Normal Ģartlarda drenaj kanallarının taĢıma, tabansuyunu
belirli bir seviyede tutma kapasiteleri hesaplar sunucu belirlenmekte ve tarımsal drenaj
ihtiyacına cevap verecek Ģekilde inĢa edilmektedir. Drenaj kanallarına tarımsal drenaj amacı
dıĢında ilave yüklerin deĢarj edilmesi, drenaj kanallarını atıksu deĢarjlarının taĢıyan
kanalizasyon Ģebekesine dönüĢtürülmektedir.
Bu konu ile ilgili sıkıntılar ve DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü tarafından sunuan çözüm önerileri
Baskı Ta
aĢağıdaki Ģekilde özetlenmektedir.
AĢağı Seyhan Ovası Sulama Projesi drenaj kanallarının büyük bir bölümü iĢletmeye açılmıĢ,
toplam 174.000 ha alanın, 134.000 ha‘na sulama hizmeti sunacak durumdadır. Özellikle
Mersin-Adana-Osmaniye karayolu boyunca, birçoğu eskiden kurulmuĢ olan çok sayıda çeĢitli
sanayi tesisinin ve Adana Batı AAT‘nin atıksu deĢarjlarına maruz olduğu ifade edilmiĢtir.
Adana BüyükĢehir Belediyesi BaĢkanlığı‘nın Adana Batı AAT atıksu deĢarjının Seyhan
Nehrine bağlanması rehabilitasyon projesini gerçekleĢtirmesi, ayrıca il sınırları içindeki
Zeytinli yerleĢimi ile Adana il merkezi arasındaki sanayi tesislerinin TD5, TD7, TD8 drenaj
kanallarına deĢarjını bir kollektör hattı ile toplayarak Adana Batı AAT‘ne, en uygun alıcı
ortama deĢarlarını sağlanması önerilmektedir. Bunların dıĢında Seyhan Havzası‘nda mevcut
atıksu deĢarları irdelenerek, en uygun alıcı ortam formülasyonları tespit edilmesi ve gerekli
durumda mevcut formülasyonun rehabilite edilmesi gerekli görülmektedir.
AĢağı Seyhan Ovasında;
Adana Batı AAT atıksuları ASO Projesi Sağ Sahil Sulaması TD8 drenaj kanalına
deĢarj olmaktadır anack en uygun alıcı ortam olarak DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından
Seyhan Nehri öngörülmektedir. Gerekli Rehabilitasyon Projesi geliĢtirilmelidir.
Projesi Sağ Sahil Sulaması TD11 ve TD5, TD7, TD8 drenaj kanalları vasıtasıyla TD0
drenaj kanalına deĢarj olmaktadır.
Projesi Sağ Sahil Sulaması boyunca YD3 drenaj kanalına deĢarj olmaktayken, Adana
Büyük ġehir Belediyesi tarafından inĢa edilen Ġncirlik kollektör hattı vasıtasıyla artık
Adana Doğu AAT‘ne deĢarj olmaktadır.
Seyhan Barajı ve Seyhan Regülatörü rezervuarına atıksu deĢarjlarının, geliĢtirilecek
bir kollektör projesi ile önlenmesi gerekmektedir.
AĢağı Seyhan Ovasında Zeytinli yerleĢimi ile Berdan Nehri arasında TD11 drenaj
kanalına deĢarj olan atıksuların ve planlanan atıksu deĢarj taleplerinin çözümü için
Yenice kollektör hattı geliĢtirilerek ve mansabına bir AAT inĢa edilerek evsel ve
sanayi atıksularının Berdan nehrine deĢarjı sağlanmalıdır.
Baskı Ta
Seyhan Havzasında yer alan Adana OSB AAT atıksu deĢarjı DSĠ idaresinden izinsiz
olarak ASO Sulama Projesi Ceyhan KuĢaklama Drenaj kanalına yapılmıĢtır. Bu
Atıksu deĢarjının atıksu iletim hattı 500 m daha uzatılarak Adana Hacı Ömer Sabancı
AAT atıksularının Ceyhan nehrine deĢarjı rehabilitasyon projesi bir an evvel
gerçekleĢtirilmelidir.
Ayrıca Havza Koruma Planı kapsamında, Seyhan, Ceyhan, Asi Havzası (Batı Asi
Havzası) atıksu deĢarjlarının, karasal kirlilik kaynaklarının Ġskenderun ve Mersin
körfezlerine deniz suyu kalitesine ekilerinin irdelenmesi gerekir. Bu bağlamda termik
santraller gibi soğutma suyunu denize deĢarj eden sanayilerin deniz suyu sıcaklığına
etkilerinin de incelenmesi öngörülür. Havza bazında karasal kaynakların denize
olumsuz etkilerinin minimize edilmesi gereklidir.
Seyhan Havzası Bazında Optimum Katı Atık Yönetimi
Seyhan Havzası‘nda henüz düzenli katı atık depolama tesisi bulunmamaktadır. Adana ili
Sofulu mevkisinde bulunan mevcut düzensiz depolama sahasının yakına düzenli depolama
tesisi inĢaatı yapılmakta olup, tesisin 2011 yılı içerisinde faaliyete geçmesi planlanmatadır.
ÇOB tarafından oluĢturulan birlik yapılanmasına göre havzada yer alan ilçeler kendi
aralarında birlikler oluĢturarak mevcut düzensiz katı atık sahalarını rahabilite edecek,
toplanan atıkların düzenli olarak bertarafını sağlayacaktır. ÇOB tarafınfdan belirlenmiĢ olan
bu birlikler Bölüm 5.3.1‘de daha detaylı olarak verilmektedir. Birlik nüfuslarına göre düzenli
depolamaya geçiĢ tarihleri belirlenmiĢ, Eylem Planı takviminde verilmiĢtir.
Özellikle AĢağı Seyhan Ovası Sulama ve drenaj Ģebekesine atılan kırsal yerleĢim katı
atıklarının toplanması, taĢınması ve bertarafı için gerekli sistemler belirlenmeli ve gerekli alt
yapı kurulmalıdır. Seyhan Havzası bütününde Seyhan Nehri ve kollarına, akarsulara, kuru
dere yataklarına, sulama ve drenaj kanallarına katı atık atılmasının önlenmesi için eğitim ve
gerekli alt yapı çalıĢmaları geliĢtirilmelidir.
Seyhan Havzası Bazında Optimum Emisyon Yönetimi
Adana OSB, Yumurtalık Körfezi (Hatay ve Adana il sınırları dahil) Yumurtalık ilçesi ile
Ġskenderun ilçesi kıyı kesiminde rafineri, termik santral vb önemli emisyon yayan faaliyetlerin
mevcut ve gelecekteki durumu Seyhan-Ceyhan-Asi Havzaları‘nı Çukurova‘yı rüzgar yönüne
bağlı olarak ortak etkilemektedir. Ġskenderun körfezinin, Adana OSB kümülatif emisyon etkisi
Baskı Ta
emisyon yayan sanayi projeksiyonları tamamlanarak, körfez bazında ve OSB bazında
yapılarak çevre su kaynaklarına, imar alanlarına, orman örtüsüne, dünyanın en verimli
ovalarından ve büyük sulama projeleri geliĢtirilmiĢ olan Çukurova tarımsal bitki desenine
etkileri hesaplanmalı ve gerekli tedbirler alınmalıdır.
Seyhan Havzası Optimum Tarımsal Faaliyet
Yukarı ve AĢağı Seyhan Havzaları karĢılaĢtırıldığında, en yoğun tarımsal baskı, tarım
arazileri ve sulu tarım yoğunluğu büyük olan AĢağı Seyhan Havzası‘nda olduğu
görülmektedir. Bir diğer ifadeyle, büyük tarım alanlarının ve yoğun sulu tarımın yer aldığı
AĢağı Seyhan Havzası‘nda yoğun bir ilaç ve gübre kullanımından tarımsal kirlenme; Yukarı
Seyhan Havzası‘nda tarım arazilerinin çok az olup, doğal bitki örtüsünün, ormanların yoğun
olmasından tarımsal kirlenme minimum düzeydedir.
ÇalıĢma kapsamında oluĢturulan ―arazi kullanım haritası‖ndan daha detaylı olacak Ģekilde
topoğrafyayı, tarım ve orman arazilerini, akiferleri ve akarsuları gösteren havza haritası
çizilerek,
yoğun tarımsal kirlenme alanları ve etkilediği akiferler ve yerüstü suları
belirlenmelidir. Ġyi Tarım Uygulamalarına Ait Yönetmelik hükümlerinin yoğun olarak
yürütülmesi
gereklidir.
Bu
amaçla
alınacak
tedbirlerin
ve
eğitim
çalıĢmalarının
yoğunlaĢtırılması gereken alanlar belirlenmeli, benzer Ģekilde havza bazında sanayi, evsel
kirlilik yükünün yoğun olduğu ve az olduğu bölgeler ve alınacak önlemler tanımlanmalıdır.
Havzada özellikle Çatalan Gölü kenarında ve koruma alanlarında yoğun bir Ģeklide gübreli ve
zirai ilaçlı tarım yapılmaktadır. Bu ürünlerin bilinçsiz kullanılması sonucunda tarımda
kullanılan zirai ilaçlar göle taĢınabilmektedir. Yapılan gözlemlerde boĢ ilaç kutularının drenaj
ve sulama kanallarına atıldığı tespit edilmiĢtir.
Çatalan Gölü dıĢında, havza genelinde kullanılan ilaç ve gübrenin kirlilik etkisinin mevcut ve
gelecekteki durumu araĢtırılmalı, geliĢigüzel ilaç ve gübre kullanımı yerine toprak tahliline
dayalı ve çevreye uyumlu ilaç ve gübre kullanımı uygulama hesapları ve planlama
çalıĢmaları yapılmalıdır. Yeraltısuyu ve yüzeysel sular sürekli izlenerek korunmalıdır.
Seyhan Havzası Bazında Optimum Tarım Arazisi Koruma Yönetimi
Havza genelinde, tarımsal drenaj kanallarına amacı dıĢında atıksu deĢarjları yapılması ve
söz konusu kanallara kapasitesi üzerinde deĢarjlar uygulanması, tarımsal drenaj kanallarının
kanalizasyon sistemine dönüĢmesine yol açmakta ve tarımsal faaliyetleri aksatmaktadır.
Baskı Ta
Tarımsal drenaj kanallarının iĢlevini yapamaz hale gelmesi, tarım arazilerinde çoraklaĢmaya
kadar gidecek sonuçlara ve verimde azalmaya neden olmaktadır.
Bu kapsamda Seyhan Havzası‘nda yer alan AĢağı Seyhan Ovası‘nın Toprak Koruma ve
Arazi Kullanımı Kanunu 13. ve 14. Maddeler esas alınarak korunması büyük önem
taĢımaktadır.
Bu amaçla sulama projesi geliĢtirilen sulu tarım alanları envanter bilgileri ve sulu tarım alanı
koruma stratejileri oluĢturulmalıdır.
Seyhan Havzası Bazında Optimum Cansuyu Yönetimi ve Tesis Edilmesi
Havzada akarsular üzerinde yer alan baraj, regülatör tesisleri envanteri yapılarak
mansaplarına bırakılması gerekecek can sularının hesaplanması ve gerekli ekolojik suyun
yatağa bırakılmasının yönetimi tesis edilmelidir. Seyhan Havzası iĢletme çalıĢması
kapsamında özel sektöre ve DSĠ idaresine ait baraj ve regülatörlerde mansaba bırakılacak
cansuyu mevzuata uygun olarak su bütçesindeki yerini almalıdır. Cansuyu miktarını ölçecek
elektronik limniğraflar koruma planı kapsamında öngörülmelidir.
Seyhan Havzası Bazında Optimum Sulak Alan Yönetimi
Sulak alan koruma alanları, yönetim planları hizmetleri tamamlanmalı, uluslararası
standartlara uygun su ürünleri üretimi Ģartlarının sağlanması gerekmektedir. Özellikle, Sulak
Alanların GeliĢtirilmesi hizmetleri, bilhassa 3 tarafı denizlerle çevrili ülkemizde su ürünleri
üretiminin geliĢtirilmesi hizmetide göz önüne alınarak bir yatırımcı kuruluĢ görev yetki ve
sorumluluğuna verilmelidir.
Lagünlerde su bütçesi, aylık tatlısu ihtiyacı hesabı, lagün deniz ve iç kanal projelerinin ve
denize çıkıĢ yapılarının geliĢtirilmesi, akılcı kullanım esas alınarak, su ürünleri üretiminin
geliĢtirilmesi, sulak alanlarda tarla balıkçılığı hizmetlerinin planlanması su ürünleri üretiminin
artırılması hizmetleri proje ve rehabilitasyon projelerinin geliĢtirilmesi bu hususta Doğa
Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ve Özel Çevre Koruma Kurumu BaĢkanlığı ile bu
hizmetleri icra edecek yatırımcı kuruluĢ belirlenerek gerekli iĢbirliğinin tesis edilmesi
sağlanmalıdır.
Baskı Ta
7.3.1. Kısa Vadede Yapılması Gerekenler (2010-2015 Dönemi)
Seyhan Havzası‘nda 2010-2015 yılları arasındaki dönemi kapsayan ilk 5 yıllık sürede
Nüfusu 100.000 ve üzeri yerleĢim yerlerininin 2010 (2012), 50.000-100.000 arası
yerleĢim yerleri 2012 ve 50.000-10.000 olan tüm yerleĢim yerlerinde mevzuata uygun
olarak 2014 yılının 6. ayına kadar kentsel AAT lerin yapılması gerekmektedir.
YerleĢimlerin içme suyu havzalarında bulunmalarına veya hassas alan statüsü
kazanmalarına göre veya mevcut arıtma sistemlerinin nüfusa bağlı olarak revizyon
gerektirmesi durumunda gerekli revizyonları mevzuatta verilen sürelerde yapmalıdır.
Özellikle Çatalan Barajı Havzası‘nda kentsel atıksu altyapıları, en geç 2012 yılı
sonuna kadar ilgili mevzuat Ģartlarını sağlayacak Ģekilde iyileĢtirilmelidir.
Tüm tekil endüstrilerin ve OSB‘lerin 2012 yılı sonuna kadar mevzuatta belirtilen deĢarj
standartlarına uymaları için gerekli düzenlemeleri (AAT inĢaatı, çevre izin belgesi
alınması vb.) yapmaları gerekmektedir.
Mevcut atıksu deĢarjları alıcı ortamlarının yeniden değerlendirilmesi ve gerekli olanlar
için ―en uygun alıcı ortam rehabilitasyon projelerinin‖ geliĢtirilmesi gerekmektedir.
Yeni atıksu deĢarjları için ―en uygun alıcı ortam‖ seçeneklerinin uygulanması
gerekmektedir.
kanalizasyona deĢarj standartlarının oluĢturulması baĢlanmalı ve 2014 yılına kadar
tamamlanmıĢ olmalıdır.
DeĢarj standartları uygulandığı takdirde söz konusu su ortamının su kalitesi ve
ekolojik statüsünün hala değiĢmediği durumlarda, sıcak nokta alanına özgü olarak
yürütülecek model destekli detaylı bilimsel çalıĢma bulguları ıĢığında, en uygun
üretim (BAT) ve arıtma teknolojileri de dikkate alınarak gerektiğinde noktasal
kaynakların deĢarj parametre ve limitleri ile deĢarj yükleri yeniden değerlendirilmeli ve
alıcı ortam deĢarj standartları oluĢturulması 2015 yılı sonuna kadar kısa vadede
tamamlanmalıdır.
Havzada yer alan tüm yerleĢim yerlerinde, bağlı oldukları katı atık birliklerinin
nüfusuna bağlı olarak, 100.000 ve üzeri yerleĢim yerlerininin 2010 (2012), 50.000100.000 arası yerleĢim yerleri 2012 ve 50.000-10.000 olan tüm yerleĢim yerlerinde
Baskı Ta
mevzuata uygun olarak 2014 yılının 6. ayına kadar katı atık bertarafında düzenli
depolamaya geçilmesi gerekmektedir. Bağlı olduğu katı atık birliğinin nüfusu 50.000
in üzerinde olan tüm yerleĢim yerlerinde 2015 yılı baĢlangıcına kadar katı atık
düzensiz depolama alanlarının rehabilitasyonu tamamlanmalıdır.
Tehlikeli ve özel atıkların bertarafı ile ilgili olarak, atık üreticileri ile sorumlu kurum ve
kuruluĢların bilinçlendirilmesi için yürütülecek faaliyetlerin 2011 yılı sonuna kadar
tamamlanması öngörülmüĢtür.
Havza genelinde faaliyet gösteren ve çevresel açıdan baskı unsuru olan taĢocakları
ve maden sahaları en geç 2015 yılı sonunda kadar rehabilite edilmelidir.
Havzada oluĢan tarımsal baskının etkilerini en aza indirmek için öncelikle nehir
civarında yer alan köylerde ardından çayı besleyen derelerin etkilendiği yerleĢim
yerlerinde Tarımsal Kirlilik Yönetimi çalıĢmaları gerçekleĢtirilmelidir. Bölgede öncelikle
küçük çercevede ardından tüm alt havzayı kapsayacak boyutta envanter oluĢturma,
eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının 2011 yılında baĢlayıp 2012 yılı sonuna kadar
yapılması gerektiği düĢünülmektedir. Bu çalıĢmalar sonucunda tarım alanlarının
büyüklüğü ile kullanılan gübre türü ve miktarları konusunda daha gerçekci rakamlara
ulaĢılabilinir. Ayrıca envanter çalıĢmalarında olduğu gibi yine öncelikle çayın kıyısında
yer alan köylerden baĢlamak üzere tarımda suyun ve gübrenin olumlu kullanılması
konusunda eğitimler verilmelidir. 2012 yılı sonuna kadar gübre ve pestisit satıĢları
kontrol altına alınmalıdır. Yine en kısa dönemde 2011 yılından baĢlayarak ve/veya
halihazırda sürdürülen çalıĢmalar devam ettirilerek bölge halkı organik tarım,
damlatmalı sulama gibi iyi tarım uygulamaları hakkında bilinçlendirilmeli ve
kullanması konusunda teĢvik edilmelidir.
Ġyi tarım uygulamaları (ürün deseni seçimi, modern sulama teknolojisinin kullanımı,
arazi topulaĢtırılması ve tarla içi geliĢtirme hizmetleri) için pilot bölge çalıĢmaları
Çatalan Barajı Havzası‘nda baĢlaması önerilmektedir. Bu çalıĢmaların kısa vade
içinde baĢlayıp, uzun vadede devam etmesi gerekmektedir.
2012 yılından itibaren hayvansal atık yönetim stratejilerinin belirlenmesine geçilmesi
önerilmektedir. Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve
iĢbirliği kurularak öncelikle küçük iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer
alması teĢvik edilerek büyük ölçekli iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. Büyük ölçekli tekil
iĢletmeler ve Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan küçük/orta ölçekli
Baskı Ta
iĢletmelerde hayvansal atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme (biyometan)
tesislerinde stabilize edilerek organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü
projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji teĢviki ve organik gübre eldesinden önemli
ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir.
Ağaçlandırma ve erozyon kontrolü çalıĢmaları kapsamında gerçekleĢtirilecek olan
etüt ve projelendirme çalıĢmalarının 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması
gerekmektedir.
Havzadaki tüm su kaynaklarının potansiyelinin belirlenmesi için yapılacak envanter
çalıĢmalarının 2013 yılı sonuna kadar, su kaynaklarının en iyi Ģartlarda yönetimi için
gerekli yapılanmanın ise 2015 yılı sonuna kadar gerçekleĢtirilmiĢ olması gerektiği
düĢünülmektedir. Su kaynakları yönetiminin önemli bir parçası olan akım ve su
kalitesi izleme sisteminin 2013 yılı sonunda kurulması, modelleme çalıĢmaları 2015
yılı sonuna kadar ve akarsu ıslah çalıĢmalarının ise 2015 yılı sonuna kadar
tamamlanması planlanmıĢtır.
Havzada içme suyu kaynağ olarak kullanılan Çatalan Barajı için Mutlak Koruma
Alanlarının ilgili belediye tarafından 2013 yılı sonuna kadar kamulaĢtırılması
gerekmektedir.
Çatalan Barajı Koruma Alanları haritasının DSĠ ve ÇOB tarafından 2015 ylı sonuna
kadar revize edilmesi gerekmektedir.
Havzada sulama, enerji ve taĢkın koruma amaçlı kullanılan Bahçelik ve Seyhan
Barajı etrafında 2012 yılı sonuna kadar endüstriyel atıksu altyapı yönetiminin
oluĢturulması; 2013 yılı sonuna kadar tarımsal ve hayvancılık faaliyetlerinden
kaynaklanan kirliliğe önlem alınması üzerine bir yönetim planı oluĢturulması
gerekmektedir.
Çukurova Lagün Zinciri içerisinde yer alan Tuzla, Ağyatan, Akyatan ve Dipsiz
Lagünleri için 2014 yılı sonuna kadar Sulak Alan Koruma Alanları, yönetim planları
hizmetleri tamamlanmalı, uluslararası standartlara uygun su ürünleri üretimi
Ģartlarının 2015 yılı sonuna kadar kısa vadede sağlanması gerekmektedir.
Kıyı Kanununa istinaden deniz, doğal ve suni göller ve akarsu kıyıları ile deniz ve
göllerin kıyılarını çevreleyen sahil Ģeritlerine ait düzenlemeleri ve bu yerlerden
yararlanma imkan ve Ģartları 2015 yılı sonuna kadar kısa vadede değerlendirilmelidir.
Baskı Ta
Mersin Tarsus Kültür-Turizm Bölgesini koruma ve geliĢme amaçlı olarak izleme ve
denetim çalıĢmalarının kısa vadeden itibaren baĢlayıp, uzun vadede devam etmesi
gerekli görülmektedir
Seyhan Havzası çok önemli olan AĢağı Seyhan Ovası‘nda kentsel, endüstriyel ve katı
atık kapsamında alt yapı çalıĢmalarının tamamlanması,tarımsal ve hayvansal kirliliğin
önlenmesine karĢılık önlemler alınmıĢ olması için bir yönetim planının oluĢturulması
gerekmektedir.
AĢağı Seyhan Ovası‘nda tarımsal sulamada problem yaratan atıksuların deĢarjı için
uygun alıcı ortamın tespiti 2015 yılı sonuna kadar yapılmalıdır. Bu konudaki öneriler
detaylı olarak bu bölümün baĢında verilmektedir.
ArıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanımında, kullanım amacının gerektirdiği su kalitesi
kriterlerinin (SKKY Teknik Usuller Tebliği) sağlanması önem taĢımaktadır. Havzada
tarımsal/endüstriyel amaçlı yeraltı suyu çekiminin çok olmasına göre, yağıĢ durumuna
göre, akarsuyun debisine göre, arıtılmıĢ atıksuyun depolanabilmesine göre kullanım
amacı belirlenmeli ve su tüketicileri buna göre yönlendirilmelidir. Bu çalıĢmalar 2011
yılı itibariyle baĢlamalı ve kısa vadede 2015 yılı sonuna kadar tamamlanmalıdır.
Tarımsal amaçlı su kullanımının azaltılması için su dağıtım sistemlerinin yapısal
yönden iyileĢtirilmesi, basınçlı sulama sistemlerinin uygulanması, Su dağıtım
programlarının hazırlanması 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması gereken
uygulamalardır.
ihtiyaç debisinin 2012 yılı sonuna kadar belirlenmesi ve uzun vadede izlenmesi
gerekmektedir. Ayrıca akarsular üzerinde 2011 yılı itibarıyla baraj, regülatör, tesisleri
envanteri yapılması ve uzun vadede bu envanterin tutulması gerekmektedir. Ekolojik
hayatın devamlılığı için balık geçitlerinin yapılması önemlidir.
Baskı Ta
7.3.2. Orta Vadede Yapılması Gerekenler (2015-2020 Dönemi)
Seyhan Havzası‘nda 2015-2020 yılları arasındaki dönemi kapsayan ikinci 5 yıllık sürede
Nüfusu 10.000‘in altında olan belediyeler ile nüfusu 2.000 in üzerinde olan kırsal
köylerde mevzuata uygun olarak 2017 yılının 6. ayına kadar AAT lerin yapılması
gerekmektedir. YerleĢimlerin içme suyu havzalarında bulunmalarına veya hassas
alan statüsü kazanmalarına göre veya mevcut arıtma sistemlerinin nüfusa bağlı
olarak revizyon gerektirmesi durumunda gerekli revizyonları mevzuatta verilen
sürelerde yapmalıdır.
Havzada yer alan ve bağlı olduğu katı atık birliğinin nüfusu 50.000‘in altında olan tüm
belediyelerde 2017 yılı baĢlangıcına kadar katı atık düzensiz depolama alanlarının
rehabilitasyonu tamamlanmalıdır.
Tarım ve hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı ve noktasal yüklerin
önlenmesi amacıyla yapılacak çalıĢmalar kısa vadede baĢlayıp orta ve uzun vadede
2020 yılına kadar su üzerindeki baskıların önlenebilmesi için gerekli taĢkın önleme
yatırımlarının yapılması gerekmektedir.
Tehlikeli ve özel atıkların ve tıbbi atıkların denetimi hususunda ilgili mevzuatın
uygulanması çalıĢmalarının orta vadede devam etmesi gerekmektedir.
Erozyonla mücadele konusunda sistematik ve sürekli olarak yapılan çalıĢmalar orta
vadede devam edip 2040 yılına kadar sürecektir.
Yeraltı ve yüzeysel sularının akım ve kalitesinin izlenmesi, arıtılmıĢ atıksuların
yeniden kullanımı, tarımsal amaçlı su kullanımı azaltma çalıĢmaları izleme ve
denetimleri orta vadede devam etmesi gereken çalıĢmalardır.
Çatalan Baraj Havzasında 2017 yılı ortasına kadar kentsel atıksu alt yapısının
tamamlanması,
katı
atık
düzensiz
depolama
sahalarının
rehabilitasyonu
gerekmektedir.
Benzer olarak Seyhan ve Bahçelik Barajlarında da kısa vadede baĢlamıĢ olan kentsel
ve endüstriyel atıksu alt yapısının 2017 yılı ortasına kadar tamamlanmıĢ olması
gerekmektedir.
Baskı Ta
Çukurova Lagün Zincirinde yer alan lagünlerin uluslararası standartalar uyum
çalıĢmalarının 2020 yılında tamamlanması ve izleme denetinin sağlanması
gerekmektredir.
AĢağı Seyhan Ovası‘nda kentsel ve endüstriyel atıksu alt yapı çalıĢmalarının 2017 yılı
ortasına kadar tamamlanması, atıksuların deĢarj edildiği alıcı ortamın en uygun
olacak Ģekilde değerlendirilip, 2020 sonuna kadar uygulamaya geçilmiĢ olması
gerekmektedir. Bu amaçla seçilen en uygun alıcı ortama atıksu deĢarjları için gerekli
alt yapı rehabilitasyon projelerinin oluĢturulması gerekmektedir.
ihtiyaç
debisinin
kısa
vadeden
baĢlamak
üzere
uzun
vadede
izlenmesi
gerekmektedir. Ayrıca akarsular üzerinde baraj, regülatör, tesisleri envanteri
yapılması ve uzun vadede bu envanterin tutulması deavm etmelidir.
7.3.3. Uzun Vadede Yapılması Gerekenler (2020-2040 Dönemi)
Seyhan Havzası‘nda 2020-2040 yılları arasındaki dönemi kapsayan 10 yıllık sürede
Eylem planı kapsamında gerçekleĢtirilecek tüm faaliyetler HSA/ÇĠB tarafından
devamlı surette izlenecek ve mevzuata uygunluğu denetlenecektir.
Baskı Ta
7.4.
Genel Çözüm Önerileri
Bir önceki bölümde Seyhan Havzası özeli için verilen çözüm önerilerinden farklı olarak, her
havza için önemli olabilecek, birebir uygulanamasa bile yol gösterici olabilecek çözüm
önerileri bu bölümde verilmektedir.
7.4.1. Evsel Atıksuların AyrıĢtırılması, Arıtılması ve Arıtılan Suların Yeniden
Kullanımı
Kuraklık, nüfus artıĢı ve kiĢi baĢı kullanılan su ihtiyacının yükselmesi sebebiyle artan su
ihtiyacı özellikle Akdeniz ülkeleri için önemli bir su kıtlığı problemine sebep olmaktadır
(Regelsberger ve diğ., 2007). Türkiye‘de, kiĢi baĢına kullanılabilir su miktarı yaklaĢık 1500
m3/yıl‘dır. Bu değere göre ülkemiz su azlığı yaĢayan bir ülke konumundadır. Devlet Su ĠĢleri
(DSĠ)‘nin verilerine göre 2030 yılında 100 milyona ulaĢacağı tahmin edilen nüfusumuzun
2030 yılı için kiĢi baĢına düĢen kullanılabilir su miktarı 1000 m3/yıl‘dır. Yapılan sınıflamaya
göre bu değer bizi su fakiri bir ülke konumuna koyacaktır. Türkiye‘nin gelecek nesillerine
sağlıklı ve yeterli su bırakabilmesi için kaynakların çok iyi korunup, akılcı kullanılması
gerekmektedir.
Mevcut konvansiyonel atıksu yönetimi ―boru sonu‖ yaklaĢımında tüm atıksu kaynakları,
arıtma tesisi ile sonlanan bir kanalizasyon hattında toplanmakta ve arıtılan su çoğunlukla
denize deĢarj edilmektedir. Atıksuları birleĢtirip taĢımanın neticesinde endüstriyel deĢarjların
ağır metal içerikleri dolayısıyla arıtılmıĢ suyun sulamada kullanımı ve besi maddesi içeriğinin
değerlendirilmesi kısıtlı olmaktadır. Bunun yanında mevcut yaklaĢımın bir diğer olumsuz
yönü de içme suyu kalitesinde suyun tuvalet sifon suyu olarak kullanılmasıdır (Murat, 2010).
Sürdürülebilir su yönetimi çerçevesinde atıksuyla ilgili olarak da sürdürülebilir bir yaklaĢım
veya baĢka bir deyiĢle ECOSAN (ekolojik sanitasyon) yaklaĢımı uygun görülmektedir
(Regelsberger, 2005, Regelsberger ve diğ. 2007). Bu yaklaĢım, evsel sanitasyon sistemleri
tasarlanırken daha esnek ve sürdürülebilir çözümler yaratabilmek ve daha az atık
oluĢturabilmek için su kaynakları ve oluĢan atıksuların bir arada düĢünüldüğü daha
bütünleĢik uygulamaları içermektedir. Ekolojik sanitasyon sistemlerini aĢağıdaki Ģekilde
özetlenebilir:

özel bir teknoloji değil, ekolojik sistemlere dayanan yeni bir yaklaĢımdır- bertaraf
edilecek atık ve atıksuyu değerli bir madde olarak ele almaktadır
Baskı Ta

insan dıĢkısı ve atıksuyu, atık olarak değil doğal bir kaynak olarak düĢünülmektedir

modern ve güvenilir kanalizasyon sistemleri ve atıksu geri kazanım teknolojilerini
kullanarak doğal kapalı-döngü sistem prensiplerini uygulanmaktadır

