KOYUN BESLEME: MALİYETLERİ YÖNÜYLE FARKLI YAKLAŞIMLAR

KOYUN BESLEME: MALİYETLERİ YÖNÜYLE FARKLI YAKLAŞIMLAR

KOYUN BESLEME: MALİYETLERİ YÖNÜYLE FARKLI
YAKLAŞIMLAR
Prof. Dr. Behiç COŞKUN
Selçuk Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Zootekni ve Hayvan Besleme Bölümü,
Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalıkları AD-KONYA
Tüm sektörlerde olduğu gibi genelde hayvancılık ve daha özelde koyunculukta da ana
hedef karlılıktır. Karlı olmayan ya da yeterli düzeyde karlılığa sahip olmayan bir işletmenin
faaliyetine devam edebilmesi mümkün değildir. Nitekim 2006-2008 yıllarında koyunculukta
uzun süreli bir krizin devam etmesi ülke koyunculuğuna önemli bir darbe vurmuş ve koyun
sayısında önemli düşüşler gözlenmiştir (Tablo 1) (Tüik,2015). Tablodan da izlenebileceği
gibi 2006 yılını takip eden yıllarda küçükbaş hayvan sayısında yaklaşık %20’lik bir azalma
olmuştur. Daha sonra koyun eti fiyatlarının yükselmesi, alınan tedbirler ve koyunculukta
teşvik tedbirlerinin uygulanması sonucu koyun sayısı artmaya başlamış ve 2014 yılı itibariyle
koyun ve keçi sayılarında önemli yükselmeler olmuştur.
Tablo 1. Türkiyede koyun ve keçi sayıları (baş)
Koyun
2001
26 972 000
2002
25 173 706
2003
25 431 539
2004
25 201 155
2005
25 304 325
2006
25 616 912
2007
25 462 293
2008
23 974 591
2009
21 749 508
2010
23 089 691
2011
25 031 565
2012
27 425 233
2013
29 284 247
2014
31 115 190
Keçi
7 022 000
6 780 094
6 771 675
6 609 937
6 517 464
6 643 294
6 286 358
5 593 561
5 128 285
6 293 233
7 277 953
8 357 286
9 225 548
10 347 159
Toplam
33 994 000
31 953 800
32 203 214
31 811 092
31 821 789
32 260 206
31 748 651
29 568 152
26 877 793
29 382 924
32 309 518
35 782 519
38 509 795
41 462 349
Koyunculukta başlıca gelir ve giderler
Bir koyunculuk işletmesinde karlılığı etkileyen gelir ve gider başlıkları aşağıda
verilmiştir. Yapağı fiyatlarının da son yıllarda oldukça düşmesi yapağı yönlü koyun
yetiştiriciliğini cazip olmaktan çıkarmıştır ve yapağı gelirlerini önemsiz hale getirmiştir. Bir
çok yörede yapağı gelirleri kırkım masraflarını ancak karşılayabilmektedir. Gelir kaynakları
içerisinde yer alan gübre gelirinden de çoğu koyunculuk işletmesi yeterince
yararlanamamaktadır. TÜİK (2015) verilerine göre 2014 yılında 14,5 milyon koyun sağılmış
olup koyun başına 76 kg kadar süt elde edildiği hesaplanmaktadır. Sağmal koyun sayısı ve
elde edilen verimin bu kadar yüksek olması sorgulanabilir niteliktedir. Yine de Süt verimi
koyunculukta önemli bir gelir kaynağıdır. Yetiştiricilerinin,
koyun sütünü mutlaka
değerlendirmeleri gerekir. Koyunculukta karlılığı etkileyen en önemli gelir kaynağı kuzu
gelirleridir. Bir koyunculuk işletmesinde koyun başına elde edilen satılabilir kuzu sayısı
arttıkça karlılık da artacaktır. Bu amaçla koyunculuk işletmelerinde çoklu doğum oranını ve
kuzuların yaşama gücünü artırmaya yönelik çalışmalar önem kazanmaktadır.
