ÜREME ve GELİŞME

ÜREME ve GELİŞME
ÜN‹TE – 18
ÜREME ve GELİŞME
¾¾
¾¾
Üreme bütün türler için ortak özelliktir.
Üreme de amaç neslin devamını sağlamaktır.
Üreme
Eeysiz
Eeyli
1) Eşeysiz Üreme:
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
Mitoz bölünme hâkimiyeti vardır.
Oluşan canlı ata canlının aynısı olur.
Genetik yapı değişmez.
Genetik yapı ancak mutasyonla değişir.
Değişen çevre şartlarına karşı uyumları zayıftır.
Adaptasyon yeteneği güçlü olan genlerin değişmeden kalmasın› sağlar.
Bir hücrelilerde, bazı memelilerde, bazı bitkilerde ve bazı hayvanlarda görülür.
a) Bölünerek Çoğalma: Bir hücrelilerde görülür.
Örnek: Amip; amipte bölünme enine ya da boyuna olabilir.
Örnek: Öglena
b) Tomurcuklanarak Çoğalma:
Örnek: Mantarlardan bira mayası
Örnek: Hayvanlar aleminin omurgasızlar şubesinden Hidra
Örnek: Bira mayası
Çekirdek
Oluşan hücreler birlikte de yaşayabilir ya da ayrı ayrı yaşayabilir.
469
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
ÜREME ve GELİŞME
c) Vejetatif Çoğalma : Bazı bitkilerde görülen eşeysiz üreme şeklidir.
Örnek: Çilek, patates, gözyaşı bitkisi
Örnek: Patatesin üzerindeki gözeneklerin bulunduğu bölgeden iki parçaya kesilerek uygun toprağa gömüldüğünde genetik yapısı aynı iki tane patates bitkisi gelişir.
d) Çelikleme : Bazı bitkilerde görülen eşeysiz üreme şeklidir.
Örnek: Asma, gül, kavak, vs.
Açıklama: Bitkiden kopartılan genç dal parçası nemli toprakta köklendirilerek ata bitkinin aynısı elde edilir.
Açıklama: Bazı bitkilerde de aşılama yöntemiyle ata bitkinin aynısı elde edilir.
e) Rejenerasyon (Yenilenme) : Bazı canlılarda onarım, bazı canlılarda da üreme şeklidir.
Örnek: Kertenkelede kopan kuyruğun yerine yenisinin yapılması.
Örnek: Deniz yıldızında kopan parçalardan yeni deniz yıldızının oluşması.
f) Sporla Çoğalma: Mayoz bölünme sonucu oluşan sporlar uygun ortamda mitoz bölünmelerle çoğalarak
birbiri ile aynı olan canlılar oluşturulur.
Örnek: Sıtma paraziti (Plasmodium malaria)
Örnek: Karayosunu
Canl›
Spor ana hücresi
Mayoz
bölünme
Sporlar
Mitoz
bölünme
Canl›
Eeysiz üreme
Açıklama: Plazmodium malaria, anofel adlı sivrisineğin dişilerinin tükürük bezinde taşınır.
470
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
ÜREME ve GELİŞME
¾¾
Sıtma paraziti taşıyan anofel insanı ısırdığında parazit kan plazmasına geçer. Kan plazmasından kan yapım yerlerine (karaciğer – dalak – kırmızı kemik iliği) geçen parazitler burada gelişmelerini tamamlayarak
kan plazmasına gelirler.
¾¾
Monoploid (n) yapıdaki parazitler alyuvar içerisinde çoğalır (eşeysiz üreme). Alyuvar içerisinde önce
flizontlaşır sonra merozoitler oluşur. Alyuvar içerisinde çoğalan parazitler alyuvarın patlamasına neden
olur. Parazitler alyuvar içerisinde çoğalırken vücut sıcaklığı artar. Sıtmalı insanlarda vücut sıcaklığı nöbetler halinde artar ve düfler.
¾¾
Sıtmalı insanı anofel cinsi sivrisinek ısırırsa, sıtma parazitleri sivrisineğin bağırsak epiteline geçerek gametleşir. Bağırsak epitelinde birleşen gametler zigotu oluşturur. Zigot mayoz bölünme geçirerek sporlar
oluşur. Sporlar tekrar parazite dönüşerek tükürük bezine yerleşir. (sivrisineklerde eşeyli üremesi gerçekleşir)
Örnek: Plazmodium malaria (sıtma paraziti)
¾¾
Monoploid yapıdadır.
¾¾
Alyuvar hücresinin içinde çoğalır.
¾¾
Üreme döngüsünde eşeysiz ve eşeyli üreme birbirini takip eder. (döl almaflı = metagenez)
¾¾
Anofel cinsi dişi sivrisineklerin tükrük bezinde taşınır.
Dii
anofel
‹nsan›
›s›rd›¤›nda
S›tma paraziti insan›n
kan plazmas›na
a geçer
Parazit kan yap›m
yerlerinde geliir
Gelien parazit kan
plazmas›na geçerek
alyuvar içerisinde
ço¤al›r (e  eysiz üreme)
Sivrisine¤iin tükrük bezi
Sporlar
Dii anofelin
ba¤›rsa¤›na
gelen gametositler
gametleerek
birleirler ve zigotu
oluturur
Zigot mayoz
bölünme geçirir
S›tmal› insan›
dii anofel
›s›r›rsa
Parazitlerin baz›lar›
ön gametlere dönüür
Sıtmalı insanda vücut sıcaklığı nöbetler halinde yükselir ve düşer.