günümüzde kullanılmakta olan çok geniĢ aralıktaki kanalizasyon sistemi seçeneklerini
kullanıma sunmaktadır
Atık ve su kelimesi bir arada düĢünülmemelidir çünkü atılacak veya boĢa harcanacak su
yoktur. Atıksu, oluĢturduğu arıtım probleminden değerli bir meta olduğu sitemlere
dönüĢtürülmelidir. Sürdürülebilir su yönetimi veya ekolojik sanitasyon uygulamaları eğer
avantajları fazla ise yerel, küçük ölçekli ve merkezden uzak (decentralize) yerleĢim
yerlerinden büyük ölçekli merkezi sistemlere kadar uygulanabilmektedir (Regelsberger ve
diğ., 2007).
Bu bağlamda, merkezi sistemlere bağlı olmayan yerleĢim yerleri (yeni yapılacak siteler, uydu
kentler, alıĢ-veriĢ merkezleri, tatil köyleri vb.) veya turistik bölgeler için su kıtlığı problemine
çözüm bulmak ve sürdürülebilir su yönetimi tekniklerini uygulayabilmek amacıyla 2004-2008
yılları arasında Avrupa Birliği MEDA Programı çerçevesinde desteklenen TÜBĠTAK MAM
Çevre Enstitüsünün de içinde yer aldığı Zer0-M (Sustainable Concepts Towards Zero
Outflow Municipality-ME8/AIDCO/2001/0515/59768) baĢlıklı bir proje yapılmıĢtır. Projenin
ana amaçları;
Su kaynağını, kullanıldıktan sonra oluĢan atıksu arıtımını ve atıksuyun yeniden
kullanımını bütünleĢik olarak düĢünmek,
Atıksuyu, arıtımı ve deĢarjı problem olan bir noktadan değerli bir metaya
dönüĢtürmek,
Yeni ve ilerici yaklaĢımları, paydaĢlara ve tüm fayda sağlayacak birimlere anlatmak
olmuĢtur.
Suyun verimli kullanımını artırmak kesinlikle sürdürülebilir su kullanımında ilk adımdır. Suyun
verimli kullanılması yeni kullanıcı davranıĢlarının oluĢturulmasından, daha tasarruflu
ekipmanların kullanımına kadar farklı yöntemlerle sağlanabilir. Farklı vergilerin uygulanması
da insanları tasarrufa yöneltebilecek baĢka yöntem olabilir. (Wach 2005, Bouselmi et al.
2008). Birçok ülkede uygulanan bir yöntem haline gelen katı atıkların ayrıĢtırılarak
toplanması atıksu içinde uygulanabilir. Bu uygulama daha verimli bir arıtım ve suyun, suyun
Baskı Ta
içerisindeki besi maddesi ve diğer bileĢenlerin daha kolay yeniden kullanımını sağlamaktadır
(Regelsberger, 2005). Uygulanabilecek temel iĢlemler, gri su, siyah su ve sarı su ayrımı ve
bu ayrılmıĢ suların yeniden kullanımıdır. Böylece atıksu yeterli miktarda arıtıldıktan sonra
değerli bir ürüne dönüĢecektir. Yağmur suyunun toplanması ve yeniden kullanımı da
alternatif su kaynağı olarak düĢünülmektedir. Yağmur suyu tuvalet rezervuarlarında ve
çamaĢır makinelerinde kullanılabilir. ArıtılmıĢ suyun yeniden kullanım alanları yeĢil alan
sulaması, tuvalet rezervuarlarında ve besi maddesi açısından zengin sarı suyun içeriğindeki
besi maddelerinin gübre olarak kullanımı ve atıksu arıtma çamurunun kompost olarak
kullanılması olabilir. Anaerobik arıtım genelde siyah suya uygulanır ve oluĢan biyogaz ısıtma
amaçlı kullanılabilir. Arıtım için hem basit teknolojiler hem de karmaĢık ve ileri teknoloji
gerektiren yöntemler kullanılabilir (Baban ve diğ., 2008). ġekil 111‘da atıksu arıtımı ve
yeniden kullanımı için uygulanabilecek yöntemler bir Ģekilde gösterilmiĢtir.
ġekil 111. Atıksu Arıtımı ve yeniden kullanımı için uygulanabilecek yöntemler (Baban ve diğ., 2008)
YerleĢim alanlarından veya herhangi bir binadan kaynaklanan atıksular;
gri,
siyah
sarı su olarak ayrılabilir.
Baskı Ta
Bu ayrıĢtırılan sular içinde gri su hem miktarının daha fazla olması, arıtımının nispeten daha
kolay olması ve yeniden kullanım alanlarının da daha geniĢ olması sebebiyle daha çok ilgi
çekmektedir (Nolde, 2008). Siyah su sadece tuvaletlerden kaynaklanan suları içermekle
birlikte kirletici parametreler açıcından oldukça yoğundur (Atasoy ve diğ., 2007). Sarı su
olarak adlandırılan kısım ise tuvalet sularından idrarın ayrıĢtırılmasıyla oluĢur. Bu amaçla
farklı tiplerde tuvaletler ve pisuarlar kullanılmaktadır. Tablo 84 te ham gri su ve siyah su
karakterizasyonu verilmektedir (Baban ve diğ., 2007, Atasoy ve diğ., 2007).
Tablo 84. Ham gri su ve siyah su karakterizasyonu (ortalama değerler)
Parametre
Gri su
Siyah su
pH
6,9-7,7
7,36-8,14
AKM, mg/l
48
560
BOĠ5, mg/l
90
406
KOĠ, mg/l
245
1218
TKN, mg/l
9
188
NO3-N, mg/l
0
0
T- P, mg/l
7,3
21,26
Yağ&Gres, mg/l
<2
26
Ġletkenlik, ms/cm
401
1767
Renk, Pt-Co
12,2
468
Tolam Koliform /100 ml
13634
>106
Fekal koliform /100ml
3565
>106
Deterjan, mg/l
0,6
-
AyrılmıĢ Atıksuların Arıtım Yöntemleri
AyrılmıĢ atıksuların arıtılabilmesi için yeniden kullanım amacına bağlı olarak çok farklı
teknolojilerin uygulanması mümkündür. Siyah su için kullanılabilecek yöntemler doğal arıtma,
membran biyoreaktör (MBR) (Atasoy ve diğ., 2007, Murat 2010) veya iki basamaklı yukarı
akıĢlı anaerobik reaktör (Baban ve diğ., 2007) olabilir. Bu yöntemler daha basit ve az
maliyetli sistemlerden daha ileri teknoloji ve maliyet getiren sistemlere kadar veya aerobik
sistemlerden anaerobik sistemlere kadar çeĢitlilik gösterebilir. Siyah su arıtımında uygulanan
teknolojilerde öncelikli olarak düĢünülen enerji üretimi ve organik madde içeriği yüksek siyah
sudan biyolojik proses sonucunda oluĢan aĢırı çamurun yeniden geri kazanılabilmesidir.
Kompost yoluyla değerli ürünler elde edilebileceği gibi anaerobik proses ile yüksek metan
Baskı Ta
içerikli biyogaz elde edilebilir ve oluĢan gaz ısıtma veya elektrik üretme amacıyla
kullanılabilir. ArıtılmıĢ siyah su sadece saha sulaması için kullanılabilmektedir (Baban ve diğ.,
2008).
Gri su nispeten daha az kirlenmiĢ, organik madde ve besi maddeleri içeriği oldukça düĢük ve
arıtımı daha kolay sulardır. Gri su arıtımı için yine doğal arıtma yöntemleri (Masi, 2010), kum
filtresi, ardıĢık kesikli reaktör (SBR) (Nolde, 2005), döner biyolojik disk (RBC) (Baban ve diğ.,
2010), membran biyoreaktör (MBR) (Murat 2008, Scheuman 2008, Kraume 2010) gibi
teknolojiler kullanılabilir. Membran uygulaması dıĢındaki tüm diğer uygulamalar için arıtım
sonunda mutlaka dezenfeksiyon uygulaması gerekmektedir. Arıtılan gri su, tuvalet
rezervuarlarında, sulama, araç vb. yıkama için kullanılabilmektedir (Baban ve diğ., 2008).
Sarı suyun ayrılması idrar ayıran tuvaletler veya susuz pisuarlar ile yapılmaktadır. Toplanan
sarı su tanklarda depolanıp, gübre olarak kullanılmak üzere belirli bir süre saklanmaktadır.
Sarı suyun karakterizasyonu ve zamana bağlı olarak bileĢimindeki değiĢim izlenmelidir. Geri
kazanılmıĢ sarı suyun bitkilerde gübre olarak kullanılmasını sağlayacak daha verimli ve
uygun yollar bulmak üzere zeolitlerin kullanılması ve seyreltme ile ilgili çalıĢmalar
yapılmaktadır (Baban ve diğ., 2008).
Bunların dıĢında, yağmur suyu da geri kullanılabilme potansiyeli olan önemli bir kaynaktır.
Yağmur suyu çatılardan veya toprağa düĢerek akıĢa geçen kısımdan toplanabilir. Yağmur
suyundan kirliliğin uzaklaĢtırılması için vorteks tipi filtreler veya sadece basit bir çöktürme
iĢlemi yeterli olabilmektedir. Yağmur suyunun mevsimsel karakterizasyonu yapılmalıdır ve
hem konvansiyonel parametreler hem de ağır metal ve mikrobiyolojik parametreler açısından
karakterize
edilip,
rezervuarlarında,
karakterizasyonu
çamaĢır
izlenmelidir.
makinelerinde
veya
Toplanan
kuru
sezonda
yağmur
saha
suyu
tuvalet
sulaması
için
kullanılabilmektedir. Bazı ülkelerde filtre edilen yağmur suyu duĢ almakta kullanılmaktadır
(Baban ve diğ., 2008).
Baskı Ta
7.4.2. Mevcut ve Planlanacak Atıksu DeĢarjlarının Ġncelenerek En Uygun Alıcı
Ortama DeĢarj Alternatiflerinin AraĢtırılması ve Uygulanması
Seyhan Havzası için öne çıkan problemlerden biri atıksuyun deĢarj edileceği alıcı ortamın
tespitidir. Raporun ilgili kısımlarında yer aldığı gibi DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü tarafından gelen
görüĢ ve öneriler bu bölümde yer almaktadır. Su kalitesinin korunması ve geliĢtirilmesinde;
özellikle içme suyu amaçlı baraj rezervuarlarının, su kalitesinin ve içme suyu amaçlı yeraltı
suyu kaynaklarının su kalitesinin güvence altına alınması için arıtılmıĢ veya arıtılmamıĢ
atıksuların teknik-ekonomik-çevresel-sosyal yapılabilir en uygun alıcı ortama deĢarj
alternatiflerinin belirlenmesi ve bu amaçla gerekli alt yapı projelerinin öngörülmesi,
planlanması, projelendirilmesi, inĢaatı büyük önem taĢımaktadır.
Ġçme suyu amaçlı baraj havzalarında veya içme suyu amaçlı yeraltı suyu kaynakları ve
beslenme alanlarının korunmasında bu çalıĢmanın önemi daha da büyüktür. Atıksu
deĢarjlarında en uygun alıcı ortama deĢarj koĢullarının göz ardı edildiği alıcı ortam
uygulamaları özellikle yeraltı ve yer üstü su kaynaklarının daha çok kirlenmesi anlamını
taĢımaktadır. Ayrıca alternatif atıksu deĢarj olanakları varken, tarımsal drenaj amaçlı derin
drenaj kanallarına atıksu deĢarjı uygulamaları tarım sektöründe yer alan çiftçilerin sosyoekonomik olarak olumsuz etkilenmesi, doğal kaynakların çoraklaĢarak kaybı, ulusal düzeyde
tarımsal üretimin düĢmesi tehlikelerine yol açmaktadır.
DSĠ Genel Müdürlüğü sulama ve drenaj Ģebekelerinin iĢletmelerini sulama birliklerine
devretmiĢtir. Sulama Birlikleri sulama hizmet alanındaki drenaj kanalı hizmetinden yararlanan
her parsel sahibinden söz konusu kanalların temizlenmesi, iĢletme ve bakımı için genel
olarak birim parsel büyüklüğünü esas alarak sulama ücreti almaktadır. Dolayısıyla söz
konusu drenaj kanallarına, drenaj sistemleri proje kriterlerine göre ve teknik olarak izin
verilmesi uygun olmaması yanında drenaj kanallarına deĢarj edilen atıksular için ilgili
saymanlığa iĢletme ve bakım ücreti ödenmesi gerekir. Ayrıca, drenaj kanalları yıl içindeki
yağıĢtan ve sulamadan dönen suların minimum olduğu dönemlerde özümseme kapasitesi
açısından uygun olmayan alıcı ortamlardır. Tarımsal drenaj kanalları iĢletme ve bakım
hizmetlerinin aksadığı dönemlerde, siltasyona ve otlanmaya maruz olduğu koĢullarda
tarımsal drenaj açısından ve alıcı ortam olarak oldukça kötü Ģartlara haiz olur. Sonuç olarak
en uygun alıcı ortama deĢarj hususunda planlama, proje, inĢaat, alt yapı yatırım bedeli
hizmetlerine gerekli hassasiyet gösterilmelidir.
Baskı Ta
7.4.3. Katı Atıkların Düzensiz Depolama Alanları Rehabilitasyonundan Sonra
Yapılması Önerilen ÇalıĢmalar
Bir düzensiz depolama alanının uygun bir tarzda Ģekillendirilmesi, kapatılması, üzerinin
örtülmesi veya peyzajı öncesinde sahadaki atığın miktarı ve özellikleri hakkında olabildiğince
detaylı
bilgi
sahibi
olunması
gerekir.
Böylece,
ıslah
esnasında
ve
sonrasında
karĢılaĢılabilecek muhtemel risk ve tehlikenin derecesinin tahmini mümkün olur. Islah ve
kapatma sonrası peyzaj projesi hazırlanırken, kamu kurumları, sanayi tesisleri, halk ve
gönüllü kuruluĢların sürece katılım ve katkıları sağlanmalıdır. Islah ve peyzaj projesi, gerekli
finansman ihtiyacı ve temini alternatiflerini de içermelidir. Bazen, düzensiz depolama
alanının, düzenli depolama alanına dönüĢtürülmesi, kapatılıp yeni bir saha aranmasına göre
daha uygun olabilir. Düzensiz depolama alanlarının ıslahı ve/veya kapatma sonrası
peyzajında baĢlıca aĢağıdaki adımlar izlenmelidir;
Düzensiz depolama alanı ve civarındaki mevcut durumun tespiti. Bu maksatla Tablo
85 teki kontrol listesinden yararlanılarak, sahanın içerdiği ―tehlike potansiyeli‖
belirlenmelidir.
Düzeltilerek (Ģekil verme) kapatılacak düzensiz depolama alanı ve gelecekte farklı
maksatlarla kullanılması düĢünülen alanlarla ilgili peyzaj veya çevre düzenlemesi
planlarının hazırlanması.
Düzensiz depolama alanını çevreleyen alanda yeraltı suyu kalitesi izleme planı
hazırlanması.
Kapatılacak veya ıslah edilecek düzensiz depolama alanı ile ilgili mühendislik
tasarımı (atık yığınına ıslah sonrası verilecek Ģekil, üst örtü, topuk seddesi, gaz ve
sızıntı suyu toplama/kontrol sistemleri, gaz yakma ve/veya gazdan enerji tesisi
projeleri).
Islah ve kapatma çalıĢmaları ile gelecekteki izleme faaliyetleri için gerekli makine ve
iĢgücü ihtiyaçlarının belirlenmesi.
Islah/kapatma için gerekli finansman ihtiyacı ve temin seçenekleri.
Hazırlanan ıslah ve kapatma sonrası peyzaj projesinin uygulanması
Baskı Ta
Tablo 85. Düzensiz depolama alanlarının tehlike potansiyelinin değerlendirilmesi için kontrol
listesi
1. Çevrenin Hassasiyeti
Evet
a) içme suyu kaynağı olup olmadığı
⁬
b) Yakın çevredeki geliĢmiĢ ve nüfusun yoğunlaĢtığı alan
⁬
c) Tarımsal faaliyetler ve bahçecilik
⁬
d) Alttaki toprağın yüksek geçirgenlik durumu
⁬
2. Somut Kirlilik Riski
a) Sızıntı suyunun etkisi
⁬
b) Bitki örtüsünün tahrip olması
⁬
c) Toprağın renginin değiĢmesi
⁬
d) Koku emisyonları
⁬
e) Suda yaĢayan canlı türlerinin zarar görmesi
⁬
3. Tehlikeli Maddelerin Bulunma Olasılığı
a) Tehlikeli madde içeren sızıntı suyunun oluĢması
⁬
b) Gaz emisyonlarının oluĢması
⁬
c) Toprak kirliliğine neden olması
⁬
4. Yüksek Seviyede Kontaminasyon Olasılığı
a) Kontamine olmuĢ geniĢ bir alan (>1 ha)
⁬
b) Kirlenmenin çok yoğun olduğu noktalar
⁬
c) Önceden yapılan araĢtırmalarla kirliliğin belirlenmesi
⁬
5. Diğer Riskler
a) Mevcut potansiyel tehlikeler
⁬
b) Bilinmeyen tehlikeli atıkların miktar ve özellikleri
⁬
c) Bilinmeyen yersel durumlar
⁬
Değerlendirme
1. Öncelik: hemen müdahale edilmeli
⁬
2. Öncelik: son durum değerlendirmesi için araĢtırma yapılmalı
⁬
3. Öncelik: potansiyel tehlike az; hemen müdahale edilmesi
gerekmemektedir
⁬
Hayır
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
Düzensiz depolama alanlarının ıslah ve peyzaj projelerinde ikinci adım, izleme ekipman ve
tesisleri ile ıslah ve peyzaj için gerekli ekipmanların tür ve miktarının belirlenmesidir. Islah ve
peyzaj için gerekli iĢgücü de belirlenmelidir. Islah planı, acil ve sonraki dönem tedbirleri (üst
örtü yapımı, izleme sistemi ve ıslah sonrası kullanımı) ile üst örtüde kullanılacak az geçirimli
toprak ihtiyacını ve nereden temin edileceğini de ihtiva etmelidir. Islah sonrasında, belli bir
zaman çizelgesine göre sahanın hangi maksatlarla kullanılacağı ve bu konuda gereken
peyzaj (çevre düzenlemesi) planları da hazırlanmalıdır. Projenin metraj ve keĢfi ile finansman
ihtiyacı, inĢaat iĢleri ve ekipman bedellerinin ne Ģekilde karĢılanacağı belirlenmelidir. Sahanın
düzenlemesi ve ıslahı için gerekli ekipman ihtiyacının mümkün mertebe eldeki mevcut
ekipmanlardan veya yakın çevreden temini tercih edilmelidir. Yol ve baraj inĢaatlarında
Baskı Ta
kullanılan klasik inĢaat, makine ve ekipmanlarının ıslah, peyzaj maksatlı olarak kullanımı,
genellikle en çok tercih edilmesi gereken yoldur.
Günümüzde yeni düzenli depolama sahaları için yer bulmak zordur. Bu yüzden, mevcut
düzensiz depolama alanlarının olabildiğince uzun süre kullanımı genellikle daha uygundur.
Ancak düzensiz depolama alanının ıslah edilmek suretiyle, ―tehlike potansiyeli‖ asgari
düzeye indirilerek kullanımı gerekir. Bu yüzden, öncelikle sahanın yakın çevresinde (etki
alanında) gerekli çevresel izleme sistemi kurulmak suretiyle, mevcut kirliliğin tür ve derecesi
hakkında bilgi edinilmelidir. Daha sonra, düzensiz depolama alanının kullanılmayacak kısmı
düzenlenip üzeri nihai örtüyle kapatılarak bitkilendirilmelidir.
Atık yığınının geoteknik (Ģev) stabilitesinin sağlanabilmesi için Ģevler Ģekildeki gibi
yatırılmalıdır (asgari Ģev eğimi; 1 düĢey/3-4 yatay). Daha sonra atık yığınının topuk kısmı
kazılarak, tabi zemin kotuna kadar inilmelidir. Bu Ģekilde atık yığını alt (dıĢ) eteğinde açılan
hendek, iri kaya ve taĢ parçalarıyla doldurularak bir topuk seddesi teĢkil edilmelidir. Sedde
üst kotu, yandaki atık yığını üst kotunun 3-4 m üzerine kadar yükseltilir. Toprak seddesi iç
(atık) tarafında birikecek sızıntı suları, tabana yakın bir yerden, sedde içinden geçirilen bir
boru ile, dıĢarıya tahliye edilerek bir sızıntı suyu toplama havuzuna verilmelidir. Topuk/etek
seddesi iç kısmı, altta yaklaĢık 0,5 m kalınlıklı toprak üzerinde ise yaklaĢık 0,3 m sıkıĢtırılmıĢ
kil (veya benzeri) ile kaplanarak geçirimsiz hale getirilmeli ve sızıntı suyunun topuk
seddesinden dıĢarı kontrolsüz olarak çıkması önlenmelidir. Atık yığını Ģevlerinden kontrolsüz
olarak yüzeye çıkıĢını önlemek üzere de gerektiğinde ġekil 182‘de verilen detay
uygulanmalıdır.
Kil tabakası, topuk seddesi iç kısmında kazılan atık tabakası üzerinde de olabildiğince geriye
gidilerek devam ettirilmelidir. Kil tabakası üzeri, yaklaĢık 0,5 m kalınlığında (Ø20-50 mm)
çakıl drenaj tabakası ile örtülmelidir. Drenaj tabakası, sızıntı suyunun depo tabanında
toplanarak, topuk seddesi dıĢına iletilmesini sağlar. Atık depo sahası çevresine, dıĢarıdan
gelen yağmur sularının saha içine girmesini önlemek üzere, çevre (kafa) hendekleri ve
gerektiğinde hendek ile atık depo sahası sınırı arasına 1-1,5 m yükseklikli bir toprak sedde
teĢkil edilmelidir.
Kapatılan düzensiz depolama alanının üzeri olabildiğince geçirimsiz bir nihai (son) örtü
tabakası ile kaplanmalıdır. Düzensiz depolama alanlarının ıslah sonrası üst örtü ile
kapatılmasının gayesi, atığı çevresinden izole ederek sızıntı suyu ve depo gazı
Baskı Ta
emisyonlarının kontrolünü sağlamaktır. Nihai örtü tabakası, en az bakım gerektirecek Ģekilde,
uygun yağmur suyu drenajını sağlayacak, erozyonu en aza indirecek, farklı oturmalara izin
verecek tarzda ve olabildiğince düĢük geçirgenlikte inĢa edilmelidir. Nihai örtü tabakası
inĢaat kalitesi, uygulanan üst örtü detayına bağlıdır (ġekil 112).
Üst örtü tabakasının en üstünde gevĢek bitkisel toprak tabakası (> 50 cm) yer alır. Bitkisel
toprak tabakasının esas rolü, alt tabakaları mekanik etkilerden korumak ve üzerindeki
bitkilerle erozyonu azaltmaktır. Bu tabakanın ve uygulanacak inĢaat tekniğinin detayı, uygun
malzemenin kolay temin edilebilirliği ile planlanan kullanım (kapatma sonrası) amacına (yeĢil
alan, spor sahası sera vb.) göre değiĢir. Her halükarda 50-60 cm‘den az olmamalıdır.
Atık depolama sahasının üzeri bitkisel toprakla kapatılmadan önce, depo gazına dirençli
uygun bitki türlerinin tespiti için yerinde bitki denemeleri gerekebilir.
Bitkisel toprak tabakası teĢkili ve tohum hazırlama, süreklilik arz edecek Ģekilde
yürütülmelidir. Ġlk ekim (bitkilendirme) döneminde erozyondan korunmak için, dayanıklı ve
hızlı büyüyen çim türleri kullanılmalıdır. Çim ekimi, Ģiddetli rüzgar ve yağıĢ altında
yapılmamalı, uygun hava Ģartları beklenmelidir. Hızlı büyüyen çim tabakası geliĢtikten sonra,
diğer sığ köklü bitkilerin (ağaç türleri) ekimine geçilmelidir.
Düzensiz depolama alanlarında oluĢan depo gazının kontrollü olarak toplanıp tahliye
edilerek,
çevre
ve
insan
sağlığı
üzerine
olabilecek
olumsuz etkilerin
önlenmesi
gerekmektedir. Önemli oranda depo gazı üretimi devam eden düzensiz depolama
alanlarında, aktif gaz toplama ve kullanım sistemi ile gaz yakma bacalarının (flare), nihai örtü
teĢkili ve bitkilendirme (peyzaj) çalıĢmaları ile birlikte kurulması gerekir. Nihai örtü
tabakasındaki geçirimsiz kil tabakası altında gaz toplama/tahliye tabakası (≥ 30 cm çakıl)
teĢkil edilmelidir. Bu tabaka sayesinde depo gövdesinden yükselen gazlar, gaz tahliye
kuyularına yönlendirilmelidir. Gaz toplama bacalarından çıkan gaz, basit bir meĢalede
yakılabilir ya da esnek HDPE (yüksek yoğunluklu polietilen) boru sistemi ile toplanarak
merkezi bir yakma bacası ya da gazdan enerji üretim tesisine iletilebilir.
Gaz toplama bacaları, yeterli eğimde döĢenmeli, düĢük kotlarda biriken kondens gaz bacaları
veya üst örtü tabakası içine tahliye edilmelidir. Tecrübeler, depo gazı üretiminin kapanma
sonrası 10-15 yıllık dönemde yüksek değerlerde, sonrasında ise düĢük değerlerde olmak
üzere uzun yıllar (>30 yıl) devam ettiğini göstermektedir. Depo gazı kullanımı ile ilgili
planlamada, gaz üretimindeki bu değiĢkenlik dikkate alınmalıdır.
Baskı Ta
ġekil 112. Islah sonrası atık depolama tesisi üst örtü detayı
Baskı Ta
Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü
7.4.4.
Tarımsal sulama geri dönüĢ sularında bulunabilecek ticari gübre ve tarım ilacı (pestisit)
artıkları ile hayvan yetiĢtiriciliğinden kaynaklanan doğal hayvansal gübrenin bilinçsiz ve
kontrolsüz kullanımları sonucu yüzeysel akıĢ ve/veya sızma yolu ile bu kirleticilerin alıcı
ortama ulaĢması ülkemiz havzalarındaki en önemli yayılı kirletici kaynaklardır. Her iki kirletici
yayılı kaynak için besi maddesi içeren (N ve P gibi) kirleticilerin olumsuz çevresel etkilerinin
azaltılmasında izlenebilecek en uygun ve pratik yol, kaynağında önlemler almaktır. Aksi
takdirde, yayılı kirleticilerin kontrolü için, noktasal kirleticilerin aksine, kirliliğin oluĢmasından
sonra tedbir alınması oldukça zor, hatta mümkün değildir. Bu bağlamda, yayılı kirleticiler için
havza-içi kontrol konularında pratik uygulanabilirliği yüksek olan ve halen birçok ülkede
kullanımı olan yöntemlere bu bölümde değinilecektir.
Diğer bir yayılı kirletici kaynak olan düzensiz katı atık depo alanlarından gelen sızıntı suları,
katı atıklar ile ilgili kısımlarda söz edildiği gibi, alınacak bir seri iyileĢtirme çalıĢmaları ve yeni
kurulacak olan düzenli depolama alanları ile büyük ölçüde kontrol altına alınarak, sızıntı suyu
miktarları kademeli olarak azaltılacaktır. Foseptikler ise kısmen kullanılmaya devam edecek,
ancak yıllar boyunca kırsal nüfustaki azalmalara paralel olarak foseptik kullanım
miktarlarında azalmalar beklenecektir. Orman alanlarından kaynaklanacak besi maddesi
yükleri ise, akarsu kenarlarında yapılacak düzenlemeler ve erozyon kontrolü ile azaltılmaya
çalıĢılacaktır.
7.4.4.1.
Tarımsal Kirlilik Yönetimi
Önerilen düzende; Tarım Ġl Müdürlüğü‘nün (TĠM) bu konu ile ilgili yapması gereken faaliyetler
aĢağıda yer almaktadır.
Havzayı oluĢturan iller ve ilçeler bazında tüm tarım alanlarının güncellenmiĢ
envanterinin hazırlanması, toprak sahipleri ve iĢlenen ürünler tespit ederek
veritabanında toplanması ve bu verileri sürekli olarak güncellemek,
Ġlçeler bazında her bir ürün baĢına kullanılan pestisit ve gübre miktarlarını tespit
etmek ve veritabanında sistematik olarak depolamak ve güncellemek,
Tarım Ġl Müdürlüğü tarafından ‗Yönetimli Çiftçi Mücadelesi‘ çalıĢmaları kapsamında
çiftçilerin ürünlerine uygun olarak kullanacakları gübre ve pestisit konularında bilgi
akıĢında bulunmak ve yıllık kullanım planları hazırlamak,
Baskı Ta
Önerilen planlamanın uygulamasını takip etmek ve gerçekleĢen uygulamaları kayıt
altına
almak
(ürün
bazında
kullanımlar
aylık
bazda
gerçekçi
rakamlarla
hesaplanabilir),
Uygulamalarda yanlıĢ zamanda, yanlıĢ sıklıkta ve bilinçsiz kullanımların çevrede
yaratacağı olumsuzluklar konusunda çiftçinin eğitimi ve rehberlik hizmetlerini daha sık
ve belirli aralıklarla yapmak,
Özellikle pestisit kullanımlarında tarihi geçmiĢ, kullanımı yasaklanmıĢ ilaçların
uygulanıp uygulanmadığının kontrol etmek ve kullanılmıĢ pestisit ambalajlarının
uygun Ģekilde uzaklaĢtırılmalarını sağlamak,
Çevresel açıdan en az sakıncası olan ilaç ve gübrelerin kullanımını özendirmek,
Sulama gereken durumlarda, uygun sulama tekniklerinin kullanılmasının teĢvik
ederek miktarını, uyulama süresini ve zamanını belirlemek ve izlemek,
Topraklarının iĢlenmesi, sürülmesi, hasat gibi tarımsal faaliyetlerde uygun tarımsal
teknolojilerini çiftçilere tanıtmak ve bu konuda eğitim çalıĢmalarını hızlandırmak,
Diğer paylaĢımcı illerin havza içerisinde kalan kısımları için de benzer çalıĢmaların
yapılmasını sağlamak amacıyla bu illerin il/ilçe tarım müdürlükleri ile temasa geçmek,
bilgi akıĢını ve verilerin TKĠB tarafından toplanmasını ve birleĢtirilmesini sağlamak ve
önerilen düzende kurulması öngörülen HSA/ÇĠB bünyesinde de aynı verilere
ulaĢılabilme imkânı sağlanmalıdır.
Bu düzende; Tarım Ġl Müdürlükleri il bazındaki tüm uygulamalardan bilgi sahibi olabilecek,
dolayısıyla
gerektiğinde
çiftçilerin
uyarılmasında
etkin
rol
oynayacaktır.
Havza-içi
kontrollerde, kirletici kaynağın oluĢmadan önlenmesinde büyük yarar bulunmaktadır.
Özellikle gübre ve ilaç kullanımları bu Ģekilde kontrol altına alınabilir ve yanlıĢ uygulamalar
azaltılabilir.
Organik Tarıma GeçiĢ
Ekosistem açısından değerlendirildiğinde organik tarım, bir ürünün, üretim ve iĢleme
aĢamalarında çevreyi koruyan yöntemler kullanılarak üretilmesi iĢlemidir. Ülkemizde organik
tarım faaliyetlerine baĢlanmıĢtır. Ülkemizdeki tarımsal alanların büyüklüğü de göz önüne
alındığında, organik tarıma geçebilmek için planlama çalıĢmaları hızlandırılmalıdır.
BirleĢmiĢ Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) organik tarım üretimini, çevrenin korunması
ve kirlenmenin azaltılması; toprak erozyonu ve tahribatının azaltılması; biyolojik çevrimin
Baskı Ta
dengelenmesi ve insan sağlığının korunması; toprak içerisindeki biyolojik faaliyetler için
gerekli Ģartların sağlanması suretiyle toprak üretkenliğinin yeniden kazandırılması ve bu
üretkenliğin sürekliliğinin sağlanması; doğal bitkilerin korunması ve geliĢtirilmesi; organik
üretim yapılan yerdeki kaynakların mümkün olduğunca yeniden kullanılması prensipleri
kapsamında tanımlamaktadır. Bu prensiplerden de anlaĢılacağı üzere, organik tarım
ilkelerinin çoğu doğrudan çevrenin korunması ve sürdürülebilirliğinin sağlanması esaslarına
dayanmaktadır. Organik tarımın en önemli hedefi, ürünlerin yetiĢtiği ortamın doğallığının ve
çeĢitliliğinin korunmasıdır.
AĢağıda, çevresel açıdan organik tarımın faydalarından kısaca söz edilmektedir.
Organik tarım yapan çiftçiler, toprağın kalitesini arttırmak için herhangi bir sentetik
gübre kullanamamaktadır.
Dolayısıyla,
toprak
verimliliğinin korunması birinci
önceliktir.
Toprağın gübrelenmesi çiftlik atıkları, kompost, bitki atıkları ve organik azotlu
gübrelerin kullanılması esasına dayanmaktadır.
Toprak mikroorganizmaları, organik tarım yapılan topraklarda, klasik tarım yapılan
topraklara oranla % 30–100 daha fazladır.
Organik gübreleme aynı zamanda toprak erozyonunu azaltmaktadır.
Organik tarım yapılan topraklarda daha seyrek ve daha az sulama ihtiyacı vardır.
Toprağın çölleĢmesi azalmaktadır.
Organik tarımın az azot girdisi ile yapılması prensiptir. Dolayısıyla, nitrat kirliliği klasik
tarım alanlarına oranla organik tarımda %50 azaltılabilir (Stolze vd., 2000).
Organik tarım alanlarında fosfor ve potasyum fazlalığına daha az rastlanmaktadır
(FAO, 2002).
Organik tarımda, bitkilere besi maddesi temini genelde artan biyolojik aktivite ile
desteklenmektedir. Organik tarım yapan iĢletmeler, klasik tarım yapan iĢletmelere
göre %60 oranında daha az enerji kullanmaktadır (FAO, 2002).
Organik tarım alanlarında yapılması istenen biyolojik mücadele, bu amaçla kullanılan
asalak (parazit) ve avcı (predatör) böcek popülasyonunu belirli bir seviyenin üzerinde
tutulmasını gerektirmektedir. Dolayısıyla, biyolojik çeĢitliliğin zenginleĢtirilmesi ve
korunması üretimin sürekliliği açısından önemlidir.
Baskı Ta
Organik tarım sistemlerinde CO2 emisyonları klasik sistemlere oranla %48–66
oranında daha düĢüktür (FAO, 2002).
Organik
tarım
uygulamalarından
daha
düĢük
azot
oksit
emisyonları
kaynaklanmaktadır.
Organik tarım uygulamalarının klasik tarım uygulamalarına kıyasla çevre üzerindeki etkileri
Tablo 86 da gösterilmektedir. (Yazgan, 2006)
Tablo 86. Organik Tarımın Klasik Tarıma Kıyasla Çevre Üzerindeki Etkileri
Organik Tarımın Etkisi
Biyolojik çeĢitlilik ve arazi görünümü
Bitkisel çeĢitlilik
Hayvansal çeĢitlilik
Arazi görüntüsü
Toprak
Toprağın organik madde içeriği
Biyolojik faaliyetler
Toprak yapısı
Toprak erozyonu
Yeraltı ve yüzey suları
Nitrat yıkanması
Pestisitler
Ġklim ve Hava
CO2
N2O
CH4
NH3
Pestisitler
Tarımsal Girdiler
Besi maddesi kullanımı
Su kullanımı
Enerji kullanımı
Çok Ġyi
Daha Ġyi
Aynı
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Organik tarım ile ilgili ülkemizdeki yönetmelik birkaç kez revize edilerek en son Ekim 2006‘da
yürürlükteki halini almıĢtır (OTEUĠY, 2006). Organik Tarımın Esasları ve Uygulanmasına
ĠliĢkin Yönetmelik ile AB kriterleri ile uyumlu ve tarım reformunun sağlanabileceği düzene
kavuĢmuĢtur. Yönetmelikte, organik tarımın yapılması düĢünülen alanlarda kontrol, denetim
ve izinleri yetkili sertifikasyon kuruluĢlarına verilmektedir. Sorumlu Bakanlık ise Tarım ve
KöyiĢleri Bakanlığı‘dır. Yönetmelik eski hali ile (11 Temmuz 2002 tarih ve 24812 sayılı Resmi
Baskı Ta
Gazete) ana yolların her iki tarafında 1 km‘lik alanlarda organik tarıma izin verilmemesi Ģartı
yürürlükten kaldırılmıĢ, onun yerine uygun alanlarda çevre kirliliğinin olmamasının
incelenmesi veya çevre kirliliği yaratan unsurların yakın civarda olmaması gereği getirilmiĢ,
bütün ön inceleme ve uygunluk oluru yetkin organik tarım sertifikasyon kuruluĢlarına
bırakılmıĢtır.
Bu bilgiler ıĢığında, havzalarda en kısa sürede organik tarım yapılabilecek alanlar
saptanmalı, bu olası alanların toprak özellikleri ve meteorolojik Ģartları da göz önünde
bulundurularak uygun ürün/ürünlerin seçimleri yapılarak organik tarıma en azından kısmen
geçilebilmelidir. Organik tarım uygulamaları sürekliliği olması gereken bir aĢamadır.
Ülkemizde organik tarım konusunda çalıĢmalar bulunmakta ancak yeterince hızlanmamıĢtır.
Özellikle dıĢ pazarlarda ihraç edilme potansiyeli yüksek olan fındık, çeltik, yer fıstığı,
domates, fasulye ve yem bitkilerinin organik üretimleri teĢvik edilerek yaygınlaĢtırılabilir.
7.4.4.2.
AAT Çamurlarının Toprakta Kullanılması
Yürütülen proje bulgularından anlaĢılacağı üzere, ülkemizde evsel ve endüstriyel atıksuların
arıtılması amacıyla kurulan AAT‘lerin mevcut durumda yetersiz olduğu anlaĢılmaktadır. Yakın
gelecekte bu ihtiyaca cevap verebilecek sayıda AAT‘lerin planlanması projenin ana
hedeflerinden biridir. Önerilen AAT‘lerin yakın gelecekte kurulması ve iĢletilmesine paralel
olarak bir yandan atıksular arıtılırken, diğer bir yandan da tesislerden son ürün olarak çamur
çıkacaktır. Dolayısıyla AAT‘lerin devreye girmesi ile AAT çamuru miktarında ciddi bir artıĢ söz
konusu olacaktır. Bu oluĢan çamurun çeĢitli Ģekilde uzaklaĢtırılması mümkün olabilmektedir;
ancak tarımda kullanımları halen büyük miktarlarda tarım toprağına sahip ülkemiz açısından
büyük önem taĢımakta ve kullanılacak gübre miktarının azaltılması yönünde bir fayda
sağlayacaktır.
ÇOB tarafından 03.08.2010 tarihli ―Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta
Kullanılmasına Dair Yönetmelik‖ uyarınca AAT çamurlarının stabilize edildikten sonra belirli
koĢullar altında kullanımına izin verilmektedir. AB ile uyum sürecinde yürürlüğe konulan bu
yönetmelik gereği AAT çamurlarının toprakta uygulanması için temel Ģartlar, arıtma çamuru
ve uygulanacak toprağın metal içeriğinin sağlanması, toprağın organik madde miktarının
%5‘den az olması, arıtma çamurunun organik madde içeriğinin %40‘tan fazla olması, arıtma
çamuru uygulanacak toprakta yeraltı su seviyesinin 1 m‘den daha derinde olmasıdır. Bu
Baskı Ta
Ģartlara göre, havzalarda arıtma çamurlarının kaynaklandığı yerlerdeki verimsiz topraklarda
Ģartlandırıcı olarak kullanılması değerlendirilmesi gereken önemli bir konudur.
7.4.4.3.
Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi
Ülkemizdeki havzaların birçoğunda hayvan yetiĢtiriciliği yaygındır. BüyükbaĢ ve küçükbaĢ
hayvan yetiĢtiriciliğinin yanı sıra tavukçulukta önemli faaliyetler arasındadır. Hayvancılık
faaliyetleri ile elde edilen yan ürün hayvansal atıklardır. Genelde ülkemizde hayvansal atıklar
yetiĢtiriciler tarafından bir müddet dinlendirildikten sonra doğal gübre olarak tarım alanlarında
kullanılmaktadır. Ancak, bu iĢlemin kontrolsüz ve bilinçsizce yapıldığı da bilinmektedir. Bu
konudaki kontrol önlemleri bu bölümde sıralanmaktadır.
Mevcut durumda ilçeler ve köyler bazında yıllık hayvan sayıları kategorilere göre ĠLEMOD
veritabanında verilmektedir. Bu hayvanların sayıları ile birlikte kayda girmesi önerilen bilgiler
ve diğer dikkat edilmesi gereken hususlar aĢağıda sıralanmıĢtır:
Barınak ebatları ve barındırma koĢulları,
Barınaklardaki hayvan sayısı,
Hayvan cinslerine göre büyüme ve barındırma süreçleri,
Hayvan beslenmesinde kullanılan yemlerin ve kullanılan ilaçların incelenmesi ve
uygunluklarının irdelenmesi,
Herhangi bir yanlıĢ uygulamada, çiftçi veya yetiĢtiricilerin uyarılması,
Hayvan dıĢkılarının toplanarak uygun koĢullarda bekletildikten sonra kontrollü olarak
tarım alanlarında doğal gübre olarak kullanılması,
Hayvanların hareket kabiliyetlerinin (mobilitelerinin) kontrol altına alınması dolayısıyla
dıĢkılarının rahatlıkla toplanabilmesi,
Hayvanların otlatılması esnasında özellikle sulak alan ve akarsu kıyılarından
tamamen uzak tutulmalarının sağlanması,
Mümkün olduğunca çiftliklerin etrafının hendek kazılarak, yakın civar ile temasın
sınırlandırılması, özellikle yüzeysel akıĢla hayvan atıklarının yakın civara ve
nihayetinde alıcı ortama ulaĢabilirliğinin azaltılması,
Tavukçuluğun yönetmeliklerle sınırlandırıldığı Ģekilde kapalı ortamlarda yapılması,
Barınaklardaki koĢulların düzenli olması,
Hayvan beslenmesinde sınırlandırılmalara dikkat edilmesi, vs.
Baskı Ta
Hayvansal Atık Yönetim Stratejilerinin Belirlenmesi
Günümüz teknolojisinde bilinen en iyi hayvancılık yönetim stratejisi genel olarak ‗Organik
Hayvansal Üretim‘e geçiĢtir. Geleneksel hayvansal üretim sisteminde, birim alandan yüksek
miktarda ve ekonomik ürün alınması öncelikli olduğundan, ekolojik denge ve ürün kalitesinde
sağlık kriterleri ve çevre kirliliği ikinci plana atılmıĢtır. Dolayısıyla, son yıllarda organik
hayvansal üretim teĢvik edilmektedir. Bu konuda birçok detayın yer aldığı yönetmelik yine 17
Ekim 2006 tarih ve 26322 sayılı Resmi Gazete‘de yayınlanmıĢ olan Organik Tarımın Esasları
ve Uygulanmasına ĠliĢkin Yönetmeliktir.
Bu yönetmelikte organik sürü oluĢturabilmek için klasik iĢletmelerden getirilecek hayvanların
yaĢı, hayvan türü ve verimlerine göre geçiĢ süreçleri, barınakların durumu, her bir hayvan
türü için ayrılacak barınak alanı, hayvanların bakımı ve beslenmesi, su ve yem kullanımları,
yemlere ilave edilebilecek katkı maddeleri anlatılmaktadır. Ayrıca, yine yönetmelikte hayvan
dıĢkılarının nasıl ve ne Ģekilde toplanacağı, bekletilme Ģartları ve gübre olarak
uygulanabilirliği konularında da kılavuz niteliğinde bilgi verilmektedir.
Baskı Ta
7.4.5. Akarsu Yataklarından Kum ve Çakıl Çekilmesinden Kaynaklanan
Sorunlar ve Bu Sorunların Giderimine Yönelik Öneriler
Seyhan Havzası bazında bu durum değerlendirildiğinde, Seyhan Barajı‘nın iĢletmeye
açılmasından sonraki yıllarda, barajın rüsubatı tutması ve mansaba sediment taĢınımını
kesmesi nedeniyle özellikle tarihi TaĢköprü mansabında meydana gelen büyük boyutlardaki
oyulmanın, mansapta nehir jeomorfolojisindeki olumsuz etkilere ve köprünün tahrip olma
riskinin oluĢması söz konusu olduğu görülmektedir. Çözüm olarak,
Seyhan Nehri‘nden,
Seyhan Barajı ve Akdeniz arasında kum-çakıl malzeme alınması yasaklanmıĢtır. Bu problem
genel olarak değerlendirildiğinde özellikle Sakarya, Gediz, YeĢilırmak, Kızılırmak, Aksu,
Ceyhan Havzalarında kum ve çakılm çekilmesi gerçekleĢtiği görülmektedir. Genel olarak
yaĢanan sorunlar ve çözüm önerileri aĢağıda verilmektedir.
Ülkemizdeki sayıları, rezervleri ve üretimleri konusunda net bilgilerin elde edilemediği, özel
sektör ve kamu kurumları tarafından iĢletilen kum çakıl ocaklarının büyük bir kısmı nehir
kenarlarında yoğunlaĢmaktadır. Akarsulardan kum çıkarılmak için akarsu kenarındaki kum ve
çakıl kepçelerle kazılarak alınır, ya da akarsu yatağındaki doğal zemin kazılarak yeraltı suyu
seviyesine inilmekte, sallama kepçelerle su içerisinde 10m derinliğe inilerek malzeme
alınmaktadır. Ayrıca, akarsu yakınında ancak yatağının dıĢında olan ve kum rezervi olan
arazilerden de kum çıkarılabilmektedir. Kum ve çakıl ocakçılığında malzemenin ortaya
çıkarılması için yapılan hafriyat iĢlemleri peyzaj estetiğini bozmakta, kıvrımları ortadan
kaldırmakta ve topografyayı tamamen değiĢtirmektedir. Özellikle kapasitenin üzerinde
yapılan hafriyatlar sonucu nehirlerin akıĢ rejimi bozulmakta, su içi ve su kıyısındaki habitatlar
tahrip olmaktadır. Ayrıca, kum- çakıl yıkama iĢlemleri sırasında kullanılan nehir suları
kirlenmiĢ olarak tekrar nehre geri verilmektedir (Uğur ve Akpınar, 2003). Sediment bütçesinin
bozulmasından dolayı nehirlerin denize taĢıdığı kum miktarlarında azalma olmakta ve
bundan dolayı nehir ağzı ve etrafındaki kıyı Ģeridinde erozyon görülebilmektedir (KabdaĢlı,
2010).
Özetlemek gerekirse, barajların yanı sıra kum ve çakıl ocakları da nehirlerin membaından
mansabına doğru sürekli olarak sediment taĢımasını engellemekte, nehir yataklarından kum
ve çakılın bilinçsizce çekilmesi sonucu nehir yatağı ve kıyılar aĢınmaya açık hale gelmekte;
ayrıca balıkların yumurtlama alanı olan çakılların azalması ve zarar görmesi, nehirlerdeki
ekolojik yaĢamı da olumsuz etkilemektedir. Ayrıca kum-çakıl ocaklarının faaliyetleri sonucu
Baskı Ta
yeraltı suyunu taĢıyan alüvyon rezervlerinin büyük bir bölümü çekilmekte, bu yüzden yeraltı
suyu seviyelerinde azalmalar görülmekte, kazılar sonucu açığa çıkan ve gölcükler oluĢturan
yeraltı suları dıĢ etmenlerden kirlenmeye açık hale gelmektedir (Apaydın ve diğ., 1997)
Kum ve çakıl çekilmesinden kaynaklanan sorunların giderilmesine yönelik literatürde bazı
çalıĢmalar ve alınması gereken önlemlere rastlanmaktadır.
Dere içerisinde akıĢ rejimini bozacak faaliyetler yapılmamalı, büyük çukur ve oluklar
meydana getirilmemelidir (Apaydın ve diğ., 1997). Ayrıca döküm sahası olarak çok geniĢ
yüzeyler seçilmemeli, oluĢturulacak eğimler erozyonu hızlandırmayacak Ģekilde olmalı,
jeoteknik darağanlık ve drenaj yapısı dikkate alınmalıdır (Uğur ve Akpınar, 2003).
Kum ve çakıl ocaklarının yol açtığı çevre sorunlarının en aza indirilebilmesi için ÇED ve doğa
onarım çalıĢmaları faaliyet baĢlamadan önce birlikte ele alınmalıdır. Doğa onarım çalıĢmaları
desteklenmeli ve teĢvik edilmelidir (Uğur ve Akpınar, 2003).
Kondolf (1997)ye göre balıkların yumurtlama alanı olan çakılların azalması neticesinde
balıkların zarar görmesini engellemek için Ren Nehri‘ne yapay olarak çakıl eklenmiĢtir.
Nehirdeki kum ve çakılın bölgesel bazlı yönetilmesi sağlanmalı ve Nehir boyunca sediment
akıĢının sürekliliğinin sağlanması gerektiği ifade edilmektedir. Ayrıca, nehirden sağlanan kum
ve çakılın alternatiflerinin kullanımının teĢviki de önerilmektedir.
Birçok geliĢmiĢ ülkede nehir içi madenciliği yasaklanmıĢ (Ġngiltere, Almanya, Fransa,
Hollanda, Ġsviçre) veya sınırlanmıĢtır. Sınırlandırma için literatürde çeĢitli alternatifler
verilmiĢtir (Kondolf, 1997). Örneğin, nehir yatağından belli bir seviyede aĢağıya kadar ya da
talvege (akarsu yatağının en düĢük noktasından geçen çizgisel hat) kadar inilebilmesi, bu
kırmızı çizginin altında kum ve çakıl çıkarılmaması önerilmektedir. Çevre ve Orman
Bakanlığı‘nın ―Kum, Çakıl ve Benzeri Maddelerin Alınması, ĠĢletilmesi ve Kontrolü
Yönetmeliği‖ (Resmi Gazete, 8.12. 2007, Sayı:26724) içme ve kullanma suyu temin edilen
kıta içi yüzeysel su kaynakları ile bunları besleyen akarsular ve koruma alanları haricindeki
nehir ve sulak alanlarda kum ve çakıl madenciliğine izin vermektedir. Dere yatağının doğal
yapısını ve su kalitesini bozmama Ģartı koĢulmakta ve belirlenecek talveg kotundan daha
derine inilmesine izin verilmemektedir.
BaĢka bir yaklaĢım da nehrin getirebileceği sediment miktarının hesaplanıp, sadece bu
miktarın belli bir emniyet katsayısıyla (örneğin ABD‘nin Washington eyaletinde bu oran %
Baskı Ta
50‘dir) azaltılmıĢ oranına kadar madenciliğe izin verilmesidir (Kondolf, 1997). Kum ve çakıl
madenciliğinin etkilerinin tam olarak anlaĢılabilmesi, kontrolü ve alınacak önlemlerin sağlıklı
olabilmesi için nehrin sediment bütçesinin geliĢtirilmesi faydalı olacaktır. Yeni barajların
yapımında, sulama projelerinde ve kum-çakıl madenciliğinde bu sediment bütçesi hesaba
katılmalı, bunlarla ilgili projelere ve maliyet hesaplarına sedimentin sürekliliğini sağlayacak
önlemler de eklenmelidir. Nehirlerin kum potansiyelleri araĢtırılarak azalma miktarları
belirlenmeli ve bu konular ile ilgili idari önlemler de ortaya konmalıdır. Nehirlerin döküldükleri
kıyı bölgelerinde erozyona ve morfolojik yapı değiĢikliklerine neden oldukları literatürde yer
almaktadır (Ġrtem ve KabdaĢlı, 2001). Kıyılarda görülen bazı sorunların nehir havzaları
yönetiminden kaynaklandığı açıktır. Bu nedenle sediment bütçesi açısından kıyı alanları
yönetimi ile nehir havzaları yönetiminin entegre bir yaklaĢımla ele alınması önerilmektedir.
―Madencilik Faaliyetleri ile Bozulan Arazilerin Doğaya Yeniden Kazandırılması Yönetmeliği‖
(Resmi Gazete, 23.1.2010, Sayı:27471) maden arama ve iĢletme faaliyetleri esnasında veya
sonucunda topoğrafyası değiĢen alanların, çevre emniyetinin sağlanarak ve projesine uygun
olarak ıslah edilmesini Ģart koĢmaktadır. Yönetmeliğe göre Madencilik faaliyetleri esnasında
ve sonucunda ortaya çıkan atıkların depolandığı alanlarda duraylılık (bir malzeme kütlesinin
veya bir yapının maruz kaldığı gerilmenin kalkmasıyla, dönüĢümsüz önemli bir deformasyona
veya harekete maruz kalmaksızın, uygulanan gerilmeye uzun süre dayanabilmesi koĢulu)
sağlanmalıdır. Jeolojik etütler kapsamında jeomorfolojik öğeler, hidrolojik ve hidrojeolojik
özellikler belirlenmeli ve bu veriler doğrultusunda faaliyet alanı çevresi yüzeyden akan veya
yağıĢlar sonrasında akması olası su akıĢı açısından güvenli hâle getirmelidir. Suyolları, çevre
doğal drenaj sistemi yeterli olacak Ģekilde planlanmalı ve alanın su baskınına uğraması
olasılığına karĢı yeterli önlemler alınmalıdır.
Kum ve çakıl ocakları nedeniyle bozulan alanların ekolojik ve estetik değerlerinin geri
kazanımı için dünyanın çeĢitli yerlerinde baĢarı ile uygulanmıĢ çalıĢmalar vardır. Bu
kullanımlar; tarım, orman, rekreasyon, balıkçılık ve sulama amaçlı gölet ve doğa koruma
alanı olarak sıralanabilir. ĠĢletme sonrası kullanılabilecek bu yöntemlerin seçilmesinde
topografya, toprak ve su özellikleri, vejetasyon, bölgesel arazi kullanım planları, fiziksel,
çevresel ve iklimsel veriler dikkate alınmalıdır (Uğur ve Akpınar, 2003).
Baskı Ta
7.4.6.
Arıtma Çamurları Yönetimi
Ġlgili Yasal Çerçeve:
Bu bölümde, arıtma çamurların yönetimi ile ilgili olarak Ulusal mevzuat ve AB müktesebatı
incelenmiĢtir.
Ulusal Mevzuat
Türkiye‘de arıtma çamurlarının yönetimi ile ilgili baĢlıca yasal çerçeve aĢağıdaki gibidir:
Atık Yönetiminin Genel Esaslarına ĠliĢkin Yönetmelik (5 Temmuz 2010 tarih ve
26927 no ile Resmi Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2008))
Bu yönetmeliğin amacı, atıkların çevre ve insan sağlığına zarar vermeden
yönetilmesine iliĢkin genel esasların belirlenmesidir. Bu kapsamda, atık yönetiminin
kontrollü bir Ģekilde yapılabilmesi için atık sınıflandırılması getirilmiĢtir olup, atıkların
tehlikelilik özelliklerinin belirlenmesi amacıyla 20 ana grup altında detaylı atık listesi ile
bir sistematik oluĢturulmuĢtur. Burada atıksu çamurları, Yönetmelik Ek IV‘de verilen
atık listesi içerisinde 19. madde olan, ―Atık yönetim tesislerinden, tesis dıĢı atık su
arıtma tesislerinden ve insan tüketimi ve endüstriyel kullanım için su hazırlama
tesislerinden kaynaklanan atıklar‖ bölümüne tekabül etmektedir (Madde 19.08). Bu
bölüm su, atıksu ve atık yönetimi tesislerinden kaynaklanan tüm atıklara iĢaret
etmektedir.
Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelik (3
Ağustos 2010 tarih ve 27661 no ile Resmi Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2010))
Bu yönetmeliğe göre, ham çamurun toprakta kullanılması yasaktır; stabilize arıtma
çamurunun kullanılmasında ise bazı sınırlamalara uyulması gerekmektedir. Öncelikle
stabilize çamurun, doğal orman alanları ile meyve ağaçları hariç olmak üzere toprakla
temas eden ve çiğ yenen meyve ve sebze ürünlerinin yetiĢtirildiği topraklarda kullanımı
yasaktır. Arıtma çamurunun toprakta kullanılması, tüm koruma alanları ile içme ve
kullanma suyu temin edilen yüzeysel su ve yeraltı suyu besleme havzalarında
tamamen yasak olup, bu amaçlara hizmet etmeyen diğer yüzey sularını çevreleyen 300
m‘lik alanın dıĢında uygulama yapılmasına izin verilmektedir. Hayvan otlatma veya
hayvan yemlerinin hasadı yapılacak alanlarda ise, söz konusu faaliyetler ile arıtma
çamurunun uygulanması arasında geçen süre en az 4 hafta olmalıdır. Bunlara ilaveten
arıtma çamurlarının, pH değeri 6‘dan küçük olan, organik madde içeriği %5‘den fazla
Baskı Ta
olan topraklarda ve taban suyu seviyesi 1 m‘den sığ derinlikte olan veya eğimi %12‘yi
geçen alanlar ile kumlu tekstürlü topraklarda kullanımı yasaktır. Organik madde içeriği
%40‘dan daha az olan stabilize arıtma çamurlarının da toprağa uygulanması yasaktır.
Kapasitesi 1.000.000 eĢdeğer nüfusun üzerinde olan atıksu arıtma tesislerinde oluĢan
çamurların en az %90 kuru madde değerine kadar kurutulması esastır, ancak teknik ve
ekonomik acıdan uygunluğunun belgelenmesi durumunda %90 kuru madde Ģartı
aranmaz.
Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetmelik (26 Mart 2010 tarih ve 27533 no
ile Resmi Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2010))
Yönetmelikte, Geçici Madde 4‘de bahsi geçen kriterler ve/veya Tehlikeli Atıkların
Kontrolü Yönetmeliği Ek 11-A‘da belirtilen Atıkların Düzenli Depolama Tesislerinde
Depolanabilme Kriterleri sağlandığı takdirde arıtma çamurlarının düzenli depolama
tesislerinde bertarafı mümkündür.
Bu Yönetmeliğin arıtma çamurlarının düzenli depolanmasını düzenleyen (Geçici Madde
4) maddesine göre, Atık Yönetimi Genel Esaslarına ĠliĢkin Yönetmelik (ÇOB, 2008) Ek
IV uyarınca, tehlikesiz atık olarak sınıflandırılan arıtma çamurlarının ağırlıkça en az
%50 kuru madde (KM) ihtiva etmesi, ön iĢleme tabii tutularak kötü kokunun giderilmesi
ve atığın kararlı hale getirilmesi kaydıyla, ÇOK limitine bakılmaksızın II. Sınıf Düzenli
Depolama Tesislerinde 01/01/2015 tarihine kadar depolanabileceği belirtilmektedir.
Ancak mevcut susuzlaĢtırma teknolojileri ile söz konusu %50‘lik KM oranına ulaĢılması,
özellikle kentsel atıksu arıtma çamurları için, termal kurutma olmaksızın, pratik olarak
mümkün değildir. Termal kurutma için de %50‘lik KM oranı çok düĢük kalmaktadır. Bu
sebeple minimum KM oranının %30-35 düzeylerine çekilmesi uygun olacaktır. Zira
depolanan kentsel katı atıkların özellikle yaz dönemindeki su muhtevası da %65-70
düzeylerine ulaĢabilmektedir.
Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği (8 Ocak 2006 tarih ve 26047 no ile Resmi
Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2006))
Bu Yönetmeliğe göre, kentsel atıksu arıtma tesislerinden çıkan arıtma çamuru uygun
Ģartlarda yeniden kullanılabilir. Arıtma çamurlarının iĢlenmesi, geri kazanımı ve
bertarafı ile ilgili olarak Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Madde 17‘de
belirtilen hususlar gözetilmelidir (20 Mart 2010 tarih ve 27527 no ile Resmi Gazetede
Baskı Ta
yayımlanan). Arıtma çamurlarının toprakta kullanımı ve/veya bertarafının Evsel ve
Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmeliği‘nde belirlenen
standartlara ve yöntemlere uygun olarak yapılması esastır.
İlgili AB Mevzuatı
AB müktesebatında arıtma çamurlarının yönetimine iliĢkin temel direktif AB Çamur
Direktifi‘dir.
AB Çamur Direktifi (1986) Council Directive 86/278/EEC of 12 June 1986 on the
protection of the environment, and in particular of the soil, when sewage sludge
is used in agriculture.
AB bünyesinde, atıksu çamurlarına iliĢkin tüm yönetim stratejileri Çamur Direktifi‘nde
tanımlanmıĢtır. Buna göre, çamurun bilimsel tarım açısından çok önemli nitelikleri
olduğu kaydedilmektedir. Direktif ayrıca, toprak ve çamur içerisindeki ağır metal
konsantrasyonları ile toprağa yıllık olarak uygulanabilecek en yüksek ağır metal
miktarlarına iliĢkin kısıtlar getirmektedir. Araziye arıtma çamurunun uygulanması ile
hayvan otlatma ve/veya hasat süreleri arasında geçen süre en az 3 hafta olmalıdır.
Meyve ağaçları hariç olmak üzere, diğer meyve ve sebze ekinlerinin büyüme
döneminde araziye uygulama yapılamaz.
Konuya ĠliĢkin Olarak Daha Önce Yapılan Planlama ÇalıĢmaları:
Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımları Planlaması için Teknik Yardım (EHCIP)
Projesi, Arıtma Çamurunun Tarımda Kullanılması Halinde Çevrenin ve Özellikle
Toprağın Korunmasına ĠliĢkin Konsey Direktifi’ne Özgü Yatırım Planı (ENVEST,
2005)
Bugün Türkiye‘de arıtma çamurlarının tarımda kullanım oranı yaklaĢık %5-10
düzeyinde olup, bu Ģekilde bertaraf edilen çamur miktarı 50.000-100.000 ton/yıl
civarındadır. AB Komisyonuun Kentsel Atıksu arıtma Direktifinin uygulanmasına iliksin
1999 tarihli raporunda yer alan verilere göre bu değer AB üyelerine kıyasla düĢüktür.
Rapora göre, 1998de tarımda arıtma çamuru kullanım oranı %5 (Yunanistan) ile %65
(Fransa) arasında değiĢirken, AB ortalaması yaklaĢık %50 mertebesinde kalmaktadır.
Ayni raporda 2005 yılı için AB ortalamasının yaklaĢık %55 mertebesine yükseleceği
tahmin edilmektedir. Türkiye için ise Yatırım Planına göre, tarımda kullanılan arıtma
çamuru miktarının bugünkü %5-10 seviyesinden gelecekte %30-40 seviyesine çıkacağı
Baskı Ta
tahmin edilmektedir. Bu değer 2022‘de yıllık yaklaĢık 2 milyon ton çamura karĢılık
gelmektedir. Arıtma çamurunun tarımda kullanılmasının su Ģekilde gerçekleĢmesi
beklenmektedir: Stabilizasyon ve susuzlaĢtırma sonrası, stabilize edilmiĢ çamur,
atıksu arıtma tesislerinde depolanacaktır. Depolama maliyetleri AB Kentsel Atıksu
arıtma Direktifi uyarınca AAT‘lerin kurulum ve isletme maliyetlerine dahildir.