Tablo 2. Bir koyunculuk işletmesinde başlıca gelir ve masraf kalemleri
Koyunculukta Başlıca
Koyunculukta Önemli
Gelir Kaynakları
Masraf Kalemleri
1. Kuzu Satış Gelirleri
1. Yem Giderleri
2. Yaşlı Koyun ve Damızlık Hayvan
2. İşçilik Giderleri
Satışları
3. Damızlık Yenileme ve Değişim
3. Süt Geliri
Giderleri
4. Yapağı Geliri
4. Sağlık Giderleri
5. Gübre Geliri
5. Diğer Giderler
Koyunculukta Beslenme Giderleri
Tüm hayvancılık dallarında olduğu gibi koyunculukta da, en önemli masraf kalemi
yem giderleridir. Farklı çalışmalarda yem maliyetlerinin, değişken işletme masrafları
içerisindeki oranını ile ilgili olarak, %63,47 (Şahinli, 2011), %54,51 (Aktaş, 2009), %54,3
(Delal ve ark. 2002), ve %68,3 (Şahin ve Yıldırım, 2002) gibi farklı rakamlar bulunmaktadır.
Bu rakamlardan ortalama yem masrafı %60 olarak kabul edilebilir.
Koyunculuk daha çok meraya dayalı olarak yapılır ve beslenme detaylı olarak ele
alınan bir konu değildir. Damızlık hayvanların kış beslemesi, meraya ek yemleme, iz mineral
ilavesi ve kuzu besisi koyun beslemede önem arz eden konular olarak görülmektedir.
Bir koyunun yıllık yem maliyeti ne kadardır? Bu sorunun cevabı çok değişkendir.
Meraları kullanım süresi, meraların kalitesi, hayvanların merada iken ek yemlemeye ihtiyaç
duymaları gibi bir çok faktör tarafından etkilenmektedir.
Kangal Akkaraman Koyununun Halk Elinde Islahı çalışmasında yer alan bazı
yetiştiricilerin koç altı koyun başına yıllık yem tüketim ve yem maliyetlerine yönelik bir ön
çalışmada, 4 farklı ilçede yürütülen ve 5 farklı alt projede yer alan 15 farklı işletmeden elde
edilen verilere göre, 2013-2014 ve 2014-2015 yıllarında ortalama yem tüketim miktarları
Tablo 3’de sunulmuştur. Bu rakamlar, işletmenin yıllık yem stoku miktarı koç altı koyun
sayısına bölünerek elde edilmiştir. Sonuçta sadece koç altı koyunlardan kuzu elde edileceği
için işletmedeki koyun, koç ve tokluların yedikleri yemlerin tümü sadece koç altı koyunlara
verilmiş gibi hesap edilmiştir.
Tablo 3. Kangal Koyununun Halk Elinde Islahı Çalışmasında Yer Alan Bazı Yetiştiricilerin
Koç Altı Koyun Başına Yıllık Yem Tüketim ve Yem Maliyetleri
Yem stoku
kg/k.a.koyun
/yıl
73,2
80,9
71,6
26,6
Fiyat,
TL/kg
0,75
0,25
0,45
0,6
Tutarı
TL/yıl
54,9
20,2
32,2
16
Tane yem (Arpa, Buğday, Çavdar, Yulaf)
Saman
Çayır Kuru Otu
Fiğ-Yonca- Korunga
Karma Yem (Koyun süt Yemi- Kuzu Yemi
vs)
7,4
0,95
7
Toplam yem masrafı, TL/koç altı koyun/yıl
130,3
Toplam masraflar, TL/koç altı koyun/yıl
217,21
1
: Değişken masraflar içerisindeki yem masrafı oranının %60 olduğu varsayımı ile
hesaplanmıştır.