Vücut s›cakl›¤›
40-41
36,5-37
Zaman
471
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
Alyuvar hücreleri
parçalan›r, parazitler
kan plazmas›na geçer
ÜREME ve GELİŞME
EŞEYLİ ÜREME
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
Genelinde mayoz bölünme ve döllenme görülür.
Oluşan canlılar ata canlıdan farklıdır.
Hermafrodit olarak çoğalanlar (kendi kendini dölleyenler) hariç iki ata hakimiyeti vardır.
Canlıların değişen çevre şartlarına uyum yapma şansları artar.
a) Konjugasyon (Kavuşma) :
1. Bakterilerde Konjugasyon:
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
Tek yönlüdür.
Genetik materyali veren erkek, alan ise dişi kabul edilir.
Bakterilerde cinsiyet kavramı yoktur. Fakat bu tanımlama bir benzetmedir.
Bir bakteride fertilite (F+) adlı protein varsa aktarıcı, fertilite (F–) yoksa alıcıdır.
Alıcı olan bakteri aldığı (F+) proteini ile aktarıcı konuma geçebilir.
Amaç: Genetik çeşitliliği artırmaktır.
Sayısal artış olmaz.
Mayoz bölünme ve döllenme olmaz.
Bakterilerden birinin genetik yapısı değişir.
Bakterilerdeki sayısal artış eşeysiz üreme ile olur.
F+
F–
A
B
T
C
R
P
D
S
A
T
B
C
R
P
D
S
A
T
B
C
R
P
D
S
A
B
A
C
R
C
D
A
B
A
C
R
C
D
472
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
T
B
P
S
T
D
B
P
S
D
ÜREME ve GELİŞME
2) Paramesyumda Konjugasyon:
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
Çift yönlüdür.
Çekirdek aktarımı vardır.
Çekirdek mayoz bölünmesi görülür.
Sayısal artış olur.
AaBb
Küçük
çekirdek
Büyük
çekirdek
Sitoplazmik
köprü
kurulur
aabb
AaBb
aabb
Küçük çekirdek
mayoz bölünme
geçirir.
ab
aB
ab
aB
Küçük
çekirdekler
kayna›r.
aaBb
aaBb
Genetik yap›s›
ata canl›dan
farkl› sekiz tane
paramesyum
oluur.
aB
ab ab
Paramesyumlar
birbirinden
ayr›l›r.
Küçük çekirdekler
endomitoz
geçirir.
aaBb
Küçük çekideklerden
dörder tanesi
çekirdek bölünmesi
olmadan DNA
replikasyonu ile
büyük çekirde¤e
dönüür
473
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
aaBb
ab ab
ab ab
Küçük
çekirdeklerden üçer
tanesi
erir.
Konjugasyon
aB
AB Ab
aB ab
aB
ab
Küçük çekirdekler
üç defa
endomitoz
geçirir.
Büyük
çekirdekler
erimeye
balar.
ÜREME ve GELİŞME
b) İzogami:
¾¾
¾¾
¾¾
Yumurta ve sperm hücreleri şekil ve büyüklük bakımından benzer.
Yumurta ve sperm hücrelerinin her ikisi de hareketlidir.
Yumurta ve sperm hücresi genetiksel olarak farklıdır.
Örnek:
Mayoz
bölünme
Zigot
Sporlar
Ulotrix
(Yeil alglerden)
Ulotrix
(Yeil alglerden)
Mitoz
bölünme
Sperm
hücresi
Mitoz
bölünme
Yumurta
hücresi
c) Anizogami: Yumurta ile sperm hücresi şekil ve büyüklük bakımından farklılaşmaya başlar.
¾¾
¾¾
¾¾
Yumurta hücresindeki hareketlilik azalır.
Sperm hücresi küçük ve hareketlidir.
Yumurta ve sperm hücresi genetiksel olarak farklıd›r.
Örnek: Chlamidomonas (Yeşil alglerden)
d) Oogami:
¾¾
¾¾
Yumurta hücresi büyük ve hareketsiz, sperm hücresi küçük ve hareketlidir.
Evrimsel olarak en gelişmiş üreme şeklidir.
Metagenez: Eşeyli ve eşeysiz üremenin birbirini takip etmesine denir.
Örnek: Bazı mantarlar, Sıtma parazitleri, Karayosunları, Eğrelti otları
Örnek: Karayosunlarında üreme döngüsü
Sporofit
Spor kesesi
Spor ana hücresi
Mayoz
bölünme
Eeyli
üreme
Döllenme
Zigot
(Arkegonyum)
Dii organ
Yh
Sh
Sh
Sporlar
Dii gametofit
Dii organ
Dii gametofit
Erkek organ
Erkek gametofit
Erkek organ
(Anteridyum)
Erkek gametofit
Yh
Sporofit
Zigot
Erkek
Dii
Dii
karayosunu karayosunu karayosunu
Dii Asalak yaar
karayosunu
474
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
Mitoz
bölünme
Eeyli
üreme
ÜREME ve GELİŞME
Örnek: Eğrelti otlarında üreme döngüsü
Sporofit
2n
2n
Zigot
Spor kesesi
2n
Spor ana hücresi
2n
Mayoz
bölünme
Sporlar
n
Yh
Dii organ
(Arkegonyum)
Sh
n
Erkek organ
(Anteridyum)
n
Gametofit
n
Mitoz
bölünme
e) Partenogenez: Döllenme olmaksızın yumurta hücresinden canlı oluşmasıdır.