Çiftçiler ve diğer kullanıcılar, tarlalara yaymak üzere tesisten (çamur depolama)
çamuru alacaklardır. Bu sebeple tesis sahiplerine çamur uzaklaĢtırma için yeni
bir maliyet gelmemektedir.
ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı (2008-2012)
Atıksu Arıtımı Eylem Planı‘nda, arıtma çamurlarının yönetimine dair somut hedefler
belirlenmemiĢtir (ÇOB, 2008). Bu kapsamda geçmiĢ yıllara ait, Organize Sanayi
Bölgeleri‘nden (OSB) açığa çıkan arıtma çamuru miktarlarına yer verilmiĢ ve farklı
yöntemlerle bertarafları (düzenli ve düzensiz depolama (~ %85), arazide bertaraf (~
%15)) değerlendirilmiĢtir.
Marmara Cevre Master Planı ve Yatırım Stratejisi Nihai Raporu (MEMPIS Projesi,
2007)
Arıtma çamurunun düzenli depolanması olasılığı, sadece kısa vadeli bir seçenek olarak
düĢünülmektedir. Bunun temel sebebi, AB düzenli Depolama Direktifi‘nde belirtildiği
üzere organik maddelerin düzenli depolanan atik içerisinde ayrılması konusundaki
ihtiyaç ve kısıtlardır. Bu seçeneğin uygulanabileceği sure içerisinde alternatif arıtma
metotları geliĢtirilmelidir. Düzenli depolamaya alternatif teĢkil edecek teknolojiler
Ģunlardır:

Çamurun arazi uygulamalarında kullanılması

Arazi uygulamalarında veya kati atik formuna dönüĢtürmek üzere çamurun
kurutulması

