Mikro İktisat E-kitap okumak için tıklayın

Transkript

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2632
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1600
M‹KRO ‹KT‹SAT
Yazarlar
Prof.Dr. Kemal YILDIRIM (Ünite 1, 2, 7, 8)
Prof.Dr. Cüneyt KOYUNCU (Ünite 3, 4)
Yrd.Doç.Dr. Ayla YAZICI (Ünite 6)
Yrd.Doç.Dr. Meltem ERDO⁄AN (Ünite 5)
Editörler
Prof.Dr. Kemal YILDIRIM
Yrd.Doç.Dr. Meltem ERDO⁄AN
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Yrd.Doç.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Ö¤retim Tasar›mc›lar›
Prof.Dr. Cengiz Hakan Ayd›n
Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Dil Yaz›m Dan›flman›
Okt. Serdar fien
Grafikerler
Hilal Küçükda¤aflan
Ayflegül Dibek
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Mikro ‹ktisat
ISBN
978-975-06-1300-5
3. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 16.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Nisan 2014
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................
vii
Mikroekonomi..........................................................................
2
1. ÜN‹TE
Tüketici Davran›fllar› Kuram› ve Tüketici Talebi................. 28
2. ÜN‹TE
G‹R‹fi ..............................................................................................................
TEMEL KAVRAMLAR.....................................................................................
Mal ve Hizmetler ...........................................................................................
Kaynaklar .......................................................................................................
K›tl›k...............................................................................................................
Seçim ve F›rsat Maliyeti ................................................................................
Rasyonel Davran›fl ve Bireysel Ç›karlar .......................................................
Mevcut ve Gelecekteki Tüketim ..................................................................
Sosyal Bilim Olarak Ekonomi ve ‹lgi Alan› Olarak Sosyal Sonuçlar .........
TEfiV‹KLER, DÜRTÜLER VE EKONOM‹K MODELLER ...............................
Sebep-Sonuç ‹liflkisi ......................................................................................
Mikroekonomik Modellerde Kullan›lan Analitik Araçlar ............................
K›s›tl› Optimizasyon ......................................................................................
Marjinal Ç›kar›m ve K›s›tl› Optimizasyon ....................................................
Denge Analizi ................................................................................................
Karfl›laflt›rmal› Dura¤an Analiz .....................................................................
POZ‹T‹F VE NORMAT‹F ANAL‹Z.................................................................
M‹KROEKONOM‹N‹N KISA B‹R TAR‹HÇES‹ ..............................................
KARAMSAR OLMAYAN B‹L‹M VE FARKLI DÜfiÜNEB‹LME TARZI ...........
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
G‹R‹fi ..............................................................................................................
BÜTÇE KISITI................................................................................................
Bütçe Do¤rusu...............................................................................................
Bütçe Do¤rusundaki De¤iflmeler .................................................................
FAYDA VE TÜKET‹C‹ TERC‹HLER‹ .............................................................
Kardinal Fayda Yaklafl›m› .............................................................................
Ordinal Fayda Yaklafl›m›...............................................................................
Tüketici Tercihleri ve Farks›zl›k E¤rileri ......................................................
Tercihler Üzerine Varsay›mlar ................................................................
Farks›zl›k E¤rilerinin Özellikleri ...................................................................
Marjinal ‹kame Oran› ....................................................................................
Marjinal ‹kame Oran› ve Marjinal Fayda .....................................................
Çeflitli Biçimdeki Farks›zl›k E¤rileri ve Fayda Fonksiyonlar›................
OPT‹MAL SEÇ‹MLER VE FAYDA MAKS‹M‹ZASYONU ...............................
Cobb-Dougls Türü Tercihlerde Optimal Seçimler ......................................
Tam ‹kame Durumunda Optimal Seçimler .................................................
Mükemmel Tamamlay›c›l›k Durumunda Optimal Seçimler........................
TÜKET‹C‹ TALEB‹ KURAMI .........................................................................
Gelirdeki De¤iflmeler (Gelir-Tüketim E¤risi ve Engel E¤risi).....................
Bir Mal›n Fiyat›ndaki De¤iflmeler (Fiyat-Tüketim E¤risi ve Talep
E¤risi) .............................................................................................................
Fiyat De¤ifliminin Etkileri (Gelir ve ‹kame Etkileri: Hicks Yaklafl›m›).......
Düflük Mallarda ‹kame - Gelir Etkisi ve Talep E¤risi fiekli ........................
Çapraz Fiyat Talep Fonksiyonu (‹kame ve Tamamlay›c›l›k)......................
3
4
4
4
6
7
8
9
10
11
12
12
13
13
15
17
19
20
22
24
25
26
26
27
29
29
30
31
32
32
34
35
35
37
37
38
39
41
41
43
44
44
45
47
49
51
52
iv
Mikro ‹ktisat
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
3. ÜN‹TE
Üretim Kuram› ........................................................................ 58
G‹R‹fi ..............................................................................................................
ÜRET‹M TEKNOLOJ‹S‹ VE FONKS‹YONU ..................................................
ÜRET‹MDE KISA VE UZUN DÖNEM...........................................................
KISA DÖNEMDE ÜRET‹M ............................................................................
UZUN DÖNEMDE ÜRET‹M ..........................................................................
Efi ÜRÜN E⁄R‹LER‹.......................................................................................
Marjinal Teknik ‹kame Oran› .......................................................................
Üretimin Ekonomik Bölgesi .........................................................................
Teknolojik Geliflme .......................................................................................
‹KAME ESNEKL‹⁄‹ ........................................................................................
Özet ...............................................................................................................
4. ÜN‹TE
59
59
61
62
66
66
69
71
73
74
78
79
80
81
81
Maliyet Kuram›......................................................................... 82
G‹R‹fi ..............................................................................................................
MAL‹YET‹N ÖLÇÜMLENMES‹.......................................................................
KISA DÖNEMDE MAL‹YETLER ....................................................................
Toplam Maliyetler ........................................................................................
Ortalama ve Marjinal Maliyetler ...................................................................
Toplam Maliyet E¤rileri.................................................................................
Ortalama Maliyet E¤rileri ve Marjinal Maliyet E¤risi ...................................
Toplam, Ortalama ve Marjinal Maliyet E¤rileri............................................
UZUN DÖNEMDE MAL‹YETLER..................................................................
Efl Maliyet Do¤rusu ......................................................................................
Uzun Dönem Maliyet Minimizasyonu..........................................................
Girdi Fiyatlar›nda De¤iflim............................................................................
Uzun Dönem Geniflleme Yolu .....................................................................
Normal ve Baya¤› Girdi ................................................................................
Uzun Dönem Ortalama Maliyet E¤risi ve Ölçek Ekonomileri ...................
Uzun Dönem Marjinal Maliyet E¤risi ...........................................................
KISA VE UZUN DÖNEM MAL‹YET E⁄R‹LER‹N‹N B‹RL‹KTE ANAL‹Z‹.....
K›sa ve Uzun Dönem Ortalama Maliyet E¤rileri Aras›ndaki ‹liflki .............
K›sa ve Uzun Dönem Maliyet E¤rileri ve Ölçe¤e Göre Getiri ...................
K›sa ve Uzun Dönem Marjinal Maliyet E¤rileri Aras›ndaki ‹liflki ...............
Özet ...............................................................................................................
5. ÜN‹TE
54
55
56
56
57
83
83
85
85
87
89
90
92
94
94
95
97
98
99
100
100
101
101
103
105
107
108
109
110
110
Tam Rekabet............................................................................ 112
G‹R‹fi ..............................................................................................................
TAM REKABET P‹YASASI .............................................................................
Tam Rekabet Piyasas›n›n Özellikleri............................................................
Tam Rekabet Piyasalar›nda Firma ve Piyasa Talep E¤risi ..........................
Tam Rekabet Piyasas›nda Firman›n Toplam, Ortalama ve
113
113
114
115
v
‹çindekiler
Marjinal Has›lat›.......................................................................................
TAM REKABET P‹YASASINDA F‹RMANIN KISA DÖNEM DENGES‹
VE F‹RMA ARZ E⁄R‹S‹ .................................................................................
Toplam Has›lat - Toplam Maliyet Yaklafl›m› ..............................................
Marjinal Has›lat - Marjinal Maliyet Yaklafl›m› ..............................................
K›sa Dönemde Firmalar ‹çin Denge Durumlar› ....................................
Firman›n Zarar Etmesi Sonucu Kapanma Karar›...................................
Firman›n Zarar Etmesine Ra¤men Üretime Devam Etme Karar› .........
K›sa Dönem Firma Arz E¤risi .......................................................................
TAM REKABET P‹YASASINDA UZUN DÖNEM F‹RMA VE P‹YASA
DENGES‹ VE P‹YASA ARZ E⁄R‹S‹ ..............................................................
Uzun Dönem Piyasa Arz E¤risi ....................................................................
TAM REKABET P‹YASASINDA REFAH VE ETK‹NL‹K ................................
Özet ...............................................................................................................
115
117
117
118
119
120
120
120
121
121
125
128
129
130
130
131
Eksik Rekabet Piyasalar›-Monopol, Monopolcü Rekabet ve
Oligopol Piyasalar› ................................................................... 132
6. ÜN‹TE
Faktör Piyasalar›......................................... ............................. 156
7. ÜN‹TE
G‹R‹fi ..............................................................................................................
MONOPOL P‹YASASI....................................................................................
Monopol Gücün Kaynaklar›: Girifl Engelleri ...............................................
Monopolde Talep, Toplam Has›lat ve Marjinal Has›lat ..............................
Toplam Has›lat, Marjinal Has›lat ve Talebin Fiyat Esnekli¤i ......................
K›sa Dönemde Monopolcü Firman›n Kâr Maksimizasyonu .......................
Monopolde Uzun Dönem Dengesi ..............................................................
Monopolde Fiyat Farkl›laflt›rmas› .................................................................
Monopole Yöneltilen Elefltiriler....................................................................
MONOPOLCÜ REKABET P‹YASASI .............................................................
Monopolcü Rekabette Talep ve Has›lat.......................................................
Monopolcü Rekabet Piyasas›nda K›sa Dönem Dengesi .............................
Monopolcü Rekabet Piyasas›nda Uzun Dönem Dengesi ...........................
Monopolcü Rekabette Kullan›lmayan Kapasite...........................................
OL‹GOPOL P‹YASASI ...................................................................................
Oligopol Teorileri..........................................................................................
Geleneksel (Klasik) Oligopol Teorileri..................................................
Modern Oligopol Teorileri .....................................................................
Dirsekli Talep E¤risi Modeli ...................................................................
Anlaflmal› Oligopol Teorileri ..................................................................
Oligopol Piyasas›nda Fiyat D›fl› Rekabet .....................................................
Oligopol Piyasas›nda Etkinlik.......................................................................
Özet................................................................................................................
G‹R‹fi ..............................................................................................................
KISA DÖNEM ÜRET‹M FAKTÖRÜ (G‹RD‹) TALEB‹...................................
Rekabetçi Piyasada Firman›n Emek Talebi..................................................
Kâr› Maksimize Eden Emek Miktar›n›n Belirlenmesi ve Emek
Talep E¤risinin E¤imi ....................................................................................
Emek Talep E¤risinin Elde Edilifli ve E¤imi ‹çin Alternatif Bir Yöntem....
133
133
134
135
136
137
138
139
140
141
141
142
142
143
144
145
145
147
148
149
151
151
152
153
154
154
155
157
157
158
160
162
vi
Mikro ‹ktisat
REKABETÇ‹ P‹YASADA UZUN DÖNEM ÜRET‹M FAKTÖRÜ TALEB‹ ......
Uzun Dönem Emek Talep E¤risinin Alternatif Yöntemle Türetilifli ve
E¤imi ..............................................................................................................
Faktör ‹kame Etkisi .......................................................................................
Ç›kt› Etkisi ya da Ürün Etkisi ......................................................................
ENDÜSTR‹ VE P‹YASA ‹Ç‹N FAKTÖR TALEP E⁄R‹LER‹ ..........................
ÇIKTI P‹YASASINDA MONOPOLCÜ GÜCÜ BULUNAN F‹RMANIN
FAKTÖR TALEB‹ ..........................................................................................
EMEK F‹YATINDAK‹ DE⁄‹fi‹KL‹KLERE KARfiI EMEK TALEB‹N‹N
DUYARLILI⁄I ...............................................................................................
Emek Talebinin Ücret Esnekli¤i ve Hicks-Marshall Kurallar›.....................
G‹RD‹ ARZ E⁄R‹S‹ ......................................................................................
Zaman Kullan›m›na ‹liflkin Basit Bir Model ...............................................
EMEK P‹YASASINDA DENGE ......................................................................
MONOPSONCU FAKTÖR P‹YASALARI .......................................................
‹ki Tarafl› Monopol .......................................................................................
EKONOM‹K RANT ........................................................................................
Özet................................................................................................................
8. ÜN‹TE
163
165
165
166
168
169
171
171
173
174
178
179
180
180
182
183
184
184
185
Genel Denge ve Refah Ekonomisi.......................................... 186
G‹R‹fi ..............................................................................................................
TÜKET‹C‹LER ARASI DE⁄‹fi‹MDE ETK‹NL‹K VE GENEL DENGE ............
Edgeworth Kutu Diyagram› Çerçevesinde De¤iflim....................................
De¤iflimde Etkinlik ve Pareto Optimumu (Refah Ekonomisinde Birinci
Teorem) .........................................................................................................
Da¤›l›m Problemi Pareto Optimal ve Pareto Üstün Noktalar.....................
Di¤er De¤iflim Olanaklar› ve Pareto Optimumu (Refah Ekonomisinde
‹kinci Teorem)...............................................................................................
ÜRET‹MDE ETK‹NL‹K VE GENEL DENGE ..................................................
Üretim ‹mkânlar› S›n›r› E¤risi .......................................................................
Do¤rusal ve Do¤rusal Olmayan Üretim ‹mkânlar› S›n›r› ve Marjinal
Dönüflüm Oran›.............................................................................................
DA⁄ILIMDA VE ÜRET‹MDE GENEL DENGE (ÜRET‹M ‹MKÂNLARI
SINIRI ÜZER‹NDE FAYDA MAKS‹M‹ZASYONU) ........................................
Rekabetçi Fiyatlar ve Ekonominin Genel Dengesi .....................................
‹K‹NC‹ EN ‹Y‹ TEOREM ...............................................................................
SOSYAL REFAH KR‹TERLER‹ .......................................................................
Kaldor ve Hicks Kriterleri ............................................................................
Scitovsky Kriteri.............................................................................................
REFAH EKONOM‹S‹ VE GERÇEK DÜNYA .................................................
Piyasa Baflar›s›zl›¤› ........................................................................................
Piyasa Gücü.............................................................................................
Piyasalar›n Var Olmamas› ve Etkin Olarak ‹fllememesi........................
Eflitlik..............................................................................................................
Özet................................................................................................................
187
189
189
191
192
193
194
196
197
199
200
201
202
203
203
204
204
204
205
206
208
209
210
211
211
Sözlük ................................................................................... 213
Önsöz
Önsöz
‹ktisat, flimdi ve gelecekteki tüketimi yap›lacak mal ve hizmetlerin üretilmesi
ve paylafl›lmas› sürecinde bir toplumun alternatif yerlerde kullanabilece¤i k›t kaynaklar›n çeflitli alanlara tahsisine karar verirken, seçimlerini nas›l yapt›klar›n› ve
bu seçimlerin sonuçlar›n› inceleyen bir sosyal bilimdir.
Sosyal bilimler insan davran›fllar›n›n incelenmesine odaklan›r. Bir sosyal bilim
olan iktisad›n temel anadallar›ndan birisi mikro iktisat’d›r. Mikro iktisat; bireylerin
ve firmalar›n seçimlerini, bu seçimlerin birbirleri ile etkileflimlerini ve devletin bu
seçimlere etkisini araflt›rmay› kendisine konu edinmifltir.
‹nsanlar›n ihtiyaçlar›n› gidermede, üretilen mallar için kullan›lan kaynaklar
k›t oldu¤undan, üretti¤imiz mallar da k›tt›r. K›t kaynaklar›n kullan›m› insanlar›
seçimler yapmaya zorlar çünkü k›t olan üretim faktörleri s›n›rl› miktarda bir üretim yapma olana¤› vermektedir. Ancak do¤alar› gere¤i insanlar›n ihtiyaçlar›
s›n›rs›zd›r. S›n›rl› kaynaklarla insanlar›n s›n›rs›z ihtiyaçlar›n› karfl›lama süreci
ekonominin temel problemlerinden k›tl›k kavram›n› ortaya koymaktad›r. K›tl›k
gerçekten ekonomik bir problemdir ve bu nedenle de baz› seçimlerin yap›lmas›
gerekmektedir.
Seçimlerin nas›l yap›laca¤› ise tüketici ve üretici davran›fllar›na göre flekillenir.
Tüketiciler bütçe k›s›t› alt›nda faydalar›n› ve üreticiler ise maliyet k›s›t› alt›nda karlar›n› maksimize etmeye çal›fl›rlar. Bu çerçevede önce tüketici davran›fllar›n›
inceleyerek talep e¤risine, daha sonra üretici davran›fllar› ve maliyetleri inceleyerek arz e¤risine ulafl›lacakt›r. Üreticiler ile tüketicilerin etkileflimleri piyasalarda
olufltu¤u için ya da arz ve talep karfl›laflmalar› piyasalarda gerçekleflti¤i için ve
devletin de piyasalara iliflkin düzenlemeleri bulundu¤undan çeflitli mal ve faktör
piyasalar› incelenecektir. Sekiz ünite k›s›t› nedeniyle mikro iktisat kitab›n›z Genel
Denge ve Refah ünitesi ile sonland›r›lacakt›r.
Kitab›n haz›rlanmas›nda tüm eme¤i geçenlere teflekkürlerimizi sunuyor, baflta
ö¤rencilerimiz olmak üzere tüm okuyuculara yararl› olmas›n› gönülden diliyoruz.
Editörler
Prof.Dr. Kemal YILDIRIM
Yrd.Doç.Dr. Meltem ERDO⁄AN
vii
1
M‹KRO ‹KT‹SAT
Amaçlar›m›z
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Ekonominin tan›m›n› ve temel kavramlar›n› tan›yabilecek,
Ekonomik modeller ve mikroekonomide kullan›lan analitik araçlar› ifade edebilecek,
Pozitif ve normatif analiz ayr›m›n› aç›klayabilecek,
Mikroekeonominin geliflim sürecini belirtebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Ekonomi
Kaynaklar
Seçim ve F›rsat Maliyeti
Rasyonel Davran›fl
• K›s›tl› Optimizasyon
• Denge Analizi
• Karfl›laflt›rmal› Dura¤an Analiz
‹çindekiler
Mikro ‹ktisat
Mikroekonomi
• G‹R‹fi
• TEMEL KAVRAMLAR
• TEfiV‹KLER, DÜRTÜLER VE
EKONOM‹K MODELLER
• POZ‹T‹F VE NORMAT‹F ANAL‹Z
• M‹KROEKONOM‹N‹N KISA B‹R
TAR‹HÇES‹
• KARAMSAR OLMAYAN B‹L‹M VE
FARKLI DÜfiÜNEB‹LME TARZI
Mikroekonomi
G‹R‹fi
Bundan 50 y›l öncesine bakacak olursak biz de dahil hemen tüm toplumlar›n refahlar›nda art›fl oldu¤unu görmekteyiz. Televizyonun daha bulunmad›¤›, yolculuklar›n yeterince güçlü olmayan tafl›tlar ve zay›f lokomotiflerin çekti¤i trenlerle yap›ld›¤›, bilgisayar›n olmad›¤› bir dünyadan, bugün o zamanlar lüks bile say›labilecek
birçok mamulü insanlar›n ço¤unun sa¤layabildi¤i bir duruma geldik. Hemen herkesin evinde çamafl›r makinesi, televizyon, buzdolab› vb. bulunmaktad›r. ‹nsanlar›n bu zenginli¤e ulaflabilmesi için üretken faaliyetlerin koordinasyonunu sa¤layan
çok iyi çal›flan bir sisteme ihtiyaçlar› vard›r. Ne türden bir sistem oldu¤u tart›flmas›n›n bafllad›¤› yerde konufltu¤umuz fley ekonomidir. Ekonomi hem bireysel hem
de toplumsal düzeyde bir bütün olarak sistemin irdelendi¤i bir disiplindir. Ekonomideki bu geliflmeleri sa¤lamak için herhangi bir birim ya da kifli görevlendirilmemifl bunu piyasa ekonomisi baflarm›flt›r. Burada üretim ve tüketim çok say›da firman›n ve bireyin kararlar› sonucunda ortaya ç›km›flt›r. Bu sistemde hangi maldan
ne kadar üretilece¤ini ve nereye gönderilece¤ini söyleyen herhangi bir merkezi
otorite yoktur. Her bir üretici en kârl› olaca¤›n› düflündü¤ü mal› üretirken tüketiciler de ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için mevcut ürünler aras›ndan özgür iradeleri ile seçip al›rlar. Bu geliflmeleri ve ekonomiyi anlamak için öncelikle ekonominin ana
dallar›n› ortaya koyup bir tan›m›n› yapmam›z gerekir.
Birçok meslek grubunda uzmanlaflma oldu¤u gibi iktisatç›lar da ekonominin
farkl› alanlar›nda uzmanlafl›rlar. Bu ba¤lamda iktisad› iki ana dala ay›rabiliriz: mikroekonomi ve makroekonomi.
Mikroekonomi, bireylerin ve firmalar›n seçimlerini, bu seçimlerin birbirleri ile
etkileflimini ve devletin bu seçimlere etkisini araflt›rmay› kendisine konu edinmifltir. ‹simdeki mikro ön eki Yunanca “mikros” kelimesinden gelir ve küçük anlam›ndad›r. Dolay›s›yla mikroekonomi tüketici, iflçi, yönetici ve bir firma gibi bireysel
ekonomik karar vericilerin iktisadi davran›fllar›n› inceler. Ayn› zamanda hane halklar›, endüstriler, piyasalar, iflci birlikleri ve ticaret birlikleri gibi ajanlar›n davran›fllar›n› inceler. Mikroekonominin ilgilendi¤i baz› sorular flöyledir: Masaüstü bilgisayar m› alay›m yoksa dizüstü bilgisayar m›? Akaryak›t fiyatlar› artarsa insanlar daha
küçük arabalara yönelirler mi? Gelir vergisindeki azalma insanlar›n daha çok çal›flmas›n› teflvik eder mi?
Mikroekonomi, bireylerin ve
firmalar›n seçimlerini, bu
seçimlerin birbirleri ile
etkileflimini ve devletin bu
seçimlere etkisini
araflt›rmay› kendisine konu
edinmifltir.
4
Mikro ‹ktisat
Makroekonomi, ekonomiyi bir
bütün olarak inceler. Yani
makroekonomi ulusal
ekonomide devletin,
firmalar›n ve bireylerin
tercihlerinin toplam etkisiyle
ilgilenmeyi kendisine konu
edinmifltir.
Makroekonomi, ekonomiyi bir bütün olarak inceler. Yani makroekonomi
ulusal ekonomide devletin, firmalar›n ve bireylerin tercihlerinin toplam etkisiyle ilgilenmeyi kendisine konu edinmifltir. Yine isimdeki makro ön eki Yunanca büyük
anlam›na gelen “makros” kelimesinden gelmektedir. Burada gelirin ve istihdam›n
toplam düzeyleri, faiz oran›, enflasyon oran›, büyüme ve ulusal bir ekonomide
konjonktürün do¤as› gibi konular incelenir. Makroekonominin cevap arad›¤› baz›
sorular flunlard›r: 2000’li y›llar›n bafllar›ndan itibaren Türkiye’de üretimde art›fl sa¤lan›rken neden ayn› baflar› istihdamda yakalanamad›? Çin’deki ve Hindistan’daki
gelir art›fl› neden Türkiye’dekinden daha fazla? Neden Avrupa ülkelerinde kamu
borç stoklar› artarken Türkiye’de kamu maliyesi bu sorundan büyük ölçüde kurtulmufltur? Enflasyonun nedenleri nelerdir? 1970’lerden 2000’lerin bafllar›na kadar
çok yüksek seyreden enflasyon son 10 y›lda nas›l düflürülebilmifltir?
Bu k›s›mda ekonominin ne oldu¤u konusunda genel bir bilgi verilecek ve bir
ekonomistin dünyay› nas›l gördü¤ü konusunda genel bir bak›fl kazand›r›lacakt›r.
Burada ekonominin temel yap› tafllar›n›n anlafl›lmas›n› sa¤lamaktan öteye gidilmeyecektir. Bu ba¤lamda öncelikli olarak ekonominin tan›m› yap›lacakt›r. Yapt›¤›m›z
tan›mlamay› daha iyi kavrayabilmek için tan›mda geçen kavramlar üzerinde ayr›nt›l› olarak durulacakt›r.
Ekonomi, flimdi ve gelecekte tüketimi yap›lacak mal ve hizmetlerin üretilmesi ve paylafl›lmas› sürecinde bir toplumun alternatif yerlerde kullanabilece¤i
k›t kaynaklar›n çeflitli alanlara tahsisine karar verirken seçimlerini nas›l yapt›klar›n› ve bu seçimlerin sonuçlar›n› inceleyen bir sosyal bilimdir.
TEMEL KAVRAMLAR
AM AÇ
1
Ekonomi tan›m›nda verilen temel kavramlar› tan›mak
Mal ve Hizmetler
‹ster firma düzeyinde olsun ister bireysel düzeyde olsun ihtiyac›m›z› gideren her
fley mald›r. Fiziki veya fiziki olmayan olmak üzere mallar› ikiye ay›rmak mümkün.
Fiziki mallara yolcu uçaklar›, kitap ve döner gibi dokunabilece¤imiz ürünleri örnek verebiliriz. Üniversitede ald›¤›n›z e¤itim veya hastanelerden ald›¤›m›z bak›m
ve tedaviler fiziki olmayan mallard›r. Bu gruba giren maddi olmayan mallar, fiziki
mallardan ay›rt edici özelliklerini vurgulamak için, hizmetler olarak adland›r›l›r.
Ancak ço¤u kez ifadede yal›nl›k sa¤lamak için mal tabiri hem mallar› hem de hizmetleri ifade etmek amac›yla kullan›lacakt›r.
Kaynaklar
‹htiyaçlar›n karfl›lanmas› ancak kaynaklar›n kullan›lmas› ile mümkün olabilir. Kaynaklar mal ve hizmetlerin üretilmesi sürecinde kulland›¤›m›z üretim araçlar› ile
ham maddeler veya baflka bir ifadeyle girdilerdir. ‹ktisatç›lar kaynaklar› dört ana
bafll›k alt›nda toplamaktad›rlar: toprak (do¤a), emek, sermaye ve giriflimci.
Toprak dedi¤imizde akl›m›za do¤an›n tamam› gelmelidir. Topra¤›n kendisi,
topra¤›n üzerinde yetiflen her fley ve madenler gibi do¤adan ç›kart›lan her fleyi
içermektedir.
Üretim sürecinin bir di¤er faktörü olan emek, insan›n hem fiziki hem de zihinsel
çabas›n› ifade etmektedir. Emek toplumdaki bireylerin kabiliyetleri, e¤itimleri ve ö¤retimleri dahil olmak üzere fiziki ve entelektüel hizmetlerinin tamam›n› içermektedir.
5
1. Ünite - Mikroekonomi
‹ktisatta sermaye kelimesi paradan ziyade fiziki üretim araçlar›n› vurgulamaktad›r. Sermaye, makine ve ekipman gibi üretimde kullan›lan ürünleri bir bütün olarak ifade etmektedir. Sermaye denilince bir projenin gerçekleflmesi için gereken
mali destek veya baz› firmalar›n finansman› için kullan›lan hisse senetleri veya tahviller akla gelmektedir. Bu genel itibariyle do¤rudur ancak makine, teçhizat, bina,
depo, fabrika gibi fiziki varl›klar› içermedi¤i için tahvil ve hisse senetlerini finansal sermaye olarak adland›r›yoruz. Yani, baflka mallar›n üretim sürecinde kullan›lmak üzere üretilmifl mallar sermaye olarak adland›r›lmaktad›r.
Buradan yola ç›karak bir ekonomide mallar›n iki amaçla üretildiklerini söyleyebiliriz. Bunlardan birincisi üretimin nihai amac› olan, bir ihtiyac› gidermek amac›yla yap›lan üretimdir ki bu mallar tüketim mal› olarak adland›r›l›r. Di¤eri ise baflka mallar› üretmek için kullan›lan mallard›r ve sermaye mal› olarak adland›r›l›r.
Bir ürünü kimin kulland›¤›na bakarak da tüketim veya sermaye mal› oldu¤una karar verebiliriz. E¤er bir mal nihai tüketici taraf›ndan al›n›yor ve kullan›l›yorsa tüketim mal›d›r. E¤er bir firma baflka mallar üretmek amac›yla ald›¤› mal› kullan›yorsa
bu sermaye mal›d›r. E¤er bilgisayar›m›z› oyun oynamak için kullan›yorsak tüketim,
bir proje gelifltirme sürecinde rapor haz›rlamak için kullan›yorsak sermaye mal›d›r.
Bir mal›n yap›m›nda kullan›lan malzemeleri, ürünün kendisinden ay›rt edebilmek
amac›yla “kaynak” ad› verilir. Literatürde kaynaklar, üretim faktörleri ya da girdi
kelimeleri birbirinin yerine kullan›labilmektedir. Baz› mallar kullan›mlar›na göre
tüketim mal› olabilece¤i gibi sermaye mal› da olabilirler.
Ekonomik hayatta risk alan bireyler giriflimcilerdir. Kâr sa¤lamak veya zarara katlanmak gibi sonuçlar› olan ekonomik aktiviteleri hayata geçirdi¤i için giriflimcilerin yönetsel yetenekleri olmakla beraber salt yönetici olarak addedilemezler.
Giriflimci di¤er üretim faktörlerini arzulad›¤› üretimi sa¤layabilecek bir formatta bir
araya getiren kiflidir.
‹nsanlar gelirlerini, ya sahibi olduklar› kaynaklar› satarak ya da kiralayarak elde ederler. ‹nsanlar›n topraklar›n› kullanarak elde ettikleri gelire rant, emeklerini
arz ederek elde ettikleri gelire ücret, sermayelerini kullanarak elde ettikleri gelire
faiz ve giriflimcilerin gelirine de kâr denilmektedir. Kaynaklar› ellerinde bulunduranlar bu kaynaklar›n› satarak veya kiraya vererek elde ettikleri gelirle mal ve hizmet alabilmektedirler. Üreticiler de satt›klar› mal ve hizmetlerin bir karfl›l›¤› olarak
elde ettikleri bu gelirle kaynaklar›n› kulland›klar› birimlerin gelirlerini ödemektedirler. Yani burada bir döngü söz konusudur.
Kaynaklar›n da¤›l›m›n› belirlemde en önemli rolü fiyatlar üstlenir. Fiyat mekanizmas›, hangi mal ya da hizmetin nas›l ve kimin için üretilece¤ine karar verilmesini sa¤layan bir mekanizmad›r. Fiyatlar bireylerin ve firmalar›n kararlar›n› etkiler
ve tüketicilerin, firmalar›n ve tüm toplumun temsilcisi olarak devletin ve kamu otoritelerinin kararlar›n›n birbiriyle etkileflimi sonucu belirlenir. Tüketiciler ile üreticilerin (firmalar›n) etkileflimini sa¤layarak al›c›lar›n sat›c›larla ticaret yapmas›na olanak sa¤layan mekanizmaya piyasa ad› verilmektedir. Piyasa denildi¤inde fiziki bir
ortamdan ya da sanal bir ortamdan bahsediyoruz. fiehir merkezinde giyim ve g›da
ürünleri için gitti¤imiz bir al›flverifl merkezi piyasay› oluflturdu¤u gibi internet üzerinden yap›lan al›flverifllerin oluflturdu¤u ortam da bir piyasad›r.
Ekonomik birimlerin elde ettikleri gelirler nas›l s›n›fland›r›l›r.
SIRA S‹ZDE
‹nsanlar›n topraklar›n›
kullanarak elde ettikleri
gelire rant, emeklerini arz
ederek elde ettikleri gelire
ücret, sermayelerini
kullanarak elde ettikleri
gelire faiz ve giriflimcilerin
gelirine de kâr
denilmektedir.
1
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
6
Mikro ‹ktisat
K›tl›k
Bireyin kendi iyili¤i için
yapt›¤› bir eylemin topluma
zarar vermesi durumunda
piyasa baflar›s›zl›¤› oluflur.
K›tl›k, var olan bir kayna¤›n ne kadar›n›n istenildi¤i ile ilgilidir. E¤er bir kayna¤›n
mevcut miktar›ndan daha fazlas›n› istiyorsak o kaynak k›tt›r. Günlük hayat›m›zda
do¤ada nadir olarak görülen anlam›nda kullan›lan k›tl›k kavram›, ekonomide daha genifl bir anlama sahiptir. Bir birey veya firma bir mal veya kaynak için ödeme yapmaya haz›rsa ekonomistlerin tan›m›nda o mal ya da kaynak k›tt›r.
Herkes çok iyi bir mekanda güzel bir evinin, spor bir arabas›n›n, yazlar› geçirebilece¤i yazl›¤›n›n (bu örnekleri istedi¤iniz kadar art›rabilirsiniz) olmas›n› ister
ama her zaman her istedi¤imizi elde edemeyiz. Elimizdeki kaynaklar s›n›rl› oldu¤u için olas› alternatifler aras›ndan bir seçimde bulunmak zorunday›z. K›saca insanlar›n ihtiyaçlar›n› gidermede; üretilen mallar için kullan›lan kaynaklar k›t oldu¤undan üretti¤imiz mallar da k›tt›r. K›t kaynaklarla k›t mallar üretebiliriz. Ancak
do¤alar› gere¤i insanlar›n ihtiyaçlar› s›n›rs›zd›r. S›n›rl› kaynaklarla insanlar›n s›n›rs›z ihtiyaçlar›n› karfl›lama süreci ekonominin temel problemlerinden k›tl›k kavram›n› ortaya koymaktad›r. K›tl›k gerçekten ekonomik bir problemdir ve bu nedenle de baz› seçimlerin yap›lmas› gerekmektedir.
Kaynaklar›n k›tl›¤›ndan bahsetti¤imizde sadece maddi kaynaklar anlafl›lmamal›d›r. Zaman da k›tt›r ve günde sadece 24 saat vard›r. Zaman›m›z›n kullan›m›n› düzenlerken bir eylem için ay›rd›¤›m›z zaman, o zaman diliminde yapabilece¤imiz di¤er aktivitelerden vazgeçti¤imiz anlam›na gelmektedir. Zaman›m›z› s›nava haz›rlanmak için kullan›yorsak sinemaya gitmekten vazgeçmemiz gerekir. Zaman birçok insan için k›s›tl› oldu¤undan, daha az zaman harcamak için insanlar
para vermeye haz›rd›rlar. Örne¤in flehrin uzak noktalar›nda bulunan büyük al›flverifl merkezlerinde ucuza al›flverifl yapmak yerine mahallemizde bulunan bakkal ya da manavdan ayn› ürünleri daha pahal›ya almay› isteyebiliriz. Bu asl›nda
üzerinde zaman bask›s› olan bireyler için bakkal ve manavlar›n arz etti¤i önemli bir hizmettir. Bütün bu anlatt›klar›m›zdan yola ç›karak insanlar›n neden tercih
yapt›klar› sorusunun cevab›n› verebiliriz: para, zaman, tabiat gibi kaynaklar›m›z›n k›t olmas›ndan dolay›.
Bireylerin tercihlerinin toplam› toplumun genel tercihlerini ve dolay›s›yla k›t
kaynaklar›n nerelerde kullan›lmas› gerekti¤inin bilgisini bize verecektir. Bunu sa¤layabilecek sistem de piyasa ekonomisidir. Toplumsal olarak zaman› nas›l kullan›yoruz? Dünyan›n birçok yerinde oldu¤u gibi bizler de hafta sonu zaman›m›z› büyük al›flverifl merkezlerinde mi geçiriyoruz yoksa zamandan tasarruf etmemizi sa¤layacak olan yak›ndaki al›flverifl birimlerini mi tercih ediyoruz? Bunun cevab› toplumun tamam›n›n seçimlerinin gözlenmesiyle elde edilebilir. Fakat çeflitli gerekçelerle toplumun almas› gereken baz› kararlar› bireylerin seçimlerine b›rakmamak
daha do¤ru olabilir. Çünkü bireylerin toplumun yarar›na olmayan eylemleri olabilir. Bireyin kendi iyili¤i için yapt›¤› bir eylemin topluma zarar vermesi durumunda
piyasa baflar›s›zl›¤› oluflur. Sehirleflmenin yo¤un oldu¤u bölgelerde yeflilin korunmas› toplumun yarar›na olmakla beraber, mülkiyet sahiplerinin bofl arazilerini inflaata açmalar› kendi yararlar›nad›r. Bu nedenle baz› durumlarda bireysel tercihler
yerine hükümet veya belediyece al›nacak kamusal kararlar daha uygundur. Sular›n sanayileflme sonucu kirlenmesi veya bal›k avc›lar›n›n afl›r› avlanmalar› sonucu
denizlerdeki bal›k stoklar›n›n azalmas› veya ormanlar›n her gün talan edilmesi bu
duruma verebilece¤imiz çarp›c› örneklerdendir. Dolay›s›yla ekonomik analizlerin
bu tür olumsuzluklar› gidermek için çözüm önerilerinin gelifltirilmesinde kullan›labilece¤ini vurgulamada yarar vard›r.
7
Ekonomide k›t olmayan mallara ise serbest mal ad› verilmektedir. Havay› bu
tür mallara örnek olarak verebilir miyiz? E¤er bir sanayi flehrinin ya da kömürle
›s›tman›n yap›labildi¤i bir beldenin kirli havas›n› düflünürsek bunun her yer için
geçerli oldu¤unu söyleyemeyiz. Bu nedenle bir mal veya kayna¤›n serbest mal oldu¤unu düflünmek oldukça zordur. Kurtulmak için ödeme yapmaya haz›r oldu¤umuz her fleye ise kötü mal denilmektedir. Bu tür olumsuzluklara hava kirlili¤i,
çöpler, nükleer ve t›bbi at›klar örnek olarak verilebilir.
Seçim ve F›rsat Maliyeti
K›t kaynaklar›n kullan›m› insanlar› seçimler yapmaya zorlar çünkü k›t olan üretim faktörleri s›n›rl› miktarda bir üretim yapma olana¤› vermektedir. Seçimlerimizi alternatifler aras›ndan rasyonel biçimde fayda-maliyet karfl›laflt›rmas›ndan sonra yapar›z.
fiu ana kadar toplumun tüm ihtiyaçlar›n› karfl›lamaya yetecek kadar kayna¤›m›z›n olmad›¤›n›, bu kaynaklar›n nas›l ve hangi alanlarda kullan›lacak flekilde tahsis
edilmesi gerekti¤i konusunda seçim yap›lmas› gerekti¤ini gördük. Toplumlar alternatifler aras›nda seçim yapmal›d›r; yani hangi mal üretilecek, mallar›n üretilmesi için kaynaklar nas›l tahsis edilecek ve üretilen mallar topluma nas›l da¤›t›lacakt›r? sorular›na cevap bulmal›d›r. Üretim faktörlerini kullanarak müzik enstrüman› üretebilece¤imiz gibi ders kitaplar› veya sa¤l›k hizmeti de üretebiliriz. Ço¤altabilece¤imiz bu alternatif ürünlerin tamam›n› veya istedi¤imiz miktar›n›, kaynaklar›m›z›n s›n›rl› olmas› sebebiyle üretemeyiz; aralar›nda bir seçim yapmam›z gerekecektir. Seçim yap›lmas›n›n gereklili¤i gerek hükümet gerek firma ve gerekse bireysel bazda de¤iflmemektedir. Bir hükümet elindeki s›n›rl› kaynaklar› sa¤l›k alan›nda yap›lacak yeni çal›flmalara aktarmakla savunma harcamalar›na ya da bir sanatsal etkinli¤e aktarmak aras›nda bir seçim yapmak zorunda kalabilir. Bu durum, bireyler için de geçerlidir. Kifliler zaman ve gelirlerini nas›l harcayacaklar›na alternatifler aras›nda yapt›klar› seçimle karar verirler. Giriflimciler de emek, sermaye ve
topra¤› nas›l kullanacaklar›na karar verirler. Sonuç olarak k›tl›¤›n bir sonucu olarak toplumlar›n alternatifler aras›nda bir seçim yapmalar› kaç›n›lmazd›r. Bir fleyi
seçmek demek di¤er alternatiflerden vazgeçmek anlam›na gelir ve bunun topluma
bir maliyeti vard›r. Ekonomistler buna f›rsat maliyeti ad›n› vermektedir.
F›rsat maliyeti kavram›, ekonominin yukar›daki tan›m› içinde yer almamakla
beraber, k›tl›¤›n bir sonucu olmas› itibariyle asl›nda z›mni olarak tan›m›n içindedir.
F›rsat maliyeti bir fleyi seçti¤imizde vazgeçti¤imiz alternatiflerin de¤erini ifade etmektedir. Hükümetin mevcut imkânlarla okul yerine yol yapmas›, veya savunma
harcamalar›na daha fazla para ay›rarak yurttafllar›na götürebilece¤i sa¤l›k hizmetlerinden vazgeçmesi birer f›rsat maliyetidir. Benzer flekilde elimizdeki parayla tiyatro yerine sinemaya gitmek veya param›z› bankada tutarak faiz elde etmek yerine cebimizde tutmam›z f›rsat maliyetine örnek oluflturmaktad›r. Paray› cebimizde
tutman›n f›rsat maliyeti bankaya yat›rmayarak vazgeçti¤imiz faiz geliridir. Bir arkadafl›n›z size yemek ›smarlasa bile, size zaman gibi önemli bir maliyet getirmektedir. Çünkü bu zaman› baflka amaçlarla kullanabilirdiniz. Yani yeme¤i kim al›rsa als›n, harcan›lan zaman bak›m›ndan yeme¤e iliflkin bir f›rsat maliyeti vard›r. Kaynaklar s›n›rl›d›r ve herhangi bir mal› üretmek için kulland›¤›m›z kaynaklar› baflka bir
fley üretmek için kullanamay›z. Sonuçta bir ihtiyac› karfl›lamak için üretilen her mal
bir f›rsat maliyeti etkisi yaratmaktad›r. Yani f›rsat maliyeti, mallar›n k›t oldu¤unun
ve bedavaya olmad›¤›n›n aç›klamas›d›r. Kaynaklar›n k›t olmas› üretebilece¤imiz
mallar aras›ndan seçim yapmam›z› zorunlu k›l›yor, bir fleyi seçti¤imiz zaman di¤er
olas› seçeneklerden vazgeçti¤imiz için bir maliyetle karfl› karfl›ya kal›yoruz.
F›rsat maliyeti bir fleyi
seçti¤imizde vazgeçti¤imiz
alternatiflerin de¤erini ifade
etmektedir.
8
Mikro ‹ktisat
Üniversiteyi bitirdikten sonra baflvuruda bulundu¤unuz iki firman›n sizi ifle almak istemesi durumunda bir seçim yapmak zorunda kalacaks›n›z. ‹fl yerlerinin bir
tanesi, flehrin göbe¤indeki ifl merkezi olan yüksek bir binan›n iyi döflenmifl bir ofisinde size ifl imkân› sunarken bir di¤eri, flehrin d›fl›nda a¤açlar›n çevreledi¤i küçük
bir gölün kenar›nda bir ifl imkan› sunmaktad›r. Her ikisinin de size sundu¤u maddi imkânlar eflit olsun. Bu durumda hangisini seçersiniz? fiehir merkezindeki gökdelende hizmet veren firmay› seçti¤imizi varsayal›m. Bunun size maliyeti temiz hava ve güzel bir do¤al manzarad›r. Bu tür maliyeti ekonomistler seçimin f›rsat maliyeti olarak adland›rmaktad›r. Bireysel seçimleri anlamak için f›rsat maliyetini iyi
anlamak çok önemlidir çünkü en nihayetinde tüm maliyetler f›rsat maliyetidir. Buradan ç›kart›labilecek baflka bir sonuç da ekonomistlerin her fleye parasal anlamdaki maliyet-fayda aç›s›ndan yaklaflmad›klar›d›r. Çünkü yukar›daki örnekte oldu¤u gibi her iki ifl imkân›n›n sa¤lad›¤› ekonomik olanaklar ayn› oldu¤u halde, bir
maliyet söz konusudur. Örne¤imizdeki ücretlerin ayn› oldu¤u varsay›m›n yerine,
flehir merkezindeki firman›n T2.000 ve flehir d›fl›ndaki firman›n T3.000 ücret teklif
ettiklerini düflünelim. Bu durumda herhangi bir sebeple flehir içindeki ifli kabul
ederseniz bu seçiminizin bir sonucu olarak ortaya ç›kan f›rsat maliyetine her ay
T1.000’ye alabilece¤iniz her fley eklenecektir. fiehir merkezindeki ifli seçmenizin
maliyeti onun u¤runa vazgeçti¤iniz her fley oldu¤u için sonuçta katlan›lan bütün
bu maliyetler (T1.000/ay ve güzel bir do¤a manzaras›) f›rsat maliyetidir.
Üniversitede okuman›z›n f›rsat maliyeti var m›d›r? Üniversiteye gidiyor olman›z
zaten bir maliyettir. Okula ödedi¤iniz ö¤renim harc›, yurda veya kiral›k daireye
ödenen paralar birer maliyettir. Bunlar için para ödemiyor olsan›z bile yine de büyük bir maliyete katlan›yorsunuz. Çünkü burada okumak yerine bir ifle girip o iflte dört y›lda kendinizi ispatlay›p bir kariyer edinmek ve bu süre içinde gelir elde
etme olas›l›¤›n›z var. Sonuçta üniversiteye gelerek harç, kira, ders kitaplar› gibi
maliyetler ve bir ifle girmifl olma durumunda kazanabilece¤iniz gelir ve tecrübeden
vazgeçmek f›rsat maliyetini oluflturmaktad›r. Örne¤in Bill Gates okul s›ralar›nda bu
maliyetin ne kadar büyük olabilece¤ini anlay›p üniversite e¤itimini tamamlamadan
ifl hayat›na at›lm›flt›r. Sonuç olarak insanlar olas› seçenekler aras›nda seçimlerini
yaparken kendi ç›karlar›n› düflünürler ve rasyonel davran›rlar.
Rasyonel Davran›fl ve Bireysel Ç›karlar
Rasyonel davran›fl, ekonomistlerin insanlar›n seçimlerini nas›l yapt›klar›n› aç›klamak için kulland›klar› bir terimdir. Rasyonellik, insanlar›n ulaflabildikleri mevcut
bilgiler ›fl›¤›nda kendilerine en büyük tatmini sa¤layacak tercihi yapaca¤›n› ifade
etmektedir. Bir baflka deyiflle rasyonellik, bireylerin içinde bulunduklar› koflullar
çerçevesinde ulaflabilecekleri en iyi seçimi (tercihi) yapma gayretleri anlam›na gelmektedir. Burada rasyonel bireylerin amaçlar›na ulaflmak için bilinçli çaba harcayacaklar› kabul edilir. Bu amaçlar baflkalar› için bir anlam ifade etmese de bireyin
kendisi için anlam tafl›yor olabilir. Örne¤in çocu¤unun refah›n› art›rmak için tüketimini k›san birinin bencil olmad›¤› söylenebilir. E¤er çocu¤unu mutlu etmek kendisini de mutlu ediyorsa çocu¤unun refah› için çaba harcamak bu bireyin alg›s›
ba¤lam›nda kendi ç›kar›nad›r. Çocu¤unun gelece¤ine yönelik gayretler asil bir
davran›fl olsa da bireyin “ zahmete de¤er” buldu¤u her fley, farkl› bir bak›fl aç›s›yla ya da daha derin bir anlamda zahmete de¤er olmayabilir. Bir ifl adam› açl›k çeken çocuklara destek olmak yerine kar›n› maksimize etmeye çal›flabilir. Politikac›
popüler olmasa bile insanlar›n hayatlar›nda zahmete de¤er bir de¤ifliklik yapmak
yerine seçimleri kazanmaya yönelik çaba harcayabilir. Ancak bu bireylerin her biri davran›fllar›n› yüksek bir ahlaki kurala göre zahmete de¤er oldu¤u için de¤il,
kendi ç›kar› ba¤lam›nda zahmete de¤er buldu¤u için seçim yapmaktad›r.
Siz ç›karlar›n›z do¤rultusunda en iyi seçene¤inizin üniversiteye gitmek oldu¤una ak›ll› bir birey olarak karar verdiniz. Ama sizin yafl grubunuzdaki pek çok kifli
üniversiteye gitmeyi tercih etmedi. Birisi için en iyi seçenek olan bir durum bir
baflkas› için ayn› öneme sahip olmayabilir mi? Her bir bireyin kendine has hedefleri ve tav›rlar› vard›r ve bunlar›n sonuçlar›na (fayda ve maliyetlerine) kendisi katlanacakt›r. Bireyler alternatifler aras›ndan kendi ç›karlar›na en uygun olan›n›, mevcut bilgilerini kullanarak seçti¤i için her iki durumda da kararlar rasyoneldir. ‹nsanlar ayn› bilgilere sahip olduklar›nda dahi verdikleri kararlar farkl›l›k gösterebilmektedir. Sigara içmenin kanser riskini art›rd›¤› ve her y›l binlerce insan›n sigaraya
ba¤l› hastal›klar sebebiyle öldü¤ü bilgisi genel itibariyle bilindi¤i halde insanlar›n
büyük bir k›sm› sigara içmeyi sürdürmektedir. Peki bu davran›fllar› rasyonel midir?
Evet. Sigara kiflinin o an için rahatlamas›n› sa¤l›yor olabilir veya yaln›zl›¤›n› gideriyordur ya da istatistiklerin söyledi¤i fleyin kendisi için geçerli olmayaca¤›na da
inanm›fl olabilir. Sebep her ne olursa olsun bireyler o anda kendilerine en büyük
hazz› verecek alternatifi seçeceklerdir.
‹ktisatç›lar bireylerin genellikle alternatifler aras›ndan fayda ve maliyet analizi
yaparak kendilerini daha iyi duruma getirece¤ine inand›klar› seçene¤i tercih ederler. Burada ifade edilen fley karmafl›k bilgisayar hesaplar›ndan ziyade, insanlar›n
hislerini ve tav›rlar›n› alternatif seçenekleri karfl›laflt›rma sürecinde nas›l kulland›klar›d›r. ‹ktisatç›lar, bunlar›n bireylerin en çok ifllerine gelen seçene¤i seçmede onlara nas›l yard›mc› oldu¤u k›sm›yla ilgilenmektedirler.
fiunu da ifade edelim ki insanlar›n menfaatçi olmalar› onlar›n bencil olduklar›
anlam›na gelmez. ‹nsanlar hay›r organizasyonlar›na kat›larak di¤er insanlara yard›mc› olabilir ve bireysel fedakarl›klarda bulunabilirler. Bu adanm›fll›klar aile veya
yak›nlar›n›n faydas›na da olabilir. Örne¤in askerler ülkelerini savunmak için hayatlar›n› riske etmektedirler. Bütün bu eylemler de rasyoneldir ve bunlar da maddi olmayan menfaatler u¤runa yap›lmaktad›r.
Mevcut ve Gelecekteki Tüketim
Seçimler zaman içinde de f›rsat maliyetine neden olmaktad›r. Bir kayna¤› bugün
kullanmam›z onu gelecekte kullanamayaca¤›m›z anlam›na gelmektedir. Bugün ç›kart›lan bir varil petrolün gelecekte kullan›lmas› mümkün olmayacakt›r. Yani petrolü bugün kullanmak onu gelecekte kullanma f›rsat›n›n ortadan kalkmas› anlam›na gelmektedir. Burada yine bir karar verme süreci vard›r: Kaynaklar› bugün mü
kullanal›m yoksa gelecekte mi?
Mallar›n bir k›sm› bugün di¤er k›sm› gelecekte tüketilebilir. Bugünkü tüketimimizi azaltarak yar›nki tüketimimizi belki art›rabiliriz. Bugün üniversiteye gidiyor
olman›z›n sebeplerinden biri de bu de¤il mi? E¤er tam zamanl› bir ifliniz yoksa ve
aileniz de yeterince zengin de¤ilse bilinçli olarak yapabilece¤inizden daha düflük
bir tüketim yap›yorsunuz demektir. Yani tüketiminizin bir k›sm›n› erteliyorsunuz
demektir. Daha fazla e¤itim ve ö¤retimden sonra daha iyi gelir getirebilecek bir ifl
bulmay› ümit etti¤iniz için bu ertelemeye katlan›yorsunuz. Yani daha ehil ve bilgili olmak için bugünkü tüketiminizi gelecekte daha fazla tüketim yapabilmek için
erteliyoruz.
9
10
Mikro ‹ktisat
Sosyal Bilim Olarak Ekonomi ve ‹lgi Alan› Olarak Sosyal
Sonuçlar
Ekonomi toplumlar›n nas›l seçimler yapt›¤›n› inceleyen bir sosyal bilimdir. Bilim
insanlar›n›n ilgi alanlar›na göre odakland›klar› alanda farkl›l›k olmas›na karfl›n kulland›klar› bilimsel metotlar temelde benzerdir. Gerek do¤al gerek sosyal bilimler
hipotezler oluflturan modeller kurarak ve onlar› test ederek ilerler. Sosyal bilimler
insan davran›fllar›na odaklanm›flken tabii bilimler do¤al fenomenlere odaklanm›flt›r. Fakat sosyal bilimlerde de do¤al bilimlerde oldu¤u gibi olaylar aras› iliflkileri
belirlemek için modeller kullan›l›r.
Ekonomistler bir fleyi düflünürken hemen akl›m›za gelmeyen, amaçlanmam›fl
sonuçlara iflaret etmeyi severler. Gerçek dünya problemleri üzerine iktisadi modeller kullanarak düflünmenin de böyle amaçlanmam›fl bir sonucu vard›r. ‹ktisadi modeller çok farkl› dünya problemlerine uygulanabilmeleri aç›s›ndan geneldirler. Ayr›ca iktisadi modeller kavramsal bir yaklafl›m da içerir. Bu kavramsal yaklafl›m› içsellefltirmek de kavramsal yaklafl›m yetene¤ini art›r›r ve bu beceriyi ekonomik modellemenin ötesine tafl›r. Kavramsal düflünme karfl›lafl›lan her problemi yeni bir sorun olarak görme yerine, onun önceden karfl›lafl›lan problemlerle benzer yönlerini görmeyi sa¤lar.
Modellerin as›l amac› kavramsal düflünmeyi ö¤retmek de¤ildir. Birçok iktisatç›
için bu modellerin amac› davran›fllar› ve bu davran›fllar›n sosyal sonuçlar›n› öngörmektir. Burada ço¤u ekonomist için model, baflar›l› öngörü yapabiliyorsa iyidir. Bireylerin amaç edindi¤i ç›karlar modelde önemlidir. Çünkü koflullar de¤iflti¤inde
davran›fl›n nas›l de¤iflece¤ini öngörmemize yard›m ederler.
Mikroekonominin as›l amac› rasyonellik ve ç›karc› davran›fl› anlamak de¤ildir.
Mikroekonomi rasyonel ve ç›karlar› peflinde koflan bireylerin etkileflimlerinin yaratt›¤› sosyal sonuçlar› inceler. Robinson Crusoe’nun adada tek bafl›na davran›fllar›n› bilmek ilginç olabilir. Ancak Cuma adaya geldikten sonra Robinson ve Cuma’n›n etkileflimleri sonucunda adadaki yaflam›n nas›l de¤iflti¤ini bilmek daha ilginç olur. Daha ilginci ise binlerce, milyonlarca rasyonel ve ç›karlar›na göre davranan bireylerin etkileflimleri sonucu nelerin olabilece¤idir. Ekonomistler bu etkileflimlerin sonucuna denge der ve bu denge bireysel davran›fllar›n sosyal sonuçlar›n› gösterir.
Ekonomistlerin anlad›¤› anlamda, bireysel davran›fllar›n sosyal sonuçlar›na uygun örneklerden biri kurflun kalem üretimidir. Milton Friedman bir yaz›s›nda (Free to choose) dünyada kimsenin tek bir kurflun kalem yapmay› bilmedi¤ini söyler.
‹lk baflta saçma gelse de kurflun kalem için kullan›lan a¤ac›n nas›l kesilece¤inden,
a¤ac›n hangi kimyasallarla ifllenece¤ine, kalem ahflab›na nas›l flekil verilece¤ine,
kurflun kalem içi yap›m›na, en son olarak tüm parçalar›n nas›l birlefltirilece¤ine ve
kalemin nas›l boyanaca¤›na kadar geçen süreci tek bir kifli bilemez. Ancak dünyadaki tüm k›talarda on binlerce kifli ifl birli¤i yaparak büyük miktarlarda kurflun kalem üretmektedirler.
Ekonomistler tek bir kiflinin bile tüm süreci bilmemesine ra¤men ve hatta kurflun kalem üretim sürecinin bafl›nda bulunmamas›na ra¤men, kurflun kalem üretimini ilgi çekici ve hayranl›k uyand›r›c› bulabilir. Ekonomistler böyle büyük ölçekte insanlar için, her birinin durumlar› belli iken yaflam›n› kazanmaya çal›flan bireylerin rasyonel ve kendi ç›karlar› do¤rultusunda hedefine ulaflmas›n› ilginç bulurlar.
Bu süreç rasyonel bireylerin etkileflimi sonucu oluflan piyasa fiyatlar›n›n, bireylerin
rasyonel ve ç›kar› do¤rultusundaki hareketlerini belirlemelerinde rehberlik etmesiyle oluflan sosyal sonuçtur.
Her rasyonel ve ç›kar do¤rultusundaki davran›fl›n sosyal sonucu günlük günefllik olmayabilir. Örne¤in küresel ›s›nman›n kontrol alt›na al›nmamas›, açl›¤›n hâlâ
do¤al afet olarak dünyam›zda varl›¤›n› sürdürmesi, piyasa d›fl› kurumlar›n müdahalesi olmadan baz› ürünlerin üretilmemesi, çevre kirlili¤i gibi.
Mikroekonomi bireylerin rasyonel ve ç›karc› davran›fllar›n›n sosyal sonuçlar›n›
inceleyerek toplumun refah›n›n nas›l etkilendi¤ini belirler. Ayr›ca toplumun refah›n› negatif yönde etkileyen rasyonel ve ç›karc› davran›fllara nas›l ve ne düzeyde
müdahalenin gerekli oldu¤unu inceler.
TEfiV‹KLER, DÜRTÜLER VE EKONOM‹K MODELLER
A M A Ç
2
Ekonomik modelleri ve modellerde kullan›lan analitik araçlar›
ifade etmek
Ekonomi bilimi temelde bireylerin teflviklere ve dürtülere tepki verdi¤i görüflü etraf›nda araflt›rma yapar. Bireyler, içinde bulunduklar› koflullar dahilinde yapabildiklerinin en iyisini yapmaya çal›fl›rlar. Koflullar ise insan hayat›nda çeflitli dürtülerin toplam›ndan oluflur. Bu koflullar alt›nda bireyin davran›fl› mikroekonominin temel inceleme konular›ndan birisidir. Bu, basit gibi görünse de dünyadaki ifl birli¤inden çat›flmaya kadar, küçük büyük her türlü etkileflimi mant›kl› ve detayl› incelemeye yarayan zengin bir çerçeve oluflturur.
Ekonomistler bireylerin ve firmalar›n, kaynaklar›n da¤›l›m›n› nas›l yapt›klar›n›
ve piyasadaki fiyatlar›n nas›l belirlendi¤ini aç›klamak, etkileflimleri ve sonuçlar›n›
mant›kl› ve bilimsel detayc›l›k ile anlamak için ekonomide modeller olufltururlar.
Oluflturulan modeller bafllang›çta basitlefltirilmifl ve gerçeklerden kopuk veya afl›r›
abart›l› ve zor görülebilir. Bu baz› aç›lardan do¤ru olsa bile, iktisadi modeller, rasyonel bireylerin ç›karlar› do¤rultusundaki davran›fllar›n› ve bu davran›fllar›n sosyal
etkilerini anlamak için mant›ksal olarak tutarl› biçimde oluflturulurlar. Bu modeller;
iki veya daha fazla ekonomik de¤iflken aras›ndaki iliflkiyi ortaya koymak ve de¤iflkenlerin birisinde herhangi bir de¤ifliklik olmas› durumunda di¤erine ne tür etkilerin olabilece¤ini tahmin etmek için kullan›rlar. De¤iflkenler aras›ndaki iliflkiyi
araflt›rmam›z sürecinde salt etkiyi bulabilmek için incelenilen de¤iflkenin d›fl›ndaki di¤er tüm de¤iflkenlerin sabit oldu¤u varsay›l›r. Bu durumu afla¤›da “sebep-sonuç iliflkisi” bafll›¤› alt›nda inceleyece¤iz.
Ekonomik modeller karmafl›k olan ekonomik süreçlerin daha iyi anlafl›labilmesi
için mümkün oldu¤unca basitlefltirilmelidir. Bu nedenle bu süreçte çok say›da iktisadi iliflkiyi incelerken basitlefltirici varsay›mlarda bulunuruz. Oluflturulan modellerin daha iyi anlafl›labilmesi için grafik, flekil ve tablolar ile matematiksel denklemler kullan›r›z. Kelimelerle çok uzun anlatmak zorunda kalabilece¤imiz konular› grafikler ve denklemler yard›m›yla basit ve çok daha aç›k bir flekilde ifade edebiliriz.
Modeller gerçekçi olmal›d›r, bu durum incelenen olgular› daha iyi anlamam›za
da yard›mc› olur. Fakat bir ekonomik modelin tüm parçalar› gerçekçi olmak zorunda de¤ildir. Ekonomi bilimi özünde sosyal olaylar için model gelifltirme sürecidir. Model ile anlat›lmak istenen, gerçeklerin sadelefltirilerek ifade edilmesidir. Bir
modelin gücü, gereksiz detaylardan ar›nd›r›lmakla artar, dolay›s›yla ekonomist temel gerçeklerle u¤raflarak sonuca ulafl›r.
Her model bir varsay›mlar seti üzerine infla edilir. Bazen insanlar modellerin
gerçekçi olmayan varsay›mlara dayand›¤› durumlarda modellerin geçerlili¤i konusunda flüpheye düflebilirler. Bu nedenle bilimsel araflt›rmalarda bir amaç da iyi ve
11
12
Mikro ‹ktisat
kötü modeli birbirinden ay›rmakt›r. Bunun için uygulanan iki yöntem vard›r: Modelin dayand›¤› temel varsay›mlar›n geçerlili¤inin araflt›r›lmas› ve modelin gerçek
olaylar› ne derece öngörebildi¤inin araflt›r›lmas›.
Bu konuda tart›flmalar olmakla birlikte ekonomistlerin ço¤u; varsay›mlar›n ne
derece gerçekçi olduklar› tart›flmas› yerine, modelin öngörülerinin do¤rulu¤unun
test edilmesinin daha yararl› bir yaklafl›m olarak de¤erlendirmektedir. E¤er gerçek
hayattaki gözlemler modelde öngörülenle uyum sa¤lam›yorsa bu model ya kabul
görmez ya da model üzerinde de¤ifliklik yap›l›r.
Sebep-Sonuç ‹liflkisi
Ceteris Paribus: Latince bir
terimdir ve “di¤er fleyler
eflit” anlam›na gelmektedir.
Ekonomistler sebep sonuç iliflkilerinde özellikle pozitif analizlerle ilgilenirler. LCD
televizyonlar›n›n fiyatlar› bu ürünü alanlar›n say›s› artt›¤› için ucuzluyor mu? Ya da
LCD televizyonlar›n fiyatlar› ucuzlad›¤› için mi bu ürünü alanlar›n say›s› artmaktad›r? Yoksa hem LCD televizyon fiyatlar›n› düflüren ve bu ürüne talebi art›ran baflka bir faktör mü var? Bunlar bir ekonomistin irdelemek isteyece¤i pozitif iktisat
alan›na giren konulard›r.
Di¤er bilimlerde oldu¤u gibi iktisatç›lar da baz› varsay›mlar alt›nda çal›flmalar›n› yürütmektedirler. Bunlar›n en önemlilerinden bir tanesi “ceteris paribus” varsay›m›d›r. Latince bir terim olan ceteris paribus “di¤er fleyler eflit “ anlam›na gelmektedir. Herhangi bir faktörün ilgilendi¤imiz de¤iflken üzerine etkisini ölçebilmek için di¤er tüm faktörlerin de¤iflmedi¤ini varsaymak zorunday›z. Aksi taktirde
birden çok faktördeki de¤iflme, ilgilendi¤imiz de¤iflkeni efl anl› olarak etkileyece¤inden, di¤er de¤iflkenlerin her birinin etkilerinin ne kadar oldu¤unu ay›klamam›z
mümkün de¤ildir. Bu nedenle her seferinde sadece bir faktörde de¤iflime izin vererek sadece onun ilgilendi¤imiz de¤iflkendeki etkilerini salt olarak görebilir, ölçebilir ve bir yoruma ulaflabiliriz.
Ekonomideki ürünlerin birçok faktörün efl anl› olarak çal›flmas› sonucu ortaya
ç›kt›¤›n› görmekteyiz. Bu nedenle tek bir faktörün tek bafl›na üretim üzerine etkisini ölçebilmek oldukça zordur. Bu sorunla bafla ç›kmak için iktisatç›lar do¤al tecrübeden, istatistiksel araflt›rmalardan ve ekonomik tecrübelerden yararlan›rlar. Do¤al tecrübeden kas›t, birbirine benzeyen özelli¤i olan bir noktada farkl›l›k gösteren
ekonomik yap›lar›n karfl›laflt›r›lmas›d›r. Örne¤in ABD ve Kanada ekonomik yap›lar› ve insanlar› birbirine çok benzemelerine ra¤men Kanada’n›n iflsizler için ödedi¤i ücret ABD’de ödenen iflsizlik ücretinden daha fazlad›r. Bu durumda ekonomistler iflsizlik ücretlerinin iflsizlik oranlar› üzerine etkisini ölçmek için bu iki ülkeyi
karfl›laflt›rmal› olarak inceleyebilir. ‹statistiksel araflt›rma ise iki de¤iflken aras›ndaki iliflkiyi inceler. De¤iflkenlerin birlikte hareket etme e¤ilimleri olup olmad›¤› araflt›r›l›r. Sigara ile kanser aras›nda bir iliflkinin olup olmad›¤›n› incelemek gibi. Bazen
iliflki analizi hangi de¤iflkenin neye sebep oldu¤unu gösterebilir. “Sigara içmek
kansere sebep olur” gibi. Fakat bazen hangi de¤iflkenin bir di¤erinin sebebi oldu¤unu belirlemek güç olabilmektedir. Ekonomik tecrübelerden bahsetti¤imizde,
ekonomik birimlerin karar verme sürecinde, ayn› faktörün kiflileri farkl› flekilde etkilemesi ve farkl› tepkilere yol açmas› ifade edilmektedir.
Mikroekonomik Modellerde Kullan›lan Analitik Araçlar
Tüm mikroekonomik modeller üç analitik araca dayanmaktad›r. ‹ncelenen konu
ne olursa olsun - son y›llarda hava yollar› ile tafl›nan yolcu say›s›n›n art›fl sebepleri veya firmalar›n giderek daha fazla ithal girdi kullanmalar› - mikroekonomi ayn›
üç analitik arac› kullan›r:
13
• K›s›tl› optimizasyon
• Denge analizi
• Karfl›laflt›rmal› dura¤an analiz
K›s›tl› Optimizasyon
K›s›t alt›nda tercihler bilimi olan iktisatta “k›s›tl› optimizasyon” arac›; bir karar verici, seçeneklerdeki mümkün olan tüm s›n›rlamalar› ve k›s›tlamalar› göz önünde
bulundurarak en uygun seçimi yapma aray›fl› içinde oldu¤unda kullan›l›r. Tipik bir
k›s›tl› optimizasyon probleminin iki bileflenden olufltu¤unu düflünebiliriz: bir amaç
fonksiyonu ve k›s›tlar kümesi.
Amaç fonksiyonu, karar vericinin optimize etmek, yani minimize veya maksimize etmek istedi¤i iliflkidir. Örne¤in bir tüketici fayda düzeyini maksimize etmek için
mal sat›n almak isteyebilir. Bu durumda amaç fonksiyonu tüketicinin belirli bir mal
sepetini sat›n ald›¤›nda ne kadar tatmin olaca¤›n› anlatan iliflki olacakt›r. Benzer flekilde, bir üretici ürününe ait üretim maliyetlerini minimize etmek için üretim aktivitelerini planlamak isteyebilir. Burada amaç fonksiyonu, üretimin toplam maliyetlerinin firman›n elindeki farkl› üretim planlar›na ne kadar ba¤l› oldu¤unu gösterecektir.
Karar vericiler yapabilecekleri seçimlerde bir çok k›s›tlarla ba¤l› oldu¤unun fark›ndad›rlar. Bu k›s›tlar, kaynaklar›n k›tl›¤›n› veya teknik baz› nedenlerden dolay›
yaln›zca belli seçimlerin yap›labilece¤i gerçe¤ini yans›t›r. K›s›tl› optimizasyon problemindeki k›s›tlar, karar vericiye empoze edilen s›n›rlar› veya k›s›tlamalar› temsil
eder. Amaç fonksiyonu ve k›s›t aras›ndaki fark› net bir flekilde göstermek için, afla¤›daki örne¤e ve s›ra sizdeye bakal›m.
Örne¤in bir çiftçinin koyunlar›na bir a¤›l yapmak için dikdörtgen bir çit yapmay› planlad›¤›n› düflünelim. Çiftçinin Ç metre dikenli teli vard›r ve daha fazlas›n› alacak bütçeye sahip de¤ildir. Bununla birlikte çiftçi, çitinin ebatlar›n› seçebilmektedir bu U metre uzunluk ve G metre geniflliktir. Çiftçi U ve G ebatlar›n› öyle seçmek istemektedir ki a¤›l›n alan› maksimum olsun. Ayn› zamanda çiftçi a¤›l›n çevresinin yani kullanaca¤› toplam dikenli tel uzunlu¤unun Ç metreyi aflmad›¤›ndan
emin olmal›d›r.
Bu problem için amaç fonksiyonu, yani çiftçinin maksimize etmeye çal›flt›¤› iliflki, A=UG fleklinde formüle edilen dörtgenin alan›d›r. Çiftçi amaç fonksiyonu olan
A = UG’yi maksimize etmek için U ve G’yi seçecektir.
Burada k›s›t, çitin çevresinin, 2U + 2G, Ç’yi yani mevcut tel uzunlu¤unu aflmamas›d›r: 2U + 2G ≤ Ç olmal›d›r.
Bir tüketicinin yaln›zca iki mal sat›n ald›¤›n› varsayal›m. TüketicininSIRA
bir dönemde
her malS‹ZDE
dan kaç birim sat›n alaca¤›na karar vermesi gerekmektedir. Y tüketicinin her ay sat›n ald›¤› yiyecek, X de k›yafet miktar› olsun. Tüketici iki mal ile faydas›n› maksimize etmek isD Ü fi Ü N E L ‹ M
temektedir. Tüketicinin tatmin düzeyinin U=XY fonksiyonu ile ölçüldü¤ünü
varsayal›m.
Geliri belli olan bir tüketici her dönemde yaln›zca s›n›rl› miktarda yiyecek ve k›yafet alabilecektir, zira mallar›n bir maliyeti yani fiyat› vard›r. Tüketicinin sabit
S Oolan
R U dönemlik gelirini I, mallar›n fiyatlar›n› da Px ve Py ile gösterirsek amaç ve k›s›t fonksiyonlar›n› nas›l
belirlersiniz?
2
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
Marjinal Ç›kar›m ve K›s›tl› Optimizasyon
SIRA S‹ZDE iktisadi soK›s›tl› optimizasyon analizi, çok mant›kl› ve aç›kça görünen yan›tlar›n,
runlara her zaman için do¤ru cevaplar olmayabilece¤ini ortaya koyabilir. Bu noktay› k›s›tl› optimizasyon problemlerinin marjinal ç›karsama kullanarak nas›l çözülAMAÇLARIMIZ
dü¤ünü göstererek anlataca¤›z.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
14
Mikro ‹ktisat
Diyelim ki özel bir cilt kremi üreten küçük bir firmas›n›n yöneticisisiniz. Gelecek y›l için T100.000 tutar›nda bir reklam bütçeniz bulunuyor ve siz bu bütçeyi yerel televizyon ve radyo reklamlar› aras›nda da¤›tmak zorundas›n›z. Radyo reklamlar› daha ucuz olmas›na ra¤men televizyon reklamlar› çok daha fazla seyirciye
ulaflmaktad›r. Ayr›ca televizyon reklamlar› daha ikna edicidir ve bu yolla çok daha
fazla yeni sat›fl sa¤lamaktad›r.
Televizyon ve radyo reklamlar›nda harcanan paran›n sat›fllar›n›za etkisini anlamak için piyasa araflt›rmas› yapt›n›z ve Tablo 1.1’de gösterilen tahminleri elde ettiniz. E¤er T100.000’nin tamam›n› televizyon reklamlar›nda harcarsan›z, krem sat›fllar›nda y›lda 25.000 kutu art›fl olmaktad›r. Buna karfl›n, e¤er T100.000’nin tamam›n› radyo reklamlar›nda kullan›rsan›z y›ll›k 10.000 kutu yeni krem sat›fl› olmaktad›r.
Reklam bütçenizi iki araç aras›nda paylaflt›rman›z da mümkündür. Örne¤in T40.000
televizyona ay›r›p T60.000 radyoya harcarsan›z y›ll›k olarak 16.000 kutu yeni krem
sat›fl›n›n televizyon reklamlar›ndan ve 8.400 kutu sat›fl art›fl›n›n da radyo reklamlar›ndan olmak üzere, toplamda 16.000 + 8.400 = 24.400 kutu ilave krem sat›fl›na ulaflabilirsiniz.
Tablo 1.1’deki bilgilerin ›fl›¤›nda amac›n›z olan ilave krem sat›fllar›n› maksimize
etmek için reklam bütçenizi nas›l da¤›t›rd›n›z?
Tablo 1.1
Televizyon ve Radyo
Reklamlar›ndan
Sonra Yeni Krem
Sat›fllar›
Reklam ‹çin Toplam Harcama
TV
RADYO
T0
0
0
T10.000
4.750
1.900
T20.000
9.000
3.600
T30.000
12.750
5.100
T40.000
16.000
6.400
T50.000
18.750
7.500
T60.000
21.000
8.400
T70.000
22.750
9.100
T80.000
24.000
9.600
T90.000
24.750
9.900
T100.000
25.000
10.000
Bu bir k›s›tl› optimizasyon problemidir. Amaç fonksiyonunuz yeni krem sat›fllar›d›r ve k›s›t›n›z da reklama harcad›¤›n›z toplam paran›n T100.000’yi aflmamas›d›r.
‹lk anda reklam bütçenizin tamam›n› TV’ye harcay›p radyo reklamlar›na harcama yapmamak ve bu suretle 25.000 kutu ek sat›fl elde etmek mant›kl› görünmektedir, zira TV’ye harcanan belli bir miktar para her zaman radyoya harcanan ayn›
miktar paradan çok daha fazla yeni sat›fl sa¤lamaktad›r. Bununla birlikte bu cevap
do¤ru de¤ildir. Ancak düflünün, e¤er TV reklamlar›na T90.000 ve radyo reklamlar›na T10.000 ay›rd›¤›n›zda ne olacakt›? Tablodan görüyoruz ki bu durumda televizyon reklamlar›n›z 24.750 kutu, radyo reklamlar›n›z da 1.900 kutu yeni krem sat›fl›
getirecektir. O halde bu da¤›t›ma göre T100.000’l›k reklam bütçeniz 26.650 kutu
sat›fl art›fl› sa¤layacakt›r. Bu bir önceki durumdan 1.650 kutu fazlad›r. Asl›nda bundan da daha iyisini yapabilirsiniz. Televizyona T80.000 ve radyoya T20.000 harcayarak 27.600 kutu yeni sat›fl elde edebilirsiniz. Bütçenizi T70.000 ve T30.000 olarak bölmeniz halinde ise 27.850 kutu ilave sat›fl söz konusu olacakt›r. Tablo 1.1.