Örnek: Bal arılarında erkek arının oluşumu.
Kraliçe Arı
İşçi Arı
Erkek Arı
2n
2n
n
Üreme ve Yönetim
Kısırdır
Kraliçe arıyı döllemekle görevlidir.
Kovandaki hayatın sürmesi için
her türlü işi yaparlar.
Kraliçe ar›
2n
Erkek ar›
n
Mayoz
bölünme
Yh
Yh
Mitoz
bölünme
Yh
Sh
Yh
Sh
n mitoz
2n
Erkek
ar›
¾¾
¾¾
¾¾
Erkek
ar›
Zigot
2n
yeterli
besin
yetersiz
besin
Kraliçe
Modifikasyon
‹çi
Cinsiyetin belirlenmesinde kraliçe arı etkilidir.
İşçi ya da kraliçe olmada beslenmenin rolü vardır.
Yumurta hücreleri döllenme olmaksızın mitoz bölünmelerle hücre sayısını artırırsa erkek arı oluşur. Oluşan
erkek arıların genetik yapısı birbirinden farklıdır. Nedeni yumurta hücrelerinin birbirinden farklı olmasıdır.
Açıklama: Bazı kertenkelelerde partenogenezle üreme görülür. Kurbağa yumurtaları da dışarıdan uyartı ile
bölünme özelliği kazandırılarak yavru oluşturulabilir. (Deneysel partenogenez)
f) Hermafroditlik: Bir canlıda dişi ve erkek üreme organı birlikte bulunuyorsa o canlıya hermafrodit denir.
Birçok hermafrodit canlı kendi kendini döllemek istememesinin nedeni genetik çeşitliliği artırarak değişen
çevre şartlarına karşı uyum gücünü artırmaktır.
¾¾ Hermafroditler kendi kendilerini döllememek için farklı zamanlarda yumurta ve sperm hücresi yaparlar.
¾¾ Hermafroditler kendi kendilerini dölledikleri zaman da bile ata canlı ile aynı olmazlar nedeni yumurta ve
spermin mayoz bölünme sonucu oluşmasıdır.
¾¾
475
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
ÜREME ve GELİŞME
OMURGALILARDA EŞEYLİ ÜREME
¾¾
¾¾
Omurgalılarda üreme sistemi ile boşaltım sistemi bağlantılıdır. Buna ürogenital sistem denir.
Omurgalılar: - Bal›klar
Sindirim art›¤›
- Kurba¤alar
Tek aç›kl›k (Kloak)
at›l›r.
Üreme hücresi
- Sürüngenler
Boalt›m art›¤›
- Kular
Sindirim art›¤›
Çift aç›kl›k
- Memeliler
at›l›r.
Üreme hücresi ile boalt›m art›¤›
Not: Üreme hücresi ile boşaltım artığı memelilerin dişilerinde ayrı ayrı aç›kl›klardan atılır.
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
Balık, kurbağa, sürüngen ve kufllar›n erkeklerinde sperm kanalı wolf kanalıdır.
Wolf kanalının memelilerdeki karşılığı vas deferenstir.
Balık ve kurbağaların erkeklerinde boşaltım kanalı olmadığı için böbreklerde oluşan azotlu artıklar wolf
kanalı ile kloak’a gelir.
Balık, kurbağa, sürüngen ve kuşların dişilerinde müller kanalı vardır.
Balık ve kurbağalarda müller kanalı gelişmemiştir.
Müller kanalında yumurta akı ve kabuğu yapılır.
Balık ve kurbağaların yumurtaları kabuksuzdur.
Müller kanalının memelilerdeki karşılığı fallopi tüpüdür.
DÖLLENME
D› döllenme
‹ç döllenme
1. Dış Döllenme:
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
Birçok balıkta ve kurbağalarda görülür.
Yumurta ve sperm hücresi sulara bol miktarda bırakılır.
Yumurta ve sperm hücresi sulara yakın ve aynı zamanda bırakılır.
Yumurta ve sperm hücresi az hareketli sulara bırakılır.
Çiftleşme organları gelişmemiştir.
Amaç: Döllenme şans›n› artırmaktır.
2. İç Döllenme:
¾¾
¾¾
Sürüngenlerde iç döllenme – dış gelişme görülür. (Bazı sürüngenler hariç)
Kuşlarda iç döllenme – dış gelişme görülür.
Memeliler
Gagal›
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
Keseli
Plasental›
Gagalı memelilerde iç döllenme – dış gelişme görülür.
Keseli memelilerde iç döllenme – kısmen iç, kısmen de dış gelişme görülür.
Plasentalı memelilerde iç döllenme – iç gelişme görülür.
İç döllenmede yumurta sayısı az yumurta başına düşen sperm sayısı fazla olduğu için ilgili yumurtanın
döllenme şansı artar.
476
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
ÜREME ve GELİŞME
İNSANDA ÜREME SİSTEMİ
1) Erkek Üreme Sistemi:
¾¾
Erkeklerde sperm yapım yeri testislerdeki seminifer tüpçüklerdir.
¾¾
Seminifer tüpçüklerinin duvarını sertoli destek hücreleri ve germ hücreleri döşer.
¾¾
Sertoli hücreleri spermleri besler ve hormonal etkileşimini sağlar.
¾¾
Sertoli hücreleri üzerinde iki hormon etkilidir. Bu hormonlar FSH ve Testosterondur.
¾¾
Leyding hücreleri kolesterolden testosteron sentezler. Kolesterol ise ya dolaşım sisteminden gelir ya da
kendi içerisinde üretilir.