Bu rakamlar ve kullanılan yemler bölgelere, illere hatta köylere bağlı olarak
değişmektedir. Sivas’ta kış uzun sürdüğü için çoğunlukla Aralık, Ocak, Şubat ve Mart
aylarında hayvanlar meraya çıkamamaktadır. Bu nedenle yetiştiriciler en az 4 aylık yem
stoklamak zorunda kalmaktadır. Bazı yıllar bu süre daha da uzayabilmektedir. Yetiştiriciler
yeterli yem stoklayamadıkları durumda koç katım zamanını değiştirerek önlem almaya
çalışmaktadırlar. Nitekim Şekil 1’de de görülebileceği gibi çok sert geçen 2011-2012 kış
döneminden sonra 2012 yılındaki tepki görülmektedir (Coşkun,2012). Yetiştiriciler normal
şartlarda erken koç katarak daha erken dönemde kuzu elde etmek istemektedirler. Ancak bu
durumda doğumların, besin madde ihtiyaçlarının en yüksek olduğu gebeliğin son dönemi ve
laktasyon başlangıcı döneminin kış aylarına denk gelmesini dolaysıyla yem ihtiyacını
artırmaktadır. Bu kadar yem stoklayamayan yetiştiriciler koç katım tarihi ile oynayarak
doğumları geciktirmektedirler.
Şekil 1: Kangal Akkaraman Koyununun Halk Elinde Islahı Projesinde Yer Alan
Yetiştiricilerin Koç Katım Tarihlerindeki Değişim
Damızlık Koyunların Besin Madde İhtiyaçları
Damızlık koyunların beslenmesinde aşağıda sıralanan farklı dönemlere göre besin
maddesi ihtiyaçlarında değişiklikler görülmektedir. Bu dönemlerde kuzulama aralığı ve süt
sağımına bağlı olarak farklı sürelerde gerçekleşmektedir. Sağım yapılmayan hayvanlarda
laktasyon süresi 3-4 ay kadar olurken, sağım yapılanlarda 6-7 aya kadar sürmektedir. Yine
ihtiyaçları etkileyen önemli faktörlerden biri de hayvanın doğum tipidir. İkiz ve üçüz gibi
çoklu doğum yapan hayvanlarda ihtiyaçlar daha yüksektir.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Yaşama Payı
Koç Katım Öncesi Beslenme (Flushing)
Erken Gebelik
Geç Gebelik
Erken Laktasyon
Orta Laktasyon
Geç Laktasyon
Bu farklı fizyolojik dönemlerde ve doğum tipine bağlı olarak hayvanların ihtiyaç duymuş
oldukları kuru madde, ham protein ve metabolik enerji ihtiyaçları aşağıda verilmiştir.
Aşağıdaki Tablo 4 ve Şekil 2 den de izlenebileceği gibi koyunlarda besin madde ihtiyaçlarının
en yoğun olduğu dönem, erken laktasyon dönemidir. Gebeliğin son döneminde de ihtiyaçlar
yine yüksektir. İkiz kuzulayan koyunların ihtiyacı, tek kuzulayanlara göre önemli ölçüde
farklıdır. Hayvanların meraya çıkmadıkları dönemlerde yemleme yapılırken bu ihtiyaçların
dikkate alınması yaşama payı ve erken gebelikte hayvanların yağlanmaması ve ileri gebelik
ve laktasyon dönemlerinde ise yeteri kadar besin maddesi ihtiva eden rasyonların verilmesi
önem taşımaktadır.
Tablo 4. Damızlık koyunların besin madde ihtiyaçları (NRC,2007)
Koyun,
70 kg
Tek
Kuzulu
İkiz
Kuzulu
İhtiyaç
Kuru Madde
Tüketimi,kg
Eneji İhtiyacı,
ME, Mcal/gün
Ham Protein
İhtiyacı g/gün
Kuru Madde
Tüketimi,kg
Eneji İhtiyacı,
ME, Mcal/gün
Ham Protein
İhtiyacı g/gün
Yaşama
Payı
Flushing
Erken
Gebelik
İleri
Gebelik
Erken
Lakt
Orta
Lakt
Geç
Lakt
1,174
1,289
1,464
1,806
1,954
1,746
1,598
2,248
2,474
2,801
3,447
3,726
3,345
3,05
86,7
101,5
117,2
152,1
221,4
184,4
146,5
1,174
1,289
1,673
1,937
1,954
2,133
1,997
2,248
2,474
3,203
4,350
4,730
4,075
3,811
86,7
101,5
139,6
190,6
297,1
250,4
196,4
Şekil 2. 70 kg canlı ağırlığında tek ve ikiz kuzulayan koyunların protein (g/gün) ve enerji
(Mcal/gün) ihtiyaçları
Kış yemlemesi süresi ve zamanın maliyetlere etkisi
Dünya genelinde koyun üretiminde meraların kullanımı ortak payda olarak
görülmektedir. Yüksek verimli sütçü koyunların dışında entansif şartlarda koyunculuk
yapılması kesinlikle ekonomik değildir. Eğer koyunlar meraları hiç kullanmadan, 12 ay
süresince aşağıdaki örnek rasyonlar verilerek beslenmesi halinde oluşacak yem maliyetleri tek
ve ikiz kuzulayan koyunlar için ayrı ayrı verilmiştir (Tablo 5 ve 6). Bu tablolardaki veriler,
koyunların yılda bir defa kuzuladığı varsayılarak hesaplanmıştır.