radyo reklamlar›n›n TV reklamlar›na göre çok daha az güçlü oldu¤unu anlatsa bile, amac›n›z›n do¤rultusunda bütçenizi radyo ve televizyon aras›nda ikiye bölmek
mant›kl›d›r.
Bu örnek, mikroekonomide sürekli karfl›m›za ç›kan bir kavram›n alt›n› çizmektedir: Tüm k›s›tl› optimizasyon problemlerinde çözüm, karar de¤iflkenlerinin amaç
fonksiyonunun de¤eri üzerindeki marjinal etkisine ba¤l›d›r. Televizyon reklamlar›na harcanan paran›n marjinal etkisi, televizyon reklamlar›na harcanan ilave her bir
lira için sa¤lanan ilave sat›fllar›n miktar›d›r. Ayn› flekilde radyo reklamlar›na harcanan paran›n marjinal etkisi, radyo reklamlar›na harcanan ilave her bir lira için krem
sat›fl›n›n ne kadar artt›¤›d›r. Radyo reklamlar›na da bir miktar para tahsis etmek
do¤rudur çünkü TV reklamlar›na T100.000’lik bütçenin T70.000’sini ay›rd›ktan
sonra, TV reklamlar›na ekstradan ayr›lacak olan T30.000’nin sat›fllara etkisi, radyo
reklamlar›na ayr›lacak T30.000’nin etkisinden daha azd›r.
Neden böyle bir sonuçla karfl›laflt›k? Çünkü, T60.000’lik TV reklam›ndan sonraki T10.000’lik TV reklam›, harcanan ek her bir lira için (22.750-21.000)/10.000 =
0,175 kutu sat›fl art›fl› sa¤lamaktad›r. T70.000’lik TV reklam›ndan sonraki
T10.000’nin de TV reklam›na ayr›lmas› durumunda her bir lira için (24.00022.750)/10.000 = 0,125 kutu sat›fl art›fl› olmaktad›r. Buna karfl›n, TV reklam tahsisat›n› T70.000’de tutup bir sonraki T10.000’yi radyo reklamlar›na harcad›¤›m›zda,
yeni krem sat›fllar›ndaki art›fl oran› radyoya ek olarak harcanan her bir lira bafl›na
(5.100-3.600)/10.000 = 0,150 kutudur. Bu durumda radyo reklamlar›n›n marjinal
etkisi, TV reklamlar›n›n marjinal etkisini aflmaktad›r. Radyonun pay›n› T30.000’den
T40.000’ye ç›karmam›z halinde ise ilave her bir liral›k reklam için sadece (64005.100)/10.000 = 0,130 kutu ilave krem sat›fl› olmaktad›r ki bu para TV’de kullan›lsa idi bir lira bafl›na 0,175 kutu sat›fl art›fl› sa¤layabilirdik.
Mikroiktisatta marjinal terim bir ba¤›ms›z de¤iflkenin de¤eri bir birim artt›¤›nda
ba¤›ml› de¤iflkenin nas›l de¤iflti¤ini anlat›r. Yukar›daki örnekte ba¤›ml› de¤iflken
ilave krem kutusu sat›fllar›, ba¤›ms›z de¤iflkenler ise farkl› mecralara yap›lan reklam harcamalar›d›r. Bu kitap boyunca s›kl›kla marjinal ölçüler kullanaca¤›z.
Denge Analizi
Mikroiktisatta ikinci önemli araç denge analizidir. Bu kavram bilimin bir çok dal›nda da karfl›m›za ç›kar. Bir sistemdeki denge, d›flsal faktörler de¤iflmedi¤i sürece,
yani hiçbir d›fl faktör dengeyi bozmad›¤› sürece, belirsiz bir süre boyunca devam
eden durum ya da oluflumdur. Dengeyi göstermek için, fiekil 1.1’de gösterildi¤i gibi bir fincan içinde bir toptan oluflan fiziki bir sistem hayal edin. Burada, yer çekiminin gücü, topu kab›n taban›na do¤ru çekmektedir. Bafllang›çta A noktas›nda tutulan bir top, b›rak›ld›¤›nda A noktas›nda kalmayacakt›r. Bunun yerine B noktas›nda yerleflene kadar öne ve arkaya savrulacakt›r. O halde sistem, top A noktas›ndan
b›rak›ld›¤›nda dengede de¤ildir çünkü top orada kalmaz. E¤er top B noktas›ndan
b›rak›lsayd› bu bir denge olacakt›.
15
16
Mikro ‹ktisat
fiekil 1.1
Top ve Fincan ile
denge
A
B
Yer çekimi gücü
Bu fiziki sistemde top B noktas›nda, fincan›n taban›nda kald›¤›nda dengededir.
Top orada hareketsiz kalabilir. Top A noktas›nda oldu¤unda sistem dengede olmayacakt›r çünkü yer çekiminin gücü topu B’ye do¤ru çekecektir. Top B noktas›nda
iken sistem d›flardan bir kuvvet uygulanmad›kça dengede kalacakt›r.
Ekonomi derslerinde karfl›lafl›lan en basit model, belli bir mala yönelik arz ve
talep modelidir. Kullan›lan her modelde hangi de¤iflkenlerin veri olarak kullan›laca¤› ve hangi de¤iflkenlerin model içerisinde belirlenece¤i aç›kça belirtilmelidir.
Bu, bize içsel (endojen) ve d›flsal (egzojen) de¤iflkenler aras›ndaki önemli fark›
gösterir. D›flsal de¤iflken, bir modelde de¤eri veri olarak al›nan de¤iflkendir. Yani
bu de¤iflkenin de¤eri incelenen modelin d›fl›nda bir d›flsal süreç taraf›ndan belirlenir. Oysa içsel de¤iflkenin de¤eri çal›fl›lan model içerisinde belirlenir. Burada denge kavram›n› incelemek üzere portakal piyasas›n›n basit bir modelini gelifltirelim.
Bir ekonomist, ilk olarak portakal talebini ve arz›n› etkileyen de¤iflkenleri düflünecektir. Tüketicilerin talep ettikleri portakal miktar›n› (Qd) belirleyen de¤iflkenlerin portakal›n fiyat› (Pp), di¤er meyvelerin veya portakala en yak›n rakip olan
mandalinan›n fiyat› (Pm), hava flartlar› (W, çünkü havalar so¤udukça daha fazla C
vitamini ihtiyac› olmaktad›r) ve tüketicilerin gelirleri (I) oldu¤u düflünülmektedir.
Bu iliflkiyi flöyle bir denklemle gösterebiliriz:
Qd = D(Pp,Pm,W,I)
Benzer biçimde market, manav ve pazarc›lar›n arz ettikleri portakal miktar›n›
(Qs) belirleyen de¤iflkenlerin, portakal›n fiyat› (Pp), portakal›n al›fl maliyeti ya da
çiftçilerin sat›fl fiyat› (Pc) ve nakliyat maliyetlerinden (Ct) ibaret oldu¤unu düflünebiliriz. Bu durumda portakal arz fonksiyonu da flöyle olacakt›r:
Qs=D(Pp, Pc, Ct)
Son olarak portakal fiyatlar›n›n portakal›n arz ve talep edilen miktarlar›n› eflitleyerek piyasa dengesini sa¤lad›¤›n› varsayal›m:
Qd=Qs
Bu üç fonksiyon portakal piyasas›n›n basit bir modelini oluflturmaktad›r. Bu
modelde çok say›da de¤iflken vard›r. Biz bunlardan baz›lar›n›n ikinci derecede
önemli veya d›flsal oldu¤unu varsayacak ve portakal›n fiyat›n› arz ve talebi etkileyen tek de¤iflken olarak alaca¤›z. Bu durumda di¤er de¤iflkenler, yine piyasa dengesini etkilemekle birlikte buradaki modelimizin d›fl›nda belirlenmekte ve de¤iflkenlerin sabit kald›¤› varsay›lmaktad›r.
17
Portakaldan talep edilen miktar›n portakal fiyat› artt›kça azald›¤›n›, fiyat düfltükçe ise artt›¤›n›, arz edilen portakal miktarlar› içinse tam aksinin geçerli oldu¤unu varsaymam›z sa¤l›kl› bir düflünce olacakt›r. Bu durumda portakal talebini negatif e¤imli, arz›n› da pozitif e¤imli bir e¤ri ile gösterebiliriz.
Modelin içsel de¤iflkenleri olan portakal fiyat› ile miktar›, arz ve talep e¤rilerinin kesiflti¤i, yani arz edilen ve talep edilen miktarlar›n eflitlendi¤i noktada belirlenmektedir.
Sistem içinde neden yaln›zca bir durumun denge oluflturdu¤unu anlamak için
di¤er durumlar›n neden denge olmad›¤›na bakmak yararl› olacakt›r. fiekil 1.1’deki
top, fincan›n alt bölgesi d›fl›ndaki herhangi bir yerden b›rak›lsa yer çekimi topu yine fincan›n taban›na çekecektir. Denge olmayan fiyatlar piyasada oldu¤unda rekabetçi piyasada ne olur?
Piyasada oluflan fiyat›n denge fiyat›n›n üstünde, örne¤in T3 yerine T5 olmas›
halinde, sat›c›lar satmak istedikleri miktarda portakal› satamamakta, yani bir arz
fazlas› (Q4-Q2) oluflmakta ve fiyat› düflürmek zorunda kalmaktad›rlar. Piyasa fiyat›n›n denge fiyat›n›n alt›nda, mesela T3 yerine T1 olmas› halinde ise tam tersi söz konusudur ve bir talep fazlas› (Q5-Q1) do¤maktad›r. Bu talep fazlas›, fiyatlar›n artmas›na neden olmaktad›r. Fiyat artt›¤›nda al›c›lar›n talep ettikleri miktar azal›rken, sat›c›lar›n satmak istedikleri miktar artmaktad›r. Arz ve talep edilen miktarlar›n eflitlendi¤i tek fiyat denge fiyat› olan T3/kg’dir. Böylece modelin içsel de¤iflkenleri
olan portakal fiyat› ve miktar› modelin dengesizlikten dengeye do¤ru hareketleri
ile aç›klanabilmektedir. Modelin temel elemanlar› fiekil 1.2’de gösterilmifltir.
fiekil 1.2
Pp
Portakal
Piyasas›nda
Dengenin Oluflumu
Arz
Arz Fazlas›
5
3
Talep
1
Talep Fazlas›
0
Q1 Q2
Q3
Q4
Q5
Qp
Portakal›n miktar›, ton
Karfl›laflt›rmal› Dura¤an Analiz
Üçüncü analitik arac›m›z olan karfl›laflt›rmal› dura¤an analiz, d›flsal de¤iflkenlerden birindeki de¤iflmenin bir ekonomik modeldeki içsel de¤iflkenin seviyesini
nas›l etkileyece¤ini incelemek için kullan›l›r. Karfl›laflt›rmal› dura¤an analiz k›s›tl› optimizasyon problemlerine veya denge analizine uygulanabilir. Karfl›laflt›rmal› dura¤an analiz, bir ekonomik modeldeki iki farkl› foto¤raf› karfl›laflt›rmam›za
olanak tan›yarak “önce ve sonra” analizi yapmam›z› sa¤lar. ‹lk foto¤raf d›flsal de¤iflkenlerin birtak›m veri ilk de¤erlerinde içsel de¤iflkenlerin hangi de¤erleri ald›¤›n› gösterir. ‹kinci foto¤raf ise inceledi¤imiz içsel de¤iflkenlerin d›flsal bir flok
karfl›s›nda, yani baz› d›flsal de¤iflkenlerin de¤erindeki bir de¤iflme karfl›s›nda, nas›l de¤ifltiklerini anlat›r.
‹ktisatta karfl›laflt›rmal› dura¤an analiz nas›l yap›l›r?
SIRA S‹ZDE
3
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
18
Mikro ‹ktisat
Karfl›laflt›rmal› dura¤an analizin denge modeline nas›l uygulanaca¤›n›, portakal
piyasas› modelimizin d›flsal de¤iflkenlerinin etkisinin ne olaca¤›n› inceleyerek gösterelim. Modelin d›flsal de¤iflkenleri mandalinan›n fiyat› (Pm), hava flartlar› (W), tüketicilerin gelirleri (I), portakal›n al›fl maliyeti (Pc) ve nakliyat maliyetlerinden (Ct)
oluflmaktad›r. Bunlar arz ve talep e¤rilerini kayd›rarak piyasa dengesini de¤ifltirmektedirler. Örne¤in havalar›n so¤umas› ya da tüketici gelirlerinin artmas› her bir
fiyattan talep edilen portakal miktar›n› art›r›rken di¤er meyvelerin fiyatlar›ndaki bir
düflme de aksine her bir fiyattan sat›n al›nmak istenen portakal miktar›n› azaltacakt›r. Bunlar›n etkisi ise talep e¤risinin bütünüyle kaymas›d›r. Talep e¤risi, e¤er talebi azalt›c› bir de¤iflme olmuflsa bütünüyle sola, art›r›c› bir de¤iflme olmuflsa bütünüyle sa¤a kayacakt›r. fiekil 1.3’te tüketici gelirlerinin artt›¤› bir durum için talepte
ve piyasa dengesinde meydana gelen de¤iflme gösterilmifltir. Görülece¤i üzere tüketici gelirlerinin artmas›, daha yüksek fiyattan daha fazla miktarda portakal›n al›n›p sat›lmas› ile sonuçlanm›flt›r.
fiekil 1.3
Pp
S
Portakal›n fiyat›
Tüketici
Gelirlerinde Bir
Art›fl›n Etkileri
D2
D1
0
Portakal›n miktar› Qp
Arz cephesinde de portakal›n sat›c›lara olan maliyetini -hem çiftçiye ödenen fiyat hem de tafl›ma bedeli maliyet unsurlar›d›r- d›flsal kabul etmifltik. Bunlardaki bir
de¤iflmenin etkisi de talepteki gibi arz e¤risinin bütünüyle kaymas› biçiminde ortaya ç›kacakt›r. E¤er maliyet unsurlar›nda bir art›fl varsa sat›c›lar her arz fiyat›nda
daha az mal satmak isteyecek ve arz e¤risi bir bütün olarak sola kayacakt›r. Maliyetlerdeki bir azal›fl ise arz e¤risini sa¤a kayd›racakt›r. fiekil 1.4’te arz›n azalmas›
durumunda içsel de¤iflkenlerin nas›l de¤iflti¤i gösterilmifltir. Bu durum daha yüksek fiyattan daha az miktarda portakal›n piyasada ifllem görmesine yol açm›flt›r.
fiekil 1.4
S2
Pp
S1
Portakal›n Fiyat›
Maliyetlerde Bir
Art›fl›n Etkileri
D
Portakal›n miktar›
Qp
19
Günlük gazetelerin ekonomi sayfalar›nda karfl›laflt›rmal› dura¤an analiz örnekleri bulabilirsiniz. Tipik makaleler, tar›msal ürünlerin (m›s›r, soya fasulyesi, bu¤day, kahve ve pamuk gibi), canl› hayvanlar›n ve metallerin (bak›r, alt›n ve gümüfl
gibi) fiyatlar›n› etkileyen d›flsal olaylar› ele al›r. “Et Fiyatlar› ‹thal Hayvanlar›n Gelifli ile Düfltü”, “ Biber Fiyatlar› Seralar› Don Vurmas›yla Yükselifle Geçti” veya “Alt›n
Fiyatlar› Hindistan’da Dü¤ün Mevsimiyle Birlikte Yükseliflte” gibi gazete manfletlerini görmek anormal bir durum de¤ildir. Bunun gibi bafll›klar› gördü¤ünüzde, bunlar› karfl›laflt›rmal› dura¤an analiz ba¤lam›nda düflününüz.
POZ‹T‹F VE NORMAT‹F ANAL‹Z
A M A Ç
3
Pozitif ve normatif analiz aras›ndaki ayr›m› aç›klamak
Mikroekonomik analizde hem pozitif hem de normatif analiz yöntemleri kullan›l›r.
Pozitif analiz bir ekonomik sistemin nas›l çal›flt›¤›n› aç›klamaya ve zaman içinde
nas›l de¤iflti¤ini tahmin etmeye çal›fl›r. Pozitif analizde, nedir veya ne oluyor gibi
aç›klay›c› sorular yan›nda, öngörü yapmaya yönelik sorular da sorulur (e¤er baz›
d›flsal de¤iflkenler de¤iflirse ne olacak gibi.). Pozitif analiz bir bireyin faydas›n› veya firmalar›n kârlar›n› maksimize etmek için nas›l davrand›klar› gibi konularla ilgilenmektedir. Bir fleyin ne oldu¤u ya da ne olaca¤› konusu ile ilgili ortaya konan
pozitif önermeler s›nanabilirdir. Örne¤in “hükümetin vergileri art›rmas› tüketimde
azalmaya neden olacakt›r” yarg›s› pozitif bir ifadedir çünkü kan›tlara bak›larak bu
yarg›n›n do¤rulu¤u ya da yanl›fll›¤› s›nanabilir. Ekonominin amaçlar›ndan bir tanesi ekonomik teoriler gelifltirerek iktisadi davran›fllar› aç›klamaya çal›flmak ve yukar›daki gibi pozitif önermeler ortaya koyabilmektir.
Normatif analiz ise ne olmal› ya da nas›l olmal› gibi kelimeleri içeren de¤er yarg›lar› ile ilgili ifadelerdir. Örne¤in “gelir da¤›l›m›nda daha adaletli olunmal›d›r” veya “insanca bir yaflam için asgari ücret yükseltilmelidir” gibi önermeler normatif ifadelerdir. Pozitif önermenin tersine bu ifadeyi s›namam›z mümkün de¤ildir. Bu durumda fikir beyan edildi¤i ve ispatlanabilecek bir fley ortaya konulamad›¤› için test
edilemez. Daha çok bu ifadeleri kullananlar›n de¤er yarg›lar›na bakmak gerekir.
Normatif analiz daha çok sosyal politikalara iliflkin taleplere ve hedeflere nas›l
ulafl›laca¤›na iliflkindir. Örne¤in hükümet, konutlar›n düflük gelirli aileler için daha
ulafl›labilir olmas›n› isteyebilir. Bu projenin, düflük gelirli ailelere serbest konut piyasas›nda kullanabilecekleri birer çek verilerek ya da kiralar›n kontrol edilmesi yoluyla uygulanmas› mümkündür. Acaba hangi yöntem daha uygun olacakt›r? Veya
devlet çevre kirlili¤ini azaltmak isteyebilir, bunun için acaba emisyon vergileri mi
koymal›d›r yoksa fabrikalardan ve araçlardan ç›kan emisyonlar› kesin bir flekilde
s›n›rlamal› m›d›r?
Bu örneklerden anlafl›laca¤› üzere normatif analizden önce pozitif analiz yapmak önemlidir. Bir politikac› flu normatif soruyu sorabilir : “Acaba bir kira kontrolü program› m› yoksa konut edindirme program› m› uygulamaya koymal›y›z?” Seçeneklerin etkilerini tam olarak anlamak için, politikac›n›n kira kontrolleri uyguland›¤›nda ve konut edindirme program› uyguland›¤›nda sonuçlar›n›n ne olaca¤›n› anlamak için pozitif analiz yapmas› (daha do¤rusu bu konudaki iktisatç›larca yap›lm›fl çal›flmalar› okuyup de¤erlendirmesi) gerekmektedir.
Pozitif ekonomi ve normatif ekonomi aras›ndaki fark nedir
SIRA S‹ZDE
Pozitif iktisat bir fleyin ne
oldu¤u ya da ne olaca¤›
sorusu ile ilgili olup do¤ru
yada yanl›fll›¤›
s›nanabilirdir. Normatif
iktisat ise ne olmal›d›r
sorusuyla iliflkili olup de¤er
yarg›s› içermektedir.
4
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
20
Mikro ‹ktisat
M‹KROEKONOM‹N‹N KISA B‹R TAR‹HÇES‹
AM AÇ
4
Mikroekonominin geliflim sürecini belirtmek
Ekonomik faaliyetler bütün toplumlar›n ortak özelli¤idir. Bu faaliyetler ancak 18.
yüzy›lda bir bilim olarak incelenmeye bafllanm›flt›r. Önceleri de elbette ekonomik
aktiviteler incelenmiflti fakat bunlar daha çok felsefî, dinî ve ahlâkî mülahazalarla
ya da yüksek gelir elde edebilmek için gösterilen çabalard›.
18. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru ekonomik sorunlara bilimsel yaklafl›mlar gelifltirilmeye baflland›. Adam Smith’in (1723-1790) Uluslar›n Zenginli¤i adl› yap›t›n› 1776
y›l›nda yay›mlamas› modern ekonomi biliminin bafllang›c› kabul edilmektedir.
Adam Smith piyasa güçlerini sistematik olarak incelemifltir. Bu incelemede de¤er
konusunda baz› sorunlarla karfl›laflm›flt›r. Smith, kullan›m de¤eri ve de¤iflim de¤erlerini ay›rm›fl ve bu ayr›m ile de ünlü su-elmas paradoksunu ortaya ç›karm›flt›r.
Kullan›m de¤eri, bir mal›n kullan›m›ndan elde edilen faydaya iliflkindir. De¤iflim de¤eri ise mal›n piyasada al›m sat›ma konu oldu¤u fiyatt›r. Peki bu de¤er ayr›m› nas›l bir paradoksa neden olmufltur? Suyun kullan›m de¤eri yüksektir çünkü
hayati bir maddedir. Su bulamad›¤›nda insan birkaç gün içinde ölür. Ancak suyun
de¤iflim de¤eri yani fiyat› çok düflüktür. Elmas›n ise kullan›m›ndan elde edilen fayda hiç bir flekilde hayati önem tafl›maz fakat de¤iflim de¤eri çok yüksektir.
18. yy. ve hatta 19. yüzy›l›n bafllar›nda ekonomistleri çok u¤raflt›ran bu paradoks; çok gerekli baz› mallar›n fiyatlar›n›n düflük olmas›ndan ve baz› zorunlu olmayan mallar›n yüksek fiyatl› oluflundan ortaya ç›km›flt›r. Adam Smith’in ard›ndan
David Ricardo da (1772-1823) bu paradoksu çözmeye çal›flm›fl fakat kullan›m de¤eri ile fiyat› ayr› gördü¤ü için sorunu çözememifltir.
Ne Adam Smith ne de David Ricardo su-elmas paradoksuna tatmin edici bir çözüm getirememifllerdir. Kullan›m de¤eri hakk›nda tart›flma b›rak›lm›fl, sadece de¤iflim de¤eri yani fiyat incelenmeye bafllanm›flt›r. Bu aç›klamalarda en öne ç›kan
emek-de¤er teorisidir. Hiç kimse bir mal›n fiyat›nda, o mal üretilirken ortaya ç›kan maliyetin etkisi olmad›¤›n› söyleyemez. Üretim maliyeti en baflta iflgücü maliyetinden oluflmaktad›r. Adam Smith’ten bir örne¤i basitlefltirerek flöyle aktarabiliriz: e¤er bir geyik avlamak için harcanan zaman içinde iki kunduz yakalanabiliyorsa yani bir geyik yakalamak için harcanan iflgücü zaman›, kunduz yakalamaktan
iki kat daha fazla ise bir geyik iki kunduz ile de¤ifltirilmelidir. Benzer biçimde elmas›n pahal› olmas›n›n nedeni; üretimi için çok fazla emek gerektirmesidir. Su ise
çok daha az iflgücü ile elde edilebilmektedir. K›saca mallar›n ve hizmetlerin de¤iflim de¤eri üretimlerinde harcanan emek ile belirlenir.
Ancak tüketim mallar› yerine üretim mallar›n› ele ald›¤›m›zda iflgücü maliyeti
onlar›n fiyat›n› nas›l etkiler? Rant ve sermaye ödemelerinin, fiyat›n belirlenmesinde nas›l bir etkisi olur? Ricardo bu sorular› sermayenin yap›s›nda da iflgücünün yer
ald›¤›n› iddia ederek yan›tlam›flt›r. Çünkü daha önce makinalar yap›l›rken de emek
kullan›lm›flt›r. Böylece her sermaye mal›nda geriye do¤ru bir yol izlendi¤inde, bafllang›çta iflgücü kullan›ld›¤› görülür.
Ricardo talebin fiyat üzerindeki etkisini hiç mi görmemiflti? Elbette fiyatlarda
emek-de¤er teorisi ile aç›kalanamayacak baz› sapmalara rastlanm›flt›. Ancak bunlar piyasa fiyat›nda geçici sapmalar yaratan anormallikler taraf›ndan oluflturuldu¤u
varsay›larak geçifltirilmifltir.
1870’lerde bir grup ekonomist de¤iflim de¤erini, toplam faydan›n de¤il de kullan›lan son birim mal›n sa¤lad›¤› faydan›n(marjinal faydan›n) belirledi¤ini öne sürmüfltür. Ortaya konan bu yaklafl›m yayg›n kabul görmüfl ve marjinalist devrim
olarak adland›r›lm›flt›r. Su elbette hayati önem tafl›r ve hayat boyu gereklidir. Ancak su oldukça fazla bulundu¤undan bir yudum fazlas› insanlar için daha düflük
de¤ere sahiptir. Yani suyun marjinal -son biriminin- faydas› düflüktür. Ayn› zamanda su üretiminin marjinal maliyeti de oldukça düflüktür. Elmas ise hayati de¤er tafl›mamakla birlikte çok az bulundu¤u için marjinal de¤eri yüksektir. Ayr›ca üretimi
de güç oldu¤undan marjinal maliyeti yüksektir. Marjinalist yaklafl›mda bir mal›n
hem marjinal faydas› hem de maliyeti göz önüne al›nm›flt›r. Fayda, talebi belirleyen bir etmendir; maliyet ise üretimi yani arz› belirleyen bir faktördür. Anlafl›laca¤› gibi marjinalistler fiyatlar›n talep taraf›ndan da etkilendi¤ini fark etmifllerdir ancak bunu kesin olarak aç›klayamam›fllard›r.
Talebin fiyat üzerindeki etkisini, ‹ngiliz ekonomist Alfred Marshall (18421924) Ekonominin ‹lkeleri adl› yap›t›yla 1890 y›l›nda ortaya koymufltur1 (Asl›nda
mikroekonominin bafllang›çta ‹ngiliz iktisatç›lar de¤il, Frans›z mühendisler taraf›ndan gelifltirildi¤i kabul edilmektedir. 1804-1866 aras›nda yaflam›fl olan Jules
Dupuit, sonradan Marshallyan neoklasik ekonomi olarak tabir edilecek olan analizin özünü basit bir flekilde ortaya koymufltur. Dupuit mikroekonomik davran›fllar› aç›klamada anahtar kavram›n fayda oldu¤unu belirtmifl ve marjinal fayda
kavram›na baflvurmadan, talep e¤risini çizmifltir). Marshall talep ve arz modelini
oluflturmufl ve bu iki piyasa kuvvetinin efl anl› hareketinin fiyat› belirledi¤ini göstermifltir. Fakat hangi kuvvetin fiyat› belirledi¤ini bilemeyiz çünkü fiyat, arz ve talebin efl anl› hareketleri ile belirlenir. Marshall’›n da belirtti¤i gibi makas›n hangi
kenar›n›n kesti¤ini bilemeyiz.
Marshall’›n modeli su-elmas paradoksuna aç›k ve kesin bir çözüm ortaya koymufltur. Fiyatlar hem talep hem de arz hareketleri ile belirlenir. Su düflük fiyatl›d›r
çünkü oldukça fazla üretilmektedir, yani arz› yüksektir. Elmas yüksek fiyatl›d›r
çünkü arz› düflüktür. Bu basit arz ve talep modeli onlarca y›l iktisatç›lar› çok meflgul etmifl bir sorunu, ‘’su-elmas paradoksunu’’ çözmüfltür. Arz-talep modeli mikroekonomide birçok analizin temel tafl›n› oluflturacakt›r.
Marshall modeli oldukça kullan›fll› ve de¤iflimleri iyi gösteren bir model olmas›na karfl›n bir k›smi denge modelidir ve bir seferde bir piyasay› inceler. Baz› sorular için bu perspektif daralmas› analitik basitlik ve görüfl keskinli¤i sa¤lar. Ancak
bu yaklafl›m, piyasalar aras›ndaki önemli iliflkilerin keflfine engel olabilir. Daha genifl çapl› sorulara cevap vermek için çeflitli piyasa ve bireyler aras›ndaki uygun
olanlara ayna tutan, tüm ekonomiyi kapsayan bir modele ihtiyaç duyar›z. Frans›z
ekonomist Leon Walras (1831-1910) böyle bir analizi bafllatm›fl. Ekonomiyi birbirine ba¤layan çok say›da eflitlikle aç›klama metodu genel denge analizinde iliflkilerin anlafl›lmas› temelini oluflturur. Walras, tek bir piyasadaki de¤iflimin di¤er piyasalara etkisini gösteren genel denge modellerini gelifltirmifltir. Örne¤in patatesin
fiyat› artt›¤›nda Marshallyan k›smi denge analizi bunun nedenini patates piyasalar›ndaki arz ve talep durumlar›n› inceleyerek bulmaya çal›fl›r. Genel denge analizi
sadece tek bir piyasaya bakmaz di¤er piyasalardaki oluflumlara da bakar. Patatesin
fiyat›ndaki bir art›fl örne¤in cips piyasas›nda da maliyet art›fl›na neden olur, bu da
cips arz e¤risini etkiler. Ayn› flekilde patatesin artan fiyat›, patates üreticileri için
yüksek toprak fiyat› demektir. Bu da üreticilerin ald›¤› bütün ürünlerin talebini etkiler. Sonuç olarak patates fiyat›ndaki art›fl tüm ekonomiye yay›lacakt›r.
21
Marjinalist Devrim: De¤iflim
de¤erini toplam faydan›n
de¤il kullan›lan son birimin
sa¤lad›¤› faydan›n
belirledi¤ini ileri süren
görüfltür.
22
Mikro ‹ktisat
Pozitif sorular›n incelenmesi yan›nda, çeflitli ekonomik ayarlamalar›n sosyal iste¤e uygunlu¤u hakk›nda normatif sorular›n da çözümünde, genel denge analizinin sonuçlar› kullan›lmaktad›r. Bu tip sorular genellikle Smith, Ricardo, Marx gibi
18. ve 19. yüzy›l ekonomistlerinin ilgi alan› olmas›na ra¤men belki de en önemli
geliflme ‹ngiliz ekonomist Francis Y. Edgeworth (1848-1926) ve Italyan ekonomist Vilfredo Pareto (1848-1923) taraf›ndan yirminci yüzy›l›n ilk yar›s›nda gerçeklefltirilmifltir. Bu ekonomistler “ekonomik etkinlik” kavram›n› kesin olarak tan›mlam›fl ve piyasan›n hangi koflullar alt›nda ekonomik verimlili¤e eriflebilece¤ini göstermifller, refah ekonomisi olarak adland›r›lan inceleme alan›n› gelifltirmifllerdir.
Yirminci yüzy›l boyunca mikroekonomi, belirsizlik alt›nda karar alman›n dinamiklerinin incelenmesine olanak sa¤layan araçlar›n geliflmesi, karar almada stratejik davran›fllar›n etkilerini incelemeye yarayan oyun teorisinin geliflimi ve bilgi
farkl›l›klar›n›n yol açt›¤› sorunlar›n incelendi¤i enformasyon ekonomisi gibi
alanlar›n geliflimi ile k›s›tlar›n varl›¤›nda al›nan her tür karar›n incelenmesine yarayan bir araçlar setine kavuflmufl son derece olgunlaflm›fl bir disiplin mahiyeti arz
etmektedir. Bu konularda katk›lar› olan ekonomistlerin say›s› oldukça fazla olmakla birlikte, göze çarpan baz›lar› flunlard›r: John von Neumann (1903-1957), Oskar
Morgenstern (1920-1976), John Nash, George Akerlof, Michael Spence, Joseph
Stiglitz.
KARAMSAR OLMAYAN B‹L‹M VE FARKLI
DÜfiÜNEB‹LME TARZI
Ekonomi ve ekonomik modelleme alan›nda edindi¤iniz bilgiler kendiniz, di¤er insanlar ve içinde yaflad›¤›n›z dünyayla iliflkileriniz hakk›ndaki fikirlerinizi de¤ifltirecektir. Ço¤u zaman iktisat karamsar bir bilim olmakla suçlan›r. Bu ifadenin kökleri 19. yüzy›la kadar uzan›r. Thomas Carlyle’ n›n Malthus’un kötümser teorisinin etkisiyle ekonomi için kulland›¤› bir terimdir2 (Malthus (1766-1834), insan nüfusundaki art›fl›n g›da arz›ndaki art›fltan h›zl› oldu¤u ve g›da yetersizli¤ine ba¤l› kitlesel ölümlerin yak›n oldu¤unu öngörmüfl bir ekonomisttir). Malthus’un hipotezinin geçersizli¤i ortaya ç›kmas›na ra¤men, karamsar bilim tabirinin ekonomi üzerine yap›fl›p kalmas›n›n nedeni, büyük olas›l›kla insanlar›n dürtülere nas›l tepki
verdi¤ini anlamaya çal›flan ekonomistlerin insanlar› kiflisel ç›karlar› peflinde koflan
varl›klar olarak görmeleri olsa gerektir. Ancak ekonomi asl›nda oldukça renkli ve
nefleli bir dünya görüflüne sahiptir.
Gerek psikologlar gerekse gözlemlerimiz bir durumda bir kazanan olursa bir
de kaybeden olmas› gerekti¤ini düflünmemizi sa¤layacak flekilde bizi yönlendirmifller. Bu sa¤l›kl› ve do¤ru bir görüfl de¤ildir. Ekonomistler baflka bir düflünce yap›s› gelifltirmifllerdir. Ekonomi bilimi, bir bireyin di¤er bir birey taraf›ndan teklif
edilen fleyle de¤iflmek üzere, gönüllü olarak bir fleyden vazgeçmesi ile bafllar. Bu
tür de¤iflimlerde kaybeden yoktur. Her gün yol üstündeki bir kahveciden T3’ye
bol köpüklü bir kahve içmek beni daha iyi bir konuma getiriyor. E¤er buna de¤medi¤ini düflünürsem kahve içmemeyi tercih edebilirim. Benzer flekilde kahvehane sahibi de iyi durumdad›r. Çünkü onun için de bir fincan kahvenin de¤eri T3’den
daha azd›r. Bir bardak kahve sat›n ald›¤›mda kimse zarar görmez, ayr›ca hem ben
hem de kahveci daha iyi konuma geliriz. Pek çok durumda herkesin kazanabilece¤i durumlar› görmek ve modellemek ekonomist olman›n bir parças›d›r. Günümüzde dünyadaki daha önceleri görülmemifl zenginlikler, bireylerin karfl›l›kl› olarak gönüllü ifl birli¤ine girebilecekleri ve herkesin daha iyi konuma gelebilece¤i
durumlar› aramalar›ndan kaynaklanmaktad›r.
Yine psikologlar ve özellikle ceza hukuku alan›nda çal›flanlar, bireyin gözlemlenen davran›fl›n›n bask›n özelli¤ini, bu kiflinin karakteri ile özdefllefltirme yolunda
bizi koflulland›rmaktad›rlar. Bir insan›n kötü bir fley yapt›¤›n› görürsek onun kötü
biri oldu¤unu düflünürüz. Yine bir kiflinin iyi bir davran›flta bulundu¤unu gördü¤ümüzde onu iyi biri olarak de¤erlendiririz. Peki, iyi insanlar kötü davranabilirler
mi? Elbette e¤ilimlerinden dolay› kötü fleyler yapan kötü insanlar ve iyi fleyler yapan iyi insanlar vard›r. Ancak ekonomistlerin buna ilave edecek baflka bir görüflleri daha vard›r. Genelde insanlar›n yapt›klar› fleyleri yapmalar›n›n nedeni, içinde
bulunduklar› koflullard›r. Yoksa tabiat›nda var olan e¤ilimden ötürü de¤ildir. Bireylerin davran›fllar›n› iyilefltirmek için bireylerin ruhunun yeniden inflas› gerekli
de¤ildir, bazen tüm gereken kötü davran›fla neden olan koflullar› belirlemek ve ortadan kald›rmakt›r.
Ekonomistlerin düflünme tarz›na ters düflen genel bir kan› da bir fleyin çal›flt›¤›n› ya da düzensizlik beklerken bir düzen olufltu¤unu gördü¤ümüzde bunun kesinlikle bir fley ya da bir kifli taraf›ndan bilinçli olarak yap›ld›¤› düflüncesidir. Burada
düzen kendili¤inden mi oluflur yoksa oluflturulur mu sorusu önem arz etmektedir.
‹stanbul flehrini oluflturan karmafl›k düzeni ele alal›m, milyonlarca insan birbirleriyle etkileflim içerisindedir. ‹fle gitmek, yiyecek sat›n almak, ev kiralamak... Birçok
etkileflim efl anl› olarak ‹stanbul’da meydana gelmektedir. Üzerinde düflünüldü¤ünde oldukça karmafl›k bir düzendir. Örne¤in bir metropol için herhangi bir gün
ele al›nd›¤›nda bu flehirde sadece dört befl gün yetecek yiyecek vard›r. Ancak
önemli bir yay›n organ› ‹stanbul’un sadece dört gün yetecek kadar yiyece¤i var, biçiminde bir haber yaparsa panik bafllar ve kargafla ç›kabilir.
‹stanbul’a yiyecek ak›fl›n› sa¤lamaktan sorumlu bir idareci olmamas›na ra¤men,
yiyecekler sürekli olarak bu kente gelmektedir. Hatta deneyimler gösteriyor ki
devlet yiyecek da¤›t›m› gibi konularda idareyi ele al›nca düzenin bozuldu¤u ve yiyeceklerin raflardan kayboldu¤u gözlenebilmektedir. Baz› durumlarda düzen kendili¤inden ve hiç bir planc› olmadan ortaya ç›kabilir. Bunun ne zaman oldu¤unu
ve ne zaman olmad›¤›n› anlamak ekonomistleri di¤erlerinden ay›r›r.
Düzenin kendili¤inden ve bir plan olmadan ortaya ç›kmas›, bu düzenin iyi olaca¤› anlam›na gelmeyebilir. Baz› durumlarda bireysel güdülerin toplumsal aç›dan
istenen sonuçlar› ortaya ç›karacak flekilde biçimlendi¤i görülebilir. Ancak baz› durumlarda piyasalarda kendili¤inden oluflan düzenin toplumsal etkileri olumsuz
olabilir ve piyasa d›fl› kurumlar›n toplumsal olarak arzulanan durumu sa¤lamak
için gerekli oldu¤u görülür. Bireysel etkileflimin ne zaman piyasa d›fl› kurumlar taraf›ndan düzenlenerek kendili¤inden oluflan düzenin yerine daha iyi bir denge
oluflmas›n› sa¤lamas› gerekti¤ini aç›klamak ekonomistin görevidir. Buradaki önemli nokta, kendili¤inden oluflan düzenin iyi ya da kötü olmas› de¤il, bir düzenin var
olmas›n›n gerekti¤i yerine bir düzenin bu düzenin ard›nda bilinçli olarak düflünülmüfl bir plan›n ve merkezi yönetimin olmas› gerekmedi¤idir.
23
24
Mikro ‹ktisat
Özet
A M A Ç
1
A M A Ç
2
Ekonomi tan›m›nda verilen temel kavramlar›
tan›mak
‹nsan ihtiyaçlar›n› karfl›layan mal ve hizmetlerin
üretilmesinde k›t kaynaklar kullan›ld›¤› için mal
ve hizmetler de k›tt›r. Bu durum ekonomik birimleri tercih yapmaya zorlamaktad›r. Her tercih
mutlaka bir f›rsat maliyeti içerir. Bu maliyetleri
göz önünde bulunduran ekonomik birimler fayda maliyet analizi yaparak optimal kararlar almaktad›rlar.
Ekonomik modelleri ve modellerde kullan›lan
analitik araçlar› ifade etmek
Ekonomistler karmafl›k olan ekonomik süreçleri
aç›klamak için genellikle ekonomik modellerden
yararlan›rlar. Mikroekonomide k›s›tl› optimizasyon, denge analizi ve karfl›laflt›rmal› dura¤an analiz olmak üzere üç tür analitik araç kullan›l›r. K›s›tl› optimizasyon amaç ve k›s›t fonksiyonlar›n›
içerirken denge analizinde denge miktar› ve fiyat› incelenmektedir. Son olarak karfl›laflt›rmal› dura¤an analiz ise d›flsal de¤iflkenlerdeki de¤iflmelerin içsel de¤iflkenler üzerindeki etkilerini analiz etmek amac›yla kullan›l›r.
A M A Ç
3
A M A Ç
4
Pozitif ve normatif analiz aras›ndaki ayr›m›
aç›klamak
Pozitif analiz ekonomide bir fleyin ne oldu¤u yada ne olaca¤› konusu ile ilgilidir. Bu analizde ortaya konan önermeler s›nanabilirdir. Oysa normatif analizde ne olmal›? sorusuna yan›t aranmaktad›r. Dolay›s›yla normatif analizde s›nama
oldukça güçtür. Normatif analiz daha çok sosyal
politikalara iliflkin taleplere ya da hedeflere nas›l
ulafl›laca¤›na iliflkindir.
Mikroekonominin geliflim sürecini belirtmek
Mikroekonomi su-elmas paradoksuna tatmin edici çözüm bulunmas› ve marjinalist devrimle h›zl›
bir geliflme süreci içerisine girmifl, Marshall’ ›n
k›smi denge analizi, Walras’›n genel denge analizi ve Edgeworth ve Pareto’nun ekonomik etkinlik ve refah konusunda yapt›¤› katk›larla oldukça önem kazanm›flt›r. Belirsizlik ve oyun teorisinin geliflimiyle de zirve yapm›flt›r.
25
Kendimizi S›nayal›m
1. Bir seçim yap›ld›¤›nda, vazgeçilen alternatiflerin de¤eri neyi ifade eder?
a. F›rsat Maliyeti
b. Toplam Maliyet
c. Ortalama Maliyet
d. Marjinal Maliyet
e. De¤iflken Maliyet
6. Su ve elmas paradoksuna çözüm getiren ekonomist
afla¤›daki seçeneklerden hangisinde verilmifltir?
a. A. Marshall
b. A. Smith
c. D. Ricardo
d. L. Walras
e. Y.F. Edgeworth
2. K›s›tl› optimizasyon problemi çözümünde iki önemli bileflen afla¤›daki seçeneklerden hangisinde verilmifltir?
a. Amaç ve k›s›t fonksiyonlar›
b. K›s›t ve denge fonksiyonlar›
c. Denge ve amaç fonksiyonlar›
d. Dura¤an ve statik analiz
e. Statik ve dinamik analiz
7. Portakal piyasas›na iliflkin arz talep (Qd =
D(Pp,Pm,W,I) ve Qs=D(Pp, Pc, Ct)) modelinde içsel de¤iflkenler afla¤›daki seçeneklerin hangisinde verilmifltir?
a. Q ve Pp
b. Q ve Pm
c. Q ve W
d. Q ve Ct
e. Q ve I
3. Bir ba¤›ms›z de¤iflkenin de¤eri bir birim artt›¤›nda
ba¤›ml› de¤iflkenin nas›l de¤iflti¤ini anlatan seçenek
hangisidir?
a. Marjinal terim
b. Ortalama terim
c. ‹çsel de¤iflken
d. D›flsal de¤iflken
e. Toplam de¤iflken
8. D›flsal faktörler de¤iflmedi¤i sürece, belirsiz bir süre
boyunca devam eden durum nas›l adland›r›l›r?
a. Denge
b. Analiz
c. K›s›t
d. Sistem
e. De¤iflken
4. Bir modelde de¤eri veri olarak al›nan de¤iflkene ne
ad verilir?
a. D›flsal de¤iflken
b. ‹çsel de¤iflken
c. Ba¤›ml› de¤iflken
d. Amaç de¤iflkeni
e. K›s›t de¤iflkeni
5. Bir de¤iflkenin de¤eri model içinde belirleniyorsa
bu de¤iflkene ne ad verilir?
a. ‹çsel de¤iflken
b. D›flsal de¤iflken
c. Amaç de¤iflkeni
d. K›s›t de¤iflkeni
e. Marjinal de¤iflken
9. Ekonomik hayatta risk alan üretim kayna¤›na ne ad
verilir?
a. Giriflimci
b. Emek
c. Toprak
d. Rant
e. Sermaye
10. Ekonomik modelde d›flsal de¤iflkenlerden birisindeki de¤iflmenin, içsel de¤iflkenin seviyesini nas›l etkileyece¤ini incelemek için kullan›lan analize ne ad verilir?
a. Karfl›laflt›rmal› dura¤an analiz
b. Denge analizi
c. Arz talep analizi
d. Dinamik analizi
e. Statik analiz
26
Mikro ‹ktisat
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. a
S›ra Sizde 1
Topra¤›n gelirine rant, eme¤in gelirine ücret, sermayenin gelirine faiz ve giriflimcinin gelirine kâr denir.
2. a
3. a
4. a
5. a
6. a
7. a
8. a
9. a
10. a
Bir seçim yap›ld›¤›nda vazgeçilen alternatif de¤er f›rsat maliyeti olarak tan›mlan›r. F›rsat maliyeti ayn› zamanda vazgeçti¤imiz ikinci en iyi alternatiftir.
K›s›tl› optimizasyon problemi çözümünde iki
önemli bileflen amaç ve k›s›t fonksiyonlar›d›r.
Amaç fonksiyonunda hedeflenen, kararlar aras›ndaki iliflkiyi optimize etmektir. K›s›tl› fonksiyonlaysa karar vericilerin seçimlerinin birçok
k›s›ta ba¤l› oldu¤unu bilir. Bu nedenle sadece
belirli seçimleri yapabilir.
Mikro iktisatta marjinal terim bir ba¤›ms›z de¤iflkenin de¤eri 1 birim artt›r›ld›¤›nda ba¤›ml›
de¤iflkenin nas›l de¤iflti¤ini anlat›r. Ünite içinde
örnekle daha detayl› aç›klanm›flt›r.
Bir modelde çok say›da de¤iflken varken bunlardan baz›lar›n›n ikinci derecede önemli olmas› d›flsal de¤iflkenler olarak tan›mlan›r. D›flsal
de¤iflken modelin d›fl›nda belirlenir ve veri olarak kabul edilir.
Bir modeldeki çok say›da de¤iflkenden de¤eri
model içinde belirlenenlere içsel de¤iflken denir.
Marshall 1890 y›l›nda ‘Ekonominin ‹lkeleri’ adl›
kitab›yla talebin, fiyat›n üzerindeki etkisini ortaya koymufltur. Bu model su-elmas paradoksuna
aç›k ve kesin bir çözüm ortaya koymufltur.
Portakal piyasas›na iliflkin verilen arz ve talep
fonksiyonlar›nda modelin içsel de¤iflkenleri
portakal›n fiyat› ve miktar›d›r çünkü bu iki de¤iflken hem arz› hem de talebi etkiler.
D›flsal faktörler de¤iflmedi¤i sürece dengenin
de de¤iflmeyece¤i varsay›l›r.
Giriflimciler kar sa¤lamak veya zarara katlanmak gibi sonuçlar› olan ekonomik aktiviteleri
hayata geçirirler ve risk al›rlar.
Karfl›laflt›rmal› dura¤an analiz k›s›tl› optimizasyon problemlerine veya denge analizine uygulan›r. Bir ekonomik modeldeki iki foto¤raf› karfl›laflt›rmam›za olanak sa¤lar. ‹lk foto¤raf d›flsal
de¤iflkenlerin bir tak›m veri ilk de¤erlerinde içsel de¤iflkenlerin hangi de¤erleri ald›¤›n› gösterir. ‹kinci foto¤raf ise inceledi¤imiz içsel de¤iflkenlerin d›flsal bir flok karfl›s›nda nas›l de¤iflti¤ini anlat›r.
S›ra Sizde 2
Burada tüketicinin amaç fonksiyonu maksimize etmeye
çal›flt›¤› iliflki, yani U=XY’dir. Bu maksimizasyonun da
PxX + PyY ≤ I k›s›t› alt›nda gerçeklefltirilmesi gerekmektedir.
S›ra Sizde 3
Karfl›laflt›rmal› dura¤an analiz, bir ekonomik modeldeki iki farkl› foto¤raf› karfl›laflt›rmam›za olanak tan›yarak
“önce ve sonra” analizi yapmam›z› sa¤lar. ‹lk foto¤raf
d›flsal de¤iflkenlerin birtak›m veri ilk de¤erlerinde içsel
de¤iflkenlerin hangi de¤erleri ald›¤›n› gösterir. ‹kinci
foto¤raf ise inceledi¤imiz içsel de¤iflkenlerin d›flsal bir
flok karfl›s›nda, yani baz› d›flsal de¤iflkenlerin de¤erindeki bir de¤iflme karfl›s›nda, nas›l de¤ifltiklerini anlat›r.
S›ra Sizde 4
Pozitif, ekonomi nedir? sorusunu cevaplamaya çal›fl›rken normatif, ekonomi ne olmal›d›r? sorusunun cevab›n› aramaktad›r. Pozitif analiz s›nanabilir özelli¤e sahipken normatif analize iliflkin s›nama yap›lamamaktad›r.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Bernheim, B. D. ve Whinston, M. (2008).
Microeconomics. Boston: McGraw-Hill.
Besanko,
D.
ve
Braeutigam,
R.
(2010).
Microeconomics (4th Edition). Wiley.
Binger, B. R. ve Hoffman, E. (1997). Microeconomics
With Calculus (2nd Edition). Massachusetts:
Addison Wesley.
Browning E. K. ve Zupan, M. A. (2009).
Microeconomic: Theory and Applications (10
th Edition). Wiley.
Ekinci, N.K. (2011). Modern Mikroiktisat. Ankara: Efil
Yay›n Evi.
Hebert, R. F. ve Robert B. Ekelund Jr.(1999). Secret
Origins of Modern Microeconomics: Dupuit
and the Engineers. London: University Of Chicago
Press.
Nechyba, J.T. (2011). Microeconomics: An Intuitive
Approach with Calculus. New York: SouthWestern Cengage Learning.
Nicholson, W. ve Snyder, C. M. (2010). Intermediate
Microeconomics (11 th Edition). Mason, OH:
South-Western Cengage Learning.
Nicholson, W. ve Snyder, C. M. (2008). Microeconomic
Theory: Basic Principles and Extentions (10th
Edition). New York: South-Western Cengage
Learning.
Paras›z, ‹. (2008). Mikroekonomi: Orta Düzey Yaklafl›m (8. Bask›). Bursa: Ezgi Kitab Evi.
Perloff, M. J.(2011). Microeconomics (6th Edition).
Boston: Pearson Addison-Wesley.
Pindyck, R. ve Rubinfeld, D. (2008). Microeconomics
(7th Edition). New York: Prentice Hall.
Schotter, A. (2009). Microeconomics: A Modern
Approach. Mason, OH: South-Western Cengage
Learning.
27
2
M‹KRO ‹KT‹SAT
Amaçlar›m›z
Bütçe k›s›t› ve bunu etkileyen faktörleri aç›klayabilecek,
Fayda kavram› ve tüketici tercihlerini ifade edebilecek,
Bütçe k›s›t› alt›nda optimal seçimlerin nas›l belirlendi¤ini ortaya koyabilecek,
Optimal seçimlerdeki de¤iflmelere ba¤l› olarak üç tür talep e¤risini elde
edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Bütçe K›s›t›
Kardinal Fayda
Ordinal Fayda
Farks›zl›k E¤rileri
Marjinal ‹kame Oran›
•
•
•
•
Fayda Fonksiyonlar›
Engel E¤risi
Geleneksel Talep E¤risi
Çapraz Fiyat Talep E¤risi
‹çindekiler
Mikro ‹ktisat
Tüketici
Davran›fllar› Kuram›
ve Tüketici Talebi
•
•
•
•
G‹R‹fi
BÜTÇE KISITI
FAYDA VE TÜKET‹C‹ TERC‹HLER‹
OPT‹MAL SEÇ‹MLER VE FAYDA
MAKS‹M‹ZASYONU
• TÜKET‹C‹ TALEB‹ KURAMI
Tüketici Davran›fllar›
Kuram› ve Tüketici Talebi
G‹R‹fi
Tüketici davran›fllar› kuram›, kiflilerin s›n›rl› gelirleri ile tatmin düzeylerini en yükse¤e ulaflt›racak mal ve hizmetleri sat›n alacaklar› varsay›m› üzerine kurulmufltur.
Yani ekonomistler, tüketicilerin sat›n alabilece¤i (bütçelerinin olanakl› k›ld›¤›)
mal kümesinin en iyisini seçer varsay›m›na göre model olufltururlar. Burada tüketicinin “sat›n alabilece¤i” ile anlat›lmak istenen; veri piyasa fiyatlar› ve veri gelir düzeyi ile ne kadarl›k mal ve hizmet al›m›n›n gerçeklefltirilebilece¤idir. En iyisi ile anlat›lmak istenen ise tüketiciye en yüksek fayday› sa¤layan al›mlar›n yap›labilece¤idir. Dolay›s›yla tüketici davran›fllar› kuram›nda, bireyin bütçe k›s›t› alt›nda faydas›n› maksimize eden tercihleri incelenir.
Tüketici davran›fllar›n› anlamada ilk olarak fiyatlar ve tüketicinin geliri veri iken
bireyin neler yapabilece¤ini ortaya koyan bütçe incelenecektir. ‹kinci olarak tüketicinin çeflitli mallar aras›ndaki seçimleri analiz edilecektir. Üçüncü ad›mda ise tüketicinin tercihleri karfl› karfl›ya bulundu¤u bütçe k›s›t› ile birlikte ele al›narak kendisine en yüksek fayda sa¤layacak optimal seçimler belirlenecektir. Daha sonra bu
optimal seçimlerde de¤iflikliklere neden olan parametreye göre talep e¤rileri seti
türetilecektir.
BÜTÇE KISITI
A M A Ç
1
Bütçe k›s›t› ve bunu etkileyen faktörleri aç›klamak
Bütçe veri bir periyotta (bir hafta, bir ay, bir y›l) harcama yapmak için ne kadarl›k
bir sat›n alma gücünün (paran›n) mevcut oldu¤unu gösterir. Tüketicinin bu veri
dönemde elinde bulunan para onun geliridir (I). Bu gelir düzeyinde tüketicinin ne
kadarl›k mal ve hizmet sat›n alabilece¤i, bu mallar›n ve hizmetlerin fiyatlar›na ba¤l›d›r. Gerçek yaflamda tüketiciler isteklerinin bir k›sm›n› elde edemezler çünkü
bunlar› sat›n alacak gelirleri s›n›rl›d›r. Dolay›s›yla tüketici bu s›n›rl› geliri ile ihtiyaç
duydu¤u mal ve hizmetler aras›ndan faydas›n› maksimize edecek flekilde seçim
yapar. Tüketicinin bu seçimleriyle ilgili davran›fllar›n› grafikle gösterebilmek amac›yla genelde iki mal›n bulundu¤u durum incelenir.
Bütçe veri bir periyotta (bir
hafta, bir ay, bir y›l)
harcama yapmak için ne
kadarl›k bir sat›n alma
gücünün (paran›n) mevcut
oldu¤unu gösterir.
30
Mikro ‹ktisat
Tüketicinin, tüketim demetini veya sepetini (x,y) ile gösterelim. Burada x tüketicinin birinci maldan tüketti¤i miktar›, y ise ikinci maldan tüketti¤i miktar› göstermektedir. Bu iki mala iliflkin fiyatlar (Px, Py) olarak gözlenebildi¤ine göre, tüketicinin bütçe k›s›t›n›;
Pxx + Pyy ≤ I
fleklinde yazabiliriz. Burada Pxx tüketici taraf›ndan birinci mal için harcanan para,
Pyy ise di¤er mal için harcanan paray› göstermekte ve toplam harcama tüketicinin
gelirini aflmamaktad›r. Buna göre tüketicinin geliri, veri fiyatlarda bütçe k›s›t›n› ortaya koyar. Tüketici tüm gelirini mallar için harcad›¤›nda, yani tasarruf ve ödünç
alma durumu söz konusu olmad›¤›nda ya da tasarruf tüketicinin elde edebilece¤i
bir mal gibi düflünüldü¤ünde bu denklem eflitlik biçimini al›r.
Grafiksel gösterim için uygun olan iki mal varsay›m› daha genel bir biçimde düflünülebilir. fiöyleki, mallardan birisi bileflik mal olarak ifade edilebilir. Örne¤in biz
tüketicinin gömlek için talebi ile ilgileniyorsak (x), y’yi gömlek d›fl›ndaki di¤er
mallar için düflünebiliriz. Bu flekilde düflünüldü¤ünde y’nin yatay eksende gösterilen mal d›fl›ndaki di¤er tüm mallar için harcanan para birimi türünde (Örne¤in T
ile) ifade etmek uygun olur. Bu durumda y mal›n›n fiyat› otomatik olarak bir olacakt›r (Py=l) çünkü 1 birim paran›n (T’nin) fiyat› T1’dir, dolay›s›yla bütçe k›s›t› aflaSIRA gösterilir.
S‹ZDE
¤›daki flekilde
SIRA S‹ZDE
Pxx + y ≤ I
Bu denklem; ilgilendi¤imiz x mal› için harcanan para miktar› (Pxx) ve di¤er tüm
mallar için harcanan para miktar› (y) toplam›n›n tüketicinin harcayabilece¤i mikS O R U
tardan fazla olamayaca¤›n› göstermektedir.
S O R U
‹ K K Aalma
T
Ödünç ya da Dborç
durumu söz konusu olmad›¤›nda bütçe do¤rusunun eflitlik biçimde yaz›ld›¤›na dikkat ediniz.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Bütçe Do¤rusu
Bütçe Do¤rusu
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Tüketici tüm gelirini bu iki mal için harcad›¤›nda denklemimiz; Pxx + Pyy = I
y
flekline dönüflür. Bu denklemden hareketle, fiekil 2.l’deki gibi grafiksel olarak
I/Py
K ‹ T A P
gösterebilece¤imiz bütçe do¤rusunda;
- (Px/Py) e¤imli bütçe do¤rusu
e¤er tüketici tüm gelirini y mal› için harc›yorsa I/Py kadarl›k bu maldan sat›n
TELEV‹ZYON
alacak, x mal› hiç kullanmayacakt›r. Ayn› flekilde tüm gelir x için harcan›yorsa
yatay eksen üzerinde I/Px kadarl›k x
mal› tüketebilecektir. Eksenlerin kesim
‹ Nseti
TERNET
bütçe
noktalar›n› birlefltirdi¤imizde bütçe
do¤rusuna ulaflm›fl oluruz. Bu do¤ru
x
0
I/Px
üzerinde tüketici tüm gelirini bu iki mal
için kullanm›flt›r. Bütçe do¤rusunun alt›nda kalan bölge içerisinde tüketicinin
harcamalar› kesin olarak gelirden (I) düflüktür. Bütçe do¤rusu eflitli¤ini y için yeniden düzenlersek denklemimizi afla¤›daki flekilde elde ederiz.
fiekil 2.1
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
31
2. Ünite - Tüketici Davran›fllar› Kuram› ve Tüketici Talebi
y=
I Px
x
Py p y
Bu denkleme göre bütçe do¤rusu dikey ekseni I/Py noktas›nda kesmekte ve
e¤imi ise -Px/Py olmaktad›r.
Bütçe do¤rusu e¤iminin ekonomik aç›dan di¤er bir önemi de bu iki mal›n karfl›l›kl› de¤iflim oran›n› göstermesidir; örne¤in tüketici x mal› tüketimini ∆x kadar
art›rd›¤›nda ayn› do¤ru üzerinde kalabilmesi flart›yla ne kadarl›k y mal› tüketiminden vazgeçmesi gerekti¤ini ortaya koyar, bu de¤iflikli¤i ∆y ile gösterelim. Bu de¤ifliklik öncesi ve sonras› bütçe do¤rusuna iliflkin denklemleri yeniden yazarsak;
Pxx + Pyy = I
Px(x+∆x) + Py(y + ∆y) = I
ikinci denklemden birinciyi ç›kar›rsak
Px∆x + Py∆y = 0
Bu eflitlik; tüketimin parasal de¤erinde herhangi bir de¤ifliklik olmad›¤› durumda, bir maldaki art›fl›n öteki maldan ne kadarl›k azal›flla dengelendi¤ini göstermektedir. Bunu ∆y/∆x için çözümledi¤imizde bize bütçe do¤rusunun e¤imini verecektir:
∆y/∆x = -Px/Py
Bütçe do¤rusunun e¤imi, paran›n tüketici için oluflturdu¤u marjinal dönüflüm
SIRAise
S‹ZDE
oran› (MRT) olarak da tan›mlanabilir. Örne¤in MRT=dy/dx=-1/2
tüketici bir birim x mal› elde etmek için vazgeçmesi gereken y mal› yar›m birimdir. Baflka bir deyiflle bir birim y mal›n›n tüketiciye maliyeti iki birim x mal›d›r. DYine
-1/2 olÜ fi Ü N e¤imin
EL‹M
mas›, x mal› fiyat›n›n dikey eksende yer alan y mal› fiyat›n›n yar›s› oldu¤unu gösterir. E¤er e¤im -2 olsayd›, bu kez yatay eksendeki x mal›n›n fiyat› dikey eksendeS O R U
ki y mal›n›n fiyat›n›n iki kat› olacakt›.
Bütçe do¤rusunun e¤iminin -Px/Py ye eflit oldu¤unu unutmay›n›z.
Bütçe Do¤rusundaki De¤iflmeler
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Bütçe do¤rusu cari dönemdeki tüketicinin geliri ve mallar›n fiyatlar›
y
veri iken ulafl›labilecek tüketim deAMAÇLARIMIZ
I/Py
metlerini veya sepetlerini gösterE¤im= - (P0x/Py)
mektedir. Böyle bir durumda bütK ‹ T A P
çe k›s›t›m›z do¤ru fleklini al›r ve fiyatlardaki de¤iflmeler ile gelirdeki
E¤im= - (P1x/Py)
de¤iflmeler sonucu bütçe do¤ruTELEV‹ZYON
sunda de¤ifliklikler olur. fiimdi s›ras›yla bu de¤ifliklikleri ele alaca¤›z. Öncelikle gelirde ve y mal›n›n
x
fiyat›nda bir de¤iflme olmaks›z›n x
0
I/P0x
I/P1x‹ N T E R N E T
mal›n›n fiyat› yükselirse bütçe do¤rusunun x eksenini kesti¤i nokta
sola kayar ve do¤ru, de¤iflmenin
büyüklü¤üne ba¤l› olarak dikleflir. Çünkü Px/Py oran› artm›flt›r. X mal› fiyat› düfltü¤ünde ise bütçe do¤rusu yat›klafl›r.
SIRA S‹ZDE
fiekil 2.2
X mal› fiyat›ndaki
AMAÇLARIMIZ
art›fl›n bütçe
do¤rusunun
e¤imi üzerindeki
etkisi
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Fiyatlardaki de¤iflmeler ile
gelirdeki de¤iflmeler sonucu
bütçe do¤rusunda
de¤ifliklikler olur.
32
Mikro ‹ktisat
fiekil 2.3
Bütçe
Do¤rusunda
Gelirdeki
De¤iflmeden
Kaynaklanan
Kaymalar
Tek bir mal›n fiyat› yerine her iki mal›n fiyat› de¤iflti¤inde:
(i) Her iki fiyat ayn› oranda artar veya azal›rsa bütçe do¤rusu paralel olarak
sola veya sa¤a do¤ru hareket eder.
(ii) Her iki fiyat ayn› yönde ancak farkl› oranlarda artarsa e¤im de¤iflmekle
beraber bütçe do¤rusunda sola kayma olur.
(iii) ‹ki mal fiyat› birbirine ters yönde de¤iflirse bütçe do¤rusunun e¤imi de¤iflir,
ilk bütçe do¤rusu ile kesiflir.
Gelirdeki de¤iflme durumunda ise her iki mal›n fiyay
t›ndaki ayn› yönlü ve ayn›
oranl› de¤iflmenin etkisi göI1/Py
rülür. Yani gelirde art›fl olduE¤im= - (Px/Py)
¤u zaman I1>I0 fiyatlar de¤iflI0/Py
memek kofluluyla bütçe do¤rusu sa¤a kayar. Tersi durumI2/Py
da ise I0>I2, bütçe do¤rusu paralel bir flekilde sola kayar. fiekil 2.3’ten görülece¤i üzere fiyatlar de¤iflmedi¤i için e¤im
etkilenmemektedir.
I2/Px
I0/Px
I1/Px
x
FAYDA VE TÜKET‹C‹ TERC‹HLER‹
AM AÇ
2
Fayda, bir mal veya hizmetin
tüketilmesi ile tüketicinin
elde etti¤i tatmin düzeyi
olarak tan›mlan›r.
Fayda kavram› ve tüketici tercihlerini ifade etmek
Fayda, bir mal veya hizmetin tüketilmesi ile tüketicinin elde etti¤i tatmin düzeyi
olarak tan›mlan›r. Fayda kavram› 18. yüzy›l›n sonlar›nda ve 19. yüzy›l›n bafllar›nda
yaflam›fl filozof-ekonomist Jeremy Bentham’a dayand›r›l›r. Bentham aç›klamalar›nda; toplumun sosyal faydas›n›n maksimizasyonu için çaba harcanmas› gerekti¤ini,
bunun da çok say›daki insanlar için çok fazla mal sa¤lanmas› ile mümkün olaca¤›
vurgulanmaktad›r. Fayda baz› objektif standartlarda (nesnel olarak) ölçülebildi¤i
için bireyler aras›nda karfl›laflt›r›labilir ve toplanabilirdir. Di¤er anlat›mla Bentham’a göre baz› mallar›n tüketilmesinden A flahs› B’den daha fazla fayda sa¤layabilir (fayda karfl›laflt›r›labilir) ve bu flah›slar›n elde etti¤i faydalar toplanarak toplumun toplam faydas›na ulafl›l›r. Bu flekilde tan›mlanan kardinal fayda yaklafl›m› ile
insanlar mevcut mal demetleri için tüm altarnetifleri s›ralayabilmekte, bunlar› say›larla ifade edebilmektedirler. Ordinalist yaklafl›mda ise mevcut mal demetleri s›ralanmakta ancak bunlar aras›nda kesin ölçümler yap›lamamaktad›r. Her iki yaklafl›m›n tüketici davran›fllar›n›n anlafl›lmas›nda ve talep kuram›n›n oluflturulmas›nda
önemli katk›lar› vard›r.
Kardinal Fayda Yaklafl›m›
Bu yaklafl›mda faydan›n nesnel olarak ölçülebilece¤i ileri sürülmekte ve Kardinal
fayda indeksi oluflturularak fayda tüketiciler aras›nda karfl›laflt›r›labilmektedir. Çünkü ‹ndeksi oluflturan maddeler nesnel olarak ölçülebilmektedir.
Fayda gözlenemedi¤inden bireyler için say›sal fayda indeksleri seti oluflturmada sorunla karfl›lafl›l›r. Her birey kiflisel tercihlerini yans›tan bir indeks oluflturabilir ancak A bireyi B’nin faydas›n› gözlemleyemez, dolay›s›yla her bireyin oluflturdu¤u indeksler ayn› nesnel ölçülerle de¤erlendirilememektedir. Bu yüzden faydan›n kifliler aras› karfl›laflt›rmas› yap›lamamaktad›r.
20. yüzy›l bafllar›nda Kardinal fayda ile ilgili bu ölçülme güçlü¤ünü gören ekonomistler (bunlar marjinalistler olarak adland›r›lmaktad›r), faydan›n bireyler aras›nda karfl›laflt›r›labilir ve toplanabilir oldu¤u varsay›mlar›n› ortaya atarak ölçülebilece¤ini ileri sürdüler. Bunlara göre her birey kiflisel fayda fonksiyonunu, tüketilen mallara say›lar vererek oluflturabilir, bu say›lar kiflisel fayda fonksiyonlar› içinde karfl›laflt›r›labilir ve toplanabilir. fiöyle ki bir tüketici bir hamburger tüketmekle 5 birim
fayda, iki hamburger yedi¤inde 8 birim fayda ve üçüncü hamburgeri yedi¤inde ise
9 birimlik toplam faydaya ulaflmaktad›r. Bu örnek çerçevesinde toplam fayda için
flöyle bir tan›m verebiliriz: Belirli bir zaman diliminde bir mal›n çeflitli miktarlar›n›n
tüketilmesi sonucu ulafl›lan tatmin düzeyi toplam fayday› (TU) gösterir. Fayda birimi olarak klasik iktisatç›lar “util” terimini kullanm›fllard›r. Örne¤imizde toplam fayda her ilave hamburger ile artmaktad›r. Burada maksimum düzeye kadar daha fazla tüketim ile daha büyük toplam fayda aras›nda pozitif iliflki beklenmektedir.
Marjinal fayda ise belirli bir zaman diliminde; bu maldan bir birim daha fazla
tüketilmesi sonucu toplam faydada ortaya ç›kan de¤iflme olarak tan›mlan›r. Bu
aç›klamada tercihlerde ve di¤er mallar›n tüketilen miktarlar›nda bir de¤iflikli¤in olmad›¤› varsay›m› yap›lmaktad›r. Herhangi bir x mal› için Marjinal fayda (MUx),
toplam fayda fonksiyonunun e¤imini ya da de¤iflme oran›n› yans›tmaktad›r.
MU x =
∆TU x
∆Q x
Örne¤imizde 1’inci ile 2’nci hamburger aras›nda MUx =3 utildir.
MU x =
TU 2 - TU1
Q 2 - Q1
=
8-5
=3
2 -1
Üçüncü hamburger toplam fayday› 9 util’e yükseltmifl oldu¤undan marjinal fayda 1’dir. Toplam fayda her ilave birim ile artmaktad›r. Ancak bu art›fl azalarak devam etmektedir. Dolay›s›yla tüketici azalan marjinal fayda ile karfl› karfl›yad›r. ‹flte
marjinalistler bu azalan marjinal fayda varsay›m›n› negatif e¤imli talep e¤risi elde
etmede kullanm›fllard›r.
Kardinalist yaklafl›mda fayda util ad› verilen soyut bir miktar ile, daha sonra
marjinalistlerle birlikte para cinsinden ölçülebilmektedir. Para ile ölçüldü¤ünde
fayday› aç›klarken izlenen yöntem flöyle olur. Tüketici ilave bir birim mal tüketmek için vazgeçmek istedi¤i paran›n miktar› ile faydas›n› aç›klar.
Tek bir mal durumunda (Örne¤in x mal›) tüketici ya bu x mal›n› sat›n al›r ya da
gelirini para biçiminde elinde tutar. Dengenin sa¤lanabilmesi için x’in marjinal faydas›n›n tam olarak x’in fiyat›na eflit olmas› gerekir. Dolay›s›yla dengede MUx = Px
olur. fiayet Px > MUx ise tüketici x mal› tüketimini azaltarak (böylelikle MUx artacakt›r) ve gelirini harcamayarak fayda düzeyini yükseltir. Benzer flekilde MUx > Px
ise tüketici x mal› tüketimini art›racak (bu durumda MUx azalacak) ve gelirini daha az para olarak tutacakt›r. Böylece sadece MUx = Px durumunda toplam tatmin
düzeyi maksimum olur. Yani net TU (toplam fayda ile maliyet aras›ndaki fark)
maksimize edilir. Net toplam fayda: NTU = U(x) - Pxx oldu¤undan, maksimizasyon
için gerekli koflul: fonksiyonun x’e göre türevinin al›n›p s›f›ra eflitlenmesidir.
33
Marjinal fayda belirli bir
zaman diliminde, bu maldan
bir birim daha fazla
tüketilmesi sonucu toplam
faydada ortaya ç›kan
de¤iflme olarak tan›mlan›r.
34
Mikro ‹ktisat
∂U(x)
- Px = 0 olur ya da MUx=Px olur.
∂x
Kardinalist fayda yaklafl›m›n›n bu eflitlik biçimindeki modeli kullan›larak tüketici talep e¤risi elde edilir. fiekil-2.4’te x mal› için toplam fayda ve marjinal fayda
e¤rileri çizilmifltir. Toplam fayda X3 düzeyinde maksimuma ulafl›rken bu düzeye
kadar marjinal fayda pozitif de¤erler almaktad›r. Marjinal faydan›n bu pozitif k›sm›
tüketici talebi ile iliflkilidir. Bir baflka deyiflle MUx’in bu pozitif k›s›m› bireyin talep
e¤risidir. Px1 fiyat›nda faydas›n› maksimize eden tüketici x1 kadar tüketim yapmal›d›r. P2x fiyat›nda x2 kadar tüketmelidir. Bu fiyatlarda baflka bileflimlerin olmas› maksimizasyon sa¤lamaz.
fiekil 2.4
TU
Kardinalist
yaklafl›mda
tüketici talep
e¤risinin elde
edilifli.
TU
X1 X2
X/t
X3
MU
PX
MUX1
P1X
MUX2
P2X
Xd
X1 X2
X/t
X3
X1 X2
X
MUX
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Kardinalist yaklafl›m›n talep teorisini, birden fazla mal durumu içinde genellefltirebiliriz. Örne¤in n mal için her mal›n marjinal faydas›n›n fiyat›na oran› tüm mallar için eflit olunca denge koflulu sa¤lanmaktad›r. Formül ile aç›klarsak:
MU x
Px
SIRA S‹ZDE
=
MU y
Py
=… =
MU n
Pn
olmal›d›r. Ancak bu tür bir eflitli¤in sa¤lanmas› durumunda, tüketici toplam faydas›n› maksimize edebilecek, sat›n alaca¤› mallar aras›nda baflka bir da¤›l›m fayda
S O R U
maksimizasyonunu sa¤lamayacakt›r.
D ‹ K K A T talep e¤risinin negatif e¤imli olmas›n›n nedeninin azalan marjinal
Kardinalist yaklafl›mda
fayda oldu¤una dikkat edelim.
SIRA S‹ZDE
Ordinal Fayda Yaklafl›m›
Daha önce aç›klanan iki yaklafl›mda vurgulanan faydan›n toplanabilirlili¤i duruAMAÇLARIMIZ
munda ilginç
sonuçlarla karfl›lafl›l›r. fiöyleki hamburger örne¤ine bakal›m; bu iki
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
35
yaklafl›ma göre hamburgeri oluflturan ekmek, köfte, garnitür her biri di¤erinden
ayr›d›r ve bunlar›n ayr› ayr› faydalar› toplam› hamburgerin faydas›n› oluflturur. Oysa biz bu mallar›n kombinasyonunun sa¤lad›¤› fayda ile ilgiliyiz ve bu mal›n tüketici tercihindeki önemini araflt›r›yoruz. Ekonomistler bunu tüketim sepeti veya demeti olarak nitelerler. Bunlar›n faydalar›yla ilgili tüketici tercihleri s›ralanmakta,
oluflturulan indekste en çok tercih edilene daha yüksek say› ve en az tercih edilene daha düflük say› verilmektedir.
Ordinalist yaklafl›mda ilk olarak ‹ngiliz Ekonomist Francis Y. Edgeworth (1845
- 1926) taraf›ndan ortaya at›lan farks›zl›k e¤rileri analizi kullan›lm›flt›r. Ekonomik
teoride daha sonra farks›zl›k e¤rileri analizi Hicks ve Allen taraf›ndan gelifltirilmifltir. Yine Paul Samuelson aç›klanm›fl tercihler teorisini gelifltirerek tüketici davran›fllar› teorisini ordinalist yaklafl›m çerçevesinde analiz etmifltir. Tüketicilerin mal ve
hizmetlere yönelik taleplerinin aç›klanmas›nda ordinalist yaklafl›m pek çok bak›mdan avantajl›d›r. ‹lk olarak Edgewort’un farks›zl›k e¤rileri analizini gelifltirmesiyle;
faydan›n, sadece tüketilen bir mal›n miktar›n›n fonksiyonu olmad›¤›, ayn› zamanda tüketilen di¤er mallar›nda fonksiyonu oldu¤u ortaya konulmufltur. Yani kardinalistlerce ileri sürülen bir mal›n marjinal faydas›n›n tüketilen di¤er mallar›n marjinal faydalar›ndan ba¤›ms›z oldu¤u düflüncesi terk edilmifltir. Farks›zl›k e¤rileri
analizi ile mallar aras›nda ikame ve tamamlay›c›l›k iliflkisi olabilece¤i gibi hiçbir
iliflkinin olmayabilece¤i gerçe¤i de dikkate al›nm›flt›r. Bir baflka avantaj ise kardinalist yaklafl›mda tek bir mala iliflkin fayda analizi yap›l›rken ordinalist yaklafl›mda
en az iki mal›n kullan›lmas›d›r. Özellikle farks›zl›k e¤rilerinin grafiksel analizinde
iki mal için çizim yap›lmaktad›r.
Hicks ve Allen farks›zl›k e¤rileri analizini daha da ileri tafl›yarak faydan›n kardinalist anlamda ölçülemeyece¤ini ve hatta talep e¤risi için azalan marjinal fayda
varsay›m›na gerek olmayaca¤›n› ileri sürmüfllerdir. Günümüzde tüketici teorisi Ordinal fayda varsay›m› üzerine kurulmufltur. Azalan marjinal faydaya göre talep e¤risi çizilmemektedir. Bununu yerine tüketici tercihleri çerçevesinde çözümlemeler
yap›lmaktad›r.
Ordinal fayda yaklafl›m›n›n kardinal fayda yaklafl›m›na göre üstünlüklerini
s›ralay›n›z.
SIRA S‹ZDE
Tüketici Tercihleri ve Farks›zl›k E¤rileri
1
Ü fi Ü N E L ‹ Mtüketicinin
Bireylerin tercihleri büyük farkl›l›klar gösterir. Bu farkl›l›¤›nDnedeni;
geçmifli, sosyal çevresi, co¤rafik çevresi, ›rk›, dini, yafl›, evlilik durumu, e¤itim ve
bilgi düzeyleri gibi faktörlerdir. Tüketici tercihleri ile ilgili modern
tüketiciS O kuram,
R U
lerin tüketim paketlerini (sepetlerini) en çok tercih edilenden en az tercih edilene
do¤ru s›ralama ifllemidir. Burada herbir sepete bir indeks say›s› verilerek büyükten
D‹KKAT
küçü¤e do¤ru s›ralama yap›l›r. Yani tercihler en çok sevilenden en az sevilene
do¤ru s›ralan›r. Birey bu s›ralamay› yaparken içinde bulundu¤u ekonomik koflulSIRA S‹ZDE
lardan ba¤›ms›z olarak davran›r.
Tercihler Üzerine Varsay›mlar
AMAÇLARIMIZ
Sadelik oluflturmak amac›yla üzerinde çal›flt›¤›m›z iki mal sepetinden [A ve B] tüketicinin hangisini tercih edece¤i, bu sepetlerden sa¤lanan tatmin düzeyine ba¤l›d›r. Hangi sepet daha yüksek tatmin düzeyine ulaflt›r›yorsa tüketici
K ‹ T AoPsepeti seçecektir. Tüketici tercihlerinin tutarl›l›¤› üzerine ekonomistler genelde baz› varsay›mlarda bulunurlar. Bu varsay›mlar›n baz›lar› temel nitelikte olup aksiyom (kabul
edilmifl gerçek) olarak nitelendirilir. Bu aksiyomlar:
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
36
Mikro ‹ktisat
Aksiyom-1 Bütünlük Aksiyomu
E¤er A ve B iki mal sepeti ise tüketici bunlar› karfl›laflt›rabilir. Bu karfl›laflt›rmay› afla¤›daki davran›fllardan birisi ile tan›mlar:
(i) A ≥ B bu tercihe göre A sepeti B sepetine tercih edilmektedir yani tüketici A
sepetini istemektedir (e¤er aradaki iflaret > fleklinde ise bu kesin bir tercihi
belirtirken ≥ fleklindeki iflaret zay›f bir tercihi göstermektedir).
(ii) B > A burada tüketici B sepetini A’ya tercih etmektedir (B sepetini istemektedir).
(ii) B ≈ A tüketici A ve B sepetlerini tercihte kay›ts›zd›r. Yani her iki tüketim sepeti ayn› tatmini sa¤lamaktad›r.
Aksiyom-2 Geçifllilik Aksiyomu
Bu aksiyom bireyin tercihlerinde içsel tutarl›l›¤›n bulundu¤unu gösterir. E¤er
tüketici A sepetini B’ye tercih ediyorsa ve B sepetini bir baflka Z sepetine tercih ediyorsa A sepetini ayn› zamanda Z’ye tercih etmek durumundad›r. Di¤er bir anlat›mla e¤er A>B ve B > Z ise A>Z olacakt›r.
Aksiyom-3 Süreklilik Aksiyomu
E¤er A sepeti B’ye tercih ediliyorsa ve di¤er bir Z sepeti içerik olarak B’ye çok yak›nsa bu durumda A sepeti Z’ye tercih edilir. Yani A > B ve Z → B ⇒ A > Z olur.
Aksiyom-4 Ço¤u Aza Tercih Etme (Doyumsuzluk) Aksiyomu
‹ki mala iliflkin aç›klamalar›m›zdan hareketle, e¤er A bu mallara iliflkin bir
mal demetini gösteriyorsa ve B ayn› mallara iliflkin ve mallardan birisinin daha
fazla oldu¤u durumunu yans›t›yorsa B >A olacakt›r. Yani tüketici ikinci mal demetini tercih edecektir. Bu varsay›m bazen “tercihlerin tekdüzeli¤i” olarak da adland›r›l›r.Tercihlerdeki tekdüzelik, farks›zl›k e¤rilerinin birbirlerini kesmemelerini
ve negatif e¤imli olduklar›n› ifade eder.
Aksiyom-5 D›fl Bükeylik Aksiyomu
Farks›zl›k e¤risi üzerinde iki noktay› birlefltirdi¤imizde bu do¤ru üzerindeki her
nokta tercih edilir bölgede kalacakt›r. Dolay›s›yla bu iki noktay› birlefltiren do¤ru
üzerindeki herhangi bir nokta daha yüksek fayda düzeyini gösterir. Bu aksiyom ise
farks›zl›k e¤risinin negatif e¤imli ve konveks (d›fl bükey) olaca¤›n› ifade eder.
Tüketiciye ayn› fayda
düzeyini sa¤layan mal
bileflimlerinin oluflturdu¤u
e¤riye farks›zl›k e¤risi denir.
fiekil 2.5
‹ki Mal
Düzleminde
Farks›zl›k E¤risi
Bir kiflinin tercihlerini grafiksel olarak göstermek olas›d›r. Daha önce aç›klad›¤›m›z befl aksiyom alt›nda, tüketici, tercihlerini en çok arzulanandan en az arzulanana do¤ru bir s›ralama ile gösterebilecektir. Bu s›ralamada en çok arzulanan; tüketiciye daha fazla fayda sa¤layand›r. Örne¤in tüketici A demetini B’ye tercih ediyorsa A’dan sa¤lad›¤› fayda U(A), B’den sa¤lad›¤› fayday› U(B)’yi aflacakt›r.
Belirli bir fayda düzeyi de¤iflik mal
bileflimlerinden (x,y) elde edilebilir. Bu
y
fayda düzeyi için denklemimiz afla¤›daki
flekilde yaz›l›r.
U = U(x,y)
x
Bu denklemde U, bir sabittir. Fayda
fonksiyonu sürekli oldu¤undan sonsuz
say›da (xy) bileflimi bu tatmin düzeyini
sa¤lar. Tüketiciye ayn› fayda düzeyini
sa¤layan mal bileflimlerinin oluflturdu¤u
e¤riye farks›zl›k e¤risi denir. Yukar›da s›ralanan aksiyomlar çerçevesinde farks›zl›k e¤risi fiekil 2.5’teki gibi çizilir.
37
Bireylerin tercihlerini fayda fonksiyonu ile gösterdi¤imizde genel olarak
U = U (x,y ,... n) fleklinde ifade ederiz. E¤er mallar yerine reel geliri kullan›yorsak dolayl› fayda fonksiyonuna ulafl›r›z.
U = U(I), I = reel gelir.
birey gelirini mal al›mlar› için kulland›¤›nda fayda sa¤lamaktad›r.
Yine bireyin fayda fonksiyonu
U = U (C, H) fleklinde yazd›¤›m›zda,
kiflinin faydas›n› tüketiminin ve bofl zamanlar›n›n bir fonksiyonu fleklinde ifade etmifl oluruz.
Farks›zl›k E¤rilerinin Özellikleri
x ve y ekseninde iki mala iliflkin çok say›da farks›zl›k e¤risi çizebiliriz. Burada eksenler içinde her noktadan bir farks›zl›k e¤risi geçmekte ve farks›zl›k e¤rileri haritas› ortaya ç›kmaktad›r. Farks›zl›k e¤rileri haritas›na sahip oldu¤umuzda tüketici
tercihleri konusunda her fleyi biliyoruz demektir. Bu e¤rilere iliflkin özelliklere
bakt›¤›m›zda; daha önce aç›klad›¤›m›z aksiyomlar çerçevesinde:
(i) Farks›zl›k e¤rilerinin birbirlerini kesmeyeceklerini söyleyebiliriz. Geçifllilik
ve ço¤u aza tercih etme aksiyomlar› çerçevesinde kesiflme gerçekleflemez.
(ii) Farks›zl›k e¤rileri orijinden uzaklaflt›kça daha yüksek fayda düzeyini gösterirler. Bu özellik ço¤u aza tercih etme aksiyomu ile uyumludur. Ancak
burada farks›zl›k e¤rilerinin mutlaka paralel olaca¤› anlam› ç›kmamal›d›r, baz› durumlarda yaklafl›p baz› durumlarda ayr›k olabilirler ancak
birbirlerini kesemezler.
(iii) Tüketici her iki mal› da arzu ediyorsa (her iki mal›n marjinal faydalar› pozitif ise yani MUx>0, MUy>0 ise) tüm farks›zl›k e¤rileri negatif e¤ime sahip
olacakt›r.
(iv) Her bir tüketim demeti sadece tek bir farks›zl›k e¤risi üzerinde bulunur,
birden fazla farks›zl›k e¤risi üzerinde bulunamaz. Aksi takdirde bu e¤riler
birbirlerini keserler.
(v) Farks›zl›k e¤rileri kal›n olarak da çizilemez; o zaman çok az fazla olan demet ile az olan demet ayn› farks›zl›k e¤risi üzerinde olur. Dolay›s›yla geçifllilik, süreklilik ve ço¤u aza tercih etme aksiyomlar›na ayk›r›l›k ortaya ç›kar.
Marjinal ‹kame Oran›
Farks›zl›k e¤risinin herhangi bir noktas›na çizilen te¤etin e¤iminin negatif iflaretlisi marjinal ikame oran› (MRS) olarak tan›mlan›r. fiekilde görüldü¤ü gibi tüketicinin
ayn› tatmin düzeyinde kalabilmesi için bir birim x karfl›l›¤›nda vermeyi arzu etti¤i
y miktar› marjinal ikame oran›n› tan›mlar. Dolay›s›yla MRS tüketicinin mallar aras›ndaki de¤iflim iste¤ini ifade eder. fiekil 2.6’da iki nolu mal bilefliminden üç nolu
demete geçildi¤inde, tüketicinin bir birim daha fazla x mal› (∆x) elde etmek için
vazgeçmeye raz› olaca¤› y mal› miktar›n›n (∆y) kadar oldu¤u görülmektedir. Dolay›s›yla MRS arzulanan de¤iflim oran› veya ikame oran› olarak da tan›mlanmakta
∆y
= MRS ile formüle edilmektedir.
ve ∆x
MRS tüketicinin de¤iflim yap›p yapmama konusundaki s›n›rdaki ölçümünü gösterir. MRS d›fl›ndaki de¤iflim oranlar›nda tüketici mallar aras›nda de¤iflime isteklidir.
Farks›zl›k e¤risindeki d›flbükeylik bu iki mal aras›nda “azalan marjinal ikame”
oran›n›n varl›¤›n› ortaya koyar. Çünkü, e¤ri üzerinde bir birim daha fazla x tüket-
Farks›zl›k e¤risinin herhangi
bir noktas›na çizilen te¤etin
e¤iminin negatif iflaretlisi
marjinal ikame oran› (MRS)
olarak tan›mlan›r. Farks›zl›k
e¤risindeki d›flbükeylik bu
iki mal aras›nda “azalan
marjinal ikame” oran›n›n
varl›¤›n› ortaya koyar.
38
Mikro ‹ktisat
mek için tüketicinin en fazla vazgeçebilece¤i y miktar› olan marjinal ikame oran›