¾¾
Leyding hücreleri üzerinde LH hormonu etkilidir.
¾¾
Spermlerin hareket ve olgunluk kazandığı kanal epididimis kanalıdır.
¾¾
Sperm kanalı vas deferenstir.
¾¾
Sperm depo yeri vas deferensteki ampula bölümüdür.
¾¾
Spermlerin dışarı atıldığı sıvı seminal sıvıdır.
¾¾
Seminal sıvı oluşumunda görevli yapılar:
– Prostat bezi
– Cowper bezi
– Seminal kesecikler
Mesane
(idrar torbas›)
Üreter
Rektum
Kas›k
kemi¤i
Seminal
kesecik
Prostat bezi
Penis
Mesane
Vas deferens
(sperm kanal›)
Anüs
Üretra
Prostat
bezi
Epididimis
Testis
Üreter
Seminal
kesecik
Testis
torbas›
Vas deferens
(sperm kanal›)
Penis
Epididimis
Testis
Üretra
Testisler doğumdan itibaren vücut dışında olmak zorundadır. Nedeni vücut sıcaklığı sperm yapımı için yüksektir.
477
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
ÜREME ve GELİŞME
DNA: 6 . 10–10
2n
Sperm ana hücresi
Sperm yap›m›
Replikasyon
2n
DNA: 12 . 10–10
Birincil Spermatosit
Ya
Mayoz –I
n
DNA: 6 . 10–10
‹kincil Spermatosit
n
Mayoz –II
DNA: 3 . 10–10
n
n
n
n Spermatid
Sperma
Orta
bölüm
Plazma zar›
Boyun
Ba
Yh
Zigot
Kuyruk
Mitokondri
Sentriol
Çekirdek
Akrozom
(+) Kemotaksi
(–) Kemotaksi
NOT : Akrozom yumurta hücresini delici enzim içerir.
¾¾
Bir yumurtayı bir tane sperm döller.
Zona pellucida
¾¾
Yumurta döllendikten sonra yumurta etrafındaki zona pellucida adlı bir örtü sertleşir. Bu sayede spermlerin
yumurtaya girişi engellenir.
478
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
ÜREME ve GELİŞME
Erkek üreme sistemine etki eden hormonlar :
Hipotalamus
RF
Hipofiz
FSH (FUH)
LH
Testisler
Testisler
Seminifer
tüpcüklerinin
gelimesini
ve sperm
yap›m›n› sa¤lar.
Testosteron
salg›s›
Spermlerin
hareket ve olgunluk
kazanmas›n›
sa¤lar.
Erkeklere özgü karakterlerin
ortaya ç›kmas›n› sa¤lar.
(‹kincil eey karakterler)
Geri bildirim
Geri bildirim
Hipofiz
Testis Testosteron
LH
DİŞİ ÜREME SİSTEMİ
¾¾
Yumurta yapım yeri
ovaryum
¾¾
Yumurtanın döllenmesi için atıldığı yer
¾¾
¾¾
¾¾
Döllenmiş yumurtanın gelişim yeri
uterus
Uterusun içini döşeyen tabakaya endometrium tabakası denir.
Adet döngüsünde endometrium tabakası kalınlaşır.
fallopi tüpü
Uterus
Fallopi tüpü
Fallopi tüpü
Ovaryum
Fibriller
Uterus
Ovaryum
Vagina
‹drar torbas›
(mesane)
Kas›k kemi¤i
Rektum
Üretra
Vagina
Klitoris
Anüs
479
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
ÜREME ve GELİŞME
YUMURTA YAPIMI :
DNA: 6 . 10–10
2n
Yumurta ana hücresi
Yumurta yap›m›
Replikasyon
2n
DNA: 12 . 10–10
Birincil Oosit
Ya
Mayoz –I
DNA: 6 . 10–10
n
n Birinci kutup
hücresi
‹kincil
Oosit
Mayoz –II
Ootit
DNA: 3 . 10–10 n
Yumurta n
hücresi
n
n
n
‹kinci kutup hücreleri : Yeterli sitoplazma olmad›¤› için ölürler
Menstruasyon Peryodu: Ovaryumda meydana gelen değişmeler uterusta da değişmelere neden olur. Bu
olaya menstruasyon peryodu (adet döngüsü) denir.
Menstruasyon peryodu
Ovulasyon
(1 gün)
Folikül Evresi
(10 – 15 gün)
Korpus luteum
(sar› cisimcik)
(9 – 10 gün)
Menstruasyon
(3 – 5 gün)
1. Folikül Evresi:
Hipotalamus
Hipofiz
Ovaryum
RF
Folikül hücreleri olgunla›r
Mayoz bölünme balar
Yumurta hücresi yap›l›r
Hipofiz
FSH (FUH)
Ovaryum
Östrojen hormonunun
salg›s› artar
Mitoz bölünme artar
Uterus
K›lcallama artar
Süngerimsi kal›nlama balar
Mukus salg›s› artar
480
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
FSH
Östrojen
ÜREME ve GELİŞME
Yorum I
Ergenlik dönemine ulaşmamış genç dişi maymunun kanına FSH enjekte edilirse FSH ovaryuma etki ederek
ovaryumda değişmelere neden olur. Ovaryumun ağırlığı artar. Ovaryumda östrojen salgısı başlar. Östrojende
uterusta değişmeye neden olur. Kiflide dişilik özellikleri artmaya başlar.
Yorum II
Ergenlik dönemine ulaşmamış genç dişi maymunun kanına östrojen verilirse, uterusta değişmeler başlar,
dişilik özellikleri artmaya başlar.