Tablo 5. Entansif besleme koşullarında yılda tek kuzu alınan koyunlarda farklı dönemlerde
kullanılan örnek rasyonlar ve maliyetleri
Saman
Çayır Kuru Otu
Kuru Yonca
Tane Yem
Koyun Süt Yemi
2014 Yılı Maliyeti
Krş / gün / koyun
Fiyat,
krş/kg
Yaş.
Payı
25
45
60
75
95
0,7
0,7
Flush Erken
İleri
Erken Orta Geç
ing Gebelik Gebelik Lakts Lakts Lakts
0,5
0,7
0,6
1,1
0,8
1
0,2
0,4
0,7
0,5
0,4
0,7
0,6
0,2
0,7
0,3
96
138
106
0,5
0,9
0,4
0,3
49
66,5
64,5
77
Tablo 6. Entansif besleme koşullarında ikiz kuzulayan koyunlarda farklı dönemlerde
kullanılan örnek rasyonlar ve maliyetleri
Fiyat,
krş/kg
Yaş.
Payı
25
45
60
75
95
85
0,7
0,7
Saman
Çayır Kuru Otu
Kuru Yonca
Tane Yem
Koyun Süt Yemi
Pamuk T. Küspesi
Flush Erken
İleri
Erken Orta Geç
ing Gebelik Gebelik Lakts Lakts Lakts
0,5
0,7
0,6
1,1
0,3
2014 Yılı Maliyeti
Krş / gün / koyun
49
66,5
64,5
0,4
0,8
0,3
0,4
0,4
0,2
0,5
0,3
0,4
0,4
0,5
0,7
0,7
0,5
0,7
0,8
0,5
0,2
0,4
0,2
0,2
132
156
132
119,5
Tablo 7. Farklı sürelerde kış yemlemesi yapılan tek ve ikiz kuzuya sahip koyunlarda beslenme
maliyetleri
Topl.
Tek D. İkiz D. Tek D.
Besl. Yaş. Flush Erken İleri Erken Orta Geç Koyun Koyun Koyun
Süresi, Payı ing Gblk Gblk Lkts Lkts Lkts Yem
Yem
Topl
gün
Masrafı Masrafı Masrf1
2014 Yılı Besl.
Maliyeti
Krş / gün / Tek D.
Koyun
2014 Yılı Besl.
Maliyeti
Krş / gün / İkiz D.
Koyun
Sürekli Entansif
Sürekli Mera
360
49
67
65
96
138
106
49
67
65
132
156
132 120
30
30
120
30
60
60
0
Kış Beslemesi 1
120
Kış Beslemesi 2
120
90
Kış Beslemesi 3
120
120
Kış Beslemesi 4
120
30
Kış Beslemesi 5
90
30
Kış Beslemesi 6
Kış Beslemesi 7
30
30
60
30
30
77
30
310
360
517
0
0
143
173
239
87
98
145
77
77
129
30
30
110
126
183
30
30
90
106
150
60
60
83
94
138
30
30
41
47
69
: Değişken masraflar içerisindeki yem masrafı oranının %60 olduğu varsayımı ile
hesaplanmıştır.