 MRS = - ∆y  tüketim demetindeki x miktar›na ba¤l› olarak azalacakt›r. Yani
yx

∆x 
ikame edilmek istenen x miktar› art›r›ld›kça vazgeçilecek y miktar› azalacakt›r.
fiekil 2.6
y mal›
Azalan Marjinal
‹kame Oran›
1
y1
y1
y2
y3
2
y2
3
U1
x
0
x
x1
x
x2
x3
x mal›
Grafikte 1, 2 ve 3 noktalar› ayn› farks›zl›k e¤risi üzerindedir. (x1y1) in gösterildi¤i 1 nolu bileflimden bafllayarak tüketilen x miktar›n› her defas›nda ayn› miktarda (∆x) art›rd›¤›m›zda vazgeçece¤imiz ∆y’ler azalmaktad›r. D›flbükeyli¤in sa¤lad›¤› bu durum MRS’nin azalan oldu¤unu gösterir.
Orijine göre d›flbükey türdeki farks›zl›k e¤rileri için ortaya ç›kan azalan MRS
durumu, mallar aras›nda tam ikame durumunda sabit ve -l’e eflit olur. Yine tamamlay›c› mallarda MRS 0 ya da ∞ de¤erleri d›fl›nda baflka bir de¤er almaz. E¤er farks›zl›k e¤rileri orijine göre içbükey olursa artan MRS durumu ile karfl›lafl›l›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
2
S‹ZDE marjinal ikame oran› hangi durumda s›f›r, hangi durumda sonsuz
Tamamlay›c›SIRA
mallarda
de¤eri al›r?
Marjinal ‹kame Oran› ve Marjinal Fayda
‹ki mala iliflkin marjinal ikame oran›, marjinal faydalar›n oran› cinsinden ifade ediS O Rfayda
U
lebilir. Örne¤in
fonksiyonumuz
U = U (x,y) olsun x ve y için k›smi türev al›nd›¤›nda;
dU = Uxdx
D ‹ K+K AUTydy, burada
Ux =
Uy =
∂U
x’in marjinal faydas› (MUx)
∂SIRA
x S‹ZDE
∂U
y’nin marjinal faydas› (MUy)
AMAÇLARIMIZ
∂y
Ayn› farks›zl›k e¤risi üzerinde fayda sabit oldu¤undan dU = 0 olacakt›r. Dolay›s›yla:
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
39
0=
∂U
∂U
dx +
dy ⇒ MUx dx + MUy dy = 0 veya -MUydy=MUxdx
∂x
∂y
Bu eflitlikte x mal›n› dx kadar art›rd›¤›m›zda x’in marjinal faydas› kadar fayda
düzeyi artar. Ayn› farks›zl›k e¤risi üzerinde kalabilmek için y mal›n› azaltmam›z gerekir. Dolay›s›yla MUy’ye ba¤l› olarak fayda düzeyi azal›r. Bu ikisi için eflitlik sa¤lan›nca ayn› fayda düzeyi üzerinde kal›nm›fl olur. Bu eflitli¤i MRSyx’i göstermek
için yazarsak bunun marjinal faydalar›n oran› oldu¤unu görürüz.
-
MU x
dy
=
= MRS yx
dx dU =0 MU y
Çeflitli Biçimdeki Farks›zl›k E¤rileri ve Fayda Fonksiyonlar›
Fayda fonksiyonu iktisatç›lar›n tüketici davran›fllar›n› anlamak ve yorumlamak için
kulland›klar› bir kavramd›r. Temel anlamda mevcut de¤ildir. E¤er annenizden fayda fonksiyonunu göstermesini ya da hakk›nda bir fleyler söylemesini beklerseniz
iktisat bilmemesi halinde sizi tuhaf karfl›layacakt›r. fiayet annenizden mevcut mal
demetleri aras›nda bir tercih s›ralamas› yapmas›n› isterseniz onun yapt›¤› tercihler
çerçevesinde fayda fonksiyonunu oluflturabilirsiniz.
K›saca bireylerin tüketim demetlerini derecelendirmesi ve bu derecelendirmeye göre belirlenen fayda fonksiyonlar› do¤rudan gözlenemez. Ancak kiflilerin tercihleri hakk›nda gözlemleyebildi¤imiz: gelir, fiyatlar ve di¤er faktörler de¤iflti¤inde
bu kiflilerin davran›fllar›ndaki de¤ifliklikler gözlenebilir. Bunun için belirli baz› fayda fonksiyonu tiplerini incelemek yararl› olacakt›r. Burada iki mal varsay›m›ndan
hareketle üç tip fayda fonksiyonu aç›klanacakt›r.
Cobb-Douglas Fayda Fonksiyonu
Fayda fonksiyonlar›ndan en yayg›n biçimde kullan›lan›d›r. Mallar aras›nda k›smi
ikamenin bulundu¤unu varsayar. Fonksiyonel olarak iki mal baz›nda ifade etti¤imizde flu flekilde yaz›l›r;
U(X,Y) = XαYβ
Bu denklemde α ve β birer pozitif sabit say›lard›r. Grafiksel olarak afla¤›daki flekilde gösterilir. Görüldü¤ü gibi her bir farks›zl›k e¤risi ayn› flekle sahip olup bu e¤rilerin her birine fayda düzeylerini gösteren indeks saY
y›lar› atanm›flt›r. Bu flekilde
tan›mlanan fayda fonksiyonlar› orijinden uzaklaflt›kça
daha yüksek fayda düzeylerini göstermektedir.
Fayda
fonksiyonunun
herhangi bir noktas›ndaki
e¤imi, k›smi türevlerinin oran›na ba¤l›d›r. Yani Y’nin X’e
mutlak olmayan anlamda
U2
oran›na ba¤l›d›r. fiöyle ki;
U1
U0
X
fiekil 2.7
Cobb-Douglas
Fayda
Fonksiyonlar›na
‹liflkin Farks›zl›k
E¤rileri
40
Mikro ‹ktisat
αXα-1Yβ dx+βXα Yβ-1 dy=0
-
αXα -1Y β
dY
=
dX U =Sabit βXα Y β -1
-
dY
α Y
= ⋅
dX U =Sabit β X
Tam ‹kame Durumunda Fayda Fonksiyonu (Do¤rusal Fayda Fonksiyonu)
‹ki mala iliflkin tam ikame durumu, tüketicilerin bu mallardan birisini di¤eriyle sabit bir oranda de¤ifltirmesi halinde geçerlidir. Bu durumda farks›zl›k e¤rileri düz
bir do¤ru fleklini al›r, fayda fonksiyonu ise afla¤›daki flekilde ifade edilir:
U (X, Y) = αX + βY
α ve β pozitif sabit say›lar olup tam ikame durumunda α = β’dir. Bu fonksiyon
için e¤im afla¤›daki biçimde hesaplan›r:
0 = α dX + β dY
-
dY
α
=
dX U =Sabit β
Görüldü¤ü gibi e¤im sabittir. Tam ikame ile ilgili en basit durum mallar aras›nda bire bir de¤iflimin var oldu¤u durumdur (örne¤in iki farkl› markaya sahip makarna gibi). Afla¤›da bu tür tercihler için farks›zl›k e¤risi çizilmifltir:
fiekil 2.8
Tam ‹kame
Halinde Farks›zl›k
E¤rileri
Y
E¤im=dy/dx=-1
U2
U1
U0
45°
X
Tamamlay›c› Mallara ‹liflkin Fayda Fonksiyonu
Bu tür mallar her zaman sabit oranlarda birlikte tüketilirler. Örne¤in sa¤ ve sol
ayakkab› tüketici taraf›ndan birlikte kullan›l›r. Burada X sa¤ ayakkab› ve Y de sol
ayakkab› ise tüketiciye bu mallardan bir tane fazla verilmesi faydas›n› etkilemeyecektir. Çünkü tek ayakkab›y› kullanamayacakt›r. Bu tür mallara iliflkin farks›zl›k
e¤rileri L harfi fleklinde olup matematiksel olarak fayda fonksiyonlar› ise flu flekilde yaz›l›r:
41
U (X, Y) = min (αX, βY)
α ve β sabit parametrelerdir, min ile
anlat›lmak istenen parantez içerisindeki
terimlerden küçük olan›na göre faydan›n belirlenece¤idir. Tüketicinin 2 adet
sa¤ ayakkab›s› ve 3 adet sol ayakkab›s›
varsa fayda 2 çift ayakkab›ya göre belirlenir, üçüncü sol ayakkab›n›n tüketiciye bir faydas› yoktur. Bunu grafiksel
olarak afla¤›daki flekilde görebiliriz.
Tamamlay›c› mallara iliflkin fayda
fonksiyonumuzda iki maldan hiçbirinde fazlal›k yok ise yani αX = βY ise
∂Y α
=
olur ki bu iki mal aras›nda∂X β
ki birlikte kullan›m›n sabit oran›n› verir.
fiekil 2.9
Mükemmel
Tamamlay›c›
Mallarda Farks›zl›k
E¤rileri
Y
U1
U0
X
S‹ZDE belirtiniz.
Farkl› türdeki fayda fonksiyonlar›n› ve bu fonksiyonlar›n aralar›ndakiSIRA
farkl›l›klar›
OPT‹MAL SEÇ‹MLER VE FAYDA MAKS‹M‹ZASYONU
A M A Ç
3
3
Bütçe k›s›t› alt›nda optimal seçimlerin nas›l belirlendi¤ini ortaya
S O R U
koymak
Burada bütçe seti ile tercih teorisini birlefltirerek tüketicinin optimal
belirD ‹ K K Aseçimini
T
leyece¤iz. Oluflturulacak temel modelde bireylerin bütçe k›s›t› alt›nda faydalar›n›
maksimize edecek flekilde davranacaklar› varsay›l›r. Fayda maksimizasyonu için biSIRA S‹ZDE
reylerin seçecekleri mal demetleri aras›ndaki de¤iflim oran› (MRS), bu demetlerin
piyasa fiyatlar› oran›n› yans›tmal›d›r. Piyasa fiyatlar› bireylere f›rsat maliyetleri hakk›nda bilgi sa¤lar ve bu bilgi bireylerin tercihlerini etkilemede
önemli rol oynar.
AMAÇLARIMIZ
Grafiklerle aç›klayaca¤›m›z ve farkl› tercihlere göre belirlenecek optimal seçimlerde
temel prosedür ayn›d›r. Bütçe do¤rusu ile farks›zl›k e¤rileri ayn› flekil üzerinde çizilerek bütçe do¤rusuna dokunan en yüksek farks›zl›k e¤risi araflt›r›lacakt›r.
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Cobb-Dougls Türü Tercihlerde Optimal Seçimler
fiekil 2.10’da Cobb-Douglas türü tercihlere iliflkin tüketicinin optimal
gösteT E L E V ‹ Z Yseçimi
ON
rilmektedir. Burada bir bütçe seti ve indeks de¤eri atanm›fl birkaç farks›zl›k e¤risi,
ayn› diyagram üzerinde çizilmifltir. Bütçe seti içerisinde en yüksek farks›zl›k e¤risine ulaflabilece¤imiz mal demetlerini araflt›rmaktay›z. Bireyin fayda maksimizas‹ N T E Rmallar
N E T ilave fayyonu için tüm gelirini harcamas› gerekti¤i varsay›l›r. Çünkü ekstra
da sa¤lamaktad›r.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
42
Mikro ‹ktisat
fiekil 2.10
Tüketicinin
Optimal Seçimi
Y
farks›zl›k
e¤rileri
A
B
Y*
C
U4
D
U3
U2
U1
X*
X
fiekilde bütçe do¤rusu üzerinde A noktas›ndan sa¤a do¤ru hareket etti¤imizde
daha yüksek fayda düzeylerini ifade eden farks›zl›k e¤rilerine ulafl›yoruz ve C
noktas› ulaflabilece¤imiz en yüksek farks›zl›k e¤risidir. Burada bütçe do¤rusu
farks›zl›k e¤risine sadece te¤et olmaktad›r. Dolay›s›yla C noktas›ndaki X* ve Y*
P
seçimleri optimaldir. C noktas›nda MRS yx = x dir. Yani tüketicinin de¤iflim isPy
te¤i, piyasada bu iki mal demetinin de¤iflim oran› olan fiyatlar›n oran›na eflittir.
Bu eflitli¤in arkas›nda yatan mant›¤› flu flekilde aç›klayabiliriz: Varsayal›m ki birey
için MRS = 1 olsun, yani tüketici bir birim X mal› ile bir birim Y mal›n› de¤ifltirmekte ve ayn› farks›zl›k e¤risi üzerinde kalmaktad›r. E¤er piyasada Px=2 ve Py=1
ise bu durumda birey bir birim X mal›ndan vazgeçerek iki birim Y mal› alacak ve
daha yüksek fayda düzeyine ulaflacakt›r. Bu yüzden optimal seçim durumunda
P
dy
bütçe k›s›t› e¤imi - x , farks›zl›k e¤risi e¤imine
= -MRS eflit olmal›d›r. DenPy
dx
P
ge durumunda MRS yx = x olacakt›r. ‹ki mal aras›ndaki marjinal ikame oran›n›
Py
marjinal faydalar oran› cinsinden yazarsak;
MU x
MU x Px
MRS yx =
oldu¤undan, eflitli¤imiz
fleklinde elde edilir. Orant›=
MU y
MU y Py
n›n özelli¤i gere¤i içler yer de¤ifltirebilir. Bu durumda fayda maksimizasyonu için
gerekli koflulu yeniden düzenleyebiliriz.
MU x
Px
=
MU y
Py
Bu eflitli¤e göre fayda maksimizasyonu için; tüketici her bir mala harcanan paran›n marjinal faydas› eflit olacak flekilde hareket eder. Aksi durumda her mal için
harcanan son liran›n kendisine sa¤lad›¤› fayda eflit de¤ilse tüketici gelirini mallar
aras›nda optimal da¤›tmam›fl olur.
43
Düzenli tercihleri yans›tan farks›zl›k e¤rileri için optimal tercih noktalar›nda
farks›zl›k e¤risi e¤imi ve bütçe do¤rusu e¤imi birbirine eflit olmaktad›r. E¤er e¤imler farkl› ise farks›zl›k e¤risi bütçe do¤rusunu keser ve optimal noktaya ulafl›lmaz.
E¤er optimal tercih her iki mal›n birlikte tüketimini içeriyorsa biz iç yerlere ait (s›n›rlardan farkl›) optimumu araflt›r›yoruz. Bunun için gerekli koflul; bütçe do¤rusunun farks›zl›k e¤risine te¤et olmas›d›r. Gerekli koflulun ayn› zamanda yeterli olabilmesi için tercihlerin orijine d›flbükey olmas› zorunludur. Bu durumda, tek bir te¤et noktas› elde edilecektir. fiekilde tercihler Cobb-Douglas fonksiyonlar› ile gösterilmifltir. Bu durumda tüketici her mala gelirinin belirli bir oran›n› harcayacakt›r.
Bu oranlar fonksiyondaki her mala iliflkin üstlerle (α ve β) ifade edilir. Örne¤in
fayda fonksiyonu U = xαyβ biçiminde ve α=β=1/2 olsun. Böylece fayda fonksiyonu U = x1/2y1/2 olur. Bu fonksiyona iliflkin marjinal faydalar ve marjinal ikame oran› afla¤›daki gibi hesaplan›r.
1 1
1
1
MU x
∂U
1 ∂U
1
y
= MU x = x 2 y 2 ,
= MU y = x 2 y 2 ve MRS yx =
=
∂x
2
∂y
2
MU y x
Px
P
y Px
=
⇒ y = x x olur. Bu
oldu¤undan,
Py
x Py
Py
*
*
eflitlik bütçe k›s›t›nda yerine konularak optimal x ve y de¤erleri bulunur. fiöyle ki
Optimal seçim için MRS yx =
P
I
I
I = Px x + Py x x ⇒ I = 2Px x ⇒ x* =
, y* =
Py
2Px
2Py
olur.
Tam ‹kame Durumunda Optimal Seçimler
Mallar aras›nda tam ikame söz konusu ise tercihleri yans›tan farks›zl›k e¤rileri e¤imi (-1) olan do¤ru halini al›r ve optimal tercih ise her zaman s›n›rda oluflur. fiekil
2.11’de bu durum gösterilmifltir. Grafikte üç olas› durum ile karfl› karfl›yay›z:
E¤er py > px ise bütçe do¤rusu farks›zl›k e¤risine göre daha yat›kt›r. Bu durumda
tüketici tüm gelirini x mal›na harcayacakt›r. px > py ise tüketici sadece y mal› alacak,
px = py ise bütçe do¤rusu ile farks›zl›k e¤risi çak›flm›flt›r, herhangi bir nokta optimal
tercihtir. K›saca iki mal aras›nda tam bir ikame varsa tüketici ucuz olan› tercih eder.
fiekil 2.11
Y
Tam ‹kame
Durumunda
Optimal Seçim
farks›zl›k
e¤rileri
U4
bütçe
do¤rusu
U3
optimal
seçim
U1
X*=I/Px
X
44
Mikro ‹ktisat
Mükemmel Tamamlay›c›l›k Durumunda Optimal
Seçimler
fiekil 2.12
Mükemmel
Tamamlay›c›
Mallarda Optimal
Seçim
Bu durumda tüketici her iki maldan eflit
miktarda ya da sabit bir bileflim oran›n› sat›n almak zorundad›r. Örne¤in tüketici ayakkab›lar› bir çift almak zorundad›r. fiekil 2.12’de görülen bu duruma
göre optimal seçim bütçe do¤rusu üzerinde x=y oldu¤u konumda sa¤lanacakt›r. Sat›n al›nacak bileflim
Y
optimal
seçim
x=y=
U2
U1
I
olacakt›r.
Px + Py
X
TÜKET‹C‹ TALEB‹ KURAMI
AM AÇ
4
Optimal seçimlerdeki de¤iflmelere ba¤l› olarak üç tür talep e¤risi
elde etmek
Tüketicinin optimal seçimleri mallar›n fiyatlar›na ve tüketicinin sahip oldu¤u gelire
ba¤l› olarak belirlenmektedir. Fiyatlardaki ve gelirdeki de¤iflmeler tüketicinin bütçe
k›s›t›n› de¤ifltirdi¤i için bundan, tüketicinin optimal seçim düzeyleri de etkilenir. Bu
optimal noktalardan hareketle talep e¤rileri elde edilir. Dolay›s›yla talep fonksiyonlar› için fayda maksimizasyonu problemi çözümünden hareket edilir ve talep fonksiyonlar› setine ulafl›l›r. Bu set içerisinde; üç tür talep fonksiyonu tan›mlan›r:
• Fiyat›n bir fonksiyonu olarak talep (geleneksel, al›fl›lm›fl veya do¤al talep
e¤risi)
• Gelirin bir fonksiyonu olarak talep (Engel E¤risi)
• Di¤er bir mal›n fiyat›n›n fonksiyonu olarak talep (Çapraz fiyat talep
fonksiyonu)
Talep fonksiyonlar›, her bir mal›n optimal miktar›n›, fiyatlar›n ve gelirin bir
fonksiyonu olarak aç›klar. Örne¤in x = x (Px, Py, I) ve y = y (Py, Px, I) biçiminde
ifade edilir.
Bu fonksiyonlara göre talep edilen x ve y miktarlar› fiyatlara ve gelir düzeyine
ba¤l› olarak de¤iflmektedir. Bir baflka deyiflle, talep fonksiyonlar› ile ekonomik
çevredeki de¤iflmelere karfl› tüketici seçimlerinin reaksiyonu gösterilmektedir. Talep fonksiyonlar› türetilirken sadece denge durumundaki seçimler dikkate al›nd›¤›ndan karfl›laflt›r›lmal› statik analiz çerçevesinde de¤erlendirmeler yap›l›r. Talep
fonksiyonlar› elde edilirken optimal seçimleri etkileyen iki tür de¤iflken (fiyatlar ve
gelir düzeyi) vard›r. Bu nedenle gelirdeki ve fiyatlardaki de¤iflmelere ba¤l› olarak
talep e¤rileri seti elde edilir.
‹lk olarak fiyatlar veri iken tüketicinin gelirindeki de¤iflmeler karfl›s›nda tüketici davran›fllar›ndaki de¤ifliklikler ele al›nacak, gelirin bir fonksiyonu olarak talep
e¤risi (Engel e¤risi) elde edilecektir. Buradan hareketle mallara iliflkin s›n›fland›rma yapaca¤›z. Bu bilgiler firmalar aç›s›ndan çok önemlidir. Örne¤in gelirdeki ar-
45
t›fllar karfl›s›nda hangi mallar›n talebi daha h›zl› art›yorsa firmalar faaliyetlerini o
alanlara kayd›rabilirler. Daha sonra bir mala iliflkin, bu mal›n fiyat›ndaki de¤iflmelere ba¤l› olarak talep e¤risini elde edece¤iz. Bunun için di¤er fiyatlar ve gelir düzeyini sabit varsayaca¤›z. Geleneksel talep e¤risinin biçimi ve özellikleri firmalar
aç›s›ndan çok önemlidir çünkü firmalar fiyat belirlerken talebin özelliklerini bilmek isterler. Yine devlet aç›s›ndan vergi miktar›n› belirlemede ve fiyat kontrollerinde talep e¤risi biçimi önemlidir. Son olarak bir mal›n fiyat› ve gelir düzeyi sabit
iken di¤er mal fiyat›ndaki de¤iflmelere ba¤l› olarak çapraz fiyat talep e¤risini elde
edece¤iz. Çapraz fiyat talep e¤risi ikincil etkileri bilmek aç›s›ndan çok önemlidir.
Örne¤in benzin üzerine konulan yüksek orandaki bir verginin otomobil talebini
nas›l etkiledi¤i aç›klan›r.
Gelirdeki De¤iflmeler (Gelir-Tüketim E¤risi ve Engel
E¤risi)
Bireyin sat›n alma gücünü gösteren gelirde bir art›fl oldu¤unda, sat›n al›nacak mallar›n miktar›nda art›fl olaca¤›n› beklemek do¤ald›r. fiekil 2.13’te belirli bir dönem
için (ayl›k, y›ll›k vs.) harcama düzeyi artt›¤› zaman I1, I2, I3 talep edilen x ve y miktarlar› artmaktad›r. Bütçe do¤rular›n›n paralel kaymas› nisbi fiyatlar›n de¤iflmedi¤ini göstermektedir.
Gelir artt›¤›nda mallar›n talep edilen miktar› art›yorsa bu tür mallar ekonomi∂y
de “Normal mal” olarak adland›r›l›r. Normal mal için
> 0 d›r. Bunun anla∂I
m›gelirdeki de¤iflme ile talep edilen mal miktar›ndaki de¤iflme ayn› yönlüdür. Buna karfl›n gelir artt›¤›nda bir mala olan talep azal›yorsa bu mal düflük mal olarak
∂x
nitelenir. Düflük mal için
< 0 d›r.
∂I
Sadece gelirdeki de¤iflmeler sonucu ulafl›lan optimal seçimleri birlefltirerek gelir tüketim e¤risini elde ederiz. Bu e¤ri üzerinde farkl› gelir düzeyleri için talep
edilen (seçilen) mal demetleri görülmektedir. E¤er her iki mal normal mal ise gelir tüketim e¤risi pozitif e¤ime sahiptir. Her mal için farkl› gelir düzeylerinde bu
optimal seçimlerden hareketle, Engel e¤risini yada gelirin bir fonksiyonu olarak talep e¤risini elde edebiliriz. fiöyle ki; Px ve Py sabit tutulmak kofluluyla gelir düzeyi yükseltildi¤inde (I1,I2,I3) optimal noktalar›n (D1, D2, D3) birlefltirilmesiyle gelir
tüketim e¤risi fleklin sol k›sm›nda elde edilir. fieklin orta k›sm›nda yatay eksende
I1, I2, I3 gelir düzeyleri belirlendikten sonra dikey eksende y mal› için fayday› maksimize eden de¤erler (y1,y2,y3) soldaki flekilden aynen ortadaki flekle aktar›l›r. Bu
iki de¤er birlefltirilerek [(y1,I1), (y2,I2), (y3,I3)] Engel E¤risine ulafl›l›r. Benzer yöntem kullan›larak x mal› için de engel e¤risi elde edilir. Engel e¤risi her iki mal›n talebini fiyatlar de¤iflmemek kayd›yla gelirin bir fonksiyonu olarak aç›klar. fiekilde y
mal› için, engel e¤risi y= f (I; Px, Py ) d›r. Burada y ba¤›ml› de¤iflken, I ise ba¤›ms›z de¤iflkendir.
Gelir artt›¤›nda mallar›n
talep edilen miktar›
art›yorsa bu tür mallar
ekonomide “Normal mal”
olarak adland›r›l›r. Gelir
artt›¤›nda bir mala olan
talep azal›yorsa bu mal
düflük mal olarak nitelenir.
46
Mikro ‹ktisat
fiekil 2.13
Gelir Tüketim
E¤risi ve Engel
E¤risi (Normal
Mallar ‹çin)
y
y
I3/Py
Gelir-Tüketim E¤risi
Engel E¤risi
I2/Py
I1/Py
y3
y2
y1
y
y=y(I;px,py)
D3
D2
D1
U3
U1
y3
y2
y1
d3
d2
d1
y3
y2
y1
U2
x1 x2 x3 I1/Px I2/Px I3/Px
yd1
x
I1 I2
I3
I
Py
yd3
d
y2
Py
∂y
> 0 oldu¤undan y mal› normal bir mald›r.
∂I
Yine normal mallar için Engel e¤risi pozitif e¤ime sahiptir. Pozitif e¤im y mal› geleneksel talep e¤risini gelir artt›¤›nda sa¤a, gelir azald›¤›nda ise sola kayd›r›r. Normal mal olan y mal› için, fleklin sa¤ k›sm›nda gelir art›fl›na ba¤l› olarak geleneksel
talep e¤risindeki sa¤a kaymalar gösterilmifltir.
Burada aç›klanmas› gereken bir konu da; bir mal için talep (fiekil’de y mal›)
E¤er mal için talep, gelirden
daha düflük bir oranda
gelir artt›¤›nda gelirden daha büyük bir oranda veya gelirden daha düflük bir
art›yorsa bu tür mallara
oranda artabilir. E¤er mal için talep gelirden daha düflük bir oranda art›yorsa bu
normal gerekli (zorunlu) mal
denir. E¤er mal için talep
tür mallara normal gerekli (zorunlu) mal denir. E¤er mal için talep art›fl› gelir arart›fl›, gelir art›fl›na oranla
t›fl›na oranla daha büyük bir oranda gerçeklefliyorsa bu tür mallar lüks mallar oladaha büyük bir oranda
gerçeklefliyorsa bu tür
rak nitelendirilir. Normal mallar için pozitif de¤er alan talebin gelir esnekli¤i ile
mallar lüks mallar olarak
engel e¤risinin duyarl›l›¤› ya da geleneksel talep e¤risindeki kaymalar›n büyüknitelendirilir.
lü¤ü hesaplan›r.
 ∂y


Düflük mallar için Gelir tüketim e¤risi ve Engel e¤risi negatif e¤imlidir.  < 0
 ∂I