Yorum III
Ergenlik dönemine ulaşmış dişiye folikül evresinin başında maksimum düzeyde östrojen verilirse, hipofizin
===
FSH salgısı azal›r ya da durur. Uterusta kalınlaşma artmaya başlar.
2. Ovulasyon Evresi:
Yumurtanın döllenmesi için ovaryumdan fallopi tüpüne atılmasına denir. Ovulasyon evresinin gerçekleşmesi
için hipofizin salgıladığı lüteinleştirici hormonun (LH) maksimum olması gerekir.
Hipotalamus
RF
Hipofiz
FSH
azal›r
LH
maksimum
Yumurta hücresi fallopi tüpüne at›l›r
Ovaryum
Östrojen
salg›s› azal›r
Folikül hücrelerinin içine ya¤ içerikli
hormonlar dolmaya balar
Progesteron
salg›s› artar
Uterus
Kal›nlama devam eder
481
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
ÜREME ve GELİŞME
3. Korpus Luteum:
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
Hipofizin FSH salgısı minimuma düşer.
LH salgısı azalmaya başlar.
Ovaryumdaki folikül hücrelerinin içi yağ içerikli hormonla dolar. Bu nedenle sarımtırak görünürler.
Ovaryumun progesteron salgısı maksimum olur.
Uterustaki kalınlaşma tamamlanır.
Hipotalamus
Hipofiz
Ovaryum
LH
Progesteron
RF
Hipofiz
FSH
minimum
LH
azal›r
Ovaryum
Progestron
salg›s› maksimum
Uterus
Kal›nlama tamamlan›r
4. Menstruasyon (Adet Kanaması):
Döllenme olsun ya da olmasın yumurta hücresi uterusa gelir. Döllenme olmuşsa reseptör hücreler bunu algılarlar. Hormon düzenlemesi değiştirilir. Özellikle LTH salgısı artar.
Döllenme olmamışsa
–
–
–
–
–
–
Hipofizin LH salgısı minimuma düşer
LH’ın ovaryuma etkisi minimum olur.
Ovaryumdaki korpus luteum hücreleri parçalanır.
Progesteron salgısı minimuma düşer
Uterusa etki minimum olur.
Uterusta oluşan geçici doku ve döllenmemiş yumurta kanama ile birlikte atılır.
Menapoz: İnsanda dişiler ortalama 45 – 55 yaşları arasında yumurta oluşumu ve menstruasyon özelliklerini
kaybederler. Menapoz dönemine girerken yumurtalıklar hipofizin FSH ve LH hormonlarına karşı duyarlılıklarını
kaybederler. Ovaryumum östrojen sentezi azalır.
İnsanlarda menapoza girme evrimsel açıdan önemlidir. Menapoza giren kadının çocuklarına ve torunlarına ilgisi artar. Bu sayede genleri taşıyan nesillerin hayatta kalma şanlarını artırdığı düşünülmektedir.
Not: Hamileliğin sonlarına doğru hipotalamusun ürettiği ve hipofizin arka lobundan salgılanan oksitosin salgısı
artar.
Oksitosin hormonu: Uterustaki kasılmaları artırarak anneyi doğuma hazırlar, doğumdan sonra da anne
memesindeki basıncı artırarak sütün dışarı çıkmasına yardım eder.
482
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
ÜREME ve GELİŞME
Not: Doğumdan sonra belirli süre östrojen ve progesteron hormon salgısı maksimum düzeyde devam eder.
Bu sayede hipofizin FSH ve LH hormon salgısı baskılanır.
Hipotalamus
RF
Hipofiz
FSH
FSH
azal›r
LH
maksimum
Östrojen
Östrojen
azal›r
Progesteron
artar
FSH
minumum
LH
azal›r
LH
minimum
Ovaryum
Progesteron
maksimum
Progesteron
minimum
Korpus luteum
Menstruasyon
Uterus
Folikül evresi
Ovulasyon
Tablodaki boşluklara hormonların etkisiyle meydana gelecek değişmeleri yazınız.
Kandaki östrojen ve progesteron
Kandaki FSH ve LH
Folikül
evresi
Ovulasyon
evresi
Folikül
evresi
Günler
Korpus luteum
evresi
Günler
Uterus kal›nl›¤›
Korpus
luteum
Günler
Doğum kontrol hapları yüksek düzeyde östrojen içerir. Bu nedenle hipofizin FSH salgısı baskılanır yumurta
yapımı gerçekleşmez.
483
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
ÜREME ve GELİŞME
HAYVANLARDA GELİŞME
Gelişme: Zigottan ergin fert oluşuncaya kadar geçen sürece denir.
Gelime
Hücre bölünmesi
Büyüme
Farkl›lama
(Genlerin aktif ve
pasifli¤inin de¤imesi)
olmak üzere üç kademede gerçekleşir.
a) Hücre Bölünmesi:
Döllenmiş yumurta hücresinin sitoplazmaca zengin olan üst kutbunda başlar (animal kutup) ve alt kutupta
(vejetatif) sonlanır. Bu durum yumurta tipine bağlıdır.
¾¾ Bölünme sonucu meydana gelen yavru hücrelere blastomer adı verilir. Blastomerler sitoplazmik köprülerle
birbirine bağlıdır.
¾¾ Çeşitli hayvan yumurtaları sitoplazma ve vitellüs miktarı bakımından farklı oldukları için bölünmelerde farklı
şekillerde olmaktadır.