Çamurun yakılması
Araziye uygulamada dikkate alınması gereken iki önemli parametre; patojen
organizmalar ve ağır metallerin giderimi yönünden stabilize çamurun kalitesi ile
çamurun gübre değeri ve toprak yapısını iyileĢtirmesi yönünden çiftçiler tarafından
kabul görmesidir. Çamurun kurutulması veya yakılması uygulamalarında ise, atıksu
Baskı Ta
çamurunun yüksek miktarlarda oluĢtuğu BüyükĢehirlerde atıksu arıtımına dair Master
Planlarda söz konusu stratejiler ortaya konmaktadır.
Önerilen Yönetim YaklaĢımı:
Bu proje kapsamında önerilen Çamur Yönetimi YaklaĢımı aĢağıdaki gibi özetlenebilir.
Doğrudan Araziye Uygulama
Türkiye‘nin coğrafi, iklimsel ve arazi kullanım durumu dikkate alınarak, özellikle <100.000
nüfuslu yerleĢimlerin stabilize olmuĢ arıtma çamurlarının, ilgili mevzuata uygun olarak,
doğrudan araziye uygulanması düĢünülmelidir. Bu yolla bertaraf edilebilecek çamur
miktarının toplam çamur üretiminin %30-40‘ı düzeyine ulaĢması beklenmektedir.
AB Düzenli Depolama Direktifi‘nde (1999/31/EC) organik maddelerin düzenli depolanan
atıklardan ayrılması zorunluluğu getirilmiĢtir. Bu sebeple arıtma çamurlarının depolanması
haricinde de alternatif bertaraf metotları geliĢtirilmelidir. Evsel ve Kentsel Arıtma
Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelikte de arıtma çamurlarının stabilize
edildikten sonra belirli koĢullar altında toprakta kullanımına izin verilmektedir. Bu Ģartlara
göre Seyhan Havzasında, arıtma çamurunun kaynaklandığı yerleĢim yerlerindeki verimsiz
arazilerde toprak Ģartlandırıcı olarak kullanılması değerlendirilebilir bir alternatiftir. Ancak,
büyük Ģehirlerde uygun büyüklükte arazilerin bulunması zamanla zor olabileceğinden, büyük
Ģehirlerden kaynaklanan arıma çamurları için alternatif uygulamalar da geliĢtirilmelidir.
Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelikte evsel
nitelikli endüstriyel çamurların da toprakta uygulamalarına izin verilmektedir. Ancak mevcut
durumda Türkiye‘de üretilen evsel ve kentsel atıksu çamurunun içeriği hakkında çok az bilgi
bulunmaktadır. ÇOB Atıksu Arıtım Eylem Planı ―Organize Sanayi Bölgesi Atık Temel
Gösterge Sonuçları‖na göre 2004 yılında, OSB‘lerden çıkan arıtma çamurunun miktarının, %
56 'sı düzenli depolanarak, % 29‘u belediye çöplüğünde, % 15 'i ise araziye atılarak, bertaraf
edilmiĢtir. Bu konuda daha iyi değerlendirmeler yapılabilmesi için, Çevre ve Orman
Bakanlığının desteklediği, endüstrinin de katılım sağlayacağı ilave araĢtırmalar yapılmalıdır.
Diğer Yöntemlerle Bertaraf
BüyükĢehirlerde (N>500.000), doğrudan veya organik katı atıklarla birlikte anaerobik çürütme
sonrası mekanik susuzlaĢtırma ve kurutma yoluyla hijyenizasyon sağlandıktan sonra, arıtma
Baskı Ta
çamurları düzenli depolama alanlarında günlük örtü veya ilgili yönetmelikler çerçevesinde
toprak Ģartlandırıcısı olarak kullanılabilir.
Stabilize olmamıĢ kentsel AAT çamurları, mekanik susuzlaĢtırma sonrası atık yakma lisanslı
çimento fabrikalarında yakılabilir, bölgesel atık yakma tesislerinde tek baĢına veya diğer
atıklarla birlikte yakılıp enerji geri kazanılabilir. Yakma uygulanacaksa çamur stabilizasyonu
yapılmaması esastır.
Stabilize olmamıĢ arıtma çamuru keklerinin (KM≥ %35) organik katı atıklarla birlikte veya ayrı
olarak kompostlaĢtırılarak stabilize edildikten sonra toprak Ģartlandırıcısı ya da düzenli
depolama alanlarında günlük örtü olarak kullanımı da diğer bir seçenektir.
EĢdeğer Nüfusu 100.000‘den az olan AAT‘ler için kurutma yatakları veya çamur lagünlerinde
depolama sonrası araziye uygulama da duruma göre baĢvurulabilecek sürdürülebilir yönetim
seçeneğidir.
Özellikle büyükĢehirdeki çamur yönetimi, BB Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nce hazırlatılacak
Atıksu Yönetimi Master Planı‘nın bir unsuru olarak, yerel Ģartlar da dikkate alınarak bir
fizibilite çalıĢmasına dayalı biçimde planlanıp uygulanmalıdır.
Baskı Ta
Baskı Ta
8.
HAVZA KORUMA EYLEM PLANI
8.1.
Havza Yönetimi
8.1.1.
Türkiye’de Su ve Atıksu Yönetimi Yapısının Mevcut Durumu Sorunlar
Türkiye‘de su ve atıksu yönetimi pek çok devlet kurumu arasında paylaĢtırılmıĢtır (Tablo 87)
Bu kurumların her biri su kirliliğinin yönetimi ve kontrolü ile ilgili plan, izleme sistemleri ve
düzenleyici önlemler geliĢtirmiĢtir. Kurumların çakıĢan faaliyetleri yanı sıra özellikle su kalitesi
izlemenin kapsamı bakımından önemli boĢluklar bulunmaktadır. 2007 yılında DSĠ‘nin ÇOB
bünyesine alınması ile birlikte Havza esaslı entegre su kaynakları yönetimi hedefi
doğrultusunda önemli bir adım atılmıĢtır. Bu sayede AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu daha
etkin bir izleme ve entegre su havzaları yönetim planlarının hazırlanması, ayrıca su altyapısı
ve atıksu arıtma yatırım projelerinin tasarımı, finansmanı, yapımı ve iĢletimine iliĢkin güçlü bir
zemin oluĢturulmuĢtur (OECD, 2008).
Tablo 87. Su Yönetimi Ġle Ġlgili Devlet Kurumları
ANA GÖREVLER ve SORUMLULUKLAR
KURUM
Devlet Planlama TeĢkilatı
•
Çevre
ve
Bakanlığı
•
Orman
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Devlet Su ĠĢleri Genel
Baskı Ta
•
Su kaynakları yatırımlarının planlanması (örnek: barajlar, rezervler,
su arzı ve kirlilik kontrolü (örnek: lağım ve kanalizasyon arıtımı)
Çevre düzeni planlarının geliĢtirilmesi ve onaylanması ile
uygulanmalarının temin edilmesi
Su kirliliğinin önlenmesi
Su kalitesi laboratuarlarının oluĢturulması
Ulusal ÇED düzenlemesinin uygulanması
Belirlenen RAMSAR sahaları
Türk su mevzuatının AB müktesebatı ile uyumlu hale getirilmesinin
koordinasyonu
Su kaynakları kalitesi sınıflandırmasının belirlenmesi
Yüzme suyu kalitesi standartları da dahil olmak üzere su
kaynaklarına iliĢkin kalite kriterlerinin belirlenmesi
Sanayi tesislerinin atıksu arıtma tesislerine iliĢkin projelerinin
onaylanması
Nehir havzası koruma planlarının ve nehir havzası eylem
planlarının hazırlanması
Su kaynaklarının korunması için müdahale planlarının hazırlanması
Su yataklarının rehabilitasyonu
Su boĢaltım izinlerinin düzenlenmesi, sanayi ve atıksu arıtma
tesislerinden boĢaltımların izlenmesi
Su kaynağı değerlendirmeleri ve analizi
ANA GÖREVLER ve SORUMLULUKLAR
KURUM
Müdürlüğü
(2007 yılından itibaren
ÇOB bünyesinde)
•
•
•
•
•
•
•
Sağlık Bakanlığı
•
•
•
Tarım
ve
Bakanlığı
Kültür
ve
Bakanlığı
Ġller Bankası
Baskı Ta
KöyiĢleri
Turizm
•
•
•
•
•
•
•
Nehir havzasının geliĢtirilmesi
Su ve atıksu arıtma tesislerinin planlanması, inĢası ve finansmanı
25 Bölge Müdürlüğü ile su yönetimi
Yerüstü ve yeraltı sularının korunması
Yeraltı suyunun tahsisi ve kayıt altında tutulması
Sel kontrolü
Sulama, evsel su arzı, hidroelektrik enerjisi ve çevre ile ilgili tetkik,
planlama, tasarım, inĢa ve iĢletme
Yüzme suyu kalite standartlarının belirlenmesi, bu standartların
uygulanması ve izlenmesi
Kentsel atık toplama ve arıtma kalitesinin izlenmesi
Ġçme suyu mevzuatı, içme suyu standartları, bu standartların
uygulanması ve izlenmesi
Balıkçılık ve balık yetiĢtiriciliği mevzuatı
Tarımda su kaynağı kullanımının korunması
Balık üretim alanlarında atıksu boĢaltımlarının kontrolü
Tatlı su ve yeraltı suyu için nitrat parametrelerinin izlenmesi
Tarım ilacı kontrolü ve izlenmesi
Turizm alanlarında atıksu altyapısının planlanması ve inĢası
Ġçme suyu arzı ve iĢlenmesi, atık sistemleri ve kentsel atıksu arıtma
ve belediyeler için katı atık imhası ile ilgili bayındırlık iĢlerinin
tasarlanması ve finansmanı
Ülkemizdeki mevcut su temini ve atıksu arıtma/uzaklaĢtırma hizmetleri yönetimi (kısaca su ve
atıksu yönetimi) yapılanması AB Su Çerçeve Direktifi‘nde öngörüldüğü gibi Su Havzalarını
esas alan bir yapıda olmayıp Ġl ve Belediyeler ölçeğinde oluĢturulmuĢ bulunmaktadır.
Türkiye‘nin AB‘ye üyelik süreci ve özellikle Çevre Faslı‘nın da açılması dolayısıyla mevcut su
yönetiminin AB Su Çerçeve Direktifi gereklerini karĢılayacak biçimde yapılandırılması
çalıĢmaları hız kazanmıĢ bulunmaktadır. Bu bölümde mevcut su ve atıksu Yapılanması
durumu özetlenmiĢ olup yeni sistem önerisi ileride Bölüm 8.1.3 te verilmiĢtir.
Türkiye‘de su temini, kanalizasyon (atıksu/yağmursuyu) ve atıksu arıtma /uzaklaĢtırma
hizmetleri Belediyelerin sorumluluğundadır. Belediyeler söz konusu hizmetleri aĢağıdaki gibi
yürütmektedirler:
BELEDĠYELER/YERLEġĠMLER
GÖREVLĠ KURUM
BüyükĢehir Belediyeleri (BB) Hizmet BB Su Kanalizasyon Ġdareleri (SKĠ‘ler)
Alanlarındaki
YerleĢimler
(Ġlçe/Belde DSĠ (Ülke ölçeğinde büyük su temini
Belediyeleri ve Köyler)
projelerinde)
BB Hizmet Alanı DıĢındaki Belediyeler
Ġlçe, Belde Belediyeleri‘nin Fen ĠĢleri
(BB hizmet alanı Ġl sınırını kapsamayan Müdürlükleri
Belediyeler)
Diğer Ġl/Ġlçe /Belde Belediyeleri
Kırsal YerleĢimler
Ġl Özel Ġdaresi Müdürlükleri (Köylere
Hizmet Götürme Birlikleri Modeli ile)
Nüfusu 3.000~100.000 arasında değiĢen belediyeler, su temini, kanalizasyon ve atıksu
arıtma yatırımları ile ilgili olarak Ġller Bankası fonlarından proje, kontrollük/müĢavirlik ve inĢaat
iĢlerini karĢılamak üzere uzun vadeli borçlanma yoluyla yararlanabilmektedir. Nüfusu tek
baĢına veya bir grup belediye ile birlikte 100.000‘i aĢan belediyeler de, öncelik sırası dikkate
alınarak, su temini projelerinin finansmanında DSĠ kaynaklarından yararlandırılmaktadır. Ġller
Bankası ve DSĠ kaynakları yanında, ÇOB ve belediyeler tarafından oluĢturulan öz kaynaklar
ile AB hibeleri ve kredileri, Dünya Bankası, Avrupa Yatırım Bankası, Ġslam Kalkınma
Bankası, Alman Altyapı Yatırımları Bankası (KfW) vb. finans kaynakları da proje bazlı olarak
kullanılabilmektedir. Mevcut su ve atıksu yönetimi yapılanması ile ulaĢılan bazı temel
Baskı Ta
performans göstergeleri aĢağıda özetlenmiĢtir:
2008 yılı itibarı ile belediye nüfusunun %99‘una içme suyu Ģebekesi yoluyla su temin
edilmektedir (TUĠK, 2010). ġebekelerden servis edilen suyun kalitesi, genelde
örneklerin %95‘inde, Dünya Sağlık TeĢkilatı (WHO) Ġçme Suyu Standartlarını
sağlamaktadır (OECD, 2008).
Atıksu kanalizasyon Ģebekesine bağlı nüfus 2008 yılında belediye nüfusunun %88‘idir
(TUĠK, 2010). Ancak bu oran büyük kentlerde %100‘e yaklaĢırken <10.000 nüfuslu
yerleĢimlerde %60-70 düzeyindedir.
Atıksu arıtma tesislerine bağlı belediye nüfusu oranı 2008‘de %56‘ya yükselmiĢtir. Bu
oran >100.000 nüfuslu Ģehirlerde %70-80 iken küçük kasabalarda ~%10‘lar
düzeyindedir. ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı (2008-2012)‘nda 2012 yılına kadar
AAT‘ne bağlı nüfusun toplam belediye nüfusuna oranının ~ %81‘e ulaĢtırılması (ülke
nüfusunun %60‘ı) hedeflenmiĢtir (ÇOB, 2006.a).
Mevcut veri tabanı ve istatistikler dikkate alındığında alıcı ortamların (kıtaiçi ve sahil
suları)
statülerine
iliĢkin
AB
Su
Çerçeve
Direktifi
ile
uyumlu
sistematik
değerlendirmeler yetersiz olup halen oluĢturulma aĢamasındadır. Ancak Su Çerçeve
Direktifi ile ilgili uygulama takvimi (Tablo 88) ÇOB tarafından sıkı bir biçimde takip
edilmekte ve konuyla ilgili gerekli adımlar atılmaktadır.
Tablo 88. AB Su Çerçeve Direktifi‘nin Uygulanması
AB
ÜLKELERĠ
TÜRKĠYE
2000
2003
2006
2004
2007
2006
2008
2009
2009
2011
2012
2010
2012
2013
2015
2015
2025
Baskı Ta
REFERANS
Direktifin yürürlüğü girmesi
Ulusal mevzuatta değiĢiklik, nehir havzası bölgelerinin
ve yetkililerinin belirlenmesi
Nehir havzası özelliklerinin sınıflandırılması: baskılar,
etkiler ve ekonomik analiz
Ġzleme ağının kurulması, kamu istiĢaresinin baĢlaması
Taslak nehir havzası yönetim planının sunulması
Nehir havzası yönetim planının ve önlemler
programının tamamlanması
Fiyatlandırma politikalarının getirilmesi
Önlenmelere iliĢkin programların operasyonel hale
getirilmesi
Çevre amaçlarının karĢılanması
Mad. 25
Mad. 23 ve 3
Mad. 5
Mad. 8 ve 14
Mad. 13
Mad. 11 ve
13
Mad. 9
Mad. 11
Mad. 4
Mevcut Su ve Atıksu Yönetimi sisteminin öncelikli temel sorunları aĢağıdaki gibi sıralanabilir:
Su yönetimi havza esaslı değildir.
Çok fazla kurum rol almakta ve eĢgüdüm sorunu yaĢanmaktadır.
Yönetim aĢırı derecede merkeziyetçi olup yerinden yönetime ve denetime imkan
tanımamaktadır.
Karar alma süreçlerinde tarafların demokratik katılımı çok yetersizdir.
Kurumsal kapasite (teknik, personel, altyapı) yetersizdir.
Mali/finansal kapasite yetersiz (kirleten öder prensibine uygun bir tarife yapısı
oluĢturulmamıĢtır.)
Mevcut kaynakların etkin ve verimli kullanımında sorunlar yaĢanmaktadır.
AB üyelik süreci gereği yürürlüğe giren mevzuatın uygulanmasında sorunlar vardır.
DeĢarj ve alıcı ortamlarla ilgili izleme ve denetim çok yetersizdir.
Veri tabanı, Raporlama ve Sorgulama Altyapısı yeterli değildir.
Mevcut izleme ve kontrol sistemine iliĢkin kurumlar arası görev paylaĢımı aĢağıdaki gibidir:
Atıksu DeĢarjlarının Ġzlenmesi:
BüyükĢehir Belediyeleri
Alanı içinde:
Hizmet Atıksu kanal Ģebekesine bağlı endüstriyel
deĢarjların izlemesi BB Su Kanalizasyon
Ġdareleri‘nce
Atıklarını doğrudan alıcı ortama deĢarj eden
endüstriyel tesislerin izlenmesi Ġl Çevre ve Orman
Müdürlükleri‘nce
Belediye Kentsel AAT deĢarjlarının izlenmesi Ġl
Çevre ve Orman Müdürlükleri‘nce
yürütülmektedir.
BB Hizmet Alanı DıĢındaki ve Evsel ve endüstriyel AAT deĢarjları Ġl Çevre ve
Diğer Belediyelerde:
Orman Müdürlükleri‘nce izlenmektedir.
Baskı Ta
Alıcı Ortam Su Kalitesinin Ġzlenmesi:
Kıtaiçi su kaynakları (akarsu, göl,
baraj, sulak alan ve yeraltı suları)
akım, içme/kullanma ve sulama suyu
kalitesi izlemesi
DSĠ Bölge Müdürlükleri
Elektrik ĠĢleri Etüt Ġdaresi Bölge Müdürlükleri (EĠEĠ)
(akım, hidrolojik rasatlar)
Bazı pilot nehir havzaları/göllerde Çevre ve Orman
Bakanlığı
Kıyı (plaj), haliç ve denizlerde su
kalitesi izlemesi
Bazı BB Su ve Kanalizasyon Ġdareleri (Barajlarda)
ÇOB Kıyı ve Deniz Yönetimi Daire BaĢkanlığı
Bazı BüyükĢehir Belediyesi SK Ġdareleri (ĠSKĠ, ĠSU,..)
Su Ürünleri Üretimi yapılan sularda
kalite izlemesi
Ġl Sağlık Müdürlükleri/Ġl Hıfzısıhha Laboratuarları
Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı Su Ürünleri Bölge
Müdürlüğü
Ġçme suyu Ģebekelerinde su kalitesi
izlemesi
Ġl Sağlık Müdürlükleri
Ġl Hıfzısıhha Müdürlükleri
Tarım/hayvancılık faaliyetleri sonucu
oluĢan nitrat kirliliğinin izlenmesi
BB SK Ġdareleri
Ġl Tarım ve KöyiĢleri Müdürlükleri
DeĢarj Ġzni/Cezai Yaptırımları Uygulama:
DeĢarj standartlarının aĢılması durumunda gerekli yaptırım, deĢarj iznini veren kurumların
üst düzey yöneticilerinin (Vali veya BB BaĢkanı) onayı ile uygulanmaktadır.
BB Görev Alanı Dahilinde:
BB Görev Alanı DıĢında ve Diğer
Belediyelerde:
BB SKĠ – Ruhsat Denetim ve Kontrol Daire
BaĢkanlığı
BB Atıksu Arıtma Tesislerine Ġl Çevre ve Orman
Müdürlükleri (Valilik onayı ile)
Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri/ Çevre ve Orman
Bakanlığı (Valilik/Kaymakamlık onayı ile)
Mevcut izleme sistemiyle ilgili olarak öne çıkan bazı hususlar aĢağıdaki gibi sıralanabilir:
DeĢarj standartları alıcı ortamın statüsü ile yeterince iliĢkili değildir (özellikle sudaki
tehlikeli maddeler, renk ve biyolojik statü ile ilgili sorunlar yaĢanmakta)
AB Kentsel Atıksuların Arıtılması Direktifi‘nin uygulanmaya baĢlanması (ÇOB Kentsel
Atıksuların Arıtılması Yönetmeliği) özelikle kentsel atıksu arıtma tesisi deĢarjlarından
gelen noktasal yüklerin kontrolü ve Hassas Bölgelerin Korunması bakımından çok
önemli bir adım olmuĢtur.
Baskı Ta
ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı‘nda (2008-2012) Türkiye‘de kentsel atıksuların
arıtımı ile ilgili iddialı ve umut verici hedefler öngörülmektedir.
Mevcut Su ve Atıksu Yönetimi Mevzuatı (öncelikle Su Kirliliği Yönetmeliği) ile
Kurumsal ve Teknik altyapısının AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu biçimde Entegre
Havza Yönetim Konseptine göre yeniden yapılandırılması gerekmektedir.
8.1.2.
AB Ülkelerinde Havza Esaslı Su Yönetimi
Bu kapsamda havza esaslı entegre su yönetimi alanında ülkemiz için de örnek teĢkil
edebilecek baĢarılı uygulamaları olan Fransa, Ġngiltere ve Ġspanya‘daki idari yapılanmalar ve
uygulamalar incelenmiĢtir.
8.1.2.1. Fransa’da Havza Yönetimi
Fransa‘nın idari yapılanması Türkiye ile büyük benzerlik göstermektedir. Bu yüzden
Fransa‘daki Havza Su Yönetimi daha detaylı olarak ele alınmıĢtır (ÇOB, 2004).
Ġdari Yapı
Fransa‘da 95 vilayet (il) ve 22 bölge bulunmaktadır. Her bölgede ortalama 3-4 vilayet yer
almaktadır. 1964 yılında il, bölge ve havza sınırları belirlenmiĢtir. Ġl sınırları daha önce
belirlendiği için bölge ve havza sınırları ile çakıĢmaktadır. Fransa toprakları 1964 yılında 6
havzaya bölünmüĢtür. Havzada bulunan bölge valilerinden biri, aynı zamanda Havza Valisi
olarak da görev yapmaktadır. Nüfusu 50 kiĢinin üzerindeki yerleĢimler belediye statüsüne
sahip olabilmektedir. Fransa‘da 36.000 belediye bulunmaktadır. Ayrıca belediye meclisi, il
meclisi ve bölge meclisleri mevcuttur. Valileri hükümet atamakta, meclis üyelerini ise halk
seçmektedir. Ġl ve bölge meclisleri vergi toplama yetkisine sahipler. Toplanan vergilerin %
70‘i merkezi idareye, % 30‘u ise yatırım amaçlı kullanılmak üzere illere ayrılmaktadır. Yerel
meclislerin denetimi ilgili Devlet kurumlarınca yapılmaktadır. Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢim
Bakanlığının (Türkiye‘deki Çevre ve Orman Bakanlığı muadili) bölge müdürlükleri
bulunmaktadır. Ġllerde çevreyle ilgili iĢler il tarım müdürlükleri tarafından yürütülmektedir.
Akarsuların debileri ile ilgili olarak ulusal veri tabanı sistemi kurulmuĢ olup, su kaynaklarının
kalitesi ile ilgili ulusal veri tabanı henüz bulunmamaktadır.
Su Mevzuatı
Ülkede su kaynaklarının korunması, kullanılması ve kirliliğinin önlenmesi ile ilgili hukuki ve
Baskı Ta
teknik esasları belirleyen mevzuatın çıkarılmasının sorumluluğu merkezi idareye (Bakanlık)
aittir. Su politikası da hükümet ve parlamento tarafından oluĢturulmaktadır. Su Yönetiminden
Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢim Bakanlığı, kıyı ve limanlardan ise Bayındırlık Bakanlığı
sorumludur. Su kaynaklarının kullanılması (tahsisi) ve atık suların arıtılması ile ilgili su
mevzuatı 1964 yılında düzenlenmiĢtir. 1964 yılında çıkarılan su mevzuatına göre özel
Ģahısların ve kuruluĢların su kaynaklarının kullanımı konusunda çok önemli hakları
bulunmakta idi. Ancak 03 Ocak 1992 yılında çıkarılan Su Yasasına göre özel mülkiyetin bir
takım haklarına sınırlamalar getirilmiĢtir. 1992 yasasına göre suyun ulusal bir miras ve
zenginlik olduğu, su yönetiminin ekonominin genel kurallarına göre yürütülmesi gerektiği ve
kullanıcıların suyun bedelini ödemelerinin esas olduğu öngörülmüĢtür. Bu kanuna
dayanılarak su kaynaklarının her türlü kullanımı belirli kriterlere ve izinlere bağlanmıĢtır.
Nüfusu 2000 üzerindeki yerleĢimlerde atık suların toplanması ve arıtılmasında 21 Mayıs
1991 tarihli AB Su Çerçeve Direktifine uyum, nüfusu 2000 altındaki yerleĢimlerde ise Fransız
mevzuatı esas alınmaktadır.
Havza Yönetimlerince hazırlanan uzun vadeli yönetim
planlarına uygun olarak deĢarj izinleri Valiliklerce verilmektedir.
Yer altı sularında her türlü kullanım (evsel kullanımlar hariç) aĢağıdaki esaslara göre
yürütülmektedir;
1.
2.
Normal (YağıĢlı) Durumlarda;
-
8 m3/saat‘den küçük su kullanımları için beyan ve izin istenmemektedir.
-
8-80 m3/saat arası su kullanımları için sadece beyan yeterli olmaktadır.
-
80 m3/saat‘den büyük su kullanımları için hem beyan, hem de izin gereklidir.
Olağan DıĢı (Kurak) Durumlarda;
Kuraklık gibi olağan dıĢı durumlarda havza yönetiminin vereceği uyarı ve önerileri
doğrultusunda Valiler su kullanımlarında kısıtlamaya gidebilmektedir.
3.
Kronik Kuraklık Durumunda;
Sulu tarımın yapıldığı yerlerde Bakanlık kararı ile sulama suyu miktarında
kısıtlama
yapılabilmektedir.
Yüzey suların her türlü kullanımı (evsel kullanımlar hariç) da aĢağıdaki esaslara göre
yürütülmektedir ;
1.
Normal Durumlarda;
Baskı Ta
-
8 - 400 m3/saat‘den küçük su kullanımları için beyan ve izin istenmemektedir.
-
400 - 1.000 m3/saat arası su kullanımları için sadece beyan yeterli olmaktadır.
-
1.000 m3/saat‘den büyük su kullanımları için ise hem beyan hem izin gereklidir.
-
Su rejimlerinin düzensiz olduğu bölgelerde yukarıdaki kullanım limitlerinde azaltma
yapılabilmektedir.
Havza Su Yönetimi
Havza Su Kurulu (Komitesi):
Fransa‘da 1964 yılında havza sınırları belirlenmiĢ, 1967 yılında ise havza yönetimleri
oluĢturulmuĢtur. Havza su kurulu; havzaların hidrojeolojik yapısına göre yönetimi, suyun
ücretlendirilmesi, havzadaki bütün kullanıcıların yönetim sürecine katılımı esas alınarak
oluĢturulmuĢtur (ġekil 113). Havza Su Kurulu‘nun esas görevleri; su ajansları tarafından
hazırlanan 5 yıllık havza planlarını ve belirlenen su tarifelerinin onaylanmasıdır. Havza
planları; kalite hedeflerini, risklerin yönetim ve önlenmesini, su kaynaklarının miktarının
yönetimini ve çevrenin korunması ile ilgili tedbirleri kapsar. Alt havza planlarının, ana havza
planlarına uygun olması gerekmektedir.
Havza Su Kurulları genelde ~100 üyeden oluĢmaktadır ve bu üyelerin 1/3‘ ünü sanayiciler,
çiftçiler, içme suyu dağıtım Ģirketleri, balıkçı birlikleri, doğa koruma dernekleri ve doğa sporu
ile uğraĢanlar gibi su kullanıcıları, 1/3‘ ünü il meclis üyeleri, bölge meclis üyeleri, belediye
baĢkanları, havzadaki vilayet temsilcileri, bölge temsilcileri gibi bölge halkının seçtiği kiĢiler,
1/3‘ ünü ise Çevre, Sağlık, Sanayi, ĠçiĢleri, Maliye, Tarım bakanlığı gibi merkezi idarenin
temsilcileri oluĢturmaktadırlar. Havza Yönetimleri özerk olup Havza Su Kurulu BaĢkanı‘nın
sivil (kamu görevlisi olmayan) bir yönetici olması esastır. Havza Su Kurulu Seçimleri 6 yılda
bir yapılır ve kurul yılda iki kez toplanır. Toplantı gündemiyle ilgili bilgiler, toplantı öncesi alt
komisyonlar tarafından toplanır ve yönetime sunulur.
Su Ajansı:
Fransa‘da 1967 yılında her havzada bir adet olmak üzere 6 adet su ajansı kurulmuĢtur. Su
ajanslarının amacı su kirliliğine karĢı mücadele etmektir. Su ajansları Ekoloji ve Sürdürülebilir
GeliĢme Bakanlığı‘na bağlıdır ve baĢkanı BaĢbakan tarafından atanır. Su ajansı yönetim
kurulu; 11‘i seçilenler (Belediye Meclisi üyeleri), 11‘i su kullanıcıları, 11‘i devlet tarafından
atanan (Bürokratlardan teĢkil edilen) 33 üyeden oluĢur. Su ajansı yönetim kurulları ajans
Baskı Ta
bütçesini onaylar, su tarifelerini tespit eder ve havza yönetim kurulunun onayına sunar. Su
ajanslarınca uygulanan 4 ana kriter; suyu kirleten öder, suyu kullanan öder, atıksuyunu arıtan
teĢvik alır ve kaynağı koruyan teĢvik alır Ģeklinde ifade edilmektedir. Su ajansı, su
kullanıcılarından (Belediyeler ve diğer su kullanıcıları) aldığı paraları atıksu arıtma tesisleri ve
baraj gibi su yatırımlarının sübvansiyonu ve iyileĢtirilmesi için kullanmaktadır. Su yapılarının
planlaması ve projelendirmesi de Ajanslarca yapılmaktadır.
Su
ajansları
kullanılan
suların
ücretlendirilmesinden,
atıksu
bedelinden
ve
kirlilik
kontrolünden elde ettikleri gelirlerinin (Havza Koruma Vergisi) % 7 sini kendi masraflarında,
%93 nü arıtma tesisleri, kanalizasyon sistemleri, geri kazanım tesisleri ve yeni teknolojilerin
finansmanında kullanmaktadırlar. Ajansların kirlilik kontrolü için bugüne kadar düzenli olarak
verdiği teĢvik; 1970 yılında evsel kirlilik kontrolü için % 15-25 , sanayi kirlilik kontrolü için %
33-50 arasında değiĢirken son yıllarda evsel kirlilik kontrolü için % 35-50, endüstriyel
kirlenme kontrolü için ise % 35-70 arasında değiĢmektedir.
Belediyeler
Ġçme ve kullanma suyu ve atık su bedelleri belediyeler tarafından faturalandırılmaktadır. Atık
suyun miktarı tüketilen su miktarı üzerinden belirlenmektedir.
Belediyeler tarafından tüketicilerden toplanan su ve atıksu fatura bedellerinin belli bir kısmı (~
% 20-25‘i) Havza Koruma Vergisi olarak Su Ajansı bütçesine aktarılmaktadır.
Her belediyenin bir su yönetim birimi bulunmaktadır. Bu birimlerin denetimleri Valiliklerce
yapılmaktadır. Merkezi idare su yatırımı yapmamaktadır. Arıtma tesisi yatırımları da
belediyeler tarafından yapılmaktadır.
Ġmtiyazlı Su ġirketleri
Su Ģirketleri barajların ve sulama kanallarının yönetimini yapmaktadır. Su ajansları tarafından
baraj inĢaatı ve su kaynaklarının yönetimi belirli süreler için bu Ģirketlere verilmektedir.
Sulama suyu kullanım bedelleri Ģirket tarafından faturalandırılmaktadır. ġirketlerin sahibi il ve
bölge meclisleridir. ġirketler su kaynaklarının kullanımını bir program ve plan çerçevesinde
kullanıcıların hizmetine sunmaktadır. Kullanıcılarla Ģirket arasında sözleĢme yapılıp belli bir
kota belirlenmektedir. Kullanıcıların bu kotayı aĢıp aĢmadığı Ģirket görevlileri tarafından
düzenli olarak kontrol edilmektedir. Kullanıcılar belirlenen yıllık kota miktarı kadar su bedelini
kullanmasalar da ödemek zorundadırlar. ġirketler nehirlere ekolojik debiden az olmamak
Baskı Ta
üzere optimum su miktarını bırakmak durumundadır. Optimum debiler nehirlere yapılan
atıksu deĢarjları da dikkate alınarak Havza Yönetimleri tarafından belirlenmektedir.
Su Polisi
Su polisi idari bir organizasyondur. Her ilde 5-6 kiĢilik su polisi grupları bulunmaktadır. Su
polisleri genellikle Ġl Tarım Müdürlüğü‘ne bağlı olarak, kendi amirinin ve Valinin emrinde
görev yapmaktadır. Beyana ve izne tabi faaliyetlerin denetimleri su polisi tarafından yapılıp
cezai yaptırım uygulanabilmektedir. Ceza ancak valilik onayı ile geçerlilik kazanmaktadır. Su
polisinin çalıĢmaları sırasındaki koordinasyon, su ile ilgili il müdürlüklerinden kurulu bir
komisyon tarafından yapılmaktadır. Bu komisyon; Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢim Bakanlığı
tarafından tespit edilen ulusal yönetmelikler ve AB direktiflerinin uygulanması, kirletici etkileri
olan büyük endüstrilerin denetimi ve ildeki çevresel önceliklerin tespiti gibi konularda gerekli
su politikasını tespit etmektedir.
Uluslararası Su Ofisi (IWO)
1949 yılında kurulan bir kuruluĢtur. Toplam çalıĢan sayısı 5-6 kiĢidir. 40 tanesi yurtdıĢında
olmak üzere 150 ofis ile iĢbirliği içinde bulunmaktadır. Uluslar arası Su Ofisi su sektöründe
çalıĢan her seviyede insana staj ve hizmet içi eğitim vermektedir. Eğitimlerde; yönetim,
organizasyon, finansman, proje, halk ve kullanıcılarla iliĢkiler konular ele alınmaktadır.
Kurumsal iĢbirliği kapsamında ise; entegre havza yönetimi, balıkçılık, sanayi, belediyenin su
dağıtım sistemi konularında eğitim verebilmektedir. Su konusunda AB direktiflerinin
uyumlaĢtırılması için diğer ülkelere destek sağlamaktadırlar. Veri bankası ve bilgi sistemleri
adı altında bir dokümantasyon merkezleri bulunmaktadır.
Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Uygulamaları
Fransa‘da özel sektörle iĢbirliği, yerel yönetimlerin teknik ve finansal açıdan su sektörünü AB
standartlarına taĢıyamadıkları bir dönemde gerçekleĢtirilmiĢtir. Fransa‘da, özel sektör
katılımı, özelleĢtirme dıĢında kalan modellerle gerçekleĢtirilmiĢtir. Yasal çerçevesi ise 1964
yılında çıkarılan ve 1992‘de yenilenen ―Ulusal Su Kanunu‖ ile çizilmiĢtir. Sektörün çevre ve
sağlık mevzuatı, altı bölgede faaliyet gösteren mali ve idari özerkliğe sahip düzenleyici
otoriteler (Havza Yönetimi Komiteleri) eliyle yürütülmektedir. Öte yandan bölgesel nehir
havzaları komiteleri havza geliĢtirme projeleri için finansal teĢvik sağlamak, vergi ve ceza gibi
araçlar ile kirliliğin azaltılmasını temin etmekle yükümlü kılınmıĢtır. Ancak, hizmetlerin iktisadi
Baskı Ta
düzenlenmesi ile görevlendirilmiĢ bir otorite bulunmamakta, bu iĢlev sözleĢmeler ile
gerçekleĢtirilmektedir (TÜSĠAD, 2008.b).
Hizmetin düzenlenmesi noktasında ortaya çıkan temel sorunlardan biri de komiteler ile çevre
ve sağlık mevzuatını yürüten otoriteler arasında eĢgüdüm eksikliği ve yetki çatıĢması
yaĢanmasıdır. Diğer bir sorun ise yerel yönetimler ile özel teĢebbüs arasında akdedilen
sözleĢmelere iliĢkin olarak yerel yönetimlere teknik ve ekonomik destek sağlayacak ve
sözleĢmelerin uygulamasını denetleyecek bir idari birimin bulunmamasıdır (Dore v.d, 2004).
Fransa‘da özel sektör katılımı 1990‘lı yıllarda hızlı bir artıĢ göstermiĢtir. Ancak sözleĢmelerin
akdinde rekabetçi ihale yönetiminin tercih edilmesine karĢın maliyetlerin yeterince düĢmediği
görülmektedir. Bununla birlikte bazı özel kurumlar, yerel yönetimler ile yakın iliĢkiler kurarak
uzun vadeli sözleĢmeleri rekabet etmeksizin elde etmiĢlerdir. Nitekim bu tür yolsuzlukların
önüne geçmek amacıyla iki kanun yürürlüğe konmuĢtur. Genel olarak tüketicilerin özel sektör
katılımından olumsuz yönde etkilendiği ifade edilmektedir. Bu durumun büyük ölçüde kamu
müdahalelerinden kaynaklandığı ileri sürülmektedir. Ayrıca, yoğun sübvansiyonlar piyasa
mekanizmasını tıkamaktadır (EU, 2004).
Özel sektör katılımı sonrasında Fransız kökenli üç teĢebbüsün sektördeki payı %95
seviyesine ulaĢmıĢtır. Bu tablonun korumacılığın bir göstergesi olduğu ve AB anlayıĢıyla
çeliĢtiği ileri sürülmektedir. Anılan özel teĢebbüsler yüksek fiyat ve kar oranları ve sermaye
yardımları eĢliğinde iç pazarda ekonomik gücünü arttırmıĢ, böylece çok uluslu Ģirket
konumuna ulaĢmıĢtır. Özel sektör katılımı sonrasında fiyat artıĢları incelendiğinde özel kesim
tarafından hizmet verilen yerlerde fiyatların çok daha yüksek oranda arttığı görülmektedir
(Gökdemir, 2007).
Baskı Ta
Bir havza örneği: Seine Normandie Havzası (Fradin, 2007)
ġekil 113. Fransa‘da Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması
Baskı Ta
8.1.2.2. Ġngiltere’de Havza Yönetimi
Ġngiltere‘deki Su Temini Endüstrisi (Su Sektörü) son 30 yılda 1974‘deki devletleĢtirme
döneminden bugünkü kamu özel sektör iĢbirliği modeline uzanan radikal bir değiĢim süreci
geçirmiĢtir.
DevletleĢtirme Dönemi (1974-1988)
ĠĢçi Partisi‘nin iktidarda olduğu 1970‘in ilk döneminde, suyun bir kamu malı olduğu
görüĢünden hareketle Ġngiltere‘deki Su Temini Endüstrisi (Su Sektörü) devletleĢtirilmiĢtir. Bu
dönemde merkezi ve yerel yönetimlerin öncelikli görevinin halka temiz içme suyu temin
etmek olduğu ve herkesin eĢit (tek) bir su tarifesi ile suya eriĢim hakkı bulunduğu temel
politikası esas alınmıĢtır. 1973 yılında yürürlüğe giren Su Kanunu‘nda su temini tesisleri alt
yapısı mülkiyetinin devlete ait olduğu açıkça vurgulanmaktadır. Ġlgili kanun uyarınca 1974-88
döneminde su temini ve atıksu arıtma/uzaklaĢtırma hizmetleri Bölgesel Su Otoriteleri‘nce (Su
Kanalizasyon Ġdareleri) devlet eliyle yürütülmüĢtür.
Tam ÖzelleĢtirme Dönemi (1989- )
Ġngiltere‘de 1979 yılında M. Thatcher liderliğinde Muhafazakâr Parti‘nin iktidara gelmesi
sonrası, ekonomik durgunluk ve çok yüksek kamu borcu sorununa da çözüm getirmek
düĢüncesi ile Su Endüstrisi‘nin özelleĢtirilmesi gündeme gelmiĢtir.
Böylece özelleĢtirme yoluyla Su Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma hizmetlerini yürüten
Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nin iyi yönetilen, etkin ve verimli biçimde kaliteli hizmet veren karlı
ticari Ģirketlere dönüĢtürülmesi hedeflenmiĢtir. Bu tür bir yaklaĢım ile suyun ekonomik
bir değer olduğu ve özelleĢtirmenin su tüketicilerine de fayda sağlayacağı görüĢü esas
alınmıĢtır. Ġngiltere 1989 yılında su yönetiminde kamu-özel sektör iĢbirliğini (public-private
partnership, PPP) esas alan yeni bir Su Kanunu‘nu yürürlüğe koyarak özelleĢtirmenin önünü