Yani gelir artt›kça tüketilen y miktar› azalmaktad›r. Bu nedenle düflük mallarda
geleneksel talep fonksiyonu gelir art›fl› durumunda sola kaymaktad›r. Gelir esnekli¤i ise negatif de¤er almaktad›r. Ancak bir mal tüm gelir düzeyleri için, düflük mal
niteli¤i tafl›maz. Çünkü s›f›r gelir düzeyinde, tüketici hiçbir mal sat›n alamamaktad›r. Gelir düzeyi yavafl yavafl yükseldikçe bu tür mallar›n da tüketimi artar ancak
belli bir düzeyden sonra tüketicinin geliri artmaya devam ederse o mal›n tüketimi
art›r›lmaz hatta azalt›l›r. Bu nefiekil 2.14
denle düflük mallar tüm gelir
y
Bir Mal ‹çin
düzeyleri için, yani global olaBölgesel Engel
rak negatif e¤imli Engel e¤riE¤risi
sine ve gelir tüketim e¤risine
sahip de¤ildirler, ancak bölgesel olarak bu durum geçerlidir. Bu nedenle anlaml› bir
aç›klamayla, Engel e¤risi fiekil
2.14’te görüldü¤ü gibi düflük
I
gelir düzeyleri için artan bir
I5
I4
e¤ime sahipken gelir belli bir
düzeye (örne¤in I4) ulaflt›ktan
fiekilden aç›kça görüldü¤ü üzere
47
sonra azalmakta yine I5 gelir düzeyinde s›f›ra inmektedir ve bu düzeyde kalmaktad›r. Bu nedenle bölgesel olarak Engel e¤risinin negatif e¤imli oldu¤u aç›klamas› daha anlaml›d›r.
Engel e¤risinin e¤imi neyi ifade eder?
SIRA S‹ZDE
4
Bir Mal›n Fiyat›ndaki De¤iflmeler (Fiyat-Tüketim
E¤risi ve
Talep E¤risi)
Bir maldan talep edilen miktar›n bu mal›n fiyat›n›n fonksiyonu oldu¤unu göstereS O R U varsayal›m.
bilmek için gelir düzeyinin ve di¤er mallar›n fiyatlar›n›n de¤iflmedi¤ini
Bu mal›n fiyat›n› de¤ifltirerek fayda maksimizasyonunu sa¤layan optimal seçimlerin de¤iflti¤ini gözlemleyebiliriz. Bütçe do¤rular› üzerinde bu optimal
D ‹ K K A Tseçim noktalar›n› birlefltirdi¤imizde fiyat tüketim e¤risine ulafl›r›z. Bu e¤ri bir mal›n (x’in) fiyat› de¤iflti¤inde optimal seçimlerin nas›l de¤iflti¤ini yans›t›r. fiekil 2.15’te görüldüSIRA S‹ZDE
¤ü gibi I ve Py sabit oldu¤undan bütçe do¤rusunun dikey ekseni kesti¤i nokta de¤iflmeyecektir. Ancak bütçe do¤rular›n›n x eksenini kesti¤i nokta Px’deki de¤iflik-
AMAÇLARIMIZ
 P 
liklere ba¤l› olacakt›r. Yine e¤im - x  , P ’deki de¤iflime ba¤l› olarak de¤iflecektir,
 P  x
 y
K ‹ T bütçe
A P
yani Px artt›¤›nda bütçe do¤rusu dikleflecektir. Px düfltü¤ünde
do¤rusu
yat›klaflacakt›r.
Her bir bütçe do¤rusu üzerinde fayda fonksiyonlar› ile te¤et koflulunu sa¤layan
optimal seçimler belirlendikten sonra (x*,y*) bu optimal noktalardan
e¤ri fiT E L E V ‹ Z Ygeçen
ON
yat tüketim e¤risi olup PCC ile sembolize edilir. fieklin a panelinde x mal› fiyat›
yükseldikçe (P1x, P2x, P3x ) optimal seçimleri gösteren noktalar birlefltirilerek fiyat tüketim e¤risine ulafl›l›r. fieklin b panelinde ise fiyat tüketim e¤risinden hareketle fi‹NTERNET
yat› de¤iflen mal için bireyin talep e¤risi çizilir yada x mal› için talep edilen miktarlar kendi fiyat›n›n (Px) bir fonksiyonu olarak elde edilir. Bunun için fiyat tüketim
e¤risi üzerinde de¤iflik Px fiyatlar›na göre belirlenmifl optimal seçimlerdeki x mal›
miktarlar› yatay eksende ba¤›ml› de¤iflken olarak gösterilir. Dikey eksende ise ba¤›ms›z de¤iflken olan Px’in de¤erleri gösterilip Py ve I sabit b›rak›lmak kofluluyla
bireyin x mal› için ters talep e¤risi elde edilir. fiekil 2.15’te grafiksel olarak talep e¤risinin elde edilifli gösterilmifltir.
x mal› için talep fonksiyonunu; x* = x* (Px ; I, Py ) fleklinde yazd›¤›m›zda geleneksel (al›fl›lagelmifl) talep fonksiyonu biçiminde yazm›fl oluruz. Ancak elde etti¤imiz talep fonksiyonu ters talep fonksiyonudur. Çünkü ba¤›ml› de¤iflken x yatay eksende gösterilmifltir. Dolay›s›yla teknik olarak Px = Px (x* , I, Py ) biçiminde
gösterilmelidir.
fiekil 2.15’te görüldü¤ü gibi talep e¤risi, daha do¤ru ifadeyle ters talep fonksiyonu, sol yukar›dan sa¤ afla¤›ya do¤ru e¤imlidir. E¤imin negatif olmas›; yüksek fiyat düzeyinde maldan daha az talep edilece¤ini ifade eder. Giffen mallar› d›fl›nda
di¤er tüm mallar›n talep e¤risi negatif e¤imlidir. Bu grafikte gözlenebilecek önemli bir iliflki de talep e¤risi üzerinde yüksek fiyat düzeylerinin düflük fayda düzeyleri ile ve düflük fiyat seviyelerinin yüksek fayda düzeyleri ile iliflkili olmas›d›r. Bunun nedeni ise tüketici ayn› bütçe k›s›t›na sahip iken düflük fiyat seviyelerinde daha fazla mal tüketebilece¤i için faydas›n›n daha yüksek olmas›d›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
48
Mikro ‹ktisat
fiekil 2.15
x Mal› için Ters
Talep
Fonksiyonunun
Elde Edilifli
y
I/Py
(a)
Fiyat Tüketim E¤risi
PCC
U3
U2
U1
X*3
X*2 I/P3x X*1
I/P2x
I/P1x
x
y
P3x
(b)
P2x
P1x
Px(x*;I,Py)
X*3
X*2
X*1
x
Ters talep fonksiyonu çerçevesinde elde edilen bu e¤riye göre, fiyat miktar›n
bir fonksiyonu olarak ele al›nmaktad›r. Bu durumda x mal›n›n talep edilen her düzeyi için fiyat›n ne olmas› gerekti¤i ters talep fonksiyonu ile aç›klan›r. Dolay›s›yla
bu iliflki geleneksel talep fonksiyonunda, x mal›n›n miktar› fiyat›n bir fonksiyonu
olarak ele al›nmaktad›r. ‹liflki bu kez di¤er yönden düflünülmektedir.
Ters talep fonksiyonu baz› ekonomik anlat›mlarda oldukça yararl›d›r. Örne¤in
iki mal (x,y) pozitif miktarlarda tüketildi¤i sürece, optimal seçimlerde iki mal aras›ndaki marjinal ikame oran›n›n mutlak de¤eri fiyatlar oran›na eflittir.
P
MRS yx = x
Py
Buradan optimal düzeyde x mal› için talep:
Px = PyMRSyx fleklinde yaz›labilir. Böylece x mal› için optimal talep düzeyi,
iki mal aras›nda Marjinal ikame oran›n› mutlak de¤erinin Py ile çarp›lmas› sonucu
belirlenir. Py=l varsayd›¤›m›zda, bu eflitlik bize x mal› tüketimini çok az art›rd›¤›-
49
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
m›zda ne kadarl›k y mal›ndan vazgeçilmesi gerekti¤ini gösterir. Burada ters talep
fonksiyonu MRSyx’in mutlak de¤erini göstermektedir. Di¤er yönden, x mal›n›n optimal de¤eri için, ters talep fonksiyonu, x mal›nda çok küçük Dbir
Ü fi Üazalma
N E L ‹ M oldu¤unda tüketicinin ne miktarda y mal› ile tazmin edilmesi gerekti¤ini ölçer. Dolay›s›yla
x mal›n›n fiyat› sadece iki mal aras›ndaki marjinal ikame oran›d›r, yani Px, x mal›
S O R U
için marjinal ödeme iste¤ini ölçmektedir.
S O R U
D‹KKAT
‹ K K Ae¤risinin
T
Giffen mallar› d›fl›ndaki tüm normal ve düflük mallar için geleneksel Dtalep
negatif e¤imli çizilece¤ine dikkat ediniz.
SIRA S‹ZDE
Fiyat De¤ifliminin Etkileri (Gelir ve ‹kame Etkileri: Hicks
Yaklafl›m›)
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Ekonomik çevrede oluflan de¤ifliklikler karfl›s›nda, tüketici davran›fllar›ndaki
de¤iflmeler ekonomistlerin ilgilendi¤i önemli konulardan biridir. Örne¤in bir mal›n fiyat›ndaki de¤iflme sonucu, tüketici, geleneksel talep e¤risi üzerinde bu mala iliflkin seK ‹ T iki
A Pk›sma ay›raçimini de¤ifltirecektir. Geleneksel talep e¤risi üzerindeki bu hareketi
rak incelemek bazen çok yararl›d›r. Çünkü iki farkl› durum kendini göstermektedir.
AMAÇLARIMIZ
Px deT E Lfiyat
E V ‹ Z oran›
YON
Bunlardan ilki, x mal› fiyat› yükseldi¤inde iki mal (x y) aras›nda
Py
¤iflmektedir, dolay›s›yla bütçe do¤rusu e¤imi de¤iflmektedir. ‹kinci olarak tüketicinin
f›zibil alan› x mal› fiyat›ndaki yükselme karfl›s›nda küçülmektedir, yani tüketicinin
‹NTERNET
reel geliri azalmaktad›r. Tüketicinin seçimlerinin iki farkl› biçimde de¤iflmesi iki farkl› etkiye dayand›r›l›r. Bunlar:
‹kame Etkisi; fiyat de¤iflimine ba¤l› olarak iki mal aras›ndaki de¤iflim oran›ndaki farkl›laflman›n yol açt›¤› talep miktar›ndaki de¤iflimi aç›klar. Bu etki çerçevesinde
fayda düzeyinin de¤iflmedi¤ini (reel gelir düzeyinin sabit oldu¤u) varsay›yoruz.
Gelir Etkisi; fiyat de¤ifliminin neden oldu¤u f›zibil alandaki farkl›laflman›n (sat›n alma gücündeki de¤iflmenin) yaratt›¤› talep miktar›ndaki de¤iflmeyi aç›klar.
Sabit bir fayda düzeyi için fiyat de¤iflimi etkisinin gözlenememesi nedeniyle, bu
tür bir ayr›m yapmak suni görülebilir. Ancak bu ayr›m›n ekonomik teori aç›s›ndan
baz› net tahminlerin yap›lmas›nda önemi büyüktür. Örne¤in gelir ve ikame etkileri kullan›larak talep e¤risinin hangi durumda negatif e¤imli ve hangi durumda pozitif e¤imli oldu¤u belirlenebilir. Yine bireyin ücreti yükseldi¤inde ne zaman daha
az çal›flmay› ye¤leyece¤i veya bireyin geliri yükseldi¤inde neden daha az tasarrufta bulunaca¤› bu etkilere göre aç›klanabilir.
‹ki mal düzleminde gelir ve ikame etkisini x mal› fiyat›ndaki yükselmeye karfl›
afla¤›daki flekil yard›m›yla aç›klayal›m.
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
‹NTERNET
‹kame Etkisi; fiyat
de¤iflimine ba¤l› olarak iki
mal aras›ndaki de¤iflim
oran›ndaki farkl›laflman›n
yol açt›¤› talep miktar›ndaki
de¤iflimi aç›klar. Bu etki
çerçevesinde fayda
düzeyinin de¤iflmedi¤ini
(reel gelir düzeyinin sabit
oldu¤u) varsay›yoruz.
Gelir Etkisi; fiyat
de¤ifliminin neden oldu¤u
f›zibil alandaki
farkl›laflman›n (sat›n alma
gücündeki de¤iflmenin)
yaratt›¤› talep miktar›ndaki
de¤iflmeyi aç›klar.
50
Mikro ‹ktisat
fiekil 2.16
‹kame ve Gelir
Etkileri (Normal
Mal ‹çin)
y
I1/Py
D2
D3
D1
Gelir
etkisi
x3
Px
U1
‹kame
etkisi
x2
U2
I1/P2x x1
I2/P2x
I1/P1x
x
P2x
P1x
xd
x3
x1
x
fiekil 2.16’da bafllang›çta P1x, Py ve I1 düzeylerinde tüketicinin x ve y mal› için
optimal seçimi D1 olup U1 fayda düzeyindedir. x mal› fiyat› P1x den P2x ye yükseldi¤inde tüketicinin optimal seçim düzeyi U2 farks›zl›k e¤risi üzerinde D3 olup dengede talep edilen miktarlar x3 düzeyine düflmüfltür. Bu de¤ifliklik ikame ve gelir etkilerinin sonucudur.
‹kame etkisini gösterebilmek için, tüketiciye yeni fiyatlar oran›nda U1 fayda düzeyinde kalabilecek düzeyde ilave gelir aktar›ld›¤›n› varsayal›m. fiekilde görüldü¤ü gibi I2 gelir düzeyinde P2x ve Py için tüketici U1 fayda düzeyine göre D2 seçimini yaparak faydas›n› maksimize etmektedir. D1’den D2’ye do¤ru gerçekleflen bu
de¤ifliklik ikame etkisi sonucu oluflmufltur.
Gelir etkisi ise tüketiciyi U1 farks›zl›k e¤risinde b›rakacak olan ilave gelirin aktar›lmad›¤› durumda ortaya ç›kar. Burada ise engel e¤risi üzerindeki hareketle I2
gelir düzeyinden I1 gelir düzeyine inilmifltir. Fiyatlar P2x ve Py’dir. Tüketici D2 bilefliminden D3 bileflimine geçer ve fayda düzeyi U1’den U2’ye azal›r. Bu de¤ifliklik
51
gelir etkisi sonucu gerçekleflmifltir. Her iki de¤ifliklik birlikte geleneksel talep e¤risi üzerinde x*1’den x*3’e olan talep miktar›ndaki azalma ile gösterilir. Sonuç olarak
fiyat artt›¤› zaman sat›n al›nan mal miktar›ndaki azalma bu iki etkinin (ikame ve
gelir) toplam› kadard›r.
‹kame etkisi negatif olmas›na ra¤men, gelir etkisi normal mallarda pozitif, düflük mallarda ise negatiftir. Normal mallarda, fiyat yükselifli nedeniyle sat›n alma
gücü azald›¤› için (fizibil set küçüldü¤ü için) bu mal›n talep edilen miktar› azalacakt›r. Fiyattaki düflüfl ise ters yönde etkileyecektir. Dolay›s›yla, normal mal durumunda, bu mal›n fiyat› yükseldi¤inde, ikame etkisi nedeniyle talep edilen miktar›
azal›rken bu azal›fl› gelir etkisi daha da büyütecektir. Böylece bu iki etki birlikte
geleneksel talep fonksiyonunda bu mal›n fiyat›ndaki yükselmenin neden oldu¤u
talep miktar›ndaki azal›fl› göstermektedir. K›saca, talep e¤risi üzerindeki hareketi
ve e¤rinin neden negatif e¤imli oldu¤unu aç›klamaktad›r.
Düflük Mallarda ‹kame - Gelir Etkisi ve Talep E¤risi fiekli
E¤er bir mal düflük mal ise gelir artt›¤›nda bu maldan talep edilen miktar azalmakta ya da gelir azald›¤›nda talep edilen mal miktar› artmaktad›r. fiayet düflük
mal olarak nitelenen x mal› için fiyat yükselirse azalan marjinal ikame oran› nedeniyle talep edilen x mal› miktar› azalacakt›r. Yani ikame etkisinin her zaman
için negatif olmas› x mal› talep miktar›n› düflürecektir. Buna karfl›n fiyat art›fl›ndan
dolay› fizibil set küçüldü¤ünden (sat›n alma gücü düfltü¤ünden), yine düflük mal
için gelir etkisi negatif oldu¤undan, x mal› için talep edilen miktar artacakt›r. Dolay›s›yla toplam etki, birbirine karfl› ters yönlü iflleyen bu iki etkinin büyüklüklerine ba¤l› olarak belirlenir. Toplam etki sonucu x mal› miktar›ndaki de¤iflmenin
yönü ise talep e¤risinin biçimini aç›klar. Bu etkilerden ikame etkisi daha büyükse talep e¤risi düflük mal için negatif e¤imli olacakt›r. Ancak gelir etkisinin daha
büyük olmas› durumunda geleneksel talep e¤risi pozitif e¤imli olur. Bu tür mallara Giffen mallar› denir.
fiekil 2.17’de x mal› fiyat› yükseldi¤inde her iki olas› durum gösterilmifltir. x
mal› fiyat› P1x den P2x ye yükseldi¤inde ikame etkisi nedeniyle talep edilen x
mal› miktar› x2’ye düflmüfltür. Daha sonra gelir etkisi nedeniyle düflük mal için
miktar x3 düzeyine yükselmifltir. fiekilde x2 den x3 e yükselifl x1 in solunda kald›¤›ndan fiyattaki yükselme sonucu x mal› talebi x1 den x3 e düflmüfltür. Yani
ikame etkisi daha fazla olmufltur. Bu durumda geleneksel talep e¤risi hala negatif e¤imli olacakt›r. Ancak gelir etkisi daha büyük oldu¤unda, toplam etki sonucu talep edilen x miktar› x3 bafllang›ç düzeyi olan x1 in sa¤›nda olmas›, yani düflük x mal› için gelir etkisinin ikame etkisinden büyük olmas›, geleneksel talep
e¤risinin pozitif e¤imli olarak çizilmesine neden olur ve bu tür mallara Giffen
mallar› denir.
Düflük bir mal›n talep e¤risi hangi durumda pozitif e¤imli çizilir. SIRA S‹ZDE
5
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
52
Mikro ‹ktisat
fiekil 2.17
y
‹kame Etkisinin
Gelir Etkisinden
Büyük Olmas›
Durumu
Normal mal
Düflük mal
‹kame
etkisi
I2/Py
I1/Py
G.E
D2
D3
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
U1
U2
x2
x3
x1 I1/P2x
I2/P2x
I1/P1x
x
D‹KKAT
Düflük mal durumunda
ikame ve gelir etkilerinin ters yönlü çal›flt›¤›na dikkat ediniz.
D‹KKAT
Çapraz SIRA
Fiyat
Talep Fonksiyonu (‹kame ve Tamamlay›c›l›k)
S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
D1
Son olarak fiyat tüketim e¤risi kullan›larak bir mala iliflkin talep miktar› di¤er mal›n fiyat›n›n fonksiyonu türünde elde edilebilir. Bu durumda I ve mal›n kendi fiAMAÇLARIMIZ
yat› Py sabit
kabul edilmekte ve fonksiyon
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
E¤er bir mal›n talep edilen
miktar›, di¤er mal›n fiyat›
yükseldi¤inde art›yorsa bu
mal öteki mal için brüt
ikame mal›d›r.
y* = y* (Px ; I, Py )
K ‹ T A P
fleklinde yaz›lmaktad›r.
Bu çapraz-fiyat talep fonksiyonu olarak adland›r›l›r. E¤er
bir mal›n talep edilen miktar›, di¤er mal›n fiyat› yükseldi¤inde, art›yorsa bu mal
öteki mal için brüt ikame mal›d›r. Yani x mal› fiyat›ndaki yükselme y mal› talep
TELEV‹ZYON
miktar›n› art›rmaktad›r.
∂y
> 0 ’d›r.
∂ Px
‹NTERNET
fiekil 2.18’de x mal› fiyat› yükseldi¤inde, y mal› için talep edilen miktar artmaktad›r. Fiyat tüketim e¤risi üzerindeki optimal y seçimleri y*1 y*2 y*3 dikey eksende
gösterilerek ve yükselen Px fiyatlar› da yatay eksende gösterilerek ve bu de¤erler
birlefltirilerek y mal› için çapraz fiyat talep e¤risi elde edilir.
53
fiekil 2.18
y
y
y
I/Py
y*3
y*2
y*1
PCC
U1
3
U
U2
I/P3x
I/P2x
I/P1x
y*3
y*2
y*1
x
Y*(PxIPy)
P1x P2x P3x
Mallar Aras›nda
Net Olmayan
‹kame Durumunda
Çapraz-Fiyat Talep
E¤risi
y*3
y*2
y*1
Px
D3
D2
D1
_
Py
Py
fiekilde görüldü¤ü gibi Px yükseldikçe daha fazla y mal› kullan›lmaktad›r. Bu
iki mal aras›nda net olmayan ikame söz konusudur. Brüt (net olmayan) ikame; burada fayda yerine gelir düzeyini sabit tutmam›zdan kaynaklanmaktad›r. Örne¤in
f›nd›k ya¤› ve ayçiçek ya¤› birbirini ikame eden iki üründür. ‹kame mallar›na iliflkin PCC negatif e¤imli olur; yani x mal› fiyat› artt›¤›nda bu mal›n yerine daha fazla y mal› tüketilir. fiekilde y mal› için geleneksel talep e¤risinin durumunu analiz
etmek istersek; y mal› fiyat› sabit b›rak›ld›¤› için, x mal› da brüt ikame mal› oldu¤una göre, x’in fiyat› artt›¤›nda tüketici x’in yerine y mal›n› ikame edecektir. Dolay›s›yla y mal› geleneksel talep e¤risi sa¤a do¤ru kayacakt›r. Ayn› flekilde x mal› fiyat› azald›¤›nda da y mal› talep fonksiyonu sola kayacakt›r. ‹kame mallar› için çapraz fiyat talep esnekli¤i pozitif de¤erler al›r. Burada çapraz fiyat talep e¤risinin öteki mal›n fiyat›ndaki de¤iflmelere karfl› duyarl›l›¤› ölçülür ya da geleneksel talep e¤risindeki kayman›n büyüklü¤ü belirlenmifl olur.
Di¤er taraftan e¤er x mal› fiyat› yükseldi¤inde talep edilen y mal› miktar› azal›yorsa bu iki mal aras›nda brüt tamamlay›c›l›k söz konusudur. Bu durumda fiyat tüketim e¤isi pozitif e¤imli olurken çapraz fiyat talep e¤risi negatif e¤imli olarak elde edilir. Dolay›s›yla tamamlay›c› mallar için çapraz fiyat talep esnekli¤i negatif de¤er alacakt›r.
∂y
< 0 ’d›r.
∂ Px
Bu iliflkiye göre x mal› fiyat› Px yükseldi¤inde tüketici daha az x mal› ve daha
az y mal› sat›n almaktad›r. Negatif e¤imli çapraz-f›yat talep e¤risi net olmayan tamamlay›c› mallar içindir. y mal› geleneksel talep e¤risi Px yükseldi¤inde ise sola
kayacakt›r.
Fiyat tüketim e¤risinin pozitif e¤imli olmas› neyi ifade eder?
SIRA S‹ZDE
6
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
54
Mikro ‹ktisat
Özet
A M A Ç
1
A M A Ç
2
Bütçe k›s›t› ve bunu etkileyen faktörleri aç›klamak
Bütçe k›s›t› belirli bir zaman diliminde harcama
yapabilme gücünü gösterir. Tüm bütçe kullan›ld›¤›nda, bütçe do¤rusu üzerindeki herhangi bir
mal bileflimi sat›n al›nabilir. Bütçe do¤rusunun
e¤imi; yatay eksendeki mal›n fiyat›n›n düfley eksendeki mal›n fiyat›na oran› olup piyasa koflullar›nda bu iki mal›n de¤iflim oran›n› gösterir. Bütçe do¤rusundaki de¤iflmeler ise fiyatlardaki ve
gelirdeki de¤iflikliklere göre oluflur.
A M A Ç
3
A M A Ç
Fayda kavram› ve tüketici tercihlerini ifade etmek
Bir mal veya hizmetin tüketilmesi ile tüketicinin
elde etti¤i tatmin düzeyi fayda olarak tan›mlan›r.
Kardinalistler faydan›n ölçülebilece¤ini ileri sürerek ve azalan marjinal fayda prensibine ba¤l›
olarak bir mala iliflkin negatif e¤imli talep e¤risini çizerler. Ordinalistler ise faydan›n ölçülemeyece¤ini ancak tercihlerin s›ralanabilece¤ini kabul ederek, gelir ve ikame etkilerine ba¤l› olarak
talep e¤risini çizerler.
4
Bütçe k›s›t› alt›nda optimal seçimlerin nas›l belirlendi¤ini ortaya koymak
Optimal seçim için bütçe do¤rusu ve tercih teorisi birlefltirilerek tüketiciyi en yüksek fayda düzeyine ulaflt›racak mal bileflimi araflt›r›l›r. Cobb-Douglas türü tercihlerde te¤et koflulu aran›rken tamamlay›c› ve ikame mal durumlar›nda bütçe do¤rusu ile farks›zl›k e¤risinin kesiflmeme koflulu
aran›r.
Optimal seçimlerdeki de¤iflmelere ba¤l› olarak
üç tür talep e¤risi elde etmek
Tüketicinin optimal seçimi fiyatlardaki ve gelir
düzeyindeki de¤iflikliklere ba¤l› olarak farkl›lafl›r.
Sadece gelirdeki de¤ifliklikler dikkate al›nararak
optimal noktalar birlefltirildi¤inde gelir tüketim
e¤risi elde edilir. Gelir tüketim e¤risi kullan›larak
her bir mal için Engel e¤risi elde edilir.
Bir mal›n kendi fiyat›nda de¤ifliklik oldu¤unda,
ortaya ç›kan farkl› optimal noktalar birlefltirilerek
fiyat tüketim e¤risi elde edilir. Bu e¤ri kullan›larak fiyat› de¤iflen mal için geleneksel talep e¤risi çizilir. Yine bu fiyat tüketim e¤risi kullan›larak
öteki mal›n tercih edilen miktarlar›n›n nas›l de¤iflti¤ini görebilmek amac›yla çapraz fiyat talep
e¤risi elde edilir.
55
1. Px=Py olmas› durumunda bütçe do¤rusunun e¤imine iliflkin afla¤›dakilerden hangisi do¤ru olur?
a. E¤im 0 olur.
b. E¤im 1 olur.
c. E¤im 2 olur.
d. E¤im -2 olur.
e. E¤im -1 olur.
2. Bir tüketici üç adet kesme flekerle (x), bir bardak
çay (y) içmekte, bunun d›fl›nda bir tüketimi bulunmamaktad›r. Bu tercih çerçevesinde fayda fonksiyonu afla¤›daki seçeneklerden hangisi ile aç›klan›r?
a. U=3x+y
b. U=3x1/2y1/2
c. U=x1/3y1/3
d. U=x2/3y1/3
e. U=min(3x,y)
3. Mallar aras›nda tam ikame var ise Py<Px oldu¤unda
tüketicinin optimal seçimi nas›l belirlenir?
a. Daha fazla x daha az y mal› alarak belirlenir.
b. Daha fazla y daha az x mal› alarak belirlenir.
c. Te¤et koflulu aran›r.
d. Tüketici tüm gelirini x mal› için kullan›r.
e. Tüketici tüm gelirini y mal› için kullan›r.
4. Gelirdeki de¤iflmelere ba¤l› olarak optimal noktalar› birlefltirdi¤imizde elde edilen e¤riye ne ad verilir?
a. Çapraz Fiyat Talep E¤risi
b. Engel E¤risi
c. Talep E¤risi
d. Fiyat Tüketim E¤risi
e. Gelir Tüketim E¤risi
5. Gelir artt›¤›nda bir mala iliflkin geleneksel talep e¤risi sola kay›yorsa bu hangi tür mald›r?
a. Zorunlu Mal
b. Gerekli Mal
c. Lüks Mal
d. Normal Mal
e. Düflük Mal
6. PCC e¤risinin yatay eksene paralel olmas› neyi ifade
eder?
a. ‹ki mal aras›nda tamamlay›c›l›k iliflkisi vard›r.
b. ‹ki mal aras›nda ikame iliflkisi vard›r.
c. ‹ki mal aras›nda hiçbir iliflki yoktur.
d. ‹ki mal aras›nda k›smi ikame iliflkisi vard›r.
e. ‹ki mal aras›nda k›smi tamamlay›c›l›k iliflkisi
vard›r.
7. y = y(Px ; I, Py) fleklinde verilen bir fonksiyon afla¤›daki seçeneklerin hangisi ile aç›klan›r?
a. y mal› talep fonksiyonu
b. x mal› talep fonksiyonu
c. y mal› engel e¤risi
d. x mal› çapraz fiyat talep fonksiyonu
e. y mal› çapraz fiyat talep fonksiyonu
8. Çapraz fiyat talep fonksiyonlar›nda net olmayan
(brüt) ikame ya da brüt tamamlay›c›l›k ifadesinin kullan›m›n›n nedeni nedir?
a. Fayda düzeyininin sabit tutulmas›
b. Fiyat düzeyinin sabit tutulmas›
c. Tercihlerin sabit tutulmas›
d. Marjinal ikame oran›n›n sabit tutulmas›
e. Gelir düzeyinin sabit tutulmas›
9. Düflük mallarda talep e¤risinin pozitif e¤imli olmas›
afla¤›daki seçeneklerden hangisi ile aç›klan›r?
a. Gelir ve ikame etksinin ayn› yönlü ifllemesi
b. Gelir ve ikame etkisinin ayn› yönlü fakat GE>‹E
olmas›
c. Gelir ve ikame etkisinin ayn› yönlü fakat GE<‹E
olmas›
d. Gelir ve ikame etkisinin ters yönlü fakat GE<‹E
olmas›
e. Gelir ve ikame etkisinin ters yönlü fakat GE>‹E
olmas›
10. Bir düflük malda gelir etkisi ikame etkisinden küçük ise bu mala iliflkin talep e¤risi
a. Pozitif e¤imli çizilir.
b. Düfley çizilir.
c. Yatay çizilir.
d. Çizilemez.
e. Negatif e¤imli çizilir.
56
Mikro ‹ktisat
1. e
2. e
S›ra Sizde 1
Kardinalist yaklafl›mda tek bir mala iliflkin fayda analizi
yap›l›rken ordinalist yaklafl›mda en az iki mal kullan›lmaktad›r. Yine mallar aras›nda ikame ve tamamlay›c›l›k
iliflkisinin olabilece¤i gibi hiçbir iliflkinin olmayaca¤›
gerçe¤i de göz önünde bulundurulmufltur. Ordinalist
yaklafl›mda azalan marjinal faydaya göre de¤il, gelir ve
ikame etkilerine ba¤l› olarak negatif e¤imli talep e¤risi
çizilmektedir.
3. e
4. e
5. e
6. c
7. e
8. e
9. e
10. e
Bütçe do¤rusu e¤imi = -Px/Py=-1 olur.
Tamamlay›c› mallara iliflkin fayda, fonksiyondaki
en küçük (min) olan de¤iflkene göre belirlenir.
Optimal seçim y ekseni üzerinde olur
Soruda gelir tüketim e¤risinin tan›m› verilmifltir.
∂y
< 0 oldu¤undan geleneksel talep e¤risi so∂I
la kayar.
Çünkü x mal› fiyat› de¤iflti¤inde y mal› miktar›
hiç etkilenmemektedir.
Fonksiyonda y mal› fiyat› ve gelir düzeyi sabit
ve baflka bir mal›n fiyat›n›n bir fonksiyonu olarak talep fonksiyonu yaz›lm›flt›r.
Çünkü fayda düzeyi yerine gelir sabit tutularak
tamamlay›c›l›k ve ikame iliflkisi aran›r.
Düflük mallarda gelir ve ikame etkileri ters yönlü ifller. Gelir etkisi büyük oldu¤unda, yeni belirlenecek olan optimal seçim fiyat art›fl› durumunda bafllang›ç optimal seçiminin sa¤›nda olur.
Bu nedenle pozitif e¤imli talep e¤risi çizilir.
‹kame etkisi daima negatif oldu¤u için ve gelir
etkisinden de büyük oldu¤u için bu mal›n talep
e¤risi negatif e¤imli olur.
S›ra Sizde 2
dy
= MRS bu formüle göre x’deki de¤iflme s›f›r
dx
oldu¤unda MRS sonsuz de¤erini al›r. Y’deki de¤iflme
s›f›r oldu¤unda ise MRS s›f›r de¤erini al›r. Tamamlay›c›
malllar sadece yukar›da ifade edilen de¤erleri al›r.
-
S›ra Sizde 3
Ünitede üç farkl› tür fayda fonksiyonu aç›klanm›flt›r.
Bunlar Cobb-Douglas fayda fonksiyonu, do¤rusal fayda
fonksiyonu ve tamamlay›c› mallara iliflkin fayda fonksiyonu. Bu fonksiyonlar aras›ndaki temel farkl›l›k flöyledir. ‹lk fayda fonksiyonu orjine d›fl bükey çizilir ve bu
nedenle azalan marjinal ikame oran› geçerlidir. ‹kinci
fonksiyon do¤rusal olup MRS sabittir. Üçünçü fonksiyon L biçiminde çizilir, MRS s›f›r ya da sonsuz de¤eri
al›r.
S›ra Sizde 4
Engel e¤risinin pozitif e¤imli olmas›, söz konusu mal›n
normal mal oldu¤unu, negatif e¤imli olmas› ise düflük
mal oldu¤unu ifade eder.
S›ra Sizde 5
Düflük mallarda gelir ve ikame etkisi ters yönlü ifller.
E¤er gelir etkisi ikame etkisinden büyükse pozitif e¤imli geleneksel talep e¤risi çizilir.
S›ra Sizde 6
x mal› fiyat› yükseldi¤inde talep edilen y mal› miktar›
azal›yorsa bu iki mal aras›nda brüt tamamlay›c›l›k söz
konusudur. Bu durumda fiyat tüketim e¤risi, pozitif
e¤ilimli olur.
Yararlan›lan Kaynaklar
Bernheim, B. D. ve Whinston, M. (2008). Microeconomics. Boston: McGraw-Hill.
Besanko, D. ve Braeutigam, R. (2010). Microeconomics (4th Edition). Wiley.
Addison Wesley.
Browning E. K. ve Zupan, M. A. (2009). Microeconomic: Theory and Applications (10 th Edition).
Wiley.
Yay›n Evi.
Press.
Learning.
Paras›z, ‹. (2008). Mikroekonomi: Orta Düzey
Yaklafl›m (8. Bask›). Bursa: Ezgi Kitab Evi.
Learning.
57
3
M‹KRO ‹KT‹SAT
Amaçlar›m›z
Üretim teknolojisi ve fonksiyonunu betimleyebilecek,
K›sa ve uzun döneme iliflkin üretim kuram›n› aç›klayabilecek,
Üretimin ekonomik ve ekonomik olmayan bölgelerini ayr›flt›rabilecek,
Teknolojik geliflmelerin üretim üzerindeki etkisini ortaya koyabilecek,
‹kame esnekli¤i yard›m›yla özel üretim fonksiyonlar›n›n nas›l birbirinden ayr›flt›¤›n› aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Üretim Teknolojisi
Üretim Fonksiyonu
Sabit ve De¤iflken Girdi
Toplam, Ortalama ve Marjinal
Fiziki Ürün
• Azalan Marjinal Getiriler Kanunu
• Efl Ürün E¤risi
• Ölçe¤e Göre Getiri
• Marjinal Teknik ‹kame Oran›
• Üretimin Ekonomik ve Ekonomik
Olmayan Bölgeleri
• Yanl› ve Yans›z (Nötr)
Teknolojik Geliflme
• ‹kame Esnekli¤i
• Özel Üretim Fonksiyonlar›
‹çindekiler
Mikro ‹ktisat
Üretim Kuram›
• G‹R‹fi
• ÜRET‹M TEKNOLOJ‹S‹ VE
FONKS‹YONU
• ÜRET‹MDE KISA VE UZUN DÖNEM
• KISA DÖNEMDE ÜRET‹M
• UZUN DÖNEMDE ÜRET‹M
• Efi ÜRÜN E⁄R‹LER‹
• ‹KAME ESNEKL‹⁄‹
Üretim Kuram›
G‹R‹fi
Tüketim kuram› piyasan›n talep cephesine odaklan›p tüketici tercih ve davran›fllar›n› inceliyor iken üretim kuram› piyasan›n arz cephesine odaklan›p firma (üretici)
tercih ve davran›fllar›n› incelemektedir. Firma kuram›, firmalar›n kâr maksimizasyonu güdüsü ile hareket ettikleri varsay›m›na dayand›r›larak aç›klanmaktad›r. Kar
düzeyini belirleyen ve dolay›s›yla firma tercih ve davran›fllar›n› etkileyen iki temel
faktör ise firman›n has›lat ve maliyet yap›s›d›r. Kâr›n› maksimize etmek isteyen firma has›lat›n› art›rma ve maliyetini azaltma çabas›ndad›r. Firman›n has›lat› üretim
düzeyi ve mal›n fiyat› ile ilintili iken belli bir üretim düzeyinin kaça mal oldu¤u ise
maliyetin konusudur.
Bu nedenle firman›n kar›n› maksimize etmek için üretim yap›s› ba¤lam›nda ne
yapmas› gerekti¤i bu bölümde, maliyet yap›s› ba¤lam›nda ne yapmas› gerekti¤i ise
takip eden bölümde aç›klanmaktad›r.
Firman›n üretim yap›s›n›n ortaya kondu¤u bu bölümde öncelikle üretim tekni¤i, üretim teknolojisi ve fonksiyonu betimlenmektedir. Daha sonra bir firman›n
üretim faaliyeti, k›sa ve uzun dönem için ayr› ayr› ele al›nmaktad›r. Firman›n k›sa
dönemdeki üretim süreci incelenirken, toplam, ortalama ve marjinal fiziki ürün
kavramlar› tan›mlanmakta ve söz konusu kavramlar›n birbiriyle olan iliflkisi say›sal
bir örnek ve grafikler yard›m›yla ortaya konmaktad›r. Bu k›s›mda ayr›ca üretim
faktörlerinden birine göre azalan ve artan marjinal getiri ile azalan toplam getiri
kavramlar› ve azalan marjinal getiriler kanunu aç›klanmaktad›r. Uzun dönem üretim analizinde ise efl ürün e¤risi tan›mlan›p özellikleri ortaya konmakta, ölçe¤e göre getiri kavram› aç›klanmakta, azalan marjinal teknik ikame durumu incelenmekte, üretimin ekonomik bölgesi ele al›nmakta ve teknolojik geliflmenin üretim süreci üzerindeki etkisi ortaya konmaktad›r. Son olarak ikame esnekli¤i ve özel üretim
fonksiyonlar› konusu incelenmektedir.
ÜRET‹M TEKNOLOJ‹S‹ VE FONKS‹YONU
A M A Ç
1
Üretim Teknolojisi ve fonksiyonunu betimleyebilecek
Mal ve hizmet üretimi, üretim faktörlerinin (girdilerin) belli bir teknolojinin kullan›lmas› sonras›nda nihai ürünlere (ç›kt›lara) dönüfltürülmesi ifllemidir. Belli bir
miktar ürünü farkl› girdi bileflenlerini kullanarak üretmek mümkün olabilir ve ay-
60
Mikro ‹ktisat
fiekil 3.1
Teknolojik Olarak
Etkin ve Etkin
Olmayan Üretim
Teknikleri
E¤er üretimde kullan›lan
girdilerden birinin miktar›n›
azalt›p di¤erinin miktar›n›
art›rmadan ayn› ç›kt›
düzeyini gerçeklefltirmek
mümkün de¤il ise bu üretim
sürecinde kullan›lan üretim
tekni¤i teknolojik olarak
etkin bir üretim tekni¤idir.
Ayn› miktar ürünü elde
etmeye imkân tan›yan farkl›
girdi bileflenlerinin her biri
ayr› bir üretim tekni¤ini
oluflturur.
Bir ürünü üretmeyi mümkün
k›lan üretim tekniklerinin
tamam› üretim teknolojisini
oluflturur.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Teknolojik olarak
olmayan üretim teknikleri, girdi israf›na yol açmak suretiyle ayn›
D ‹ K K Aetkin
T
miktar mal›n firmalarca daha pahal›ya mal edilmesine yol açmaktad›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
n› miktar ürünü elde etmeye imkan tan›yan bu farkl› girdi bileflenlerinin her biri de
ayr› bir üretim tekni¤ini oluflturmaktad›r. Bir ürünü üretmeyi mümkün k›lan üretim tekniklerinin tamam› üretim teknolojisini oluflturur. Bir mal› üretmek için bir
araya getirilip üretim sürecinde kullan›lan kaynaklar (iflgücü, sermaye mal›, ham
madde, ara mal›, makine vb.) girdilerdir (üretim faktörleridir) ve üretim süreci
sonras› elde edilen ürün miktar› da ç›kt›d›r.
E¤er üretimde kullan›lan girdilerden birinin
miktar›n› azalt›p di¤erinin miktar›n› art›rmadan
K
ayn› ç›kt› düzeyini gerçeklefltirmek mümkün
A
de¤il ise bu üretim sürecinde kullan›lan üretim
4
C
tekni¤i teknolojik olarak etkin bir üretim tekni¤idir. Di¤er bir ifadeyle, iki girdinin kullan›ld›¤› bir üretim sürecinde, ayn› ç›kt› düzeyini
sa¤layan iki farkl› üretim tekni¤inden biri di¤eB
1
rine göre iki girdiden de daha fazla kullanmay›
gerektiriyor ise söz konusu üretim tekni¤i teknolojik olarak etkin olmayan üretim tekni¤idir.
Teknolojik olarak etkin olmayan üretim tek0
5
12
L
nikleri girdi israf›na yol açt›¤›ndan, firmalara
ilave maliyetler yüklemektedir. Bundan dolay›
tamamen kâr maksimizasyonu güdüsü ile hareket eden firmalar bu amac›n› gerçeklefltirmek için üretim faaliyetlerinde teknolojik olarak etkin olan üretim tekniklerini tercih edeceklerdir.
Teknolojik olarak etkin ve etkin olmayan üretim tekniklerini fiekil 3.1 yard›m›yla inceleyebiliriz. Üretimde sadece emek (L) ve sermaye (K) girdilerinin kullan›ld›¤› varsay›m›yla, flekilde K girdisi dikey eksende ve L girdisi ise yatay eksende gösterilmifltir. fiekilde A, B ve C noktalar›n›n her biri farkl› emek ve sermaye bileflenleri kullan›larak ayn› ç›kt› düzeyini (10 birim) veren üç farkl› üretim tekni¤ini göstermektedir. 10 birim üretimi gerçeklefltirmek için firma A noktas›nda, B noktas›na
nazaran daha fazla K girdisi ve daha az L girdisi kullanmaktad›r. Fakat A ve B noktalar›n›n her biri teknolojik olarak etkin üretim teknikleridir. Çünkü A’dan B’ye geçildi¤inde firma 7 birim daha fazla L girdisi kullanabilmek için 3 birim K girdisinden vazgeçmek zorundad›r. B’den A’ya geçildi¤inde firma 3 birim daha fazla K girdisi kullanabilmek için 7 birim L girdisinden vazgeçmek zorundad›r. Di¤er taraftan
4 birim K ve 12 birim L girdisinin kullan›ld›¤› C noktas› A veya B noktas›na nazaran teknolojik olarak etkin olmayan üretim tekni¤idir. Firma C’den A’ya geçerek C
ile ayn› miktarda K girdisi fakat C’ye göre 7 birim daha az L girdisi kullanarak 10
SIRA S‹ZDE
birimlik üretim
düzeyini gerçeklefltirebilir ve bunun sonucunda 7 birim L girdisi tasarruf etmifl olur. Ayr›ca firma C’den B’ye geçerek, C ile ayn› miktarda L girdisi fakat C’ye göre
D Ü fi Ü3N birim
E L ‹ M daha az K girdisi kullanarak 10 birimlik üretim düzeyini gerçeklefltirebilir ve bunun sonucunda 3 birim K girdisi tasarruf etmifl olur. Sonuç olarak C noktas›, A veya B’ye göre girdi israf›na yol açt›¤›ndan dolay› teknolojik olaS O R U
rak etkin olmayan bir üretim tekni¤ini temsil etmektedir.
SIRA S‹ZDE
1
Firmalar üretim
teknolojik etkinlik aç›s›ndan ne tür bir üretim tekni¤ini tercih
SIRA sürecinde
S‹ZDE
etmektedirler, Neden?
AMAÇLARIMIZ
K S‹ OT RA UP
K S‹ OT RAU P
D‹KKAT
D‹KKAT
3. Ünite - Üretim Kuram›
61
Üretim fonksiyonu, teknoloji veri iken her bir spesifik girdi bilefleni için firman›n üretebilece¤i maksimum ç›kt› düzeyini gösteren matematiksel ifadedir (fonksiyondur). Yani herhangi bir üretim fonksiyonu, teknoloji veri iken üretimde kullan›lan girdi miktarlar› ile üretilebilecek maksimum ç›kt› düzeyi aras›ndaki iliflkinin
matematiksel biçiminden baflka bir fley de¤ildir.
Gerçek hayatta bir firma üretim sürecinde çok say›da girdi kullan›yor olmas›na
ra¤men söz konusu bu girdiler içinden öne ç›kanlar emek (ifl gücü), sermaye, do¤al kaynak ve teknolojidir. Bu ba¤lamda kapal› üretim fonksiyonumuzu flöyle gösterebiliriz:
Üretim fonksiyonu, teknoloji
veri iken her bir spesifik
girdi bilefleni için firman›n
üretebilece¤i maksimum
ç›kt› düzeyini gösteren
matematiksel ifadedir.
Q = f (L, K, D, T)
Bu üretim fonksiyonunda: Q üretim düzeyini, L emek girdisini, K sermaye girdisini, D do¤al kaynak girdisini ve T teknoloji girdisini temsil etmektedir. Üretim
fonksiyonu bünyesinde sadece teknolojik olarak etkin olan üretim tekniklerini bar›nd›rd›¤› için her bir spesifik girdi bilefleni karfl›s›nda elde edilebilecek
olan makSIRA S‹ZDE
simum ç›kt› düzeyini göstermektedir.
SIRA S‹ZDE
Üretim fonksiyonu neden maksimum ç›kt› düzeyini göstermektedir? D Ü fi Ü N E L ‹ M
Üretim kuram›na iliflkin daha detayl› bir analize geçmeden önce
aç›s›nS O R üretim
U
dan k›sa ve uzun dönemlerin neler oldu¤unu ortaya koymada fayda vard›r.
S O R U
ÜRET‹MDE KISA VE UZUN DÖNEM
D‹KKAT
D‹KKAT
Bir firman›n üretimi art›rma karar›n› hemen hayata geçirmesi mümkün olamayabiSIRA hemen
S‹ZDE art›rmak
lir. Çünkü üretimde kullan›lan girdilerin baz›lar›n›n miktarlar›n›
mümkün iken baz›lar›n›n miktarlar›n› art›rmak belli zaman gerektirebilir. Mesela
firman›n vas›fs›z ifl gücü miktar›n› oldukça k›sa bir sürede art›rmas› mümkün iken
AMAÇLARIMIZ
vas›fl› ifl gücünü (mühendis, mimar, yönetici gibi) bulup istihdam
etmesi veya yeni bir fabrika planlay›p infla etmesi ya da makine siparifl edip montaj›n› gerçeklefltirmesi oldukça uzun bir zaman dilimini gerektirebilmektedir. Bu uzun zaman diK ‹ T A P
limi bir y›l veya daha uzun bir süre olabilmektedir. Bu ba¤lamda girdilerin üretimde kullan›lan miktarlar›n›n de¤ifltirilebildi¤i zaman dilimleri aç›s›ndan k›sa ve uzun
dönem ayr›m›na gitmek gerekmektedir.
TELEV‹ZYON
K›sa dönem, üretim sürecinde kullan›lan üretim faktörlerinden sadece bir tanesinin miktar›n›n de¤ifltirilmesini ve di¤erlerinin sabit miktarlarda kullan›lmas›n›
mümkün k›lan dönemdir. Üretimde kullan›lan miktar› de¤ifltirilemeyip sabit kalan
girdiye de sabit girdi denmektedir. Dolay›s›yla sabit girdi sadece
‹ N T E R Nk›sa
E T dönemde
ortaya ç›kan bir durumdur. Uzun dönem, üretim sürecinde kullan›lan üretim faktörlerinin tamam›n›n miktar›n›n de¤ifltirilmesini mümkün k›lan dönemdir. Di¤er bir
ifadeyle uzun dönemde tüm girdilerin miktarlar› istenildi¤i gibi Mde¤ifltirilebilmekteAKALE
SIRA S‹ZDE
dir. Ayr›ca bu dönem sabit girdinin olmad›¤› bir dönemdir. ‹lgili
dönemde üretimde kullan›lan miktar› kolayl›kla de¤ifltirilebilen girdiye de¤iflken girdi denir. K›sa
dönemde tek bir girdi de¤iflken girdi iken uzun dönemde tüm girdiler
girD Ü fi Ü N E Lde¤iflken
‹M
didir. K›sa dönemde firma aç›s›ndan üretimi artt›rman›n yolu mevcut makine ve
ekipman› daha yo¤un kullan›p fabrikay› tam kapasitede çal›flt›rmaktan geçiyor iken
S O R U
uzun dönemde fabrikay› büyütüp üretim kapasitesini art›rmak mümkündür.
SIRA S‹ZDE
K›sa dönem, üretim
K ‹ Türetim
A P
sürecinde kullan›lan
faktörlerinden sadece bir
tanesinin miktar›n›n
de¤ifltirilmesini ve
di¤erlerinin sabit
TELEV‹ZYON
miktarlarda kullan›lmas›n›
mümkün k›lan dönemdir.
Üretimde kullan›lan miktar›
de¤ifltirilemeyip
‹ Nsabit
T E R kalan
NET
girdiye sabit girdi
denmektedir.
Uzun dönem, üretim
M A Küretim
ALE
sürecinde kullan›lan
SIRA S‹ZDE
faktörlerinin tamam›n›n
miktar›n›n de¤ifltirilmesini
mümkün k›lan dönemdir.
‹lgili dönemde üretimde
kullan›lan miktar› kolayl›kla
de¤ifltirilebilen girdiye
S O R U
de¤iflken girdi denir.
D ‹ K Kde
A Tuzun dönemSabit girdi sadece k›sa dönemde mevcut iken de¤iflken girdi hem k›sa hem
de mevcuttur.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
62
Mikro ‹ktisat
K›sa veya uzun dönemin gün, ay veya y›l cinsinden kaç güne, aya ya da y›la tekabül etti¤i konusunda net bir fley söylemek mümkün de¤ildir. Söz konusu dönemlerin kapsad›¤› zaman aral›klar›n›n geniflli¤i tamamen firman›n faaliyet gösterdi¤i
alanlara göre de¤iflmektedir. Örne¤in bir meyve suyu firmas› için bir ay k›sa dönem
iken bir y›l uzun dönemdir çünkü firman›n üretimi art›rmak için gerekli meyveyi tedarik edebilmek için ürünün yetiflmesi için gerekli bir y›ll›k süreyi beklemesi gerekir. Ya da bir otomobil üreticisi için 1 y›l k›sa dönem iken 3 y›l uzun dönem olabilir
çünkü yeni bir araban›n prototipinin AR-GE taraf›ndan oluflturulmas› daha sonra test
SIRA S‹ZDE
sürüfllerinde baflar›l› olmas› ve pazarlanmas› birkaç y›l› alabilmektedir.
SIRA S‹ZDE
K›sa ve uzun
D Üdönemin
fi Ü N E L ‹ M k›sal›k veya uzunlu¤u neye göre de¤iflmektedir?
S O R U
K›sa ve uzun dönem ayr›m›n› yapt›ktan sonra flimdi üretime iliflkin analizimize
S O R U
k›sa dönemden bafllay›p daha sonra da ayn› analizi uzun dönem için yapaca¤›z.
D‹KKAT
D‹KKAT
KISA DÖNEMDE
ÜRET‹M
SIRA S‹ZDE
AM AÇ
2
AMAÇLARIMIZ
SIRAve
S‹ZDE
K›sa
uzun döneme iliflkin üretim kuram›n› aç›klayabilecek
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
Üretim sürecinde kullan›lan
de¤iflken girdi miktar›n›n
art›r›lmas› sonucu elde
edilen toplam ürün
miktar›na toplam fiziki
ürünü denir.
Üretimde kullan›lan di¤er
girdiler sabit iken sadece bir
girdinin kullan›lan
miktar›ndaki bir birimlik
art›fl veya azal›fl yönündeki
de¤iflimin toplam fiziki
üründe meydana getirdi¤i
de¤iflime marjinal fiziki
ürün denir.
K›sa dönemde
üretim fonksiyonunda yer alan girdilerden sadece bir tanesinin üreAMAÇLARIMIZ
timde kullan›lan miktar› de¤iflmekte, di¤er girdilerin üretimde kullan›lan miktarlar›
sabit kalmaktad›r. Üretim kuram›na iliflkin analizlerimizi basit ve anlafl›labilir k›lmak
için üretimK fonksiyonumuzun
sadece iki girdiden olufltu¤unu ve bu girdilerin de
‹ T A P
emek (L) ve sermaye (K) oldu¤unu varsayaca¤›z. Ayr›ca k›sa dönemde de¤iflken
girdimizin L ve sabit girdimizin K oldu¤unu varsaymaktay›z. Bundan dolay› da k›sa dönemde
T E L firman›n
E V ‹ Z Y O N üretimini art›rabilmesinin tek yolu üretimde kullan›lan emek
miktar›n› art›rmakt›r. Bu ba¤lamda k›sa dönem üretim fonksiyonumuz flöyledir:
–
Q = f (L, K)
‹NTERNET
K›sa dönem üretim fonksiyonunda K girdisi üzerindeki üst çizgi sermaye girdisinin
sabit kald›¤›n› sembolize etmektedir. Fonksiyondan da anlafl›ld›¤› üzere k›sa dönemin tek bir de¤iflken
girdisi vard›r ve o girdi de emektir.
MAKALE
Üretim sürecinde kullan›lan de¤iflken girdi miktar›n›n art›r›lmas› sonucu elde
edilen toplam ürün (ç›kt›) miktar› bize toplam fiziki ürünü verir ve TPP ile gösterilmektedir. Üretimde kullan›lan di¤er girdiler sabit iken sadece bir girdinin kullan›lan miktar›ndaki bir birimlik art›fl veya azal›fl yönündeki de¤iflimin toplam fiziki üründe meydana getirdi¤i de¤iflime marjinal fiziki ürün denir ve MPP ile gösterilir. Yani MPP firmaya; her bir ilave iflçiyi üretim sürecine katt›¤›nda veya üretim
sürecinden ç›kard›¤›nda TPP’nin ne yönde ve ne büyüklükte de¤iflece¤i konusunda bilgi verir. De¤iflken girdinin emek oldu¤u varsay›m›yla emek girdisi için
MPP’nin formülü flöyledir:
MPPL =
∆TPP TPP2 − TPP1
=
∆L
L 2 − L1
Formülden de anlafl›ld›¤› üzere eme¤in marjinal fiziki ürünü TPP’deki de¤iflimin L’deki de¤iflime oran› taraf›ndan verilir. Di¤er bir ifadeyle pay k›sm› için
TPP’nin ikinci durumdaki de¤erinden birinci durumdaki de¤eri ç›kart›lacak ve
payda k›sm› için ise L’nin ikinci durumdaki de¤erinden birinci durumdaki de¤eri
ç›kart›lacak demektir. Formüldeki delta iflareti (∆) de¤iflimi sembolize etmektedir.
Bir birim girdi bafl›na elde edilen ürün miktar›na ortalama fiziki ürün denir ve
APP ile gösterilir. APP girdi bafl›na üründen baflka bir fley de¤ildir ve TPP’nin girdi
miktar›na oranlanmas› sonucu bulunur. Emek girdisi için APP’nin formülü flöyledir:
APPL =
63
Bir birim girdi bafl›na elde
edilen ürün miktar›na
ortalama fiziki ürün denir.
TPP
L
Bu formül bize emek bafl›na ürün miktar›n›, yani eme¤in ortalama fiziki ürününü
vermektedir.
Emek
Miktar› (L)
Sermaye
Miktar› (K)
Toplam Fiziki
Ürün (TPPL)
Ortalama
Fiziki Ürün
(APPL)
Marjinal Fiziki
Ürün (MPPL)
0
20
0
-
-
1
20
12
12
12
2
20
26
13
14
3
20
60
20
34
4
20
80
20
20
5
20
95
19
15
6
20
108
18
13
7
20
112
16
4
8
20
112
14
0
9
20
99
11
-13
Tablo 3.1 emek girdisinin de¤iflken girdi ve sermaye girdisinin de sabit girdi oldu¤u durumda X firmas›n›n farkl› emek miktarlar› karfl›s›nda elde etti¤i toplam, ortalama ve marjinal fiziki ürün miktarlar›n› göstermektedir. Üretimde kullan›lan
eme¤in miktar› s›f›r birim oldu¤unda X firmas› s›f›r birim toplam fiziki ürün (TPPL)
elde etmektedir. Firma üretimde kullan›lan emek miktar›n› birer birim art›rmaya
devam etti¤inde toplam fiziki ürün miktar› da artmaktad›r fakat toplam fiziki üründeki bu art›fl 112 birimde en yüksek (maksimum) düzeyine ulaflmakta ve bu noktadan sonra toplam fiziki ürün miktar› azal›fla geçmektedir. Ortalama fiziki ürün
(APPL) miktar› da eflit miktarlarda artan emek girdisi karfl›s›nda artmakta ve ortalama fiziki ürün miktar› 20 birim düzeyinde en yüksek (maksimum) de¤erine ulaflmakta, bu noktadan sonra ise azalmaktad›r. Ayn› flekilde marjinal fiziki ürün (MPPL)
miktar› da emek girdisi ile birlikte artmakta, 34 birimde en yüksek (maksimum)
düzeyine ulaflmakta ve bu noktadan sonra da azalmaktad›r. Marjinal fiziki ürün her
bir birim ilave emek girdisi karfl›s›nda toplam fiziki ürünün ne kadar art›p azald›¤›
konusunda bilgi verir. Bu ba¤lamda marjinal fiziki ürün bir anlamda toplam fiziki
ürünün art›fl h›z›n› gösterir. 1-3 birim emek girdisi aral›¤›nda MPPL artmakta ve bu
da söz konusu bu aral›kta TPPL’nin artarak artt›¤›na iflaret etmektedir. 4-8 birim
emek girdisi aral›¤›nda MPPL azalmakta ve bu da söz konusu bu aral›kta TPPL’nin
azalarak artt›¤›na iflaret etmektedir. 9 birim ve sonras›ndaki emek girdi miktar› için
Tablo 3.1
Tek De¤iflken
Girdinin Oldu¤u
Durumda Toplam,
Ortalama ve
Marjinal Fiziki Ürün
64
Mikro ‹ktisat
MPPL negatif de¤er almakta ve bu da söz konusu bu aral›kta TPPL’nin azald›¤›na
iflaret etmektedir. MPPL’nin s›f›r de¤erini ald›¤› 8 birim emekten sonra ilave edilecek olan 9 birim eme¤in TPPL’yi 13 birim azaltt›¤› görülmektedir. Bundan dolay› 9
birim emek girdisinden itibaren MPPL negatif de¤er almakta ve TPPLde azalmaktad›r. Bu nedenle MPPL’nin s›f›r de¤erini ald›¤› 8 birimden sonra üretime ilave emek
girdisi dahil etmenin anlam› yoktur. Çünkü bu noktadan sonra ilave edilecek olan
SIRA S‹ZDE
emek girdisi toplam fiziki ürünü azaltarak firman›n sat›fl has›lat›n›n düflmesine ve
ilave emek girdisine yap›lacak olan ücret ödemesi neticesinde maliyetlerin artmas›na ve en Dnihayetinde
de firman›n kâr›n›n düflmesine yol açar. Kâr maksimizasyoÜ fi Ü N E L ‹ M
nu güdüsü ile hareket eden firman›n 8 birim emek girdisinden sonra üretime devam etmesi rasyonel de¤ildir. 4 birim emek girdisinin kullan›ld›¤› durumda hem
S O R U
APPL hem de MPPL 20 birim de¤erini almakta ve birbirine eflit olmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D ‹ürünün
K K A T negatif oldu¤u ve dolay›s›yla toplam fiziki ürünün azald›¤› bölgede
Marjinal fiziki
üretim yapmak firma için kârl› de¤ildir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
fiekil 3.2
Tek De¤iflken Girdinin Oldu¤u Durumda Toplam, Ortalama
ve Marjinal Fiziki Ürün E¤rileri AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
(a)
112
K ‹ T A P
C
K ‹ T A P
TPPL
B
T E L E V ‹ Z 80
YON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
60
A
MAKALE
MAKALE
0
3
4
L
8
APPL
MPPL
(b)
D
34
E
20
12
APPL
0
1
3
4
8
L
MPPL
fiekil 3.2, Tablo 3.1’deki bilgilerin grafik
düzlemindeki görünümünü vermektedir.
fiekil 3.2’de panel (a) toplam fiziki ürün
(TPPL) e¤risinin grafi¤ini ve panel (b) ortalama fiziki ürün (APPL) e¤risi ile marjinal
fiziki ürün (MPPL) e¤risinin grafiklerini vermektedir. Panel (a)’da A noktas›na kadar
TPPL artarak artmakta; A-C noktalar› aras›nda TPPL azalarak artmakta; C noktas›nda TPPL maksimum de¤erine (112 birime)
ulaflmakta; C noktas›ndan sonra TPPL mutlak bir biçimde azalmaktad›r. Di¤er bir deyiflle, A noktas›na kadar TPPLnin e¤imi artarak artmakta; A-C noktalar› aras›nda TPPL
nin e¤imi azalarak artmakta; C noktas›nda
TPPLnin e¤imi s›f›r; C noktas›ndan sonra
TPPLnin e¤imi negatiftir. Toplam fiziki
ürün e¤risinin herhangi bir noktadaki e¤imi veya türevi o noktadaki marjinal fiziki
ürünü vermektedir. TPPL e¤risi üzerindeki
her noktada e¤im farkl› oldu¤undan söz
konusu noktalar için marjinal fiziki üründe
farkl›d›r. TPPL üzerindeki A noktas› büküm
noktas›d›r ve bu noktaya kadar TPPL deki
art›fl artarak artan bir h›zda iken bu noktadan sonra azalarak artan bir h›za dönüflmektedir.
Orijinden A noktas›na kadar olan bölgede eme¤e göre artan marjinal getiri (verim) vard›r. Di¤er girdiler sabit iken emek
miktar›ndaki her bir birim art›fl karfl›s›nda
toplam fiziki ürün artarak art›yor ise bu
durumda eme¤e göre artan marjinal
65
getiri (verim) var demektir. A-C noktalar› aras›nda kalan bölgede eme¤e göre
azalan marjinal getiri (verim) vard›r. Di¤er girdiler sabit iken emek miktar›ndaki
her bir birim art›fl karfl›s›nda toplam fiziki ürün azalarak art›yor ise bu durumda
eme¤e göre azalan marjinal getiri (verim) var demektir. C noktas›ndan sonraki bölgede ise eme¤e göre azalan toplam getiri (verim) vard›r. Di¤er girdiler
sabit iken emek miktar›ndaki her bir birim art›fl karfl›s›nda toplam fiziki ürün azal›yor ise bu durumda eme¤e göre azalan toplam getiri (verim) var demektir. Bu üç farkl› getiri durumu bize azalan marjinal getiriler (verimler) kanununu
hat›rlatmaktad›r. Azalan marjinal getiriler (verimler) kanununa göre; di¤er
girdiler sabit iken tek bir girdinin üretimde kullan›lan miktar›n› art›rd›¤›m›zda
söz konusu girdinin marjinal fiziki ürünü belli bir noktaya kadar artar ve bu noktadan sonra azalmaya bafllar. Üretimin ilk aflamalar›nda de¤iflken girdi (L) bafl›na
düflen sabit girdi (K) miktar› (yani K/L miktar›) çok oldu¤u için de¤iflken girdinin marjinal fiziki ürünü (MPPL) bu aflamada artmaktad›r fakat de¤iflken girdi
miktar› artt›kça de¤iflken girdi bafl›na düflen sabit girdi miktar› (yani K/L miktar›)
giderek azald›¤›ndan belli bir noktadan sonra de¤iflken girdinin marjinal fiziki
SIRA S‹ZDE
ürünü azalacakt›r.
Di¤er girdiler sabit iken
emek miktar›ndaki her bir
birim art›fl karfl›s›nda
toplam fiziki ürün artarak
art›yor ise bu durumda
eme¤e göre artan marjinal
getiri (verim) var demektir.
toplam fiziki ürün azalarak
art›yor ise bu durumda
eme¤e göre azalan
marjinal getiri (verim) var
demektir.
toplam fiziki ürün azal›yor
ise bu durumda eme¤e göre
azalan toplamSIRA
getiriS‹ZDE
(verim) var demektir.
K›sa dönemde üretim sürecinde emek-sermaye oran› neden sabit kalmamaktad›r?
Orijinden TPPL e¤risine çizilen do¤rulardan her birinin e¤imi,
noktaS Oo
R de¤me
U
lar›ndaki ortalama fiziki ürün miktarlar›n› vermektedir. Orijinden TPPL e¤risine çizilen do¤rular›n içinde en büyük e¤ime sahip olan OB do¤rusuna ait olan B de¤D ‹ K Kmaksimum
AT
me noktas›na tekabül eden 4 birim emek girdisi düzeyinde, APP
deL
¤eri olan 20 birime ulafl›r. B noktas›n›n solundaki bölgede APPL artmakta, sa¤›ndaki bölgede ise azalmaktad›r. A büküm noktas›na kadar MPP
artmakta ve bu
SIRAL S‹ZDE
noktada maksimum de¤eri olan 34 birime ulaflmakta, daha sonra azalmakta,
TPPL’nin maksimum oldu¤u C noktas›nda s›f›r de¤erini almakta ve C noktas›ndan
AMAÇLARIMIZ
sonra (TPPL’nin azalmakta oldu¤u bölgede) negatif olmaktad›r.
Azalan marjinal getiriler
S O Rgöre;
U
(verimler) kanununa
di¤er girdiler sabit iken tek
bir girdinin üretimde
kullan›lan miktar›n›
D‹KKAT
art›rd›¤›m›zda söz konusu
girdinin marjinal fiziki ürünü
belli bir noktaya
kadar
artar
SIRA
S‹ZDE
ve bu noktadan sonra
azalmaya bafllar.
Toplam fiziki ürün e¤risi üzerindeki her bir noktada ortalama fiziki
SIRAürün
S‹ZDEmiktar› sabit
K ‹ T A P
midir?
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
2
Panel (b)’ye bakt›¤›m›zda E noktas›nda APP L ve MPP Lnin birbirine eflit
TELEV‹ZYON
(APPL=MPPL) oldu¤u görülmektedir. E noktas›n›n solunda marjinal fiziki ürün
S O R artmaktad›r.
U
ortalama fiziki üründen büyük (MPPL>APPL) ve bu bölgede APP
E
L
noktas›n›n sa¤›nda marjinal fiziki ürün ortalama fiziki üründen küçüktür
(MPPL<APPL) ve bu bölgede APPL azalmaktad›r. Dolay›s›yla‹ NDTAPP
nin artmakta
‹EKRKNALETT
oldu¤u bölgede MPPL e¤risi APPL e¤risinin üzerinde, APPLnin azalmakta oldu¤u bölgede ise MPPL e¤risi APPL e¤risinin alt›ndad›r. Bu söylediklerimizi mateSIRA S‹ZDE
matiksel olarak elde etmek mümkündür. APPL=TPPL/L oldu¤u
dahilinde
M A Kbilgisi
ALE
APPLnin e¤imi APPLnin L’ye göre türevi taraf›ndan verilir ve APPLnin e¤imi flöyle elde edilir:
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
S O R U
‹ NDT‹EKRKNAETT
SIRA S‹ZDE
MAKALE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
66
Mikro ‹ktisat
 TPP  MPP
L
1 L
∂ 