¾¾
Yumurta Tipleri:
1. Oligolecithal Yumurtalar:
2. Mezolecithal Yumurtalar:
Vitellüs (lecithal) azdır.
Vitellüs yumurta içinde eşit dağılır.
Örnek: Gagalı memeliler hariç diğer memeliler.
Vitellüs miktarı orta düzeydedir.
Vitellüs yumurta içinde eşit dağılım göstermez.
Örnek: Kurbağalar.
3. Polilecithal Yumurtalar:
4. Centrolecithal Yumurtalar:
éé
Vitellüsü çok olan yumurtalardır.
éé
Vitellüs yumurtanın ortasına toplanmıştır.
Örnek: Böcek yumurtaları
éé
éé
éé
éé
éé Vitellüs yumurta içerisinde eşit dağılmamıştır.
Örnek: Sürüngenler - kanatlılar – balıklar
Bölünme Şekilleri
Total Bölünme
Bölgesel Bölünme
Yumurta hücresi tüm olarak bölünmeye katılır.
Eşit ya da eşit olmayan blastomerler meydana gelir.
Yumurta hücresi belirli bölgede bölünme gösterir.
Yumurtanın büyük bir kısmı bölünmeye katılmaz.
Örnek: Memeliler - Kurbağalar
Örnek: Balık - Sürüngen - Kuşlar
b) Büyüme:
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
Embriyo ağırlığının döllenmiş yumurta ağırlığından fazla olduğu dönemdir.
Balık ve kurbağalarda embriyo dışarıdan besin almaya başladığında görülür.
Sürüngen ve kuşlarda embriyo yumurta gelişimini tamamladıktan sonra görülür.
Plasentalı memelilerde embriyo uterusa yerleştikten sonra görülür.
484
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
ÜREME ve GELİŞME
c) Farklılaşma:
¾¾
¾¾
Genetik yapı değişmez, genlerin aktif pasifliği değişir. Bu sayede özelleşme ortaya çıkar.
Gelişme dört kademede gerçekleşir.
Segmentasyon : Mitoz bölünmelerle hücre sayısı artarken hücre hacmi azal›r.
Morula : Hücrelerin üzüm salkımı şeklinde olduğu dönem.
Blastula : İç kısımdaki embriyonik hücrelerden bazılarının ölmesiyle (programlı hücre ölümü) karın boşluğunun
oluştuğu evre.
Gastrula : Embriyonik tabakaların oluştuğu evre.
Dört blastomer
‹ki blastomer
Sekiz
blastomer
Blastosöl
Zigot
Mezenim
hücreleri
Morula
Blastula
Endoderme
dönüecek hücreler
Ektoderm
Mezoderm
Gastula
bolu¤u
Endoderm
Ektoderm
Endoderm
Mezoderm
Gastula
oluumu
Arkenteron
Blastopor
Sünger ve sölenterelerde embriyonik gelişme gastrula evresinde kalmıştır. Bu nedenle mezoderm tabakası
yoktur.
¾¾ Solucanlardan itibaren mezenflim hücrelerinden mezoderm tabakası ve buna bağlı olarak sölom boşlukları
oluşur.
¾¾ Zigot oluşumu ve morula evresine kadar geçen embriyonik gelişim fallopi tüpünde, moruladan itibaren
embriyonik gelişme uterusta gerçekleşir.
¾¾
485
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
ÜREME ve GELİŞME
Balık
Kurbağa
Sürüngen
Kuş
Memeli
Zigot oluşumu
Dış ortam
Dış ortam
İç ortam
İç ortam
İç ortam
Segmantasyon
Dış ortam
Dış ortam
Dış ortam
Dış ortam
İç ortam (Gagalı memeli hariç)
Morula
Dış ortam
Dış ortam
Dış ortam
Dış ortam
İç ortam (Gagalı memeli hariç)
Blastula
Dış ortam
Dış ortam
Dış ortam
Dış ortam
İç ortam (Gagalı memeli hariç)
Gastrula
Dış ortam
Dış ortam
Dış ortam
Dış ortam
İç ortam (Gagalı memeli hariç)
Hücre bölünmesi
Not: Embriyo gelişimi sırasında programlı hücre ölümleri gerçekleşir.
Hücre hareketi
Hücreler aras› etkileim
Farkl›lama
Organogenez
Notakord (sırt ipliği) arkenteron yukarısına denk gelen bölgede yoğunlaşmış olan
dorsal (sırt) mezodermden oluşur.
¾¾ Notakordun hemen yukarısındaki ektodermden nöral plaka gelişir. Nöral plaka
kendi üzerinde içeriye doğru kıvrılmaya başlayarak nöral tüpü oluşturur.
¾¾ Nöral tüpten de sinir sistemi oluşur.
¾¾
Sistemler
Canl›
Embriyonik İndüksiyon: Hücrelerin, embriyonik tabakalarının ve organların etkileşimi sonucu genlerin aktif
ve pasifliğinin değişmesidir.
Ektoderm
Endoderm
Mezoderm
Sinir sistemi
+
_
_
Deri ve epidermal oluşumlar
+
_
_
Duyu organları
+
_
_
Ağız boşluğu ve ilgili oluşumlar
+
_
_
Sindirim sistemi
_
+
_
Solunum sistemi
_
+
_
Dolaşım sistemi
_
_
+
Üreme sistemi
_
_
+
Boşaltım sistemi
_
_
+
İskelet ve kas sistemi
_
_
+
Hipofiz bezi
+
–
–
Troid bezi
–
+
–
İdrar kesesi ve üretra
–
+
–
¾¾
İlk oluşan doku sinir dokudur. (Nörülasyon)
486
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
ÜREME ve GELİŞME
Örnek: Spenmann deneyi
I. DENEY :
Embriyonun s›rt taraf›ndan ç›kar›lan ektoderm uygun ortam artlar›na konsa da sinir dokuya
dönümez
S›rt
ektodermi
Semender
embriyosu
Yapılan işlem: Ektoderm çıkarılıyor. Özel bir sıvıya konularak canlı kalması sağlanıyor.