açmıĢtır.
Ġngiltere ve Galler‘deki PPP tecrübesi kendine özgüdür. Fransa ve Almanya‘da kamu Su
Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma sisteminin mülkiyetini devretmeksizin sadece iĢletme
ve bakım hizmetlerini özelleĢtirirken, Ġngiltere ve Galler‘de Su Temini ve Atıksu
Arıtma/UzaklaĢtırma hizmetleri bütün varlıkları ile birlikte özelleĢtirilmiĢtir. Ġngiltere ve
Galler‘deki mevcut Su Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma sistemi yönetimi yapısı ġekil
114 te özetlenmiĢtir (Wong, 2009).
Baskı Ta
Merkezi Hükümet (siyaset kurumu) kamu - özel sektör iĢbirliği modelinin mimarıdır. Su
sektörü özelleĢtirmesinin gerçekleĢtirildiği 1989 tarihli Su Kanunu ve Mevzuatı Merkezi
Hükümet‘e, ―halk sağlığı ve emniyeti ile çevrenin korunmasından taviz vermeden su
sektörünün rekabete açılması‖ olarak ifade edilen ikili düzenleyici rol vermektedir. Merkezi
Hükümet, üç farklı düzenleyici kamu kurumu vasıtası ile, su yönetimi hizmetlerini izleyerek su
Ģirketlerinin eylem ve politikalarının Ģekillendirilmesi gücünü elinde tutmaya devam
etmektedir.
Ġngiltere ve Galler‘de Yargı Kurumları politik ve piyasa kurumları ile koordineli biçimde
çalıĢmaktadır. Su Kanunu, PPP‘de rol alan su Ģirketlerine kendi havzalarındaki su yönetimi
faaliyetlerini serbest piyasa ve ticaret kurallarına göre yürütme hakkı vermektedir. Ancak söz
konusu yönetim plan ve stratejilerinin yerel ve uluslar arası (AB Su Çerçeve Direktifi)
mevzuata uygunluğu yargı kurumlarınca izlenip denetlenmektedir.
Üç düzenleyici kurum; su Ģirketleri, tüketiciler ve çevre koruma faaliyetleri arasındaki
çalıĢmaları dengeleyici olarak görev yapmaktadır. Su Hizmetleri Ofisi (OFWAT) tüketiciler
yararına suyun etkin kullanımı ile ilgili ekonomik düzenleyici rolünü üstlenmiĢtir. Su Ģirketleri
Havza Su Yönetimi planlarını OFWAT‘a sunup onaylatmak zorundadır. OFWAT ayrıca su
tarifelerini de izlemektedir. Çevre Ajansları su Ģirketlerinin çevresel performanslarının
denetimi ve uzun vadeli su kaynakları planlaması faaliyetleri ile ilgili düzenleyici kuruluĢtur.
Ġçmesuyu MüfettiĢliği de içme suyu kalitesini izlemekle görevli düzenleyici kurumdur.
Stratejik Planlama ve Mahalli Ġdareler (SPLA) birimi ve Su Tüketicileri Konseyi (CC Water) Su
Yönetimi‘nde rol alan bürokratik kurumlardır. SPLA arazi kullanımı planlaması çerçevesinin
belirlenmesi ve ilgili plan kararlarını almakla görevlidir. Su Tüketicileri Konseyi ise suyla ilgili
tüketici/müĢteri görüĢ ve Ģikâyetlerini araĢtırma ve izlemekle görevlidir.
Medya kuruluĢları da Su Yönetimi Sistemi çerçevesinde tali derecede ve bazen de ikili rol
oynayabilmektedir. Medya genelde tüketici Ģikayetlerini yansıtıcı rolü yanında, su Ģirketlerinin
reklam ve tanıtım faaliyetlerinde görev almak gibi birbiriyle çeliĢebilen durumlar içinde de yer
alabilmektedir.
Baskı Ta
ġekil 114. Ġngiltere‘de Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması
Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Uygulamaları
Ġngiltere‘de su temini ve atıksu yönetimi hizmetleri 1989 yılında havza temelli olarak
özelleĢtirilmiĢtir. ÖzelleĢtirme iĢlemi kapsamında 10 bölgede su ve atıksu hizmet lisansı bir
arada, 14 bölgede ise sadece su hizmet lisansı verilmiĢtir. Söz konusu lisanslar, içme suyu
hizmetinin taĢıdığı önem dikkate alınarak, yetersiz hizmet durumunda geri alınabilmektedir.
ÖzelleĢtirmenin temel amaçları, rekabetin ve etkinliğin arttırılması, finansman ihtiyacının
giderilmesi ve 26 milyar Ġngiliz Poundu olarak hesaplanan AB çevre ve kalite standartlarının
yakalanması hedeflerinin gerçekleĢtirilmesi olarak sıralanmaktadır (Green, 2003), (TÜSĠAD,
2008.b).
Baskı Ta
ÖzelleĢtirme sonucunda bölgesel ölçekte faaliyet gösteren 10 adet kamu teĢebbüsü (Su
Kanalizasyon Ġdaresi) özel kesimin kontrolüne geçmiĢtir. Buna ek olarak nüfusun %25‘ine
sadece su hizmeti sağlayan 14 teĢebbüs pazara giriĢ yapmıĢtır.
Özel sektörün katılımı sırasında teĢebbüslerin dikey bütünleĢik yapıda faaliyet göstermesine
izin verilmiĢtir. Bir diğer ifade ile özel kesim, suyun çıkarılması, dağıtımı, atıksuyun
toplanması ve iĢlenmesi aĢamalarının tümünü gerçekleĢtirmektedir.
ÖzelleĢtirme sonrasında on yıl içinde fiyatlar ortalama olarak %46 oranında artmıĢtır. Söz
konusu artıĢ AB kalite standartlarına uyum için yapılan yatırımlar ile açıklanmaktadır (Dore
vd., 2004). Diğer yandan, yüksek fiyat artıĢ oranlarına karĢı, su fiyatlarının yüksek verimlilik
sayesinde beklenenden daha az bir oranla arttığını ileri süren görüĢler de mevcuttur. Nitekim
özelleĢtirmeden önceki on yıllık dönemde AB‘ye uyum ve hizmet kalitesi konularında önemli
ilerleme kaydedildiği ifade edilmektedir (Green, 2003).
Ġngiltere deneyimi, özel teĢebbüslerin elde ettikleri kar oranlarındaki artıĢ konusunda çarpıcı
veriler sunmaktadır. TeĢebbüslerin elde ettikleri kar oranları dikkate alındığında, yine
Ġngiltere‘de çarpıcı bir tablo ile karĢılaĢılmaktadır. ÖzelleĢtirmenin hemen sonrasındaki on
yıllık dönemde teĢebbüslerin kar artıĢ oranı ortalama %142 oranında artıĢ göstermiĢtir.
TeĢebbüs bazında incelendiğinde bireysel kar artıĢ oranı, % 898 gibi anormal rakamlara
karĢılık gelmektedir (Dore ve diğ., 2004).
ÖzelleĢtirme sonrasında çevre standartları ve içme suyu kalitesine iliĢkin çok önemli
geliĢmeler sağlanmıĢtır. ÖzelleĢtirme iĢlemi sonrasında beĢ yıl içinde AB kalite standartlarını
karĢılama oranı %87‘den %96‘ya yükselmiĢtir. Öte yandan, 1990 yılında nehir ve kanalların
ancak %48‘i iyi ve çok iyi olarak sınıflandırılmakta iken, bu oran 1995 yılında %60‘a, 2002
yılında ise %92‘ye yükselmiĢtir. Çevre standartlarına iliĢkin bir baĢka olumlu geliĢme su
kirlenme vakalarında gözlenen azalmadır. Ġçme suyu kalitesinde de on yıl içinde kalite
standartlarının üzerinde kalan içme suyu örneği oranı neredeyse %99 seviyesini yakalamıĢtır
(Dore ve diğ., 2004) (TÜSĠAD, 2008b).
Baskı Ta
8.1.2.3. Ġspanya’da Havza Yönetimi
Genel Ġdari Yapı
Ġspanyada yönetim ademi merkeziyetçi (merkeziyetçilikten uzak) bir Ģekilde ĢekillenmiĢtir. Bu
nedenle Otonom Yapılar ve ġehirler kendilerine verilmiĢ çevresel sorumluluğu da
üstlenmekte ve böylece çevre politikasının oluĢturulması ve uygulanmasında Merkezi Ġdare
ile yakın bir iĢbirliği içerisinde etkin rol oynamaktadırlar. Otonom Bölgelerin her biri çevresel
meseleler hakkında yetkili bir birime sahip olup kendi Çevre Ajanslarını veya benzeri bir
yapıyı oluĢturma hakkına/yetkisine de sahiptirler (ÇOB, 2009).
Ġspanyanın yeni idari modeline göre, politik güç, merkezi idare ve 7. yy‘ın sonları ile 8. yy‘ın
baĢlarında oluĢmuĢ olan 17 otonom bölge, 50 il ve 8.000 civarında belediye arasında
paylaĢtırılmıĢtır. Mevcut 8.000 belediyenin 5.000‘den fazlası 1.000 kiĢiden daha az
nüfusludur.
Çevre Bakanlığı’nın Yapılanması
Çevre, Kırsal Kesim ve Denizcilik ĠĢleri Bakanlığı bugünkü yapısına 4 Temmuz 2008 tarihli
Kraliyet Kararı ile kavuĢturulmuĢtur. Bu kararla daha önce Çevre, Balıkçılık ve Gıda
Bakanlığı ile 1996 yılında kurulan Çevre Bakanlığı tarafından yürütülen görevler yeni
Bakanlığa verilmiĢtir. Ġspanyol idari sisteminde çevresel politika geliĢtirme konusundaki en
üst kurumlar, Ġklim DeğiĢikliği Sekreterliği, Kırsal ĠĢler ve Su Sekreterliği ile Denizcilik Genel
Sekreterliğidir. Çevresel Kalite ve Etli Değerlendirme Genel Müdürlüğü Ġklim DeğiĢikliği
Sekreterliği‘ne bağlı olup Avrupa Çevre Ajansının Ulusal Odak Noktası durumundadır (ġekil
115).
Çevre, Kırsal ve Denizcilik ĠĢleri Bakanlığı, iklim değiĢikliğiyle mücadele ve sürdürülebilir
kırsal kalkınma ile ilgili hükümet politikalarını uygulamakta ve doğal mirasın, biyolojik
çeĢitliliğin, denizciliğin, su, tarım, hayvancılık, ormanlar, balıkçılık ve gıda kaynaklarının
korunması ile ilgili planlar hazırlamaktadır. Bakanlığın stratejik amacı iklim değiĢikliğiyle
mücadele ve biyolojik çeĢitliliğin korunması ile tarım, hayvancılık, ormancılık ve balıkçılık
faaliyetlerinin geliĢtirilmesini içeren iki boyutlu bir sürdürülebilir geliĢme modelinin entegre bir
yaklaĢımla teĢvik edilmesidir.
Baskı Ta
Havza Su Yönetimi Yapılanması
Ġspanyanın 9 adet nehri ve 10 adet nehir havzası bulunmaktadır. Her bir nehir havzası için bir
nehir havzası konfederasyonu (Havza Yönetimi Komitesi) oluĢturulmuĢtur. Ġspanya 17
otonom bölgeden oluĢmakta ve bir nehir havzası birden fazla otonom bölgeyi sınırları içinde
bulundurabilmektedir. Bu durum nehir havzası yönetiminde bazı sorunlar yaĢanmasına yol
açabilmektedir.
Ġspanya‘da havza yönetimi yaklaĢımı 1926 yılından beri mevcuttur. ġu anda Su Çerçeve
Direktifinin
uygulanması
kapsamında
gerekli
―önlemler
programı‖nın
geliĢtirilmesi
aĢamasında bulunulmaktadır. Alıcı ortam kalite standartlarının belirlenmesi konusunda
sorunlar yaĢanmaktadır. Suyun maliyetinin kullanan öder prensibi uyarınca karĢılanması
konusu uzun yıllardır bilinmektedir. Ġspanya‘da Nehir Havzalarının hidrolojik olarak
yapılandırılması iĢleri tamamlanmıĢ olup halen AB Su Çerçeve Direktifi‘nde öngörülen ―iyi su
kalitesi‖ne ulaĢmak için bütün kıyı ve yüzeysel suları içeren yönetim planlarını hazırlama
faaliyetleri devam etmektedir.
Çevre koruma alanında; belediyeler atık yönetimi, toplanması ve su temininden sorumludur.
Nüfusu 50.000‘in üzerindeki Ġl Belediyeleri ise ayrıca çevre politikaları ile ilgili yerel düzeydeki
yasal düzenlemelerden de sorumludur. Uygulamada il belediyeleri ve diğer belediyeler
arasındaki iliĢki genelde yapıcı bir iĢbirliğine imkân verecek Ģekilde devam etmekte ve atıksu
arıtımı ve su temini sorunlarını birlikte çözmek üzere belediyeler arasında bölgesel birlik
yapıları oluĢturulmaktadır. Ġspanya‘da su/atıksu tarifeleri, Su Kanalizasyon Ġdaresi veya
imtiyazlı Özel Firma‘nın teklifi ve Belediye Meclisi onayı ile belirlenmekte olup ayrıca
Bağımsız Ġhtisas (Hakem) Komisyonu görüĢü alınmaktadır.
Sulama Suyu Yönetimi
Ġspanya‘daki sulama suyu yönetimi, baĢlangıcı Endülüs Emevi Devleti dönemine uzanan
oldukça köklü bir geleneğe dayanmakta olup Sulama Birlikleri modelini esas almaktadır.
Ġspanya‘daki tipik Sulama Birlikleri yönetim Ģeması ġekil 116 da verilmiĢtir (Mateos vd.,
2005).
Genel kurulu, birliğe üye bütün çiftçilerin katılımı ile oluĢan sulama konusundaki en yüksek
yetkili otoritedir. Esas görevi; yönetim kurulunu seçmek, yönetim planlarını karara bağlamak
ve önemli konularda oylama ile karar almaktır. Genel kurulun bir baĢkan, baĢkan yardımcısı
Baskı Ta
ve sekreteri bulunmaktadır.
Yönetim Kurulu Genel Kurulca onaylanmıĢ iĢleri takip eder, yıllık yönetim planları, bütçe ve
faaliyet raporlarını hazırlar, suyun birlik üyeleri arasında adil ve verimli kullanımını denetler,
yöneticileri seçer ve politikalar oluĢturur. Yönetim Kurulu üye sayısı birliğin büyüklüğüne
göre, 3 ile 15 kiĢidir. Yönetim Kurulu‘nda bir baĢkan, baĢkan yardımcısı, sekreter ve muhasip
bulunmakta olup genelde Yönetim Kurulu baĢkan ı ve baĢkan yardımcısı Genel Kurul‘da da
aynı görevleri yürütür. Yönetim Kurulu BaĢkanı sulama birliğini temsil eder.
Müdür, Yönetim Kurulu‘nca öngörülen günlük iĢlerin takibi, yıllık plan ve bütçenin yönetimi,
personelin idaresi, birliğin performansının izlenmesi, sorunların teĢhisi ve diğer birliklerle de
istiĢarede bulunarak Yönetim Kuruluna gerekli alternatif politikalara yönelik öneriler
hazırlanması ile görevlidir. Müdürlükteki 3 ana birimde, personel sayısı birlik yapısının
durumuna göre değiĢmektedir. Yönetim Kurulu gerekli hallerde geçici süre ile görev yapan
uzmanlardan danıĢmanlık hizmeti alabilmektedir.
Su Jürisi doğrudan Genel Kurulca veya Yönetim Kurulu üyeleri arasından seçilmekte ve
anlaĢmazlıkların çözümünde Hakem Heyeti olarak görev yapmaktadır.
Baskı Ta
Çevre, Kırsal Alanlar
ve
Denizcilik Bakanlığı
Kırsal YerleĢimler ve
Su MüsteĢarlığı
(Sekreterliği)
Deniz ĠĢleri Genel
Sekreterliği
(bağlı 4 Müdürlük)
özerk
özerk
Milli Parklar Genel
Müdürlüğü Ġdaresi
Ġklim DeğiĢikliği
Sekreterliği
(MüsteĢarlığı)
Kırsal Çevre Genel
Sekreterliği
Hidrografik
Konfederasyon
Kurumu
Doğal Çevre ve
Orman Genel
Müdürlüğü
Devlet Meteoroloji
Ajansı
Çevresel Kalite ve Etki
Değerlendirme Genel
Müdürlüğü
(Avrupa Çevre Ajansı
Ulusal Odak Noktası)
Ġklim DeğiĢikliği Ofisi
Kırsal Çevre için
Sürdürülebilir
Kalkınma Genel
Müdürlüğü
Su ĠĢleri Genel
Müdürlüğü
ġekil 115. Ġspanya Çevre, Kırsal Alanlar ve Denizcilik Bakanlığı Organizasyon ġeması
Baskı Ta
Genel Kurul
AnlaĢmazlıkları
çözer (Genel kurulca
seçilir.)
Su Jürisi (Hakem Heyeti)
Yönetim Kurulu
TeftiĢ Kurulu
3~15 kiĢi (BaĢkan, BaĢkan Yard., Sekreter,
Muhasip)
DanıĢmanlar, avukatlar,
denetçiler vb.
Genel Müdür
ĠĢletme Müdürlüğü
Bakım Müdürlüğü
Ġdari ve Mali ĠĢler
Müdürlüğü
ġekil 116. Ġspanya‘da Sulama Birlikleri ve Sulama Suyu Yönetimi
Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Uygulamaları:
Ġspanya, AB içinde Ġngiltere ve Fransa‘dan sonra su yönetiminde özel sektör katılımının en
yoğun olduğu üçüncü ülke konumundadır. Ġspanya‘da su politikasına yön veren temel
değiĢken doğu ve güney kesimlerinde yıl boyunca yaĢanan su sıkıntısı sorunudur. Yüzey
sularının yıl boyunca kullanılabilirlik oranı AB‘de ortalama %40 iken, Ġspanya‘da %8
seviyesindedir. Bu nedenle uzak bölgelere su iletimi ve baraj yapımı konuları öncelikli
hedefler olarak görülmektedir (EU, 2004).
Su yönetiminde özel sektör katılımı AB‘ye üyelik sonrasında kalite standartlarına uyum için
gereken finansman ihtiyacının karĢılanması amacıyla gündeme gelmiĢtir. Bu çerçevede 1985
tarihli Su Yasasının, 1995 yılında yeniden düzenlenmesi sonucunda ortaya çıkan su
ticaretinin mümkün kılınması, su bankası, su piyasasının teĢekkülü gibi uygulamalar özel
sektör katılımının yaygınlaĢması için zemin hazırlamıĢtır (DHA, 2003).
Piyasada faaliyet gösteren baĢlıca teĢebbüsler; TNüfusun %25‘ine hizmet götüren Agbar,
FCC (%18) ve Saur (%7) olarak sıralanmaktadır. Özel sektör katılımı modelleri içinde en çok
Baskı Ta
imtiyaz sözleĢmesi kullanılmaktadır. Bununla birlikte kamu-özel ortak giriĢim modeli de
dikkati çeken yöntemlerden biridir. Hükümet 1998 yılında çıkardığı bir yasa ile imtiyaz
sözleĢmelerinde yer alması gereken temel hükümlere iliĢkin bir çerçeve çizmiĢ, bunların
dıĢlında kalan konuları belediyelerin takdirine bırakmıĢtır (EU, 2004).
Su tarifeleri belirleme yetkisi hizmet veren kamu (Su Kanalizasyon Ġdaresi) ya da özel (firma)
kesimin önerisi üzerine belediyelere verilmiĢtir. Ayrıca belediyenin belirlediği fiyat artıĢını
onaylayan bağımsız bir komisyon bulunmaktadır. Söz konusu komisyonun iĢlevi belediyelerin
önerdiği artıĢ oranının, enflasyon oranını aĢmamasını sağlamaktır (EU, 2004).
Ġspanya yüksek iletim maliyetleri dolayısıyla toplam maliyetlerin AB‘de en yüksek düzeyde
gerçekleĢtiği ülkedir. Ancak su tarifeleri birçok AB ülkesinin gerisinde bulunmaktadır. Nitekim
AB‘ye göre 2002 yılı itibariyle içme suyu metreküp fiyatları 17 AB ülkesinin 7‘sinden daha
düĢük bir seviyededir (EU, 2003). Söz konusu fark, kamu sübvansiyonları ile kapatılmaktadır.
Nitekim Ġspanya, gerek vergi indirimi, gerekse gelir desteği ile AB‘de en fazla sübvansiyon
veren ülkelerden biri konumundadır (EU, 2003).
Yoğun sübvansiyonlar iki olumsuz sonuca neden olabilecektir. Bunlardan ilki su kıtlığı ile
mücadele noktasında en etkili araçlardan biri olan fiyat politikası (tarife) sınırlandırılmakta,
böylece tasarruf eğiliminde artıĢın gerçekleĢmesi güçleĢmektedir. Ġkincisi ise özel kesime
yönelik doğru bir fayda analizi yapılması imkânı bulunmamaktadır (TÜSĠAD, 2008.b).
Baskı Ta
8.1.3. Türkiye için Entegre Su Havzası Yönetimi Önerisi
Ülkemizin AB‘ye üyelik sürecinde, Çevre Faslı‘nın da açılması dolayısıyla Su Yönetimi‘nin AB
Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu biçimde sürdürülebilmesi için, ÇOB bünyesinde Entegre Su
Havzası Yönetimi Kavramını esas alan yeni bir yapılanmaya gidilmesi gerekmektedir.
Yukarıda iĢaret edildiği üzere mevcut su yönetimi sistemimiz baĢlıca aĢağıdaki temel
unsurları bakımından AB ülkelerinden farklılık göstermektedir:
Su Yönetim Sistemi su havzaları yerine idari birimleri (il/ilçe) esas almak üzere
yapılandırılmıĢtır.
Su Yönetimi çok fazla kurumun rol aldığı, oldukça parçalı bir yapı arzetmektedir.
Yönetim aĢırı derecede merkeziyetçi olup yerinden yönetim ve denetime çok az
imkan tanımaktadır.
Karar alma süreçlerine etkilenen tarafların (yerel meclisler, tüketiciler, sivil toplum,
akademik camia vb.) demokratik katılımı (AB sürecinde sınırlı da olsa bazı ilerlemeler
alınmasına rağmen) sağlanamamaktadır.
Merkezi Ġdare ve Yerel Ġdareler (Belediyeler) de, kurumsal kapasite (teknik personel,
altyapı vb.) çok yetersiz olup deĢarjlar ve alıcı ortamlar da gerekli etkin izleme ve
denetime imkan vermemektedir.
Kirleten/kullanan öder prensibinin gerektirdiği tam maliyet esaslı etkin bir su/atıksu
tarifesi uygulanmamaktadır.
AB üyelik sürecinde yürürlüğe giren mevzuatın uygulanmasında (özellikle Su Çerçeve
Direktifi) denetim sorunları yaĢanmaktadır.
Çevresel izleme amaçlı veri tabanı, Raporlama ve sorgulama altyapısı yeterli değildir
(kuruluĢ aĢamasındadır.)
Türkiye‘de yukarıda iĢaret edilen temel sorunların hızla aĢılarak AB Su Çerçeve Direktifi‘nin
uygulanabilmesi için, AB üyesi ülkelerdeki var olan deneyimler de dikkate alınarak, ÇOB ve
Belediyelerle ilgili mevcut idari yapılanmanın aĢağıdaki gibi revize edilmesinin uygun olacağı
düĢünülmektedir.
Baskı Ta
Çevre ve Orman Bakanlığı Havza Esaslı Su Yönetimi Yapılanması
Çevre ve Orman Bakanlığı‘nın mevcut organizasyon Ģeması ana hatları ile ġekil 117 deki
gibidir. ġekil‘den de görüldüğü üzere Havza Su Yönetimi ile ilgili olarak baĢlıca aĢağıdaki
kurumların çok iyi bir eĢgüdüm ile çalıĢarak elde ettikleri verileri uygun bir veri tabanı sistemi
üzerinden çok hızlı biçimde paylaĢmaları gerekmektedir.
Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü
Su Toprak Yönetimi Daire BaĢkanlığı
Kıyı ve Deniz Yönetimi Daire
BaĢkanlığı
Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri
Nehir, Göl ve Sulak Alan su kalitesi
izleme verileri (Pilot Projelerde)
Kıyı/Deniz suyu kalitesi izleme verileri
ĠSKĠ Genel Müdürlüğü
Marmara ve Ġstanbul Boğazı‘nda su
kalitesi izleme verileri
Baraj hazneleri ve su Ģebekesinde su
kalitesi izleme verileri
DSĠ Genel Müdürlüğü
DSĠ Bölge Müdürlükleri
Akarsularda akım (debi) ölçümleri
Akarsu, göl ve barajlarda su kalitesi
izleme verileri
Yeraltı suyu kalitesi izleme verileri
Sulama suyu kalitesi izleme verileri
Yüzeysel su, yeraltı suyu ve sulama
suyu tahsisleri ile ilgili veriler, su kalitesi
izleme verileri
Denizlerde akıntı verileri ve batimetrik
veriler
Deniz Kuvvet Komutanlığı
Seyir, Hidrografi ve OĢinografi Dairesi
BaĢkanlığı
Baskı Ta
Atıksu deĢarjları izleme verileri
Çevre ve Orman Bakanlığı
Merkez TeĢkilatı
MüsteĢar
MüsteĢar Yardımcıları
Bağlı Kurumlar
DSĠ Genel Müdürlüğü
(Su tahsisleri, su kalitesi izleme)
DMĠ Genel Müdürlüğü
(Ġklim değiĢikliği)
Doğa Kor. ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü
Orman Genel Müdürlüğü
Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü
(AB Su Çerçeve Direktifi Odak Noktası)
TaĢra TeĢkilatı
ÇED ve Planlama Genel Müdürlüğü
Ġl Mahalli Çevre Kurulları
Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri
Su ile ilgili iĢbirliği Gerektiren
Diğer Kurumlar
Ġl Sağlık Müdürlükleri
Ġl Tarım ve Hayvancılık Müdürlükleri
BüyükĢehir Su Kanalizasyon Ġdareleri
UlaĢtırma Bakanlığı
Denizcilik MüsteĢarlığı ve DHL Genel Müdürlüğü
Deniz KK. Seyir, Hidrografi, OĢinografi Dairesi
BaĢkanlığı
ġekil 117. ÇOB Mevcut Organizasyon ġeması (Su ile ilgili diğer kurumlarla birlikte)
Baskı Ta
Ülkemizde yukarıda belirtilen kurum ve kuruluĢlarca üretilen Su Veri Tabanı, Entegre Su
Havzası yönetimi anlayıĢı ile AB Su Çerçeve Direktifi gerekliliklerini karĢılamak üzere
tasarlanan bir sistematiğe dayanmamakta ve süreklilik arz etmemektedir. Bu yüzden gerek
alıcı su ortamları ve gerekse atıksu deĢarjlarında yürütülen su kalitesi izleme faaliyetlerinin
bütünüyle gözden geçirilerek, AB Su Çerçeve Direktifi ve ilgili kardeĢ direktiflerinde
öngörülen hususları eksiksiz olarak karĢılayacak biçimde yeniden yapılandırılıp, gerekli
asgari sıklıkta alınacak örneklerle ve standart yöntemleri esas almak üzere, uygun bir izleme
sistemi altyapısı oluĢturulmalıdır. Havza Su Kalitesi Ġzleme Sistemi altyapısındaki söz konusu
düzenleme Havza Su Yönetimi Ġdari Yapılanması‘nın da AB ülkelerindeki mevcut Havza
Yönetimi deneyimleri çerçevesinde yeniden oluĢturulmasını gerekli kılmaktadır. Türkiye için
Havza Su Yönetimi yapılanmasında, Ülkemiz ile oldukça benzer bir idari yönetim sistemine
sahip Fransa‘da baĢarı ile uygulanmakta olan sistemin esas alınabileceği düĢünülmektedir.
Daha önce açıklandığı üzere, Fransa‘daki Havza Su Yönetimi, Su Meclisi (Havza Su Kurulu)
ve Havza Su Ajansı‘nı esas almakta ve su yönetimi ile ilgili cezai yaptırımları ise Ġl Valisi‘ne
bağlı Su Polisliği‘nce uygulanmaktadır. Su Temini ve Atıksu UzaklaĢtırma ücretlerinin
toplanması ve gerekli yatırımların yapılması hizmetleri Belediyelerin Su/Kanal Birimlerince
yürütülmektedir (ġekil 118).
Baskı Ta
Havza Su Meclisi, Havza Su Kurulu
1 Başkan (sivil)
100 üye:
1/3 Tüketici, STK temsilcileri
1/3 Seçilmiş Belediye Meclisi Üyeleri
1/3 İlgili Bakanlık Bürokratları
İl Valisi
Su Polisi
İl Çevre ve Orman
Müdürlükleri bünyesinde
Her ilde 5-6 adet;
Su kalitesi için izleme
Su Ajansları Yönetim Kurulu
1 Başkan:
Başbakan tarafından atanır.
33 Üye:
11 Tüketici, STK’lar
11 İl/Belediye Meclisleri
11 ilgili Bakanlıklar
tarafından atanmış üyeler
Ceza Vali Ceza Vali onayı ile uygulanabiliyor.
İl/İlçe Belediyeleri
Havza Koruma Vergisi (Su Ajansına transfer edilir.)
Büyükşehir/ İl SK İdareleri
Su/atıksu ücretlerini
toplamak
Su/atıksu yatırımlarını
yapmak/tesisleri işletmek
Su Kalitesi/Deşarj İzinleri Denetimi
Tamamen özerk yapıda (mali ve
idari bakımdan)
6 yılda bir seçimle oluşturulur.
Yılda 2 kez:
-Havza ile ilgili su politikası
belirlenir.
-Su ajanslarınca hazırlanan
yıllık havza planlaması,
bütçe ve su tarifelerini
onaylar.
-Su Ajansı Yönetim
Kurulu’nu tayin eder.
Su Ajanslarınca
Teşvik
(SKİ İdareleri, Endüstri)
Su Polisi
(İl Çevre ve Orman
Müdürlüğü bünyesinde)
DSİ Havza Müdürlükleri
Sulama Suyu Yönetimi
(tahsisler ve kalite izlemesi)
Ulusal boyutta su
temini/sulama ve enerji
projeleri
İller Bankası Genel Müdürlüğü
SKİ idarelerine uygun şartlarda
kredi/finansman temini
Çevre ve Orman Bakanlığı’na
bağlıdır.
Planlama (Havza Su Yönetimi
Planı)
Yapım/İşletim: SKİ İdareleri veya
İmtiyazlı Su Şirketleri aracılığı ile
ġekil
118. Türkiye Ġçin Önerilen Havza Esaslı Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması
Baskı Ta
Ülkemiz için Entegre Havza Yönetimi konseptine uygun bir Havza Su Yönetimi
yapılanmasının, aĢağıdaki ana birimleri içermek üzere oluĢturulabileceği düĢünülmektedir:
Havza Su Kurulu
Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı benzeri bir yapılanma (HSA/ÇĠB)
Su Polisliği
Belediye Su ve Kanalizasyon Ġdareleri
Diğer Destekleyici Kurumlar
Söz konusu kurumların temel görevleri ve idari yapılanmaları da aĢağıdaki gibi tanımlanabilir:
Havza Su Kurulu (HSK)
Havza Su Kurulları, Türkiye‘deki mevcut havza sınırları esas alınarak oluĢturulmalıdır. Ancak
mevcut 26 Havza içinden bazıları birleĢtirilerek toplam havza sayısı 10-12‘ye düĢürülmelidir.
HSK‘nın temel amacı havzaları hidrolojik/hidrojeolojik havza yapısına göre yönetmek, suyu
ücretlendirmek (tarifeleri onaylamak) ve havzadaki bütün su kullanıcıları ile paydaĢların
yönetim sürecine etkin katılımını sağlamaktır. Havza Su Kurulları‘nın esas görevleri HSA/ÇĠB
tarafından hazırlanacak Entegre Havza Su Yönetimi Planlarını ve belirlenen (önerilen)
tarifeleri onaylamaktır.
Havza Su Kurulları ~100 üyeden oluĢturulabilir. Bu üyelerin 1/3‘ü su kullanıcıları, 1/3‘ü
Havzada yer alan Belediyelerin Belediye Meclisi Üyeleri, 1/3‘ü de ilgili kamu kurumları (çevre,
sağlık, tarım, ulaĢtırma, içiĢleri, maliye) arasından seçilecek kiĢilerden teĢkil edilebilir. Havza
Su Kurulları‘nın özerk bir yapıda olması ve Kurul BaĢkanı‘nın kurul üyeleri arasından
seçilecek fiili kamu görevlisi olmayan bir kiĢi olarak tayini esas olmalıdır. Ancak baĢlangıçta
(sistem oturuncaya kadar) bu görevin Havzadaki en büyük Ġlin Valisi tarafından da
yürütülebileceği düĢünülmektedir. Havza Su Kurulu seçimlerinin 5~6 yılda bir yapılması ve
kurulun yılda en az iki kez toplanması esas alınmalıdır.
Havza Su Kurulu toplantıları ile ilgili bilgiler toplantı öncesi alt komisyonlarca hazırlanıp
yönetimin bilgisine sunulmalıdır.
Baskı Ta
Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı (HSA/ÇĠB)
Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı‘nın amacı su havzalarını kirliliğe karĢı
korumak ve alıcı ortamların su kalite statülerini geliĢtirerek daha iyiye götürmektir. HSA/ÇĠB
Çevre ve Orman Bakanlığı‘na bağlı olarak kurulmalı, baĢkanı ilgili Bakanın teklifi ile
BaĢbakan tarafından atanmalıdır. Çevre Ġdaresi Yönetim Kurulu, toplam 33 üyeden
oluĢturulabilir. Bu üyelerin 1/3‘ü su kullanıcıları, 1/3‘ü Belediye Meclis Üyeleri ve 1/3‘ü ilgili
Bakanlık mensupları arasından seçilir. HSA/ÇĠB yönetim kurulları bütçeyi onaylar, su
tarifelerini belirler ve Havza Kurulu onayına sunar. HSA/ÇĠB‘nın bütçesi, Belediye
Su/Kanalizasyon Ġdare veya Birimleri‘nce toplanan su/atıksu faturalarının belli bir yüzdesi
(%15~20) üzerinden aktarılan kaynak (Havza Koruma Vergisi) ile oluĢturulur. HSA/ÇĠB, su
kullanıcılarından (Belediyeler ve diğer kullanıcılar) sağlanan bu bütçeyi, Havza Yönetim
Planı‘nda
yer
alan
öncelikli
projelerin
finansmanı
ile
iyi
arıtma
uygulamalarını
teĢvik/sübvanse etmek üzere kullanır. Ajansın kendi personel ve diğer harcamaları için
gerekli tutar bütçenin %10‘unu geçmemek üzere sınırlandırılabilir.
HSA/ÇĠB, ilgili Su Havzaları‘ndaki deĢarj ve alıcı ortam kalitesi izleme çalıĢmalarının tek
sorumlusu olmalıdır. Sulama Suyu Tahsisleri ve Sulama Suyu Kalitesi izlemesi mevcut
durumdaki gibi DSĠ‘ye bırakılabilir. Ancak kıta içi su kaynakları ile kıyı ve denizlerle ilgili kalite
izlemesi ise ÇĠB tarafından yürütülmelidir.
Belediyeler
Havzada yer alan BüyükĢehir Belediyeleri‘nin görev/hizmet alanı il sınırlarına geniĢletilmeli,
diğer belediyelerde ise su temini ve atıksu yönetimi hizmetleri ―Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri‖
çatısı altında yürütülmek üzere yeni bir yapılanmaya gidilmelidir. Böylece her ilde Merkez Ġlçe
bünyesinde oluĢturulacak Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri, il genelinde su/atıksu ücretlerinin
toplanması ve gerekli su/atıksu yatırımlarının yapılıp iĢletilmesi ile görevli kılınmalıdır (ġekil
119).
Baskı Ta
ġekil 119. BüyükĢehir/Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri Yapılanması
Baskı Ta
Bu Ģekilde BüyükĢehir Belediyeleri ve Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri üzerinden gerekli su
temini/atıksu yönetimi hizmetleri yürütülebilir. Su Ajansları, Havza Yönetim Planları‘ndaki
öncelikleri esas alarak Su Kanalizasyon Ġdareleri‘ne yatırım finansmanı ve teĢvikler yoluyla
kaynak aktarabilir.
Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nin Genel Kurulu, Ġl‘deki Belediye Meclisi Üyeleri‘nden teĢkil
edilecek Ġl Belediye Meclisi olacaktır. Diğer usul ve esaslarla ilgili olarak BüyükĢehir
Belediyeleri Su/Kanalizasyon Ġdareleri Kanunu‘ndan hareketle mevzuat oluĢturulabilir.
Su Polisi
Çevre ile ilgili cezai yaptırımların uygulaması Su Polisleri‘nce yapılmalıdır. Her ilde istihdam
edilecek yeter sayıda su polisi, Vali onayı ile kesinleĢmiĢ yaptırımları uygulamakla görevli
olmalıdır.
Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği
Havzalardaki Ģebeke ve arıtma tesislerinin yapımı ve/veya iĢletiminde kamu-özel sektör
iĢbirliği teĢvik edilmelidir. Öncelikle atıksu kanal Ģebekesi ve arıtma tesislerinin iĢletiminin 6
yıldan daha kısa olmayan (tercihen 8-10 yıl) süreli hizmet ihaleleri yoluyla özel sektör eliyle
yürütülmesi sağlanmalıdır. Gerekli idari/mali kapasitenin mevcut olduğu durumlarda yap iĢlet
modeli ile imtiyaz devri uygulamaları da düĢünülmelidir. Ayrıca hizmet kalitesi ve mali
performansı
yetersiz
BüyükĢehir
Su
Kanalizasyon
Ġdareleri‘nin
özelleĢtirilmesi
de
değerlendirilmelidir.
Ġller Bankası Genel Müdürlüğü Su Temini ve Atıksu Yönetimi Projelerinin finansmanı için Su
Kanalizasyon Ġdareleri‘ne uzun vadeli ve uygun Ģartlarda kredi sağlayan bir yatırım
bankasına dönüĢtürülerek, proje ve inĢaat iĢlerini fiili olarak yürütmesi önlenmelidir.
Baskı Ta
8.2.
Tarifeler
Mevcut Durum
Ülkemizde su temini, atıksu uzaklaĢtırma (toplama, arıtma ve deĢarj) ve katı atık yönetimi
(toplama, geridönüĢüm/gerikazanım, arıtma ve düzenli depolama) giderleri abonelerin su
tüketimi esas alınarak düzenlenen faturalarla tahsil edilmektedir. Bu bedele ek olaark su
faturası bedelinin belli bir yüzdesi oranında (%3~5) bakım bedeli alınmaktadır. ÇOB Çevre
Yönetimi Genel Müdürlüğü‘nden temin edilen sınırlı veriler esas alınarak su temini ve atıksu
uzaklaĢtırma tarifelerinin ülke genelindeki durumu Tablo 89 da özetlenmiĢtir.
Tablo 89. Türkiye‘de Su ve Atıksu Ücretlerinin Durumu
Belediye
Sayısı
Ortalama Su
Temini Ücreti
(TL)m3)
Ortalama Atıksu
UzaklaĢtırma
Ücreti (TL/m3)
Toplam TL/m3
($/m3)*
84-2000
16
1,34
0,9
2,24 (1,49)
2000-10000
25
1,83
0,55
2,38 (1,59)
10000- 100000
32
1,43
0,54
1,97 (1,31)
>100000
13
1,04
0,32
1,36 (0,91)
YerleĢim
Nüfusu
Birimi
Ağırlıklı Ortalama
Değerler
1,47±0,33 cv=0,22 0,58±0,24 cv=0,36
2,05 (1,37)
1 $ =1,5 TL
Tablo‘dan da görüldüğü üzere ağırlı ortalama su temini ve atıksu uzaklaĢtırma bedelleri
sırası ile 1,47 ve 0,58 TL/m3 olup değiĢim katsayıları (cv = x/Sx) da 0,22 ve 0, 36‘dır. Atıksu
tarifeleri daha büyük değiĢkenlik arzetmektedir. Mevcut durumda sözkonusu tarifelerin su
temini ve atıksu uzaklaĢtırma hizmeti yatırım ve iĢletme giderlerini %100 karĢılayacak
biçimde belirlendiğini ifade etmek doğru değildir. Bazı belediyeler tarifeleri gerçekte olması
gereken değerin altında, diğer bazı belediyeler ise maliyetleri karĢılayacak bedelin çok
üzerinde uygulayabilmektedirler. Bu iki durumdan ilkinde baĢka Belediye kaynaklarından
sübvansiyon, ikincisinde ise Belediye‘nin baĢka altyapı (özellikle ulaĢım, atık yönetimi)
harcamalarına su/atıksu gelirlerinden kaynak aktarması durumu sözkonusu olabilmektedir.
Tablodaki veriler dikkate alındığında toplam su temini ve atıksu uzaklaĢtırma hizmeti birim
Baskı Ta
ücretinin 0,91-1,49 $/m3 seviyelerine çıktığı bilinmektedir.
Atık yönetimi hizmeti karĢılığı olarak Belediyelerimizce atık üreticilerinden su faturaları
üzerinden tahsil edilen ücret Çevre Temizlik Vergisi (ÇTV) dir. ÇTV 2010 yılı itibarı ile 0, 18
TL/m3 olup atık yönetimi hizmetleri için gerekli masrafları tam karĢılayacak bedelin çok
altındadır. Örneğin günde ~ 100 L/kiĢi su tüketen 4 kiĢilik bir haneden tahsil edilecek ÇTV
tutarı,
0,100 x 4 x 30 x 0,18 TL /m3 = 2,16 TL /hane-ay (26 TL/hane-yıl)
olup çok düĢük düzeylerdedir. Zira EHCIP (Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımları Planlaması)