 L  (∂TPPL ∂L)( L) − (TPPL )(∂L ∂L) ( MPPL )( L) − TPPL
∂APPL
=
=
=
∂L
∂L
L2
L2
L APP
MPP
L

(
)
(
)
MPP
L
( L )( ) TPPL
MPPL − APPL
TPPL  1  MPPL APPL
L
  =
=
−
=
− 
−
=

2
2



L
L
L
L
L



L
L
( L) ( L) 
Yukar›daki ifadeden APPLnin e¤iminin (MPPL-APPL)/L taraf›ndan verildi¤i görülmektedir. Bu durumda L>0 flart›yla: i.) e¤er MPPL=APPL ise APPLnin e¤imi s›f›ra eflittir ve bu noktada APPL maksimum yapmaktad›r; ii.) e¤er MPPL>APPL ise
APPLnin e¤imi pozitiftir ve APPL artmaktad›r; iii.) e¤er MPPL<APPL ise APPLnin e¤imi negatiftir ve APPL azalmaktad›r.
fiimdi takip eden k›s›mda k›sa dönem için yapt›¤›m›z üretim kuram› analizini
uzun dönem için aç›klamaya çal›flaca¤›z.
UZUN DÖNEMDE ÜRET‹M
K›sa döneme iliflkin üretim kuram› analizimizde sermaye girdisi sabit iken emek
girdisi de¤iflken girdiydi. K›sa dönemden farkl› olarak uzun dönemde hem sermaye hem de emek girdisi de¤iflken oldu¤undan, firma uzun dönemde ayn› ürün
miktar›n› (ç›kt› düzeyini) emek ve sermayenin çok say›da farkl› kombinasyonunu
kullanarak gerçeklefltirme flans›na sahiptir. Yani uzun dönemde firma daha fazla
emek daha az sermaye girdisi kullanarak veya daha fazla sermaye daha az emek
girdisi kullanarak ya da her ikisinden de makul miktarlarda kullanarak ayn› ç›kt›
düzeyini elde etme imkân›na sahiptir. Dolay›s›yla uzun dönem firman›n bir girdiyi di¤eriyle ikame edip ayn› üretim düzeyini gerçeklefltirmesine müsaade eden bir
dönemdir. Bundan dolay› bu k›s›mda firman›n farkl› emek-sermaye kombinasyonlar›n› kullanarak nas›l ayn› ç›kt› düzeyini elde etti¤ini görece¤iz.
Efi ÜRÜN E⁄R‹LER‹
Üretim fonksiyonunu aç›klarken her ne kadar dört farkl› girdiden bahsetmifl olsak
da analizimizi basit ve anlafl›l›r k›labilmek için sadece iki girdinin oldu¤unu ve
bunlar›n da emek (L) ve sermaye (K) olduklar›n› varsayaca¤›z. Emek ve sermaye
girdisinden her ikisinin de de¤iflken oldu¤u uzun dönem için üretim fonksiyonumuzu flöyle gösterebiliriz:
Q = f (L, K)
Tablo 3.2 X firmas›n›n farkl› emek-sermaye bileflenlerini kullanarak elde etti¤i
ç›kt› düzeylerini (ürün miktarlar›n›) göstermektedir.
Tablo 3.2
‹ki Girdinin
Kullan›ld›¤›
Durumda Üretim
Emek (L)
Sermaye (K)
1
2
3
4
5
1
10
40
50
65
70
2
30
55
70
85
95
3
50
70
95
100
105
4
65
85
100
110
115
5
70
95
105
120
130
67
Tablo 3.2’de X firmas›n›n farkl› emek-sermaye bileflenlerini kullanarak gerçeklefltirdi¤i üretim miktarlar› gri ile taral› bölgeyle gösterilmifltir. Tablodan firman›n, 50 birimlik üretimi: (1 birim L; 3 birim K) veya (3 birim L; 1 birim K) girdi bileflenlerini
kullanarak ya da 70 birimlik üretimi: (1 birim L; 5 birim K), (2 birim L; 3 birim K), (3
birim L; 2 birim K) veya (5 birim L; 1 birim K) girdi bileflenlerini kullanarak ya da 95
birimlik üretimi: (2 birim L; 5 birim K), (3 birim L; 3 birim K) veya (5 birim L; 2 birim K) girdi bileflenlerini kullanarak gerçeklefltirebildi¤i görülmektedir.
Tabloda gri bölgede yer alan üretim miktarlar›n› soldan-sa¤a do¤ru sat›r olarak
okudu¤umuzda her bir sat›r için sermaye girdisi sabit iken emek girdisi artt›¤›nda
üretimin artt›¤›n› görürüz. Ayr›ca gri bölgede yer alan üretim miktarlar›n› yukar›dan-afla¤›ya do¤ru sütun olarak okudu¤umuzda her bir sütun için emek girdisi sabit iken sermaye girdisi artt›¤›nda üretimin artt›¤›n› görürüz.
Tablo 3.2’de yer alan girdi ve üretim bilgileri, ayn› zamanda efl ürün e¤rileri
kullan›larak fiekil 3.3’te oldu¤u gibi grafiksel olarak da gösterilebilir. Ayn› ç›kt› düzeyini sa¤layan tüm teknolojik olarak etkin emek-sermaye kombinasyonlar›n› gösteren e¤riye efl ürün e¤risi denir. Bu ba¤lamda efl ürün e¤risi, ayn› ç›kt› düzeyini veren girdi bileflenlerinin geometrik yerinden baflka bir fley de¤ildir. Bir efl ürün
e¤risi bir firman›n belli bir ç›kt› düzeyini gerçeklefltirebilmedeki esnekli¤ini gösterS‹ZDE bir efl ürün
mektedir. Üretim fonksiyonunun Q = f (L,K) oldu¤u durumda SIRA
herhangi
e¤risine iliflkin üretim fonksiyonu flöyledir:
–
Q = f (L, K)
Ayn› ç›kt› düzeyini sa¤layan
tüm teknolojik olarak etkin
emek-sermaye
kombinasyonlar›n› gösteren
e¤riye efl ürünSIRA
e¤risiS‹ZDE
denir.
Bir efl ürün e¤risi üzerinde üretim düzeyi de¤iflmeyip ayn› kald›¤› için yukar›S O R U
–
daki ifadede üretim miktar›n›n sabitli¤ini Q ile sembolize ettik.
S O R U
D ‹ K K A T de¤iflir.
Bir efl ürün e¤risi üzerinde üretim düzeyi de¤iflmez, sadece girdi bileflenleri
D‹KKAT
fiekil 3.3’te üç farkl› üretim düzeyini temsil eden üç ayr› efl ürün e¤risi yer almaktad›r. Q50 efl ürün e¤risi 50 birim ç›kt›y› sa¤layan tüm emek-sermaye bileflenlerini üzerinde bar›nd›rmaktad›r. 50 birimlik ç›kt›y› sa¤layan emek-sermaye (L;K) bileflenlerinden
iki tanesi A noktas›ndaki (1 birim L; 3 birim
K) bilefleni ile D noktas›ndaki (3 birim L; 1
birim K) bileflenidir. Q70 efl ürün e¤risi 70
birim ç›kt›y› sa¤layan tüm emek-sermaye bileflenlerini temsil etmektedir. 70 birimlik ç›kt›y› sa¤layan emek-sermaye bileflenlerinden
bir tanesi B noktas›ndaki (2 birim L; 3 birim
K) bileflenidir. Q95 efl ürün e¤risi 95 birim
ç›kt›y› sa¤layan tüm emek-sermaye bileflenlerini göstermektedir. 95 birimlik ç›kt›y› sa¤layan emek-sermaye bileflenlerinden iki tanesi C noktas›ndaki (3 birim L; 3 birim K)
bilefleni ile E noktas›ndaki (2 birim L; 3 birim K) bileflenidir.
fiekil SIRA
3.3 S‹ZDE
‹ki Girdinin Kullan›ld›¤› Durumda Üretim
SIRA S‹ZDE
K
AMAÇLARIMIZ
E
5
K ‹ T A P
A
3
B
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
C
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹ N TQ
ERNET
95
D
1
Q70
MAKALE
0
1
2
Q50
3
MAKALE
L
68
Mikro ‹ktisat
Ölçe¤e göre getiri, üretimde
kullan›lan tüm girdiler ayn›
oranda art›r›ld›¤›nda ç›kt›
düzeyinin ne oranda artt›¤›n›
gösteren orand›r.
Üretimde kullan›lan tüm
girdiler ayn› oranda
art›r›ld›¤›nda e¤er ç›kt›
düzeyi bu orandan daha
büyük bir oranda art›yor ise
o zaman ölçe¤e göre artan
getiri var demektir.
düzeyi bu orandan daha
düflük bir oranda art›yor ise
o zaman ölçe¤e göre azalan
getiri var demektir.
düzeyi de ayn› oranda art›yor
ise o zaman ölçe¤e göre
sabit getiri var demektir.
Her ne kadar efl ürün e¤riler uzun dönem üretim analizi için kullan›l›yor olsa
da ayn› efl ürün e¤rilerini k›sa dönem üretim analizi içinde kullanmak mümkündür. K›sa dönemde oldu¤u gibi sermaye girdisinin 3 birimde sabit oldu¤unu varsayd›¤›m›zda; 1 birim emek girdisi ile A noktas›nda 50 birim ürün, 2 birim emek
girdisi ile B noktas›nda 70 birim ürün ve 3 birim emek girdisi ile C noktas›nda 95
birim ürün elde edilmektedir. Böylece e¤er firma k›sa dönemde oldu¤u gibi sermaye girdisini sabit tutup emek girdisini art›r›rsa bir efl ürün e¤risinden di¤erine (A
noktas›n›n oldu¤u Q50den B noktas›n›n oldu¤u Q70e ve B noktas›n›n oldu¤u
Q70’den C noktas›n›n oldu¤u Q95e) geçmektedir. Di¤er taraftan firma girdilerden
birini azalt›p (art›r›p) di¤erini uygun miktarda art›rd›¤›nda (azaltt›¤›nda) ayn› efl
ürün e¤risi üzerinde kalmaktad›r. Bu ba¤lamda firma ayn› efl ürün e¤risi üzerinde
kalabilmek için girdileri birbiriyle ikame etmektedir.
Efl ürün e¤rilerine iliflkin baz› özellikler vard›r ve söz konusu özellikler flunlard›r:
i. Orijinden uzaklaflt›kça her bir sonraki efl ürün e¤risi bir öncekine göre daha
yüksek bir üretim düzeyini temsil etmektedir.
ii. Efl ürün e¤rileri negatif e¤imlidir.
iii. Efl ürün e¤rileri birbirlerini kesmezler.
iv. Orijine göre d›flbükeydirler (konvekstirler).
v. Efl ürün e¤risi üzerideki her bir nokta ayn› üretim düzeyini gösterir.
fiu ana kadar efl ürün e¤rileri yard›m›yla girdilerin birbiriyle ikame edilmesi sonucunda ayn› üretim düzeyinin nas›l sa¤land›¤›n› inceledik. fiimdi bir firma üretimdeki tüm girdilerini ayn› oranda art›rd›¤›nda ç›kt› düzeyinin ne kadar de¤iflece¤ini
inceleyece¤iz ve bunu yaparken de ölçe¤e göre getiriden yararlanaca¤›z. Ölçe¤e
göre getiri, üretimde kullan›lan tüm girdiler ayn› oranda art›r›ld›¤›nda ç›kt› düzeyinin ne oranda artt›¤›n› gösteren orand›r. Üretimde kullan›lan tüm girdiler ayn›
oranda artt›r›ld›¤›nda e¤er ç›kt› düzeyi bu orandan daha büyük bir oranda art›yor
ise o zaman ölçe¤e göre artan getiri var demektir. Üretimde kullan›lan tüm girdiler ayn› oranda art›r›ld›¤›nda e¤er ç›kt› düzeyi bu orandan daha düflük bir oranda art›yor ise o zaman ölçe¤e göre azalan getiri var demektir. Üretimde kullan›lan tüm girdiler ayn› oranda art›r›ld›¤›nda e¤er ç›kt› düzeyi de ayn› oranda art›yor ise o zaman ölçe¤e göre sabit getiri var demektir. fiekil 3.4 ölçe¤e göre getiri konusundaki üç farkl› durumu grafiksel olarak göstermektedir.
fiekil 3.4
Ölçe¤e Göre
Azalan, Sabit ve
Artan Getiri
K
D
80
Q900
C
40
20
10
0
Q600
B
A
Q100
10 20
Q300
40
80
L
C
D: ölçe¤e göre azalan getiri
B
C: ölçe¤e göre sabit getiri
A
B: ölçe¤e göre artan getiri
69
fiekil 3.4’te Q100, Q300, Q600 ve Q900 s›ras›yla 100 birim, 300 birim, 600 birim ve
900 birim üretimin gerçeklefltirildi¤i efl ürün e¤rilerini temsil etmektedir. A noktas›nda firma 10 birim emek ve 10 birim sermaye girdisi kullanarak 100 birim üretim
gerçeklefltirmektedir. E¤er firma iki girdinin miktarlar›n› %100 art›r›p üretimde 20
birim emek ve 20 birim sermaye kullanmaya bafllarsa bu durumda A noktas›ndan
B noktas›na geçilmifl olunur ve B noktas›nda firma art›k 300 birim üretmektedir.
Bu durumda firma iki girdisini de %100 art›r›p A’dan B’ye geçerek üretimini 100 birimden 300 birime ç›karm›flt›r (yani firman›n üretimi 3 kat artm›flt›r). Dolay›s›yla
A’dan B’ye geçifl ölçe¤e göre artan getirinin oldu¤unu göstermektedir. E¤er firma
B noktas›nda da iki girdinin miktar›n› %100 art›r›p üretimde 40 birim emek ve 40
birim sermaye kullanmaya bafllarsa bu durumda B noktas›ndan C noktas›na geçilmifl olunur ve C noktas›nda firma art›k 600 birim üretmektedir. Bu durumda firma
iki girdisini de %100 art›r›p B’den C’ye geçerek üretimini 300 birimden 600 birime
ç›karm›flt›r (yani firman›n üretimi %100 artm›flt›r). Dolay›s›yla B’den C’ye geçifl ölçe¤e göre sabit getirinin oldu¤unu göstermektedir. E¤er firma C noktas›nda iki girdinin miktar›n› %100 art›r›p üretimde 80 birim emek ve 80 birim sermaye kullanmaya bafllarsa bu durumda C noktas›ndan D noktas›na geçilmifl olunur ve D noktas›nda firma art›k 900 birim üretmektedir. Bu durumda firma iki girdisini de %100
artt›r›p C’den D’ye geçerek üretimini 600 birimden 900 birime ç›karm›flt›r (yani firman›n üretimi %50 artm›flt›r). Dolay›s›yla C’den D’ye geçifl ölçe¤e göre azalan getirinin oldu¤unu göstermektedir.
Marjinal Teknik ‹kame Oran›
‹ki girdinin de üretimde kullan›lan miktarlar›n›n de¤ifltirilebildi¤i uzun dönemde
firma bir girdiyi di¤eri ile ikame etmek isteyebilir. Efl ürün e¤risinin e¤imi, üretim
sabit iken firman›n bir girdiyi di¤eriyle ikame edebilme derecesini verir. Efl ürün
e¤risinin e¤iminin negatif de¤eri marjinal teknik ikame oran› (MRTS) olarak adland›r›l›r. Ayn› ç›kt› düzeyinde kalabilmek için girdilerden birinin miktar›n› bir birim
artt›rd›¤›m›zda di¤er girdiden kaç birim vazgeçmek zorunda oldu¤umuzu gösteren
orana marjinal teknik ikame oran› denir. Eme¤in sermayeye göre marjinal teknik ikame oran› (MRTSK,L) flöyledir:
MRTSK , L = −
K − K1
∆K
=− 2
∆L
L2 − L1
Formülden de anlafl›ld›¤› üzere marjinal teknik ikame oran› K’daki de¤iflimin
L’deki de¤iflime oran› taraf›ndan verilir. Di¤er bir ifadeyle pay k›sm› için K’n›n ikinci durumdaki de¤erinden birinci durumdaki de¤eri ç›kart›lacak ve payda k›sm› için
ise L’nin ikinci durumdaki de¤erinden birinci durumdaki de¤eri ç›kart›lacak demektir. Formüldeki delta iflareti (∆) de¤iflimi sembolize etmektedir. Marjinal teknik
ikame oran› ayn› zamanda iki girdinin marjinal fiziki ürünlerinin oran›na eflit oldu¤undan flöyle de ifade edilebilir:
MRTSK , L = −
∆K MPPL
=
∆L MPPK
Marjinal teknik ikame oran›na iliflkin yukar›da verilen iki ifadeyi bir efl ürün e¤–
risine ait olan ve Q = f (L, K) fleklinde gösterilen üretim fonksiyonunun toplam türevini alarak direkt olarak flöyle elde edebiliriz:
Ayn› ç›kt› düzeyinde
kalabilmek için girdilerden
birinin miktar›n› bir birim
art›rd›¤›m›zda di¤er girdiden
kaç birim vazgeçmek
zorunda oldu¤umuzu
gösteren orana marjinal
teknik ikame oran› denir.
70
Mikro ‹ktisat
dQ =
∂f ( L, K )
∂L
∂f ( L, K )
dL +
∂K
dK
ifade de d de¤iflimi ve ∂ ise k›smi türevi temsil etmektedir.
Toplam türev sonras› elde edilen bu ifadede: sermaye ve emek girdi miktarlar›
de¤ifliyor iken üretim miktar› de¤iflmeyip ayn› kald›¤› için üretimdeki de¤iflim s›f›–
ra eflittir (yani dQ = 0’d›r). Üretim fonksiyonunun eme¤e göre k›smi türevi MPPLyi
verir (yani
∂f ( L, K )
∂L
= MPPL dir); üretim fonksiyonunun sermayeye göre k›smi türevi
MPPK’y› verir (yani
∂f ( L, K )
∂K
= MPPK d›r). Bu bilgiler ›fl›¤›nda yukar›daki ifadeyi
tekrar flöyle yazabiliriz:
0 = MPPLdL + MPPKdK
Burada MPPLdL ifadesi eme¤i dL kadar art›rd›¤›m›zda üretim miktar›n›n MPPLdL
çarp›m de¤eri kadar artt›¤›n› gösteriyor iken MPPKdK ifadesi ise sermayeyi dK kadar azaltt›¤›m›zda üretim miktar›n›n MPPKdK çarp›m de¤eri kadar azald›¤›n› göstermektedir. Üretim düzeyini sabit tutabilmek için, sermaye girdi miktar›ndaki azal›fltan dolay› üretimde meydana gelen azal›fl, emek girdi miktar›ndaki art›fltan dolay› üretimde meydana gelen art›fla eflit olmak zorundad›r. Dolay›s›yla bu iki ifadeS‹ZDE de gösterildi¤i gibi s›f›ra eflittir.
nin toplam›SIRA
eflitlikte
Bu elde edilen son eflitli¤i tekrar düzenledikten sonra MRTSK,L’yi flöyle elde
ederiz:
SIRA S‹ZDE
dK MPPL
=
S O R U dL
MPPK
MRTSK , L = −
S O R U
D ‹ K ikame
K A T oran› daima pozitif de¤er al›r.
Marjinal teknik
D‹KKAT
fiekil 3.5
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Marjinal Teknik ‹kame Oran›
K
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
A
16
K ‹ T A P
K ‹ T A P
B
10
MRTSK,L
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
C
7
D
5
‹NTERNET
4
E ‹NTERNET
Q25
MAKALE
0
MAKALE
1
23
4
5
6
L
fiekil 3.5’te firma emek ve sermaye girdilerinden farkl› bileflenler de kullanarak 25 birimlik üretim gerçeklefltirmektedir. A noktas›nda
firma 2 birim emek ve 16 birim sermaye girdisi
kullanarak 25 birimlik üretim yapmaktad›r. Firma ayn› miktar ç›kt›y› A noktas›na göre B noktas›nda 6 birim daha az sermaye (∆K=10-16=-6)
ve bir birim daha fazla emek (∆L=3-2=1) girdisi
kullanarak gerçeklefltirebilir. E¤er A’dan B’ye
bir düz çizgi çizersek bu durumda e¤im
(∆K/∆L)=-6 olur. Burada marjinal teknik ikame
oran›; MRTSK,L=-(∆K/∆L)=6’d›r. Yani bu de¤er
bize üretimde kullan›lan emek miktar›n› bir birim art›rd›¤›m›zda 25 birimlik üretim düzeyinde
kalabilmek için sermaye girdisinden 6 birim vazgeçmek zorunda oldu¤umuzu söylüyor. Ayn›
flekilde marjinal teknik ikame oran›n› B’den C’ye
geçifl, C’den D’ye geçifl ve D’den E’ye geçifl du-
71
rumlar› için hesaplayabiliriz. Marjinal teknik ikame oran›, B’den C’ye geçifl durumunda 3, C’den D’ye geçifl durumunda 2 ve D’den E’ye geçifl durumunda ise 1 de¤erini almaktad›r. Görüldü¤ü gibi efl ürün e¤risinde yukar›dan afla¤›ya do¤ru hareket ettikçe marjinal teknik ikame oran› (ve ayn› zamanda efl ürün e¤risinin e¤imi) sabit kalmay›p devaml› azalmaktad›r. Bunun nedeni, efl ürün e¤risi boyunca
sermaye girdisini emek girdisi ile ikame etmeye devam ettikçe emek girdisi bafl›na düflen sermaye miktar› (K/L oran›) azalmakta ve bu durumda da eme¤in marjinal fiziki ürününün (MPPL) azalmakta iken sermayenin marjinal fiziki ürününün
(MPPK) artmakta olmas›d›r. Bir girdiden ne kadar fazla (az) kullan›lmaya devam
edilirse o girdinin marjinal fiziki ürünü azal›r (artar). Efl ürün e¤risi boyunca yukar›dan afla¤›ya do¤ru hareket ettikçe marjinal teknik ikame oran›n›n devaml› olarak
azald›¤› durum, azalan marjinal teknik ikame oran› olarak adland›r›lmaktad›r. Bir
efl ürün e¤risi boyunca emek miktar›n› art›rd›kça eme¤in sermayeye göre marjinal
teknik ikame oran›n›n sürekli azald›¤› duruma azalan marjinal teknik ikame
oran› denir.
SIRA S‹ZDE
Eme¤in sermayeye göre marjinal teknik ikame oran› efl ürün e¤risi üzerinde
yukar›ya do¤ru gittikçe azalmakta m›d›r?
Üretimin Ekonomik Bölgesi
A M A Ç
3
S O R U
Üretimin ekonomik olan veya olmayan bölgelerini ayr›flt›rabilecek
Bir efl ürün e¤risi boyunca
emek miktar›n› art›rd›kça
eme¤in sermayeye göre
marjinal teknik ikame
oran›n›n sürekli azald›¤›
duruma azalan marjinal
teknik ikame oran› denir.
3
SIRA S‹ZDE
Her iki girdininD marjinal
Ü fi Ü N E L ‹ M
fiziki ürününün pozitif
oldu¤u ve efl ürün e¤risinin
e¤iminin negatifSoldu¤u
O R U
bölgeye üretimin ekonomik
bölgesi denir.
D ‹marjinal
KKAT
D‹KKAT
Efl ürün e¤rilerine ait özelliklerden bir tanesi hat›rlanaca¤› üzere
efl ürün e¤rileri- Girdilerden birinin
fiziki ürününün negatif
nin negatif e¤imli oldu¤u hususuydu. Efl ürün e¤risinin negatif e¤imli oldu¤u ara- oldu¤u ve efl ürün e¤risinin
oldu¤u
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
l›kta emek girdisini artt›rd›¤›m›zda ayn› üretim düzeyinde kalabilmek
için sermaye e¤iminin pozitifSIRA
bölgeye üretimin ekonomik
girdisini azaltmak zorundayd›k. Efl ürün e¤risinin negatif e¤imli oldu¤u bu bölge olmayan bölgesi denir.
üretimin ekonomik bölgesi olarak adAMAÇLARIMIZ
fiekil AMAÇLARIMIZ
3.6
land›r›l›r. Her iki girdinin marjinal fiziki ürününün pozitif oldu¤u ve efl ürün
Üretimin Ekonomik ve Ekonomik Olmayan Bölgeleri
e¤risinin e¤iminin negatif oldu¤u bölK ‹ T A P
K ‹ T A P
K
geye üretimin ekonomik bölgesi
denir. Bununla birlikte efl ürün e¤rileM
rinin pozitif e¤imli oldu¤u bölgeler de
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
N
vard›r fakat bu bölgeler üretimin ekoH
nomik olmayan bölgeleridir. GirdilerC
B
K4
den birinin marjinal fiziki ürününün
negatif oldu¤u ve efl ürün e¤risinin
‹NTERNET
‹ N TQE R N E T
A
200
K3
e¤iminin pozitif oldu¤u bölgeye üretimin ekonomik olmayan bölgesi
denir. fiimdi fiekil 3.6 yard›m›yla üretiMAKALE
MAKALE
G
min ekonomik ve ekonomik olmayan
bölgelerini aç›klayal›m:
Q100
E
fiekilde 100 birim üretimin gerçekK2
F
K1
lefltirildi¤i Q100 efl ürün e¤risine A nokD
tas›nda dikey ve D noktas›nda yatay
0
te¤etler çizilmifltir. Ayr›ca 200 birim
L
L1 L2
L3
L4
üretimin gerçeklefltirildi¤i Q200 efl ürün
72
Mikro ‹ktisat
e¤risine de H noktas›nda dikey ve G noktas›nda yatay te¤etler çizilmifltir. Dikey te¤etlerin e¤imi sonsuzdur ve dikey te¤etlerin de¤me noktalar› olan A ve H noktalar›n›n üstünde kalan bölgede efl ürün e¤rileri pozitif e¤ime sahiptir. Yatay te¤etlerin
e¤imi s›f›rd›r ve yatay te¤etlerin de¤me noktalar› olan D ve G noktalar›n›n alt›nda
kalan bölgelerde efl ürün e¤rileri pozitif e¤ime sahiptir. Dikey te¤etlerin de¤me
noktalar›n›n geometrik yeri olan OM e¤risi ile yatay te¤etlerin de¤me noktalar›n›n
geometrik yeri olan ON e¤risi aras›nda kalan bölgede efl ürün e¤rileri negatif e¤imli oldu¤u için bu bölge üretimin ekonomik bölgesi olarak adland›r›l›r. Di¤er taraftan OM e¤risinin üstünde ve ON e¤risinin alt›nda kalan bölgelerde ise efl ürün e¤rileri pozitif e¤imli oldu¤u için bu bölgeler üretimin ekonomik olmayan bölgeleri
olarak adland›r›l›r. OM ve ON e¤rileri iktisat literatüründe s›rt çizgileri olarak adland›r›lmaktad›r.
Efl ürün e¤risinin pozitif e¤imli olmas›, girdilerden birini art›rd›¤›m›zda ayn›
üretim düzeyinde kalabilmek için di¤er girdiyi de art›rmak zorunda oldu¤umuz
anlam›na gelmektedir. A noktas›ndan B noktas›na veya D noktas›ndan E noktas›na geçifller bu duruma birer örnektir. A’dan B’ye geçiflte firma B noktas›nda A
noktas›yla ayn› üretim düzeyini gerçeklefltirebilmek için daha fazla emek ve sermaye girdisi kullanmak zorundad›r. Bu durumda B noktas›ndaki üretim tekni¤i A
noktas›ndakine göre teknolojik olarak etkin olmayan bir üretim tekni¤idir. B noktas›nda efl ürün e¤risinin e¤imi pozitiftir ve B noktas›nda firma A noktas›yla ayn›
üretim düzeyini gerçeklefltirebilmek için K4-K3 fark› kadar sermaye girdisini ve L2L1 fark› kadar da emek girdisini israf etmektedir. D’den E’ye geçiflte firma, E noktas›nda D noktas›yla ayn› üretim düzeyini gerçeklefltirebilmek için daha fazla
emek ve sermaye girdisi kullanmak zorundad›r. Bu durumda E noktas›ndaki üretim tekni¤i D noktas›ndakine göre teknolojik olarak etkin olmayan bir üretim tekni¤idir. E noktas›nda efl ürün e¤risinin e¤imi pozitiftir ve E noktas›nda firma D
noktas›yla ayn› üretim düzeyini gerçeklefltirebilmek için K2-K1 fark› kadar sermaye girdisini ve L4-L3 fark› kadar da emek girdisini israf etmektedir. A’dan C’ye geçiflte firma C noktas›nda A noktas›na göre daha fazla sermaye girdisi ve ayn› miktarda emek girdisi kullanmas›na ra¤men A noktas›ndaki 100 birimlik üretimden
daha az bir üretimi gerçeklefltirmektedir. A’dan C’ye geçiflte emek miktar› sabit ve
sadece sermayenin miktar› art›r›l›yor fakat neticede toplam üretim düzeyi düflüyor. Bu durum bize C noktas›nda sermayenin marjinal fiziki ürününün (MPPKn›n)
negatif oldu¤unu ve sermayeye göre azalan toplam getirinin söz konusu oldu¤unu (sermayeye göre azalan toplam getirinin oldu¤u bölgede toplam ürün e¤risinin e¤imi negatiftir) ima eder. Ayr›ca C noktas›nda firma A’dan daha az bir üretimi K4-K3 fark› kadar sermayeyi israf ederek gerçeklefltirmektedir. D’den F’ye geçiflte firma F noktas›nda D noktas›na göre daha fazla emek girdisi ve ayn› miktarda sermaye girdisi kullanmas›na ra¤men D noktas›ndaki 100 birimlik üretimden
daha az bir üretimi gerçeklefltirmektedir. D’den F’ye geçiflte sermaye miktar› sabit
ve sadece eme¤in miktar› art›r›l›yor fakat neticede toplam üretim düzeyi düflüyor.
Bu durum bize F noktas›nda eme¤in marjinal fiziki ürününün (MPPL’nin) negatif
oldu¤unu ve eme¤e göre azalan toplam getirinin söz konusu oldu¤unu (eme¤e
göre azalan toplam getirinin oldu¤u bölgede toplam ürün e¤risinin e¤imi negatiftir) ima eder. Ayr›ca F noktas›nda firma D’den daha az bir üretimi L4-L3 fark› kadar eme¤i israf ederek gerçeklefltirmektedir. Kâr›n› maksimize etme amac›nda
olan firmalar›n, girdilerin israf edilmesine ve bundan ötürü de üretim maliyetlerinin art›p kârlar›n azalmas›na yol açan girdi bileflenlerinin oldu¤u bölgelerde
(OM’nin üstünde ve ON’nin alt›nda kalan üretimin ekonomik olmad›¤› bölgeler-
73
de) üretim yapmas› rasyonel de¤ildir. Dolay›s›yla kâr maksimizasyonu güdüsüyle
hareket eden firmalar üretimlerini üretimin ekonomik bölgesi olan OM ve ON e¤rileri aras›nda kalan bölgede gerçeklefltirir.
Özetle OM e¤risinin üstündeki bölgede efl ürün e¤risinin e¤imi pozitif, sermaye girdisinin marjinal fiziki ürünü negatif ve sermayeye göre azalan toplam getiri
vard›r. ON e¤risinin alt›ndaki bölgede efl ürün e¤risinin e¤imi pozitif, emek girdisinin marjinal fiziki ürünü negatif ve eme¤e göre azalan toplam getiri vard›r. OM
ve ON e¤rileri aras›nda ise efl ürün e¤risinin e¤imi negatif ve SIRA
her iki
girdinin marS‹ZDE
jinal fiziki ürünü pozitiftir.
SIRA S‹ZDE
Üretimin ekonomik bölgesinde toplam fiziki ürün artmakta m›d›r? D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
SIRAnegatif
S‹ZDE midir?
Üretimin ekonomik olmayan bölgelerinde marjinal teknik ikame oran›
Teknolojik Geliflme
A M A Ç
4
4
D‹KKAT
Teknolojik geliflmelerin üretim üzerindeki etkisini
SIRAortaya
S‹ZDE koyabilecek
S O R U
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
S O R U
Üretim sürecinde kullan›lan teknoloji sabit kalmay›p zaman AMAÇLARIMIZ
içerisinde yo¤un ARD‹KKAT
GE faaliyetleri sonucunda daha ileri aflamalara tafl›nmaktad›r. Her bir sonraki teknoloji bir öncekine göre daha verimli üretim teknikleri ortaya koymaktad›r. FirmaKSIRA
‹ ayn›
TS‹ZDE
A Pç›kt› düzeyilar›n ayn› girdi bilefleni ile daha fazla ç›kt› elde etmelerine veya
ni daha düflük bir girdi bilefleni ile elde etmelerine imkân tan›yan üretim sürecindeki de¤iflikliklere teknolojik geliflme (ilerleme) denir. Teknolojik geliflmeler
AMAÇLARIMIZ
T E L E V ‹ Z Yincelenebilir.
ON
yans›z (nötr) ve yanl› teknolojik geliflmeler olmak üzere iki gurupta
AMAÇLARIMIZ
Firmalar›n ayn›
girdi bilefleni
D ‹ Kelde
KAT
ile daha fazla ç›kt›
etmelerine veya ayn› ç›kt›
düzeyini daha düflük bir
girdi bilefleni ile
K elde
‹ TS‹ZDE
A P
SIRA
etmelerine imkân tan›yan
üretim sürecindeki
de¤iflikliklere teknolojik
AMAÇLARIMIZ
geliflme (ilerleme)
denir.
TELEV‹ZYON
fiekil 3.7
K
K
A
C
A
B
Q100,önce
B
K
C
L
(a)
K ‹ T A P
Yans›z (Nötr) ve
‹NTERNET
Yanl› Teknolojik
Geliflme
‹NTERNET
C
A
Q100,önce
T E L E V ‹ Z Y O NQ
BM A K A L E
100,önce
TELEV‹ZYON
MAKALE
Q100,sonra
Q100,sonra
0
K ‹ T A P
Q100,sonra
L 0
0
(b)
‹NTERNET
L
‹NTERNET
(c)
MAKALE
fiekil 3.7 (a) yans›z teknolojik geliflme durumunu göstermektedir. Q100, önce
teknolojik geliflme öncesi 100 birimlik üretim düzeyini ve Q100, sonra teknolojik
geliflme sonras› 100 birimlik üretim düzeyini temsil etmektedir. Teknolojik geliflme
sonras›nda; efl ürün e¤risi afla¤›ya kaym›flt›r ve firma ayn› ç›kt› düzeyini daha az
emek ve sermaye girdisi kullanarak gerçeklefltirmektedir. Orijinden çizilen OC
do¤rusu (bu do¤ru K/L oran›n› temsil eder) üzerindeki A ve B te¤et noktalar›nda
e¤imlerin ve dolay›s›yla marjinal teknik ikame oranlar›n›n de¤iflmedi¤i görülmektedir. Marjinal teknik ikame oran›n› de¤ifltirmeksizin ayn› ç›kt› düzeyini elde etmek
için gerekli sermaye ve emek girdisi miktar›n› azaltan teknolojik geliflmeye yans›z
(nötr) teknolojik geliflme denir.
MAKALE
Marjinal teknik ikame
oran›n› de¤ifltirmeksizin ayn›
ç›kt› düzeyini elde etmek için
gerekli sermaye ve emek
girdisi miktar›n› azaltan
teknolojik geliflmeye yans›z
(nötr) teknolojik geliflme
denir.
74
Mikro ‹ktisat
Eme¤in marjinal fiziki
ürününe göre sermayenin
marjinal fiziki ürününün
daha fazla artmas›na yol
açan teknolojik geliflmeye
emek-tasarruflu (sermayekullan›ml›) teknolojik
geliflme denir.
Sermayenin marjinal fiziki
ürününe göre eme¤in
marjinal fiziki ürününün
daha fazla artmas›na yol
açan teknolojik geliflmeye
sermaye-tasarruflu (emekkullan›ml›)
teknolojik
SIRA S‹ZDE
geliflme denir.
Yanl› teknolojik geliflmeleri kendi içinde; sermaye-tasarruflu (emek-kullan›ml›)
teknolojik geliflme ve emek-tasarruflu (sermaye-kullan›ml›) teknolojik geliflme fleklinde ikiye ay›rabiliriz.
fiekil 3.7 (b) emek-tasarruflu (sermaye-kullan›ml›) teknolojik geliflme durumunu
göstermektedir. Burada da ayn› ç›kt› düzeyi daha az emek ve sermaye girdisi kullan›larak gerçeklefltirilmektedir. Fakat orijinden çizilen OC do¤rusu üzerindeki A ve B
te¤et noktalar›nda e¤imler ve dolay›s›yla marjinal teknik ikame oranlar› farkl›d›r. B
noktas›ndaki (yani teknolojik geliflme sonras›ndaki) MRTS de¤eri A noktas›ndaki
(yani teknolojik geliflme öncesindeki) MRTS de¤erinden daha küçüktür. Di¤er bir
ifadeyle teknolojik geliflme ile birlikte MRTS azalm›flt›r. MRTSK,L=MPPL/MPPK oldu¤u bilgisi dahilinde, MTRS’deki azalma teknolojik geliflme sonras›nda sermayenin
marjinal fiziki ürünündeki art›fl›n, eme¤in marjinal fiziki ürünündeki art›fltan daha
h›zl› oldu¤u anlam›na gelir. Eme¤in marjinal fiziki ürününe göre sermayenin marjinal fiziki ürününün daha fazla artmas›na yol açan teknolojik geliflmeye emek-tasarruflu (sermaye-kullan›ml›) teknolojik geliflme denir.
fiekil 3.7 (c)’de sermaye-tasarruflu (emek-kullan›ml›) teknolojik geliflme durumu verilmektedir. Burada da teknolojik geliflme sonras› efl ürün e¤risi afla¤›ya kaymakta ve ayn› ç›kt› düzeyi daha az emek ve sermaye girdisi kullan›larak gerçeklefltirilmektedir. Fakat orijinden çizilen OC do¤rusu üzerindeki A ve B te¤et noktalar›nda e¤imler ve dolay›s›yla marjinal teknik ikame oranlar› ayn› de¤ildir. B noktas›ndaki (yani teknolojik geliflme sonras›ndaki) MRTS de¤eri A noktas›ndaki (yani
teknolojik geliflme öncesindeki) MRTS de¤erinden daha büyüktür. Di¤er bir ifadeyle teknolojik geliflme MRTS’nin artmas›na yol açm›flt›r. MRTSK,L=MPPL/MPPK
oldu¤u bilgisi dahilinde, MTRS’deki artma teknolojik geliflme sonras›nda eme¤in
marjinal fiziki ürünündeki art›fl›n, sermayenin marjinal fiziki ürünündeki art›fltan
daha h›zl› oldu¤u anlam›na gelir. Sermayenin marjinal fiziki ürününe göre eme¤in
marjinal fiziki ürününün daha fazla artmas›na yol açan teknolojik geliflmeye serSIRA S‹ZDE
maye-tasarruflu (emek-kullan›ml›) teknolojik geliflme denir.
Yans›z teknolojik
durumunda hangi girdinin marjinal fiziki ürünündeki art›fl diD Ü fi Ü N Egeliflme
L‹M
¤erine göre fazlad›r?
S O R U
S O R U
‹KAME ESNEKL‹⁄‹
D‹KKAT
AM AÇ
5
SIRA S‹ZDE
Ç›kt› düzeyi sabit iken bir
girdinin di¤eri ile ne kadar
kolay ikame edilebildi¤ini
AMAÇLARIMIZ
yüzdesel olarak ölçen ölçüte
ikame esnekli¤i denir.
D ‹ K K esnekli¤ini
AT
‹kame
betimlemek ve baz› özel üretim fonksiyonlar›n›
incelemek
SIRA S‹ZDE
Ç›kt› düzeyi sabit iken bir girdinin di¤eri ile ne kadar kolay ikame edilebildi¤ini
yüzdesel olarak ölçen ölçüte ikame esnekli¤i denir. Di¤er bir ifadeyle ikame esnekli¤i, birAMAÇLARIMIZ
efl ürün e¤risi üzerinde yukar›dan afla¤›ya do¤ru hareket ettikçe eme¤in sermayeye göre marjinal teknik ikame oran›nda (MRTSK,Lde) meydana gelen
yüzde 1’lik bir de¤iflimin sermaye-emek oran›nda (K/L’de) meydana getirdi¤i yüzK ‹ T A P
desel de¤iflimi ölçer. Eme¤in sermayeye göre ikame esnekli¤i σK,L ile gösterilir ve
flu eflitlik taraf›ndan verilir:
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
σK , L =
‹NTERNET
MAKALE
K
%∆  
 L 
Sermaye − emek oranındaki yüzde değiş im
=
Marjinal teknik ikame oranındaki yüzdesel değiş im %∆ ( MRTSK , L )
‹NTERNET
MAKALE
75
Formülde yüzdesel de¤iflim % ∆ ile gösterilmifltir. fiimdi ikame esnekli¤ini fiekil
3.8’in yard›m›yla aç›klayaca¤›z.
fiekilde A ve B noktalar› Q500 efl ürün e¤fiekil 3.8
risi üzerinde 500 birimlik üretimi sa¤layan
Eme¤in Sermayeye Göre ‹kame Esnekli¤i
iki farkl› girdi bileflenini göstermektedir. OriK
jinden A ve B noktalar›na çizilen do¤rular›n
e¤imleri o noktalardaki sermaye-emekoranlar›n› (K/L’leri) vermektedir. Bu ba¤lamda
sermaye-emek oran› A noktas› için 40/10=4
A
ve B noktas› için 20/20=1’dir. A ve B nokta40
lar› için marjinal teknik ikame oran›
(MRTSK,L) de¤erleri efl ürün e¤risinin o noktalardaki e¤iminin negatif de¤eri taraf›ndan
verilmektedir. A noktas›nda efl ürün e¤risinin e¤imi -4 oldu¤u için bu noktada
B
MRTSK,L= -(-4)=4 iken B noktas›nda efl ürün
20
e¤risinin e¤imi -1 oldu¤u için bu noktada
Q500
MRTSK,L= -(-1)=1’dir. A’dan B’ye geçifl sonras›nda sermaye-emek oran›ndaki yüzdesel
L
0
10
20
de¤iflim ((1-4)/4)= -0,75 (yani %-75) ve marjinal teknik ikame oran›ndaki yüzdesel de¤iflim ((1-4)/4)= -0,75 (yani %-75) oldu¤undan
A-B aral›¤›nda ikame esnekli¤i (σL,K) -0,75/-0,75=1’dir. A’dan B’ye geçifl sonras›nda hem sermaye-emek oran› hem de marjinal teknik ikame oran› azalm›flt›r (her
ikisi de %75 azalm›flt›r).
‹kame esnekli¤i s›f›ra eflit veya s›f›rdan büyük herhangi bir de¤eri alabilmektedir. ‹kame esnekli¤i de¤eri s›f›ra yaklaflt›kça iki girdinin birbiriyle ikame edilebilirlili¤i azalmakta, ikame esnekli¤i de¤eri s›f›rdan uzaklafl›p daha büyük de¤erler ald›kça iki girdinin birbiriyle ikame edilebilirlili¤i artmaktad›r. ‹kame esnekli¤i efl
ürün e¤risi daha yat›k bir e¤ri görünümü ald›kça artmakta, daha dik bir e¤ri görünümü ald›kça ise azalmaktad›r.
fiekil 3.9’da üç özel üretim fonksiyonuna ait efl ürün e¤rileri gösterilmekte ve
bu efl ürün e¤rilerinden her biri farkl› ikame esnekliklerini yans›tmaktad›r.
fiekil 3.9
Odun
300
100 A
97
96
43
42
(a)
(b)
(c)
Özel Üretim
Fonksiyonlar›n›n
Efl Ürün E¤rileri
K
K
Q1000
Q3000
B
C
D
0 52 54 165 167 200 600
K3
K2
K1 A
Kömür
C
B
45°
0 L1 L2 L3
Q3
Q2
Q50
Q1
L
L
fiekil 3.9 (a) do¤rusal üretim fonksiyonuna ait efl ürün e¤rilerinin de birer
do¤ru fleklinde oldu¤unu göstermektedir. Bu durumda efl ürün e¤risinin e¤imi
her noktada sabittir ve efl ürün e¤risinin e¤iminin negatif de¤erine eflit olan mar-
76
‹kame esnekli¤i sonsuz olan
üretim fonksiyonlar›na
do¤rusal üretim fonksiyonu
denir.
Marjinal teknik ikame oran›
sabit olan girdiler birbiriyle
mükemmel ikamedir.
‹kame esnekli¤i s›f›r olan
üretim fonksiyonlar›na
sabit-oranl› üretim
fonksiyonu denir.
Bir birim ç›kt›y› elde etmek
için birbiriyle sadece tek bir
oranda bir araya gelen
girdiler mükemmel
tamamlay›c›lard›r.
‹kame esnekli¤i de¤eri bir
olan üretim fonksiyonlar›na
Cobb-Douglas üretim
fonksiyonu denir.
Mikro ‹ktisat
jinal teknik ikame oran› da (MRTS) efl ürün e¤risinin her noktas›nda sabittir.
MRTS’nin sabit olmas› MRTS’deki yüzdesel de¤iflimin (%∆MRTSK,Lnin) s›f›ra eflit
olmas›na ve bu da ikame esnekli¤inin sonsuz (∞) ç›kmas›na yol açar. Dolay›s›yla ikame esnekli¤i sonsuz olan üretim fonksiyonlar›na do¤rusal üretim fonksiyonu denir. MRTS’nin sabit olmas› iki girdinin sabit bir oranda birbiriyle mükemmel bir biçimde ikame edilebilir oldu¤u anlam›na gelir. MRTS’si sabit olan
girdiler birbiriyle mükemmel ikamedir ve dolay›s›yla do¤rusal üretim fonksiyonlar›nda girdilerin birbiriyle mükemmel ikame oldu¤unu söyleyebiliriz. fiekilde firman›n 100 kg odunu 200 kg kömür ile ikame edip 1000kcal(kilo kalorilik)
›s› elde etti¤i durum Q1000 efl ürün do¤rusu ile ve 3000kcal’lik ›s› üretiminin gerçeklefltirildi¤i durumun Q3000 efl ürün do¤rusuyla temsil edildi¤i varsay›lmaktad›r. A’dan B’ye geçildi¤inde MRTS=-((96-97)/(54-52))=0,5 ve C’den D’ye geçildi¤inde MRTS= -((42-43)/(167-165))=0,5 olup, de¤iflmeyip sabit kalmaktad›r ve bu
da bize iki girdinin sabit oranda (0,5 oran›nda) birbiriyle mükemmel bir biçimde
ikame edilebilece¤ini söylemektedir. Buradan da görüldü¤ü gibi do¤rusal efl
ürün e¤risi üzerindeki herhangi iki nokta aras›nda MRTS sabittir.
fiekil 3.9 (b) Sabit-oranl› (Leontief) üretim fonksiyonuna ait efl ürün e¤rilerinin
dik-kenarl› görünüme sahip oldu¤unu göstermektedir. Dik-kenarl› efl ürün e¤rilerinde, her bir birim ç›kt›n›n üretilmesi sadece tek bir girdi bilefleni (kombinasyonu) ile mümkündür ve söz konusu bu girdi bilefleninin d›fl›ndaki di¤er bileflenler girdi israf›na yol açmaktad›r. Bundan dolay› girdilerin birbiriyle ikamesi imkâns›zd›r. Dik-kenarl› efl ürün e¤risinin dikey k›sm›nda MRTS sonsuz (∞) ve yatay k›sm›nda s›f›r oldu¤undan dik-kenarl› efl ürün e¤risinin ikame esnekli¤i 0’d›r.
‹kame esnekli¤i s›f›r olan üretim fonksiyonlar›na sabit-oranl› üretim fonksiyonu denir. Bir birim ç›kt›y› elde etmek için birbiriyle sadece tek bir oranda bir araya gelen girdiler mükemmel tamamlay›c›lard›r ve dolay›s›yla sabit-oranl› üretim fonksiyonlar›nda girdiler mükemmel tamamlay›c›d›rlar. Gözlük üretimini sabit-oranl› üretim sürecine örnek verebiliriz. Bir tane gözlük bir çerçeve ve iki
gözlük cam›ndan üretilmektedir. ‹ki çerçeve ve iki gözlük cam›ndan hâlâ sadece
bir tane gözlük üretilebilmektedir ve bu durumda bir çerçeve israf edilmektedir.
‹ki tane gözlük üretebilmek için iki çerçeve ve dört gözlük cam›na ihtiyaç vard›r.
Her bir gözlük bir çerçeve ve iki camdan üretildi¤inden dolay› girdiler 1’e 2 sabit
oran›nda (1 çerçeveye 2 cam) bir araya getirilerek etkin üretim gerçeklefltirilmektedir. fiekil 3.9 (b)’de Q1 üretim düzeyi K1 miktar sermaye ve L1 miktar emek girdisi ile etkin bir flekilde gerçeklefltirilmektedir. Ayn› üretim düzeyinde; eme¤i
L1de sabit tutup sermaye girdisini K2ye ç›kar›rsak K2-K1 fark› kadar sermaye girdisi israf edilmekte veya sermayeyi K1de sabit tutup emek girdisini L2ye ç›kar›rsak L2-L1 fark› kadar emek girdisi israf edilmektedir. Dolay›s›yla sadece 45 derecelik do¤ru üzerindeki A, B ve C noktalar› (girdi bileflenleri) teknolojik olarak etkin üretim noktalar›d›r.
Do¤rusal üretim fonksiyonu ile sabit-oranl› üretim fonksiyonu aras›nda kalan
Cobb-Douglas üretim fonksiyonuna ait efl ürün e¤risi fiekil 3.9 (c)’de görüldü¤ü
gibi do¤rusal efl ürün e¤risi ile dik-kenarl› efl ürün e¤risi aras›nda kalan bir görünüme sahiptir. Burada efl ürün e¤risinin e¤imi ve dolay›s›yla MRTS sabit kalmay›p
e¤ri üzerinde hareket ettikçe de¤iflmektedir. MRTS’nin sabit kalmay›p de¤iflmesi
girdilerin birbiriyle ikame edilebilece¤i anlam›na gelmektedir fakat bu ikame edilebilirlik do¤rusal efl ürün e¤risinde oldu¤u gibi mükemmel bir derecede de¤ildir.
Cobb-Douglas üretim fonksiyonuna ait efl ürün e¤risinin ikame esnekli¤i 1’dir.
‹kame esnekli¤i de¤eri bir olan üretim fonksiyonlar›na Cobb-Douglas üretim
77
fonksiyonu denir. Cobb-Douglas üretim fonksiyonuna ait efl ürün e¤risi, bizim
efl ürün e¤risi analizlerimizde kulland›¤›m›z efl ürün e¤rilerine benzeyen konveks
e¤rilerdir.
Do¤rusal, sabit-oranl› ve Cobb-Douglas üretim fonksiyonlar›n› içinde bar›nd›ran ve ikame esnekli¤i olarak s›f›r ile sonsuz aras›nda herhangi bir de¤er alan dördüncü bir üretim fonksiyonu vard›r. Bu üretim fonksiyonu sabit ikame esnekli üretim fonksiyonu olarak adland›r›l›r. ‹kame esnekli¤i olarak s›f›r ile sonsuz aras›ndaki herhangi bir de¤eri alabilen üretim fonksiyonlar›na sabit ikame esnekli üretim fonksiyonu denir. Yukar›da bahsetti¤imiz üç üretim fonksiyonundan her biri
sabit ikame esnekli üretim fonksiyonun birer özel durumudur. Sabit ikame esnekli üretim fonksiyonuna ait efl ürün e¤risi, do¤rusal efl ürün e¤risi
ile dik-kenarl› efl
SIRA S‹ZDE
ürün e¤risi aras›nda herhangi bir flekli alabilir.
‹kame esnekli¤i olarak s›f›r
ile sonsuz aras›ndaki
herhangi bir de¤eri alabilen
üretim fonksiyonlar›na sabit
ikame esnekli üretim
fonksiyonu denir.
D Ü fi Ü Nnas›ld›r?
EL‹M
Sabit ikame esnekli üretim fonksiyonuna ait efl ürün e¤risinin görünümü
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
MAKALE
MAKALE
78
Mikro ‹ktisat
Özet
A M A Ç
1
Teknoloji, üretim fonksiyonu ve üretimde etkinlik
konular›n› aç›klamak
Ayn› miktar ürünü elde etmeye imkân tan›yan
farkl› girdi bileflenlerinin her biri ayr› bir üretim
tekni¤ini ve bu üretim tekniklerinin tamam› da
üretim teknolojisini oluflturur. Üretimde kullan›lan girdilerden birinin miktar›n› azalt›p, di¤erinin
miktar›n› art›rmadan ayn› ç›kt› düzeyini gerçeklefltirmek mümkün de¤il ise bu üretim sürecinde
kullan›lan üretim tekni¤i teknolojik olarak etkin
bir üretim tekni¤idir. Teknoloji veri iken üretimde kullan›lan girdi miktarlar› ile üretilebilecek
maksimum ç›kt› düzeyi aras›ndaki iliflkinin matematiksel biçimi bize üretim fonksiyonunu verir.
A M A Ç
3
A M A Ç
A M A Ç
2
Sadece tek bir girdinin de¤iflken oldu¤u k›sa dönem için üretim kuram›n› aç›klamak
Üretime iliflkin dönemin k›sa dönem oldu¤u durumda girdilerden bir tanesi de¤iflken iken di¤erleri sabittir. Tek bir de¤iflken girdili k›sa dönem
üretimi; toplam fiziki ürün, ortalama fiziki ürün
ve marjinal fiziki ürün e¤rileri yard›m›yla analiz
edilmektedir. Analiz çerçevesinde tek de¤iflken
girdiye iliflkin toplam, ortalama ve marjinal fiziksel ürün miktarlar›n›n de¤iflken girdinin artan
miktarlar› karfl›s›nda nas›l de¤ifltikleri aç›klanmaktad›r.
4
Tüm girdilerin de¤iflken oldu¤u uzun dönem için
üretim kuram›n› aç›klamak
Tüm girdilerin de¤iflken oldu¤u uzun dönemde
efl ürün e¤rileri yard›m›yla üretim kuram› aç›klanmaktad›r. Ölçe¤e göre sabit, azalan ve artan
getiri durumlar› incelenmekte, girdilerin birbiriyle ikame edilebilme düzeylerinin marjinal teknik
ikame oran› yard›m›yla nas›l ölçümlendi¤i gösterilmekte, üretimin ekonomik ve ekonomik olmayan bölgeleri betimlenmekte ve teknolojik geliflmelerin firmalar›n üretim sürecini nas›l etkiledi¤i
ortaya konmaktad›r.
‹kame esnekli¤ini betimlemek ve baz› özel üretim
fonksiyonlar›n› incelemek
Girdilerin birbiriyle ne derece kolay bir flekilde
ikame edilebildiklerinin ikame esnekli¤i yard›m›yla nas›l ölçümlendi¤i, girdilerde tamamlay›c›l›k ve mükemmel derecede ikame edilebilirlik ve
dört farkl› özel üretim fonksiyonu (do¤rusal, sabit-oranl›, Cobb-Douglas ve sabit ikame esnekli
üretim fonksiyonlar›) ile bu fonksiyonlar›n özellikleri aç›klanmakt›r.
79
1. Afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Mevcut üretim tekniklerinin tümü üretim teknolojisini oluflturur.
b. Teknolojik olarak etkin olmayan üretim tekni¤i
girdi israf›na yol açar.
c. Üretim fonksiyonu minimum ç›kt› düzeyini göstermektedir.
d. K›sa dönemde girdilerden sadece biri de¤iflkendir.
e. Vas›fl› ifl gücü bir üretim faktörüdür.
6. Afla¤›dakilerden hangisi efl ürün e¤risinin özelliklerinden de¤ildir?
a. Orijinden uzaklaflt›kça daha yüksek bir üretim
düzeyini temsil ederler.
b. Negatif e¤imlidir.
c. Birbirlerini kesmezler.
d. Orijine göre konvekstirler.
e. Üzerindeki her bir nokta farkl› üretim düzeyini
gösterir.
2. Afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?
a. Uzun dönemde sabit girdi yoktur.
b. Üretim sonras› elde edilen toplam ürün miktar›na ortalama fiziki ürün denir.
c. Girdi bafl›na elde edilen ürün miktar›na toplam
fiziki ürün denir.
d. Ortalama fiziki ürün, toplam fiziki üründeki de¤iflimin girdideki de¤iflime oran› taraf›ndan verilir.
e. Marjinal fiziki ürün, toplam fiziki ürünün girdi
miktar›na oran› taraf›ndan verilir.
7. Afla¤›daki üretim fonksiyonlar›ndan hangisinin ikame esnekli¤i s›f›rd›r?
a. Cobb-Douglas üretim fonksiyonu
b. Sabit-oranl› üretim fonksiyonu
c. Üstel üretim fonksiyonu
d. Do¤rusal üretim fonksiyonu
e. Logaritmik üretim fonksiyonu
3. ........ fiziki ürünün ........ oldu¤u noktada ........ fiziki
ürün .........ifadesindeki boflluklara afla¤›dakilerden hangisi gelmelidir?
a. Toplam-minimum-ortalama-s›f›rd›r.
b. Ortalama-maksimum-toplam-minimumdur.
c. Toplam-minimum-marjinal-maksimumdur.
d. Marjinal-minimum-toplam-s›f›rd›r.
e. Toplam-maksimum-marjinal-s›f›rd›r.
4. APPLnin maksimum oldu¤u noktan›n solunda kalan
bölge için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir?
a. MPPL negatiftir.
b. APPL artmaktad›r.
c. Toplam fiziki ürün azalmaktad›r.
d. APPL e¤risi MPPL e¤risinin üzerinde seyretmektedir.
e. TPPL e¤risinin e¤imi s›f›rd›r.
5. MPPLnin maksimum oldu¤u noktan›n solunda kalan
bölge için afla¤›daki durumlardan hangisi geçerlidir?
a. MPPL s›f›r de¤erine bu bölgede ulafl›r.
b. APPL MPPLye bu bölgede eflittir.
c. Toplam fiziki ürün maksimum de¤erine bu bölgede ulafl›r.
d. Eme¤e göre artan marjinal getiri (verim) vard›r.
e. APPL azalmaktad›r.
8. Sermayenin marjinal fiziki ürününün göreceli olarak
daha fazla artt›¤› teknolojik geliflme hangisidir?
a. Emek ve sermaye-tasarruflu teknolojik geliflme
b. Sermaye-tasarruflu teknolojik geliflme
c. Emek-tasarruflu teknolojik geliflme
d. Yans›z teknolojik geliflme
e. Leontief teknolojik geliflme
9. Afla¤›dakilerden hangisi üretimin ekonomik olmayan bölgesi için geçerlidir?
a. Bu bölgede üretim yapmak kârl›d›r.
b. Tüm girdiler için artan toplam getiri vard›r.
c. Tüm girdilerin marjinal fiziki ürünü pozitiftir.
d. Efl ürün e¤risinin e¤imi pozitiftir.
e. MRTS s›f›rd›r.
10. Marjinal teknik ikame oran›n›n 2 ve eme¤in marjinal fiziki ürününün 10 oldu¤u durumda sermayenin
marjinal fiziki ürünü kaçt›r?
a. 5
b. 0
c. 20
d. 12
e. 7
80
Mikro ‹ktisat
1. c
2. a
3. e
4. b
5. d
6. e
7. b
8. c
Üretim fonksiyonu bünyesinde sadece teknolojik olarak etkin olan üretim tekniklerini bar›nd›rd›¤› için her bir spesifik girdi bilefleni karfl›s›nda elde edilebilecek olan maksimum ç›kt›
düzeyini göstermektedir.
Uzun dönem tüm girdilerin miktarlar›n›n de¤ifltirilmesini mümkün k›lacak kadar uzun bir zaman dilimini kapsad›¤› için söz konusu dönemde sabit girdi yoktur.
Toplam fiziki ürün e¤risinin herhangi bir noktas›ndaki e¤imi marjinal fiziki ürünü verir. Toplam fiziki ürünün maksimum oldu¤u noktada
e¤im s›f›rd›r ve dolay›s›yla da marjinal fiziki
ürün s›f›rd›r.
APPLnin maksimum oldu¤u noktan›n sa¤›nda
kalan bölgede APPL azalmakta ve solundaki bölgede ise APPL artmaktad›r.
MPPLnin maksimum oldu¤u noktan›n solunda
kalan bölge, emek girdisinin artan miktarlar› karfl›s›nda TPPLnin artarak artt›¤› bölgeyle örtüflmektedir. Dolay›s›yla TPPLnin artarak artt›¤› bu
bölge eme¤e göre artan marjinal getirinin (verimin) oldu¤u bölgedir. Bu durumu bu bölgede
TPPLnin e¤risine çizilecek te¤etlerin e¤imlerinin
sürekli artmas›ndan da gözlemleyebiliriz.
Herhangi bir efl ürün e¤risi üzerindeki her bir
nokta, farkl› emek ve sermaye girdisi bileflenleriyle ayn› üretim düzeyinin gerçeklefltirildi¤ini
gösteren noktalard›r. Dolay›s›yla bir efl ürün e¤risi üzerinde hareket ettikçe üretim düzeyi de¤iflmez, sadece girdi bileflenleri de¤iflir.
Sabit-oranl› üretim fonksiyonuna ait dik-kenarl›
efl ürün e¤risinin dikey k›sm›nda MRTS sonsuz
(∞) ve yatay k›sm›nda s›f›r oldu¤undan dik-kenarl› efl ürün e¤risinin ikame esnekli¤i s›f›rd›r.
Bundan dolay› sabit-oranl› üretim fonksiyonu
için ikame esnekli¤i s›f›ra eflittir.
Sermayenin marjinal fiziki ürününün göreceli
olarak daha fazla artt›¤› teknolojik geliflme sonras›nda MRTS azal›r. MRTSK,L= MPPL/MPPK oldu¤unu hat›rlayal›m. MTRS’deki azalma, sermayenin marjinal fiziki ürünündeki art›fl›n eme¤in
marjinal fiziki ürünündeki art›fltan daha h›zl› oldu¤u anlam›na gelir. Eme¤in marjinal fiziki ürününe göre sermayenin marjinal fiziki ürününün
daha fazla artmas›na yol açan teknolojik geliflmeye emek-tasarruflu (sermaye-kullan›ml›) teknolojik geliflme denir.
9. d
10. a
S›rt çizgilerinin d›fl›nda kalan bölge bize üretimin ekonomik olmayan bölgelerini verir. S›rt
çizgileri aras›nda kalan üretimin ekonomik bölgesinde efl ürün e¤rileri negatif e¤imli e¤riler
iken üretimin ekonomik olmayan bölgeleri için
efl ürün e¤rileri tersine bükülerek pozitif e¤imli
e¤riler görünümünü almaktad›r.
MRTSK,L= MPPL/MPPK ise verilen bilgileri bu
formülde yerine koyarsak 2=10/MPPK olur ve
buradan MPPK=10/2=5 de¤eri bulunur.
81
S›ra Sizde 1
Firmalar üretim süreçlerinde teknolojik olarak etkin üretim tekniklerini kullanmay› tercih ederler. Çünkü teknolojik olarak etkin olmayan üretim teknikleri girdilerin
israf edilmesine yol açarak maliyet art›fl›na neden olmakta ve bu da kâr maksimizasyonu amaçlayan firmalar›n kârlar›n› düflürmektedir.
Besanko, D. ve Braeutigam, R. (2010). Microeconomics (4th Edition). Wiley.
With Calculus (2nd Edition). Massachusetts: Addison Wesley.
Wiley.
Yay›n Evi.
and the Engineers. London: University Of Chicago Press.
Approach with Calculus. New York: South-Western Cengage Learning.
Microeconomics (11 th Edition). Mason, OH: South-Western Cengage Learning.
Nicholson, W. ve Snyder, C. M. (2008). Microeconomic Theory: Basic Principles and Extentions
(10th Edition). New York: South-Western Cengage Learning.
Schotter, A. (2009). Microeconomics: A Modern Approach. Mason, OH: South-Western Cengage Learning.
S›ra Sizde 2
Toplam fiziki ürün (TPP) e¤risi üzerindeki her bir nokta, farkl› girdi düzeylerine iliflkin farkl› toplam ürün
miktarlar›n› gösterdi¤inden ve ayr›ca her bir girdinin
üretime katk›s› ayn› olmad›¤›ndan TPP e¤risi üzerinde
ortalama fiziki ürün miktar› sabit kalmay›p de¤iflmektedir. Bu durumu orijinden TPP e¤risine çizilecek olan
do¤rular›n e¤imlerinin ayn› kalmay›p de¤iflmesinden
de görebiliriz.
S›ra Sizde 3
Efl ürün e¤risi üzerinde afla¤›ya do¤ru gittikçe e¤rinin
e¤iminin azald›¤›n› ve e¤rinin e¤iminin negatif de¤erine eflit olan eme¤in sermayeye göre marjinal teknik
ikame oran›n›n da azald›¤›n› hat›rlayal›m. E¤ri üzerinde
afla¤›ya do¤ru gitmek yerine tersi yönde yukar›ya do¤ru gidersek e¤rinin e¤imi artaca¤›ndan e¤rinin e¤iminin
negatif de¤erine eflit olan eme¤in sermayeye göre marjinal teknik ikame oran› da artacakt›r.
S›ra Sizde 4
Öncelikle marjinal teknik ikame oran›n›n efl ürün e¤risinin e¤iminin negatif de¤erine eflit oldu¤unu hat›rlayal›m. Üretimin ekonomik olmayan bölgelerinde efl ürün
e¤risi pozitif e¤imli oldu¤undan, bunun negatif de¤erine eflit olan marjinal teknik ikame oran› bu bölgelerde
negatif de¤er alacakt›r.
4
M‹KRO ‹KT‹SAT
Amaçlar›m›z
Maliyetin nas›l ölçümlendi¤ini aç›klayabilecek,
K›sa ve uzun döneme iliflkin maliyetleri betimleyebilecek,
K›sa ve uzun döneme ait maliyetleri grafiksel olarak inceleyebilecek,
K›sa ve uzun dönem maliyet e¤rileri aras›ndaki iliflkiyi ortaya koyabilecek,
Ölçek ekonomilerini niteleyebilecek,
Ölçe¤e göre getiri durumunda k›sa ve uzun dönem maliyet e¤rilerinin davran›fllar›n›n nas›l de¤iflti¤ini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• F›rsat, Aç›k ve Örtük Maliyet
• Ekonomik Maliyet ve Muhasebe
Maliyeti
• Ekonomik Kâr ve Muhasebe Kâr›
• Sabit, De¤iflken, Ortalama ve
Marjinal Maliyet
•
•
•
•
•
•
Efl Maliyet Do¤rusu
Maliyet Minimizasyonu
Geniflleme Yolu
Normal ve Baya¤› Girdi
Ölçek Ekonomileri
Ölçe¤e Göre Getiri
‹çindekiler
Mikro ‹ktisat
Maliyet Kuram›
•
•
•
•
•
G‹R‹fi
MAL‹YET‹N ÖLÇÜMLENMES‹
KISA DÖNEMDE MAL‹YETLER
UZUN DÖNEMDE MAL‹YETLER
KISA VE UZUN DÖNEM MAL‹YET
E⁄R‹LER‹N‹N B‹RL‹KTE ANAL‹Z‹
Maliyet Kuram›
G‹R‹fi
Bir önceki bölümde üretim teknolojisi konusuna aç›kl›k getirip bir firman›n üretim
faktörlerini nas›l ç›kt›lara dönüfltürdü¤ünden bahsettik. fiimdi ise üretim teknolojisinin girdi fiyatlar› ile birlikte bir firman›n üretim maliyetini nas›l belirledi¤inden bahsedece¤iz. Üretim teknolojisi veri iken bir firma, farkl› ç›kt› düzeylerini gerçeklefltirmek için sadece hangi girdi bileflenlerini kullanmas› gerekti¤i konusunda karar vermez, ayn› zamanda söz konusu girdileri elde etmenin maliyetinin ne oldu¤u hususunu da göz önünde bulundurmak zorundad›r. Dolay›s›yla firma aç›s›ndan belli bir
ç›kt› düzeyini en düflük maliyet ile gerçeklefltirmeye imkân tan›yan girdi bilefleninin
nas›l belirlenece¤i konusuna aç›kl›k getirmek gerekir. Kâr› maksimize etmenin bir
yolu, maliyeti minimize etme oldu¤undan bu bölümde, üretime iliflkin maliyet minimizasyonunu gerçeklefltirmenin flartlar›n›n neler oldu¤u aç›klanmaktad›r.
Üretim maliyeti bir firman›n ç›kt› düzeyini belirlemede önemli bir rol oynad›¤›ndan firma maliyet yap›s›n› de¤iflik aç›lardan ele al›p irdelemekte fayda vard›r.
Bu nedenle, bu bölümde üretim faaliyetinde bulunan bir firman›n k›sa ve uzun dönemde karfl›laflt›¤› maliyetler incelenmektedir. Bu amaçla, öncelikle maliyetin ölçümlenmesi konusuna aç›kl›k getirilmekte ve sonra k›sa dönem maliyet analizine
geçilmektedir. K›sa döneme iliflkin maliyetler toplam, ortalama ve marjinal türünden kavramsal olarak tan›mland›ktan sonra grafiksel olarak irdelenmektedir. Ayn›
süreç uzun dönem maliyet analizinde de izlenmektedir. K›sa ve uzun dönem maliyet analizleri ayr› ayr› yap›ld›ktan sonra bu iki döneme ait maliyetler aras›nda iliflki grafikler yard›m›yla aç›klan›p ortaya konmaktad›r. Ayr›ca ölçe¤e göre sabit, azalan ve artan getiri durumlar›nda k›sa ve uzun dönem maliyetlerin nas›l davrand›¤›
grafiksel olarak gösterilip aç›klanmaktad›r.
MAL‹YET‹N ÖLÇÜMLENMES‹
A M A Ç
1
Maliyetin nas›l ölçümlendi¤ini aç›klayabilecek
Firmalar›n mal ve hizmet üretimi için kulland›klar› girdilerin firmalara belli bir maliyet yükledi¤i bir gerçektir. Kâr maksimizasyonu amac› ile hareket eden firmalar,
söz konusu bu maliyetleri minimize etme yoluyla kârlar›n› en çoklamaya çal›fl›rlar.
Firmalar›n maliyetlerini nas›l minimize ettiklerini incelemeden önce maliyet ile neyi kastetti¤imizi ve maliyetin nas›l ölçümlendi¤ini aç›klamada yarar vard›r.
84
Mikro ‹ktisat
Mevcut üretim
alternatiflerinden birini
tercih etti¤imizde vazgeçmifl
oldu¤umuz di¤er üretim
alternatifleri aras›ndaki en
iyi üretim alternatifinin
piyasa de¤erine f›rsat
(alternatif) maliyeti denir.
Bir mal veya hizmetin
üretimi için direkt olarak
parasal bir harcamay›
gerektiren ödemelerin
tamam›na aç›k maliyet
denir.
Bir mal veya hizmetin
SIRA S‹ZDE
üretimi
için direkt olarak
parasal bir harcamay›
gerektirmeyen fakat bir
alternatiften vazgeçilmifl
olunmas› nedeniyle ortaya
ç›kan maliyetlere örtük
maliyet denir.
S O R U
Aç›k maliyetler
maliyetler iken örtük maliyetler muhasebelefltirilmeD ‹ Kmuhasebelefltirilen
KAT
yen maliyetlerdir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Maliyet kavram›n› tan›mlarken muhasebeciler sadece aç›k maliyeti göz önünde
bulunduruyor iken iktisatç›lar hem aç›k hem de örtük maliyetleri göz önünde bulundurmaktad›r.
Firman›n aç›k maliyetleri toplam›na muhasebe maliyeti denir.
AMAÇLARIMIZ
Muhasebe maliyeti flöyle gösterilebilir:
Firman›n aç›k maliyetleri
AMAÇLARIMIZ
toplam›na muhasebe
maliyeti denir.
Mal veya hizmet üretimi yapmak isteyen bir firma mevcut üretim alternatifleri
aras›ndan bir tanesini seçer ve seçmifl oldu¤u bu mal veya hizmetin üretimini gerçeklefltirir. Bu tercih sürecinde firma mevcut üretim alternatiflerinden birini seçmek ile di¤erlerinden vazgeçmifl olmaktad›r. Mevcut üretim alternatiflerinden birini tercih etti¤imizde vazgeçmifl oldu¤umuz di¤er üretim alternatifleri aras›ndaki en
iyi üretim alternatifinin piyasa de¤erine f›rsat (alternatif) maliyeti denir. Di¤er
bir ifadeyle f›rsat maliyeti, bir kayna¤›n en iyi alternatif kullan›m›n›n piyasa de¤eridir. Örne¤in bir dizüstü bilgisayar üretmek için kullan›lan kaynak ile on adet radyo üretmek mümkün ise o zaman bir adet dizüstü bilgisayar üretmenin f›rsat maliyeti on adet radyodur.
Maliyet kavram› iktisatç›lar ve muhasebeciler aç›s›ndan farkl› alg›lan›p ölçümlenmektedir. ‹ktisatç›lar ve muhasebeciler aras›ndaki bu alg› ve ölçümleme fark›,
maliyetin aç›k maliyet ve örtük maliyet olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Bir mal veya hizmetin üretimi için direkt olarak parasal bir harcamay› gerektiren ödemelerin
tamam›na aç›k maliyet denir. Aç›k maliyetler muhasebelefltirilip kay›t alt›na al›nan
maliyetlerdir. Örne¤in bir otobüs firmas›nca yap›lan; yak›t harcamalar›, personel
maafl ödemeleri, bilet ofisi kira giderleri ve otobüs bak›m giderleri aç›k maliyete
iliflkin unsurlard›r. Örnekten de anlafl›ld›¤› gibi, bir firman›n ilgili sektörde faaliyette bulunup faaliyetini devam ettirebilmesi için yapmak zorunda oldu¤u harcamalar›n tümü aç›k maliyeti oluflturmaktad›r. Bir mal veya hizmetin üretimi için direkt
olarak parasal bir harcamay› gerektirmeyen fakat bir alternatiften vazgeçilmifl olunmas› nedeniyle ortaya ç›kan maliyetlere örtük maliyet denir. Örtük maliyetler muSIRA S‹ZDE
hasebelefltirilip kay›t alt›na al›nmayan maliyetlerdir. Firma, sahibi oldu¤u girdileri
kendi üretim sürecinde kulland›¤› takdirde, bu girdileri kiraya vermek veya satmak
yolu ile elde
D Ü fiedece¤i
Ü N E L ‹ M bir gelirden vazgeçmifl olmakta veya firma sahibi kendi firmas›nda çal›flmak suretiyle baflka bir firmada çal›flt›¤›nda elde edece¤i ücret gelirinden
vazgeçmifl olmakta ve vazgeçilen bu gelirler nedeniyle firma bir maliyet yüklenS O R U
mektedir. Firma için bu yüklenilen maliyetler örtük maliyetleri oluflturmaktad›r.
K ‹ T A P
Firman›n aç›k ve örtük
maliyetleri toplam›na
ekonomik (iktisadi) maliyet
TELEV‹ZYON
denir.
Muhasebe Maliyeti = Toplam Aç›k Maliyetler
K ‹ T A P
Firman›n aç›k ve örtük maliyetleri toplam›na ekonomik (iktisadi) maliyet
denir. ‹ktisatç›lar bir firman›n maliyetinden bahsederken daima ekonomik maliyeT E L E VEkonomik
‹ZYON
ti kastederler.
maliyet flöyle ifade edilebilir:
Ekonomik Maliyet = Toplam Aç›k Maliyetler + Toplam Örtük Maliyetler
‹NTERNET
‹ktisatç›lar
aç›s›ndan maliyet kavram›n›n tan›m›nda ortaya ç›‹ N T Eve
R N Emuhasebeciler
T
kan farkl›l›k do¤al olarak iki kesim aras›nda kâr kavram›n›n da farkl› olmas› sonucunu do¤urmaktad›r. Muhasebe kâr› toplam has›lat ile toplam aç›k maliyetler aras›ndaki fark taraf›ndan verilir ve flöyle ifade edilir:
Muhasebe Kâr› = Toplam Has›lat - Toplam Aç›k Maliyetler
85
4. Ünite - Maliyet Kuram›
Ekonomik (iktisadi) kâr ise toplam has›lat ile ekonomik maliyet aras›ndaki farka eflittir ve flöyle gösterilmektedir:
Ekonomik Kâr = Toplam Has›lat - Ekonomik Maliyet
veya
Ekonomik Kâr = Toplam Has›lat - (Toplam Aç›k Maliyetler + Toplam Örtük Maliyetler)
‹fadelerden de anlafl›laca¤› üzere muhasebe kâr›n›n ekonomik kârdan fark›
toplam örtük maliyetleri içermiyor olmas›d›r. Bundan dolay› ekonomik kâr›,
Ekonomik Kâr = Muhasebe Kâr› - Toplam Örtük Maliyetler
fleklinde de ifade etmek mümkündür.
Muhasebe kâr› toplam örtük maliyetlerden büyük ise ekonomik kâr pozitiftir ve
bu durumda firma üretimde kulland›¤› kaynaklar ile söz konusu kaynaklar›n en iyi
alternatif üretim alan›nda kullan›lmas› halinde elde edece¤i gelirden daha fazla bir
gelir elde ediyor demektir. Ekonomik kâr›n pozitif oldu¤u durumda firma afl›r›
kar elde etmektedir.
Muhasebe kâr› toplam örtük maliyetlere eflit ise ekonomik kâr s›f›rd›r ve bu durumda firma üretimde kulland›¤› kaynaklar ile söz konusu kaynaklar›n en iyi alternatif üretim alan›nda kullan›lmas› halinde elde edece¤i gelire eflit bir gelir elde ediyor
SIRA S‹ZDE
demektir. Ekonomik kâr›n s›f›r oldu¤u durumda firma normal kâr elde etmektedir.
Ekonomik kâr›n s›f›r oldu¤u durumda firma üretim faaliyetine devam
D Ü etmekte
fi Ü N E L ‹ M midir?
Muhasebe kâr› toplam örtük maliyetlerden küçük ise ekonomik
kâr negatiftir
S O R U
ve bu durumda firma üretimde kulland›¤› kaynaklar ile söz konusu kaynaklar›n en
iyi alternatif üretim alan›nda kullan›lmas› halinde elde edece¤i gelirden daha az bir
D ‹ K K A Tfirma zarar
gelir elde ediyor demektir. Ekonomik kâr›n negatif oldu¤u durumda
etmektedir.
KISA DÖNEMDE MAL‹YETLER
A M A Ç
2
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K›sa ve uzun döneme iliflkin maliyetleri betimleyebilecek
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Üretim kuram›nda oldu¤u gibi maliyet kuram›nda da analizimizi
K ‹ k›sa
T A ve
P uzun dönem olmak üzere iki ayr› dönem aç›s›ndan ele alaca¤›z. Hat›rlanaca¤› üzere, k›sa dönem tek bir girdinin de¤iflken girdi ve di¤er girdilerin sabit girdiler oldu¤u bir dönem iken uzun dönemde tüm girdiler de¤iflken girdilerdi. K›sa Tdönemde,
E L E V ‹ Z Y O Nüretim kuram›nda oldu¤u gibi, emek girdisi de¤iflken girdi ve sermaye girdisi sabit girdi olmak
üzere, firman›n bu iki girdiyi kullanarak üretimini gerçeklefltirdi¤ini varsayaca¤›z.
Toplam Maliyetler
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
Firma k›sa dönemde; toplam sabit maliyet (TFC), toplam de¤iflken maliyet (SRVC),
toplam maliyet (SRTC) ve marjinal maliyet (SRMC) olmak üzere dört farkl› maliyet
ile karfl› karfl›yad›r.
Üretim düzeyi ile birlikte de¤iflmeyip sabit kalan üretim harcamalar› toplam›na
toplam sabit maliyet denir. Sabit maliyet, firman›n k›sa dönem üretim sürecinde
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
86
Mikro ‹ktisat
Üretim düzeyi ile birlikte
de¤iflmeyip sabit kalan
üretim harcamalar›
toplam›na toplam sabit
maliyet denir.
de¤ifltiremeyip sabit kalan girdilerine iliflkin maliyetlerdir ve bu maliyetler üretim
miktar› s›f›r olsa dahi firman›n katlanmak zorunda oldu¤u maliyetlerdir. Firma aç›s›ndan; toprak, fabrika, makine ve di¤er sermaye mallar› k›sa dönemde de¤ifltirilemeyen sabit girdilerdir ve firma hiç üretim yapm›yor olsa dahi bu girdilere iliflkin
maliyetlere katlanmak zorundad›r. Tablo 4.1’de toplam sabit maliyetlerin T96 oldu¤u varsay›lm›flt›r ve tablodan da görüldü¤ü gibi üretimin her bir düzeyi için bu
de¤er de¤iflmemektedir.
Üretim düzeyi ile birlikte de¤iflen üretim harcamalar› toplam›na toplam de¤iflken maliyet denir. De¤iflken maliyet, firman›n üretim sürecinde kulland›¤› de¤iflken girdilerine iliflkin maliyetlerdir. De¤iflken maliyetler üretimin s›f›r oldu¤u durumda s›f›ra eflittir ve üretimin birinci biriminden itibaren ortaya ç›k›p üretim ile
birlikte artmaktad›r. Ham madde ve emek gibi üretimle birlikte kullan›lan miktarlar› artan girdiler için yap›lan harcamalar, firman›n de¤iflken maliyetlerini oluflturmaktad›r. K›sa dönemde firma daha fazla ç›kt› elde edebilmek için daha fazla de¤iflken girdi kullanmak zorunda oldu¤undan üretim miktar› ile de¤iflken maliyetler aras›ndaSIRA
ayn›
yönlü bir iliflki mevcuttur. Tablo 4.1’de toplam de¤iflken maliyet,
S‹ZDE
üretimin s›f›r oldu¤u durumda s›f›r olup üretim artt›kça artmaktad›r.
Üretim düzeyi ile birlikte
de¤iflen üretim harcamalar›
toplam›na toplam de¤iflken
maliyet denir.
SIRA S‹ZDE
Üretim düzeyi
D Ü fi s›f›r
Ü N E L iken
‹ M neden toplam de¤iflken maliyetler s›f›ra eflittir?
Toplam sabit maliyetler ile
S O R U
toplam de¤iflken
maliyetlerin toplam› toplam
maliyeti verir.
D ‹ K S‹ZDE
KAT
SIRA
K›sa dönemde firman›n üretim için katland›¤› toplam maliyet (SRTC), toplam
S O R U
sabit maliyetler (TFC) ile toplam de¤iflken maliyetlerin (SRVC) toplam› taraf›ndan
verilir ve afla¤›daki eflitlik ile ifade edilir:
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
Her neDSIRA
kadar
sabit maliyetler üretimle birlikte de¤iflmeyip sabit kal›yor
Ü fi Ü N E Ltoplam
‹M
olsa da toplam de¤iflken maliyetler üretim ile birlikte artt›¤›ndan dolay› toplam maliyetler de üretimle birlikte artmaktad›r. Tablo 4.1’den görüldü¤ü üzere üretim
AMAÇLARIMIZ
S O R U
miktar› artt›kça toplam maliyetler de üretimle birlikte sürekli artmaktad›r.
AMAÇLARIMIZ
S O R U
Toplam maliyetler
birlikte toplam de¤iflken maliyetler artt›¤› için artmaktad›r.
D ‹ K K Aüretimle
T
D‹KKAT
K ‹ T A P
SIRA
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
Tablo
D Ü fi Ü N4.1
EL‹M
D ‹ K KS‹ZDE
AT
SIRA
SRTC = TFC + SRVC
K ‹ T A P
1
SIRA
S‹ZDE
Üretim düzeyi
s›f›r
iken toplam maliyetler neye eflittir?
SIRA
S‹ZDE
K›sa Dönemde
Üretim Miktar› ile
‹NTERNET
Maliyetler
S O R U
KAras›ndaki
‹ T A P ‹liflki
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
DToplam
Ç›kt›
Sabit
Miktar› ‹ N T E R N E T
Maliyet
S O R U
(Q)
K ‹ T A P
(TFC)
Toplam
De¤iflken
Maliyet
(SRVC)
Toplam
Maliyet
(SRTC)
Marjinal
Maliyet
(SRMC)
Ortalama
Sabit
Maliyet
(AFC)
Ortalama
Ortalama
De¤iflken
Maliyet
Maliyet
(SRATC)
(SRAVC)
0
D ‹ 96
KKAT
0
96
TELEV‹ZYON
1
T E L E V96
‹ZYON
50
146
50
96
50
146
SIRA S‹ZDE
2
SIRA96S‹ZDE
92
188
42
48
46
94
96
132
228
40
32
44
76
164
260
32
24
41
65
D‹KKAT
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
3
4
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
96
5
96
200
296
36
19.2
40
59.2
6
K ‹ 96
T A P
240
336
40
16
40
56
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
87
7
96
282
378
42
13.7
40.3
54
8
96
336
432
54
12
42
54
9
96
396
492
60
10.7
44
54.7
10
96
460
556
64
9.6
46
55.6
11
96
544
640
84
8.7
49.5
58.2
12
96
642
738
98
8
53.5
61.5
Tablo 4.1
Devam›
Ortalama ve Marjinal Maliyetler
K›sa dönemde firma ne kadar üretece¤ine karar verirken üretim maliyetinin ç›kt›
ile birlikte nas›l de¤iflti¤ini gösteren birkaç ölçütten yararlan›r. Bu ölçütler; ortalama sabit maliyet (AFC), ortalama de¤iflken maliyet (SRAVC), ortalama maliyet
(SRATC) ve marjinal maliyettir (SRMC).
Yukar›da bahsetti¤imiz toplam cinsinden ifade edilmifl olan üç maliyetten her
birini, ç›kt› miktar›na bölerek ortalama cinsinden maliyetleri elde edebiliriz. Ortalama cinsinden elde edilecek olan bu maliyetlerin her birinin birim ç›kt› bafl›na düflen maliyetleri yans›taca¤› aflikârd›r.
Ortalama sabit maliyet (AFC), toplam sabit maliyetin (TFC) toplam ç›kt› miktar›na (Q) oranlanmas› ile elde edilir ve bir birim ç›kt› bafl›na düflen toplam sabit
maliyeti yans›t›r. Ortalama sabit maliyet flu eflitlik ile gösterilir:
AFC =
Bir birim ç›kt› bafl›na düflen
toplam sabit maliyete
ortalama sabit maliyet
denir.
TFC
Q
Tablo 4.1’de bir birim ç›kt› bafl›na düflen toplam sabit maliyetin (yani AFC’nin);
1 birimlik ç›kt› düzeyi T96 iken 12 birimlik ç›kt› düzeyinin T8 oldu¤u ve dolay›s›yla AFC’nin üretim miktar› artt›kça sürekli azald›¤› gözlemlenmektedir. Yani AFC ile
üretim miktar› aras›nda ters yönlü bir iliflki vard›r. Üretim miktar› artt›kça AFC’de
gözlemlenen bu sürekli azal›fl›n nedeni TFC’nin üretim miktar›ndan ba¤›ms›z bir
biçimde daima sabit kal›yor olmas›d›r. Ayr›ca AFC’nin üretim miktar› ile birlikte sürekli azal›yor olmas›, AFC e¤risinin sürekli azalan bir e¤ri görünümünü almas›na
SIRA S‹ZDE
yol açar.
SIRA S‹ZDE
Hangi üretim düzeyinde ortalama sabit maliyet maksimum de¤erineDulafl›r?
Ortalama de¤iflken maliyet (SRAVC), toplam de¤iflken maliyetin (SRVC) topS O R U
lam ç›kt› miktar›na (Q) oranlanmas› ile elde edilir ve bir birim ç›kt› bafl›na düflen
toplam de¤iflken maliyeti yans›t›r. Ortalama de¤iflken maliyet flu eflitlik ile ifade
D‹KKAT
edilir:
SRAVC =
SRVC
Q
O R U
toplam de¤iflkenS maliyete
ortalama de¤iflken maliyet
denir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Tablo 4.1’den bir birim ç›kt› bafl›na düflen de¤iflken maliyetin (yani SRAVC’nin);
AMAÇLARIMIZ
üretimin ilk aflamalar›nda düfltü¤ü, 6 birimlik ç›kt› düzeyinde T40 ile minimum de¤erine ulaflt›¤› ve bu üretim düzeyinden sonra da artmaya bafllad›¤› görülmektedir.
SRAVC’nin önce azal›p sonra art›yor olmas›, SRAVC e¤risinin “U” flekline benzer
K ‹ T A P
bir görünüme sahip oldu¤unu ima etmektedir.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
88
Mikro ‹ktisat
toplam maliyete ortalama
maliyet denir.
Ortalama maliyet (SRATC), toplam maliyetin (SRTC) toplam ç›kt› miktar›na
(Q) oranlanmas› ile elde edilir ve bir birim ç›kt› bafl›na düflen toplam maliyeti yans›t›r. Ortalama maliyet afla¤›daki eflitlik ile gösterilir:
SRATC =
SRTC
Q
veya SRTC = TFC + SRVC oldu¤undan:
SRATC =
Firman›n bir birim daha
fazla üretmesi sonucunda
katlanmak zorunda oldu¤u
ek maliyete marjinal maliyet
denir.
SRTC TFC + SRVC TFC
SRTC
=
=
+
= AFC
C + SRAVC
Q
Q
Q
Q
Yani ortalama maliyet, ortalama sabit maliyet ve ortalama de¤iflken maliyetin
toplam›ndan ibarettir.
Tablo 4.1’de bir birim ç›kt› bafl›na düflen toplam maliyetin (yani SRATC’nin);
üretimin ilk aflamalar›nda h›zla düfltü¤ü, 8 birimlik ç›kt› düzeyinde T54 ile minimum de¤erine ulaflt›¤› ve bu üretim düzeyinden sonra da yavafl bir flekilde artmaya bafllad›¤› görülmektedir. SRATC’nin önce azal›p sonra art›yor olmas›, SRATC e¤risinin SRAVC e¤risi gibi “U” flekline benzer bir görünüme sahip oldu¤unu ima etmektedir. SRATC e¤risi ile SRAVC e¤risi aras›ndaki fark, SRATC e¤risindeki düflüflün daha h›zl› olmas› ve SRATC e¤risinin minimuma daha yüksek bir üretim düzeyinde ulafl›yor olmas›d›r. Ortalama maliyet (SRATC) ile ortalama de¤iflken maliyet
(SRAVC) aras›ndaki fark›n ortalama sabit maliyete (AFC) eflit oldu¤u bilgisi dâhilinde, üretim artt›kça AFC sürekli azald›¤›ndan SRATC e¤risi ile SRAVC e¤risi birbirine yaklafl›r.
Marjinal maliyet (SRMC), firman›n bir birim daha fazla üretmesi sonucunda
katlanmak zorunda oldu¤u ek maliyettir. Di¤er bir ifadeyle marjinal maliyet her bir
birim ilave üretimin toplam maliyet üzerinde yaratt›¤› ek maliyeti yans›t›r. Üretimdeki bir birimlik de¤iflimin toplam maliyette yol açt›¤› de¤iflimi ölçen marjinal maliyet flöyle gösterilir:
SRMC =
DSRTC
DQ
Formüldeki delta iflareti (∆) de¤iflimi sembolize etmektedir.
Ayr›ca SRTC = TFC + SRVC oldu¤undan:
0
DSRVC DSRVC
DSRTC DTFC + DSRVC DTFC DSRVC
=0+
=
+
SRMC =
=
=
DQ
DQ
DQ
DQ
DQ
DQ
K›sa dönemde TFC sabit oldu¤undan TFC’deki de¤iflim s›f›rd›r ve dolay›s›yla
marjinal maliyet, ç›kt›daki bir birimlik de¤iflimin toplam de¤iflken maliyetlerde yol
açt›¤› de¤iflimden baflka bir fley de¤ildir. Tablo 4.1’den marjinal maliyetin (SRMC);
üretimin ilk aflamalar›nda düfltü¤ü, 4 birimlik ç›kt› düzeyinde T32 ile minimum de¤erine ulaflt›¤› ve bu üretim düzeyinden sonra da artmaya bafllad›¤› görülmektedir.
Bundan dolay› marjinal maliyet e¤risi de “U” flekline benzer bir görünüme sahiptir. Tablo 4.1’de üretimin 2 birimden 3 birime ç›kt›¤› durum için marjinal maliyeti
iki farkl› biçimde hesaplayabiliriz: SRMC = ∆SRTC / ∆Q = (228-188) / (3-2) = 40 ve-
89
ya SRMC = ∆SRVC / ∆Q = (132-92) / (3-2) = 40. Buradan da anlafl›laca¤› üzere, ç›kt›daki bir birimlik de¤iflim sonucu k›sa dönem toplam maliyette meydana gelen
de¤iflimi ölçen SRMC ayn› zamanda ç›kt›daki bir birimlik de¤iflim sonucu k›sa dönem toplam de¤iflken maliyette meydana gelen de¤iflimi de ölçmektedir.
Tablo 4.1’den ilk önce marjinal maliyetin minimum yapt›¤›, daha sonra ortalama de¤iflken maliyetin ve en son olarak da ortalama maliyetin minimum yapt›¤›
görülmektedir. Ayr›ca marjinal maliyetin; ortalama de¤iflken maliyete ve ortalama
maliyete bu maliyetlerin minimum de¤erlerinde eflit oldu¤u görülmektedir. Yani
marjinal maliyet, ortalama de¤iflken maliyeti ve ortalama maliyeti minimum noktalar›nda keser.
Toplam Maliyet E¤rileri
A M A Ç
3
K›sa ve uzun döneme ait maliyetleri grafiksel olarak inceleyebilecek
Bu k›s›mda yukar›da toplam cinsinden betimledi¤imiz k›sa dönem maliyet kavramlar›n›n grafiksel görünümlerinin nas›l oldu¤u ortaya konulmaktad›r.
K›sa dönem toplam de¤iflken maliyetlere (SRVC) iliflkin grafiksel görünüm fiekil 4.1 (b)’de gösterilmektedir. SRVC e¤risinin neden böyle bir görünüme sahip oldu¤unu fiekil 4.1 (a)’da yer alan k›sa dönem toplam fiziki ürün (TPPL) e¤risi yard›m›yla aç›klayabiliriz.
fiekil 4.1
(a)
Q
TPPL
K›sa Dönem
Toplam De¤iflken
Maliyet E¤risi
(b)
SRVC
SRVC
Q1
0
A
L1
SRVC1=wL1
L
0
A
Q1
Q
K›sa dönemde firman›n tek de¤iflken girdisi olan emek girdisi için yap›lan harcamalar firman›n toplam de¤iflken maliyetlerini yans›tmaktad›r. Toplam de¤iflken
maliyetler üretimin s›f›r oldu¤u durumda s›f›ra eflit olan ve üretim miktar›yla birlikte artan maliyetlerdir. Bu ba¤lamda toplam de¤iflken maliyetlerdeki art›fl›n flekli taSIRA S‹ZDE
mamen üretimdeki art›fl›n flekline ba¤l› olarak ortaya ç›kmaktad›r.
Hangi üretim düzeyinde toplam de¤iflken maliyetler minimum de¤erine
D Ü fi Üulafl›r?
NEL‹M
fiekil 4.1 (a)’da TPPL e¤risi üzerinde yer alan A noktas›n›n solunda kalan bölS O R U
gede üretimde kullan›lan emek girdisi ayn› miktarlarda art›r›ld›kça üretim miktar›
(Q) artan oranda artmaktad›r. Di¤er bir ifadeyle bu bölgede eme¤in marjinal fiziki
D ‹ K K A Tgetiri vard›r.
ürünü sürekli artmaktad›r yani bu bölgede eme¤e göre artan marjinal
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
90
Mikro ‹ktisat
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Bunu tersten flöyle okumak mümkündür: Bu bölgede, üretim miktar›ndaki her bir
birim art›fl karfl›s›nda ihtiyaç duyulan emek miktar› azalarak artmaktad›r. Her bir
birim ilave ç›kt› için ihtiyaç duyulan emek miktar›n›n bu bölgede azalarak art›yor
olmas›, eme¤in birim ücreti (w) ile emek miktar›n›n (L) çarp›m›ndan oluflan k›sa
dönem toplam de¤iflken maliyetlerin de (yani SRVC=wL) bu bölgede azalarak art›yor olmas›na yol açar. fiekil 4.1 (b)’de görüldü¤ü gibi A noktas›n›n solundaki bölgede SRVC azalarak artmaktad›r.
fiekil 4.1 (a)’da TPPL e¤risi üzerinde yer alan A noktas›n›n sa¤›nda kalan bölgede ise üretimde kullan›lan emek girdisi ayn› miktarlarda art›r›ld›kça üretim miktar›
azalan oranda artmaktad›r. Di¤er bir ifadeyle bu bölgede eme¤in marjinal fiziki
ürünü sürekli azalmaktad›r yani bu bölgede eme¤e göre azalan marjinal getiri vard›r. Bunu tersten flöyle okumak mümkündür: Bu bölgede, üretim miktar›ndaki her
bir birim art›fl karfl›s›nda ihtiyaç duyulan emek miktar› artarak artmaktad›r. Her bir
birim ilave ç›kt› için ihtiyaç duyulan emek miktar›n›n bu bölgede artarak art›yor olmas›, k›sa dönem toplam de¤iflken maliyetlerin de bu bölgede artarak art›yor olmas›na yol açar. fiekil 4.1 (b)’de görüldü¤ü gibi A noktas›n›n sa¤›ndaki bölgede
SRVC artarak artmaktad›r.
E¤er fiekil 4.1 (a)’daki TPPL e¤risini dikey eksende emek miktar› (L) ve yatay
eksende ç›kt› miktar› (Q) yer alacak bir biçimde ters çevirdikten sonra dikey eksene emek miktar› yerine eme¤in birim ücreti (w) ile emek miktar›n›n (L) çarp›m›ndan oluflan k›sa dönem toplam de¤iflken maliyeti (SRVC) yazarsak k›sa dönem
toplam de¤iflken maliyet e¤risini elde etmifl oluruz. Dolay›s›yla SRVC e¤risinin flekli TPPL e¤risinin fleklinin tam tersidir.
K›sa dönemde toplam sabit maliyetlerin (TFC) üretim düzeyinden ba¤›ms›z oldu¤unu ve bundan dolay› da üretim miktar› ile birlikte de¤iflmeyip sabit kald›¤›n›
bilmekteyiz. fiekil 4.2’de üretim düzeyinden ba¤›ms›z olan toplam sabit maliyetler
SIRA S‹ZDE
üretim miktar›na paralel bir kesikli do¤ru ile gösterilmektedir.
Neden toplam
e¤imi s›f›r olan bir do¤ru görünümündedir?
D Ü fisabit
Ü N E Lmaliyetler,
‹M
K›sa dönem toplam maliyet (SRTC), toplam sabit maliyet (TFC) ile toplam deS O R U
¤iflken maliyetin (SRVC) toplam›ndan ibaretti. TFC’nin üretim düzeyinden ba¤›ms›z olmas› SRTC e¤risinin fleklinin tamamen SRVC e¤risinin flekli taraf›ndan belirD ‹ K K Agelmektedir.
T
lendi¤i anlam›na
fiekil 4.2’den de görüldü¤ü gibi, SRTC e¤risi SRVC
e¤risinin TFC e¤risi kadar üzerinde yer alan ve SRVC e¤risi ile ayn› flekle sahip
olan bir e¤ridir.
SIRA S‹ZDE
Ortalama Maliyet E¤rileri ve Marjinal Maliyet E¤risi
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Bu k›s›mdaAMAÇLARIMIZ
yukar›da ortalama ve marjinal cinsinden betimledi¤imiz k›sa dönem
maliyet kavramlar›n›n grafiksel görünümlerinin nas›l oldu¤unu aç›klamaktay›z.
K›sa dönemde toplam sabit maliyetler üretim miktar› ile birlikte de¤iflmeyip saK ‹ T dolay›,
A P
bit kald›¤›ndan
TFC’nin ç›kt› miktar›na oranlanmas›ndan elde edilen ortalama sabit maliyetler (AFC) üretim miktar› artt›kça sürekli azalmaktad›r. Bu durum
fiekil 4.3 (a)’da oldu¤u gibi AFC e¤risinin sürekli azalan bir e¤ri görünümüne saT E L Eyol
V ‹ Z açar.
YON
hip olmas›na
fiekil 4.3 (b)’de k›sa döneme iliflkin ortalama de¤iflken maliyet e¤risi ile ortalama maliyet e¤risi gösterilmektedir. SRVC’nin ç›kt› miktar›na oranlanmas›ndan elde
edilen ortalama
maliyet (SRAVC) e¤risinin flekli ile SRTC’nin ç›kt› mikta‹ N T E R de¤iflken
NET
r›na oranlanmas›ndan elde edilen ortalama maliyet (SRATC) e¤risinin fleklinin “U”
91
biçiminde oldu¤u görülmektedir. SRAVC e¤risi Q1 üretim düzeyinde minimuma
ulafl›yor iken SRATC e¤risi Q2 üretim düzeyinde minimuma ulaflmaktad›r. Dolay›s›yla SRAVC e¤risi SRATC e¤risine göre daha erken minimum yapar. Ayr›ca SRATC
e¤risi ile SRAVC e¤risi aras›ndaki dikey mesafe taraf›ndan verilen AFC’nin üretimdeki art›flla birlikte sürekli azald›¤› görülmektedir. Bundan dolay› üretim artt›kça
SRATC ve SRAVC e¤rileri birbirine daha fazla yaklaflmaktad›r.
fiekil 4.2
K›sa Dönem
Toplam Maliyet
E¤risi
SRTC
SRTC=TFC+SRVC
SRVC
SRVC
TFC
TFC
SRVC
Q
0
fiekil 4.3
(a)
AFC
(b)
(c)
SRMC
SRATC
SRAVC
SRMC
SRATC=AFC+SRAVC
K›sa Dönem
Ortalama Maliyet
E¤rileri ve Marjinal
Maliyet E¤risi
SRAVC
AFC
0
AFC
Q
SRAVC
0
Q1
SIRA S‹ZDE
Q2
Q
0
SIRA S‹ZDE
Q
SIRA S‹ZDE
Üretim miktar› ile ortalama de¤iflken maliyetler aras›nda nas›l bir iliflki
vard›r?
S O R U
2
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
S O R U
SIRA S‹ZDE
D ‹ K Kerken
AT
K›sa dönemde ortalama de¤iflken maliyetler ortalama maliyetlerden daha
minimum
yapar.
SRVC
oldu¤unu biliyoruz. Eme¤in birim ücretini gösteren w’nun veri
Q
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
oldu¤u durumda bu ifadeyi flöyle gösterebiliriz:
SRAVC =
SRAVC =
 1 
 L
SRVC
wL