1
Tablo 7’de verilen rakamlar, entansif şartlarda koyunculuğun ekonomik olmayacağını ve
mutlaka mera kullanımının gerekli olduğunu teyit etmektedir. Tablolardaki rakamlardan aynı
zamanda yeni doğan ya da satılabilir konuma gelen bir kuzunun işletmeye maliyeti de hesap
edilebilir. Eğer koç altı koyun başına yılda bir kuzu elde ediliyor ise o kuzunun işletmeye
maliyeti koyunun yıllık toplam masrafı kadardır; ya da yeni doğmuş bir kuzunun işletmeye
maliyeti bir koyunun masraflarının koyun başına alınan kuzu sayısına bölünmesi ile elde
edilir.
Bir koyunun toplam masrafı
Yeni doğan bir kuzunun maliyeti = ----------------------------------------------Bir koyundan elde edilen kuzu sayısı
Süt kesiminde satılan bir kuzunun maliyeti ise, aşağıdaki formül ile ifade edilebilir.
Satım aşamasına gelen
bir kuzunun maliyeti =
Bir koyunun toplam masrafı
--------------------------------------------- / Kuzuların yaşama gücü
Bir koyundan elde edilen kuzu sayısı
Bu durumda bir sürüden ne kadar çok çoklu doğum elde edilirse kuzu maliyetleri o
kadar düşük olacaktır. Ülkemiz koyun ırklarında ikizlik oranları genelde düşüktür. Çoğu
ırklarda %15-20 arasında ikizlik elde edilmektedir. Bu oranlarda ikizlik elde edilen sürülerde,
kuzu satımına kadar olan dönemdeki kuzu kayıpları da dikkate alındığında, sütten kesimde
elde kalan kuzu sayısı koç altı koyun sayısı kadar ancak olmaktadır (Şahinli, 2011). Hatta
yaşama gücünün düşük olduğu bazı sürülerde bir koyundan bir satılabilir kuzu dahi elde
edilememektedir ve kuzu başına düşen masraflar daha da artmaktadır. Çoklu doğum oranı
yüksek olan sürülerde ise kuzu başına düşen maliyet önemli ölçüde azalmaktadır. Bu nedenle
çoklu doğum oranlarını artırmaya yönelik ıslah ve melezleme çalışmaları ülkemiz
koyunculuğu açısından oldukça önemlidir.
Süt Emen Kuzularda Beslenme Maliyeti
Kasaplık bir kuzunun tolam maliyeti, anneye yapılan masraflar ile kesime gidinceye
kadar kuzuya yapılan besleme masraflarını kapsamaktadır. Kuzu büyütmede farklı metotlar
benimsenebilir. Halıcı ve ark (2015), Aksaray ve Sivas İlinde yürüyen Halk Elinde Islah
çalışmasında yer alan bazı işletmelerde kuzu besisinde iki farklı metodu karşılaştırdıkları
çalışmada geleneksel olarak sadece anne sütü ve mera ile beslenen kuzular ile anne sütüne
ilaveten kuzu başlangıç yemi verilen hayvanlar karşılaştırılmıştır. Anne sütüne ilaveten ek
yemleme yapmak gerekli ya da karlı mı? Sorusuna cevap arayan bu çalışma bulguları
meraların annenin ihtiyacını karşılayabilecek durumda olması halinde kuzulara süte ilaveten
ek yemleme yapılmasının gerekli olmadığını göstermektedir.
Tablo 8. Farklı kuzu büyütme metotlarının karşılaştırılması
Özellikler
KANGAL AKK
98. Gün
0-98 günler
CA,kg
GCAA,gr
AKKARAMAN
98. Gün
0-98 günler
CA,kg
GCAA,gr
Besleme Yöntemi
Süzek
Geleneksel
Cinsiyet
Dişi
Erkek
Doğum Tipi
Tek
İkiz
İşletme
1
2
3
Genel
38.1
35.2
344
313
32.5
29.2
289
254
34.2
39.1
305
351
29,3
32,4
257
286
38.6
34.7
344
312
32,5
29,1
285
258
39.0
35.7
35.3
36.6
352
321
311
328
33,8
30,2
28,4
30,8
303
264
247
272
Kuzu başına Aksaray ilinde 53 kg, Sivas ilinde ise 61,3 kg yem tüketilmiştir (Tablo 9).