Projesi‘nde AB standartlarındaki bir atık yönetimi hizmeti için harcanabilir hane halkı gelirinin
ortalama % 0,7‘si civarında bir bedel toplanması gerekmektedir (ENVEST, 2005).
KiĢi baĢına gelir 4000 $/yıl alınarak, gerekli atık yönetim bedeli,
4000 $/yıl x 4 kiĢi/hane x 0,6 x 0,007 = 67,2 $ (~100 TL)/hane-yıl olacaktır.
Burada ortalama hane halkı büyüklüğü 4 kiĢi ve harcanabilir hane halkı geliri toplam gelirin
%60‘ı olarak kabul edilmiĢtir. Dolayısı ile ÇTV, olması gereken değerin 26/100*100 (=
%26‘sı) ya da ~1/4‘ü mertebesindedir. Bu yüzden Belediyelerimiz atık yönetimi hizmetlerini
ÇTV yanında büyük oranda baĢka kaynaklarından transfer yoluyla sürdürmektedirler.
ÇTV‘nin atık yönetimi giderlerini tam olarak karĢılayabilmesi için 0,18 TL/m 3‘den ~0,70-75
TL/m3 düzeylerine yükseltilmesi gerektiği düĢünülmektedir. Ülkemizdeki su temini, atıksu
uzaklaĢtırma ve katı atık tarifeleri toplamı birlikte değerlendirildiğinde ortalama 2,05 x 1,05 +
0,18 =2,42 TL/m3 (1,61 $/m3) ‗lük bir değer gözlenmektedir. Bu bedele ~ %5‘lik Ģebeke bakım
bedeli de dahildir. Söz konusu üçlü tarife paketinde su temini ücretleri genelde olması
gerekenin üstünde, atık yönetim ücretleri (ÇTV) ise gerçek maliyetin çok altındadır. Dolayısı
ile söz konusu üç tarife bileĢeni tek bir havuza alınarak her bir bileĢenin gerçek değerlerini
esas alan daha adil ve gerçekçi bir tarife yapısı oluĢturulabilir.
ÇOB Tarifeler Yönetmeliği
Çevre Orman Bakanlığı‘nca, özellikle atıksu altyapı ve katı atık bertarafı ile ilgili mevcut tarife
yapısındaki yetersizlikleri ortadan kaldırmak üzere ―Atıksu Altyapı ve Evsel Katı Atık Bertaraf
Tesisleri Tarifeleri‘nin Belirlenmesinde Uyulacak Esul ve Esaslara ĠliĢkin Yönetmelik
27.10.2010 tarihinde yayımlanarak yürürlüğe girmiĢtir.
Bu Yönetmeliğin amacı 26.04.2006 tarih ve 5491 sayılı Çevre Kanununda değiĢiklik
Baskı Ta
yapılmasına dair Kanunla değiĢik 09.08.1983 tarih ve 2872 sayılı Çevre Kanunu‘na uygun
olarak; atıksu altyapı tesisleri ile evsel katı atık bertaraf tesislerinin kurulması, bakımı,
onarımı, iĢletilmesi, kapatılması ve izlenmesi, bu tesislerle ilgili olarak verilen tüm hizmetleri
karĢılayabilecek tam maliyet esaslı tarifelerin; atıksu altyapı yönetimleri, BüyükĢehir
Belediyeleri ve belediyeler tarafından belirlenmesi, ayarlanması ve uygulanmasını sağlamak
yoluyla çevresel altyapı hizmetlerinin sürdürülebilirliğinin sağlanmasıdır.
Ġlgili Yönetmelik,
• kentsel veya endüstriyel atıksuların toplanması, arıtılması ve deĢarjı ve ıslahına iliĢkin
yatırımlara,
• atıksu sistemlerinin iĢletmesi, bakım ve onarımına,
• arıtma çamuru bertarafına,
• evsel katı atıklar için toplama, taĢıma, aktarma, geri kazanım(kompost, yakma vb) ve
bertaraf tesisleri kurulması, iĢletilmesi, kapatılması ve kapatma sonrası izlenmesi ve
bakımına, ait tam maliyet esaslı tarifelerin belirlenmesine iliĢkin usul ve esasları
kapsamaktadır.
Henüz taslak aĢamasında olan bu yönetmelik yürürlüğe girdiğinde, atıksu ve atık yönetimi
hizmetlerinin gerçek maliyetlerinin karĢılanmasına imkan veren, atıksu ve evsel katı atık
hizmetlerine ait ücretlendirmenin düzenli aralıklarla su faturaları üzerinden yapılmasını
öngören bir tarife sistemine kavuĢulmuĢ olacaktır.
Bu yönetmelikte, kirleten öder prensibine göre hizmet maliyetlerinin tamamının tüketicilerden
karĢılanması esaslı hesaplamaların nasıl yapılacağına dair bir kılavuz kitap hazırlanması da
öngörülmektedir.
Tarifeler Yönetmeliği‘nde, tarifeler belirlenirken göz önünde tutulması gereken önemli bir
husus, su temini, atıksu ve atık yönetimi tarife paketinin harcanabilir hane halkı gelirinin %23‘ünün aĢılmaması olarak yaygın kabul gören OECD kriteri ile uyumdur. Dolayısı ile Tarifeler
Yönetmeliği‘nin yürürlüğe girmesi ile birlikte özellikle gerçek maliyetlerin oldukça üzerinde
uygulanan mevcut su temini ücretlerinin de tam maliyet esaslı olarak yeniden gözden
geçirilmesi gerekecektir.
Bilindiği üzere BüyükĢehir Belediyeleri‘nde atık yönetimi hizmetleri Ġlçe/Belde Belediyeleri ile
birlikte yürütülmekte (ġekil 120) olup uygulamada bazı sorunlar yaĢanmaktadır.
Baskı Ta
BüyükĢehir Belediyeleri
Hizmet Alanı:
İl sınırı (İstanbul/İzmit) ili merkeze alan
50 km yarıçaplı bir daire içindeki
Belediyeler
Ġlçe Belediyeleri
Hizmet Alanı:
Belediye sınırları içi
B.B. Çevre Koruma Daire BaĢkanlığı:
Atık Yönetim Planı Hazırlamak
Aktarma Merkezleri Yapım/İşletimi
Atık İşleme ve Bertaraf Tesisleri Yapımı /İşletimi
Ġlçe/Belde Belediyeleri:
Atık Yönetim Planlarını İlçe Ölçeğinde Hazırlamak
(toplama, geri kazanım/geri dönüşüm, yerel
kompost)
Atık Toplama ve Aktarma/ (yakınsa) Depolama
Tesislerine Taşıma
Diğer Belediyeler (BüyükĢehir Belediyeleri
görev alanı dıĢındakiler dahil):
Atık Yönetimi Birlikleri (AYB):
(KAAP, 2006/2009)
Hizmet alanı:
Genelde il sınırlarını esas alarak
oluşturulan,
Atık Toplama Havzaları
içindeki Belediyeler
Birlik Üyesi Belediyeler:
Hizmet alanı:
Belediye sınırları içi
Çevre ve Orman Bakanlığı:
AYB Yönetimi:
Birlik Hizmet Alanı için AYP hazırlayıp uygulamak
Aktarma Merkezleri Yapım/İşletimi
Aktarma Merkezleri ile Nihai Bertaraf (Düzenli
Depolama) ve Arıtma (Kompost/Biyometan/Termal
dönüşüm) Tesisleri arasında taşıma
Düzenli Depolama ve Atık Arıtma Tesislerinin
Yapımı/İşletimi
Maddesel Geri kazanım Tesisleri (ambalaj atıkları)
için yer belirleme (Yatırım ve İşletim ambalajlı
ürünleri piyasaya sürenlere ait)
Birlik Üyesi Belediyeler:
Atık Yönetim Planlarını İlçe Ölçeğinde Uygulamak
Atık Toplama ve Aktarma Merkezleri veya (yakınsa)
Düzenli Depolama Tesislerine Taşıma
Ambalaj Atıkları Geri dönüşümü (ikili toplama
ve/veya kumbara + geri dönüşüm merkezleri) ve
Yerel Kompost Faaliyetleri Yürütme
AB ile uyumlu Katı Atık Ana Planı (KAAP) ve AYEP,
İklim Değişikliği Ulusal Eylem Planı hazırlamak,
uygulamaları izlemek
Atık Yönetim Planlarını Onaylamak ve Uygulamaları
izlemek
Atık Bertaraf/Arıtma Tesisleri ile ilgili ÇED ve
İşletme İzin Sürecini Yönetmek
ġekil 120. Atık yönetimi ile ilgili mevcut kurumsal yapılanma
Buradaki en temel sorun, atık transfer, arıtma ve düzenli depolama hizmetleri ile ilgili olarak
BüyükĢehir Belediyeleri‘nce yapılan harcamalara Ġlçe/Belde Belediyeleri‘nin tam maliyet
esaslı olarak katılımının sağlanamayıĢı (gerekli para transferinin yapılamayıĢı) dır.
Sözkonusu kaynağın, Ġlçe/Belde Belediyesi su faturaları esas alınarak BüyükĢehir (veya
Baskı Ta
Bölgesel Atık Yönetimi Birliği) bütçesine aktarılması sağlanmalıdır.
Su, Atıksu ve Katı Atık Yönetimi Tarifeleri ile ilgili Öneriler
Su Temini ve Atıksu Yönetimi Tarifesi
Ülkemiz‘de ağırlıklı olarak yüzeysel ve yeraltı sularından sağlanan içme/kullanma sularının
maliyeti nispeten düĢük düzeylerdedir. Örneğin Ġstanbul‘a ~ 180 km mesafedeki Büyük Melen
Akarsuyu‘ndan su temin eden Büyük Melen Ġçme Suyu Sistemi‘nin maliyeti bile ~0, 35 $/m 3
(~0, 50 TL/m3) düzeyindedir. Çoğu durumda sadece hızlı filtrasyon ve klorlama gibi temel
arıtma iĢlemleri uygulanan su arıtımı maliyetleri oldukça düĢük (< 0, 15 $/m 3) düzeylerdedir.
Dolayısı ile su temini maliyetinin Ģebeke bakım/onarım/yenileme yatırımlarının ek maliyetleri
de dahil genelde ≤0,50$/m3 düzeyinde gerçekleĢmesi beklenmektedir.
Zessner v.d. (2010) tarafından Tuna Havzası Ülkeleri ve Türkiye‘yi de içine alan bir
çalıĢmada ≥ 100.000 EN (eĢdeğer nüfus) lu Ģehirlerde ileri biyolojik (CNP gideren) arıtma
tesislerinin yıllık toplam maliyetinin (yıllık yatırım+iĢletme/bakım) 20-25 Avro/EN. yıl
aralığında değiĢtiği belirlenmiĢtir. Dolayısıyla 25 Avro/EN. yıl maliyet ve 200 L/EN. gün atıksu
oluĢumu için m3 baĢına arıtma maliyeti,
25/(0,2 x 365) ≈ 0,34 Avro/m3 (0,43 $/m3 = 0,68 TL/m3)
olacaktır.
Bu durumda,
Su+atıksu arıtma maliyeti = 0,40 + 0,43 = 0,83 $/m3
alınabilir. Bu bedele yönetim (servis, iĢletme/bakım, yenileme) giderleri karĢılığı ~%30‘luk bir
ilave yapılırsa toplam su+atıksu bedeli ~ 1,08 $/m3 alınabilir. Bu tarifenin nüfus büyüklüğü ve
yersel özel durumlar dolayısı ile ± 0,30‘luk sapma gösterebileceği esas alındığında su+atıksu
tarifelerinin çok büyük oranda,
1,08 ± 0,32 $/m3 (1,62± 0,48 TL/m3)
aralığında kalması beklenir. Bu değeri destekleyen bir büyüklük olarak, ĠSKĠ (1999) Su
Temini ve Atıksu Yönetimi Master Planı‘nda önerilen tüm maliyet esaslı su+atıksu tarifesi
olan 0,9~1,1 $/m3 örnek gösterilebilir.
Atık Yönetimi Tarifesi
Baskı Ta
EHCIP (2005) Projesi‘nde detaylı olarak incelendiği üzere, Türkiye‘de kiĢi baĢına milli gelir
5000 $/yıl, ortalama hane halkı büyüklüğü 4 kiĢi/hane ve atık yönetimi hizmetlerinin
harcanabilir hane halkı gelirinin %0,7‘sini (binde 7) aĢmaması hali için, tam maliyet esaslı
olarak atık üreticilerinden tahsili gereken atık yönetimi bedeli,
5000 x 4 x 0,6 x 0,007 = 84 $/hane.yıl (= 7 $/hane.ay)
bulunur. Bu değerin gelir düzeyi ve nüfusun yüksek olduğu (Milli Gelir: 10.000 $/kiĢi.yıl)
BüyükĢehirler‘de 120$/hane.yıl ile düĢük gelir düzeyli (2.500 $/kiĢi.yıl) ve hane halkı
büyüklüğü daha fazla (5~6 kiĢi/hane) olan yerleĢimlerde ~ 65 $/hane.yıl aralığında değiĢmesi
beklenmektedir. Dolayısı ile atık yönetimi tarifeleri, 100 L/N.gün ortalama su tüketimi (12
m3/hane.ay) esas alınarak su tüketimi cinsinden ifade edilirse,
Ortalama bedel = 7/12 ≈ 0,58 $/m3
olup 0,83 ~ 0,45 $/m3 aralığında değiĢecektir.
Bu durumda Türkiye ortalaması itibarı ile harcanabilir hane halkı gelirinin çevre
harcamalarına (su, atıksu, atık yönetimi) ayrılan kısmı,
(1,08 0,58) x144 m 3 / yıı.hane 239 $/hane.yı/
x100
5000 x 4 x0,60
12000 $/hane.yı/
uygundur.
Baskı Ta
%2
olup
OECD
kriterlerine
8.3.
Kentsel Atıksu Arıtma Tesisi Planlamaları
Atıksu Arıtma Tesisi Planlama ve Fizibilite ÇalıĢmaları, Havza Koruma Eylem Planlarının
Hazırlanması Projesi‘nin en önemli adımlarından birisidir. Bu iĢ adımı, proje kapsamındaki
tüm yerleĢim birimleri için kentsel atıksu arıtma tesislerinin alternatifli planlanması, planlanan
tesisler için fizibilite çalıĢmalarının yapılması, atıksu arıtma tesislerine atıksu taĢıyacak
kolektör hatlarının güzergâhlarının belirlenmesi ve bunların maliyet analizlerinin yapılması
faaliyetlerini kapsamaktadır.
Mevcut Atıksu Arıtma Tesislerinin Değerlendirilmesi
Havzalarda gerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları kapsamında mevcut kentsel AAT ler yerinde
incelenmiĢ ve yenileme veya kapasite artıĢı ihtiyaçları tespit edilmiĢtir. Bu tespitler planlama
çalıĢmalarına
da
yansıtılmıĢtır.
Ayrıca
planlama
çalıĢmalarında
oluĢturulan
arıtma
senaryolarında öngörülen esaslara göre, çevresindeki yerleĢim birimlerinin atıksularını
arıtması planlanan mevcut AAT ler için gerekli kapasite artıĢları ve buna bağlı maliyet
değerlendirmeleri de planlama çalıĢmalarında yer almaktadır.
Mevcut tesislerin yanında diğer kurumlarca (Belediyeler, Ġller Bankası, Çevre ve Orman
Bakanlığı) atıksu arıtma tesisleri için yapılmıĢ olan fizibilite ve kesin projeleri mevcut ise,
bunlar da ilgili kurumlarla beraber değerlendirilmiĢ ve planlama çalıĢmalarında yer almıĢtır.
Atıksu Arıtma Tesisi Planlama Senaryoları
Ekonomik ve topografik Ģartlar göz önünde bulundurularak 3 farklı senaryo için AAT
planlamaları alternatifleri üretilmiĢtir:
1. Alternatif:
Maksimum atıksu arıtma tesisi ve minimum kolektör hatlarının oluĢacağı planlama senaryosu
hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak zaruri görülenler hariç olmak üzere tüm
yerleĢim birimleri için tekil atıksu arıtma tesisleri planlanmıĢtır.
2. Alternatif:
Minimum atıksu arıtma tesisi ve maksimum kolektör hatlarının oluĢacağı planlama senaryosu
hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak mümkün olmayanlar hariç olmak üzere
havza içindeki yerleĢim birimlerinin atıksularının mümkün olan en az sayıda atıksu arıtma
tesisinde arıtılması planlanmıĢtır.
Baskı Ta
3. Alternatif:
Optimum sayıda atıksu arıtma tesisi ve optimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı
planlama senaryosu hazırlanmıĢtır. Teknik olarak birleĢmeleri mümkün olmayanlar hariç
olmak üzere atıksu arıtma tesisleri, tek ya da gerekli görülmesi halinde daha fazla sayıda ilçe
sınırları içerisinde ortak olarak planlanmıĢtır.
Arıtma senaryolarında öngörülen tesisler, herhangi bir AAT‘den faydalanmayan yerleĢim
birimleri için planlanmıĢtır. Ayrıca, AAT‘ne bağlı olan ancak AAT‘de yenileme yapılması
gereken yerleĢim birimleri ile bağlı olduğu tesiste kapasite artıĢı yapılması geren yerleĢim
birimleri de çalıĢmalara dâhil edilmiĢtir. Herhangi bir AAT‘ne bağlı olan, atıksuları %90‘ın
üzerinde bir oranla arıtılan ve tesisinde herhangi bir yenileme ihtiyacı bulunmayan yerleĢim
birimleri, maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmalarına dâhil edilmemiĢtir.
Proses Tipi Seçimi için Kriterler
Planlanan AAT‘leri için proses seçimi gerçekleĢtirilirken öncelikli olarak mevcut mevzuat göz
önünde bulundurulmuĢtur. Buna göre, Kentsel Atıksu Artıma Yönetmeliği, Kentsel Atıksu
Arıtma Yönetmeliği Hassas ve Az Hassas Alanlar Tebliği ve Su Kirliliği Kontrolü
Yönetmelikleri‘nde belirlenen hususlar ıĢığında, söz konusu tesislerden faydalanacak nüfus
değerleri esas alınarak proses seçimi kriterleri belirlenmiĢtir. Bu bağlamda tesise bağlı nüfus
değerine göre proses seçimi Tablo IV.1‘de verildiği gibi yapılacaktır. Tablodan da görüleceği
gibi yerleĢim birimlerinin mevzuata göre sahip olduğu durum proses seçimini doğrudan
etkilemektedir. YerleĢim biriminin içme suyu havzasında veya hassas alan olarak belirlenmiĢ
alanlar içinde yer alması durumunda daha güvenilir prosesler tercih edilmiĢtir. Nüfusu
10.000‘in üzerinde olan ve hassas alan veya içme suyu havzasında yer alan yerleĢim
birimleri için ve durumuna bakılmaksızın nüfusu 100.000‘in üzerinde olan tüm yerleĢim
birimleri için nutrient giderimi yapılabilen aktif çamur sistemleri(BNR) seçilmiĢtir. Nüfusu
2.000 ile 10.000 arasında yer alan yerleĢim birimleri ise içme suyu havzası içerisinde yer
alanlar ve içme suyu havzası dıĢında yer alanlar olarak ayırt edilmiĢtir. Söz konusu
yönetmeliklere göre hassas olan içinde yer alsın veya almasın nüfusu 10.000‘in altında yer
alan yerleĢim birimlerinin ileri arıtma yapma yükümlülüğü bulunmamaktadır. Nüfusu 2.000 ile
10.000 arasında kalan ve içme suyu havzasında yer alan yerleĢim birimleri için ileri arıtma da
yapılabilen aktif çamur sistemleri seçilmiĢtir. Bu yerleĢim birimlerinden inĢaatına baĢlamıĢ ya
da tesisini iĢletmeye almıĢ olanlar tesislerini ikincil arıtma olarak projelendirmiĢse,
Baskı Ta
planlamalarda da buna paralel olarak proses seçimi yapılmıĢtır. Ancak henüz atıksu arıtma
tesisi planlanmamıĢ yerleĢim birimleri için ileri arıtma öngörülmüĢtür. Ġçme suyu havzasında
yer almayan yerleĢim birimleri için ise ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemleri
öngörülmüĢtür. Ancak yer sıkıntısı olmayan, doğal arıtma için ihtiyaç duyulan tesis arazisini
tahsis edebilen yerleĢim birimlerinin doğal arıtma sistemleri için hazırladıkları projelere
planlamalarda da yer verilmiĢtir. Nüfusu 2000 ile 10.000 arasında kalan yerleĢim birimleri
içme suyu havzasında yer almıyorsa doğal arıtma sistemi kurmalarında mevcut mevzuata
göre bir engel bulunmamaktadır. Ancak doğal arıtma sistemleri aktif çamur sistemlerine göre
çok daha büyük alan ihtiyacına sahip olduğu için nüfusu 2.000‘in üzerinde yer alan yerleĢim
birimleri gerekli araziyi tahsis etmekte zorlanmaktadır. Bu nedenle ilgili yerleĢim biriminden
talep olmamıĢsa bu gruba giren yerleĢim birimleri için ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur
sistemleri planlanmıĢtır. Nüfusu 2.000‘in altında yer alan yerleĢim birimlerinde ise içme suyu
havzasında yer alanlar için paket arıtma sistemleri ön görülmüĢtür. Ġçme suyu havzasında
yer almayan yerleĢim birimleri için ise doğal arıtma sistemleri planlanmıĢtır. Ancak doğal
arıtma sistemi için gerekli araziyi tahsis edemeyenler için paket arıtma seçeneği de göz
önünde bulundurulmuĢtur.
Yukarıda belirtilen durumları özetleyecek Ģekilde, prosos tipi seçimi Tablo 90 da verildiği gibi
yapılmıĢtır.
Baskı Ta
Tablo 90. Proses Tipi Seçim Kriterleri
Arıtma
Nüfus Aralığı
N<2000
2000<N<10000
YerleĢim Durumu
Proses Tipi*
Mertebesi Ön Arıtma* Çamur Arıtma
Paket Arıtma
Ġkincil
Hassas Alan
KI
Kurutma Yatakları
KI/Foseptik
Kurutma Yatakları
Diğer
KI+Foseptik Kurutma Yatakları
U.H. Aktif Çamur Ġkincil/ileri
KI+ĠI+YAKT Graviteli
Hassas Alan**
U.H.
KI+ĠI+YAKT Mekanik/Kurutma
Diğer**
U.H.
KI+ĠI+YAKT Yatakları
ĠçmeSuyu Havzası*** Sistemi
BNR
Ġleri
Hassas Alan***
BNR
Ġleri
Diğer
Sistemi
BNR
Ġleri
Hassas Alan
BNR
Ġleri
Diğer
Sistemi
BNR
Ġleri
Hassas Alan
BNR
Ġleri
Diğer
BNR
Ġleri
BNR
Ġleri
Hassas Alan
BNR
Ġleri
Diğer
BNR
Ġleri
10000<N<50000
50000<N<10000
100000<N<250000
N>250000
* KI:Kaba Izgara
ĠI:Ġnce Izgara
UH: Uzun Havalandırmalı
YAKT: Yatay AkıĢlı Kum Tutucu
Yoğ.
+
Mekanik
KI+ĠI+YAKT
Mekanik
Grav.Yoğ.+ Mekanik
KI+ĠI+HKT
Mekanik
KI+ĠI+HKT
Mekanik
KI+ĠI+HKT
Çamur Çürütme +
Mekanik
HKT:Havalandırmalı Kum Tutucu
BNR: Biological Nutrient Removal (Karbon+besi maddesi giderimi)
** Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında olan ve içme suyu havzası içerinde yer almayan yerleĢim birimleri için
aktif çamur sistemi öngörülmüĢtür. Ancak doğal arıtma sistemi olarak planlama ve projelendirme safhalarını
tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına
çıkılarak doğal arıtma sistemi planlanmıĢtır.
*** Nüfusu 10.000 ile 50.000 arasında olan ve içme suyu havzasında ve hasas alan içerisinde kalan yerleĢim
birimleri için ileri arıtma yapabilen aktif çamur sistemleri ön görülmüĢtür. Ancak ikincil arıtma mertebesinde
aktif çamur sistemi olarak planlama ve projelendirme safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi
iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur
sistemi planlanmıĢtır
Baskı Ta
Maliyet Analizi ve Fizibilite ÇalıĢmaları
Maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmaları yukarıda açıklanmıĢ olan 3 arıtma senaryosunun her
biri için tekrarlanmıĢtır. Maliyet analiz çalıĢmalarında 3 alternatif senaryo arasında ekonomik
olarak en uygun olan alternatifin belirlenmesi amaçlanmıĢtır.
Fizibilite çalıĢmaları öngörülen 3 farklı senaryoda belirlenen tüm kentsel AAT‘lerin her biri için
ilk yatırım maliyetleri, inĢaat, mekanik ekipman, elektrik ve otomasyon maliyetlerini içerecek
biçimde yıllık bazda hesaplanmıĢtır. Ayrıca AAT‘lerin ilk yatırım maliyetleri ve 30 yıllık toplam
iĢletme maliyetlerinin Ģimdiki zaman değerlerini kapsayan toplam atıksu arıtma maliyetleri,
arıtılan atıksuyun m3‘ ü baĢına toplam iĢletme maliyetleri ile toplam atıksu arıtma maliyetleri
de hesaplanmıĢtır. Bunun yanında kolektör hatlarının her biri için inĢaat maliyetleri ile terfi
merkezlerine ihtiyaç duyulması halinde, bunların ilk yatırım ve iĢletme maliyetleri de dikkate
alınmıĢtır. Toplam maliyetler üzerinden alternatiflerin birbiriyle mukayeseleri sonucu
karĢılaĢtırmalı maliyet analizi çalıĢması yapılmıĢtır. Yapılan mukayesenin sağlıklı olabilmesi
için, 3 alternatif için aynı yöntem ve kabullerin kullanılması gerekliliği göz önünde
bulundurulmuĢtur.
ÇalıĢmalar
kapsamında Seyhan
Havzası‘nda kurulması planlanan AAT‘ler,
arıtma
teknolojilerine göre gruplandırılarak Tablo 91 ve Tablo 92 de, revizyon ihtiyacı olan AAT‘ler
ise Tablo 93 te verilmektedir.
Baskı Ta
Tablo 91. Ġkincil veya Ġleri Artıma Olarak Planlanan AAT‘ler
AAT
Ġl
Ġlçe
AAT bağlı
yerleĢimler
Proje
Nüfusu
(N-2040)
Artıma
Mertebesi
Ġlk Yatırım
30 yıllık ĠM
Maliyeti
ġZD (Euro)
(Euro)
I-1
Adana
Sarıçam
Kılıçlı*
2.524
ikincil artıma
244.581
321.003
I-2
Adana
Sarıçam
Boynuyoğun*
3.751
ikincil artıma
320.393
398.246
14.749
ileri arıtma
814.750
1.093.616
I-3
Adana
Adana
KarataĢ
KarataĢ
Bahçe
I-4
Mersin
Tarsus
Yenice
9.916
ileri arıtma
621.578
741.499
II-1
Adana
Pozantı
Akçatekir
3.354
ikincil artıma
296.860
374.850
II-2
Adana
Pozantı
Pozantı
12.734
ikincil artıma
737.125
1.010.331
14.089
ikincil artıma
789.732
1.045.707
8.004
ikincil artıma
537.106
598.621
UlukıĢla
II-3
Niğde
UlukıĢla
Kılan
Darboğaz
Çamardı
II-4
Niğde
Çamardı
II-5
Adana
Tufanbeyli
Tufanbeyli
8.336
ikincil/ileri arıtma
552.208
622.416
II-6
Adana
Aladağ
Aladağ
6.179
450.255
522.767
II-7
Adana
Feke
Feke
7.026
491.450
552.791
II-8
Niğde
Çamardı
Bademdere
2.833
ikincil artıma
264.578
334.937
II-9
Adana
Saimbeyli
Saimbeyli
5.977
440.152
497.521
II-10
Adana
Tomarza
Tomarza
15.083
827.315
1.087.712
II-11
Adana
Sarız
Sarız
5.809
431.678
498.155
II-12
Adana
PınarbaĢı
PınarbaĢı
14.925
II-13
Adana
KarataĢ
Tuzla
1.988
ikincil artıma
821.377
207.834
1.121.543
291.729
II-14
Kayseri
Develi
ġıhlı
871
ikincil artıma
118.412
212.197
II-15
Kayseri
Sarız
YeĢilkent
829
ikincil artıma
114.489
209.038
II-16
Adana
Tufanbeyli
Bozgüney
1.547
ikincil artıma
175.171
261.141
1.393
ikincil artıma
163.087
250.247
Burç
II-17
Kayseri
Tomarza
EmiruĢağı
(AvĢarovası)
II-18
Kayseri
Bünyan
Akmescit
1.999
ikincil artıma
208.618
292.482
II-19
Kayseri
Bünyan
ElbaĢı
1.327
ikincil artıma
II-20
Adana
Aladağ
Akören
1.248
ikincil artıma
157.779
151.313
245.539
239.869
Baskı Ta
Ġl
AAT
Proje
Nüfusu
(N-2040)
AAT bağlı
yerleĢimler
Ġlçe
Artıma
Mertebesi
Ġlk Yatırım
30 yıllık ĠM
Maliyeti
ġZD (Euro)
(Euro)
II-21
Kayseri
PınarbaĢı
Pazarören
1.201
ikincil artıma
147.405
236.477
II-22
Kayseri
PınarbaĢı
Kaynar
651
ikincil artıma
97.097
195.428
*Kılıçlı ve Boynuyoğun yerleĢim yerleri Adana Su Kanalizasyon (ASKĠ) sınırların içerisinde kalmaktadır. ASKĠ‘den alınan
bilgilere göre bu yerleĢim yerlerinde oluĢan atıksuyun Adana Doğu AAT‘ye bağlanması planlanmaktadır. Proje kapsamındaki
planlama çalıĢmalarında bu bilgi dikkate alınmıĢ ancak bu 2 yerleĢim yeri yine de planlamaya dahil edilmiĢtir.
Tablo 92. Doğal Arıtma Sistemi Olarak Planlanan AAT‘ler
AAT
Ġl
II-1-D Niğde
Proje
Nüfusu
(N-2040)
AAT bağlı
yerleĢimler
Ġlçe
UlukıĢla
Çiftehan
Artıma
Mertebesi
doğal artıma
1.241
Ġlk Yatırım
Maliyeti
(Euro)
86.870
Tablo 93. Revizyon Yapılması Gereken AAT‘ler
Ġlçe
Bağlı
YerleĢimler
N-2010
Çukurova
Çukurova
327.460
Seyhan
Seyhan
722.852
Yüreğir
Yüreğir
415.047
Sarıçam
Sarıçam
90.879
Dadaloğlu Kayseri Tomarza
Dadaloğu
2.282
AAT Adı
Ġl
ASKĠ Batı
Adana
ASKĠ
Doğu
Adana
Arıtma
Mertebesi
Mevcut
İlk Yatırım
Toplam
Revizyon
Maliyeti maliyet ŞZD
Tarihi
3
(Euro)
(Euro/m )
ikincil
arıtma
4.696.608
58.207.269
2010
ikincil
arıtma
2.862.507
30.038.563
2010
doğal
artıma
249.710
323.609
2017
Fizibilite çalıĢması yapılan 3 farklı arıtma senaryosu içinde maliyet açısından en uygun olan
Alternatif 1 olarak belirlenmiĢtir. Her üç alternatif için elde edilen toplam maliyetler Tablo 94
te verilmiĢtir. Diğer arıtma senaryolarına göre toplam maliyetler açısından en düĢük olan
arıtma senaryosu Alternatif 1‘dir. Bu senaryo kapsamında planlanan AAT‘ lerin tamamlanma
ve iĢletmeye alınma zamanları, Çevre Kanunu Geçici Madde 4 ve ilgili diğer yönetmeliklerde
verilmiĢ olan süreler göz önüne alınarak, belediye nüfuslarına göre 2010-2017 arasındaki
yıllara kadar olacaktır. Buna göre planlanan AAT‘lerin tamamlanma zamanları nüfusu
100.000‘den fazla olan belediyeler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki belediyeler için
2012; 10.000-50.000 arasındaki belediyeler için 2014; 2.000-10.000 arasındaki belediyeler
için 2017 yılıdır.
Baskı Ta
Tablo 94.Seyhan Havzası AAT Toplam Maliyetleri
Senaryo
Maliyetler
Atıksu Arıtma Maliyetleri
(€)
AAT Ġlk
Yatırım
Maliyeti
I. Alternatif
II. Alternatif
III. Alternatif
Aktif Çamur
8.758.761
8.740.359
8.571.624
Doğal Arıtma
1.282.045
1.147.715
904.115
Toplam ĠYM
10.040.806
9.888.074
9.475.739
10.811.743
10.760.675
10.734.565
0
363.247
2.347.384
10.040.806
10.251.321
11.823.123
20.852.549
21.011.996
22.557.688
Taslak raporda fizibilitesi yapılarak en uygun arıtma senaryosu olarak seçilen I. Alternatif,
havzada yapılan 2.paydaĢ toplantısında proje paydaĢı olan belediyeler ve ilgili diğer kurum
ve kuruluĢların görüĢüne sunulmuĢtur. Toplantı sonucunda istenen değiĢiklikler bu arıtma
senaryosu üzerinde yapılarak AAT planlamaları son halini almıĢtır. Böylece nihai maliyet
taslak raporda hesaplanan maliyetlerden biraz daha yüksek olmuĢtur. Nihai atıksu arıtma
senaryosuna ait toplam maliyetler Tablo 95 te verilmiĢtir.
Tablo 95. Seyhan Havzası Nihai Atıksu Arıtma Senaryosu için Hesaplanan Maliyetleri
Senaryo
Maliyetler
Nihai
Aktif Çamur
Atıksu Arıtma Maliyetleri (€)
AAT Ġlk Yatırım Maliyeti
Doğal Arıtma
Yenileme
Toplam ĠYM
10.182.343
86.870
7.808.824
18.078.037
101.825.304
1.667.205
19.745.242
121.570.546
Seyhan Havzası‘nda seçilen arıtma senaryosunda planlaması yapılmıĢ ve eĢdeğer proje
nüfusu 100.000 üzerinde ve 50.000-100.000 arasında olan AAT bulunmamaktadır EĢdeğer
proje nüfusu;10.000-50.000 arasında olan AAT‘lerin ilk yatırım maliyeti 4.038.541 €, 2.00010.000 arasında olan AAT‘lerin ilk yatırım maliyeti ise 4.650.839 €, Proje nüfusu 2.000
altında ise 1.101.095 €‘dur. Planlaması yapılan kentsel AAT‘lerin 2012-2022 yılları arasındaki
kümülatif ilk yatırım maliyetlerine ait grafik ġekil 121 de verilmektedir. Planlama ve fizibilite
çalıĢmalarında kullanılan hesap yöntemleri, çalıĢma sonuçları ve planlanan kentsel atıksu
arıtma tesislerine ait bilgiler ve çalıĢma kapsamında yürütülen diğer tüm faaliyetlerin
sonuçları EK VIII de verilmektedir. Mevcut ve planlanan kentsel AAT‘leri haritası EK IX da
verilmektedir.
Baskı Ta
Seyhan Havzası Planlanan Kentsel AAT İlk Yatırım Maliyetleri
10.000.000
N<10.000
9.000.000
8.000.000
7.000.000
8.870.230
N>100.000
7.559.115
6.000.000
5.000.000
4.000.000
3.000.000
10.000<N<50.000
2.000.000
50.000<N<100.000
1.648.692
1.000.000
0
0
2010*
2012
2014
2017
Yıllar
Seyhan Havzası Planlanan Kentsel AAT Kümülatif İlk Yatırım Maliyetleri
Proje Kapsamındaki
Tüm Yerleşim Yerleri
20.000.000
18.000.000
18.078.037
16.000.000
14.000.000
12.000.000
N>10.000
10.000.000
8.000.000
6.000.000
N>100.000
N>50.000
7.559.115
7.559.115
2010*
2012
9.207.807
4.000.000
2.000.000
0
2014
2017
Yıllar
*Nüfusu 100.000'den fazla olan yerleĢim yerlerinde, Çevre Kanunu Geçici Madde 4'e göre belirlenmiĢ olan AAT'ni
iĢletmeye
almak için aĢılmaması gereken süredir. Ancak bu süre dolduğundan iĢ takviminde 2012 yılı olarak öngörülmüĢtür.
ġekil 121. Seyhan Havzası Planlanan Kentsel AAT Kümülatif Ġlk Yatırım Maliyetleri
Baskı Ta
ġekil Y13. Seyhan Havzası AAT Planlamaları
Baskı Ta
8.4.
Seyhan Havzası Koruma Eylem Planı
Seyhan Havzası için önerilen eylem planı kısa, orta ve uzun vadede yapılması gerekenler
Ģeklinde gruplandırılmıĢtır. Buna göre, otuz yıllık planlamayı kapsayan bu süreçte ilk 5 yıl
(2010-2015) kısa vade, ikinci 5 yıl (2015-2020) orta vade ve sonraki 20 yıl (2020-2040) ise
uzun vade olarak belirlenmiĢtir. Bu zaman aralıkları, tespit edilen planlamaların öncelik ve
uygulanabilirlik sırasına göre değerlendirilmiĢtir. Seyhan Havzası Koruma Eylem Planı ĠĢ
Takvimi EK X da verilmektedir.
Önerilen planlamalar aĢağıda verilmiĢ, ardından bu planlamaların nasıl ve hangi kurumlar
tarafından gerçekleĢtirileceği detaylı olarak anlatılmıĢtır.
8.4.1. Havza Koruma Eylem Planı Stratejisinin OluĢturulması
HazırlanmıĢ olan koruma eylem planı stratejisinin altyapısı bu çalıĢma kapsamında
oluĢturulmuĢtur. Söz konusu çalıĢma makro ölçekte bir plan niteliğinde olup, yerel bazlı
stratejilerin yerinde ve detaylı olarak çalıĢılması gerekmektedir.
8.4.2. Kurum ve KuruluĢlar Arası Koordinasyonun Sağlanması
Eylem planı takviminde yer alan faaliyetlerin gerçekleĢtirilmesi için ilgili kurum ve kuruluĢlar
arasında gerekli iĢbirliğinin oluĢturulması ve bu iĢbirliğinin sürekliliğinin sağlanması
gerekmektedir. Bu koordinasyonun etkin bir Ģekilde yürütülebilmesi için kurum ve kuruluĢlar
arası iĢ tanımı ve iĢ dağılımlarının netleĢtirilmesi esastır.
8.4.3. Atıksu Yönetimi
Atıksu Yönetimi kapsamında yer alan faaliyetler; havzada yer alan tüm yerleĢim yerleri için
mevcut atıksu altyapı durumunun iyileĢtirilmesi amacıyla kentsel AAT‘lerin kurulması,
kolektör hatlarının inĢası, OSB‘lerde, tüm tekil endüstri tesisleri ve atıksu oluĢturan her türlü
kirlilik kaynağında AAT‘lerin kurulması ile havza üzerinde baskı oluĢturan atıksu kaynaklı
kirliliğin azaltılması çalıĢmalarını kapsamaktadır.
8.4.3.1. Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi
Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi, kentsel yerleĢimlere ait AAT‘ler ile ilgili yer seçimi, fizibilite
ve ÇED raporlarının hazırlanması, uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının hazırlanması
Baskı Ta
ve inĢaatların yapılarak tesislerin iĢletmeye alınmaları dahil tüm faaliyetler ile bu tesislere
atıksu iletecek kolektör hatlarının inĢası iĢlerini kapsamaktadır. Mevcut durumda Çevre ve
Orman Bakanlığı (ÇOB), Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri (ĠÇOM), BüyükĢehir Belediyeleri Su
Kanalizasyon Ġdareleri (BB SKĠ) ve Belediyeler atıksu yönetimi ile ilgili sorumlu olan
kuruluĢlar durumunda iken; önerilen havza yönetim sisteminde büyükĢehirlerde BB SKĠ,
büyükĢehir haricindeki diğer tüm illerde ise Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri (Ġl SKĠ) sorumlu
kılınmıĢtır. Tüm faaliyetlerinin kontrolü ve kurulacak olan tesislerin izleme ve denetim
faaliyetlerinden ise HSA/ÇĠB sorumlu olacaktır.
Atıksu altyapı yönetimi iĢ programı hazırlanırken, ÇOB tarafından yayımlanan 2006/15 sayılı
AAT ĠĢ Temin Planları ile ilgili Genelgede ve 08.01.2006 tarih ve 26.047 sayılı Resmi
Gazete‘de yayımlanan Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği‘nde verilmiĢ olan tarihler dikkate
alınmıĢtır. Buna göre kentsel yerleĢimlerde AAT‘lerin iĢletmeye alma tarihleri Tablo 96 da
verilmektedir.
Tablo 96. Kentsel yerleĢimler AAT iĢletmeye alma tarihleri
Nüfus Aralığı
Aat ĠĢletmeye Alınma Tarihi
>100.000
100.000-50.000
50.000-10.000
10.000-2.000
<2.000
2010
2012
2014
2017
2017
Ana kolektör hatları yapımı 2011 yılından itibaren 3 yıllık bir süre içerisinde tamamlanmalıdır.
Uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının hazırlanması ile ihale-inĢaat iĢlerinden BB
SKĠ‘ler ve Ġl SKĠ‘ler sorumlu olacaktır.
8.4.3.2. Kırsal YerleĢimlerin Atıksu Altyapı Yönetimi
Hazırlanan uygulama programına göre, nüfusu 2.000 den büyük olan kırsal yerleĢimlerde
atıksu altyapı çalıĢmaları 2017 tarihinde tamamlanmalıdır.
8.4.3.3. Endüstriyel Atıksu Altyapı ve Arıtma Durumu
OSB ve alıcı ortama deĢarj yapan tekil endüstrilerin atıksu altyapı sistemlerinde yapılacak
tüm iyileĢtirme çalıĢmaları en kısa sürede (2011 yılı) baĢlamalıdır. Sanayicilerin
sorumluluğunda olan bu iĢ kapsamında; AAT inĢaat öncesi faaliyetleri ile inĢaat ve iĢletmeye
alma faaliyetleri yer almaktadır. Önerilen sistemde, kontrolsüz deĢarjların tespiti ve
Baskı Ta
önlenmesi görevi mevcut durum değiĢtirilmeksizin ĠÇOM‘a verilirken, izleme ve denetim
faaliyetleri sorumluluğu, diğer pek çok alt bileĢen de olduğu gibi, Havza Su Ajansı veya
HSA/ÇĠB‘e devredilmektedir.
Madencilik faaliyetlerinden kaynaklanan ve çevresel açıdan risk oluĢturan atıkların yönetimi
için, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı‘na (ETKB), ÇOB ve sanayicilere mesuliyet düĢmekte