=
= w   = w
 Q 
Q
Q
 APPL 
SIRA S‹ZDE
S O R U
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
K ‹ T A P
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
92
Mikro ‹ktisat
Bu ifade eme¤in ortalama fiziki ürününün artmakta oldu¤u üretim bölgesinde
SRAVC’nin azalmakta oldu¤unu, eme¤in ortalama fiziki ürününün azalmakta oldu¤u üretim bölgesinde SRAVC’nin artmakta oldu¤unu göstermektedir.
fiekil 4.3 (c)’de üretim miktar›ndaki de¤iflimin toplam maliyette yol açt›¤› de¤iflimi yans›tan k›sa dönem marjinal maliyet (SRMC) e¤risi yer almaktad›r. SRMC e¤risi SRAVC ve SRATC e¤rileri gibi “U” fleklinde bir e¤ridir fakat onlar kadar yayvan
de¤ildir.
DSRTC DSRVC
SRMC =
=
oldu¤unu yukar›da göstermifltik. Eme¤in birim ücDQ
DQ
retini gösteren w’nun veri oldu¤u durumda bu ifadeyi flöyle düzenleyebiliriz:
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
DSRVC
SIRA
S‹ZDE
SRMC =
DQ
=
 1 
 DL 
DwL

 = w
= w
 MPP 


DQ
 DQ 
L
Bu ifadeden de anlafl›ld›¤› gibi, eme¤in marjinal fiziki ürününün artmakta oldu¤u üretim bölgesinde SRMC azalmakta, eme¤in marjinal fiziki ürününün azalmakS O R Ubölgesinde SRMC artmaktad›r.
ta oldu¤u üretim
Eme¤in marjinal
D ‹ K Kfiziki
A T ürünü ile marjinal maliyet aras›nda ve eme¤in ortalama fiziki ürünü ile ortalama de¤iflken maliyet aras›nda ters yönlü bir iliflki vard›r.
SIRA S‹ZDE
Toplam, Ortalama ve Marjinal Maliyet E¤rileri
Tablo 4.1’de verdi¤imiz örne¤e ait bilgileri afla¤›da fiekil 4.4’te gösterilen toplam,
ortalama ve
marjinal maliyet e¤rilerine uygulamak suretiyle toplam maliyet e¤rileAMAÇLARIMIZ
ri ile ortalama maliyet e¤rileri ve marjinal maliyet e¤rileri aras›ndaki iliflki ortaya
konmaya çal›fl›lmaktad›r.
Orijinden
K ‹ her
T A bir
P toplam e¤risine (yani gerek SRTC e¤risine gerekse de SRVC
e¤risine) çizilen do¤rular›n e¤imlerinin ilgili toplam e¤risine ait ortalamalar› (yani
SRATC’yi ve SRAVC’yi) verdi¤ini bilmekteyiz.
fiekil 4.4
e¤risine orijinden çizilen do¤rular›n e¤imlerinin (dolay›T E L (a)’da
E V ‹ Z Y O SRVC
N
s›yla SRAVC’nin) 6 birimlik üretim düzeyine kadar sürekli azald›¤›, 6 birimlik üretim düzeyinde minimum e¤im de¤erine (dolay›s›yla minimum SRAVC de¤eri olan
40 de¤erine) ulaflt›¤› ve 6 birimlik üretim düzeyinden sonra ise e¤imlerin (dolay›‹NTERNET
s›yla SRAVC’nin)
sürekli artt›¤›n› görmekteyiz.
fiekil 4.4 (a)’da SRTC e¤risine orijinden çizilen do¤rular›n e¤imlerinin (dolay›s›yla SRATC’nin) 8 birimlik üretim düzeyine kadar sürekli azald›¤›, 8 birimlik üretim düzeyinde minimum e¤im de¤erine (dolay›s›yla minimum SRATC de¤eri olan
54 de¤erine) ulaflt›¤› ve 8 birimlik üretim düzeyinden sonra ise e¤imlerin (dolay›s›yla SRATC’nin) sürekli artt›¤›n› görmekteyiz. SRAVC’nin minimum de¤erine SRVC
e¤risine orijinden çizilen do¤runun te¤et oldu¤u noktada (yani 6 birimlik üretim
düzeyinde) ulaflt›¤›na ve SRATC’nin minimum de¤erine SRTC e¤risine orijinden çizilen do¤runun te¤et oldu¤u noktada (yani 8 birimlik üretim düzeyinde) ulaflt›¤›na dikkat ediniz.
fiekil 4.4 (b)’de k›sa dönem marjinal maliyetlerin (SRMC’nin); SRTC’nin büküm
noktas›na tekabül eden 4 birimlik üretim düzeyine kadar sürekli azald›¤›, 4 birimlik üretim düzeyinde minimum yapt›¤› ve 4 birimlik üretim düzeyinden sonra ise
sürekli artt›¤› görülmektedir. SRMC, hem SRAVC e¤risini hem de SRATC e¤risini
minimum noktalar›ndan kesmektedir. SRMC e¤risinin SRAVC e¤risinin alt›nda kald›¤› bölgede SRAVC azalmakta, SRMC e¤risinin SRAVC e¤risinin üstünde kald›¤›
93
bölgede SRAVC artmaktad›r. Ayn› flekilde SRMC e¤risinin SRATC e¤risinin alt›nda
kald›¤› bölgede SRATC azalmakta, SRMC e¤risinin SRATC e¤risinin üstünde kald›¤› bölgede SRATC artmaktad›r.
fiekil 4.4
(a)
SRTC
Toplam, Ortalama
ve Marjinal Maliyet
E¤rileri
SRTC
SRVC
432
260
SRVC
240
96
0
SRATC
4
6
8
Q
(b)
SRAVC
SRMC
SRATC
54
SRAVC
40
0
4
6
8
Q
SRMC ve SRATC aras›ndaki bu iliflkiyi matematiksel olarak elde etmek mümkündür. SRATC=SRTC/Q oldu¤u bilgisi dahilinde SRATC’nin e¤imi SRATC’nin Q’ya
göre türevi taraf›ndan verilir ve SRATC’nin e¤imi flöyle elde edilir:
 SRTC  SRMC
1