Gözlem: Ektodermden tek başına sinir sistemi oluşmuyor.
Embriyoda da sinir sistemi oluşmuyor.
Mezoderm
S›rt ektodermi
bulunmayan embriyoda
sinir sistemi gelimez
Yorum: Sinir sisteminin oluşması için ektoderm şarttır.
II. DENEY :
S›rt mezodermi
ç›kar›l›yor
S›rt
ektodermi
Ektoderm,
mezodermin
ç›kar›lmas›ndan
sonra yerine
yerletirilir
Yapılan işlem: Ektoderm katlanıyor.
Üst (sırt = dorsal = arka) mezoderm çıkarılıyor.
Gözlem: Sinir sistemi oluşmuyor.
Semender
embriyosu
S›rt mezodermi
bulunmayan embriyoda
sinir sistemi gelimez
Yorum: Sinir sisteminin oluşması için üst mezodermde
gereklidir.
III. DENEY :
1. Embriyo
S›rt
ektodermi
S›rt mezodermi
a) 1. embriyonun s›rt mezodermi ç›kar›l›r.
S›rt bölgesinde
oluan sinir sistemi
2. Embriyo
Kar›n
mezodermi
b) 2. embriyonun kar›n
mezodermi ç›kar›l›r.
Kar›n bölgesinde
oluan sinir sistemi
c) 1. embriyodan ç›kar›lan
s›rt mezodermi, 2. embriyodan ç›kar›lan kar›n mezoderminin yerine konulur.
d) 2. embriyonun kar›n ektodermi yerine geri yerletirilir.
Yorum: Sinir sisteminin oluşması için üst mezodermin ektodermi etkilemesi şarttır.
487
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
e) Sonuçta hem s›rtta hem
de kar›nda iki sinir sistemi
gelimi embriyo oluur.
ÜREME ve GELİŞME
Örnek: Gözün oluşumu; Ön beyinden ileriye doğru iki tane şişkinlik oluşur. Bu şişkinlik baş ektodermine
değdiği zaman içeriye doğru bir çöküntü meydana gelir. (göz çukuru = optik kadeh) optik çukur oluşurken göz
merceği şekillenmeye başlar. Göz merceği de göz keseciğinin, göz çanağı denilen iki tabakalı yapıya dönüşmesine
yardım eder. Çanak hücreleride farklılaşarak görmeye yardımcı olan reseptör ve sinir hücrelerini oluşturur.
Gelien beyin
Optik
kese
Optik
kese
Optik sap
Optik çukur
Oluan retina
Oluan
mercek
Mercek
Oluan
kornea
Ektoderm
Not: Hormonlar farklılaşmış dokunun tüm karakterlerine bürünmesine yardım ederek gelişmede etkili rol
oynar.
Not: Fetusta 4. aydan itibaren deriyi örten ince ve yumuşak yapılı, lanugo adı verilen kıllar oluşmaya
başlar. Doğuma yakın zamanda bu kılların büyük bir kısmı kaybolur. Bu kıllar bebeğin hassas cildini içindi
bulunduğu sıvıdan korur.
Hücre göçünün indüksiyonu: Farklı gelişen iki organın hücreleri birbirinden ayrıştırılıyor ve yaşamları için
uygun sıvı ortamına karıştırılarak konuluyor. Bir süre sonra hücrelerde sitoplazmik yalanc› ayaklar oluşarak
hücrelerle temas ediyorlar. Kendi dokusuna ait hücreyle temas edenler bağlantıyı kuvvetlendirirken kendi dokusuna ait olmayan hücreyle temas kurulduğunda hemen birbirlerinden uzaklaştıkları gözleniyor.
¾¾
¾¾
Kurbağaların gelişiminde başkalaş›m görülür.
Böceklerin birçoğunun gelişiminde başkalaşım görülür. Nedeni yumurtada yeterli vitellüsün olmamasıdır.
Böceklerde Geliflim : Larva
Pupa
Ergin
SÜRÜNGEN VE KUfiLARDA EMBR‹YON‹K ÖRTÜLER
Embriyo
Amniyon kesesi
Yumurta kabu¤u
Hava bolu¤u
Koryon zar›
Allantoyis
Yumurta sar›s›
Kireç kabuk : Müller kanalında yapılır. Kireç kabuğun beyaz ya da açık kahverengi olması tavuğun ırkıyla alakalıdır. Balık – kurbağa ve memelilerde (gagalı memeli hariç) kireç kabuk yoktur.
488
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
ÜREME ve GELİŞME
Korion zarı: Gaz alışverişini sağlar ve embriyonik zarları sarar.
Amnion zarı: Embriyoyu saran zardır. Balık ve kurbağalarda bulunmaz.
Amnion sıvısı: Embriyoyu nemli tutar ve sarsıntılara karşı korur.
Allantois: Azotlu boşaltım atıklarının depo yeridir. Embriyo büyüdükçe büyür. Korion zarı ile birlikte gaz alışverişinde de görev alır. Balık ve kurbağalarda allantois yoktur. Memelilerde (gagalı memeliler hariç) körelmiştir.