olup, faaliyetlerin takibi ve koordinasyonundan HSA/ÇĠB sorumlu olacaktır.
8.4.3.4. Yağmur Suyu Altyapı Durumu
2011 yılından itibaren yağmur suyu toplama sisteminin kurulumu faaliyetlerine baĢlanmalı ve
illerin büyüklüğüne bağlı ol arak en geç 2020 yılına kadar nüfusu 50.000 ve üzerinde olan
tüm yerleĢim yerlerinde yağmur suyu altyapısı tamamlanmalıdır. Altyapı hizmetleri mevcut
durumda BB SKĠ‘ler ile diğer yerleĢimlerde Belediyeler tarafından yürütülmekte olup, önerilen
yapıda sorumluluk BB SKĠ‘lerin yanında yeni kurulacak Ġl SKĠ‘lere düĢmektedir.
8.4.3.5. Kanalizasyona deĢarj edilen atıksuların yönetimi
kanalizasyona deĢarj standartlarının oluĢturulması baĢlanmalı ve 2015 yılı sonuna kadar
tamamlanmıĢ olmalıdır. Yine 2011 yılından itibaren öncelikle halihazırda bu deĢarj
standartlarını koymuĢ büyükĢehir belediyelerinde olmak üzere denetim ve izlemeler
gerçekleĢtirilmelidir. Kanalizasyon deĢarj standartlarının oluĢturulması, denetlenmesi ve
izlenmesi mevcut durumda BB SKĠ‘ler ile diğer yerleĢimlerde Belediyeler tarafından
yürütülmekte olup, önerilen yapıda sorumluluk BB SKĠ‘lerin yanında yeni kurulacak Ġl SKĠ‘lere
düĢmektedir.
8.4.3.6. Alıcı ortama deĢarj edilen atıksuların yönetimi
Kentsel ve endüstriyel atıksular arıtıldıktan sonra veya arıtılmadan akarsu, sulama kanalı,
tarım alanı, göl vb. alıcı ortamlara deĢarj edilebilmektedir. Havzanın Ģartları dikkate alınarak
behsedilen deĢarjlar için en uygun alıcı ortamın 2014 yılı baĢına kadar belirlenmesi
gerekmektedir. Bu amaçla alıcı ortama atıksu deĢarjları için gerekli alt yapı rehabilitasyon
projeleri DSĠ, ĠÇOM, TĠM ve HSA/ÇĠB‘in katkısıyla oluĢturulmalıdır. Bu alıcı ortamlar
içerisinde özellikle yüzeysel ve yeraltı sularına yapılan deĢarjlarda alıcı ortamın su kalitesi
dikkate alınarak alıcı ortama özgü deĢarj standartları getirilmesi önerilmektedir.
Baskı Ta
DeĢarj standartları uygulandığı takdirde söz konusu su ortamının su kalitesi ve ekolojik
statüsünün hala değiĢmediği durumlarda, sıcak nokta alanına özgü olarak yürütülecek model
destekli detaylı bilimsel çalıĢma bulguları ıĢığında, en uygun üretim (BAT) ve arıtma
teknolojileri de dikkate alınarak gerektiğinde noktasal kaynakların deĢarj parametre ve
limitleri ile deĢarj yükleri yeniden değerlendirilmelidir. Sıcak nokta olan akarsular (su kütleleri)
için mevcut mevzuat yeterli olmadığı durumlarda deĢarj standartlarında kısıtlamaya
gidilmelidir (ÇOB SKKY 37. Maddeyi baz alarak, daha bilimsel çalıĢmalar yapılana kadar,
kademeli olarak deĢarj standartlarında kısıtlamaya gidebilir). Bu kapsamda öncelikle alıcı
ortamda ölçülen su kalitesi parametrelerinin sayısı artırılmalı, Nehir Havzası Yönetim
Planlarında belirtilen su çerçeve direktifi doğrultusunda ölçüm noktaları belirlenmeli ve gerekli
tüm ölçümler yapılmalıdır. 2015‘den sonra SKKY‘deki teknoloji bazlı deĢarj standartlarından
suda
tehlikeli
maddeler
yönetmeliğindeki
alıcı
ortam
bazlı
deĢarj
standartlarına
geçileceğinden BAT (Best Available Technology) ler bu noktada değerlendirilmelidir.
2011 yılından itibaren alıcı ortam deĢarj standartlarının oluĢturulması çalıĢmalarına
baĢlanmalıdır. Alıcı ortam deĢarj satandartlarının oluĢturulması, denetlenmesi ve izlenmesi
mevcut durumda ÇOB, ĠÇOM tarafından yürütülmekte olup, önerilen yapıda sorumluluk
ÇOB, ĠÇOM yanında yeni kurulacak HSA/ÇĠB‘e düĢmektedir.
8.4.4. Katı ve Tehlikeli Atık Yönetimi
Katı ve tehlikeli atık yönetim sistemin planlanması proje kapsamı dıĢında olmakla beraber,
proje dahilinde önerilen atık birlikleri yer almakta olup üye belediyeler için öncü niteliğinde
atık yönetim tesisleri önerilmektedir. Bu kapsamda, havza koruma eylem planı çerçevesinde;
atık azaltımı, kaynağında ayırma ve geri dönüĢüm sisteminin yerleĢtirilmesi, katı atık iĢleme
ve bertaraf tesislerinin kurulması, mevcut düzensiz depolama sahalarının rehabilitasyonu ile
tehlikeli ve özel atıkların yönetimi hususları ile ilgili bir iĢ termin planı hazırlanmıĢtır.
8.4.4.1. Atık Azaltımı, Kaynağında Ayırma ve Geri DönüĢüm Uygulamaları
Atık azaltımı, kaynağında ayırma ve yüksek kapasiteli ikili (ayrı) toplama ile geri dönüĢüm
sisteminin yerleĢtirilmesi/yaygınlaĢtırılmasına iliĢkin uygulamaları, mevcut durumda küçük
ölçekte devam etmekte olup 2015 yılı sonuna kadar tamamlanmalıdır.
Söz konusu faaliyetler için mevcut yapıda uygulayıcı kurumlar ÇOB, ĠÇOM, BB, Belediyeler
ve Atık Üretici Birlikleri olup, önerilen idari yapıya göre söz konusu kurumlar faaliyetlerini
sürdürecek ancak tercihen Belediyeler yerine tamamen Atık Birlikleri devreye girecektir.
Baskı Ta
8.4.4.2. Katı Atık ĠĢleme, Ger Kazanım ve Bertaraf Tesisleri
Havza genelinde yerleĢimlerin düzenli depolama tesislerini iĢletmeye almaları için
takvimlendirmeler 2872 sayılı Çevre Kanunu'nun Çevre Kanununda DeğiĢiklik Yapılmasına
Dair 5491 sayılı Kanunun Geçici 4. Maddesi gereğince düzenlenmiĢtir. Buna göre eĢdeğer
birlik nüfusu; 100.000 ve üzerinde olan birlikler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki birlikler
için 2012; 50.000-10.000-arasındaki birlikler için 2014; 10.000-.2000 arasındaki birlikler için
2017 ve 2.000 altındaki birlikler için de 2017‘dir.
Mevcut durumda, söz konusu tesislerin uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının
hazırlanması ile ihale ve inĢaat iĢleri safhasında uygulayıcı kurumlar BB, Belediyeler ve Atık
Birlikleri iken, tesislerin izleme ve denetimi ĠÇOM tarafından yapılmaktadır. Önerilen
durumda, Belediyeler yerini tamamıyla Atık Birliklerine bırakmakta, tesislerin izleme ve
denetimi ise HSA/ÇĠB ve ĠÇOM tarafından (cezai yaptırımlar) paylaĢılmaktadır.
8.4.4.3. Mevcut Düzensiz Depolama Sahalarının Rehabilitasyonu
Havza genelinde yerleĢimlerin düzenli depolama tesislerini iĢletmeye almaları için
takvimlendirmeler 2872 sayılı Çevre Kanunu'nun Çevre Kanununda DeğiĢiklik Yapılmasına
Dair 5491 sayılı Kanunun Geçici 4. Maddesi gereğince düzenlenmiĢtir. Buna göre eĢdeğer
birlik nüfusu; 100.000 ve üzerinde olan birlikler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki birlikler
için 2012; 50.000-10.000-arasındaki birlikler için 2014; 10.000-.2000 arasındaki birlikler için
2017 ve 2.000 altındaki birlikler için de 2017‘dir.
Mevcut düzensiz depolama sahalarının kapatılması çalıĢmalarının, bölge için düzenli
depolamaya geçiĢin en son tarihi olarak kabul gören yıl baz alınarak, en geç 2 yıl içinde
tamamlanacağı öngörülmüĢtür. Rehabilitasyon çalıĢmalarının en erken 2011 yılı sonu itibari
ile baĢlayabileceği kabulü ile, 2012-2020 yılları arasında, mevcut düzensiz depolama
alanlarının tamamının ıslah edileceği düĢünülmektedir.
Mevcut durumda, söz konusu tesislerin uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının
hazırlanması ile ihale ve inĢaat iĢleri safhasında uygulayıcı kurumlar BB, Belediyeler ve Atık
Birlikleri iken, tesislerin izleme ve denetimi ĠÇOM tarafından yapılmaktadır. Önerilen
durumda, Belediyeler Atık Birlikleri ile koordineli çalıĢmakta ve tesislerin izleme ve denetimi
ise HSA/ÇĠB ve ĠÇOM‘ca (cezai yaptırımlar) paylaĢılmaktadır.
Türkiye genelindeki ~2000 civarındaki Düzensiz Atık Depolama Tesisinin, ÇOB Katı Atık Ana
Planı (2006/2009) ve Atık Yönetimi Eylem Planı (2008-2012)‘de öngörülen takvime göre,
Baskı Ta
Bölgesel Atık Yönetim Tesislerinin devreye giriĢ (açılıĢ) tarihleri ile uyumlu biçimde rahabilite
edilerek kapatılması gerekmektedir. Bu husus atık sektörü sera gazı azaltımı hedeflerinin
sağlanması bakımından da kritik önem taĢımaktadır.
8.4.4.4. Tehlikeli ve Özel Atıkların Yönetimi Uygulamaları
Tehlikeli ve özel atıkların denetimi hususunda, eğitim/bilinçlendirme ve ilgili mevzuatın
uygulanması çalıĢmalarının en erken 2012 yılı baĢı itibariyle baĢlayacağı öngörülmektedir.
Söz konusu faaliyetler için mevcut durumda uygulayıcı kurumlar, ĠÇOM ve Atık Üreticileri‘dir.
Havza Koruma Eylem Planı çerçevesinde önerilen idari yapı; hâlihazırda faaliyetlerini
sürdürmekte olan söz konusu kurumlara ilave olarak izleme ve denetimle yükümlü
HSA/ÇĠB‘den oluĢmaktadır.
8.4.4.5. Tıbbi Atıkların Yönetimi Uygulamaları
Tıbbi atıkların denetimi hususunda, eğitim/bilinçlendirme ve ilgili mevzuatın uygulanması
çalıĢmalarının en erken 2012 yılı baĢı itibariyle baĢlayacağı öngörülmektedir.
Söz konusu faaliyetler için mevcut durumda uygulayıcı kurumlar, ĠÇOM ve Atık Üreticileri‘dir.
Havza Koruma Eylem Planı çerçevesinde önerilen idari yapı; hâlihazırda faaliyetlerini
sürdürmekte olan söz konusu kurumlara ilave olarak izleme ve denetimle yükümlü
HSA/ÇĠB‘den oluĢmaktadır.
8.4.5. Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü
8.4.5.1. Tarımsal Kirlilik Yönetimi
Hâlihazır durumu yansıtan yayılı yüklerden tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan kirlilik
yüklerinde, önerilen tedbirlerle 2020 yılında %20, 2030 yılında %30 ve 2040 yılı için %40‘lık
bir azalma beklenmektedir. Tarımsal kirlilik yönetimi 2040 yılına kadarki zaman süresince
üzerinde dikkatle durulması gereken kesintisiz bir yönetimi gerektirmektedir.
Mevcut düzende tarımsal faaliyetlerden sorumlu olan ana kurum Tarım ve Köy ĠĢleri
Bakanlığı (TKĠB) ve bu Bakanlığın il temsilcilikleri olan Tarım Ġl Müdürlükleridir (TĠM).
Tarımsal AraĢtırma Enstitüleri ve Üniversitelerin Ziraat Fakülteleri de konuyla ilgili diğer
kurumlardır. Tarımsal uygulamalardan kaynaklanan kirlilik konusu ise ÇOB‘un ilgi alanına
girmektedir. Mevcut durumu yansıtır nitelikte tarım ile ilgili ana kullanıcılardan (çiftçiler) daha
sağlıklı ve sürekli veri temini konusunda Bölüm 7.2.2.1‘de önerilen düzene geçilmesi
Baskı Ta
gerekmektedir. Sağlıklı verim temini, kurumlar arası iĢbirliği, veritabanlarının oluĢturulması ve
bilinçlendirme çalıĢmalarının baĢlatılması ile çözülebilecektir. Önerilen düzende, bu
iĢbirliğinin yanı sıra HSA/ÇĠB izleme, kontrol ve denetimden sorumlu olacaktır.
Seyhan Havzası‘nda, Ġçmesuyu amaçlı Çatalan barajı koruma alanlarında, Su Kirliliği
Kontrolü Yönetmeliği (SKKY) esas alınarak mutlak koruma alanının kamulaĢtırılması
gerekmektedir. Kısa ve Orta Mesafeli Koruma Alanlarında ilaçsız, gübresiz tarım Ģartlarının
sağlanması çalıĢmaları tesis edilmelidir. Ayrıca, DSĠ tarafından önerildiği Ģekliyle, Çatalan
barajı havzası ―Ġyi Tarım Uygulamalarına ĠliĢkin Yönetmelik‖ hükümlerinin yerleĢmesi için
pilot alan olarak seçilmelidir. Bu drenaj kanallarının hizmet alanlarında uygun tarım ilacı ve
dozunda tarım ilacı kullanımı ile toprak analizine dayalı gübre kullanımı koĢulları tesis
edilmelidir. Gereğinden fazla ilaç ve gübre kullanımı önlenmelidir.
Akyatan Lagünü‘ne deĢarj edilen ve lagünün tatlısu kaynağını teĢkil eden ASO Sulama
Projesi P2D1 drenaj kanalı ve YD3 drenaj kanalı hizmet alanları ―Ġyi Tarım Uygulamalarına
ĠliĢkin Yönetmelik‖ hükümlerinin yerleĢmesi için pilot alan olarak seçilmelidir. Bu drenaj
kanallarının hizmet alanlarında uygun tarım ilacı ve dozunda tarım ilacı kullanımı ile toprak
analizine dayalı gübre kullanımı koĢulları tesis edilmelidir. Gereğinden fazla ilaç ve gübre
kullanımı önlenmelidir (DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü).
Envanter, Eğitim ve Bilinçlendirme ÇalıĢmaları
Bölüm 7.3.5.1‘de açıklanan düzende envanter çıkarılma, verilerin kayıt altına alınması, eğitim
ve bilinçlendirme çalıĢmalarının 2012 yılına kadar tamamlanması beklenmektedir. Bu tarihten
itibaren oluĢturulmuĢ olan veritabanına yıllık verilerin iĢlenmesi rutin bir iĢlem olarak
sürdürülmelidir. Havza Koruma Eylem Planı çerçevesinde önerilen; hâlihazırda faaliyetlerini
sürdürmekte olan kurumlara ilave olarak izleme ve denetimle yükümlü HSA/ÇĠB‘den
oluĢmaktadır.
Gübre ve Pestisit SatıĢlarını Kontrol Altına Alınması
Gübre ve pestisit satıĢlarının kontrol altına alınmasının 2012 yılı sonuna kadar
tamamlanması ve devam eden bir süreç olarak uygulanması öngörülmektedir.
Gübre ve pestisit satıĢlarının kontrolü ile ilgili olarak pestisit kullanımında reçeteli ilaçların
kullanımı zorunlu tutulmalıdır. Organik fosforlu pestisitlerde kısıtlamaya gidilmelidir. Organik
olarak ayrıĢtırılabilir pestisitlerin kullanımına önem verilmelidir. Öncelikle pestisit kullanmak
isteyen üreticinin Tarım Ġl Müdürlüğüne baĢvuruda bulunması gerekmektedir. Ardından Tarım
Baskı Ta
Ġl Müdürlüğü çalıĢanları pestisit kullanılacak alanı kontrol ederek durumun gereksinimi
belirleyecektir. Ayrıca sadece pestisit kullanımı konusunda eğitim almıĢ ve sertifikalandırılmıĢ
ziraat mühendislerinin pestisit reçetesi yazma yetkisi bulunmalıdır. Reçetesiz pestisit satıĢı
yasaklanmalıdır. Bunun yanı sıra 5000 m2‘den büyük tarım alanlarında öncelikle toprak
analizleri yapılmalı; verimlilik analizleri gerçekleĢtirilmeli ve gübre kullanımına ihtiyaç
olduğunun tespit edilmesi durumunda izin verilmelidir. Böylece üreticilerin, toprağın ve
bitkinin ihtiyacı olan miktarda gübreyi, doğru yöntemlerle kullanmaları sağlanmalıdır.
Organik Tarım-Ġyi Tarım Uygulamaları
Organik tarıma geçiĢin önemi ve adımları konusunda Bölüm 7.3.5.1‘de detay bilgi verilmiĢtir.
Organik tarım konusunda havzalarda etkin rol oynayabilecek kurum TKĠB ve TĠM‘lerdir.
Özellikle planlama ve uygulama aĢamalarında TKĠB ve TĠM‘lerin, ÇOB ve ÇOB Ġl
Müdürlükleri ile iletiĢim içerisinde olmasında büyük fayda vardır. 2040 yılına gelindiğinde
havzalarda organik tarım uygulamasına elveriĢli tarım topraklarının %80‘inde organik tarıma
geçilmiĢ olması beklenmektedir.
AAT Çamurunun Tarımda Kullanımına Yönelik ÇalıĢmalar
Bu konu Bölüm 7.2.4.2‘de detaylandırılmıĢtır. Her bir havzada bu özelliklere sahip toprakların
seçimi yine benzer Ģekilde TKĠB, TĠM ve ÇOB ve il teĢkilatları tarafından koordineli olarak
yapılmalıdır. Uygulama çalıĢmalarının ise 2013 yılı itibariyle baĢlatılması önerilmektedir. Tüm
bu çalıĢmaların ve uygulamaların havzalarda kurulması önerilen HSA/ÇĠB denetim ve
kontrolünde yürütülmesi önerilmektedir.
Mevcut
durumda
ülkemizde
AAT
çamurlarının
özellikleri
hakkında
yeterli
bilgi
bulunmamaktadır. Bu konuda ÇOB koordinasyonu ve yönlendirmesi ile bu konudaki
envanterin çıkarılması konusundaki çalıĢmalar desteklenmeli ve hızlandırılmalıdır.
8.4.5.2. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi
Hâlihazır durumu yansıtan yayılı yüklerden hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan kirlilik
yüklerinde, önerilen tedbirlerle 2020 yılında %20, 2030 yılında %30 ve 2040 yılı için %40‘lık
bir azalma beklenmektedir. Tarımsal kirlilik yönetimi gibi hayvancılık kaynaklı kirlilik yönetimi
de 2040 yılına kadarki zaman süresince üzerinde dikkatle durulması gereken kesintisiz bir
yönetimi gerektirmektedir.
Baskı Ta
Envanter, Eğitim ve Bilinçlendirme ÇalıĢmaları
Bölüm 7.3.5.2‘de sıralanan hususlarla ilgili olarak özellikle elde edilecek bilgi ve verilerin
oluĢturulacak bir veritabanında depolanması ve sistematik olarak güncellenmesi önemli bir
aĢamadır. Bu tip bir veri bankası ülkemizde henüz sağlıklı bir Ģekilde oluĢturulmamıĢtır. Bu
konudaki sorumlu kurum TKĠB ve TĠM ile birlikte ÇOB ve ĠÇOM‘dur. Her iki ana kurum ve ilgili
il müdürlüklerinde envanterlerin eĢ zamanlı olarak izlenebilmesi sağlanmalıdır. Yine benzer
Ģekilde hayvancılık faaliyetleri konusundaki izleme ve denetimin havzadaki HSA/ÇĠB
tarafından yürütülmesi önerilmektedir.
OluĢturulacak envanterin yanı sıra, özellikle hayvancılık konusunda faaliyet gösteren
yetiĢtirici ve çiftçilerin eğitimi ve bilinçlendirme çalıĢmalarına ayrıca yer verilmelidir. Bu
konuda yine her iki kurum önderliğinde Ġl Müdürlüklerine sorumluluk düĢmektedir. Bu öncü
çalıĢmaların 2012 yılı sonuna kadar tamamlanması ve bu yıldan sonra da verilerin yıllara
göre güncellenmesi iĢlemine ağırlık verilmelidir.
Hayvansal Atık Yönetim Stratejilerinin Belirlenmesi
Hayvansal atık envanterinin çıkarılması ile eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının
yürütülmesine paralel olarak, 2013 yılından itibaren hayvansal atık yönetim stratejilerinin
belirlenmesine geçilmesi önerilmektedir.
Her bir havzanın hayvancılık faaliyetlerinin iĢleyiĢine göre, oluĢturulacak envanterin de
incelenmesi ile en iyi ve en uygun hayvansal atık yönetim stratejisi belirlenmelidir. Benzer
Ģekilde bu konudaki ilgili iki kurum TKĠB ile ÇOB‘tur. Havza özelinde ise bu iki kurumun il/ilçe
teĢkilatlarına büyük iĢ düĢmektedir. Seçilecek yönetim stratejilerinin HSA/ÇĠB tarafından
onayı ve uygulamaya geçilmesi aĢamalarında ise izleme, denetim ve kontrolünü üstlenmesi
önerilmektedir.
Hayvansal
Atıkların katı ve sıvı kısımlarını ayrı toplanması, katı kısımlarını
kompostlaĢtırılması ve sıvı kısımlarının sürüm safhasında toprağa enjeksiyonu ile ilgili
çalıĢmalar yapılması
Hayvansal
atıkların
katı
ve
sıvı
kısımlarının
ayrı
toplanması,
katı
kısımlarının
kompostlaĢtırılması ve sıvı kısımlarının sürüm safhasında toprağa enjeksiyonu ile ilgili
çalıĢmalar 2013 yılı itibariyle baĢlatılmalıdır. Hayvancılık iĢletmelerinin kuruluĢ ve
ruhsatlandırılması sırasında kapasite raporu düzenlenirken iĢletmenin kurulu bulunduğu veya
kurulacağı yerin yerleĢim yerlerine, su kaynaklarına belirli bir mesafede olup olmadığı dikkate
Baskı Ta
alınmalıdır. Hayvancılık ĠĢletmelerinde gübrenin katı ve sıvı kısımlarının ayrılması, sıvı
kısımlarının ekilebilir araziye enjeksiyonun sağlanması amacıyla gübre çukurunun yapımı,
seperatör, sıyırgaç, pompa, römork v.b. ekipmanların kurulması ve temininde belli bir oranda
hibe desteği uygulanabilir.
Hayvansal atıkların alıcı ortama deĢarjının denetlenmesi
BüyükbaĢ, küçükbaĢ ve kümes hayvancılığı faaliyetleri dolayısıyla önemli çevresel sorunlar
yaĢanan bölgelerde Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve
iĢbirliği kurularak öncelikle küçük iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alması
teĢvik edilerek büyük ölçekli iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. Büyük ölçekli tekil iĢletmeler ve
Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan küçük/orta ölçekli iĢletmelerde hayvansal
atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme (biyometan) tesislerinde stabilize edilerek
organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji
teĢviki ve organik gübre eldesinden önemli ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir. Böylece
hayvansal atıkların alıcı ortama noktasal veya yayılı deĢarjları engellenmiĢ olacaktır.
Su ürünleri yetiĢtiriciliği ile ilgili çalıĢmalar yapılması ve ilgili mevzuatın hazırlanması
Su ürünleri üretiminin geliĢtirilmesi, sulak alanlarda tarla balıkçılığı hizmetlerinin planlanması
su ürünleri üretiminin artırılması hizmetleri proje ve rehabilitasyon projelerinin geliĢtirilmesi bu
hususta Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ve Özel Çevre Koruma Kurumu
BaĢkanlığı ile bu hizmetleri icra edecek yatırımcı kuruluĢ belirlenerek gerekli iĢbirliğinin tesis
edilmesi sağlanmalıdır. Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığı tarafından bu çalıĢmalar dikkate
alınarak ilgili mevzuatın hazırlanması 2015 yılına kadar hazırlanması gerekmeketdir.
Yatırım-Destek-TeĢvik Programlarının GeliĢtirilmesi
Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan kirliliğin azaltılması ile ilgili uygun stratejilerin
uygulanmasına yönelik faaliyetlerin yürütülmesi esnasında yetiĢtirici ve çiftçilerin bu konudaki
çabalarını hızlandırmak, desteklemek ve teĢvik etmek üzere bir finansman kaynağına ihtiyaç
bulunacaktır. Finansman sağlanma aĢaması da uygun yönetim stratejilerinin belirlenmesi
paralel olarak 2013 yılı itibari ile baĢlanması önerilmektedir. Bu aĢamada yine aynı iki
kurumun desteği ve koordinasyonuna ihtiyaç bulunacaktır. Özellikle, Organik Tarım ve
Hayvancılık ile Eko Tarım/Turizm konularındaki eğitim, bilinçlendirme ve pilot uygulama
projelerinde AB, UNDP, Dünya Bankası vb. fonlar da kullanılmalıdır. Kurumsal ilgililerin bu
konuda araĢtırma yaparak yetiĢtirici ve çiftçilere yol göstermeleri ve destek vermeleri
beklenmektedir.
Baskı Ta
8.4.6. Ağaçlandırma, Erozyon Kontrolü ve Mera Islahı ÇalıĢmaları
Havzalarda tarımsal ve hayvancılık kaynaklı kirletici yüklerin yanı sıra diğer önemli bir yayılı
kirletici kaynak tipi ise çeĢitli arazi kullanımlarındaki yanlıĢ ve bilinçsiz uygulamalardan
kaynaklanan ve yüzeysel sularla alıcı ortama taĢınan sediment ağırlıklı yüklerdir. Bu arazi
kullanımları arasında orman, çayır-mera ve otlak alanları ile taĢocakları ve maden sahaları
sayılabilir. Ülkemizde her ne kadar ağaçlandırma ve erozyon önleme konularında özellikle
son yıllarda önemli çalıĢmalar gerçekleĢtirilse; bu konulardaki çalıĢmaların hızlandırılması ve
gerçekleĢtirilmesi ile yayılı kirletici yüklerin alıcı ortama ulaĢması önemli ölçüde
engellenecektir. Arazi kullanımının kirlilik azaltma yönünde yapılanması süreklilik arz eden bir
iĢ kalemi olması dolayısıyla 2040 yılına kadar sistematik olarak yürütülmelidir.
8.4.6.1. Etüt ve Projelendirme ÇalıĢmaları
ÇOB‘a bağlı bir kurum olan Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Genel Müdürlüğü (AEKGM)
ile havzalarda oluĢturulacak Havza Su Ajansları iĢbirliği ile konu ile ilgili etüt ve projelendirme
çalıĢmaların her bir havzada yürütülmesi iĢlerinin 2015 yılı sonuna kadar tamamlanabilmesi
önerilmektedir. Bu çalıĢmaların havzaların özelinde yapılması esnasında havzaların fiziksel
ve tüm çevresel özellikleri göz önüne alınarak yürütülmesinde yarar vardır.
8.4.6.2. Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü ÇalıĢmaları
Ağaçlandırma ve Rehabilitasyon
Ağaçlandırmanın ve rehabilitasyonun erozyonu önleyici etkisinin yanı sıra diğer olumlu
etkilerinin de göz ardı edilmemesi gerektiğinden, söz konusu iĢ kalemi 2040 yılına kadar
sürekliliğinin olması gereken bir bileĢendir. Bu konuda AEKGM‘ye büyük iĢ düĢmektedir. Bu
kurumun ĠÇOM ile birlikte koordineli çalıĢması önerilmektedir. HSA/ÇĠB‘in ise bu konudaki
denetim ve izlemeden sorumlu olması beklenmektedir.
Erozyon, Sel ve Çığ Kontrolü ÇalıĢmaları
Ülkemizin coğrafi konumu nedeni ile erozyona açık alanları bulunmakta ayrıca yağıĢlı
mevsimlerde azı havzalarda sel tehdidi ve çığ düĢmesi gibi doğal felaketlerde meydana
gelebilmektedir. AEKGM her bir havzadaki doğal felaketlere maruz kalabilecek hassas
alanları
tespit
edip
bu
alanlarda
gerekli
önlemleri
zaman
içerisinde
alabilmesi
beklenmektedir. Sistematik ve sürekli olarak bu konudaki çalıĢmalara 2040 yılına kadar
Baskı Ta
ihtiyaç olacaktır. AEKGM çalıĢmalarının yürütülmesini ĠÇOM bilgisi ve onayı dâhilinde
sağlamalı ve HSA/ÇĠB tarafından izlenip denetlenmelidir.
Mera Islah ÇalıĢmaları
Ülkemizde mera-çayır ve otlak alanları önemli arazi kullanım tiplerinden biridir. Özellikle
mevcut durumda hayvancılık faaliyetleri açısından önem arz eden bu kullanımlarda
rehabilitasyon çalıĢmalarının
yürütülmesinde kirlilik
önleme
açısından büyük
yarar
bulunmaktadır. Bu konudaki sorumluluk yine AEKGM‘de olup ĠÇOM ile iĢbirliğinde
bulunmalıdır. Ġzleme ve denetimde ise HSA/ÇĠB‘in yetkili olması önerilmektedir.
8.4.6.3. TaĢocakları ve Maden Sahalarının Rehabilitasyonu
Planlama ve Uygulama
Havzalarımızda halen çalıĢır konumda veya terk edilmiĢ taĢocakları ve maden sahaları
bulunmaktadır. Bunların zaman içerisinde planlanması, denetimi ve kontrollerinin yapılması
gerekir. Gerektiğinde rehabilitasyona gidilmeli, uygun Ģartlarda üretim yapmayanlar ve yanlıĢ
yerlerde konuĢlanmıĢ olanlar ise kapatılmalıdırlar. Önerilen planlama ve plana uygun
uygulama iĢlerinin 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması önerilmektedir.
Ġzleme ve Denetim
Faaliyetini sürdürenlerin izlenmesi ve denetlenmesi iĢi ÇOB‘undur. Ancak bu konuda faaliyet
sahibi konumunda olan iĢverenlerin konuya gereken hassasiyeti göstermeleri iĢbirliği
içerisinde sağlanmalıdır. Özellikle rehabilitasyonu aĢamalarında iĢverenlerin gerekli planlama
ve uygulama çalıĢmalarını yürütmeleri beklenmektedir. Terk edilmiĢ taĢocaklarının ve maden
sahalarının çevreye zarar vermesini sağlayacak Ģekilde kapatılmaları ve/veya ıslah edilmeleri
de yürürlükte olan yönetmelikler çerçevesinde iĢveren/ÇOB iĢbirliği ve HSA/ÇĠB denetimi ve
kontrolünde yapılmalıdır.
8.4.7. Su Kaynakları Yönetimi
Sürdürülebilir havza yönetim anlayıĢında doğal kaynakların (su ve toprak) koruma-kullanma
dengesi prensibi çerçevesinde çeĢitli arazi kullanımları (orman, tarım alanı, endüstri, OSB,
yerleĢim alanları, çayır-mera-otlak, vs.) tarafından kullanılması, korunması, geliĢtirilmesi
önemli bir yer tutmaktadır. Bu bölümde su kaynaklarının yönetimi üzerine geliĢtirilmiĢ öneriler
ile birlikte izleme, kontrol ve denetimden sorumlu olacak kurumlar verilecektir.
Günümüze dek, havzalarda su kaynakları yönetimi DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından
Baskı Ta
yürütülmektedir. Fakat su kaynakları yönetimi kapsamında zaman zaman su kaynağı tahsis
ve kullanım izinlerinin DSĠ Genel Müdürlüğü görüĢü alınmadan Ġller Bankası ve Ġl Özel Ġdaresi
tarafından geliĢtirildiği içmesuyu ve sulama projeleri de söz konusudur. Bu nedenle DSĠ
Genel Müdürlüğü tarafından Ġller Banakası ve Ġl Özel Ġdareleri envanter bilgileri irdelenerek
bu konuda güncellemeler yapılmalıdır.
Önerilen idari yapılanmada ise, DSĠ koordinatörlüğünde bu kez sadece yerel idarecilerden
(ĠB ve ĠÖB) destek alınması düĢünülmektedir. Havzayı oluĢturan illerin su ve kanalizasyon
iĢlerinden sorumlu olan teĢkilatların konuya olan hâkimiyetleri de göz önüne alınarak daha
sağlıklı ve iĢleyen bir yönetimin oluĢacağı beklenmektedir. Bu yeni yapılanmanın 2015 yılı
sonuna kadar oluĢturularak iĢlerlik kazanması ve bu yıldan sonra da yönetim sisteminin
8.4.7.1. Su Kaynakları Potansiyeli Envanter ÇalıĢmaları
Ülkemizde su kaynakları potansiyelinin belirlenmesi amacıyla DSĠ Genel Müdürlüğü ve Bölge
Müdürlüklerinde
çalıĢmalar
yürütülmektedir.
DSĠ
Etüt
ve
Plan
Dairesi
BaĢkanlığı
koordinasyonunda yürütülmekte olan Havza Esaslı Su Bütçesi hesabı çalıĢmalarının 2010
yılı
sonuna
kadar
tamamlanması
öngörülmüĢtür.
Benzer
düzende
DSĠ‘nin
koordinatörlüğünde her bir havza için su kaynakları potansiyeli (yüzeysel ve yeraltı su
kaynakları) envanterinin hazırlanması ve elde edilen verilerin bir veritabanında depolanması
önerilmektedir. Sağlıklı ve doğru verilerle donatılmıĢ su kaynakları potansiyeli altyapı sistemi
havzanın su kaynaklarının yönetiminde önemli bir adımı oluĢturacaktır. Bu envanter
çalıĢmalarının 2013 yılı sonuna kadar DSĠ tarafından tamamlanması beklenmektedir. Ancak
altyapı oluĢturulduktan sonra sistematik ve sürekli olarak güncelleme çalıĢmalarının
sürdürülmesi gereklidir.
8.4.7.2. Ġçme Suyu Havzaları Özel Hüküm Belirleme ÇalıĢmaları
Kısıtlı eriĢilebilirliğe sahip olduğumuz içme ve kullanma suyu potansiyelinin verimli ve
sürdürülebilir olarak kullanılabilmesi amacıyla hassas konumda olan içme suyu temin edilen
alt havzalarda özel hüküm belirleme çalıĢmalarının ileride hızlandırılarak yaygınlaĢtırılması
gerekmektedir. Henüz birkaç öncelikli içme suyu alt havzasında baĢlatılan bu çalıĢmalar
ÇOB koordinatörlüğünde BB SKĠ ile birlikte yürütülmektedir. Önerilen düzende bu
çalıĢmaların kısa vadede gerçekleĢtirilmesi için ilgili havza sınırları içerisinde kalan yerel
yönetimlerin (BB SKĠ ve Ġl SKĠ) iĢbirliği ile yürütülmesi ve bu konudaki uygulamaların izlenme
Baskı Ta
ve denetimlerinin ise HSA/ÇĠB tarafından yapılması önerilmektedir. Hüküm çalıĢmaları
sonrasında da planlara uygun tarzda yönetimin sürekliliğinin sağlanması da HSA/ÇĠB
tarafından sağlanmalıdır. Ġçme suyu havzalarında özel hüküm belirleme ihtiyacının tespiti
önümüzdeki 2 yıl içerisinde yapılması, öncelikli havzalardan baĢlanarak önümüzdeki 10 yıllık
zaman diliminde tüm gerekli havzalarda çalıĢmaların tamamlanması önerilmektedir.
8.4.7.3. Akarsularda TaĢkın Risk Alanlarının Belirlenmesi
Günümüze dek akarsularda taĢkın risk alanlarının belirlenmesi görevi DSĠ baĢta olmak
üzere, yerel idarecilerin katkısı ile yürütülmekte idi. Önerilen yapılanmada, her bir havza
özelinde yine DSĠ koordinatörlüğünde havzayı oluĢturan illerin BB SKĠ ve Ġl SKĠ‘leri tarafından
2015 yılı sonuna kadar akarsularda taĢkın risk alanlarının belirlenmesi, 2020 yılına kadar su
üzerindeki baskıların önlenebilmesi için gerekli yatırımların yapılması ve uzun vadede izleme
ve denetimin yapılması gerekmektedir. Sürekli izleme ve kontrol hizmeti ise DSĠ tarafından
verilmelidir.
Havzada akarsular üzerinde yer alan baraj, regülatör tesisleri envanteri yapılarak
mansaplarına bırakılması gerekecek can sularının hesaplanması ve gerekli ekolojik suyun
yatağa bırakılmasının yönetimi tesis edilmelidir. Seyhan Havzası iĢletme çalıĢması
kapsamında özel sektöre ve DSĠ‘ne ait baraj ve regülatörlerde mansaba bırakılacak cansuyu
mevzuata uygun olarak su bütçesindeki yerini almalıdır. Cansuyu miktarını ölçecek elektronik
limniğraflar koruma planı kapsamında öngörülmelidir.
8.4.7.4. Su kullanımı ile Ġlgili Havzanın Korunmasına ĠliĢkin Eğitim ve Bilinçlendirme
ÇalıĢmaları
Havzalarda kullanılabilir su potansiyelinin % 70-75 gibi çok önemli bir kısmı sulamada, kalan
kısmı ise kentsel ve endüstriyel amaçlı kullanılmaktadır. Gelecekte su sıkıntısı çekmemek
üzere su kullanımında tasarrufa gidilmesi, bunun için de suyu kullanan paydaĢların
bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Mevcut durumda eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmaları DSĠ ve
TĠM tarafından yapılmaktadır. Bu amaçla eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının sürekli
olarak aynı kurumlar tarafından yürütülmesi, bu konudaki izleme ve denetmin ise HSA/ÇĠB
tarafından yapılması önerilmektedir.
Baskı Ta
8.4.7.5. Havza ġartlarına Bağlı Olarak Baraj ve Gölet Projelerinin Ġrdelenmesi
Havzalarda yer alan akarsuların kolları üzerinde suyun toplanmasına ve yağıĢ rejimine bağlı
olarak özellikle içme ve sulama kaynaklarının geliĢtirilmesi için baraj ve gölet projelerinin
irdelenmesi gereklidir. Plananan bu su kaynakalarının verimleri su tutma potansiyelini, baraj
hacmini ve net rezervuar kapasitesi dikkate alarak değerlendirilmelidir. Bu projelerin
uygulamaya konulması büyük miktarda yatırım gerektirmektedir. Uygulama önceliği,
ekonomik yapılabilirliği, yararlanıcıların sayısı, hane baĢına düĢen yıllık gelir, ulaĢılabilirlik ve
çevreye etkisi göz önüne alınmalıdır. Mevcut durumda DSĠ tarafından bu projelerin Master
Planı
hazırlama
çalıĢmaları
yürütülmektedir.
Önerilen
yapılanmada
yine
DSĠ
koordinatörlüğünde, sürekli
8.4.7.6. Yukarı Havza ġartlarının ĠyileĢtirilmesi
Havzada kirlilik kavramı sadece belirli bir lokasayondan kaynaklanmayıp, çok daha geniĢ bir
çevrenin etkisi olarak ortaya çıkmaktadır. Havzanın kendi baĢına çevresel alt yapısını
geliĢtirmiĢ olması, kirletici kaynakları kontrol altına almıĢ olması ve su kullanımını optimize
etmiĢ olması havza Ģartlarının iyileĢmesi için yeterli değildir. Yukarı havzada bu önlemlerin
alınmamıĢ olması mevcut kirliliğin taĢınmasına neden olmaktadır. Bu durumda sürekli olarak
yukarı havzanın Ģartlarını iyileĢtirmesine yönelik çalıĢmarına devam etmesi gerekmektedir.
Mevcut yapılanmada ÇOB ve DSĠ koordinatörlüğü altında olan bu konudaki çalıĢmalarda,