u 


uSRATC
 Q  (uSRTC / uQ)(Q) - ( SRTC )(uQ / uQ) ( SRMC )(Q) - SRTC
=
=
=
uQ
uQ
Q2
Q2
SRATC
( SRMC )(Q) SRTC ( SRMC )( Q )  SRTC  1  SRMC SRATC SRMC - SRATC
 =
=
=
=
-
 Q  Q 
Q
Q
Q
(Q)( Q )
Q2
Q2
Yukar›daki ifadeden SRATC’nin e¤iminin (SRMC-SRATC)/Q taraf›ndan verildi¤i
görülmektedir. Bu durumda Q>0 flart›yla: i.) e¤er SRMC= SRATC ise SRATC’nin
e¤imi s›f›ra eflittir ve bu noktada SRATC minimum yapmaktad›r; ii.) e¤er
SRMC>SRATC ise SRATC’nin e¤imi pozitiftir ve SRATC artmaktad›r; iii.) e¤er
SRMC<SRATC ise SRATC’nin e¤imi negatiftir ve SRATC azalmaktad›r.
94
Mikro ‹ktisat
Hangi bölgelerde
maliyet e¤risi ortalama de¤iflken maliyet e¤risinin ve ortalama
D Ü fi Ü N Emarjinal
L‹M
maliyet e¤risinin üzerinde seyretmektedir?
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
UZUN DÖNEMDE MAL‹YETLER
D‹KKAT
AM AÇ
4
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
D ‹ K ve
K A Tuzun dönem maliyet e¤rileri aras›ndaki iliflkiyi ortaya
K›sa
koyabilecek
SIRA S‹ZDE
K›sa dönemde sadece tek bir girdi de¤iflken girdi iken uzun dönemde tüm girdiler de¤iflken girdidir ve bundan dolay› da uzun dönemde firma, tüm girdilerin üreAMAÇLARIMIZ
timde kullan›lan
miktarlar›n› istedi¤i gibi de¤ifltirip üretim maliyetini minimize imkân›na sahiptir. Firma, belli bir efl ürün e¤risi üzerinde ayn› miktar ürünü teknolojik olarak etkin olan çok say›da farkl› girdi bileflenini kullanarak üretebilmektedir.
K ‹ T A P
Fakat firma teknolojik olarak etkin olan bu çok say›da farkl› girdi bilefleni aras›ndan en düflük üretim maliyetine sahip olan girdi bileflenini tespit etmeye çal›fl›r.
Ayn› üretim miktar›n› sa¤layan teknolojik olarak etkin olan girdi bileflenleri aras›nTELEV‹ZYON
dan en düflük üretim maliyetine sahip olan girdi bileflenine ekonomik olarak etkin olan girdi bilefleni denir. Firma ekonomik olarak etkin olan girdi bileflenini,
efl ürün e¤risinin içerdi¤i üretim bilgisi ile emek ve sermaye girdisine iliflkin maliyet bilgisini
belirlemeye çal›fl›r.
‹ N Tbirlefltirerek
ERNET
fiimdi öncelikle üretim maliyeti bilgisinin efl maliyet do¤rusu taraf›ndan nas›l
özetlendi¤ini aç›klayaca¤›z. Daha sonra bir firman›n nas›l efl ürün e¤risindeki bilgi
ile efl maliyet do¤rusundaki bilgiyi birlefltirerek ekonomik olarak etkin olan girdi
bileflenini seçti¤inden bahsedece¤iz.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Ayn› üretim miktar›n›
sa¤layan, teknolojik olarak
etkin olan girdi bileflenleri
aras›ndan en düflük üretim
maliyetine sahip olan girdi
‹ N T E R N Eekonomik
T
bileflenine
olarak
etkin olan girdi bilefleni
denir.
Ayn› miktarda toplam
harcamay› gerektiren emek
ve sermaye girdisi
bileflenlerini gösteren
do¤ruya efl maliyet do¤rusu
denir.
Ayn› miktarda toplam harcamay› gerektiren emek ve sermaye girdisi bileflenlerini
gösteren do¤ruya efl maliyet do¤rusu denir. Efl maliyet do¤rusu üzerindeki her
bir noktada yer alan girdi bileflenleri için yap›lan toplam harcama ayn›d›r. Belli bir
üretim düzeyini gerçeklefltirmenin maliyeti, kullan›lan emek ve sermaye girdi miktarlar›n›n yan›nda emek ve sermaye girdilerinin fiyat›na da ba¤l›d›r. Eme¤in fiyat›
olan ücretin w ile ve sermayenin fiyat› olan kiran›n r ile gösterildi¤i ve w ile r’nin
veri oldu¤u durumda firman›n toplam maliyeti, emek ve sermaye girdilerinin maliyetleri toplam›na eflittir. Firman›n toplam maliyeti (TC) flu eflitlikle ifade edilebilir:
TC = wL + rK
Eflitlikte; L emek girdisi miktar›n› ve wL emek girdisine yap›lan toplam harcamay›, K sermaye girdisi miktar›n› ve rK sermaye girdisine yap›lan toplam harcamay› göstermektedir. Bu eflitli¤i K için çözerek efl maliyet do¤rusu denklemini afla¤›daki gibi elde ederiz:
K=
TC w
- L
r
r
Eflitlikten de anlafl›laca¤› üzere, efl maliyet do¤rusunun e¤imi göreceli girdi fiyatlar› taraf›ndan verilmekte ve flu flekilde gösterilmektedir:
DK
w
=DL
r
95
fiekil 4.5’ten firman›n maksimum
sat›n alabilece¤i sermaye girdisi miktar› TC/r kadar iken maksimum sat›n
alabilece¤i emek girdisi miktar› TC/w
kadard›r. Efl maliyet do¤rusu üzerindeki her bir girdi bilefleni için ayn›
miktarda (TC miktar›nda) harcama yap›ld›¤›ndan bu girdi bileflenlerinin her
birinin firmaya maliyeti eflittir.
Efl maliyet do¤rusu; girdi fiyatlar›
sabitken girdilere yap›lan toplam harcama miktar› (TC miktar›) de¤iflti¤inde veya girdilere yap›lan toplam harcama miktar› (TC miktar›) sabitken girdi fiyatlar› de¤iflti¤inde de¤iflir.
fiekil 4.5
K
TC/r
E¤im= -w/r
0
TC/w
L
fiekil 4.6
K
(a)
K
TC1/r
Efl Maliyet
Do¤rusunda
Kaymalar
(b)
TC/r
TC0/r
0
TC0/w TC1/w
L
0
TC/w1 TC/w0
L
fiekil 4.6 (a)’da girdi fiyatlar› sabitken girdilere yap›lan toplam harcama miktar›n›n TC0’dan TC1’e ç›kt›¤› varsay›lm›flt›r. Bu durumda efl maliyet do¤rusu d›flar›ya
do¤ru paralel kayar ve e¤im de¤iflmez.
fiekil 4.6 (b)’de girdilere yap›lan toplam harcama miktar› ve sermaye girdisinin fiyat› sabitken emek girdisinin fiyat›n›n w0’dan w1’e ç›kt›¤› varsay›lm›flt›r.
Bu durumSIRA S‹ZDE
da efl maliyet do¤rusu içeriye do¤ru kayar ve e¤im bir önceki duruma göre artar.
Her iki girdi fiyat› ayn› oranda düflerse efl maliyet do¤rusu ne olur? D Ü fi Ü N E L ‹ M
Uzun Dönem Maliyet Minimizasyonu
S O R U
Bir firma efl maliyet do¤rusunda içerilen maliyet bilgisi ile efl ürün e¤risinde içerilen etkin üretim bilgisini birlefltirerek belli bir üretim düzeyini en düflük (miniD‹KKAT
mum) maliyetle gerçeklefltirmeye çal›fl›r. Firma belli bir üretim düzeyine iliflkin maliyet minimizasyonunu, efl maliyet do¤rusunun efl ürün e¤risine te¤et oldu¤u nokSIRA S‹ZDE
taya ait girdi bileflenlerini kullanarak gerçeklefltirir.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
96
Mikro ‹ktisat
Maliyet minimizasyonu fiekil 4.7’de grafiksel olarak aç›klanmaktad›r. fiekilde
sermayenin kira bedeli olan r’nin ve eme¤in ücret bedeli olan w’nun veri oldu¤u
(yani sabit kald›¤›), firman›n 200 birimlik bir üretimi gerçeklefltirmeye çal›flt›¤› ve
girdilere yap›lan toplam harcama düzeyleri (TC’ler) aras›nda da TC2>TC1>TC0 fleklinde bir iliflkinin oldu¤u varsay›lm›flt›r. Girdi fiyatlar› veri oldu¤undan her bir efl
maliyet do¤rusunun e¤imi birbirine eflittir. fiekilde de görüldü¤ü gibi firman›n 200
birimlik üretimi teknolojik olarak etkin olan A, B veya C noktalar›nda gerçeklefltirmesi mümkündür. Fakat bu üç noktadan sadece B noktas›ndaki girdi bilefleni ayn› ç›kt› düzeyinin di¤er noktalardaki girdi bileflenlerine göre daha ucuza üretilmesini mümkün k›lmaktad›r. B noktas›ndaki girdi bilefleni için yap›lmas› gereken toplam harcama TC1 iken A ve C noktalar›ndaki her bir girdi bilefleni için yap›lmas›
gereken toplam harcama TC2 kadard›r (TC2>TC1 oldu¤unu hat›rlay›n›z). TC0 toplam harcama düzeyini temsil eden efl maliyet do¤rusu üzerindeki girdi bileflenleri
ile 200 birimlik üretimi gerçeklefltirmek imkâns›zd›r. Dolay›s›yla 200 birimlik üretimi gerçeklefltirmek için teknolojik olarak etkin olan A, B ve C girdi bileflenleri aras›nda ekonomik olarak etkin (en düflük maliyetli) olan girdi bilefleni, efl ürün e¤risinin TC1 toplam harcama düzeyini temsil eden efl maliyet do¤rusuna te¤et oldu¤u B noktas›ndaki (K1;L1) girdi bilefleni taraf›ndan verilir. Bu te¤et de¤me noktas›
olan B noktas›nda, ayn› zamanda efl ürün e¤risinin e¤imi ile efl maliyet do¤rusunun e¤imi birbirine eflittir.
fiekil 4.7
Maliyet
Minimizasyonu
K
TC2/r
A
TC1/r
TC0/r
K1
B
C
0
L1 TC0/w
TC1/w
Q200
TC2/w
L
Efl ürün e¤risinin e¤iminin eme¤in sermayeye göre marjinal teknik ikame oran› taraf›ndan verildi¤ini ve MRTSK,L= -(∆K/∆L)=MPPL/MPPK eflitli¤i ile gösterildi¤ini, efl maliyet do¤rusunun e¤iminin göreceli girdi fiyatlar› taraf›ndan verildi¤ini ve
∆K/∆L= -w/r veya -(∆K/∆L)=w/r eflitli¤i ile gösterildi¤ini biliyoruz. B noktas›nda efl
ürün e¤risinin ve efl maliyet do¤rusunun e¤imlerinin birbirine eflit olmas›, girdilerin marjinal fiziki ürünleri aras›ndaki oran›n girdi fiyatlar› aras›ndaki orana eflit oldu¤u anlam›na gelmektedir ve bu durum flu eflitlik ile ifade edilmektedir:
MRTSK,L = -
DK MPPL w
=
=
DL MPPK
r
Dolay›s›yla belli bir üretim düzeyine iliflkin maliyeti minimize etmenin koflulu
afla¤›daki eflitli¤in sa¤lanmas›ndan geçer:
97
MPPL w
=
MPPK
r
Bu eflitli¤i tekrar flöyle ifade etmek mümkündür:
MPPL MPPK
=
w
r
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D ‹ K Ke¤risinin
AT
Firma belli bir üretim düzeyine iliflkin maliyet minimizasyonunu efl ürün
efl maliyet do¤rusuna te¤et oldu¤u noktada, di¤er bir ifadeyle marjinal teknik ikame oran›n›n
girdi fiyatlar› oran›na eflit oldu¤u noktada gerçeklefltirir.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Bu son eflitlik firman›n emek ve sermaye girdilerinin her biri için harcad›¤› son
liralar›n marjinal fiziki ürünlerini birbirine eflitlemek suretiyleAMAÇLARIMIZ
maliyetini minimize
etti¤ini göstermektedir. Örne¤in MPPL=10 birim ç›kt›, MPPK=6 birim ç›kt›, w=5 lira ve r=2 lira ise MPPL/w=10/5=2 ve MPPK/r=6/2=3 oldu¤undan MPPK/r>MPPL/w
‹ T A Püretimi 2 biolur. MPPL/w=2 olmas› demek emek girdisi için harcanan sonK liran›n
rim artt›rd›¤› anlam›na geliyor iken MPPK/r=3 olmas› demek sermaye girdisi için
harcanan son liran›n üretimi 3 birim artt›rd›¤› anlam›na gelmektedir. Bu durumda
T E L E Vazalt›rken
‹ZYON
firma emek girdisi için 1 lira daha az harcayarak üretimi 2 birim
emek
girdisinden k›st›¤› bu 1 liray› sermaye girdisi için harcayarak üretimi 3 birim art›r›r
ve böylece firma maliyeti de¤ifltirmeden üretim miktar›n› art›rm›fl olur. K›sacas›
MPPK/r>MPPL/w oldu¤unda firma kaynaklar›n› emek girdisinden
sermaye girdisi‹NTERNET
ne aktarmak suretiyle, üretimde daha fazla sermaye girdisi ve daha az emek girdisi kullanarak MPPLyi art›r›r ve MPPKy› azalt›r. Firma bu kaynak aktar›m› ifllemine
MPPL/w oran› ile MPPK/r oran› aras›nda eflitlik sa¤lanana kadar devam eder. Hat›rlanaca¤› üzere bu iki oran aras›nda eflitli¤in sa¤land›¤› nokta, fiekil 4.7’deki B
noktas›d›r. Ayr›ca MPPK/r<MPPL/w oldu¤u durumda firman›n kaynaklar›n› sermaye girdisinden emek girdisine aktararak iki oran aras›nda eflitlik sa¤lanana kadar
bu kaynak aktarma ifllemine devam edece¤i aflikârd›r.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Girdi Fiyatlar›nda De¤iflim
Girdi fiyatlar›nda meydana gelecek olan bir de¤iflim, ayn› ç›kt› düzeyinde girdilere yap›lacak
olan toplam harcamay› de¤ifltirecektir. Girdilerden en az›ndan birinin fiyat› düfltü¤ünde firma
ayn› ç›kt› düzeyini daha düflük maliyetle elde
ediyor iken girdilerden en az›ndan birinin fiyat›
artt›¤›nda firma ayn› ç›kt› düzeyini daha yüksek
maliyetle elde etmektedir.
fiekil 4.8’de firma emek girdisi ücret bedeli
(w) T24, sermaye girdisi kira bedeli (r) T8 iken
50 birim emek girdisi ve 100 birim sermaye girdisi kullanarak 80 birimlik üretimi T2.000’lik toplam harcama ile A noktas›nda gerçeklefltirir. A
noktas›nda 80 birimlik üretim düzeyini temsil
eden efl ürün e¤risinin e¤imi ile T2.000’lik toplam harcama düzeyini temsil eden efl maliyet
AMAÇLARIMIZ
fiekil 4.8
Girdi Fiyatlar›nda De¤iflim
K
250
129
100
A
B
52
Q80
0
50
77
83,3
129
L
98
Mikro ‹ktisat
do¤rusunun e¤imleri birbirine eflittir. Burada efl maliyet do¤rusunun e¤imi -w/r
= -24/8 = -3’tür. Sermaye girdi fiyat› sabitken emek girdi fiyat› T24’den T8’ye düflerse firma bu durumda göreceli olarak daha pahal› hale gelen sermaye girdisinden daha az ve göreceli olarak daha ucuz hale gelen emek girdisinden daha fazla kullanarak sermaye girdisini emek girdisi ile ikame edecektir. Ücretteki bu
düflüfl, teknolojik etkinli¤i ve dolay›s›yla efl ürün e¤risini etkilememektedir. Firma hâlâ 80 birimlik üretimi temsil eden efl ürün e¤risi üzerinde yer almaktad›r.
Emek girdi fiyat›ndaki düflüfl sonras› firma 77 birim emek girdisi ve 52 birim sermaye girdisi kullanarak 80 birimlik üretimi T1.032’lik toplam harcama ile B noktas›nda gerçeklefltirir. B noktas›nda 80 birimlik üretim düzeyini temsil eden efl
ürün e¤risinin e¤imi ile T1.032’lik toplam harcama düzeyini temsil eden efl maliyet do¤rusunun e¤imleri birbirine eflittir. Yeni efl maliyet do¤rusunun e¤imi w/r = -8/8 = -1’dir. Dolay›s›yla yeni efl maliyet do¤rusu, eski efl maliyet do¤rusuna göre daha yat›kt›r ve bundan dolay› da daha küçük bir e¤ime sahiptir.
Özetle emek girdisi fiyat›ndaki düflüfl sonras›nda firma emek girdisi göreceli olarak ucuzlad›¤›ndan dolay› daha az sermaye girdisi ve daha çok emek girdisi kullanarak ayn› ç›kt› düzeyini daha düflük maliyetle gerçeklefltirir. Eme¤in girdi fiyat›
düflmeden önce firma 80 birimlik üretim için toplam T2.000 harc›yor iken emek girdisi fiyat›ndaki düflüfl sonras› ayn› ç›kt› düzeyi için firma T1.032 harcamaktad›r.
Uzun Dönem Geniflleme Yolu
Firman›n efl maliyet do¤rular› ile efl ürün e¤rileri aras›nda kalan te¤et noktalar›n›
birlefltiren do¤ruya uzun dönem geniflleme yolu (LREP) denir. Di¤er bir ifadeyle uzun dönem geniflleme yolu, her bir ç›kt› düzeyi için maliyet minimizasyonunu
sa¤layan emek ve sermaye girdi bileflenlerinin geometrik yeridir.
fiekil 4.9’da bir firman›n uzun dönem geniflleme yolu gösterilmektedir. Burada
girdi fiyatlar›n›n veri oldu¤u (dolay›s›yla efl maliyet do¤rular›n›n e¤imlerinin de¤iflmedi¤i) ve TC2>TC1>TC0 oldu¤u varsay›lm›flt›r.
fiekilde A noktas› 100 birimlik üretimin en
fiekil 4.9
düflük maliyetle gerçeklefltirildi¤i, B noktas›
Uzun Dönem Geniflleme Yolu
150 birimlik üretimin en düflük maliyetle gerçeklefltirildi¤i ve C noktas› 200 birimlik üretiK
min en düflük maliyetle gerçeklefltirildi¤i te¤et
noktalar›n› göstermekte ve bu noktalar› birleflTC2/r
LREP
tiren do¤ru da firman›n uzun dönem geniflleme yolunu ifade etmektedir. Sermaye girdisiTC1/r
nin sabit oldu¤u k›sa döneme iliflkin k›sa döC
nem geniflleme yolu (SREP) ise D, B ve E nokTC0/r
talar›ndan geçen kesikli do¤ru taraf›ndan verilB
E
D
SREP
mektedir. LREP ve SREP do¤rular› B noktas›nK
Q200
da birbiriyle kesiflmekte ve B noktas›ndaki girQ150
di bilefleni, hem k›sa dönem hem de uzun döQ100
nem için maliyet minimizasyonunu sa¤layan
girdi bilefleni olmaktad›r. Dolay›s›yla B noktaL
0
TC0/w TC1/w TC2/w
s›nda firman›n k›sa ve uzun dönemde katland›SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
¤› toplam maliyet ayn›d›r.
K›sa ve uzun
D Üdönem
fi Ü N E L ‹ Mmaliyet minimizasyonundan her ikisinin de gerçekleflti¤i bir girdi bilefleni mevcut mudur?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
99
Her bir ç›kt› düzeyi için maliyet minimizasyonunu sa¤layan girdi bileflenlerinin
içerdi¤i maliyetler toplam›na uzun dönem toplam maliyet (LRTC) denir. Di¤er
bir ifadeyle uzun dönem toplam maliyet, uzun dönem geniflleme yolu boyunca ortaya ç›kan toplam maliyete eflittir.
Birim ç›kt› bafl›na düflen uzun dönem toplam maliyete uzun dönem ortalama
maliyet (LRAC) denir. Bundan dolay› uzun dönem ortalama maliyet uzun dönem
toplam maliyetin üretim miktar›na oran› taraf›ndan verilir ve flu eflitlikle gösterilir:
Her bir ç›kt› düzeyi için
maliyet minimizasyonunu
sa¤layan girdi bileflenlerinin
içerdi¤i maliyetler toplam›na
uzun dönem toplam maliyet
denir.
LRAC =
LRTC
Q
Örne¤in uzun dönem toplam maliyet T200 ve üretim miktar› 50 birim ise uzun
dönem ortalama maliyet 200/50 = T4’dir.
Üretimi bir birim artt›rman›n uzun dönem toplam maliyette meydan getirdi¤i
art›fla uzun dönem marjinal maliyet (LRMC) denir. LRMC flöyle gösterilir:
LRMC =
DLRTC
DQ
Örne¤in üretim 40 birimden 41 birime ç›kart›ld›¤›nda uzun dönem toplam maliyet T180’den T220’ye ç›k›yorsa bu durumda uzun dönem marjinal maliyet
∆LRTC / ∆Q = (220 - 180) / (41 - 40) = T40’dir.
Efl maliyet do¤rular› ile efl
ürün e¤rileri aras›nda kalan
te¤et noktalar›n› birlefltiren
do¤ruya uzun dönem
geniflleme yolu denir.
Üretimi bir birim art›rman›n
uzun dönem toplam
maliyette meydan getirdi¤i
art›fla uzun dönem marjinal
maliyet denir.
Birim ç›kt› bafl›na düflen
uzun dönem toplam maliyete
uzun dönem ortalama
maliyet denir.
Normal ve Baya¤› Girdi
fiekil 4.10 (a) ve (b)’de girdi fiyatlar›n›n veri oldu¤u (dolay›s›yla efl maliyet do¤rular›n›n e¤imlerinin de¤iflmedi¤i) ve TC2>TC1>TC0 oldu¤u varsay›lm›flt›r.
fiekil 4.10 (a)’da üretim miktar› artt›kça emek ve sermaye girdilerinin üretimde
kullan›lan miktar› da artmaktad›r. Bu durumda hem emek girdisi hem de sermaye
girdisi normal girdilerdir. Üretim miktar› artt›kça maliyeti minimize eden miktar› artan girdiye normal girdi denir. Her iki girdinin de normal girdi oldu¤u durumda
uzun dönem geniflleme yolu pozitif e¤imlidir.
fiekil 4.10 (b)’de üretim miktar› artt›kça emek girdisinin kullan›lan miktar› azalmakta ve sermaye girdisinin kullan›lan miktar› artmaktad›r. Bu durumda emek girdisi baya¤› girdi iken sermaye girdisi normal girdidir. Üretim miktar› artt›kça maliyeti minimize eden miktar› azalan girdiye baya¤› girdi denir. Girdilerden birinin
normal girdi, di¤erinin ise baya¤› girdi oldu¤u durumda uzun dönem geniflleme
yolu negatif e¤imlidir.
Üretim miktar› artt›kça
maliyeti minimize eden,
miktar› artan girdiye normal
girdi denir.
Üretim miktar› artt›kça
maliyeti minimize eden,
miktar› azalan girdiye
baya¤› girdi denir.
fiekil 4.10
K
TC2/r
(a)
(b)
K
LREP
TC1/r
TC1/r
LREP
K3
TC0/r
K2
K2
K1
K1
A
0
L2 L1
TC0/r
L1 L2 L3TC0/w TC1/wTC2/w
Normal ve Baya¤›
girdi
B
Q2
Q1
TC0/w TC1/w
L
100
Mikro ‹ktisat
Uzun Dönem Ortalama Maliyet E¤risi ve Ölçek Ekonomileri
AM AÇ
5
Ölçek ekonomilerini niteleyebilecek
Birim ç›kt› bafl›na düflen uzun dönem toplam maliyeti veren uzun dönem ortalama maliyete (LRAC) iliflkin grafiksel görünüm fiekil 4.11’de verilmifltir. fiekilden de
görüldü¤ü gibi LRAC e¤risi Q1 üretim miktar›na kadar negatif e¤imli bir e¤ri iken
Q1 üretim miktar›ndan sonra pozitif e¤imli ve “U” fleklinde görünüme sahip bir e¤ridir. LRAC’nin negatif e¤imli olmas› demek, üretim artt›kça birim ç›kt› bafl›na düflen maliyetin azald›¤› veya her yeni bir birim ç›kt›n›n daha düflük birim maliyet ile
üretildi¤i anlam›na gelmektedir. LRAC’nin pozitif e¤imli olmas› demek, üretim artt›kça birim ç›kt› bafl›na düflen maliyetin artt›¤› veya her yeni bir birim ç›kt›n›n daha yüksek birim maliyet ile üretildi¤i anlam›na gelmektedir. LRAC’nin negatif e¤imli olmas›n›n arka plan›nda pozitif ölçek ekonomileri yat›yor iken LRAC’nin pozitif
e¤imli olmas›n›n arka plan›nda negatif ölçek ekonomileri yatmaktad›r. Üretimi iki
kat art›rman›n maliyeti iki kattan daha az art›rd›¤› duruma pozitif ölçek ekonoÜretimi iki kat art›rman›n
maliyeti iki kattan daha az
mileri denir. Dolay›s›yla pozitif ölçek ekonomileri üretim artt›kça ortalama maliartt›rd›¤› duruma pozitif
yetin azald›¤› durumu betimler ve fiekil 4.11’de Q1 üretim miktar›ndan önceki bölölçek ekonomileri denir.
ge taraf›ndan verilir. Üretimi iki kat art›rman›n maliyeti iki kattan daha fazla artt›rd›¤› duruma negatif ölçek ekonomileri denir. Dolay›s›yla negatif ölçek ekonoÜretimi iki kat art›rman›n
maliyeti iki kattan daha
mileri üretim artt›kça ortalama maliyetin artt›¤› durumu betimler ve fiekil 4.11’de
fazla artt›rd›¤› duruma
Q1 üretim miktar›ndan sonraki bölge taraf›ndan verilir.
negatif ölçek ekonomileri
Pozitif ölçek ekonomilerini ortaya ç›karan nedenlerden baz›lar› flunlard›r: i-)
denir.
e¤er firma büyük ölçekte faaliyet gösteren bir firma ise ifl bölümü sonucunda ifl gücünün en verimli oldu¤u alanda uzmanlaflmas›yla yaflanan verimlilik art›fl›; ii-) büyük ölçekte faaliyet göstermenin verdi¤i esneklikle firma yöneticilerinin girdi bileflenlerini istedikleri gibi de¤ifltirerek üretim sürecini daha etkin bir biçimde organize edebiliyor olmalar›; iii-) baz› girdilerin bölünemiyor olmas› (mesela sermaye girdisi olan bir paketleme makinesinin birim ç›kt› bafiekil 4.11
fl›na yükledi¤i maliyet üretim miktar› artt›kça azalmaktad›r); iv-) büyük ölçekte faaliyette bulunuUzun Dönem Ortalama Maliyet E¤risi
yor olman›n büyük miktarlarda girdilerin daha
LRAC
büyük iskontolarla piyasadan sat›n al›nmas›na ve
LRAC
böylece üretim maliyetlerinin düflmesine imkan
sa¤lamas›d›r.
Negatif ölçek ekonomilerini ortaya ç›karan nedenlerden baz›lar› flunlard›r: i-) en az›ndan k›sa
dönemde fabrika alan›n›n ve makine yetersizli¤inin iflçilerin ifllerini etkin bir biçimde yapmas›n›
güçlefltirmesi; ii-) daha büyük bir firmay› idare ediNegatif Ölçek
yor olmak, beraberinde görev ve ifl yükünü art›rPozitif Ölçek
Ekonomileri
Ekonomileri
d›¤›ndan dolay› böyle bir yap›y› idare etmek etkin
Q
Q1
0
olmad›¤› gibi daha karmafl›k olabilir; iii-) büyük
miktarlarda sat›n alma iskontolar›n›n belli bir miktara ulafl›ld›ktan sonra ortadan kalk›yor olmas›d›r.
Uzun dönem ortalama
maliyeti minimum k›lan ç›kt›
düzeyine minimum etkin
ölçek denir.
Uzun Dönem Marjinal Maliyet E¤risi
Üretimi bir birim art›rma sonras›nda uzun dönem toplam maliyette meydan gelen
art›fl›n, uzun dönem marjinal maliyet (LRMC) olarak adland›r›ld›¤›n› yukar›da be-
101
lirtmifltik. fiekil 4.12’de uzun dönem marjinal
maliyetin grafiksel görünümü verilmektedir.
fiekilden görüldü¤ü üzere LRAC e¤risinin negatif e¤imli oldu¤u bölgede (Q1 üretim miktar›ndan önceki bölgede) LRMC<LRAC’dir ve
bundan dolay› bu bölgede LRMC e¤risi LRAC
e¤risinin alt›nda seyreder.
Di¤er taraftan LRAC e¤risinin pozitif e¤imli oldu¤u bölgede (Q1 üretim miktar›ndan sonraki
bölgede) LRMC>LRAC’dir ve bundan dolay› bu
bölgede LRMC e¤risi LRAC e¤risinin üstünde
seyreder. LRAC e¤risinin minimum oldu¤u Q1
üretim miktar›nda uzun dönem marjinal maliyet uzun dönem ortalama maliyete eflittir ve
dolay›s›yla LRMC e¤risi LRAC e¤risini minimum noktas›nda keser. Uzun dönem ortalama
maliyeti minimum k›lan ç›kt› düzeyine minimum etkin ölçek denir. Bu ba¤lamda Q1 üretim miktar›, minimum etkin ölçek miktar›d›r.
fiekil 4.12
Uzun Dönem Marjinal Maliyet E¤risi
LRAC
LRMC
LRMC
LRAC
0
Q1
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Minimum etkin ölçe¤in solundaki ve sa¤›ndaki bölgelerde ne tür ölçekDekonomileri
Ü fi Ü N E L ‹ M vard›r?
KISA VE UZUN DÖNEM MAL‹YET E⁄R‹LER‹N‹N
S O R U
B‹RL‹KTE ANAL‹Z‹
A M A Ç
6
Q
S O R U
D ‹ Kmarjinal
KAT
Firman›n k›sa ve uzun dönem toplam, ortalama ve
maliyet e¤rileri aras›ndaki iliflkiyi irdelemek
SIRA S‹ZDE
Bu k›s›mda öncelikle k›sa dönem ortalama maliyet e¤rileri ile uzun dönem ortalama maliyet e¤rileri aras›nda nas›l bir iliflki oldu¤u incelenmektedir. Daha sonra ölçe¤e göre getirinin üç farkl› durumunda k›sa ve uzun dönemAMAÇLARIMIZ
toplam, ortalama ve
marjinal maliyet e¤rileri aras›ndaki iliflki ortaya konmaktad›r. En son olarak k›sa ve
uzun dönem marjinal maliyet e¤rileri aras›ndaki iliflki aç›klanmaktad›r.
K ‹ T A P
K›sa ve Uzun Dönem Ortalama Maliyet E¤rileri Aras›ndaki
‹liflki
T E L E V ‹ Z Y O N durumFirman›n üretimini emek ve sermaye girdilerini kullanarak gerçeklefltirdi¤i
da sermaye girdisi bünyesinde tesis (fabrika) büyüklü¤ü, makine-teçhizat gibi unsurlar› bar›nd›rmaktad›r. K›sa dönemde sermaye girdisi sabit oldu¤undan söz konusu bu unsurlar da sabit kalmakta fakat uzun dönemde tüm girdiler
ol‹ N T E R N Ede¤iflken
T
du¤undan bu unsurlar da de¤iflebilmektedir. Dolay›s›yla k›sa dönemde firma belli
bir ölçekteki bir tesise sahip iken uzun dönemde tesisini (dolay›s›yla ölçe¤ini) de¤ifltirebilme imkân›na sahiptir. Firman›n k›sa dönem ortalama maliyetini temsil
eden SRATC e¤risi belli bir tesise iliflkin olarak çizilmifl bir e¤ridir. Dolay›s›yla
çizilen her bir farkl› SRATC e¤risi farkl› bir tesise ait olarak çizilmifl demektir. Firman›n uzun dönemde tesis de¤ifltirme imkân›na sahip olmas› demek; uzun dönemde seçece¤i her bir farkl› tesise karfl›l›k gelen farkl› bir SRATC e¤risi ile karfl›
karfl›ya kalmas› demektir. Bundan dolay› firma uzun dönemde hangi tesiste üretim
yapaca¤›na karar verirken ayn› zamanda hangi SRATC e¤risi üzerinde üretim ya-
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
102
Mikro ‹ktisat
paca¤›na karar vermifl olmaktad›r. Kâr› maksimize etmenin ayn› zamanda maliyeti
minimize etmeden geçti¤i bilgisi dâhilinde, uzun dönemde firma mevcut SRATC
e¤rileri aras›ndan, minimum maliyetle üretim yapmaya imkân tan›yan SRATC e¤risine tekabül eden tesisi tercihi edecektir.
fiekil 4.13
K›sa ve Uzun
Dönem Ortalama
Maliyet E¤rileri
Aras›ndaki ‹liflki
LRAC
SRATC3
SRATC
12
11
10
9
A
SRATC2
LRAC
D
F
C
E
6
0
SRATC1
B
Q1
Q2
Q3
Q
fiekil 4.13 uzun ve k›sa dönem ortalama maliyetler aras›ndaki iliflkiyi ortaya
koymaktad›r. Her ne kadar firma uzun dönemde çok say›da farkl› tesis aras›ndan
seçim yap›yor olsa da karmafl›kl›¤› ortadan kald›r›p anlafl›labilirli¤i art›rmak için
grafikte sadece üç farkl› tesis (1, 2 ve 3 nolu tesisler) oldu¤u ve firman›n bu tesisler aras›ndan tercihini yapt›¤› varsay›lm›flt›r. SRATC1, SRATC2 ve SRATC3 e¤rileri s›ras›yla 1, 2 ve 3 nolu tesislere ait k›sa dönem ortalama maliyet e¤rilerini temsil etmekte ve her bir SRATC e¤risi farkl› büyüklükte üretim kapasitesini göstermektedir. 2 nolu tesis, 1 nolu tesisten ve 3 nolu tesisde 1 ve 2 nolu tesisten daha büyük
bir üretim kapasitesine sahiptir.
fiekilden de anlafl›ld›¤› gibi firma Q1 miktar üretimi, 1 nolu tesisi kullanarak
gerçeklefltirirse Q1 miktar üretimi gerçeklefltirmenin ortalama maliyeti T10’dir. E¤er
Q1 miktar üretimi, 2 nolu tesisi kullanarak gerçeklefltirirse Q1 miktar üretimi gerçeklefltirmenin ortalama maliyeti T12’ye ç›kmaktad›r. Dolay›s›yla e¤er firma sadece Q1 miktar üretim yapacaksa o zaman ortalama maliyetini 1 nolu tesisi kullanarak minimize edebilmektedir. Q2 miktar üretimi 1 nolu tesisi kullanarak gerçeklefltirmenin ortalama maliyeti T11 iken 2 nolu tesisin kullan›lmas› durumunda ortalama maliyet T6’dir. Dolay›s›yla e¤er firma Q2 miktar üretim yapacaksa o zaman ortalama maliyetini 2 nolu tesisi kullanarak minimize edebilmektedir.
Uzun dönemde firma üretim maliyetini minimize eden tesis büyüklü¤ünü tercih eder. Bundan dolay› firma her bir olas› ç›kt› düzeyi için en düflük ortalama maliyete sahip olan tesis büyüklü¤ünü seçer. Bu ba¤lamda firma Q1 üretim miktar›
için 1 nolu tesisi, Q2 üretim miktar› için 2 nolu tesisi ve Q3 üretim miktar› için 3
nolu tesisi tercih etmektedir. Buradan da anlafl›laca¤› üzere firma, her bir farkl› üretim düzeyini farkl› bir tesiste minimum maliyet ile üretmektedir. fiekilde sadece üç
farkl› üretim düzeyi için belirtilen bu minimum maliyetli üretim noktalar› üç farkl›
tesise ait olan SRATC e¤rileri üzerinde yer alan A, E ve F noktalar›d›r. Uzun dönemde firman›n çok say›da farkl› tesisle (dolay›s›yla farkl› SRATC e¤risiyle) karfl›
karfl›ya oldu¤u gerçe¤i dâhilinde, A, E ve F noktalar› gibi her bir farkl› üretim düzeyinin minimum maliyet ile üretildi¤i çok say›da nokta vard›r ve bu çok say›da
103
noktan›n her biri farkl› SRATC e¤rileri üzerinde yer almaktad›r. ‹flte bu çok say›da
noktaya te¤et geçen ve dolay›s›yla farkl› SRATC e¤rilerini bir zarf gibi kapsayan e¤riye, uzun dönem ortalama maliyet e¤risi denir. LRAC e¤risi SRATC e¤rilerini zarf
gibi içine ald›¤›ndan dolay› zarf e¤risi olarak da adland›r›lmaktad›r.
LRAC e¤risi, SRATC e¤rilerine SRATC2 e¤risi hariç, hiçbir zaman SRATC e¤risinin minimum oldu¤u noktadan te¤et geçmez. Bundan dolay› LRAC, sadece SRATC2
e¤risine minimum noktas›nda te¤ettir. SRATC e¤risinin minimum oldu¤u ç›kt› düzeyine maksimum tesis kapasitesi denir. Maksimum tesis kapasitesinden küçük üretim düzeyleri afl›r› kapasite ve maksimum tesis kapasitesinden büyük
üretim düzeyleri kapasite üstü olarak adland›r›l›r. LRAC e¤risi Q2 üretim düzeyinin solunda kalan bölgede SRATC e¤rilerine afl›r› kapasiteyi temsil eden noktalardan te¤et geçmekte ve bu bölgede pozitif ölçek ekonomileri söz konusu olmaktad›r.
Di¤er taraftan LRAC e¤risi Q2 üretim düzeyinin sa¤›nda kalan bölgede ise SRATC
e¤rilerine kapasite üstünü temsil eden noktalardan te¤et geçmekte ve bu bölgede
negatif ölçek ekonomileri söz konusu olmaktad›r. Uzun dönem ortalama maliyeti
minimum k›lan k›sa dönem ortalama maliyet e¤risinin ait oldu¤u tesisin büyüklü¤üne optimum tesis büyüklü¤ü denir. fiekilde uzun dönem ortalama maliyet e¤risi minimum de¤erine, SRATC2 e¤risinin de¤me noktas› olan E noktas›nda ulaflt›¤›ndan SRATC2 e¤risinin ait oldu¤u tesisin büyüklü¤ü bize optimum tesis büyüklü¤ünü vermektedir.
K›sa dönem ortalama
maliyet e¤risinin minimum
oldu¤u ç›kt› düzeyine
maksimum tesis kapasitesi
denir.
Maksimum tesis
kapasitesinden küçük
üretim düzeyleri afl›r›
kapasite olarak adland›r›l›r.
Maksimum tesis
kapasitesinden büyük
üretim düzeyleri kapasite
üstü olarak adland›r›l›r.
Uzun dönem ortalama
maliyeti minimum k›lan k›sa
dönem ortalama maliyet
e¤risinin ait oldu¤u tesisin
büyüklü¤üne optimum tesis
büyüklü¤ü denir.
K›sa ve Uzun Dönem Maliyet E¤rileri ve Ölçe¤e Göre Getiri
A M A Ç
7
Ölçe¤e göre getiri durumunda k›sa ve uzun dönem maliyetleri
e¤rilerinin davran›fllar›n›n nas›l de¤iflti¤ini aç›klayabilecek
fiekil 4.14 (a) ve (b) k›sa ve uzun dönem toplam ve ortalama maliyet e¤rilerinin ölçe¤e göre sabit getiri oldu¤u durumdaki görünümlerini vermektedir. Ölçe¤e göre
sabit getiri oldu¤u durumda, uzun dönem toplam maliyet (LRTC) e¤risi orijinden
bafllayan bir do¤ru görünümündedir. Ölçe¤e göre sabit getirinin oldu¤u durumda
üretim faktörleri iki kat artt›¤›nda hem üretim miktar› hem de LRTC iki kat artmaktad›r ve bundan dolay› da LRTC e¤risi üretim miktar› ile birlikte artan bir do¤ru
fleklinde olmaktad›r. LRTC’nin SRTC’ye te¤et oldu¤u A noktas›nda LRTC ve SRTC
birbirine eflittir. Bu te¤etin gerçekleflti¤i Q1 üretim düzeyinde SRATC e¤risi minimum de¤erine ulafl›r ve SRMC e¤risi SRATC e¤risini tam bu minimum noktas›ndan
keser. LRTC’nin do¤ru fleklinde olmas›, LRAC ve LRMC’nin birbirine eflit olmas›na
ve fiekil 4.14 (b)’de görüldü¤ü gibi LRAC ve LRMC do¤rusunun e¤imi s›f›r miktar
(Q) eksenine paralel bir do¤ru fleklinde olmas›na yol açar. LRAC ve LRMC do¤rusu SRATC e¤risine B noktas›nda te¤ettir. B noktas›nda SRATC, SRMC, LRAC ve
LRMC birbirine eflittir ve bu noktada SRATC minimum yapar. Özetle ölçe¤e göre
sabit getiri durumunda LRTC’nin SRTC’ye te¤et oldu¤u üretim düzeyinde SRATC
minimum yapmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
Ölçe¤e göre sabit getiri durumunda neden uzun dönem marjinal maliyet
s›f›r e¤imli yatay
eksene paralel bir do¤rudur?
3
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
104
Mikro ‹ktisat
fiekil 4.15 (a) ve (b) k›sa ve uzun dönem toplam ve ortalama maliyet e¤rilerinin
ölçe¤e göre azalan getiri oldu¤u durumdaki görünümlerini vermektedir. fiekilden de
görüldü¤ü gibi LRTC e¤risi
fiekil 4.14
üretimle birlikte artarak artan
K›sa ve Uzun Dönem Maliyet E¤rileri ve Ölçe¤e Göre Sabit Getiri
bir e¤ridir. Ölçe¤e göre azalan getirinin oldu¤u durumda
LRTC
(a)
üretim faktörleri iki kat artt›¤›nda LRTC iki kat uyumsuz
SRTC
SRTC
fakat üretim miktar› iki kattan
LRTC
daha az artt›¤›ndan dolay›
LRTC e¤risi üretim miktar› artA
t›kça artarak artan bir e¤ri olLRTC=SRTC
maktad›r. LRTC’ nin artarak
artan bir e¤ri oluflu LRAC ve
LRMC’ninde artarak artan birer e¤ri olmalar›na yol açmakQ
0
Q1
tad›r. LRAC e¤risi, SRATC e¤SRATC
(b)
risine SRATC’ nin minimum
oldu¤u noktan›n ötesinde teSRMC
¤ettir. Ölçe¤e göre azalan geSRMC
SRATC
tiri durumunda negatif ölçek
ekonomileri söz konusudur
B
ve bundan dolay› LRMC e¤riLRAC=LRMC=min(SRATC)
si LRAC e¤risinin üzerinde
seyretmektedir.
SRTC’nin LRTC’ye te¤et
0
Q
Q1
oldu¤u Q2 üretim düzeyinde:
i-) LRTC ve SRTC birbirine
eflittir; ii-) LRAC ve SRATC birbirine eflittir; iii-) LRMC ve SRMC birbirine eflittir. Di¤er taraftan SRATC minimumuna daha düflük bir üretim düzeyi olan Q1 üretim düzeyinde ulaflmaktad›r ve bu
üretim düzeyinde SRATC ve SRMC birbirine eflittir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
4
S‹ZDE
Ölçe¤e göre SIRA
azalan
getiri durumunda neden uzun dönem ortalama maliyet artan bir e¤ridir?
fiekil 4.16 (a) ve (b) k›sa ve uzun dönem toplam ve ortalama maliyet e¤rilerinin
ölçe¤e göre artan getiri oldu¤u durumdaki görünümlerini vermektedir. fiekilden de
görüldü¤ü gibi LRTC e¤risi üretimle birlikte azalarak artan bir e¤ridir. Ölçe¤e göre
S O oldu¤u
R U
artan getirinin
durumda üretim faktörleri iki kat artt›¤›nda LRTC iki kat
uyumsuz fakat üretim miktar› iki kattan daha fazla artt›¤›ndan dolay› da LRTC e¤risi üretim miktar›
azalarak artan bir e¤riye dönüflmektedir. LRTC’nin azalaD ‹ K K Aartt›kça
T
rak artan bir e¤ri oluflu LRAC ve LRMC’nin birer azalan e¤ri olmalar›na yol açmaktad›r. LRAC e¤risi, SRATC e¤risine SRATC’nin minimum oldu¤u noktan›n solunda
SIRA S‹ZDE
te¤ettir. Ölçe¤e göre artan getiri durumunda pozitif ölçek ekonomileri söz konusudur ve bundan dolay› LRMC e¤risi LRAC e¤risinin alt›nda seyretmektedir.
SRTC’nin
LRTC’ye te¤et oldu¤u Q1 üretim düzeyinde: i-) LRTC ve SRTC birbiriAMAÇLARIMIZ
ne eflittir; ii-) LRAC ve SRATC birbirine eflittir; iii-) LRMC ve SRMC birbirine eflittir.
Di¤er taraftan SRATC minimumuna daha yüksek bir üretim düzeyi olan Q2 üretim
düzeyinde Kulaflmaktad›r
ve bu üretim düzeyinde SRATC ve SRMC birbirine eflittir.
‹ T A P
TELEV‹ZYON
105
fiekil 4.15
LRTC
(a)
SRTC
LRTC
LRTC=SRTC
SRTC
0
SRATC
SRMC
(b)
Q1
Q
Q2 SRMC
LRMC
LRAC
LRMC=SRMC
SRATC
LRAC=SRATC
min( SRATC)
0
Q1
Q2
Q
K›sa ve Uzun Dönem Marjinal Maliyet E¤rileri Aras›ndaki
‹liflki
fiekil 4.17’de k›sa ve uzun dönem marjinal maliyet e¤rileri aras›ndaki iliflki ortaya
konmaktad›r. fiekilde firman›n uzun dönemde üç farkl› kapasiteye sahip olan tesisle karfl› karfl›ya oldu¤u ve bu tesislerin her birine iliflkin k›sa dönem ortalama
maliyet e¤rilerinin SRATC1, SRATC2 ve SRATC3 taraf›ndan verildi¤i varsay›lm›flt›r.
SRATC1’in LRAC’ye te¤et oldu¤u Q1 üretim düzeyinde: i-) LRTC ve SRTC1 birbirine eflittir; ii-) LRAC ve SRATC1 birbirine eflittir; iii-) LRMC ve SRMC1 birbirine eflittir. SRATC2’nin LRAC’ye te¤et oldu¤u Q3 üretim düzeyinde: i-) LRTC ve SRTC2 birbirine eflittir; ii-) LRAC ve SRATC2 birbirine eflittir; iii-) LRMC ve SRMC2 birbirine
eflittir; iv-) SRATC2 minimumdur. Benzer biçimde SRATC3’ün LRAC’ye te¤et oldu¤u Q5 üretim düzeyinde: i-) LRTC ve SRTC3 birbirine eflittir; ii-) LRAC ve SRATC3
birbirine eflittir; iii-) LRMC ve SRMC3 birbirine eflittir.
K›sa dönem ortalama maliyelerin uzun dönem ortalama maliyetlere te¤et oldu¤u noktalardaki üretim miktarlar› olan Q1, Q3 ve Q5 üretim miktarlar›n›n solunda
k›sa dönem marjinal maliyet e¤rileri uzun dönem marjinal maliyet e¤risinin alt›nda seyretmekte, sa¤›nda ise k›sa dönem marjinal maliyet e¤rileri uzun dönem marjinal maliyet e¤risinin üstünde seyretmektedir. K›sa dönem ortalama maliyetlerin
minimumlar›n› veren Q2, Q3 ve Q4 üretim miktarlar›nda k›sa dönem marjinal maliyetler k›sa dönem ortalama maliyetlere eflittir. Q3 üretim miktar›n›n solunda pozitif ölçek ekonomileri söz konusu iken sa¤›nda negatif ölçek ekonomileri vard›r.
LRMC e¤risi, LRAC e¤risinin SRATC e¤rilerine te¤et oldu¤u noktalar›n SRMC e¤rileri üzerindeki izdüflümlerinin geometrik yeridir. LRAC’nin SRATC’leri bir zarf gibi
kapsad›¤› flekilde LRMC e¤risi SRMC’leri kapsamaz. Her bir tesis için ayr› SRMC’ler
var iken LRMC tektir ve tüm olas› tesisler için geçerlidir.
K›sa ve Uzun
Dönem Maliyet
E¤rileri ve Ölçe¤e
Göre Azalan Getiri
106
Mikro ‹ktisat
fiekil 4.16
K›sa ve Uzun
Dönem Maliyet
E¤rileri ve Ölçe¤e
Göre Artan Getiri
SRTC
(a)
SRTC
LRTC
LRTC
LRTC=SRTC
0
SRATC
Q1
Q2
Q
(b)
SRMC
SRMC
LRAC=SRATC
min(SRATC)
SRATC
LRAC
LRMC=SRMC
LRMC
0
Q1
Q2
Q
fiekil 4.17
K›sa ve Uzun
Dönem Marjinal
Maliyet E¤rileri
Aras›ndaki ‹liflki
(a)
SRTC
LRTC
LRTC
SRTC3
SRTC1
SRTC2
0
Q1
Q2
Q3
(b)
SRATC
SRMC3
SRMC1
SRMC
Q4 Q5
SRATC1
Q
LRMC
SRMC2
LRAC
SRATC3
SRATC2
0
Q1
Q2
Q3
Q4 Q5
Q
107
Özet
A M A Ç
1
A M A Ç
2
A M A Ç
3
Ekonomik maliyet ile muhasebe maliyeti aras›ndaki fark› aç›klamak
Maliyet kavram›n›n tan›mlanmas›nda muhasebeciler ve iktisatç›lar aras›ndaki bak›fl aç›s› fark› ortaya konmaktad›r. Bu ba¤lamda öncelikle f›rsat
maliyeti, aç›k maliyet ve örtük maliyet kavramlar›na aç›kl›k getirilmektedir. Daha sonra muhasebe kar› ile ekonomik kâr kavramlar› aç›klanmaktad›r. En son olarak ekonomik kâr›n pozitif, s›f›r
ve negatif olmas›na göre afl›r› kâr, normal kâr ve
zarar durumlar› betimlenmektedir.
Firman›n k›sa dönemde karfl› karfl›ya oldu¤u maliyet yap›s›n› aç›klamak
Üretim maliyetlerinin k›sa dönemdeki davran›fl
kal›b›, kavramsal olarak betimlendikten sonra
grafiksel olarak aç›klanmaktad›r. Öncelikle k›sa
dönem toplam sabit, toplam de¤iflken ve toplam
maliyet kavramlar›na aç›kl›k getirilmekte, daha
sonra bu toplam türünden hesaplanan maliyetlere ait ortalama türünden maliyetlerin (k›sa dönem ortalama sabit maliyet, ortalama de¤iflken
maliyet ve ortalama maliyet) nas›l elde edildikleri ortaya konmaktad›r. En son olarak bu toplam
ve ortalama cinsinden elde edilen maliyetler ile
marjinal maliyetlerin birlikte nas›l davrand›klar›
ayn› grafiksel düzlem üzerinde gösterilmektedir.
Firman›n uzun dönemde karfl› karfl›ya oldu¤u
maliyet yap›s›n› aç›klamak
Maliyetlerin uzun dönemdeki davran›fl kal›b› kavramsal olarak tan›mlanmakta ve grafiksel olarak
aç›klanmaktad›r. Öncelikle ekonomik olarak etkin olan girdi bilefleni aç›klanmakta ve efl maliyet do¤rusu kavramsal ve grafiksel olarak nitelenmektedir. Daha sonra efl ürün e¤risi ve efl maliyet do¤rusu yard›m›yla uzun dönemde firman›n maliyet minimizasyonununu nas›l gerçeklefltirdi¤i ortaya konmakta ve girdi fiyatlar›ndaki de¤iflim karfl›s›nda maliyet minimizasyonunun nas›l
gerçekleflti¤i aç›klanmaktad›r. Son olarak firman›n uzun dönem geniflleme yolu incelenmekte
ve geniflleme yolu yard›m›yla normal ve baya¤›
girdi ayr›m› ortaya konmaktad›r.
A M A Ç
4
Firman›n k›sa ve uzun dönem toplam, ortalama
ve marjinal maliyet e¤rileri aras›ndaki iliflkiyi
irdelemek
Öncelikle k›sa dönem ortalama maliyet e¤rileri
ve uzun dönem ortalama maliyet e¤rileri aras›nda nas›l bir iliflki oldu¤u grafiksel olarak incelenip aç›klanmaktad›r. Daha sonra ölçe¤e göre sabit, artan ve azalan getiri durumlar›n›n her biri
için k›sa ve uzun dönem toplam, ortalama ve
marjinal maliyet e¤rileri aras›ndaki iliflkinin nas›l
oldu¤u grafikler yard›m›yla ortaya konmaktad›r.
En son olarak k›sa ve uzun dönem marjinal maliyet e¤rileri ile k›sa ve uzun dönem ortalama
maliyet e¤rileri aras›ndaki iliflki aç›klanmaktad›r.
108
Mikro ‹ktisat
1. Ekonomik kâr›n negatif olmad›¤› durumda afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?
a. Firma afl›r› kâr elde ediyor olabilir.
b. Muhasebe kâr› toplam örtük maliyetlerden büyük olabilir.
c. Firma normal kâr elde ediyor olabilir.
d. Ekonomik maliyet toplam has›lattan büyüktür.
e. Muhasebe kâr› toplam örtük maliyetlere eflit olabilir.
6. Ayn› üretim düzeyinde kalmak kofluluyla, emek girdisi fiyat› sabit iken sermaye girdisi fiyat› düflerse afla¤›dakilerden hangisi gerçekleflir?
a. Üretim maliyetini minimize eden girdi bilefleni
de¤iflmez.
b. E¤im azalm›flt›r.
c. Efl maliyet do¤rusu paralel olarak içeriye kaym›flt›r.
d. Daha fazla sermaye girdisi kullan›lmaktad›r.
e. Emek girdisinin kullan›lan miktar› de¤iflmemifltir.
2. Afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?
a. Muhasebe maliyeti ekonomik maliyetten küçüktür.
b. Firman›n üretim faktörleri için yapt›¤› harcamalar örtük maliyetin unsurudur.
c. Ekonomik kâr s›f›r iken muhasebe kar›da s›f›rd›r.
d. Zarar durumunda muhasebe kâr› toplam örtük
maliyetlerden büyüktür.
e. Afl›r› kar durumunda muhasebe kâr› ekonomik
kardan küçüktür.
7. Eme¤in fiyat› T5, sermayenin fiyat› T10 ve sermayenin marjinal fiziki ürünü 30 birim ise eme¤in marjinal fiziki ürünü kaç birimdir?
a. 15
b. 5
c. 10
d. 25
e. 40
3. K›sa dönemde üretim miktar›ndan ba¤›ms›z olan
maliyet hangisidir?
a. Marjinal maliyet
b. Toplam sabit maliyet
c. Ortalama sabit maliyet
d. Toplam de¤iflken maliyet
e. Ortalama de¤iflken maliyet
4. K›sa dönem ortalama sabit maliyet e¤risinin görünümü nas›ld›r?
a. Önce artan ve sonra azalan bir e¤ridir.
b. Sürekli artan bir e¤ridir.
c. Sürekli azalan bir e¤ridir.
d. Önce azalan ve sonra artan bir e¤ridir.
e. Artan bir do¤rudur.
5. K›sa dönem ortalama maliyet e¤risi için afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?
a. Önce azalan sonra artan bir e¤ri görünümündedir.
b. K›sa dönem ortalama de¤iflken maliyetten daha
sonra minimuma ulafl›r.
c. K›sa dönem marjinal maliyet e¤risi ile minimum
noktas›nda kesiflir.
d. Minimum noktas›n›n solundaki bölgede k›sa dönem marjinal maliyetin üstünde seyreder.
e. K›sa dönem ortalama de¤iflken maliyet e¤risinin
alt›nda seyreder.
8. K›sa dönem ortalama de¤iflken maliyetlerin T4 ve
eme¤in fiyat›n›n T20 oldu¤u durumda eme¤in ortalama
fiziki ürünü kaç birimdir?
a. 2
b. 10
c. 8
d. 5
e. 14
9. Uzun dönem ortalama maliyet e¤risi için afla¤›daki
ifadelerden hangisi do¤ru de¤ildir?
a. Zarf e¤risi olarak da adland›r›lmaktad›r.
b. K›sa dönem ortalama maliyet e¤rilerinin üstünde yer al›r.
c. Uzun dönem marjinal maliyet e¤risi ile minimum noktas›nda kesiflir.
d. Minimum noktas›n›n sa¤›nda negatif ölçek ekonomileri vard›r.
e. Minimum noktas›n›n solunda azalan bir e¤ridir.
10. Ölçe¤e göre sabit getiri durumu için afla¤›dakilerden hangisi geçerlidir?
a. Uzun dönem marjinal maliyet artan bir e¤ridir.
b. Uzun dönem toplam maliyet azalan bir e¤ridir.
c. Uzun dönem ortalama maliyet yatay eksene paralel bir do¤rudur.
d. K›sa dönem marjinal maliyet daima uzun dönem marjinal maliyetin üstündedir.
e. Uzun dönem ortalama maliyet daima k›sa dönem ortalama maliyetin üstündedir.
109
1. d
2. a
3. b
4. c
5. e
6. d
7. a
8. d
Ekonomik kar›n negatif olmad›¤› durumda firma ya afl›r› kâr ya da normal kâr elde ediyor demektir. Afl›r› kâr durumunda toplam has›lat ekonomik maliyetten büyük, normal kar durumunda ise toplam has›lat ekonomik maliyete eflittir.
Fakat ekonomik kâr›n negatif olmad›¤› durumda hiçbir zaman için ekonomik maliyet toplam
has›lattan büyük de¤ildir ve dolay›s›yla zarar
söz konusu de¤ildir.
Muhasebe maliyeti sadece aç›k maliyetlerden
olufluyor iken ekonomik maliyet aç›k ve örtük
maliyetlerin toplam›ndan meydana gelmektedir. Bundan dolay› muhasebe maliyeti ekonomik maliyetten küçüktür.
K›sa dönemde üretim miktar› s›f›r birim de olsa
1 milyon birimde olsa üretime iliflkin olarak katlan›lmak zorunda olunan bir toplam harcama
vard›r. Üretim miktar›ndan ba¤›ms›z olarak de¤iflmeyip sabit kalan bu toplam harcama, toplam sabit maliyettir.
K›sa dönemde toplam sabit maliyetler de¤iflmeyip sabit kalmaktad›r. K›sa dönem ortalama sabit maliyet, toplam sabit maliyetin üretim miktar›na oran› taraf›ndan verildi¤inden dolay› üretim miktar› artt›kça ortalama sabit maliyet de
üretimle birlikte sürekli azalmaktad›r.
K›sa dönem ortalama maliyet, k›sa dönem ortalama sabit maliyet ile k›sa dönem ortalama de¤iflken maliyetin toplamlar› taraf›ndan verildi¤i
için daima k›sa dönem ortalama de¤iflken maliyet e¤risinin üstünde seyreder.
Ayn› üretim düzeyinde kalmak kofluluyla, emek
girdisi fiyat› sabit iken sermaye girdisi fiyat› düflerse firma göreceli olarak daha ucuz olan sermaye girdisinden daha fazla ve göreceli olarak
daha pahal› duruma düflen emek girdisinden
daha az kullan›r. Dolay›s›yla firma bu durumda
daha fazla sermaye girdisi kullanmaktad›r.
(MPPL/ MPPK)= (w/ r) ise (MPPL/ 30)= (5/ 10)
ifadesini MPPL için çözersek 15 birim oldu¤unu
görürüz.
SRAVC= (w/ APPL) ise 4= (20/ APPL) ifadesini
APPL için çözersek 5 birim oldu¤unu görürüz.
9. b
10. c
Uzun dönem ortalama maliyet e¤risi k›sa dönem ortalama maliyet e¤rilerini bir zarf gibi alttan sar›p içine almaktad›r. K›sa dönem ortalama
maliyet e¤rilerinin uzun dönem ortalama maliyet e¤risine en yak›n geçti¤i noktalar te¤et noktalar›d›r. Bundan dolay› k›sa dönem ortalama
maliyet e¤rileri daima uzun dönem ortalama
maliyet e¤risinin üzerinde yer al›r.
Uzun dönem toplam maliyet, orijinden bafllayan ve üretim miktar›yla birlikte artan bir do¤ru oldu¤undan e¤imi sabittir. Orijinden bafllayan herhangi bir do¤rusal fonksiyonun ortalamas› ve e¤imi (yani marjinali) sabittir. Bundan
dolay› uzun dönem ortalama maliyet üretim
miktar› eksenine paralel bir do¤rudur.
110
Mikro ‹ktisat
S›ra Sizde 1
Üretim düzeyinin s›f›r oldu¤u durumda toplam de¤iflken maliyetler de s›f›ra eflit oldu¤undan dolay› toplam
maliyetler toplam sabit maliyetlere eflittir. S›f›r üretim
düzeyinin d›fl›ndaki her bir üretim düzeyi için toplam
maliyetler hem toplam sabit maliyetlerden hem de toplam de¤iflken maliyetlerden büyüktür.
Bernheim, B. D. ve Whinston, M. (2008).
Microeconomics. Boston: McGraw-Hill.
Besanko, D. ve Braeutigam, R. (2010). Microeconomics
(4th Edition). Wiley.
Addison Wesley.
Wiley.
Yay›n Evi.
Learning.
Learning.
S›ra Sizde 2
Ortalama de¤iflken maliyetin minimum oldu¤u noktaya
kadar üretim miktar› ile ortalama de¤iflken maliyetler
aras›nda ters yönlü bir iliflki (yani üretim miktar› artt›kça ortalama de¤iflken maliyetler azalmakta) vard›r. Minimum noktas›ndan sonra üretim miktar› ile ortalama
de¤iflken maliyetler aras›nda ayn› yönlü bir iliflki (yani
üretim miktar› artt›kça ortalama de¤iflken maliyetler artmakta) vard›r.
S›ra Sizde 3
Ölçe¤e göre sabit getiri durumunda uzun dönem toplam maliyet orijinden bafllayan ve üretim miktar›yla birlikte artan sabit e¤imli bir do¤ru görünümündedir. Herhangi bir do¤rusal fonksiyonun e¤imi, her bir noktas›nda sabittir ve bize o fonksiyonun iktisadi olarak marjinalini verir. Toplam maliyet fonksiyonunun sabit e¤imi bize iktisadi olarak marjinal maliyeti verecektir ve bundan
dolay› uzun dönem marjinal maliyet, üretim miktar›ndan ba¤›ms›z olarak yatay eksene paralel bir do¤rudur.
S›ra Sizde 4
Ölçe¤e göre azalan getiri durumunda uzun dönem toplam maliyet e¤risi, üretim miktar›yla birlikte artarak artan bir e¤ri görünümündedir. Uzun dönem ortalama
maliyetin uzun dönem toplam maliyetin üretim miktar›na oran› taraf›ndan verildi¤i bilgisi dahilinde, toplam
maliyetteki art›fl artarak artan bir oranda oldu¤undan,
üretimin her bir birim art›fl› karfl›s›nda uzun dönem ortalama maliyet de artarak artmaktad›r.
5
M‹KRO ‹KT‹SAT
Amaçlar›m›z
Tam rekabet piyasas›n› ve tam rekabet piyasas›n›n özelliklerini tan›mlamak,
Tam rekabet piyasalar›nda k›sa dönem dengesini elde edebilecek ve k›sa dönem arz e¤risini aç›klamak,
Tam rekabet piyasalar›nda uzun dönem firma dengesini ve uzun dönem piyasa arz e¤risini aç›klamak,
Tam rekabet piyasalar›nda etkinlik ve refah konusunu aç›klamak.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Firman›n Kapanma Karar›
Atomize Olma
Homojenlik
Firma ve Piyasa Talep E¤rileri
K›sa Dönem, Uzun Dönem Arz
E¤rileri
• Refah
• Firman›n Üretime Ara Verme
Karar›
• Tam Rekabet
• fieffafl›k
• Üretici Art›¤›
• Tüketici Art›¤›
• Piyasa Dengesi
‹çindekiler
Mikro ‹ktisat
Tam Rekabet
• G‹R‹fi
• TAM REKABET P‹YASASI
• TAM REKABET P‹YASASINDA
F‹RMANIN KISA DÖNEM DENGES‹
VE F‹RMA ARZ E⁄R‹S‹
UZUN DÖNEM F‹RMA VE P‹YASA
DENGES‹ VE P‹YASA ARZ E⁄R‹S‹
REFAH VE ETK‹NL‹K
Tam Rekabet
G‹R‹fi
Tam rekabet piyasas› di¤er piyasalarla karfl›laflt›rma özelli¤i sa¤lamas› aç›s›ndan
önem tafl›r. Güçlü varsay›mlar› nedeni ile çok az piyasalara uyarlanabilmekle beraber, ünite tam rekabet piyasalar›n›n özellikleri tart›fl›larak bafllamaktad›r. S›ras›yla, bu
tür piyasalarda firma ve piyasa talep ve arz e¤rilerinin nas›l elde edildi¤i tart›fl›lmakta, firmalar için k›sa ve uzun dönem dengesi tart›fl›ld›ktan sonra tam rekabet piyasalar›n›n arzu edilen etkinlik ve refah seviyelerini sa¤lad›¤› üzerinde durulmaktad›r.
TAM REKABET P‹YASASI
A M A Ç
1
Tam rekabet piyasas›n› ve tam rekabet piyasas›n›n özelliklerini
tan›mlamak
Firmalar ve tüketiciler aras›ndaki iliflki incelendi¤inde, farkl› mal ve hizmetlerin
farkl› yollarla sat›ld›klar›n› görürüz. Reklamlar› ele alacak olursak her gün televizyon, radyo, internet veya gazetelerden çeflitli mal ve hizmetlere iliflkin binlerce
reklam kampanyas›na maruz kal›yoruz. Bu mal ve hizmetler genellikle difl macunu, araba, banka hizmetleri, parfüm, oyuncak ve di¤erleri iken hiçbir zaman bir
çiftçinin üretti¤i bu¤day hakk›nda bizi bilgilendirdi¤ini veya di¤erlerini de¤il de
kendi bu¤day›n› almam›z konusunda bizi ikna etmeye çal›flt›¤›n› görmüyoruz. Büyük iflletmelerin hisse senetlerini satabilmek için gazetelere reklam verdiklerini de
görmeyiz. Bunun yan›nda, bak›r, yabanc› paralar, m›s›r, ham petrol gibi ürünlere
iliflkin de reklamlar düzenlenmez.
Firmalar aç›l›rken her bir firman›n amac› yüksek kâr elde etmektir. Ancak baz› firmalar y›ldan y›la kârlar›n› art›r›rken, di¤erlerinin ekonomik kârlar› y›ldan y›la dalgalanma göstermekte ve ortalama olarak da oldukça düflük seviyede seyretmektedir.
Bu farkl›l›klar› iktisatç›lar piyasa yap›s› ile aç›klamaktad›rlar. Piyasa yap›s› ile bir
piyasada, ticaret yapmak için bir araya gelen al›c› ve sat›c›lar›n davran›fllar›n› etkileyen her türlü piyasa özelli¤i anlafl›lmal›d›r.
Bir piyasan›n yap›s› hakk›nda bir fikir edinebilmek için sorulacak üç soru vard›r:
• Piyasada var olan al›c› ve sat›c› say›s› kaçt›r?
• Her bir sat›c› standartlaflt›r›lm›fl ürünler mi satar? Farkl› firmalar›n satt›klar›
ürünler aras›nda belirgin farkl›l›klar var m›d›r?
• Piyasaya girifl ve ç›k›fllarda engel var m›d›r?
114
Mikro ‹ktisat
Verilen cevaplara göre piyasan›n yap›s›n› belirlemek mümkün olmaktad›r. fiimdi tam rekabet piyasa yap›s›n› daha yak›ndan tan›yal›m.
Tam Rekabet Piyasas›n›n Özellikleri
SIRA S‹ZDE
Tam rekabet piyasas›n›n
özellikleri; atomize olma,
homojenlik, mobilite,
fleffafl›k.
S O R U
Burada piyasadaki
ve sat›c›lar›n çok say›da olmas› ile anlat›lmak istenen fley ne al›c›D ‹ K K Aal›c›
T
lar›n ne de sat›c›lar›n fiyat› tek bafllar›na etkileyemeyecek kadar çok say›da olmalar›d›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Tam rekabet piyasas›n›n atomize olma özelli¤i; al›c› ve sat›c›lar›n say›s›ndaki
çokluk nedeniyle, her iki taraf›n da piyasa fiyat›n› kontrol etme ve belirleme güçlerinin olmamas›d›r.
AMAÇLARIMIZPiyasada birçok firma olmas› nedeni ile firmalardan hiçbiri fiyat›n›, bütün müflterilerini kaybedece¤i korkusu ile piyasa fiyat›n›n üzerine ç›karamaz. Bu yüzden firmalar fiyat› kontrol gücüne sahip de¤ildir. Tüketiciler de piya‹ T A P bir fiyata ürün satmaya niyetli bir firma bulamaz. Bu yüzden
sa fiyat›n›nK alt›ndaki
tüketicilerde fiyat üzerinde herhangi bir etkiye sahip de¤ildir. Tüm ekonomik birimler piyasada oluflan fiyat› kabullenmek durumundad›rlar. Bir baflka deyiflle fiyat
TELEV‹ZYON
kabullenicidirler.
Homojenlik özelli¤i, piyasada üretilen ürünlerin flekil, renk, içerik aç›s›ndan
birbirinin ayn› olmas›n›, bir baflka deyiflle ürünlerin tam ikameye sahip olmalar›n›
gerektirmektedir. Bu durumda, tüketiciler için ürünlerin hepsi birbirinden farks›z
‹NTERNET
olurken firmalar›n da piyasa fiyat›n›n üzerinde daha yüksek bir fiyat belirleme
flanslar› olmayacakt›r.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
1
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Homojen ürünlere
örnek veriniz.
SIRA S‹ZDE
Piyasan›n mobilite özelli¤i, üretici firmalar›n pozitif kâr› gördükçe piyasaya girfi Ü N E L ‹ Mkâr› görünce piyasadan ç›kmalar› aflamas›nda herhangi bir enmeleri veyaD Ünegatif
gelle karfl› karfl›ya olmad›klar› anlam›na gelmektedir. Firmalar piyasaya girifl ve ç›k›flta herhangi
S Obir
R Uücret veya vergi ödemek zorunda olmad›klar› gibi ne devlet taraf›ndan ne de rakip firmalar taraf›ndan oluflturulmufl herhangi bir girifl veya ç›k›fl engeli ile karfl› karfl›ya kalmazlar. Ayn› serbestlik, üretim faktörleri için de geçerlidir ve
D‹KKAT
onlar da herhangi bir engelle karfl›laflmadan tam bir hareket serbestli¤ine sahiptir.
fieffafl›k özelli¤i, firmalar›n ve tüketicilerin ürünün fiyat› ve kalitesi hakk›nda
S‹ZDE
hiçbir bedelSIRA
ödemeden,
istedikleri bilgiye, istedikleri zaman ulaflabilecekleri anlam›na gelmektedir.
Tam rekabet piyasas›n›n yukar›daki özellikleri incelendi¤inde bu tür bir piyasayAMAÇLARIMIZ
la gerçek hayatta karfl›laflman›n oldukça zor oldu¤u sonucu ç›kmaktad›r. Sadece
bu¤day, m›s›r gibi tar›m ürünlerinin ifllem gördü¤ü piyasalarda ya da alt›n ve menkul k›ymetler
tam rekabete yak›n piyasa özelliklerini görebilmekteyiz.
K ‹ borsas›nda
T A P
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Tam rekabetçi
piyasalardan söz edebilmek için bir piyasan›n afla¤›daki özellikleri
tafl›mas› gerekmektedir.
• Piyasadaki
Al›c› ve Sat›c›lar›n Say›s›n›n Çoklu¤u (Atomize Olma Özelli¤i)
• Üretilen Ürünlerin Homojen Olmas› (Homojenlik Özelli¤i)
• Piyasaya Girifl-Ç›k›fl Engelinin Bulunmamas› (Mobilite Özelli¤i)
R U
• PiyasaS OHakk›nda
Tam Bilgiye Sahip Olunmas› (fieffafl›k Özelli¤i)
TELEV‹ZYON2
Madem tam SIRA
rekabetçi
S‹ZDE piyasalar günümüzde özellikleri itibari ile geçerli olmayan ve oldukça ender
rastlanan
T E L E V ‹ Z Y O N piyasalard›r, neden bu piyasalar› inceleriz?
‹ NSTOE RRNUE T
‹ NST OE RRNUE T
D‹KKAT
D‹KKAT
115
5. Ünite - Tam Rekabet
Tam Rekabet Piyasalar›nda Firma ve Piyasa Talep E¤risi
Tam rekabet piyasas›nda belirli bir mal veya hizmete olan toplam talep ile bir firman›n üretti¤i mal ya da hizemete olan talep birbirinden farkl›d›r. Tam rekabet piyasas›nda her sat›c› firma, piyasa fiyat›n› veri olarak kabul etmek zorundad›r. Yani
firma fiyat› etkileyemez ve fiyat kabullenicidir. Bu yüzden firman›n mal› hiç talep
edilmese veya çok talep edilse de fiyat› de¤iflmeyecektir. Ayr›ca firma talebi art›rmak gibi bir sebeple de fiyat›n› de¤ifltiremeyecektir. Bu yüzden tam rekabet piyasas›nda, firma mal›na ait talep e¤risi grafik 5.1.(a)’da görüldü¤ü gibi yatay eksene
paralel ve sonsuz esnektir. Talep e¤risinin sonsuz esenkli¤e sahip olmas›, firman›n
belirlenen fiyattan sonsuz say›da mal sataca¤›n›, fiyat› bu fiyat›n üzerinde belirlemesi durumunda tüm müflterilerini kaybedece¤ini ve fiyat› bu fiyat›n alt›nda belirlemesinin ise rasyonel olmad›¤›n› göstermektedir.
fiekil 5.1
P
Tam Rekabet
Piyasas›nda Firma
ve Piyasa Talep
E¤risi
P
(a)
(b)
S
d
P
P
D
0
Firma
Q
Q
Piyasa
Piyasa arz e¤risi tüm firmalar›n üretimleri toplam›ndan oluflurken piyasa talebi
tüm tüketicilerin talepleri toplam›ndan oluflmaktad›r. Piyasa da denge miktar› ve
denge fiyat› piyasa arz ve talep e¤rilerinin kesiflim noktalar› taraf›ndan belirlenmektedir. fiekil 5.1.(b)’de görüldü¤ü gibi piyasa talep e¤risi negatif e¤ime sahiptir.
Tam Rekabet Piyasas›nda Firman›n Toplam, Ortalama ve Marjinal
Has›lat›
Tam rekabet piyasas›ndaki bir firman›n mal›na olan talep e¤risi yatay eksene paralel bir do¤ru fleklinde olmas›ndan dolay› firman›n toplam, ortalama ve marjinal
has›latlar›n›n nas›l belirlenece¤ini inceleyelim:
Büyük veya küçük her firman›n amac› kâr maksimizasyonudur. Kâr ise toplam
has›lat ile toplam maliyet aras›ndaki pozitif farktan oluflur. π iflareti kâr›, TR toplam
has›lat› ve TC toplam maliyeti ifade etmektedir.
π = TR - TC
Toplam has›lat, firman›n üretti¤i mal ve hizmet miktar›n›n (Q) piyasa fiyat›yla
(P) çarp›lmas› ile bulunur. Tam rekabet piyasas›nda firma, fiyat› de¤ifltiremeyece¤inden veri olarak almak zorundad›r. Bu durumda toplam has›lat:
TR = P . Q
olacakt›r.
116
Mikro ‹ktisat
Ortalama has›lat, firman›n
talep edilen mallar›n›n bir
birimi bafl›na düflen gelirini
ifade etmektedir.
Ortalama has›lat, firman›n talep edilen mallar›n›n bir birimi bafl›na düflen has›lat›n› ifade etmektedir. Tam rekabet piyasas›nda firma mal›n› sürekli ayn› fiyata satt›¤›na göre ortalama has›lat›n›n da de¤iflmemesi ve sat›fl fiyat›na eflit olmas› gerekir.
AR = TR / Q
TR = P . Q
AR = P .Q / Q
Pay k›sm›nda P ve Q çarp›m fleklinde oldu¤undan pay ve paydadaki Q’lar birbirini götürecek ve geriye,
AR = P
Firmalar›n satt›¤› son birim
maldan elde etti¤i gelire
marjinal has›lat denir.
kalacakt›r.
Firmalar›n satt›¤› son birim maldan elde etti¤i has›laya marjinal has›lat denir.
Tam rekabet piyasas›nda firma fiyat›n› de¤ifltiremedi¤inden satt›¤› son birim maldan yine o mal›n sabit oldu¤u fiyat› kadar has›lat elde edecektir. Bir baflka deyiflle marjinal has›lat fiyata eflit olacakt›r.
MR = ∆TR / ∆Q
MR = (Q2 . P) - (Q1 . P) / Q2 - Q1
MR = P(Q2 - Q1) / (Q2 - Q1)
Pay çarp›mdan olufltu¤u için pay ve payda da yer alan (Q2 - Q1)ler birbirini götürecek ve geriye P kalacakt›r.
SIRA S‹ZDE
MR = P
Yukar›daki
D Ü fi Ü Neflitli¤i
E L ‹ M de veri alarak firman›n talep e¤risinin ayn› zamanda piyasa
fiyat›n›, ortalama has›lat› ve marjinal has›lat› da temsil etti¤ini söyleyebiliriz.
S O R U
AR = MRS =O PR U= d
Tam rekabet Dpiyasalar›nda
AR=MR=P=d fleklindedir.
‹KKAT
D‹KKAT
fiekil 5.2
SIRA S‹ZDE
TR
Tam Rekabet
Piyasas›nda Firma
AMAÇLARIMIZ
Has›lat›
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
60
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
12
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
0
‹NTERNET
P
5
‹NTERNET
Q 0
P=MR=AR=d
Q
fiekil 5.2’de toplam has›lat düfley eksende ve miktar yatay eksende yer almaktad›r. P = T12 fiyat›nda 5 birimlik ürün sat›m›nda firma T60 has›lat elde etmektedir. E¤ri pozitif e¤ime sahip oldu¤u için ürünün sat›lan miktar› artt›kça elde edilen
toplam has›lat da artacakt›r. Sat›lan miktar azald›¤›nda ele geçen toplam has›lat da
117
azalacakt›r. Firman›n flekilde görüldü¤ü gibi T12 mal fiyat›, firma talep e¤risine, firman›n ortalama has›lat›na ve marjinal has›lat›na eflittir.
TAM REKABET P‹YASASINDA F‹RMANIN KISA
DÖNEM DENGES‹ VE F‹RMA ARZ E⁄R‹S‹
A M A Ç
2
Tam rekabet piyasas›nda k›sa dönem dengesini elde edebilecek ve
firma arz e¤risini aç›klamak
Firmalar›n en önemli amaçlar›ndan birisi kâr maksimizasyonudur. Bir firman›n kâr›
ç›kt› miktar›na ba¤l› olarak de¤ifliklik gösterecektir. Toplam has›lat›ndan toplam
maliyetini ç›kararak bulabilece¤imiz firma kâr›n› maksimize eden üretim düzeyine,
firma dengesi üretim düzeyi de denilir. Çünkü bu üretim düzeyine eriflen firma
mecbur olmad›kça üretimini ne art›rmak ne de azaltmak ister. K›sa dönem firma
dengesi, toplam has›lat ile k›sa dönem toplam maliyet ya da marjinal has›lat ile k›sa dönem marjinal maliyet aras›ndaki iliflki incelenerek aç›klanabilir. Hangisi kullan›l›rsa kullan›ls›n ayn› sonuca var›lan bu iki yaklafl›m›n analizi afla¤›daki flekildedir.
Toplam Has›lat - Toplam Maliyet Yaklafl›m›
fiekil 5.3
TR - TC ve MR - MC
Yaklafl›mlar›n›n
Birlikte Gösterimi
TVC,TR,TC,
TC
A Baflabafl Noktas› (Kara geçifl)
B Baflabafl Noktas› (Zarara geçifl)
B
TR
TVC
D
Z
A
M
F
0
Q2
Q1
AR,
MR,
MC,
AC,
P
MC
a
AC
0
d
Q
Q3
b
AC
AR=MR=P
e
Q1
Q2
Q3
Q
118
Mikro ‹ktisat
SIRA S‹ZDE
Tam rekabet piyasas›nda k›sa dönem firma dengesinin ortaya konulmas›nda
kullan›lan ilk yaklafl›m toplam has›lat-toplam maliyet yaklafl›m›d›r. fiekil 5.3’ün üst
k›sm›nda firman›n toplam has›lat, toplam maliyet ve kar-zarar e¤rileri birlikte gösterilmifltir. Firma, toplam has›lat›n tolam maliyete eflit oldu¤u (TR = TC) Q1 üretim
düzeyinden sonra kâra geçmifltir. Q1’den daha düflük üretim düzeylerinde firmaS‹ZDE
n›n toplamSIRA
maliyetinin
toplam has›lat›ndan daha yüksek (TC > TR) olmas› nedeniyle firma zarar etmektedir. Firma, maksimum kâra TR ile TC aras›ndaki aral›¤›n
en genifl oldu¤u
ulaflacakt›r. Bunu ispat edebilmek için TC fonksiyonuna
D Ü fi Ü N E noktada
L‹M
çizilen ayn› zamanda TR’ye paralel konumdaki te¤etin bu iki fonksiyon aras›ndaki en genifl aral›¤› verece¤i görülür. Firman›n kâr elde etti¤i nokta TR’nin TC’den
S O R U
daha fazla oldu¤u
noktadan bafllar.
S O R U
Firma maksimum
TR ile TC aras›ndaki aral›¤›n en genifl oldu¤u noktada ulafl›r.
D ‹ K K kâra,
AT
D‹KKAT
Firma hiç
üretimde bulunmasa dahi 0F kadarl›k bir sabit maliyete katlanmak
SIRA S‹ZDE
zorundad›r. Üretime bafllad›¤›nda ise Q1 üretim seviyesine kadar zarar› devam
edecektir. Çünkü toplam maliyetleri hâlâ toplam has›lat›n›n üzerindedir (TC > TR).
AMAÇLARIMIZ
Firma bu alanda
zarar etmektedir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
S O R U
‹ NDT ‹EKRKNAETT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
Firman›n TCSIRA
> TRS‹ZDE
konumunda iken zarar etmesine ra¤men üretimine devam etmesinin seK
‹
T
A
P
bebi ne olabilir?
D Ü fi düzeyinde
ÜNEL‹M
Q1 üretim
TR ile TC e¤rileri A noktas›nda kesiflir. Bu noktaya baflaT E Ldenir.
E V ‹ Z Y OÇünkü
N
bafl noktas›
hem toplam has›lat hem de toplam maliyet (TR hem de
TC) bu noktada
eflittir. Bunun anlam› firman›n ne kâr ne de zarar etti¤iS O R birbirine
U
dir. Ayn› fley Q3 üretim düzeyinde B noktas›nda da gerçekleflmektedir. Bu nokta
da baflabafl noktas› olarak adland›r›l›r. Aradaki tek fark, A noktas›ndan sonra üre‹ NDT ‹EKRKNAETT
tim devam ettirildi¤inde firma kâr etmeye bafllayaca¤›ndan A noktas› kâra geçifl
noktas› olarak bilinirken B noktas›ndan sonra üretime devam ettirildi¤inde firma
SIRA
S‹ZDE
zarar etmeye
bafllayaca¤›ndan
B noktas› zarara geçifl noktas› olarak tan›mlan›r.
fiekil 5.3’te Q1 ile Q3 aras›nda çizilen bölge kâr alan› olarak tan›mlanm›flt›r. Bu
aral›kta toplam has›lat toplam maliyetten büyüktür (TR > TC). ‹ki e¤ri aras›ndaki
AMAÇLARIMIZ
aral›¤›n en genifl oldu¤u DZ’de ise firma en yüksek kar› sa¤layacak üretim düzeyine ulaflmaktad›r. Firman›n kâr-zarar iliflkisini daha iyi aç›klayabilmek için TR - TC
ile kâr e¤rileri
K ‹ ayn›
T A Pgrafikte gösterilmifltir. A ve B noktalar›na denk gelen Q1 ve Q3
noktalar› bafla bafl olarak tan›mlanm›flt›. Bu noktalarda TR = TC olaca¤›ndan kâr
da 0’a eflit olacakt›r. DZ büyüklü¤ü, TR ile TC aras›ndaki geniflli¤in maksimum oldu¤u noktayd›.
kâr da maksimum olaca¤›ndan kâr e¤risi de bu aral›kT E L E V ‹Bu
Z Y Oaral›kta
N
ta maksimum yapm›flt›r. ADBZ kâr alan› ile Q1Q2Q3M kâr alan›, DZ ile MQ2 büyüklükleri birbirine eflittir.
TERNET
Marjinal‹ NHas›lat
- Marjinal Maliyet Yaklafl›m›
Tam rekabet piyasas›nda firmalar›n kâr maksimizasyonu ile ilgili kullan›lan ikinci
yaklafl›msa marjinal maliyet-marjinal has›lat yaklafl›m›d›r. Bu yaklafl›ma göre marjinal has›lat›n marjinal maliyete eflit oldu¤u (MR = MC) üretim düzeyinde firman›n
k›sa dönem kâr› da maksimum üretim düzeyine ulaflmaktad›r. Grafik 5.3’ün alt k›sm›nda marjinal has›lat, marjinal maliyet, ortalama maliyet, ortalama has›lat (MR,
MC, AC, AR) aras›ndaki iliflki gösterilmifl ve daha sonra da bunlarla kâr aras›ndaki
119
iliflki ortaya konulmufltur fiekilde firman›n üretti¤i mal›n piyasa fiyat›n›n P oldu¤u
varsay›m› alt›nda marjinal maliyet (MC) ve ortalama maliyet (AC) e¤rileri çizilmifltir. Daha önceki aç›klamalar›m›zdan da hat›rlayaca¤›n›z gibi firman›n marjinal has›lat (MR) e¤risi ayn› zamanda ortalama has›lat e¤risi ve talep e¤risidir ve fiyat düzeyinde sabittir. Bu yüzden yatay eksene paralel çizilmifltir. AC e¤risi AR = MR =
P do¤rusunu (a) ve (b) gibi iki noktada kesmektedir. Bu, her iki noktada da ortalama maliyet ile ortalama has›lat e¤rileri (AC = AR) birbirlerine eflit oldu¤undan
firma bafla bafl durumdad›r. Ayn› do¤ru marjinal has›lat (MR), marjinal maliyet
(MC) e¤risi ile (d) noktas›nda kesiflmektedir. Kesifltikleri bu noktada marjinal has›lat marjinal maliyet (MR = MC) eflitli¤i sa¤lanm›fl ve Q2 üretim düzeyinde firma
kar›n› maksimize eden noktaya ulaflm›flt›r. Q2 üretim düzeyine kadar firman›n
marjinal has›lat (MR) e¤risi marjinal maliyet (MC) e¤risinin üzerinde yer almakta
ve firma üretime devam etti¤i sürece kâr›n› daha da art›rabilmektedir. Q3 üretim
düzeyinde ise marjinal maliyet e¤risi (MC), marjinal has›lat (MR) e¤risinin üzerinde kalmaktad›r. Bunun anlam› firman›n üretimini maliyetli bir flekilde gerçeklefltirdi¤idir. Yap›lmas› gereken fley üretimin k›s›larak kâr›n maksimize edildi¤i ve
marjinal has›lat›n marjinal maliyete (MR = MC) eflit oldu¤u Q2 üretim düzeyine kadar gelinmesidir.
fiekil 5.3’ün alt k›sm›nda MC = MR noktas›ndan (e) ortalama maliyet (AC) e¤risine kadar çizgi çekilmesi durumunda elde edilecek dikdörtgen alan bize firman›n
elde edece¤i kâr› vermektedir. Bu alan incelendi¤inde fiyat›n (P) ortalama maliyetten (AC) daha büyük olmas› firman›n da normalüstü (afl›r›) kâr elde etti¤ini gösterir. Q2 üretim düzeyinde AR = Q2d iken AC = Q2e kadard›r. Firma aradaki fark kadar ortalama kâr elde eder. Firman›n toplam kâr› ise PACed dikdörtgeninin alan›na eflittir. Q2 ile gösterebilece¤imiz bu üretim düzeyinde firma k›sa dönem dengeSIRA S‹ZDE
sine de ulaflm›flt›r.
K›saca, kar maksimizasyonuna hem toplam has›lat-toplam maliyet hem de marjinal maliyet-marjinal has›lat aç›s›ndan bakmak mümkündür.
SIRA S‹ZDE
K›sa dönemde normalüstü kâr› gören potansiyel (piyasa d›fl›nda bekleyen)
firmalar›n piSIRA S‹ZDE
S O R U
yasaya girmeleri mümkün müdür?
4
SIRA S‹ZDE
S O R U
Firma maksimum kâra MR = MC noktas›nda da ulafl›r.
D‹KKAT
D‹KKAT
K›sa Dönemde Firmalar ‹çin Denge Durumlar›
S O R U
SIRA S‹ZDE
S O R U
SIRA S‹ZDE
Firmalar›n sahip olduklar› maliyet yap›lar› ve piyasa fiyatlar›na ba¤l› normal kâr,
normalüstü kâr ve zarar elde ettikleri ve zararlar›na göre de kapan›p kapanmama
D‹KKAT
kararlar› ald›klar› görülmüfltür. Yukar›da firman›n normalüstüAMAÇLARIMIZ
kâr› aç›klanm›flt›. K›sa dönemde firman›n MR = MC üretim düzeyinde normalüstü kâr elde edebilmesi
S‹ZDE olmas› geiçin, firman›n satt›¤› mala istedi¤i fiyat›n, ortalama maliyetinin SIRA
üzerinde
K ‹ maliyetin
T A P
rekir. Kâr, yukar›da da belirtildi¤i gibi toplam has›lattan toplam
ç›kar›lmas› ile elde edilir.
AMAÇLARIMIZ
Firmalar›n normal kâr elde etmeleri de söz konusudur. ‹ktisadi anlamda normal
T E L E V ‹ Z Y O Nneden olakâr, piyasadaki hâlihaz›rda var olan firmalar›n piyasay› terk etmelerine
cak kadar düflük olmad›¤› ancak piyasaya girmeye niyetli, d›flar›da
firmaK ‹ T bekleyen
A P
lar için de cazip olmayacak kadar önemsiz bir büyüklüktür. TR = TC ve MC = MR
eflitli¤inin sa¤land›¤› üretim düzeyinde fiyat›n AC’ye eflit olmas› durumunda firma
‹NTERNET
için normal kar elde ediyordur ifadesi kullan›l›r.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
120
Mikro ‹ktisat
Bu tür bir piyasada firman›n üretti¤i mal veya hizmet için piyasa fiyat› firman›n
ortalama de¤iflken maliyetinin de alt›nda olufluyorsa firman›n negatif kâr› oldu¤u
veya zarar etti¤i söylenebilir.
Firma baflka bir deyiflle üretti¤i mal ve hizmet sat›fllar›ndan maliyetini ç›karacak
kadar gelir elde edememekte, zarar etmektedir. Firman›n bu durumda alaca¤› iki
türlü karar vard›r. Biri firmay› kapatmak ve piyasadan çekilmek, bir di¤eri de zarar etmesine ra¤men üretime devam etmektir.
Firman›n Zarar Etmesi Sonucu Kapanma Karar›
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Firma kapan›p kapanmama karar›n› ortalama de¤iflken maliyetlerine (AVC) bakarak verir. E¤er firman›n üretti¤i ürünler için piyasada gerçekleflen fiyat, firman›n
de¤iflken maliyetlerini dahi karfl›layam›yorsa firman›n çekilmesi gerekmektedir. Bu
SIRA S‹ZDEkapanmas› halinde katlanmas› gereken maliyetleri, sabit malidurumda firman›n
yetleri kadar olacakt›r.
Firman›n toplam de¤iflken maliyetleri, elde etti¤i toplam has›lat›n›n üstünde ise
piyasada oluflan fiyat hem ortalama maliyetin hem de ortalama de¤iflken maliyetin
alt›nda olur. Bu durumda firman›n kapanma karar› al›p piyasadan çekilmesi en
S O R U
mant›kl› olan›d›r.
Firma kapanma
D ‹ K veya
K A T zarar etmesine ra¤men piyasada kalma karar›n› ortalama de¤iflken
maliyetlerine göre al›r.
SIRA S‹ZDE
Firman›n Zarar Etmesine Ra¤men Üretime Devam Etme Karar›
Firman›n e¤er piyasa fiyat› ortalama de¤iflken maliyete (AVC) eflitse bu firma için
sabit maliyetlerini
(FC) karfl›layamasa bile ortalama de¤iflken maliyetlerini karfl›laAMAÇLARIMIZ
yabildi¤i söylenir. Firman›n bu noktada kapanma karar› almamas›n›n tek sebebi
ileride fiyatlar›n artaca¤›na iliflkin beklentisidir. Bu durumda, firma kapanmaktan‹ T A bir
P süre ara verecektir. Örne¤in sezonunda faaliyette bulunan
sa üretime Kbelirli
oteller veya firmalar gibi. Bu tür hizmet veren veya mal üreten firmalar her sezon
sonunda piyasadan ç›k›p sezon bafl›nda tekrar piyasaya girmektense ki bu da büT E L E V ‹ Z Y Oüretime
N
yük bir malliyettir,
belirli bir süre ara vermeyi tercih ederler.
Firman›n toplam de¤iflken maliyetlerinin toplam has›lat›n›n alt›nda olmas› durumunda, firma de¤iflken maliyetlerini karfl›layabilmektedir. Toplam maliyet e¤risinin, toplam has›lat e¤risinin üzerinde olmas› ise firman›n sabit maliyetlerini kar‹NTERNET
fl›layamad›¤› anlam›na gelir. Hat›rlayaca¤›n›z gibi toplam maliyet, toplam de¤iflken
maliyet ve toplam sabit maliyet toplam›ndan oluflur. Ortalama de¤iflken maliyetini
karfl›layabilen bir firman›n sabit maliyetlerini karfl›layamad›¤›n› buradan anl›yoruz.
Ortalama de¤iflken maliyet e¤risinin fiyat›n alt›nda olmas› durumunda firman›n bu
maliyetini karfl›layabildi¤i belirtilmifltir. Bu durumda olan bir firman›n, faaliyetlerine belirli bir dönem ara vermek koflulu ile devam etmesi beklenir.
K›sa Dönem Firma Arz E¤risi
Firma piyasada zarar etmesine ra¤men kalma veya piyasadan çekilme karar›n› verirken hep ortalama de¤iflken maliyetlerini (AVC) göz önünde bulundurur. Piyasa
fiyat›, firman›n AVC’nin minimum noktas›na eflit oldu¤unda üretime ara verir ancak piyasadan çekilmez. Fiyat AVC’nin minimum noktas›n›n üzerine ç›kt›¤› anda
firma da üretimde bulunmaya bafllar. Fiyat AVC’nin minimum noktas›n›n alt›na indi¤i anda ise firma art›k ne sabit maliyetini ne de de¤iflken maliyetini karfl›layama-
121
S‹ZDE de olmayaca¤›ndan ve gelecekte fiyat›n tekrar yükselece¤ine iliflkin birSIRA
beklentisi
d›¤›ndan kapanma karar› al›r. Buradan yola ç›karak firman›n üretime bafllay›p bafllamayaca¤› karar›n› ortalama de¤iflken maliyete bakarak ald›¤›D Üsöylenebilir.
Firma
fi Ü N E L ‹ M
AVC’nin minimum oldu¤u noktadan itibaren fiyat artt›kça üretimde bulundu¤una
göre marjinal maliyet e¤risinin bu nokta ve üzerindeki k›sm› firman›n k›sa dönem
S O R U
arz e¤risini oluflturacakt›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Tam Rekabetçi piyasalarda k›sa dönem firma arz e¤risi, ortalama de¤iflken
D ‹ K K A Tmaliyetin minimum oldu¤u noktadan bafllayan marjinal maliyet e¤risidir.
SIRA S‹ZDE
p
MC=S
AMAÇLARIMIZ
AC
p3
p2
p1
0
SIRA S‹ZDE
fiekil 5.4
KAVC
‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Q
TAM REKABET P‹YASASINDA UZUN DÖNEM F‹RMA
VE P‹YASA DENGES‹ VE P‹YASA ARZ E⁄R‹S‹
A M A Ç
3
Firman›n K›sa
Dönem Arz
E¤risi
AMAÇLARIMIZ
fiekil 5.4’te iliflki ortaya konulmaya çal›fl›lm›fl ve firma arz e¤risi kal›n siyah
renkli e¤ri ile gösterilip MC = S sembolleriyle de iflaretlenmifltir. Her bir firman›n
k›sa dönem arz e¤risi toplam› piyasa arz e¤risini verecektir. Tam rekabet piyasalar›nda arz e¤risi ayn› zamanda marjinal maliyet e¤risi oldu¤undan piyasa arz e¤risi
de firmalar›n MC e¤rilerinin toplam›d›r. fiekil 5.4’te P1 fiyat›, AVC’nin minimum
noktas›na eflittir. Firma kapanma durumu ile karfl› karfl›yad›r. Fiyat P2 düzeyinde
iken ortalama maliyetinin (AC) minimum oldu¤u noktaya eflittir ve normal kâr elde etmektedir. Ne zaman ki fiyat P3 seviyesine ç›km›flt›r, firma için de afl›r› kâr söz
konusu olur.
D‹KKAT
Tam rekabet piyasas›nda uzun dönem firma dengesinin elde edilifli ve uzun dönem piyasa arz e¤risini aç›klamak
Uzun Dönem Piyasa Arz E¤risi
Tam rekabet piyasas›nda denge, bafllang›çta e1 noktas›nda söz konusu iken fiyat
minimum AC’ye ve miktar Q1e eflittir. Bu noktada piyasada var olan firman›n üretim miktar› q1 kadard›r. Herhangi bir sebeple tüketicilerin taleplerindeki art›fl, ta-
122
Mikro ‹ktisat
lep e¤risinde sa¤a do¤ru kaymaya neden olacakt›r. fiekil 5.5’te görüldü¤ü gibi yükselen fiyat, piyasada var olan firmalar›n kârlar›n› art›rabilmek için üretimlerini q2’ye
ç›karmalar›na sabep olacakt›r. Görüldü¤ü gibi fiyatlar marjinal maliyetin üstündedir ve firmalar normalüstü kâr elde etmektedirler. Bu normalüstü kâr piyasaya yeni firmalar›n girmesine neden olacakt›r. Piyasadaki firma say›s›ndaki art›fl piyasa
arz e¤risini sa¤a S2’e kayd›racakt›r. Yeni denge e2’de oluflurken bu dengede fiyat
arz ve talepteki kaymalar›n yönü ve büyüklü¤ü ayn›d›r. Bu tür piyasalarda faaliyet
gösteren firmalar›n ayn› zamanda maliyetlerinin de özdefl oldu¤u kabul edilir. Bu
nedenle fiyat, bafllang›çtaki seviye ile ayn›, miktar ise Q2 seviyesindedir. Bafllang›çtaki piyasa dengesi e1 ve arz ve talepteki kaymalar sonucunda oluflan e2 dengeleri birlefltirildi¤inde piyasan›n uzun dönem arz e¤risi elde edilmifl olur. Uzun dönem arz e¤risinin yatay eksene paralel olmas›n›n sebebi fiyat›n bafllang›çtaki seviyeye dönmüfl olmas›d›r.
fiekil 5.5
Sabit Maliyetli Piyasalarda Uzun Dönem Arz E¤risi
P
P
MC
P
X
Y
AC
Z
S1
S2
AC
P
e2
e1
H
LRS
AC
D2
D1
0
q1 q2
Firma
0
Q1
Q2
Q
Piyasa
Firman›n maliyetleri sabit oldu¤undan firman›n uzun dönemdeki dengesi yine ayn› ortalama maliyet e¤risinin minimum noktas›nda gerçekleflmekte ve firma normal
kâr elde etmektedir. Yani firma bafllang›çtaki gibi q1 düzeyinde ürün üretecektir.
Yukar›da da görüldü¤ü gibi tam rekabetçi piyasalarda uzun dönem arz e¤risi,
AC fiyat seviyesindeki bu ortalama maliyet e¤risinin (AC) minimum oldu¤u noktad›r ve yatay eksene paraleldir. Ancak e¤er üretim miktar›ndaki art›fl üretimde kullan›lan önemli ara mallar›n fiyatlar›n› da art›r›yorsa veya piyasada faaliyette bulunan firmalar›n say›s› az ise uzun dönem arz e¤risi pozitif e¤ime sahip olabilir. Örne¤in bu¤day üretimi herhangi bir sebeple art›fl göstedi¤inde tarla daha de¤erli hale gelecek ve tarlaya ödenen kiralar da artacakt›r. Kiralar›n artmas› her bir çiftçinin
ödeyece¤i ortalama maliyeti art›racakt›r. Uzun dönem arz e¤risinin pozitif e¤ime
sahip olmas›na neden olacak bir baflka etmense piyasada üretimi düflük maliyetlerle gerçeklefltirecek az say›da firman›n olmas›d›r. Piyasa ç›kt›s›n›n artmas› için
daha az etkin firmalar›n piyasaya girmesi gerekir. fiekil 5.6’da n1 tane etkin firma
AC1 gibi düflük ortalama maliyet seviyesinde üretimde bulunmaktad›r. Bu maliyet
seviyesinde firmalar q1 kadar üretim yapmaktad›r. Bu firmalar›n piyasa üretim miktar› Q1 kadard›r.
123
fiekil 5.6
Artan Maliyetli Piyasalarda Uzun Dönem Arz E¤risi
MC
P
P
AC2
S2
P2
AC2
AC1
e2
S1
P1
AC1
LRS
D2
e1
D1
0
q1
q2
Firma
0
Q1
Q2
Q
Piyasa
E¤er piyasadaki talep Q1 ‘den bir miktar daha fazla ise (Q1 ile Q2 aral›¤›) üretimin ortalama maliyeti de yükselmektedir. Bu aral›ktda üretimin maliyeti daha yüksek oldu¤u için uzun dönem arz e¤risi de bu aral›kta pozitif e¤ime sahiptir. AC2 seviyesinde ise n2 kadar firma vard›r. Bunlar n1’den farkl› firmalard›r ve flekilden de
anlafl›laca¤› gibi bu firmalar daha yüksek ortalama maliyetle üretim yapmaktad›r.
Bu firmalar ayn› ortalama maliyeti paylaflt›klar› için uzun dönem arz e¤risi bu seviyede yine yatay eksene paraleldir. E¤er üretim miktar› Q2 üretim seviyesinin de üstüne ç›karsa uzun dönem arz e¤risi yine pozitif e¤ime sahip olacakt›r.