Buna karşılık 98. Gün canlı ağırlıklarında Aksaray ilindeki kuzularda sadece 2,9, Sivas
ilindeki kuzularda ise 3,2 kg’lık bir fazlalık söz konusu olmuştur (Tablo 8). Bu fazlalıklar
kuzuları 10 gün kadar daha sonra pazara çıkararak telafi edilebilir. Eğer 10 gün erken
pazarlamanın önemli bir avantajı yoksa, kuzulara konsantre yem vermenin ekonomik
olmadığı söylenebilir. Böylece kuzu başına yaklaşık 50TL’lik bir gereksiz harcama
önlenebilir.
Tablo 9. Süzek yemleme yapılan kuzularda yem tüketimi, canlı ağırlık artışı ve yemden
yararlanma değerleri
0-14. gün
15-28. gün
29-42. gün
43-56. gün
57-70. gün
71-84. gün
85-98. gün
Genel
Akkaraman-Aksaray
Kangal Akkaramnı Sivas
Günlük
Günlük
Günlük Canlı
Günlük Canlı
Yem
Ağ.
Yemden
Yem
Ağ.
Yemden
Tüketimi Artışı
Yararlanma Tüketimi Artışı
Yararlanma
51
301
0,17
56
384
0,15
100
243
0,41
192
307
0,63
268
293
0,91
429
307
1,4
498
307
1,62
639
439
1,47
820
293
2,8
823
300
2,74
827
257
3,22
1040
343
3,03
1223
329
3,72
1201
329
3,65
541
289
1,84
626
344
1,82
Sonuç olarak karlı bir koyunculuk yapabilmek için çoklu doğum oranı, kuzuların
yaşama gücü, meralardan yararlanma süresi ve mera kalitesi, kuzuların büyüme performansı,
sağım ve ek yemleme masrafları gibi faktörlere dikkat edilmesi önem taşımaktadır.
Kaynaklar
1. Aktaş, A.H. (2009). Konya ili Karapınar ilçesi koyunculuk işletmelerinin ekonomik analizi.
Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 89 S, Konya.
2. Coşkun,B. (2012). Koç katım zamanının beslenme maliyetleri üzerine etkisi. Uzunyayla, 4, 67, 16-23.
3. Dellal, İ., Keskin, G., Dellal,G., 2002. Gap Bölgesinde küçükbaş hayvan yetiştiren
işletmelerin ekonomik analizi ve hayvansal ürünlerin pazara arzı. T.C. Tarım ve Köyişleri
Bakanlığı, Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü, Proje Raporu 2002-2, Yayın No, 83,
Ankara.
4. Gezer,O.N. (2010). Sivas ili koyunculuk işletmelerinin yapısal özellikleri. Selçuk Üniversitesi,
Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 75S, Konya.
5. Halıcı, İ., Coşkun, B., Polat, E.S., Oğrak, Y.Z., Aktaş, A.H., Kan, M., Kılıç, N., Toy,H.,
Sert,A.(2015). Süt Emme Dönemindeki Akkaraman kuzuların süzek yemleme (Creep
Feeding) sistemi ile büyütülmesi . Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü,
Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvancılık, Proje Sonuç Raporu, Ankara.
6. NRC(National Research Council)(2007) Nutrient Requirements of Small Ruminants: Sheep,
Goats, Cervids, and New World Camelids, National Academies Press, Washington DC.
7. Şahin, A., 2001. Van İli Merkez İlçede Koyunculuk Yapan İşletmelerin Ekonomik Analizi
(Yüksek Lisans Tezi). Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarım Ekonomisi
Anabilim Dalı, Van.
8. Şahinli, M.A. (2011). Konya ilinde koyunculuk faaliyetlerine yer veren tarım işletmelerinin
ekonomik analizi ve koyunculuk faaliyetinde etkili olan unsurların saptanması. Anakara
Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi. 204 S ANKARA.
9. TÜİK (2015). Hayvansal Üretim Verileri. www.tüik.gov.tr