önerilen yapılanmada aynı kurumların yanı sıra izleme ve denetim çalıĢmalarını yapmak
üzere HSA/ÇĠB‘in katılması önerilmektedir.
8.4.7.7. Nehir Havzası Su Kalitesi Ġzleme Sisteminin Kurulması
Proje kapsamında gerçekleĢtirilen yüzeysel sulara ait su kalitesi sınıflarının belirlenmesi
çalıĢmalarında DSĠ Su Kalite Gözlem Ġstasyonları (SKGĠ)‘den temin edilen 2003-2009 yılları
arasındaki ölçüm sonuçları kullanılmıĢtır. Bu ölçümlerde çoğunlukla KOĠ, BOĠ ve NH4-N
parametreleri açısından değerlendirme yapılmıĢ, diğer organik parametrelere bakılmamıĢ, 21
adet olan C grubu parametrelerinden de genellikle 3-4‘ü açısından ölçüm yapılmıĢtır. Ayrıca
bakteriyolojik parametreler açısından bazı havzalar dıĢında hiç ölçüm yapılmamıĢtır. Bunun
yanında SKGĠ‘lerin yerleri de kalite açısından önem arz eden bir konudur. Bilindiği üzere,
ülkemizdeki bütün su kaynaklarının plânlanması, yönetimi, geliĢtirilmesi ve iĢletilmesinden
sorumlu olan DSĠ, kendi görev ve amaçları doğrultusunda ölçümler yapmaktadır. Ancak
ölçüm noktaları ve incelenen parametreler, havzanın genel karakteristiğini ortaya koymakta
Baskı Ta
yetersiz kalmaktadır. Bunun en bariz örneği Türkiye`de Su Sektörü Ġçin Kapasite GeliĢtirme
Projesi kapsamında yürütülen Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetimi Planı hazırlanması
çalıĢmalarında görülmüĢtür. Havzanın karakterizasyonunu ortaya koymak için birçok ölçüm
noktasında izleme yapılmıĢken bu noktalardan sadece 10 tane ölçüm noktası DSĠ‘nin
SKGĠ‘leri ile örtüĢmüĢtür. Bu sebeple ÇOB Çevre Referans Laboratuarı tarafından, Büyük
Menderes Nehir Havzası‘nda su kalitesinin izlenmesi maksadıyla ilgili mevzuatta yer alan
parametrelerin tamamının izlenmesine baĢlanmıĢtır. Su kalitesini iyileĢtirmek maksadıyla
alınması gereken önlemlerin belirlenmesi amacıyla, böyle kapsamlı bir su kalitesi izleme
sisteminin diğer tüm havzalarda kurulması ve bu kapsamda yürütülecek çalıĢmaların en kısa
sürede baĢlatılması gerekmektedir.
Nehir havzasında su kalitesi izleme çalıĢmaları hem yüzeysel sularda, hem yeraltı sularında
gerekli izleme ağlarının kurulmasını veya geniĢletilmesini, sürekli olarak izlenmesini
kapsamaktadır. Ayrıca yeraltı suları ile ilgili olarak, kirlenme tehlikesinin yanı sıra aĢırı
kullanma nedeniyle taban suyu düĢmektedir. Bu amaçla birçok havza için önemli bir sorun
olan ruhsatsız yeraltı suyu çekimlerinin önüne geçmek üzere yeraltı suyu kuyularının
izlenmesi ve denetlenmesi gerekmektedir.
Ülkemizdeki akarsu ve kolları boyunca akım ve su kalitesi izleme sistemi baĢta DSĠ olmak
üzere
birçok
paydaĢ
kurum
tarafından
suyun
kullanım
maksatları
çerçevesinde
izlenmektedir. Bu kurumlar Çevre ve Orman Bakanlığı (ÇOB) Elektrik ĠĢleri Etüt Ġdaresi
Genel Müdürlüğü (EĠEĠ), BB SKĠ, Sağlık Bakanlığı (SB), Tarım Ġl Müdürlükleri (TĠM), Devlet
Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü (DMĠ)‘dir. Her bir kurum kendi amaçları doğrultusunda
izleme yaptığından dolayı kurumların kendi bünyelerinde toplanan verilerin bir çatı altında
toplanması son derece önemli bir konudur. Bu bilgilerin oluĢturulması gereken Akım ve Su
Kalitesi Ġzleme Sistemi ile birleĢtirilmesi önerilmektedir. Bir ağ sistemi çerçevesinde
oluĢturulacak veritabanının içerdiği bilgilere ilgili paydaĢlar tarafından eriĢilebilirliği de
sağlanmalıdır. Bu sistemin kurulması ve mevcut verilerin sisteme iĢlenmesi 2014 yılı baĢına
kadar tamamlanması önerilmektedir. Sistemin altyapısı oluĢtuktan sonra istasyon ve
parametreler konusunda DSĠ ve DMĠ‘nin çalıĢma yürütmesine ve eksiklikleri tamamlanması
ve yeni verilerin elde edilmeye baĢlanmasına ivedilikle ihtiyaç bulunmaktadır. Ġzleme ve
denetim iĢlerinden yine HSA/ÇĠB görevlendirilmesi önerilmektedir.
Baskı Ta
8.4.7.8. Havza Su Kalitesi Modelleme Sistemi
YağıĢ, akıĢ, kalite gibi fiziksel bileĢenler bir bütün olarak, sosyal, ekonomik ve çevresel
karakteristikleri de içerecek Ģekilde su kalitesi modelleri oluĢturmak gerekmektedir. Farklı
kirlilik kontrol senaryoları uygulanarak tüm nehir, baraj gölü ve yeraltı suyu sistemleri için su
kalite yönetim stratejileri geliĢtirilmelidir. Belirlenen senaryolar önemli noktasal ve yayılı
kirletici kaynaklerı ve bu kirleticiler için önlem ve kontrol mekanizmalarını kapsamalıdır.
Önerilen yönetim senaryo seçenekleri için su kalite karakteristiklerindeki olası iyileĢmelerin
tahmininde matematiksel modeller kullanılarak, kısa, orta ve uzun vadede havza koruma
planları değerlendirilmelidir. Havza su kalitesi modelleme sistemi için uzun süre izleme ve
detaylı analizler yapılarak istatiksel verilerin oluĢturulması gerekmektedir. Henüz hiçbir havza
için bu verilerin oluĢturulmuĢ olduğunu söylemek doğru değildir. Ancak ―Nehir su kalitesi
izleme sistemi kurulmasının‖ ikinci adımı olarak ―su kalitesi modelleme sistemi‖
oluĢturulabilir. Önerilen yapılanmada sürekli olarak, ÇOB ve DSĠ‘nin su kalitesi modelleme
sistemi çalıĢmalarını yürütmesi, izleme ve denetim iĢlerinde ise HSA/ÇĠB görevlendirilmesi
önerilmektedir.
Yapılan modelleme çalıĢmaları sonucunda belirlenen en uygun alıcı ortamlar için 2016
yılından baĢlamak üzere alıcı ortama özgü deĢarj standartları uygulanmaya baĢlanacaktır.
8.4.7.9. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Uygulamaları
ArıtılmıĢ atıksuların tarımsal sulama, sanayi, akifer besleme, evlerde tuvalet sifon suyu ve
yeĢil
alan
sulaması
vb.
amaçlarla
yeniden
kullanımı
dünya
genelinde
giderek
yaygınlaĢmaktadır. Bazı ülkelerde arıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanım oranı %80‘lere
ulaĢmıĢ bulunmaktadır. Dolayısıyla ülkemiz için de bu durum önem taĢımaktadır. ArıtılmıĢ
atıksuyun yeniden kullanımında, kullanım amacının gerektirdiği su kalitesi kriterlerinin (SKKY
Teknik Usuller Tebliği) sağlanması önem taĢımaktadır. ArıtılmıĢ atıksuların havzalarda
yeniden kullanımı, havzanın fizibilite çalıĢmalarına göre tespit edilmiĢ, ihtiyaç özelliğine göre
belirlenmelidir. Havzada tarımsal/endüstriyel amaçlı yeraltı suyu çekiminin çok olmasına
göre, yağıĢ durumuna göre, akarsuyun debisine göre, arıtılmıĢ atıksuyun depolanabilmesine
göre kullanım amacı belirlenmeli ve su tüketicileri buna göre yönlendirilmelidir. Bu anlamda
mevcut uygulamalar ÇOB, BB/Belediyeler ve TKĠB tarafından yapılmakta, önerilen
yapılanmada ise aynı kuruluĢların yanı sıra izleme ve denetim maksadıyla HSA/ÇĠB‘nın da
yer alması önerilmektedir.
Baskı Ta
Tarımsal Amaçlı Su Kullanımının Azaltılması
8.4.7.10.
Genel olarak su tüketiminin önemli kısmını oluĢturan etken tarımsal amaçlı su kullanımıdır.
Yeraltı suyu kullanımı baĢta olmak üzere, baraj ve göletlerden alınan suyun yaklaĢık %7075‘i tarımsal amaçlı kullanılmaktadır. Özellikle yeraltından sulama kooperatifleri veya Ģahsi
olarak çekilen sular havzalar için hem kirlilik, hem taban seviyesinin düĢmesi gibi tehditler
oluĢturmaktadır. Bu durumda su dağıtım sistemlerinin yapısal yönden iyileĢtirilmesi, basınçlı
sulama sistemlerinin uygulanması, Su dağıtım programlarının hazırlanması 2015 yılı sonuna
kadar tamamlanması gereken uygulamalardır. Uzun vadede suyun ölçülü ve kontrollü
dağıtımı ve izlenmesi için telemetrik yöntemlerin kullanımına gidilmelidir. Mevcut uygulamalar
ÇOB ve TKĠB tarafından yapılmakta, önerilen yapılanmada ise aynı kuruluĢların yanı sıra
izleme ve denetim maksadıyla HSA/ÇĠB‘nın da yer alması önerilmektedir.
8.4.7.11.
Sulak Alan Yönetimi
Havzada yer alan, Sulak Alan Koruma Alanları, yönetim planları hizmetleri tamamlanmalı,
uluslararası standartlara uygun su ürünleri üretimi Ģartlarının sağlanması gerekmektedir.
Lagünlerde su bütçesi, aylık tatlısu ihtiyacı hesabı, lagün deniz ve iç kanal projelerinin ve
denize çıkıĢ yapılarının geliĢtirilmesi, akılcı kullanım esas alınarak, su ürünleri üretiminin
geliĢtirilmesi, sulak alanlarda tarla balıkçılığı hizmetlerinin planlanması su ürünleri üretiminin
artırılması hizmetleri proje ve rehabilitasyon projelerinin geliĢtirilmesi bu hususta Doğa
Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ve Özel Çevre Koruma Kurumu BaĢkanlığı ile bu
hizmetleri icra edecek yatırımcı kuruluĢ belirlenerek gerekli iĢbirliğinin tesis edilmesi
sağlanmalıdır.
8.4.7.12.
Kıyı Kanununa Ġstinaden Deniz, Göl, Akarsu, Baraj Kıyı Kenar Çizgilerinin
ve Koruma Haritalarının Belirlenmesi
Kıyı Kanununa istinaden deniz, doğal ve suni göller ve akarsu kıyıları ile deniz ve göllerin
kıyılarını çevreleyen sahil Ģeritlerine ait düzenlemeleri ve bu yerlerden yararlanma imkan ve
Ģartları değerlendirilmelidir. Bu alanların doğal ve kültürel özellikleri dikkate alınarak koruma
ve toplum yararlanmasına açık hale gelmelidir. Bu amaçla 2015 yılına kadar, Ġl Bayındırlık ve
Ġskan Müdürlükleri tarafından kıyı kenar çizgileri ve koruma haritaları belirlenmeli, HSA/ÇĠB
tarafından izleme ve denetim çalıĢmaları yapılmalıdır.
Baskı Ta
8.4.7.13.
Atmosferik TaĢınımın Su Kaynaklarına Olan Etkisinin Değerlendirilmesi
Yayılı kirleticiler arasında geçen atmosferik taĢınım yolu ile havzadaki su kaynakları üzerinde
ilave bir yük gelebildiği bilinmektedir. Bu tip yüklerin kaynakta azaltılması konusunda
önlemler alınması ve havza içi kontrollerin yapılması sorumluluğu ÇOB‘dedir. Kimi havzada
yoğun
atmosferik
taĢınım
söz
konusu
olduğunda
model
çalıĢmalarına
gidilmesi
kaçınılmazdır. Önerilen düzende sorumluluk yine ÇOB‘te olduğu düĢünülmekte ancak izleme
ve denetimin HSA/ÇĠB tarafından üstlenilmesi beklenmektedir. Havzalarda bu konu ile ilgili
çalıĢmaların tamamlanması için 2015 yılı sonu önerilmektedir. Bu tarihten sonra rutin izleme
ve denetimlerin sürekliliği sağlanmalıdır.
8.4.8. Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri
Havza sınırları içerisinde yer alan sıcak noktalara ait Bölüm 7.2. de verilen çözüm
önerilerinin, hazırlanan Seyhan Havzası Eylem Planı takvimine uygun olarak ilgili kurum ve
kuruluĢlar tarafından gerçekleĢtirilmesi önerilmektedir.
8.4.9. Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Kurulması
Havzaların tüm çevresel özellikleri belirlerken birçok veri toplanmıĢ olmaktadır. Bu verilerin
bir bilgi sistemi altyapısı bütününde birleĢtirilmesi ile havzaların kimlikleri ve durumları ortaya
rahatlıkla konabilecektir. Günümüz teknolojisi bu sistemin altyapısının ve veritabanının
oluĢturulmasına imkân vermektedir. Ayrıca, çeĢitli kurumlarda kurulmaya baĢlayan
veritabanlarının da Çevresel Bilgi Sistemine dâhil edilmesi yönetimin sağlıklı Ģekilde
yürümesine yardımcı olabilecektir. Bu bölümde, modern teknolojik araçlar arasında önemli
yer tutan Uzaktan Algılama (UA) ve Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) teknolojisinin kullanımı ile de
bu sistemin kurulmasına değinilecektir. Mevcut düzende, ÇOB bünyesinde bu denli havza
bazında bütünleĢik anlamda bir çalıĢma henüz baĢlatılmamıĢtır.
8.4.9.1. Havza Çevresel Bilgi Sistemi Altyapısının OluĢturulması
Bir yerde havzaların kimliği veya künyesi diye adlandırılabilecek ve tüm çevresel özelliklerine
ait mevcut verilerin bir arada yer aldığı bir bilgi altyapı sisteminin 2012 yılının sonuna kadar
tüm havzalar için ortak bir sistem olarak oluĢturulması önerilmektedir. Bu konuda
sorumluluğun ÇOB‘da olması önerilmektedir. Ġzleme, kontrol ve denetimin ise yine HSA/ÇĠB‘
in görevleri arasında olması düĢünülmektedir.
Baskı Ta
8.4.9.2. Havza Çevresel Bilgi Sistemi Veritabanının OluĢturulması
Havzalar özelindeki verilerden oluĢacak olan altyapı çerçevesinde her bir havzanın Çevresel
Bilgi Sistemi Veritabanının oluĢturulmasına ise 2012 yılında baĢlanması ve 1,5 yıllık bir
dönemde (2013 yılının ilk yarısında) tamamlanması önerilmektedir. CBS teknolojisinin
kullanılacağı bu veritabanının mevcut veriler bazında havzalar için her türlü hesaplama ve
sorgulamaların yapılması, planlama, vb. faaliyetlere altlık teĢkil edebilecek bilgilerin
üretilmesi ve haritalanması klasik sistemlere göre daha kolay ve hızlı olabilmektedir.
Veritabanı sisteminin oluĢturulmasında ÇOB sorumlu olacak ve izleme, kontrol ve denetimde
her bir havzanın HSA/ÇĠB görevlendirilecektir.
8.4.9.3. Mevcut Veritabanlarının Havza Çevresel Bilgi Sistemine Entegrasyonu
OluĢturulacak olan Havza Çevresel Bilgi Sistemine ilgili havza üzerinde çeĢitli kurumlarda
bulunabilecek mevcut verilerin/veritabanlarının entegrasyonu ile tüm havza bilgilerinin tek bir
sistem içerisinde depolanması havza yönetiminde büyük kolaylık sağlayacaktır. Böylece,
kurumlar arası çeliĢkili verilerin mevcudiyeti, kurumlar arası karmaĢıklıklar ve sorumluluk
paylaĢımındaki güçlükler ortadan kalkmıĢ olacaktır. Tüm bilgi entegrasyonunun havzalarda
gerçekleĢtirilmesi için 1 yıllık bir sürenin (2013 yılı) yeterli olacağı önerilmektedir. Sorumlu
kurum olarak ÇOB ve izleme denetim görevi ise HSA/ÇĠB tarafından üstlenilmesi
düĢünülmektedir.
8.4.9.4. Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Sürdürülebilirliğinin Sağlanması
Kurulan çevresel bilgi sisteminin sistematik ve sürekli olarak güncellenmesi ve iyileĢtirilmesi
gerekmektedir. Sistemin sürdürülebilirliğinin sağlanması süreci, 1 yıllık bir sürenin (2013 yılı)
sonunda baĢlatılacak ve sürdürülecektir. Sorumlu kurum olarak ÇOB ve izleme denetim
görevi ise HSA/ÇĠB tarafından üstlenilmesi düĢünülmektedir.
Baskı Ta
TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (Ç.E.)
Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması
KAYNAKLAR
Adana Ġl Çevre Durum Raporu 2007, Adana Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü
Adana Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2009.
Agricultural Statistics 2001, http://www.nationmaster.com/country/tu-turkey/agr-agriculture
Andreadakis, A., Gavalakis, E., Kaliakatsos, L., Noutsopoulos, C., Tzimas, A. (2007) The
implementation of the Water Framework Directive (WFD) at the river basin of
Anthemountas with emphasis on the pressures and impacts analysis, Desalination,
Volume 210, Issues 1-3, p. 1-15.
Apaydın, A., Taner, O., Kavaklı, T., Güner, B. (1997) Kum-çakıl ocaklarının doğal çevreye;
özellikle yeraltı suyuna olumsuz etkilerine çarpıcı bir örnek: Mürted Ovası (Ankara),
Jeoloji Mühendisliği, Sayı 50.
Atasoy, E., Murat, S., Baban, A., Tiris, M. (2007) Membrane Bioreactor (MBR) Treatment of
Segregated Household Wastewater for Reuse, Clean, 35 (5), p. 465-472.
Baban, A., Atasoy, E., Murat, S., Gunes, K., and Ayaz, S. (2007) SWM Training and
Demonstration Center (TDC) at TUBITAK Marmara Research Center (MRC), Zer0-M
Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 23-25.
Baban, A., Bouselmi, L., El Hamouri, B., and Abdel Shafy, H. (2008) An Overview for the
Technical and Demonstration Centres of the Zer0-M Project, Zer0-M Journal
Sustainable Water Management, Issue 2, p. 31-35.
Balkaya, N., Çelikoba, Ġ. (2005) Sulak Alanlar ve Kızılırmak Deltası, II. Mühendislik Bilimleri
Genç AraĢtırmacılar Kongresi MBGAK 2005, 17–19 Kasım 2005, Ġstanbul, s. 568-578.
Bottcher, D., Rhue, D. (2000) Fertilizer Management - Key to a Sound Water Quality
Program, Circular 816, Florida Cooperative Extension Service, Institute of Food and
Agricultural Sciences, University of Florida, April 2000. http://edis.ifas.ufl.edu.
Bouselmi, L., Lamine, M., Ghrabi, A. (2008) Integrated Approach to Water Saving, Zer0-M
Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 16-19.
Çiçek N, Su Çerçeve Direktifi Ve Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetim Planı Örneğinde
AB ve Türkiye YaklaĢımı, Konya, Yük. Lisans Tezi 2009
Baskı Ta
ÇOB (2004) Türkiye- Fransa ĠĢbirliği Projeleri Çerçevesinde ―Su Havzaları Yönetimi‖
Konusunda Fransa‘nın Paris, Pautarbes ve Orleans Kentlerine Yapılan ÇalıĢma
Ziyareti Raporu, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı.
ÇOB (2006.a) Atıksuların Arıtımı Eylem Planı, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, Türkiye.
ÇOB (2006.b) Kentsel Atıksuların Arıtımı Yönetmeliği, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı.
ÇOB (2006.c) Katı Atık Ana Planı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, T.C. Çevre ve Orman
Bakanlığı
ÇOB (2007) Kum, Çakıl ve Benzeri Maddelerin Alınması, ĠĢletilmesi ve Kontrolü Yönetmeliği,
Çevre ve Orman Bakanlığı, Resmi Gazete, 8 Aralık 2007, Sayı:26724.
ÇOB (2008.a) Ġklim DeğiĢikliği ve Yapılan ÇalıĢmalar, T. C. Çevre ve Orman Bakanlığı.
ÇOB (2008.b) Türkiye‘de Su Sektörü için Kapasite GeliĢtirilmesi Projesi‖, EĢleĢtirme Projesi,
Ġspanya ÇalıĢma Ziyareti Türk Heyeti Görev Raporu, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı.
ÇOB (2010.a) Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü resmi internet sitesi, T.C. Çevre ve Orman
Bakanlığı, www.cygm.gov.tr.
ÇOB (2010.b) Madencilik Faaliyetleri ile Bozulan Arazilerin Doğaya Yeniden Kazandırılması
Yönetmeliği, Çevre ve Orman Bakanlığı, Resmi Gazete, 23 Ocak 2010, Sayı:27471.
Dahl, S., Kurtar, B. (1993) Environmental Situation, Working Paper, No:21, Omerli and
Elmalı Environmental Protection Project - Feasibility Report, Omerli and Elmalı Joint
Venture, 1.1–5.10, Turkey.
Dawei, H. and Jingsheng, C. (2001) Issues, Perspectives and Need for Integrated Water
shed Management in China, Environmental Conservation, 28(4), p. 368-377.
DHA (2003) Drinking Water and Wastewater Treatment Sysem in Spain, Disenos Hidrolicos
Ambientales
Dore, M., Kushner, J., Zumer, K. (2004) Privatition of Water in the UK and France, Utility
Policy.
DSĠ (2008) 81 Ġl Merkezinin Ġçme, Kullanma ve Sanayi Suyu Temini Eylem Planı 2008-2012
Dynesius M, Nilsson C. 1994. Fragmentation and flow regulation of river systems in the
northern third of the world. Science 266: 753–762.
ENVEST Planners Konsorsiyumu (2005) Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımlarının Planlanması
Baskı Ta
için Teknik Yardım Projesi (EHCIP) Düzenli Depolama Direktifi‘ne Özgü Yatırım Planı,
T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, Ankara.
Erbatur, O., Kusvuran, E., Erbatur, G., 1997. Tarımsal Kaynaklı Lagün Kirlenmesi.
Türkiye'nin Kıyı ve Deniz Alanları I.Ulusal Konferansı, Türkiye Kıyıları 97 Konferansı
Bildiriler Kitabı; 24-27 Haziran, 1997; Ankara.
Eroğlu, V. (2007) Water Resources Management in Turkey, Republic of Turkey Ministry of
Energy and Natural Resources General Directorate of State Hydraulic Works,
International Congress River Basin Managment Vol I., p. 321-333, 22-24 Haziran 2007,
Antalya.
EU (2003) Analysis of the EU Water Supply and Sanitation Markets and Its Possible
Evolution, Water Liberalization Scenarios, EC Community Research, Final Report for
Work Packagel, Euromarket
EU (2004) Gren Paper on Public Private Partnerships and Community Law on Public
Contracts and Concessions, European Comission
FAO (2002) Organic Agriculture, Environment and Food Security, Food and Agriculture
Organization of the United Nations, Edited by Scialabba, N., and Hatam, C., Rome,
Italy.
Fradin G. (2007) Integrated Water Resource Managment at River Basin Level in France a
Participatory Way to Finance and Monitor Water Investments in a Sustainable Manner
in the proceedings of International Congress on River Basin Managment, Vol 1., p. 8898, organized by State Hydraulic Works of Turkey (DSĠ), Antalya, Turkey, 22-22 March.
Gippel CJ, Stewardson MJ. 1998. Use of wetted perimeter in defining minimum
environmental flows. Regulated Rivers: Research and Management 14: 53–67.
Gökdemir B. (2007) ġebeke Suyunda SertleĢme ve Rekabet, Rekabet Kurumu Lisansüstü
Tez Serisi.
Gönenç, Ġ.E. (2006) Sürdürülebilir Havza Yönetimi, Havzalarda Doğal ve Sosyoekonomik
Sistemin Özellikleri, ĠGEM AraĢtırma ve DanıĢmanlık, Cilt I, ISBN: 9944-5621-1-4.
Gönenç, Ġ.E., Baykal, B.B., Tanık, A., Ġnce, O. (1997) Türkiye‘de Su Kaynakları Yönetimine
Yeni bir YaklaĢım, Türkiye‘de Çevre Kirlenmesi Öncelikleri Sempozyumu II, 22–23
Mayıs 1997, Gebze Ġleri Teknoloji Enstitüsü, TÜBĠTAK Marmara AraĢtırma Merkezi,
Baskı Ta
Gebze-Kocaeli, Cilt II, s. 727–741.
Green J. (2003) Regulations and the Balancing of Competing Interests in England and
Wales, Water Aid and Tearfund.
Grontmij Advies & Techniek bv vestiging Utrecht Houten (2003). Su Çerçeve Direktifi
Türkiye Uygulamaları El Kitabı-Final, Aralık 2003.
Gumbel, E. J. (1939) La Probabilité des Hypothèses, Comptes Rendus de l‘Académie des
Sciences, Paris, 209 p. 645 - 647.
Gürel, M., Ekdal, A., Ertürk, A., Tanık, A. (2010) BütünleĢik Su Kaynakları Yönetimi, 2. Bursa
Su Sempozyumu, 22–24 Mart 2010, Bursa, s. 367–375.
Hazen, A. (1914) Storage to be Provided in Impounding Reservoirs for Municipal Water
Supply, Transactions of the American Society of Civil Engineers, 77, p. 1539-1669.
Hyndman, R. J. and Fan, Y. (1996) Sample quantiles in statistical packages, The American
Statistician, 50(4), p. 361 - 365.
Ġrtem, E., KabdaĢlı, S. (2001) Kıyı alanları yönetimi ile akarsu havzalarının yönetimi
arasındaki entegrasyon. Türkiye‘nin Kıyı ve Deniz Alanları III. Ulusal Konferansı 26-29
Haziran 2001, Bildiriler Kitabı, 21-30.
KabdaĢlı, S. (2010) Karasu Sahili Erozyon Probleminin Ġncelenmesi - Ön Değerlendirme
Raporu, Ġ.T.Ü. ĠnĢaat Fakültesi, Su ve Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Uygulama ve
AraĢtırma Merkezi.
Karakaya, N., Gönenç Ġ. E. 2006. Türkiye‘de Havzalar Arası Su Transferi Ġçin Bir Karar
Destek Sistemi. Ġtü dergisi/e: Cilt 16: 79-90.
Kayseri Ġl Çevre Durum Raporu 2008, Kayseri Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü
Kayseri Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü,2009.
Kondolf, G.M. (1997) Hungry water:Effects of dams and gravel mining on river channels,
Environ. Manag. 21 (4):533-551.
Kraume, M., Scheumann, R., Baban, A., El Hamouri, B. (2010) Performance of a Compact
Submerged Membrane Sequencing Batch Reactor (SM-SBR) for greywater treatment,
Desalination, 250, p. 1011–1013.
Langford, E. (2006) Quartiles in Elementary Statistics, Journal of Statistics Education, 14 (3),
Baskı Ta
www.amstat.org/publications/jse/v14n3/langford.html.
Mann J. I., (2006). Instream Flow Methodologies: An evaluation of the Tennant Method for
Higher Gradient Streams in the National Forest System Lands in the Western US, MSc
Thesis, Colorado State University, USA.
Masi, F., El Hamouri, B., Abdel Shafi, H., Baban, A., Ghrabi, A. and Regelsberger, M. (2010)
Treatment of segregated black/grey domestic wastewater using constructed wetlands
in the Mediterranean basin: the Zer0-m Experience, Water Science & Technology,
61(1), p. 97-105.
Mateos, L., Lorite, I., Lozano, D. and Fereres, E. (2005) Water Govarnance and Managment
in The Water Users‘ Association of Spain, OPTIONS méditerranéennes, Serial B., No
48., p. 233-241.
MosleyMP. 1983. Flow requirements for recreation and wildlife in New Zealand rivers—a
review. Journal of Hydrology (N.Z.) 22(2): 152–174.
Murat, S. (2010) Mechanisms and Modelling of Segregated Household wastewater treatment
by Membrane Bioreactor, PhD Thesis, Ġstanbul Technical University.
Murat, S., Atasoy, E., Baban, A. (2008) Use of Membrane Bioreactor Technology within the
Sustainable Water Management Concept, Zer0-M Journal Sustainable Water
Management, Issue 2, p. 25-29.
Niğde Ġl Çevre Durum Raporu 2008, Niğde Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü
Niğde Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2009.
Nolde, E. (2008) Establishing Grey Water recycling, Zer0-M Journal Sustainable Water
OECD (2008) Çevresel Performans Ġncelemeleri, Organisation for Economic Co-operation
and Development, Türkiye.
Oenema, O., Roest, W.J. (1998) Nitrogen and Phosphorous Losses from Agriculture into
Surface Waters: The Effects of Policies and Measures in the Netherlands, Water
Science and Technology, Vol. 37, No: 2, p. 19-30
Orth DJ, Maughan OE. 1981. Evaluation of the ‗Montana method‘ for recommending
instream flows in Oklahoma streams. Proceedings of the Oklahoma Academy of
Science 61: 62–66.
Baskı Ta
ÖEJV (1993) Ömerli-Elmalı Joint Venture/ Protection Ömerli and Elmalı Environmental
Protection Project, Feasibility Study, Progress Report, Ġstanbul Water and Sewerage
Administration, Turkey.
Özalp, D. (2009) Doğu Karadeniz Havzası‘nda Yayılı Kirletici Kaynakların Belirlenmesi ve
Yönetim Önerileri, Yüksek Lisans Tezi, DanıĢman: Prof. Dr. AyĢegül Tanık, ĠTÜ, Fen
Bilimleri Enstitüsü
Öztürk,Ġ. (2010). Katı Atık Yönetimi ve AB Uyumlu Uygulamaları.Kitabı. ĠTÜ Çevre
Mühendisliği Bölümü, Ġstanbul.
Öztürk, Ġ. (2008) Büyük Ġstanbul Ġçmesuyu Projesi II. Merhale Melen Sistemi Büyük Melen
Havzası Entegre Koruma ve Su Yönetimi Master Planı, Nihai Rapor, ĠTÜ, Ġstanbul
Öztürk, Ġ., Özabalı, A., Karakaya, Ġ., Eriçyel, K., (2009) Tersakan Havzası Entegre Koruma
Eylem Planı, Amasya Ġl Özel Ġdaresi Müdürlüğü, BĠOSFER DanıĢmanlık ve Mühendislik
Ltd., Cilt I, II.
Parker G. W., Armstrong, D. S., and Richards, T. A., (2004). Comparison of Methods for
Determining Streamflow Requirements for Aquatic Habitat Protection at Selected Sites
on the Assabet and Charles Rivers, Eastern Massachusets 2000-02. US Geological
Survey Scientific Investigaiton Report 2004-5092. 72p.
Postel SL. 1998. Water for food production: will there be enough in 2025? BioScience 48:
629–637.
Regelsberger, M. (2005) Zer0-M: Shifting Wastewater from a Disposal problem to an Asset,
Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 3-5.
Regelsberger, M., Baban, A., Bouselmi, L., Abdel Shafy, H., El Hamouri, B. (2007) Zer0-M,
Sustainable Concepts Towards a Zero Outflow Municipality, Desalination 215, p. 64–
72.
Reiser DW, Wesche TA, Estes C. 1989a. Status of instream flow legislation and practise in
North America. Fisheries 14(2): 22–29.
Revenga C, Brunner J, Henninger N, Kassem K, Payne R. 2000. Pilot Analysis of Global
Ecosystems: Freshwater Ecosystems.World Resources Institute: Washington, DC.
Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Faaliyet Raporu 2008
Sarıkaya, H.Z., Çiçek, N. (2010) Su Kaynaklarının Yönetimi, AB Süreci ve Çevre ve Orman
Baskı Ta
Bakanlığı Uygulamaları, TÜBA Günce Dergisi, Mart Sayısı, 40, s. 5-13.
Scheumann, R., Masi, F., El Hamouri, B., Kraume, M. (2008) Greywater Treatment as an
Option for Effective Wastewater Treatment, Zer0-M Journal Sustainable Water
SÇD (2000) Su Çerçeve Direktifi (Water Framework Directive-WFD) (2000/60/EC), Official
Journal
(OJL
327),
Yürürlüğe
giriĢ
tarihi:
22
Aralık
2000,
http://ec.europa.eu/environment/water/water-framework/index_en.html.
Seyhan Havzası Toprakları, Köy ĠĢleri ve Kooperatifleri Bakanlığı, 1974, Ankara
Stolze, M., Piorr, A., Haring, A., Dabbert, S. (2000) The Environmental Impacts of Organic
Farming in Europe, Organic Farming in Europe, 6, Stuttgart, University of StuttgartHohenheim, Germany.
Tanık, A. (2007) Integrated Watershed Management, Ders Notları, ĠTÜ Çevre Mühendisliği.
Tarım Bakanlığı, Faaliyet Raporu, 2008
Tchobanoglous, G., Burton, F.L. (1991) Wastewater Engineering: Treatment and Reuse,
McGraw-Hill, Boston.
Tennant D. I. 1975. Instream Flow Regimes for Fish, Wildlife, Recreation and Related
Environmenal Resources, US Fish and Wildlife Service, Billings, Mont.
Tharme RE. 2000. An overview of environmental flow methodologies, with particular
reference to South Africa. In Environmental Flow Assessments for Rivers: Manual for
the Building Block Methodology, King JM, Tharme RE, De Villiers MS (eds). Water
Research Commission Technology Transfer Report No. TT131/00. Water Research
Commission: Pretoria, South Africa; 15–40.
Tharme RE. 2003. A Global Perspective on Environmental Flow Assesment: Emerging
Trends in The Development and Application of Environmental Methodologies for
Rivers. River Research and Applications 19: 397-441.
TÜĠK (2008) Tarım ve Hayvancılık Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu
TÜĠK (2009) Nüfus Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu.
TÜĠK (2010) Çevre Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu, www.tuik.gov.tr
TÜSĠAD (2008.a) Türkiye‘de Su Yönetimi: Sorunlar ve Öneriler, Türk Sanayicileri ve
Baskı Ta
ĠĢadamları Derneği (TÜSĠAD) Yayını, No: T/2008–09/469.
TÜSĠAD (2008.b) Küresel Su Krizine Çözüm ArayıĢları: ġebeke Suyu Hizmetlerine Özel
Sektör Katılımı-Dünya Örnekleri IĢığında Türkiye için Örnekler, Türk Sanayicileri ve
ĠĢadamları Derneği
Uğur, H., Akpınar, N. (2003) Yenikent Zir Vadisinde yer alan kum ocaklarının neden olduğu
çevre sorunları ve bu alanların geri kazanım olanakları. Tarım Bilimleri Dergisi, 9(1),
s.35-39.
UN (1997) Guidelines and Manual Land-Use Planning and Practices in Watershed
Manegement and Disaster Reduction, Economic and Social Commission for Asia and
the Pacific United Nations.
UN (2009) World Water Development Report 3, United Nations, UNESCO ISBN:
978923104095-5.
URL 1: www.dpt.gov.tr
URL 2: Genel Uygulama Stratejisi‖ (CIS-Common Implementation Strategy), Mayıs 2011,
www.europa.eu.int
URL 3: www.osbuk.org.tr
Wach, G. (2005) Sanitary Facilities, Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue
1, p. 36-39.
Waddle T. 1998a. Integrating microhabitat and macrohabitat. In Hydroecological Modelling.
Research, Practice, Legislation and Decisionmaking, Blazˇkova´ S ˇ , Stalnaker C,
Novicky´ O (eds). Report by US Geological Survey, Biological Research Division and
Water Research Institute, Fort Collins, and Water Research Institute, Praha, Czech
Republic. VUV: Praha; 12–14.
Waddle T. 1998b. Development of 2-dimensional habitat models. In Hydroecological
Modelling. Research, Practice, Legislation and Decisionmaking, Blazˇkova´ S ˇ ,
Stalnaker C, Novicky´ O (eds). Report by US Geological Survey, Biological Research
Division and Water Research Institute, Fort Collins, and Water Research Institute,
Praha, Czech Republic. VUV: Praha; 19–22.
Wong, S. (2009) Instituonalizing Water Governance in England and Wales: Potential and
Limitations, Journal of Natural Resources Policy Research, Vol 1., No. 4., p. 307-320,
Baskı Ta
UK.
World Commission on Dams (WCD). 2000. Dams and Development. A New Framework for
Decision-making. The report of the World Commission on Dams. Earthscan
Publications: London.
Yıldız, M., Özkaya, M., Gürbüz, A., Uçar, Ġ. (2007) Turkey Surface Water Potential and Its
Change in Time, Republic of Turkey Ministry of Energy and Natural Resources General
Directorate of State Hydraulic Works, International Congress on River Basin
Managment, VolI., s. 127-139, 22-24 Haziran 2007, Antalya.
Yılmaz, C. (2005) Kızılırmak Deltasında meydana gelen erozyonun coğrafi analizi, Türkiye
Kuvaterner Sempozyumu, 2-5 Haziran 2005, s. 227-234.
Zessner, M., Lampert, C. , Kroiss, H. and Lindtner, S. (2010) Cost Comparison of
Wastewater Treatment, Water Science and Technology, 62 (2), p. 223-230.
Baskı Ta

Seyhan Havzası Eylem Plan Raporu

Transkript

Benzer belgeler

Eroğlu - Kıbrıs Postası

Temizlik İşleri Müdürlüğü HAFRİYAT DEPOLAMA SAHASI İÇİN

Ankara`nın Kitapları

Bayim Olur Musun?

Otobüs Rayiç Bedelleri - izmir yüksek teknoloji enstitüsü

bölge hAlkı ilk kez bu kAdAr Açık konuştu bölge hAlkı ilk kez bu