Memelilerde plasenta allantoisin görevini azotlu artığı uzaklaştırarak yerine getirir.
Vitellüs: Embriyoyu besleyen besin dokudur. Vitellüs miktarı omurgalılarda azdan çoğa doğru;
Memeli < Kurbağa < Balık < Sürüngen < Kuş
Plasenta : Korion ile uterus mukozasının birbirine kaynaşmasından meydana gelmiş yavru ile anne arasında
metabolik ve hormonal ilişkiyi sağlayan aktif bir dokudur.
Açıklama : Amniotik sıvı testi anne karnındaki çocuklarda kromozom sayısının azlığını ya da fazlalığını tespit
etmek için yapılan bir testtir. Kromozom sayısındaki azlık
ya da fazlalık anne karnından alınan amnion sıvısı içindeki bebeğe ait hücrelerde mitoz bölünmenin metafaz
evresinde kromozom şekillerine bakılarak tespit edilir.
Plasentanın Görevleri:
1. Metabolizma organı olarak görev görür. ¾¾
¾¾
Annenin kanı bebeğin damarları içerisinde dolaşmaz.
Anne karnındaki bebeğin mide, bağırsak, kalın bağırsak gibi yerleri aktif olarak çalışmaz.
Plasenta
Anne kan›
Embriyo kan›
Glikoz
Aminoasit
Ya¤ asidi
Vitamin
Mineral
Gliserol
Su
NH3
Üre
Ürikasit
489
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
ÜREME ve GELİŞME
2.Solunum organı olarak görev yapar.
O2
Anne
Bebek
CO2
¾¾
Anne karnındaki bebeğin akciğeri çalışmaz.
Embriyoda dola›m
Ba
bölgesinden
gelen
toplardamar
ah damar›
: Kirli kan
Akci¤er
toplardamar›
Akci¤er
Üst ana
toplardamar
Akci¤er
atardamar›
Aort
Alt ana
toplardamar
Karaci¤er üstü
toplardamar›
Karaci¤er
‹nce ba¤›rsak
atardamar›
Kap›
toplardamar›
Böbrek
atardamar›
Böbrek
toplardamar›
Böbrekler
Dokulardan
gelen kirli kan
Göbek ba¤›
toplardamar›
Göbek ba¤›
atardamar›
Plasenta
O2
CO2
490
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
: Temiz kan
: Kar››k kan
ÜREME ve GELİŞME
3. Vitamin depolar.
¾¾
¾¾
¾¾
Plasenta B – C – D ve E vitaminleri için geçirgendir.
A vitamini plasentadan provitamin A halinde geçebilir.
Bu vitaminler hücre metabolizmasını düzenlemek için plasentada depo edilirler.
4. Bazı antikorları yavruya geçirirler.
¾¾
¾¾
Annenin ürettiği bazı antikorların yavruya geçmesini sağlarlar.
Anne karnındaki bebekte bağışıklık sistemi gelişmemiştir.
Ba¤››kl›k sistemi
5. Hormon salgılar.
¾¾
¾¾
13-15
25-30
Ya
Plasentada östrojen, progesteron gibi hormonlar ovaryuma takviye için üretilir.
Amaç hamileliğin devamını ve süt bezlerinin gelişimini sağlama.
Ç‹FT ve TEK YUMURTA ‹K‹ZL‹⁄‹:
1. Çift Yumurta İkizleri :
sperm
hücresi
yumurta
hücresi
zigot
n mitoz
bölünme
¾¾
¾¾
¾¾
¾¾
İki ayrı yumurta hücresinin iki ayrı sperm tarafından döllenmesi sonucu oluşur.
Genetik yapıları farklıdır.
Ayrı yumurta ikizlerinde plasenta farklıdır.
Her bebeğin gelişiminde görevli olan göbek bağı bebeğe özgüdür.
491
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›
ÜREME ve GELİŞME
2. Tek Yumurta İkizleri :
sperm
hücresi
yumurta
hücresi
zigot
mitoz
bölünme
blastomer
n mitoz
bölünme
Bir yumurtanın, bir sperm tarafından döllenmesi sonucu oluşan zigotun mitoz bölünmesi sonucu oluşan
blastomerlerin birbirinden ayrılarak gelişmesi sonucu oluşan çocuklara denir.
¾¾ Genetik yapıları aynıdır.
¾¾ Çevresel etkiye bağlı boy, kilo, ten rengi gibi özellekleri farklılık gösterebilir.
¾¾
Örnek : E üçüzlük
X Ailesi
Örnek :
sperm
hücresi
Y Ailesi
sperm
hücresi
yumurta
hücresi
zigot
sperm
hücresi
yumurta
hücresi
yumurta
hücresi
zigot
zigot
mitoz
bölünme
T
C
k›z
n mitoz
bölünme
n mitoz
bölünme
n mitoz
bölünme
mitoz
bölünme
n mitoz
bölünme
M
L
erkek
T ile M
evleniyor
C ile L
evleniyor
Çocuklar ›
R
Çocuklar ›
B
R ile B genetik olarak farkl›d›r. Çünkü T ile C nin M ile L nin mayoz
bölünme sonucu oluturduklar› gametler genetik olarak farkl›d›r.
R ve B genetik olarak karde say›l›r. Nedeni : Ebeveynlerin
genetik olarak ayn› olmas›d›r.
492
12. S›n›f Biyoloji Konu Anlat›m›