Artan ve sabit maliyetli piyasalarda uzun dönem arz e¤risinin nas›l olaca¤›n›
inceledik. fiimdi de azalan maliyetli piyasalarda uzun dönem arz e¤risinin nas›l
olufltu¤una bakal›m. fiekil 5.7 azalan maliyetli piyasalar› göstermektedir. Bafllang›çta piyasa D1 ve S1 e¤rilerinin kesiflti¤i e1 konumunda dengededir. Bu noktada
piyasada faaliyet gösteren firma q1 kadar üretimde bulunmaktad›r. Piyasadaki
ürüne olan talebin herhangi bir sebeple artmas› durumunda talep e¤risi D2 konumuna gelecektir. Bu noktada ürünün fiyat› (P2) daha yüksektir. Bunun iki sonucu vard›r. Birincisi, piyasada var olan firmalar bu yüksek fiyattan üretimlerini (q2)
art›r›rlar. ‹kincisi, bu tür piyasalarda girifl engeli söz konusu olmad›¤› için d›flar›daki potansiyel firmalar piyasaya girmeye bafllarlar. Bu durum arz e¤risinin de sa¤a do¤ru kaymas›na ve S2 konumuna gelmesine neden olur. Sonuç olarak artan
talebe karfl›l›k arzdaki art›fl daha çok olaca¤›ndan yeni denge daha yüksek ç›kt›
(Q2) ve daha düflük fiyat (P3) seviyesinde belirlenecektir. Üretim miktar› artt›kça
firman›n maliyet e¤rileri afla¤› do¤ru kaymaktad›r. Yeni denge noktalar› birlefltirildi¤inde piyasadaki azalan maliyetli firmalar için negatif e¤imli uzun dönem arz
e¤risi elde edilir.
124
Mikro ‹ktisat
fiekil 5.7
Azalan Maliyetli Piyasalarda Uzun Dönem Arz E¤risi
MC
P
P1
P1
q1 q2
Firma
Tam Rekabet
Piyasas›nda Uzun
Dönem Firma ve
Endüstri Dengesi
SIRA S‹ZDE
5
0
S2
e1
P3
P3
fiekil 5.8
S1
P2
P2
0
P
e2
Q1
Piyasa
D1
Q2
D2
LRS
Q
Uzun dönem koflullar› k›sa dönemden farkl›l›k gösterir. K›sa dönemde fiyat,
marjinal maliyetin üzerine ç›kt›kça firman›n kâr› da art›fl gösterecektir. Firman›n k›sa dönemde pozitif kâr elde etme olas›l›¤› söz konusudur. Bu durum, piyasan›n d›fl›nda bekleyen ve girmeye niyeti olan (potansiyel) firmalar için oldukça cazip bir
durumdur. Ancak bu potansiyel firmalar, girifl-ç›k›fl engeli olmamas›na ra¤men k›sa dönemde ölçeklerini veya kapasitelerini de¤ifltiremeyecekleri için piyasaya giremezler. Uzun dönemde ise tüm girdiler de¤iflken oldu¤undan kapasite art›rmak
veya ölçe¤i büyütmek mümkündür. Firmalar hem kapasitelerini art›r›p daha çok
üretimde bulunduklar› için hem de piyasaya yeni giren firmalar sebebiyle piyasa
üretim miktar› artar ve fiyatlar düflmeye bafllar. Pozitif kâr›n söz konusu oldu¤u piyasalara d›flar›dan giren her bir potansiyel firma var olan kâr› biraz daha düflürür.
Bir baflka deyiflle, firma bafl›na düflen kâr her bir firma ile daha da azal›r. Firmalar›n negatif kâr elde ettikleri bile görülür. Ancak zarar minimizasyonu yapan firmalar›n piyasadan ç›kmas› sonucunda fiyatlar tekrar yükselmeye bafllar. Uzun dönemde firma bafl›na düflen kâr s›f›r oluncaya kadar potansiyel firmalar piyasadan
ç›kmaya devam ederler. Bu noktada piyasa fiyat› da ortalama maliyetin minimum
oldu¤u noktada (P = AC) oluflur. Bu fiyat, piyasada var olan firmalar›n piyasadan
ayr›lmas›na neden olmayacak kadar büyük ancak potansiyel firmalar›n piyasaya
girmesi için bir teflvik yaratmayacak kadar düflüktür. Böylece hem firma hem de
piyasa dengesi sa¤lanm›fl olur.
fiekil 5.8’de de görüldü¤ü gibi firman›n ve endüstrinin hem k›sa dönem (SRMC ve SRAC) hem de uzun
P, MC,MR,AC,AR
SRMC LRMC
dönem (LRMC ve LRAC) ortalama
LRMC
SRAC
ve marjinal maliyetleri, P fiyat›nda
ve Q miktar seviyesinde dengeye
gelmifltir. Bu seviye yukar›da da beP
P=MR=AR=D
lirtildi¤i gibi fiyat potansiyel firmalar›n piyasaya girmeleri için teflvik
yaratmayacak kadar düflük ve piyaQ
0
sada hâlihaz›rda faaliyette bulunan
Q
firmalar›n da ç›kmalar›na neden olmayacak kadar yüksektir.
Neden tam rekabet
firmalar› 0 ekonomik kâr elde etmelerine ra¤men piyasay› terk etSIRA S‹ZDE
mezler?
S O R U
S O R U
Firmalar›n birincil amac› kâr elde etmek oldu¤una göre e¤er girifllerin serbest
olmas› belirli bir süre sonra kâr› s›f›ra indirecekse ve buna ra¤men firmalar piyasadan çekilmiyorsa bunun bir sebebi olmal›d›r.
S›f›r kâr› daha iyi anlayabilmek için, kâr›n toplam has›lattan toplam maliyetin
ç›kar›lmas› fleklinde hesapland›¤›n› tekrar hat›rlayal›m. ‹ktisatç›lar, maliyet kavram›n› muhasebecilerden farkl› tan›mlarlar. Bu fark maliyetin nas›l hesapland›¤› ile
ilgilidir. ‹ktisatç›lar›n kâr› hesaplarken hem aç›k hem de örtük maliyetleri dikkate
ald›klar›, muhasebecilerinse sadece aç›k maliyetleri göz önünde bulundurduklar›n›, üretim ve maliyet ünitelerinden biliyoruz.
Ekonomik kâr = Toplam haslat - Toplam maliyet (aç›k + örtük maliyetler)
Muhasebeci kâr› = Toplam has›lat - Toplam maliyet (aç›k maliyetler)
Bu anlamda bakt›¤›m›zda, muhasebeciler firmadan ç›kan paran›n kayd›n› tutarken f›rsat maliyetinden kaynaklanan firman›n kayb›n› göz önünde bulundurmazlar. Sonuç olarak s›f›r ekonomik kâr durumunda, ekonomik kâr s›f›r iken muhasebeci kâr› pozitiftir ve firma faaliyetini sürdürmeye devam eder.
TAM REKABET P‹YASASINDA REFAH VE ETK‹NL‹K
A M A Ç
4
Tam rekabet piyasas›nda refah ve etkinlik duumunu aç›klamak
Toplumun refah›n› (W) ölçmenin yollar›ndan bir tanesi tüketici art›¤› (CS) ile üretici art›¤›n›n (PS) toplanmas›d›r.
W = CS + PS
Formülden de anlafl›ld›¤› gibi üretici ve tüketici art›¤›, refah söz konusu oldu¤unda eflit bir öneme sahiptir. ‹ktisatta dikkat çeken sonuçlardan bir tanesi de tam
rekabetçi piyalarda refah›n maksimize edildi¤idir.
Tam rekabetçi piyasalarda daha az veya daha fazla ç›kt› üretimi toplumun refah
seviyesini düflürecektir. Tam rekabetçi ç›kt› seviyesinin alt›nda gerçeklefltirilen üretim miktar› refah seviyesini düflürür. fiekil 5.9’da tam rekabet piyasas›nda denge
e1’de gerçekleflmektedir. Bu noktaya denk gelen Q1 üretim miktar› ile P1 fiyat düzeyinde tüketici art›¤› CS1 = A + B + C ve üretici art›¤› PS1 = D + E’den oluflmaktad›r. Toplam refah da W1 = A + B + C + D + E fleklindedir. Üretim seviyesinin Q2ye
düflmesi durumunda fiyat P2ye ç›kacak ve e2 noktas›nda tüketici art›¤› CS2 = A, üretici art›¤› da PS2 = B + D olacakt›r.
∆CS = CS2 - CS1 = A - (A + B + C) = -B -C
Tüketiciler, B alan›n› kaybederler çünkü sat›n ald›klar› Q2 birim mal için (P2 - P1
kadar) tam rekabetçi piyasa ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda daha fazla ödemek zorunda kalm›fllard›r. C alan›n› kaybederler çünkü ürünleri daha yüksek fiyattan (Q1 yerine Q2
kadar) sat›n alm›fllard›r.
125
126
Mikro ‹ktisat
fiekil 5.9
Ç›kt› Miktar›n›n
Tam Rekabet
Seviyesinin Alt›na
Düflürülmesi Refah
Seviyesini Azalt›r.
P
P2
MC1=P1
A
B
e2
C
E
S
e1
D
0
D
Q2
Tam Rekabet Ç›kt›s›
Tüketici art›¤›, CS A+B+C
Üretici art›¤›, PS
D+E
Refah, W=CS+PS
A+B+C+D+E
Q
Q1
Daha Düflük Ç›kt› Fark
A
-B-C= CS
B+D
B-E= PS
A+B+D
-C-E= AW
Üretici art›¤›ndaki de¤iflme ise
∆PS = PS2 - PS1 = (B + D) - (D + E) = B - E
Üreticiler P1 yerine P2 fiyat›ndan Q2 kadar satt›klar› için B alan›n› kazand›lar.
Daha az miktarda mal satt›klar› için de (Q2 - Q1) E alan›n› kaybettiler. Refah seviyesindeki de¤iflim ise ∆W = W2 - W1 fleklindedir.
∆W = ∆CS + ∆PS = (-B - C) + (B - E) = -C - E
B alan› tüketicilerden üreticilere transfer oldu¤u için refah› etkilemez. Refahtaki azalman›n sebebi, tüketicilerin C alan›n› ve üreticilerin E alan›n› kaybetmesidir.
Refahtaki bu kay›p ∆W = -C - E alan› kadard›r. Tüketiciler ekstra ç›kt›ya onu üretmenin marjinal maliyetinden daha fazla de¤er verdikleri için toplumun refah›nda
azalma meydana gelmifltir.
Tam rekabetçi ç›kt› seviyesinin üstünde gerçeklefltirilen üretim miktar›, üretilen
ekstra miktar›n üretim maliyeti tüketicilerin ekstra mala verdi¤i de¤eri aflt›¤› için refah seviyesini düflürür. fiekil 5.10’da üretim miktar›n›n tam rekabetçi piyasa seviyesinin üstüne ç›kar›lmas› durumunda refah seviyesinin nas›l etkilendi¤i gösterilmektedir. Bafllang›çta piyasa e1 noktas›nda dengededir. Bu denge miktar›nda Q1 denge miktar›n› ve P1 denge fiyat›n› göstermektedir. Üretim miktar›n›n Q1den Q2ye ç›kar›lmas› durumunda fiyat P2ye düflmüfl ve talep e¤risi üzerinde e2 noktas›na gelinmifltir. Tüketicilerin daha ucuza bulduklar› maldan daha fazla sat›n alacaklar›
kesindir. Bu durumda tüketici art›¤›
∆CS = C + D + E
kadar art›fl göstermifltir. P1 bafllang›ç fiyat›nda üretici art›¤› C + F kadard›. Daha büyük miktarda üretimin maliyeti, arz e¤risinin alt›nda Q2ye kadar olan k›s›m B + D
+ E + G + H alan›na eflittir. Üreticiler bu miktar› F + G + H alan›na eflit olan
P2Q2den satabilirler. Bu yüzden, yeni üretici art›¤› F - B - D - E fleklindedir. Sonuç,
üretim miktar›ndaki art›fl üretici art›¤›n›n düflmesine neden olur.
∆PS = -B - C - D - E
127
Üreticiler, tüketici art›¤›ndaki art›fltan daha fazla kaybettikleri için yeni refah
afla¤›daki gibidir.
∆W = ∆CS + ∆PS = (C + D + E) + (-B - C - D - E) = -B
fiekil 5.10
P
Ç›kt› Miktar›n›n
Tam Rekabet
Seviyesinin Üstüne
Ç›kar›lmas› Refah
Seviyesini Azalt›r.
S
MC2
MC1=P1
P2
A
e1
C
D E
B
e2
D
F
G
0
H
Q1
Tam Rekabet Ç›kt›s›
Q2
Q
Daha Yüksek Ç›kt› Fark
Tüketici Art›¤›, CS
A
A+C+D+E
C+D+E= CS
Üretici Art›¤›, PS
C+F
F-B-D-E
-B-C-D-E= PS
Refah, W=CS+PS
A+C+F
A+C+F-B
-B= W
Kayb›n meydana gelme sebebi tüketicilerin Q2 - Q1 kadar ekstra ç›kt›ya sadece E + H kadar de¤er vermeleridir ki bu de¤er üretim maliyeti olan B + E + H’den
daha azd›r. Yeni fiyat P2, Q2 kadarl›k üretimin marjinal maliyetinden (MC2) daha
azd›r. Bu noktada gerçeklefltirilen üretim miktar› oldukça fazlad›r. Bu da bir etkinsizlik sebebidir.
Tam rekabet piyasalar›nda refah›n maksimize edilmesinin sebebi, tam rekabet
dengesinde fiyat›n marjinal maliyete eflit olmas›d›r. Bu noktada arz ve talep birbirine eflittir ki bu da fiyat›n marjinal maliyete eflit oldu¤unu garantiler. Fiyat›n marjinal maliyete eflit olmas› durumunda, tüketicilerin üretimin son birimine verdikleri de¤er, üretilen son birimin maliyetine eflittir. E¤er tüketiciler üretilen son birime,
marjinal maliyetinden daha fazla de¤er verirlerse üretim art›r›ld›kça refah da artacakt›r. Ayn› flekilde, e¤er tüketiciler son birime marjinal maliyetinden daha az de¤er verirlerse daha düflük üretim düzeylerinde yine refah artacakt›r. Fiyat›n marjinal maliyetin üzerinde belirlenmesi durumunda tüketici refah› olumsuz etkilenece¤inden tüketiciler de sat›n almaya niyetli olduklar› mal ve hizmetler için marjinal
maliyete eflit bir fiyat ödemekten memnundurlar. Bu ba¤lamda bak›ld›¤›nda tam
rekabet piyasalar› hem refah hem de etkinlik aç›s›ndan en ideal piyasad›r.
128
Mikro ‹ktisat
Özet
A M A Ç
1
A M A Ç
2
Tam rekabet piyasas›n› ve tam rekabet piyasas›n›n özelliklerini tan›mlamak
Tam rekabet piyasas› di¤er piyasa yap›lar›ndan
birçok yönü ile daha farkl›d›r. Bu piyasalarda rekabet oldukça fazlad›r. Çok say›da firma söz konudur. Piyasaya girifl ve ç›k›fl konusunda herhangi bir engel yoktur. Potansiyel firmalar pozitif kâr
gördüklerinde piyasaya girebilir ve negatif kâr›
gören hâlihaz›rda firmalar, bu piyasay› herhangi
bir vergi veya ücret ödemeden terk ederler. Ürünler birbirinin neredeyse ayn›s›d›r. Ürünler aras›nda belirli bir fark yoktur. Piyasada var olan al›c›
ve sat›c›lar hem ürünün kalitesi hem de fiyat›
hakk›nda tam bilgiye sahiptir.
Tam rekabet piyasas›nda k›sa dönem dengesini elde edebilecek ve k›sa dönem arz e¤risini aç›klamak
Firmalar k›sa dönemde piyasa fiyat›ndan satt›klar› mal veya hizmet sat›fl›ndan elde ettikleri gelirleri ile ortalama de¤iflken maliyetlerini karfl›lay›p
karfl›layamad›klar›na bakarlar. Marjinal maliyetin, ortalama de¤iflken maliyetinin minimum noktas›na eflit oldu¤u nokta ve üzerinde üretim karar› al›rlar. Bu durumda k›sa dönem arz e¤risinin,
marjinal maliyet e¤risinin ortalama de¤iflken maliyetin minimum oldu¤u nokta ile üzerinde kald›¤› noktaya eflit oldu¤u söylenebilir. Bu piyasalarda firmalar kâr maksimizasyonu kararlar›n›
al›rken toplam has›latlar› ile toplam maliyetlerini
karfl›laflt›rabilir veya marjinal maliyetin marjinal
has›lata eflit oldu¤u noktada kârlar›n›n maksimize oldu¤unu görebilirler.
A M A Ç
3
A M A Ç
4
Tam rekabette uzun dönem firma dengesini ve
uzun dönem piyasa arz e¤risini aç›klamak
K›sa dönemde kâr elde eden firmalar, potansiyel
firmalar›n uzun dönemde piyasaya girmesine neden olur. Bu noktada potansiyel firmalar elde ettikleri kâr normal kâra eflit oluncaya kadar piyasaya girmeye devam ederler. Ayn› zamanda fiyat› da ortalama maliyetin minimum oldu¤u seviyede belirlerler ki bu fiyat ne piyasada faaliyette
bulunan firmalar›n piyasay› terk etmelerine neden olacak kadar düflük ne de potansiyel firmalar›n piyasaya girmelerine neden olacak kadar
yüksektir. Bu durumda uzun dönemde hem firma hem de piyasa dengesi sa¤lanm›fl olur. Uzun
dönem arz e¤risi, sabit maliyetli piyasalarda yatay eksene paralel, artan maliyetli piyasalarda
pozitif ve azalan maliyetli piyasalarda ise negatif
e¤ime sahip e¤rilerden oluflur.
Tam rekabet piyasalar›nda refah ve etkinlik durumunu aç›klamak
Tam rekabet piyasalar›nda hem tüketici hem de
üretici aç›s›ndan bak›ld›¤›nda rehah›n sa¤land›¤›
ve bu tür piyasalar›n etkin oldu¤u söylenir. Bu
tür piyasalar ideali oluflturdu¤u için bu konularda da karfl›laflt›rma yap›lmas›na imkân sa¤lar. Fiyat›n marjinal maliyete eflit olmas› etkinlik sebebidir çünkü bu noktada arz ve talep de birbirine
eflittir. Fiyat›n yükselmesi veya düflmesi hem tüketiciler hem de üreticiler aç›s›ndan refah kayb›na neden olur.
129
1. Bir firman›n fiyat kabullenici olmas›ndan ne anl›yorsunuz?
a. Fiyat› belirleme konusunda belirli bir güce sahip
oldu¤unu
b. Firman›n piyasa gücüne sahip oldu¤unu
c. Firman›n monopol gücüne sahip oldu¤unu
d. Firman›n fiyat› etkileyemeyecek kadar küçük oldu¤unu
e. Firman›n oligopol gücüne sahip oldu¤unu
2. Tam rekabet piyasalar›nda herhangi bir firmaya ait
talep e¤risi nas›ld›r?
a. Negatif e¤ime sahiptir.
b. Yatay eksene paraleldir.
c. E¤imi s›f›ra eflittir.
d. Pozitif e¤ime sahiptir.
e. Firmaya ait talep e¤risi söz konusu de¤ildir.
3. Firman›n normalüstü kâr elde edebilmesi için afla¤›dakilerden hangisi gereklidir?
a. Fiyat›n ortalama maliyetin üstünde belirlenmesi
b. Fiyat›n ortalama maliyetin alt›nda belirlenmesi
c. Fiyat›n ortalama maliyete eflit belirlenmesi
d. Fiyat›n ortalama has›lat›n üstünde belirlenmesi
e. Fiyat›n ortalama has›lata eflit belirlenmesi
4. Tam rekabet piyasalar›nda etkinlikten söz edilebilir mi?
a. Fiyat k›sa dönemde normalüstü kâra neden olacak kadar yükseldi¤i için etkinsiz piyasalard›r.
b. Gerçekte olmayan piyasalard›r, etkin de¤ildirler.
c. Zarar etmesine ra¤men kapanmayan firmalar›n
var oldu¤u piyasalarda etkinlikten söz edilemez.
d. Faiz oranlar› bu tür piyasalarda oldukça yüksektir. Etkin de¤ildir.
e. En etkin piyasalard›r ve ideali oluflturur.
5. Çok say›da al›c› ve sat›c› olmas›, homojen ürün, girifl-ç›k›fl engelinin olmamas› gibi özellikler hangi piyasa
yap›s›nda gözlenir?
a. Oligopol
b. Monopol
c. Monopolcü rekabet
d. Tam rekabetçi
e. Eksik rekabet
6. Tam rekabet piyasalar›na uzun dönemde sonsuz say›da firman›n girememe nedeni ne olabilir?
a. Yasalar
b. Vergiler
c. Firmalar›n piyasa gücüne sahip olmas›
d. Firmalar›n fiyat belirleyici olmas›
e. Firma bafl›na düflen kâr›n negatif olmas›
7. Tam rekabet piyasalar›nda potansiyel firmalar› k›sa dönemde piyasaya girme konusunda cezbeden fley nedir?
a. Yasal engelin olmamas›
b. Normalüstü kâr
c. Normal kâr
d. Vergilerin olmamas›
e. Firmalar›n fiyat belirleyici olmas›
8. Firman›n maksimum kâra ulaflabilmesi için ne gereklidir?
a. MR = MC
b. MR = AR
c. P = D
d. D = S
e. S = TR
9. Bir
lerden
a.
b.
c.
d.
e.
piyasan›n yap›s›n›n belirlenmesinde afla¤›dakihangisi belirleyici de¤ildir?
Al›c› ve sat›c› say›s›
Sat›lan ürünlerin benzer olup olmad›¤›
Girifl-ç›k›fl engelinin varl›¤›
Faiz oran›
Ürünlerin homojen olup olmad›¤›
10. Sabit maliyetli firmalar›n uzun dönem arz e¤risi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Yatay eksene paraleldir.
b. Düfley eksene paraleldir.
c. Negatif e¤ime sahiptir
d. Pozitif e¤ime sahiptir.
e. Bu tür piyasalar›n arz e¤rileri yoktur.
130
Mikro ‹ktisat
1. d
S›ra Sizde 1
Tam rekabet piyasas›nda söz edilen homojen yani birbirinin neredeyse t›pat›p ayn› ve birbirlerinin tam ikamesi olan ürünlere örnek olarak alt›n, bu¤day, m›s›r
gösterilebilir.
2. b
3. a
4. e
5. d
6. e
7. b
8. a
9. d
10. a
Bir firman›n fiyat kabullenici olmas› ile fiyat› etkileyemeyecek kadar küçük oldu¤u, fiyat üzerinde herhangi bir etkisi olmad›¤›, bu yüzdende
fiyat› kabul eden oldu¤u anlafl›l›r.
Tam rekabet piyasas›nda herhangi bir firman›n
talep e¤risi bu piyasalarda faaliyet gösteren firmalar›n fiyat› kabul eden olmas›ndan dolay› yatay eksene paraleldir.
Bir firman›n normalüstü kar elde edebilmesi
için fiyat›n ortalama maliyetinin üzerinde belirlenmesi gerekir. Ancak bu durumda, firma tüm
maliyetlerini karfl›layabilecek ve üstüne kendisine de bir miktar kar kalacakt›r.
Tam rekabetçi piyasalar en etkin piyasalard›r ve
ideali oluflturur. Bu tür piyasalarda kaynaklar
tam kapasite ile çal›fl›r ve at›l durumda bulunan
kapasite söz konusu de¤ildir. Sat›c›lar ve müflteriler piyasa da oluflan fiyattan memnundur.
Say›lan özellikler tam rekabetçi piyasalara aittir.
Tam rekabetçi piyasalarda uzun dönemde piyasaya sonsuz say›da firma giremez. K›sa dönemde kar›n pozitif olmas› ve girifl engeli olmamas›ndan dolay› firmalar uzun dönemde piyasaya
girifl yaparlar. Ancak her bir firma girifli ile firma
bafl›na düflen kar azalmaya bafllar. Belirli bir firma say›s›nda kar s›f›r olur ve firma girifli devam
ederse kar negatife düfler.
K›sa dönemdeki pozitif kar firmalar›n piyasaya
girifli konusunda di¤er firmalara teflvik yarat›r.
Tam rekabetçi piyasalarda kar maksimizasyonu
kural› MR=MC’dir.
Say›lanlar aras›nda faiz oran›n›n piyasa yap›s›n›n belirleyicili¤i üzerinde bir etkisi yoktur.
Sabit maliyetli firmalar›n uzun dönem arz e¤risi
yatay eksene paraleldir. Bunun sebebi maliyetlerin sabit olmas›d›r.
S›ra Sizde 2
Tam rekabet piyasas› günümüzde her ne kadar ender
rastlanan ve varsay›mlar› çok fazla geçerli olmayan piyasalarsa da çal›fl›lmalar›n›n sebebi, bu tür piyasalar›n
ideal bir piyasa türü olmas›d›r. Her fleyden önce k›t
kaynaklar›n en etkin ve en verimli flekilde kullan›lmas›na olanak sa¤lar. Bu nedenle bu piyasa bir çeflit referans oluflturur. Di¤er piyasa çeflitlerinin karfl›laflt›r›lmas›na ve daha iyi anlafl›lmas›na olanak sa¤lar.
S›ra Sizde 3
Firman›n TC > TR iken üretimine devam etmesinin sebebi, TC e¤risinin negatif e¤ime sahip olmas› yani azalan olmas›d›r.
S›ra Sizde 4
Tam rekabet piyasas›nda firmalar›n k›sa dönemde pozitif kâr elde etmeleri söz konusudur. Pozitif kâr› gören
potansiyel firmalar bu piyasalarda girifl-ç›k›fl engeli bulunmad›¤› için piyasaya girmek isteyeceklerdir. Ancak
k›sa dönemde bu, mümkün de¤ildir. Çünkü firmalar›n
k›sa dönemde piyasaya girmeleri, örne¤in fabrika açmalar› mümkün olamayacakt›r. Bu nedenle firmalar›n
bu sorunlar›n› uzun dönemde halledip piyasaya girdikleri görülür.
131
S›ra Sizde 5
S›f›r kâr› daha iyi anlayabilmek için, kâr›n toplam has›lattan toplam maliyetin ç›kar›lmas› fleklinde hesapland›¤›n› tekrar hat›rlayal›m. ‹ktisatç›lar, maliyet kavram›n›
muhasebecilerden farkl› tan›mlarlar. Bu fark maliyetin
nas›l hesapland›¤› ile ilgilidir. Firmalar üretimleri esnas›nda birtak›m girdiler kullan›rlar. Bu girdileri ya kiralar
ya da sat›n al›rlar. Girdiler için verdikleri paralar› muhasebelefltirmek zorundad›rlar. Örne¤in yan›nda üretim
için 3 kifli çal›flt›r›yorsa ve bunlara T600’den her ay
T1.800 ödüyorsa firman›n iflçi gideri T1.800’dir. ‹flçi gideri bir maliyettir ve aç›k maliyet olarak adland›r›l›r.
Öte yandan firmalar sahip olduklar› üretim maliyetlerini kendi üretim süreçlerinde kulland›klar›nda, onlar› kiraya vermekten veya satmaktan dolay› elde edecekleri
gelirden vazgeçmifl olurlar. Örne¤in iktisat bölümünden bir ö¤rencinin mezun olduktan sonra T1.200 maaflla bir yerde çal›flmaktansa kendi kurdu¤u ifl yerinde
müdür olarak çal›flmaya bafllad›¤›n› varsayal›m. Bu ö¤renci için T1.200 bir f›rsat maliyetidir ve iktisatç›lar bu
mebla¤› da maliyetlerinin içinde hesaplarlar. Bu maliyetlerde firmalar için örtük maliyetler olarak tan›mlan›r.
‹ktisatç›lar kâr› aç›klarken hem aç›k hem de örtük maliyetleri kullan›rlar. Bu ba¤lamda bakt›¤›m›zda tam rekabet piyasalar›nda firmalar›n s›f›r kâr elde ettikleri söylendi¤inde bahsedilen ekonomik kârd›r ve muhasebeci
kâr› pozitiftir.
Carlton, D.W. J. M. Perloff, Modern Industrial Organization, (2000) Addison Wesley Longman, New
York third edition,
Griffiths, A. (2000), Intermediate Microeconomics: Theory and Application, Pearson Education, Boston,
‹kinci bask›
Dinler, Zeynel. (2010) Mikro ‹ktisat, Bursa.
Macconnell, Campbell R. Brue, Stanley L.,ve Flynn, Sean M. (2012). Microeconomics, MacGraw-Hill/Irwin, New York.
Paras›z, ‹lker. (2011), Mikro Ekonomi, Bursa
Parkin, Michael. (2012), Microeconomics, Pearson
Education, Boston.
Perloff, J.M. (2007) Microeconomics, Pearson Education, Boston, fourth edition
Pindyck, R.S., D.L. Rubinfeld, (2009), Microeconomics, Pearson Education, Boston, yedinci bask›
Ünsal, Erdal M. (2010), Mikro ‹ktisat, ‹maj Yay›nc›l›k,
Ankara.
Üstünel Besim. (2001), Ekonominin Temelleri, Dünya yay›nlar›, ‹stanbul.
Welch, Patrick J., Welch, Gerry F. (2010), Economics,
Theory&Practice, John Wiley & Sons, Inc.,USA.
Y›ld›r›m, Kemal. (2010), Mikro ‹ktisada Girifl, (Kemal
Y›ld›r›m editör), Ekin Yay›nc›l›k, Sekizinci Bask›,
Eskiflehir.
6
M‹KRO ‹KT‹SAT
Amaçlar›m›z
Monopol piyasas›n› ve monopolcünün firma dengesini ifade etmek
Monopolcü rekabet piyasas›n›n iflleyiflini ve bu piyasada yer alan firman›n
dengesini aç›klamak
Oligopol piyasas›n› ve bu piyasadaki farkl› firma davran›fllar›n› aç›klamak
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Monopol Piyasas›
Monopolcü Rekabet Piyasas›
Oligopol Piyasas›
Mal Farkl›laflt›rmas›
• Fiyat Farkl›laflt›rmas›
• Oligopolistik Ba¤›ml›l›k
• Firma Dengesi
‹çindekiler
Mikro ‹ktisat
Eksik Rekabet
Piyasalar›-Monopol,
Monopolcü Rekabet
ve Oligopol
Piyasalar›
• G‹R‹fi
• MONOPOL P‹YASASI
• MONOPOLCÜ REKABET P‹YASASI
• OL‹GOPOL P‹YASASI
Eksik Rekabet Piyasalar›Monopol, Monopolcü
Rekabet ve Oligopol
Piyasalar›
G‹R‹fi
Bir önceki bölümde tam rekabet piyasas›n›n gerçek hayatta var olmayan ideal bir
piyasa yap›s› oldu¤u belirtilmiflti. Gerçek hayatta, tam rekabet piyasas›n›n yerini,
tam rekabet piyasas›na iliflkin varsay›mlar›n sa¤lanmad›¤› durumlarda ortaya ç›kan
“eksik rekabet piyasalar›” almaktad›r. Örne¤in tam rekabetin varsay›mlar›ndan biri olan “homojen mal” varsay›m›ndan sapma halinde, farkl›laflt›r›lm›fl mallar›n üretilip sat›ld›¤› monopolcü rekabet piyasas› ile karfl›lafl›lmaktad›r. Her ne kadar tam
rekabet piyasas›n›n di¤er baz› özelliklerini içinde bar›nd›rsa da monopolcü rekabet piyasas›nda mal farkl›laflt›r›lmas›n›n olmas›, bu piyasada yer alan firmalara s›n›rl› da olsa monopolcü güç kazand›rmaktad›r. Tam rekabet varsay›mlar›ndan olan
“çok say›da sat›c›” yerine tek bir firman›n olmas› durumunda, ortaya ç›kan piyasa
yap›s› monopol olarak adland›r›lmaktad›r. Buna karfl›l›k birbirine etki edebilecek
kadar az say›da firman›n homojen veya farkl›laflt›r›lm›fl mal üretti¤i oligopol piyasas› yine tam rekabetin baz› varsay›mlar›ndan sapman›n oldu¤unu göstermektedir.
Dolay›s›yla tam rekabet flartlar›ndan birinin veya daha fazlas›n›n yerine gelmemesi durumunda eksik rekabet piyasalar› ortaya ç›kmaktad›r. Bu ünitede de eksik rekabet piyasalar› aras›nda yer alan monopol, monopolcü rekabet ve oligopol piyasalar› özellikleri, firma dengeleri ve ekonomik etkinlikleri aç›s›ndan incelenecektir.
MONOPOL P‹YASASI
A M A Ç
1
Monopol piyasas›n› ve monopolcünün firma dengesini ifade etmek.
Monopol, tek bir firman›n yak›n ikamesi olmayan bir mal› üretip satt›¤› piyasa türüdür. Bu tan›mdan da anlafl›laca¤› gibi, monopol piyasas›n› tan›mlayan iki özellik
vard›r; yak›n ikamesi olmayan bir mal›n üretilmesi ve tek bir firman›n varl›¤›.
Monopolcünün arz›n› kontrol etti¤i mal›n ikamesinin olmamas› halinde tam
(saf) monopol söz konusudur. Ancak, gerçek ekonomik hayatta tam monopole
pek rastlan›lmamaktad›r. Çünkü her mal›, az ya da çok mutlaka ikame eden mallar vard›r. Ekonomide üretilen bütün mallar birbirleriyle dolayl› da olsa bir rekabet içindedirler. Bu dolayl› rekabet, tüketicinin s›n›rl› geliri karfl›s›nda bütün ekonomik mallar›n birbirine rakip olmalar›ndan kaynaklanmaktad›r. Tam monopol
piyasas›n›n koflulu, monopolcü firman›n, üretim miktar› ne olursa olsun, piyasa-
134
Monopol piyasas›n›n
özellikleri: 1. tek sat›c›, 2.
yak›n ikamesi olmayan mal,
3. girifl engellerinin olmas›.
Mikro ‹ktisat
daki tüketicilerin tüm gelirlerini alabilecek kadar güçlü olmas›d›r. Bu da ancak
toplumdaki tüm mallar›n tek bir firma taraf›ndan üretilmesi ve sat›lmas› ile mümkündür. Bu nedenle, tam monopol teorik s›n›rlamalara dayanmaktad›r. Buna karfl›n monopol, piyasaya hâkim olan tek firman›n fiyat› nas›l belirledi¤ini göstermesi bak›m›ndan önem tafl›maktad›r. Bu aç›klamalar ›fl›¤›nda monopol piyasas›n›,
ikame olanaklar› s›n›rl› olan bir mal›n arz›n›n tek bir firman›n kontrolü alt›nda olmas› fleklinde tan›mlamak mümkündür. Bu demektir ki söz konusu mal›n ikame
olanaklar› ne kadar s›n›rl›ysa o mal ile di¤er mallar aras›ndaki çapraz talep esnekli¤i o kadar küçüktür. Tam monopol durumunda ise söz konusu mal›n çapraz talep esnekli¤i s›f›r olmaktad›r.
Monopolcü firman›n bir endüstride faaliyet gösteren tek firma olmas› nedeniyle, monopolcü firma ile endüstri özdefltir. Bu demektir ki bir mal›n arz› tek bir firman›n kontrolü alt›ndad›r, dolay›s›yla monopolcünün karfl›laflt›¤› talep e¤risi negatif e¤imli piyasa talep e¤risi ile ayn›d›r. Bu durumda, monopolcü firma üretti¤i mal›n miktar›n› kontrol ederek piyasa fiyat›n› belirleme gücüne sahip olmaktad›r. Dolay›s›yla tam rekabet piyasas›ndaki bir firman›n aksine monopolcü firma fiyat kabullenici de¤il, fiyat belirleyicidir.
Monopol Gücün Kaynaklar›: Girifl Engelleri
Yeni firmalar›n piyasaya girifllerini engelleyerek monopolün varl›¤›na yol açan faktörler girifl engelleri olarak adland›r›lmaktad›r. Bu faktörleri; ölçek ekonomileri,
ham maddelerin özel mülkiyeti, patentler ve özel imtiyaz haklar› olarak s›ralamak
mümkündür.
Ölçek Ekonomileri: Bir mal›n piyasa talebinin bir büyük üretici taraf›ndan çok
say›da küçük üreticiye göre daha ucuza karfl›lanmas› ölçek ekonomileri olarak adland›r›lmaktad›r. Bir baflka ifadeyle, üretim tesis ölçe¤i büyüdükçe ortalama toplam maliyetin düfltü¤ü veya optimal üretim tesis ölçe¤inin çok büyük oldu¤u endüstrilerde, zamanla tek firma tüm piyasaya egemen olarak monopolleflebilmektedir. Bu durumda, monopolcü güç oluflturan firma daha düflük birim maliyetle üretim yapt›¤›ndan bir maliyet avantaj› elde etmektedir. Bu maliyet avantaj› da yeni
firmalar›n piyasaya giriflini engellemektedir. Bu tür monopollere, piyasa flartlar›n›n
do¤al bir sonucu olarak ortaya ç›kt›klar› için do¤al monopol denilmektedir.
Ham maddelerin Özel Mülkiyeti: Baz› ham maddelerin mülkiyet hakk›n›n
sadece tek bir firmada bulunmas› da monopolün oluflmas›na neden olabilir. Bu
durumda firma, ham maddeyi baflka firmalar›n kullan›m›na izin vermeyerek ilgili
mal›n kendisi d›fl›ndaki firmalar taraf›ndan üretilmesini imkâns›z k›labilir. Örnek
olarak Etibank’›n bor madenlerinin arz›n› kontrol etmesi gösterilebilir.
Patentler: Yeni bulufl hakk›n›n belli bir süre için sadece o buluflu gerçeklefltiren firmaya verilmesi yani patent hakk›na sahip olunmas› sonucu da monopol oluflabilir. Patent hakk›na sahip olan bir firma, o mal›n üretiminde belli bir süre, baflka firmalarca mal›n üretimi yasakland›¤›ndan, di¤er firmalar›n rekabetinden korunmaktad›r. Bu tür monopoller ilaç endüstrisinde yayg›nd›r.
Özel ‹mtiyaz Hakk›: Elektrik üretimi, do¤al gaz iletimi, demir yolu tafl›mac›l›¤› vb. ilk yat›r›m maliyeti yüksek olan üretim dallar›nda, tüketicileri korumak için,
devlet, tek bir firmaya üretim imtiyaz› vererek monopoller yaratabilmektedir. Örne¤in Türkiye elektrik da¤›t›m› TEDAfi taraf›ndan yürütülmektedir.
6. Ünite - Eksik Rekabet Piyasalar›-Monopol, Monopolcu Rekabet ve Oligopol Piyasalar›
135
Monopolde Talep, Toplam Has›lat ve Marjinal Has›lat
Daha önce de belirtildi¤i gibi, monopol piyasas›nda tek bir firma faaliyet gösterdi¤inden, firman›n talep e¤risi ile endüstrinin talep e¤risi ayn›d›r. Tam rekabet piyasas›nda firman›n talep e¤risi yatay eksene paraleldir (fiyat kabullenici oldu¤undan). Monopol piyasas›ndaki firman›n talep e¤risi ise piyasa talep e¤risi ile ayn› oldu¤undan, afla¤›ya do¤ru e¤imlidir. Bu nedenle tam rekabetin aksine monopolcü
fiyat› kendi belirlemektedir. Monopolcünün karfl› karfl›ya oldu¤u talep e¤risinin piyasa talep e¤risi olmas›, monopolcünün fiyat ve üretim miktar›n› belirlerken birini
di¤erinden ba¤›ms›z görmesini engeller. E¤er monopolcü fiyat› belirlerse talep edilen miktar› veri olarak alacakt›r. Yani, belirlenen fiyat düzeyinde ne kadar mal talep edilece¤inin karar›n› piyasa verecektir. Benzer flekilde, monopolcü üretim miktar›n› belirlerse fiyat› veri olarak alacakt›r. Yani veri fiyat düzeyinde, piyasa bu sefer üretim miktar›n› belirleyecektir. Dolay›s›yla, monopolcü daima piyasa talep e¤risini dikkate alarak hareket etmek zorundad›r; monopolcü istedi¤i gibi ya fiyat› ya
da miktar› belirleyebilir ancak her ikisini birden belirleyemez.
Tam rekabette firman›n üretim düzeyinden ba¤›ms›z olan piyasa fiyat›n›n, monopolde monopolcünün üretim düzeyine ba¤l› olarak de¤iflmesi, monopolcünün
rekabetçi firman›n tersine fiyat kabul edici de¤il de fiyat belirleyici olmas› demektir. Tam rekabet piyasas›nda oldu¤u gibi monopol piyasas›nda da firman›n talep
e¤risi ile ortalama has›lat e¤risi ayn›d›r çünkü tam rekabette oldu¤u gibi monopolde de ortalama has›lat piyasa fiyat›na eflittir. Her üretim düzeyindeki ortalama has›lat, söz konusu üretim düzeyindeki fiyat olup toplam gelirin üretim miktar›na
oran› ile bulunmaktad›r.
Monopolcünün fiyat
belirlemesi: Monopolcü fiyat
kabullenen de¤il, fiyat
belirleyen konumundad›r.
Ancak fiyat› belirlerken sat›fl
miktar›n› veya tersine, sat›fl
miktar›n› kararlaflt›r›rken
bunun sat›laca¤› fiyat›
piyasa koflullar›na b›rakmak
zorundad›r.
AR = TR/Q = (P . Q) / Q = P
Marjinal has›lat, üretim miktar›nda meydana gelen 1 birimlik de¤iflme karfl›s›nda toplam has›lattaki de¤iflme fleklinde tan›mland›¤›ndan; sat›lan miktar ∆Q kadar
art›r›ld›¤›nda, toplam has›latta ∆TR kadarl›k bir art›fl oldu¤una göre, marjinal has›lat afla¤›daki gibi elde edilmektedir.
MR = ∆TR/∆Q
Monopolcü negatif e¤imli bir piyasa talep e¤risi ile karfl› karfl›ya oldu¤undan,
bir birim daha fazla üretip satabilmesi için fiyat› düflürmek zorundad›r. Dolay›s›yla monopolcünün marjinal has›lat› daima ortalama has›lattan (fiyat) daha düflüktür.
Çünkü monopolcü, sadece son satt›¤› birimi de¤il, daha önce yüksek fiyatlardan
satmas› gereken tüm miktarlar› da daha düflük olan son birimin fiyat›ndan satmak
durumunda oldu¤undan, son sat›lan birimin ona sa¤lad›¤› has›lat bu birimin sat›fl
fiyat›n›n (dolay›s›yla ortalama has›lat›n) alt›nda olacakt›r.
Fiyat
(P)
Üretim Miktar› Toplam Has›lat Ortalama Has›lat Marjinal Has›lat
(Q)
(TR)
(AR)
(MR)
7
0
0
-
-
6
5
1
6
6
6
2
10
5
4
4
3
12
4
2
3
4
12
3
0
2
5
10
2
-2
1
6
6
1
-4
0
7
0
0
-6
Tablo 6.1
Monopolcünün
Toplam, Ortalama ve
Marjinal Has›latlar›
136
Mikro ‹ktisat
fiekil 6.1
Monopolde Toplam,
Ortalama ve
Marjinal Has›lat ile
Talep Esneklikleri
Farkl› fiyat düzeylerinde monopolcü için
toplam has›lat, ortalama has›lat ve marjinal
has›lat de¤erlerinin verildi¤i tablo 1’de de
e=-1
görüldü¤ü gibi, ortalama has›lat ile mal›n
12
piyasa fiyatlar› ayn›d›r. Bu da monopolcünün ortalama has›lat e¤risi ile talep e¤risi-∞<e<0
0<e<-1
nin ayn› oldu¤unu göstermektedir. Ayr›ca
TR
tablodan da anlafl›labilece¤i gibi, 4 birimlik
üretim miktar›nda toplam has›lat düzeyi
Q
0
1 2 3 4 5 6 7
maksimuma ulaflt›¤›ndan, marjinal has›lat
P, MR
s›f›r de¤er almaktad›r.
Talebin esnek
k›sm›
Ancak marjinal has›lat, üretim miktar›nda meydana gelen bir birimlik de¤iflme kare=-1 Talebin inelastik
7
fl›s›nda toplam has›lattaki de¤iflme fleklinde
k›sm›
tan›mland›¤› için, marjinal has›lat de¤erleri
D=AR
0
Q
flekil 6.1’de birim aralar›na iflaretlenmifltir.
1 2 3
4 5 6 7
fiekil 6.1’de monopolcünün marjinal haMR
s›lat e¤risi ile ortalama has›lat e¤risi aras›ndaki iliflki gösterilmektedir. Buna göre monopolcünün MR e¤risi, firman›n talep e¤risinin alt›ndad›r. Talep e¤risi, her ürün miktar›n›n sat›labilece¤i fiyat düzeyini yans›tt›¤›ndan ayn› zamanda monopolcünün ortalama has›lat e¤risidir. Buna göre marjinal has›lat e¤risinin talep e¤risinin alt›nda kalmas›, her ürün miktar›nda (birinci birim d›fl›nda) marjinal gelirin fiyattan düflük oldu¤unu yans›t›r.
fiekil’den de görüldü¤ü gibi, marjinal has›lat toplam has›lattaki de¤iflme oldu¤undan, toplam has›lat artarken marjinal has›lat bafllang›çta pozitiftir; toplam has›lat maksimuma ulaflt›¤›nda marjinal has›lat s›f›r de¤erini almakta, toplam has›lat
mutlak olarak düflmeye bafllad›¤›nda ise marjinal has›lat negatif olmaktad›r.
TR
Toplam Has›lat, Marjinal Has›lat ve Talebin Fiyat Esnekli¤i
Monopolcünün talep e¤risi ile piyasa talep e¤risi ayn› oldu¤una göre, monopolcünün üretece¤i maldan bir birim daha fazla satabilmesi için fiyat› düflürmesi gerekmektedir. Düflen fiyat mal›n sadece son bir birimi için de¤il, bütün birimler için geçerli olacakt›r. Bu nedenle fiyattaki çok küçük de¤iflmeler için, toplam has›lattaki
de¤iflme afla¤›daki gibi yaz›labilir.
∆TR = P(∆Q) + Q(∆P)
(1)
Burada fiyat azald›¤› için ∆P negatif de¤er al›rken ∆Q pozitif de¤er almaktad›r.
(1) nolu eflitli¤in her iki taraf› da ∆Q’ya bölündü¤ünde (2) nolu denklemde yer
alan marjinal has›lat fonksiyonu elde edilir.
∆TR/∆Q = MR = P + Q(∆P/∆Q)
(2)
(∆P/∆Q) talep e¤risinin e¤imini vermektedir. Monopolcünün talep e¤risi negatif e¤imli oldu¤undan marjinal has›lat› fiyattan düflük olacakt›r. Marjinal has›lat
fonksiyonunda P mal›n yeni fiyat›n› ve Q(∆P/∆Q) ise fiyattaki düflüfl nedeniyle sat›lan bütün birimlerden elde edilecek toplam has›lattaki azalmay› ifade etmektedir.
Marjinal has›lat ile talep e¤risinin e¤imi aras›ndaki iliflki, marjinal has›lat ile talebin fiyat esnekli¤i aras›ndaki iliflkiye dönüfltürülebilir. Bir talep e¤risi üzerindeki
herhangi bir noktadaki fiyat esnekli¤i
eD = (P/Q) (∆Q /∆P)
137
(3)
oldu¤una göre,
(∆P/∆Q) = P/QeD
(4)
fleklinde de yaz›labilir. (4) nolu denklem marjinal has›lat fonksiyonuna yerlefltirildi¤inde,
MR = P + Q(P/QeD) = P + P (1/eD)
(5)
elde edilir. Dolay›s›yla marjinal has›lat fonksiyonu,
MR = P(1+ 1/eD)
(6)
fleklinde de gösterilebilir.
(6) nolu eflitlik monopolcünün marjinal has›lat›n›n fiyattan daha küçük oldu¤unu göstermektedir. Çünkü monopolcünün afla¤›ya do¤ru e¤imli talep e¤risinin fiyat esnekli¤i (eD) negatiftir. Bu eflitlik herhangi bir üretim düzeyindeki marjinal gelirin mal›n fiyat›na ve talebin fiyat esnekli¤ine ba¤l› oldu¤unu göstermektedir.
Talebin fiyat esnekli¤i ile bir mal›n sat›fl›ndan sa¤lanan toplam has›lat aras›ndaki iliflkiye göre, talep esnekse (ed<-1) fiyattaki bir düflüfl, toplam has›lat›n artmas›na; talep esnekli¤i düflükse (ed>-1) fiyattaki bir düflme, toplam has›lat›n düflmesine
neden olmaktad›r. Buna göre de monopolcü hiçbir zaman fiyat düflüfllerinin toplam
has›lat›n› azaltaca¤› bir fiyat-miktar bileflimini seçmez. fiekil 6.1’de de görüldü¤ü gibi, talebin esnek oldu¤u k›s›mlarda toplam has›lat artmaktad›r, dolay›s›yla marjinal
has›lat da pozitiftir. Birim esnek (ed=-1) oldu¤u noktada ise toplam has›lat maksimum, dolay›s›yla marjinal has›lat s›f›ra eflit olmaktad›r. Ancak talebin esnek olmad›¤› k›s›mlarda ise toplam has›lat azald›¤›ndan, marjinal has›lat da negatif de¤erler almaktad›r. Bu nedenle, monopolcü daima talep fonksiyonunun esnek k›sm› üzerindeki bir fiyat-miktar bileflimini seçerek kâr›n› maksimize etmeye çal›flacakt›r.
K›sa Dönemde Monopolcü Firman›n Kâr Maksimizasyonu
Monopolcü, tam rekabette oldu¤u gibi, toplam has›lat ile toplam maliyet aras›ndaki fark› maksimum yapan üretim düzeyini seçerek kâr›n› maksimum yapmaktad›r.
Bunun için, firma optimizasyon koflulu olarak bilinen marjinal has›lat-marjinal maliyet eflitli¤ini (MR=MC) sa¤lamal›d›r. fiekil 6.2’de monopolcünün k›sa dönem dengesi s›ras›yla toplam has›lat-toplam maliyet yaklafl›m› ve marjinal has›lat-marjinal
maliyet yaklafl›m› alt›nda gösterilmifltir.
fiekil 6.2’de yer alan üsteki panelde monopolcünün k›sa dönem dengesi toplam has›lat-toplam maliyet e¤rileri ile gösterilmifltir. Buna göre, toplam has›lat ve
toplam maliyet e¤rileri n ve m noktalar›nda kesiflmekte ve dolay›s›yla da bu noktalara denk gelen üretim düzeylerinde (Q1 ve Q4) toplam has›lat k›sa dönem toplam maliyete (TC=TR) ve dolay›s›yla ortalama toplam maliyet ortalama has›lata
(ATC=AR) eflit oldu¤undan (bafla bafl noktas›), monopolcü s›f›r kâr elde etmektedir. n noktas›n›n solunda ve m noktas›n›n sa¤›nda kalan üretim düzeylerinde ise
toplam maliyet e¤risi toplam has›lat e¤risinin üzerinde kalmaktad›r ve dolay›s›yla
firma zarar etmektedir. Buna karfl›l›k, bafla bafl noktalar› aras›ndaki tüm üretim düzeylerinde toplam has›lat e¤risi toplam maliyet e¤risi üzerindedir ve monopolcü
kâr etmektedir. Maksimum kâr düzeyi ise toplam has›lat ile toplam maliyet aras›ndaki dikey aral›¤›n (fark›n) en fazla oldu¤u Q2 üretim düzeyindedir. Bu üretim düzeyinde toplam has›lat ve toplam maliyet e¤rilerinin e¤imleri de birbirine eflittir
Kâr Maksimizasyonu:
Monopolcü daima talep
e¤risinin esnek k›sm›
üzerindeki bir fiyat-miktar
bileflimini seçerek kâr›n›
maksimize etmeye
çal›flacakt›r.
138
Mikro ‹ktisat
fiekil 6.2
K›sa Dönemde
Monopolcü
Firman›n Kâr
Maksiminizasyonu
SIRA S‹ZDE
(toplam has›lat ve toplam maliyet e¤rilerine çizilen te¤etler birbirine paraleldir).
Toplam has›lat e¤risinin e¤imi marjinal has›lat, toplam maliyet e¤risinin e¤imi de
marjinal maliyet oldu¤undan, Q2 üretim düzeyinde ayn› zamanda MR=MC eflitli¤i
de sa¤lanm›fl olmaktad›r.
Alttaki panelde ise monopolcünün
k›sa
dönem dengesi marjinal has›lat ve
TC,TR
marjinal maliyet e¤rileri yard›m›yla
gösterilmifltir. Buna göre, bir üst paKar›n maksimum oldu¤u
noktada TC ve TR
TC
nelde yer alan toplam has›lat e¤risinin
e¤rilerinin e¤imleri
eflit
maksimum oldu¤u Q3 üretim düzeyinm
de, marjinal has›lat s›f›ra eflittir. Firman›n kâr› marjinal maliyet ve marjinal
n
has›lat e¤rilerilerinin kesiflti¤i Q2 üretim düzeyinde maksimumdur. Denge
TR
üretim düzeyinden hareketle talep e¤0
Q
Q2 Q3 Q4
Q5
Q1
risine çizilen bir dikme (C noktas›),
monopolcünün denge (kâr maksimizasyonu sa¤layan) fiyat›d›r (P). OptiP,MC,MR
mal üretim düzeyinde (Q2), mal›n fiyat› ile ortalama toplam maliyet aras›ndaki fark (B ve C noktalar› aras›),
MC
birim bafl›na kâr› vermektedir. Birim
ATC
C
bafl›na kâr üretim miktar› ile çarp›ld›P
¤›nda toplam kâr elde edilmektedir.
B
A
fiekle göre monopolcünün elde etti¤i
SIRA S‹ZDE
ekonomik kâr (normalüstü veya afl›r›
E
D=AR
kâr) PABC taral› alan kadard›r.
0
QD1Ü fiQ
Ü 2N EQL3‹ MQ4
Q5
Q
MR
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
S O R U
D ‹ K K A Tkoflulu tam rekabetteki gibi MC=MR’de gerçekleflmektedir.
Kâr maksimizasyon
Monopolde
Uzun Dönem Dengesi
SIRA S‹ZDE
Tam rekabet piyasas›nda k›sa dönemdeki afl›r› kâr durumu uzun dönemde piyasaya yeni firmalar›n girmesi ile ortadan kalkmaktad›r ve firma uzun dönemde normal
AMAÇLARIMIZ Buna karfl›l›k yüksek girifl engelleri monopolcü firmay› korukâr elde etmektedir.
maktad›r ve böylece firma uzun dönemde de ekonomik kâr sa¤layabilmektedir.
Baz› durumlarda monopolcü uzun dönemde ekonomik kâr durumunu sürdüreK ‹ T A P
meyebilir. Firma bir mal›n üretiminde patent hakk› alarak bir endüstride monopolcü ise patent süresinin dolmas› ile birlikte yeni firmalar yüksek kârdan pay almak
amac›yla, monopolcünün mal›n›n yak›n ikamesini üreterek piyasaya gireceklerdir.
TELEV‹ZYON
Bu durumda,
monopolistik yap›daki piyasa, yeni firmalar›n girifli ile birlikte daha
rekabetçi bir yap›ya dönüflece¤inden, mal›n fiyat› h›zla düflmeye bafllayacakt›r. Yeni firmalar›n piyasaya girifli, fiyat düzeyi marjinal maliyete eflit oluncaya kadar devam edecektir.
‹ N T E RFakat
N E T böyle bir durum bafllang›çta monopolcü olan firman›n monopolcü gücünün tamam›n› yitirmesine neden olmayabilir. Tüketicilerin bir k›sm› y›l-
139
lard›r kulland›klar› ve al›flk›n olduklar› bu markaya sad›k kalabilirler. Sonuçta firma,
rakiplerine göre biraz daha yüksek bir fiyat düzeyinde faaliyetlerine devam edebilir. Böyle bir duruma ilaç endüstrisinde s›kça rastlan›lmaktad›r.
Monopolcü endüstriye girifllerin engellenmifl olmas› nedeniyle baflka
rekabeSIRAfirmalar›n
S‹ZDE
tinden korunarak k›sa dönemde elde etti¤i kârlar› uzun dönemde de sa¤layabilir. Ancak
baz› durumlarda monopolcü uzun dönem kâr›n› garanti edemeyebilir. Sizce hangi durumlarda monopolcü uzun dönemde zarar ile karfl›laflabilir? Araflt›r›n›z.D Ü fi Ü N E L ‹ M
Monopolde Fiyat Farkl›laflt›rmas›
1
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
Yukar›da yap›lan analiz, monopolcünün satt›¤› mal için tüm al›c›lara tek bir fiyat
uygulad›¤› varsay›m› alt›nda yap›lm›flt›r. Ancak monopolcü belirli koflullar alt›nda
D‹KKAT
farkl› al›c›lara farkl› fiyatlar uygulayarak monopol gücünü kullanarak afl›r› kâr sa¤layabilir. Fiyat belirleme gücü olan firmalar (bu firmalar›n saf monopolcü olmalar›
SIRA S‹ZDE
gerekmez) farkl› talep esnekli¤i olan tüketicilerle karfl›laflt›klar›nda,
bu tüketicileri
talep esnekliklerine göre ay›rabilirlerse fiyat farkl›laflt›rmas› uygulayabilir. Fiyat
farkl›laflt›rmas›, bir mala veya hizmete, maliyet ve kalite fark›AMAÇLARIMIZ
olmadan, farkl› piyasalarda veya farkl› miktarlar› için farkl› fiyat talep edilmesidir. Fiyat farkl›laflt›rmas›n›n amac›, tek fiyat uygulamas›nda ortaya ç›kan tüketici rant›n› k›smen veya taSIRA S‹ZDE
mamen ele geçirerek kâr›n› art›rmakt›r.
K ‹ T A P
Bir firman›n fiyat farkl›laflt›rmas› yapabilmesi için firman›n
1. monopol gücüne sahip olmas›,
2. piyasay› bölümlere ay›rabilmesi ve
TELEV‹ZYON
3. ay›rd›¤› bu bölümler aras›nda geçifl olmayarak yeniden sat›fl olana¤› bulunS O R U
mamas› gerekmektedir.
Fiyat Farkl›laflt›rmas›: Ayn›
maliyet ve kaliteye sahip bir
mal veya hizmete
D ‹farkl›
KKAT
piyasalarda veya farkl›
miktarlar› için farkl› fiyat
uygulanmas›d›r.
SIRA S‹ZDE
NDT‹EKRzamanda
KNAETT
Fiyat farkl›laflt›rmas›, sadece monopolcü firma taraf›ndan de¤il, ‹ayn›
negatif
e¤imli talep e¤risine sahip, dolay›s›yla az ya da çok monopolcü gücü olan monopolcü rekabet ve oligopol piyasalar›ndaki firmalar taraf›ndan da uygulanabilinir.
SIRA S‹ZDE
Monopolcü, fiyat farkl›laflt›rmas›n› birinci derece, ikinci derece ve üçüncü derece fiyat farkl›laflt›rmas› gibi farkl› biçimlerde uygulayabilir.AMAÇLARIMIZ
Monopolcünün her
tüketiciye farkl› fiyat uygulamas›na, birinci derece fiyat farkl›laflt›rmas› denilmektedir. Burada monopolcünün amac› tüketici rant›n›n tamam›n› ele geçirmektir. AnK ‹ T A P her bir tücak bu tür bir fiyat farkl›laflt›rmas›n›n yap›labilmesi için, monopolcünün
keticinin ödemeye raz› oldu¤u maksimum fiyat› belirlemesi gerekir ki bu gerçek
hayatta pek mümkün de¤ildir.
T E L E V ‹ Ziçin
Y O N farkl› fiyat
‹kinci derece fiyat farkl›laflt›rmas›, monopolcünün farkl› miktarlar
talep etmesine denilmektedir. Burada da tüketiciler taraf›ndan sat›n al›nan mal miktar› artt›kça monopolcü taraf›ndan birim fiyat düflürülerek, tüketicinin söz konusu
mala olan talebi uyar›lmaya çal›fl›lmaktad›r. Böylece monopolcü
tüketici rant›n›n
‹NTERNET
belki tamam›n› de¤il ama bir k›sm›n› ele geçirebilmektedir. Bu tür bir fiyat farkl›laflt›rmas› uygulamas›na elektrik, su ve do¤al gaz gibi ürünlerde rastlan›lmaktad›r.
Monopolcünün farkl› piyasalarda farkl› fiyat talep etmesine üçüncü derece fiyat
farkl›laflt›rmas› denilmektedir. Ancak, bu tür bir fiyat farkl›laflt›rmas›n›n uygulanabilmesi için üç flart›n sa¤lanmas› gerekmektedir.
1. Farkl› al›c›lar için talebin fiyat esnekli¤i farkl› olmal›d›r. Talep esnekli¤indeki farkl›l›k, piyasalar aras›ndaki gelir farkl›l›¤›ndan, zevklerdeki farkl›l›klardan veya ikame farkl›l›klar›ndan kaynaklanabilir.
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
S O R U
‹ NDT‹EKRKNAETT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
140
Mikro ‹ktisat
Damping: bir mal›n üreticisi
olan monopolcü firman›n,
mal›n› yabanc› piyasalarda
daha düflük fiyatlardan
satmas›d›r.
SIRA S‹ZDE
2
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2. Monopolcü piyasalar› birbirinden ayr› tutmal›d›r. Aksi takdirde, tüketiciler
mal›, ucuz olan piyasadan sat›n alarak daha pahal› olan piyasada yeniden
satmak suretiyle arbitraj geliri elde edebilirler.
3. Fiyat farkl›laflt›rmas›n› sa¤layabilmesi için monopolcünün katlanmas› gereken maliyetin önemsiz olmas› gerekmektedir.
E¤er monopolcünün piyasalar› ay›rmak için yapmas› gereken masraflar çok büyükse maliyetleri artacak ve dolay›s›yla kâr› azalacakt›r. Bu durumda monopolcünün fiyat farkl›laflt›rmas› için yapaca¤› ilave masraf›n, fiyat farkl›laflt›rmas› sonucunda sa¤layaca¤› ilave gelirden az olmas› gerekmektedir. Üçüncü derece fiyat farkl›laflt›rmas›na örnek olarak vapur, tren ve uçaklarda birinci, ikinci s›n›f ayr›m›yla
farkl› tarife uygulanmas›; futbol maçlar›nda stad›n numaral›, kapal›-aç›k tribün ve
kale arkas› gibi farkl› bölümlere ayr›larak farkl› girifl ücreti uygulanmas› gösterilebilir. Bunun d›fl›nda üçüncü derece fiyat farkl›laflt›rmas› piyasan›n yurt içi-yurt d›fl›, üretici-tüketici gibi alt piyasalara bölünmesini de içermektedir. Örne¤in yurt d›fl› piyasas›nda monopolcü baflka firmalar›n rekabeti ile karfl›laflt›¤›ndan dolay›, yurt
içi piyasas›na göre daha esnek bir talep e¤risine sahip olmaktad›r. Bu nedenle
yurt d›fl›nda daha düflük bir fiyat uygulamak zorunda kalmaktad›r. Bu tür uygulamalara uluslararas› ticarette damping ad› verilmektedir.
SIRA S‹ZDE
Yukar›da aç›klanan
fiyat farkl›laflt›rmas› uygulamalar›n› dikkate alarak do¤al monopollerde hangi tür fiyat farkl›laflt›rmas›n›n uygulanmas› monopolcü aç›s›ndan daha olumlu sonuçlar verebilir?
3
Damping uygulama
çeflitlerini araflt›r›n›z.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Monopole Yöneltilen Elefltiriler
D Ü fiyönelik
Ü N E L ‹ M elefltiriler yap›l›rken monopoller genellikle iktisadi etkinli¤i
Monopollere
D‹KKAT
sa¤layan bir model olarak kabul edilen tam rekabet piyasalar› ile karfl›laflt›r›lmaktad›r. Bu ba¤lamda
S O R U monopol tam rekabete göre, kaynak da¤›l›m›n› bozan/etkinSIRA S‹ZDE
sizli¤e neden
olan bir piyasa türü olarak kabul edilmektedir. Çünkü monopolde
tam rekabet piyasas›na göre üretim düzeyi daha düflük, buna karfl›l›k belirlenen
D‹KKAT
fiyat düzeyiAMAÇLARIMIZ
daha yüksektir. Bunun sonucunda, tam rekabette fiyat›n marjinal maliyete ve ayn› zamanda minimum ortalama toplam maliyete eflit oldu¤u noktada
SIRA S‹ZDE monopolde fiyat marjinal maliyetin ve minimum ortalama
üretim gerçekleflirken
toplam maliyetin
belirlenmektedir. Buna k›saca monopollerin “optimal
K ‹ T Aüzerinde
P
kaynak da¤›l›m›n› bozucu etkisi” (kaynak da¤›l›m›nda etkinsizlik) denilmektedir.
AMAÇLARIMIZ
Di¤er bir ifadeyle, etkinlik flart› olan mal›n piyasa fiyat›n›n marjinal maliyete eflit
olma flart›T (P=MC
tam rekabette uzun dönemde sa¤lan›rken monopolde
E L E V ‹ Z Y Oflart›)
N
uzun dönemde
fiyat,
marjinal
maliyetten büyük (P>MC) oldu¤undan etkinlik flarK ‹ T A P
t› sa¤lanmamaktad›r.
K›sa dönemde tam rekabette afl›r› kâr mümkün iken uzun dönemde piyasaya
‹NTERNET
girifllerin engellenmemifl
olmas› nedeniyle, afl›r› kâr ortadan kalkmakta ve firmalar
TELEV‹ZYON
sadece normal kâr elde edebilmektedirler. Buna karfl›l›k monopolcü k›sa dönemde elde etti¤i ekonomik kâr durumunu, yüksek girifl engellerinin varl›¤› nedeniyle, koruyabilmektedir. Çünkü monopolcü sahip oldu¤u piyasa gücü nedeniyle tam
‹ N T Emaliyetleri
RNET
rekabete göre
ayn› bile olsa daha yüksek fiyat belirler. Yani monopolcü daima marjinal maliyetin üzerinde bir fiyattan sat›fl yaparak afl›r› kâr elde etti¤inden, toplumdaki gelir da¤›l›m›n› kendi lehine bozmaktad›r.
141
MONOPOLCÜ REKABET P‹YASASI
A M A Ç
2
Monopolcü rekabet piyasas› iflleyiflini ve bu piyasada yer alan firman›n dengesini aç›klamak
Tam rekabet piyasas› ve monopol piyasas› gerçek hayatta çok s›n›rl› örne¤i olan
iki uç piyasa yap›s›n› oluflturmaktad›rlar. Gerçek hayatta ise bu iki uç piyasa aras›nda yer alan ve eksik rekabet piyasa türleri olarak adland›r›lan piyasalar daha s›k
görülmektedir. Eksik rekabet piyasalar›ndan biri olan monopolcü rekabet piyasas›, piyasaya girifl ve ç›k›fllar›n kolay oldu¤u, benzer fakat farkl›laflt›r›lm›fl mallar üreten çok say›da firman›n faaliyet gösterdi¤i ve firmalar›n belli ölçüde fiyat belirleme
gücüne sahip oldu¤u piyasa yap›s›n› ifade etmektedir. Tan›m›ndan da anlafl›labilece¤i gibi, monopolcü rekabet piyasas›n› tam rekabet piyasas›ndan ay›ran koflulun
farkl›laflt›r›lm›fl mallar oldu¤u söylenebilir. Bu özellik monopolcü rekabet piyasas›ndaki firmalara ayn› zamanda bir çeflit monopolcü güç kazand›rmaktad›r. Ancak,
piyasada çok say›da firman›n bulunmas› ve her firman›n piyasa pay›n›n küçük olmas› nedeniyle bir firman›n fiyat politikas› di¤er firmalar› pek etkilememektedir.
Mal farkl›laflt›rmas› gerçek veya farkl› mal imaj› verilerek de (suni) olabilir.
Farkl›laflt›rma için yaln›zca tüketicilerin farkl› alg›lamalar› bile yeterli olabilir. Gerçek anlamda mal farkl›laflt›rmas›ndan kastedilen fley, mallar›n fiziksel özelliklerinde yap›lacak olan de¤iflikliklerdir. Örne¤in iki deterjan markas›n›n kimyasal bileflimlerinin birbirinden tamamen veya k›smen farkl› olmas› gibi. Yapay anlamda
mal farkl›laflt›rmas›ndan kastedilen ise; malda fiziksel anlamda bir farkl›laflma olmamas›na ra¤men mal›n ambalaj›nda, markas›nda, sat›fl koflullar›nda, sat›fl sonras›
servis hizmetlerinde, garanti süresinde, reklam›nda ve sat›fl yeri gibi konularda yap›lan farkl›laflt›rmad›r. Örne¤in benzin tüm benzin istasyonlar›nda ayn› olmas›na
karfl›n, petrol flirketleri yapt›klar› reklam ve promosyon faaliyetleri ile tüketicilere
kendi satt›klar› benzini farkl›ym›fl gibi gösterebilirler. Bunun d›fl›nda tüketici taraf›ndan farkl› oldu¤u imaj›n› kazanm›fl mallar, mal›n ismi veya markas› ile an›lmaktad›r. Örne¤in margarin yerine Sana, ka¤›t mendil yerine Selpak, PVC çerçeve yerine Pimapen gibi, mallar›n marka isimleri ile özdefllefltirilmesidir.
Monopolcü rekabet flartlar› alt›ndaki her firma biraz farkl› mal üretti¤i için, endüstriyi tan›mlamak kolay olmad›¤›ndan, benzer mallar› üreten firmalar bir mal
grubu içerisinde toplanmaya çal›fl›lmaktad›r. Çünkü mal farkl›laflt›rmas› nedeniyle,
tam rekabetteki gibi endüstri talep ve arz e¤rilerini oluflturmak mümkün de¤ildir.
Farkl›laflt›r›lm›fl mal için tek bir denge fiyat› olmaz, ancak fiyatlar›n bir grubundan
söz edilir. Bu nedenle, bu piyasada firmalar›n oluflturdu¤u birli¤e “mal grubu” veya “ürün grubu” denilmektedir ve analizler “temsili firma” ile s›n›rland›r›lmaktad›r.
Monopolcü Rekabette Talep ve Has›lat
Mal farkl›laflt›rmas› sonucunda monopolcü rekabet piyasas›nda yer alan her firma
k›smi monopolcü güce sahip oldu¤undan, firman›n talep e¤risi de afla¤› do¤ru
e¤imli olmaktad›r. Ancak monopolün aksine piyasada çok say›da firman›n bulunmas› ve uzun dönemde piyasaya girifl ç›k›fllar›n nispeten kolay olmas› nedeniyle,
monopolcü rekabet piyasas›ndaki firman›n talep e¤risi monopolcünün talep e¤risine göre daha esnektir. Çünkü piyasada mal›n tam ikamesi olmasa bile yine de
yak›n ikamesi vard›r. Buna karfl›l›k, monopolcü rekabet piyasas›nda yer alan firman›n tüketici üzerinde monopolcü gücü artt›kça yani tüketiciyi üretti¤i mal›n ikamesinin güç oldu¤una inand›rd›kça talep e¤risinin esnekli¤i azalacakt›r.
Monopolcü Rekabet:
Endüstriye girifl ve ç›k›fllar›n
kolay oldu¤u, benzer fakat
farkl›laflt›r›lm›fl mallar
üreten çok say›da firman›n
faaliyet gösterdi¤i bir piyasa
yap›s›d›r.
Mal Farkl›laflt›rmas›:
Monopolcü rekabet firmas›,
baflar›l› bir mal
farkl›laflt›rmas› yaparak
hem talebi geniflletmeye
hem de talep e¤risini daha
az esnek duruma getirmeyi
amaçlar.
142
Mikro ‹ktisat
Monopolde oldu¤u gibi monopolcü rekabette de firman›n karfl› karfl›ya oldu¤u
talep e¤risi, ayn› zamanda firman›n fiyat-ortalama has›lat›n› da temsil etmektedir.
Ayr›ca ayn› monopolde oldu¤u gibi marjinal has›lat, fiyattan-ortalama has›lattan
küçüktür ve marjinal has›lat e¤risi talep e¤risinin alt›nda kalmaktad›r.
Monopolcü Rekabet Piyasas›nda K›sa Dönem Dengesi
fiekil 6.3
Monopolcü Rekabet
Piyasas›nda K›sa
Dönem Dengesi
Monopolcü rekabet piyasas›nda yer alan bir firman›n piyasaya girifl ç›k›fl›n olmad›¤› k›sa dönemdeki dengesi, monopolcünün k›sa dönem dengesinden farkl› de¤ildir. Di¤er bütün piyasalarda da oldu¤u gibi, firma k›sa dönemde marjinal maliyetini marjinal has›lat›na (MC = MR) eflitledi¤i üretim düzeyinde dengeye gelmektedir.
fiekil 6.3’te monopolcü rekabet piyasas›ndaki bir firman›n k›sa dönem dengesi
verilmifltir. K›sa dönemde firma kâr maksiP
mizasyon kofluluna uygun olarak marjinal
maliyetinin marjinal has›lat›na (MC=MR)
eflitlendi¤i noktadaki üretim düzeyini (Q1)
MC
seçmektedir. Bu üretim düzeyine denk düC
flen fiyat düzeyi (P1) ise kâr› maksimize
AC
P1
eden üretim düzeyinden talep e¤risine ç›B
k›lan bir dikme (C noktas›) ile elde edilA
D=AR
mektedir. fiekilden de görüldü¤ü gibi, firman›n belirledi¤i fiyat düzeyi (P1) ortalama
MR
Q
0
maliyetin (B noktas›) üzerinde oldu¤undan
Q1
(P1>AC), k›sa dönemde monopolcü gibi
davranan firma P1ABC taral› alan kadar
ekonomik kâr elde etmifltir.
Monopolcü Rekabet Piyasas›nda Uzun Dönem Dengesi
fiekil 6.4
Monopolcü Rekabet
Piyasas›nda Uzun
Dönem Dengesi
Monopolcü Rekabetteki
Firman›n Uzun Dönem
Dengesi: Fiyat ortalama
maliyete eflittir ancak
marjinal maliyetten
büyüktür.
Tam rekabet piyasas›nda oldu¤u gibi, monopolcü rekabet piyasas›nda da piyasaya girifllerin maliyetsiz, dolay›s›yla girifl-ç›k›fllar›n kolay olmas› nedeniyle k›sa
dönemde afl›r› kâr›n varl›¤›, yeni firmalar›n uzun dönemde piyasaya girmesini
teflvik etmektedir. Bunun sonucunda firman›n
piyasa pay› azalaca¤›ndan, talep e¤risi uzun
P
dönem ortalama maliyet e¤risine te¤et oluncaya kadar (yani afl›r› kâr ortadan kalk›ncaya
LMC
kadar) afla¤›ya do¤ru (sola) kayacakt›r. Ayr›ca
piyasaya yeni markalarla giren firmalar nedeE
LAC
P1
niyle firman›n talep e¤risinin esnekli¤i de artacakt›r. Talep e¤risi ile uzun dönem ortalama
maliyet e¤risinin birbirine te¤et oldu¤u bu
D=AR
noktada art›k ortalama maliyet ile ortalama
MR
has›lat birbirine eflit oldu¤undan, ekonomik
Q
0
Q1
kâr da ortadan kalkm›fl olur ve firma sadece
normal kâr elde etmektedir.
Monopolcü rekabet piyasas›ndaki bir firman›n uzun dönem dengesi flekil 6.4’te
verilmifltir. Yukar›da da aç›kland›¤› gibi, uzun dönemde talep e¤risi, yeni firmalar›n piyasaya girmesiyle sola kayarak E noktas›nda ortalama maliyet e¤risine te¤et
olmaktad›r. Bu durumda kâr maksimizasyonuna göre firma uzun dönemde k›sa
143
döneme göre daha düflük bir üretim (Q1) ve fiyat düzeyinde (P1) dengeye gelmektedir. Bu fiyat düzeyinin ortalama maliyete eflit olmas› nedeniyle, firman›n ekonomik kâr› s›f›rd›r (normal kâr).
Firma hala monopolcü güce sahiptir çünkü firma hala belirli bir markan›n tek
üreticisi konumundad›r. Ancak girifller ve di¤er firmalar›n rekabeti nedeniyle
firman›n ekonomik kâr› ortadan kalkm›flt›r.
Monopolcü Rekabette Kullan›lmayan Kapasite
Monopolcü rekabette, uzun dönem dengesi gerçekleflti¤inde mal›n fiyat› ortalama
maliyete eflit olmakta ve ekonomik kâr ortadan kalkmaktad›r. fiekil 6.5’te görüldü¤ü gibi, monopolcü rekabetteki firman›n uzun dönem dengesi A noktas›nda sa¤lanmaktad›r. Bu noktadaki denge üretimi Qm ve denge fiyat› Pm dir. Ama Qm üretim düzeyindeki ortalama maliyet, mümkün olabilecek en düflük maliyet de¤ildir,
çünkü uzun dönem ortalama maliyet e¤risi halen azalmakta olup henüz minimum
noktas›na ulaflmam›flt›r. Dolay›s›yla monopolcü rekabetteki firma uzun dönem
dengesini gerçeklefltirdi¤inde optimum üretim miktar›ndan (uzun dönem ortalama
maliyet e¤risinin minimum düzeyine isabet eden Qc üretim miktar›) daha düflük
bir üretim miktar›n› (Qm) üretmektedir.
Monopolcü rekabet piyasas›nda firmalar, ortalama maliyet e¤rilerinin afla¤›
do¤ru e¤imli k›s›mlar› üzerinde bir noktada üretim yapmaktad›r. Bu özellikleri bak›m›ndan da tam rekabet piyasas› firmalar›ndan ayr›lmaktad›rlar. fiekil 6.5’te de görüldü¤ü gibi, tam rekabet piyasas›nda girifl engellerinin olmamas›, firmalar›n yatay
bir talep e¤risi ile karfl› karfl›ya olmalar›na ve böylece uzun dönemde ortalama maliyet e¤risinin minimum noktas›nda üretim yapmalar›na neden olmaktad›r. Firman›n ortalama maliyet e¤risinin minimum noktas›ndaki üretim kapasitesi optimum
ölçek olarak adland›r›lmaktad›r. Dolay›s›yla tam rekabetteki firma optimum ölçekte üretimini gerçeklefltirirken monopolcü rekabetteki firma daha küçük tesis ölçe¤inde üretimini gerçeklefltirmektedir. Bu nedenle optimal üretim miktar› (Qc) ile
monopolcü rekabetteki firman›n gerçeklefltirdi¤i üretim düzeyi (Qm) aras›ndaki
fark (Qm-Qc) kullan›lmayan kapasiteyi ifade etmektedir. Bu da monopolcü rekabet piyasas›nda bir etkinsizlik durumunun ortaya ç›kmas› demektir.
Uzun dönemde tam
rekabetteki firma kâr
maksimizasyon koflulunu
LMC=MR=P=AR=minLAC’de
sa¤larken monopolcü
rekabet piyasas›ndaki firma
LMC=MR<P=AR=LAC’de
sa¤lamaktad›r. Dolay›s›yla
monopolcü rekabetteki firma
uzun dönemde ekonomik
etkinli¤i
sa¤layamamaktad›r.
fiekil 6.5
Tam Rekabetçi
Firma ile
Monopolcü Rekabet
Firmas›n›n Uzun
Dönem
Dengelerinin
Karfl›laflt›r›lmas›
P,AC,MC,MR
LMC
LAC
A
Pm
Pc
D=MR=AR
Ec
DL
Em
MRL
Qc
Qm
Kullan›lmayan
Kapasite
Q
144
Mikro ‹ktisat
Reklam: Firman›n piyasa
pay›n› art›rmak ve özel
nitelikteki (ya da öyle
san›lan) mal›na olan
tüketici ba¤l›l›¤›n› art›rmak
için monopolcü rekabette
yayg›n olarak kullan›lan
etkin bir araçt›r.
Tam rekabet piyasas›nda fiyat marjinal maliyete (P=MC) eflitken monopolcü
rekabette firma bir ölçüde monopol gücüne sahip oldu¤undan, fiyat daima marjinal maliyetten büyüktür (P>MC). Bunun anlam›, ilave ç›kt› birimin tüketicilere
maliyeti üretim maliyetinin üzerindedir. Bu da tüketicilerin refah›nda bir azal›fla
yol açmaktad›r. Monopolcü rekabet piyasas›nda genelde yeterli say›da firma birbirini ikame eden markalarla rekabet etti¤inden, tek bafl›na hiçbir firma monopolcü
gücü elinde bulundurmamaktad›r. Monopolcü gücün oluflturdu¤u “tüketici ve üretici art›¤›ndaki kay›p alan” daha küçüktür. Ayr›ca, firmalar›n talep e¤rilerinin oldukça esnek olmas› da kullan›lmayan kapasite durumunun küçük olmas›na neden
olmaktad›r. Öte yandan etkinsizlik, monopolcü rekabet piyasas›n›n sundu¤u mal
farkl›laflt›rmas›n›n sa¤lad›¤› fayda ile dengelenmektedir. Çünkü tüketiciler daha genifl bir yelpazede yer alan mallar ve markalar aras›ndan seçim yapabilmektedirler.
Dolay›s›yla mal farkl›laflt›r›lmas› ile sa¤lanan fayda, afla¤›ya do¤ru e¤imli talep e¤risinin yaratt›¤› etkinsizli¤i önemli ölçüde dengelemektedir. Monopolcü rekabet
piyasas›ndaki firma monopolcü güç elde edebilmek için, üretti¤i mal›n› rakiplerinkinden farkl› göstermek amac›yla büyük tan›t›m maliyetlerine katlanmaktad›r. Tan›t›m maliyetleri, üretim maliyetlerine ek olarak firman›n mal›n› farkl›laflt›rmak
amac›yla yapt›¤› maliyetleri ve reklam maliyetlerini kapsamaktad›r. Yap›lan yo¤un
reklam harcamalar› sonucunda firman›n maliyetleri artt›¤›ndan, artan maliyetler
yüksek fiyatlarla tüketiciye yans›maktad›r.
SIRA S‹ZDE
4
SIRA S‹ZDE
Monopolcü rekabet
piyasas›n› monopol ve tam rekabet piyasalar›ndan ay›ran en belirgin
özellik nedir?
OL‹GOPOL P‹YASASI
S O R U
AM AÇ
D‹KKAT
Oligopol, az say›da sat›c›n›n
bir mal›n üretim ve sat›fl›na
hâkim
SIRAoldu¤u
S‹ZDEve yeni
firmalar›n piyasaya giriflinin
zor veya imkâns›z oldu¤u bir
piyasa yap›s›d›r.
AMAÇLARIMIZ
3
S O R U
Oligopol
piyasas›n› ve bu piyasadaki farkl› firma davran›fllar›n›
aç›klamak
K ‹ T A P
Saf oligopolde homojen mal
üretilirken farkl›laflt›r›lm›fl
T E L E V ‹ Z Yheterojen
ON
oligopolde
mal
üretilmektedir.
Oligopolistik Ba¤›ml›l›k:
Endüstrideki firmalardan bir
‹ N T E R Nfiyat,
E T reklam,
tanesinin
üretim miktar› veya ürün
gelifltirme gibi konularda
ald›¤› bir karar›n, di¤er
firmalar›n sat›fllar›n› ve
dolay›s›yla davran›fllar›n›
etkileyerek tepki vermeleridir.
D‹KKAT
Oligopol birbirlerine etki edebilecek kadar az say›da sat›c›n›n çok say›da al›c› ile
karfl› karfl›ya
geldi¤i
SIRA
S‹ZDE ve firmalar›n yüksek girifl engelleri ile korundu¤u bir piyasa türüdür. Tam rekabet ile monopol aras›nda yer alan bu piyasa gerçek hayatta
en fazla görülen piyasa türüdür. Oligopolcü firmalar taraf›ndan üretilen mallar
AMAÇLARIMIZ
standartlaflt›r›lm›fl
(homojen) olabilece¤i gibi, farkl›laflt›r›lm›fl (heterojen) da olabilir. Firmalar›n alüminyum, bak›r ve demir çelik gibi standartlaflt›r›lm›fl bir mal
üretip satt›klar› piyasaya saf (tam) oligopol; otomobil, bira, bilgisayar, deterjan,
K ‹ T A P
sigara gibi farkl›laflt›r›lm›fl
bir mal üretip satt›klar› piyasaya da farkl›laflt›r›lm›fl oligopol denilmektedir.
Firmalar›n az say›da olmalar›, ikiden fazla ancak birbirinin kararlar›ndan etkileE L E V ‹ Zolmalar›n›
YON
nebilecek Tsay›da
ifade etmektedir. Piyasada kaç tane firma (2, 8, 12, 20)
olursa olsun, bunlardan herhangi bir firman›n sat›fl politikas› ile ilgili olarak ald›¤›
karar di¤er firmalar› etkiliyorsa bu piyasada az say›da firma var demektir.
Oligopolde az say›da firma oldu¤undan, bu piyasadaki firmalardan herhangi
‹NTERNET
birinin üretim düzeyi, fiyat ya da reklam konusundaki karar›, di¤er firmalar› yak›ndan ilgilendirmektedir. Bir baflka deyiflle oligopol piyasas›ndaki firmalar aras›nda
bir oligopolistik ba¤›ml›l›ktan söz edilebilir. Dolay›s›yla her bir firman›n davran›fl›n›n rakiplerin davran›fl›na ba¤l› olmas›, bu piyasada dengeyi aç›klayacak tek bir teorinin oluflturulmas›n› imkâns›z k›lmaktad›r. Herhangi bir oligopolcünün üretim ya
145
da fiyat üzerindeki karar›na karfl› rakiplerin tepkisi farkl› olaca¤›ndan, her olas›
tepkiye göre, farkl› bir oligopol teorisinin gelifltiririlmesi söz konusudur. Bu flekilde ortaya ç›kan de¤iflik oligopol teorilerinden her biri, baz› varsay›mlar alt›nda
özel oligopolcü dengesini aç›klanmaktad›r.
Oligopol Teorileri
Oligopol piyasas›nda firmalar›n farkl› davran›fllar›na göre çeflitli teoriler gelifltirilmifltir. Bu teoriler geleneksel oligopol teorileri ile modern oligopol teorileri olmak
üzere iki gruba ayr›lmaktad›r:
Geleneksel (Klasik) Oligopol Teorileri
Klasik modeller olarak da adland›r›lan bu teoriler, piyasada az say›da firman›n fiyat ve miktar konusunda birbirleriyle anlaflmadan nas›l davranacaklar›n› aç›klamalar›d›r. Bu ba¤lamda firmalar kârlar›n› maksimize edecek fiyat ve miktar bileflimlerini saptamak için rekabet etmektedir. Bu teoriler, oligopol piyasalar›n› basit
bir flekilde aç›klayabilmek amac›yla genellikle piyasada sadece iki firman›n var olmas› varsay›m› alt›nda yap›lmaktad›r ve ulafl›lan sonuçlar genellefltirilmektedir.
Geleneksel oligopol teorileri aras›nda Cournot Modeli, Bertrand Modeli, Stackelberg Modeli ve Edgeworth Modeli yer almaktad›r.
• Cournot Modeli: Augustin Cournot taraf›ndan 1838 y›l›nda gelifltirilen bu
model, oligopol piyasas›n›n nas›l çal›flt›¤›n› (bu piyasadaki firmalar›n maksimum kâr amac›yla nas›l bir davran›fl göstereceklerini) basit bir flekilde irdeleyebilmek için baz› varsay›mlara dayanmaktad›r.
1. piyasada sadece iki firma vard›r (düopol piyasas›);
2. firmalar homojen bir mal üretmekte ve piyasa talep e¤risinin ne oldu¤unu bilmektedirler;
3. her iki firma da birbirinin üretece¤i mal miktar›n› veri (sabit) kabul edip
kâr›n› maksimum yapacak flekilde ne kadar mal üretece¤ine efl anl› karar verirler (stratejik de¤iflken üretim düzeyidir);
4. firmalar›n maliyet yap›lar› ayn›d›r ve
5. üretim maliyetleri s›f›rd›r.
Cournot modelinde piyasa dengesine bir dizi uyarlama iflleminden oluflan
bir sürecin sonunda ulafl›lmaktad›r. Her düopolcü, rakibinin halihaz›rda piyasaya sürmüfl oldu¤u miktar› de¤ifltirmeyece¤ini varsayarak kendine en
yüksek kâr› sa¤layan üretim düzeyini belirlemektedir. Ancak bu varsay›m
gerçekleflmemektedir, çünkü bir firman›n belirledi¤i üretim miktar›na karfl›
rakip firma tepki göstererek yeni denge aray›fl›na gitmektedir. Ancak bu sefer de rakip iflletmenin dengesi, di¤er firmay› yeni bir denge aray›fl›na itmektedir. Bu süreç her bir firman›n denge üretim düzeyi, di¤erini tatmin
edene kadar sürer ve sonuçta her iki firma da ayn› denge üretim düzeyine
SIRA S‹ZDE
ulafl›r. Sonuçta düopolcülerin her biri ayn› fiyat düzeyinden tam rekabetçi
piyasa miktar›n›n 1/3’ünü ve toplam olarak da 2/3’ünü arz etmektedir. E¤er
D Üüretim
fi Ü N E L ‹ M miktar›n›n
oligopol piyasas›nda üç firma varsa firmalar›n her biri
1/4’ünü ve firmalar›n tümü de toplam üretimin 3/4’ünü arz edeceklerdir.
Dolay›s›yla endüstrideki firma say›s› artt›kça her bir firman›n
düzeyi
S O R üretim
U
de azalaca¤› gibi, daha düflük bir denge fiyat›na ulaflacaklard›r.
Cournot Modelinde stratejik de¤iflken üretim düzeyidir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
146
Mikro ‹ktisat
• Bertrand Modeli: Joseph Bertrand taraf›ndan 1883 y›l›nda gelifltirilen Bertrand modeli, Cournot modeli gibi düopol piyasas›nda dengeyi incelemektedir. Ancak homojen mal üreten firmalar Cournot modelinden farkl› olarak
üretim düzeyi üzerinden de¤il, fiyat düzeyi üzerinden rekabet etmektedir.
Di¤er bir deyiflle bu modelde stratejik de¤iflken fiyat düzeyidir. Dolay›s›yla
her bir firma kâr›n› maksimize edecek kendi fiyat düzeyini belirlerken rakibinin fiyat›n› de¤ifltirmeyece¤ini varsaymaktad›r. Piyasada ilk defa faaliyette
bulunan firmalar, birbirlerinden ba¤›ms›z ve efl anl› olarak fiyat düzeylerini
belirlemektedir. Dolay›s›yla firmalar›n her biri kendi fiyat›n› belirledi¤inde
SIRA S‹ZDE
di¤erinin, fiyat› “hangi düzeyde tuttu¤unu gözleyememektedir”, sadece tahmin edebilmektedir. E¤er firma rakibinin fiyat düzeyini do¤ru tahmin ederse Bertrand
D Ü fi Ü N E L ‹ Mdengesine ulafl›r. Bunun d›fl›nda her bir firman›n piyasa talebinin tümünü karfl›layabilecek bir kapasiteye sahip oldu¤u da (her firman›n
piyasa talebinin tümünü karfl›layabilecek kadar mal üretebilece¤i de) varsaS O R U
y›lmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D ‹ K K A T stratejik de¤iflken fiyat düzeyidir.
Bertrand Modelinde
D‹KKAT
Bertrand
Paradoksu:
SIRA S‹ZDE
Bertrand modelinde tek bir
denge noktas› oluflmaktad›r
ve bu noktada iki firma da
tam rekabet modelindeki
AMAÇLARIMIZ
fiyat ve üretim düzeyi ile
karfl› karfl›ya kalarak s›f›r
ekonomik kâr elde
etmektedir.
K ‹ T A P
Bu varsay›mlar
SIRA S‹ZDE alt›nda, rakibinin fiyat›n› sabit tutaca¤›n› kabul ederek kâr›n›
maksimize edecek fiyat düzeyini belirlemeye yönelen firmalar›n karfl›l›kl› tepkileri sonucunda, denge oluflmaktad›r. Ancak oluflan bu tek bir denge noktaAMAÇLARIMIZ
s›nda
iki firma da tam rekabet modelindeki fiyat düzeyine ulaflacakt›r. Bu
denge durumu Bertrand Paradoksu olarak da adland›r›lmaktad›r. Çünkü kâr
maksimizasyonunu amaçlayan her firman›n rakip firmadan daha düflük fiyat
K ‹ T A Ppiyasay› ele geçirme çabas›, fiyat, marjinal maliyete eflit oluncauygulayarak
ya kadar devam etmektedir. Dolay›s›yla denge üretim düzeyi de tam rekabet
piyasas› ile ayn› olmaktad›r. ‹ki firma taraf›ndan üretilen toplam üretim düzeE L E Vmaliyetli
‹ Z Y O N üretim basitlefltirici varsay›m› alt›nda, talep e¤risinin miktar
yi, Ts›f›r
eksenini kesti¤i noktadaki kadard›r. Sonuçta her ne kadar oligopolcü bir piyasa söz konusu olsa da firmalar tam rekabet sonuçlar›na ulaflt›klar›ndan dolay›, her bir firma s›f›r ekonomik kâr ile karfl› karfl›ya kalacakt›r.
‹NTERNET
• Edgeworth Modeli: Francis Y. Edgeworth taraf›ndan 1897 y›l›nda gelifltirilen model, ayn› Cournot ve Bertrand modelleri gibi piyasada iki firman›n oldu¤u, firmalar›n ayn› maliyetle homojen mal ürettikleri, her düopolcünün
kendi mal›na yönelik talep e¤risini tam olarak bildi¤i ve her iki firman›n da
kâr maksimizasyonu amaçlad›klar› varsay›mlar› üzerine kurulmufltur.
Bu modelde farkl› olarak hem üretim düzeyi hem fiyat düzeyi stratejik de¤iflken olarak kabul edilmektedir. Buna göre, Edgeworth modelinde Cournot
modelinin aksine, her bir firma kâr›n› maksimum düzeye ç›kar›rken, rakibinin fiyat›n› sabit tutaca¤› kabul edilmektedir. Bertrand modeli ise firmalar›n
s›n›rs›z kapasiteye sahip olduklar›n› varsayarken Edgeworth modeli her bir
SIRA S‹ZDE
firman›n s›n›rl› kapasitesinin oldu¤unu ve dolay›s›yla hiçbir firman›n tam rekabet denge fiyat›nda piyasa talebini karfl›layamayaca¤›n› kabul etmektedir.
Bu nedenle
D Ü fi Ü N E L ‹ de
M firmalar›n pozitif ekonomik kâr sa¤lama olas›l›klar› vard›r. Bu
varsay›mlar alt›nda, Edgeworth modeline göre tek bir çözüm (Cournot modelinde oldu¤u gibi sabit bir çözüm) yoktur, bunun yerine fiyat düzeyinin ve
S O R U
üretim düzeyinin sürekli dalgalanmas› söz konusu olmaktad›r.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D ‹ K K A T stratejik de¤iflken, üretim düzeyi ve fiyat düzeyidir.
Edgeworth Modelinde
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
• Stackelberg Modeli: Heinrich Stackelberg taraf›ndan gelifltirilen bu oligopol modelinde di¤er modellerdeki varsay›mlar›n geçerli olmas›n›n yan› s›ra,
Cournot modelindeki gibi üretim düzeyi stratejik de¤iflkendir. Ancak zamanlama yönünden Cournot modelinden ayr›lmaktad›r. Buna göre, önce
firmalardan biri (lider firma) piyasaya girmekte, di¤er firma (takipçi firma)
onun davran›fl›n› izlemekte ve kendi karar›n› vermektedir. Takipçi firma Cournot modelindeki gibi, kendi üretim düzeyinin rakibinin üretim düzeyini
etkilemedi¤ini varsayarken (Cournot modelindeki firma davran›fl›n›n ayn›s›n› göstermektedir), lider firma ise Cournot modelinin tersine karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›n oldu¤unu, yani firman›n kendi üretim düzeyinin rakibinin üretim
düzeyini etkileyece¤ini varsaymaktad›r.
Bu varsay›mlar alt›nda, ayn› talep ve maliyet fonksiyonlar›na ra¤men Stackelberg modelinde oluflan fiyat düzeyi Cournot modeline göre daha düflük
SIRA S‹ZDE
olmaktad›r. Dolay›s›yla firmalardan birinin daha fazla bilgiye sahip olmas›
tüketiciler aç›s›ndan yarar sa¤lamaktad›r. Toplam üretim düzeyi ise Cournot
modeline göre daha yüksektir ancak takipçi firman›n üretim
D Ü fi Ü Ndüzeyi
E L ‹ M Cournot
modelindeki her bir firman›n üretim düzeyinden daha düflüktür. Stackelberg
modelinde toplam kâr daha düflük olmakla birlikte, lider firma Cournot moS O R U
delindeki firmalardan daha avantajl› durumdad›r.
Stackelberg Modelinde stratejik de¤iflken, üretim düzeyidir.
Modern Oligopol Teorileri
147
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Geleneksel oligopol modellerinden farkl› olarak modern oligopol modellerinde
firmalar›n birbirlerinden ba¤›ms›z hareket etmedikleri kabul edilmektedir. Bu modellerde fiyat anlaflmalar›, ifl birli¤i formlar›, fiyat liderli¤i veAMAÇLARIMIZ
fiyat takipçili¤i gibi,
yeni yöntemlerle, günümüz sorunlar›na daha çok yaklaflmaktad›rlar. Özellikle
1937 y›l›nda John von Neumann taraf›ndan ortaya konulan ve 1944 y›l›nda NeuK ‹ T A P
mann ve Oskar Morgenstern taraf›ndan gelifltirilen, insan davran›fllar›n›
oyunlar
yoluyla aç›klamaya çal›flan oyun teorisi, 1950-1953 y›llar› aras›nda John Forbes
Nash’in oligopolde karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k durumunu analize dahil etmesiyle as›l geliE L E V ‹ Z Y O N farkl› bir
flimini sa¤layarak oligopol piyasas›ndaki firma davran›fllar›n› Taç›klamaya
çözüm getirmifltir.
Modern oligopol teorileri, firmalardan birinin ald›¤› bir karar›n rakiplerinin faaliyetini etkiledi¤i varsay›m›na dayanmaktad›r. Bu ba¤lamda da,
‹ N Tpiyasa
E R N E T pay› büyük
olan firma veya firmalar neleri etkileyebileceklerini ve rakiplerin nas›l davranacakSIRA S‹ZDE
lar›n› tahmin edebilmektedirler. Ayn› flekilde rakiplerin de büyük firmalar hakk›nda bilgi sahibi olduklar› kabul edilmektedir. Dolay›s›yla oligopol piyasas› olmas›na ra¤men, firmalar›n birbirleriyle olan ba¤l›l›klar› nedeniyle Dpiyasan›n
Ü fi Ü N E L ‹ M monopolleflme e¤ilimine gidebilmesi söz konusu olabilmektedir. Bu teoriler aras›nda Chamberlin ve Fellner taraf›ndan gelifltirilen teoriler özellikle oligopoller aras› ba¤›ml›l›S O R U
¤a yer vermeleri aç›s›ndan önemlidir.
K K önemli
AT
Modern oligopol teorilerini geleneksel oligopol teorilerinden ay›ranD ‹en
özellik,
oligopolistik ba¤›ml›l›¤› dikkate almalar›d›r.
SIRA S‹ZDE
• Chamberlin Modeli: Edward H. Chamberlin, Cournot modelini gelifltirerek
daha gerçekçi bir düopol modeli ortaya koymufltur. Bu modelde de CourAMAÇLARIMIZ
not modelinde oldu¤u gibi, ayn› varsay›mlardan hareket
edilmektedir. An-
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
148
Mikro ‹ktisat
cak Chamberlin modelinde firmalar›n aralar›ndaki karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›n fark›nda olduklar› varsay›lmaktad›r. Dolay›s›yla, Cournot modelinde üretim
miktar›n› de¤ifltiren firman›n rakibinin üretimini sabit tutaca¤› düflüncesi yerine, Chamberlin modelinde firman›n rakiplerinin nas›l davranaca¤›n› da
dikkate alaca¤› ileri sürülmektedir. Bunun sonucunda da firmalar, herhangi
bir anlaflma yapmadan monopol fiyat›n› belirleyebileceklerdir. Dolay›s›yla
bu fiyattan monopol üretim düzeyini gerçeklefltirerek monopol kâr›n› eflit
olarak paylaflacaklard›r. Oligopolistik ba¤›ml›l›k, herhangi bir anlaflma olmadan firmalar› birlikte davranmaya itmektedir.
• Fellner Modeli: Fellner modelinde de Chamberlin modelindeki firmalar
aras› ba¤›ml›l›k görüflü esas al›narak bu görüfl gelifltirilmeye çal›fl›lm›flt›r ve
özellikle aralar›nda bir anlaflman›n olmad›¤› oligopollerde birlikte kâr maksimizasyonu üzerinde durulmufltur. Fellner’e göre temelde endüstri için kâr
maksimizasyonunun gerçekleflmesi firmalar aç›s›ndan daha yararl› sonuçlar
do¤urabilmektedir. fiöyle ki; endüstride olas› en yüksek kâr sa¤lanacak daha sonra bu kâr firmalar aras›nda paylaflt›r›lacakt›r. Burada hareket noktas›,
rekabetten zarar görmek istemeyen oligopolcülerin, bir monopolcü gibi
davranarak en yüksek kâr› aralar›nda paylaflacak anlaflmalar yapmalar›d›r.
Ancak bu birlikte kâr maksimizasyonu gerçeklefltirmede çok büyük güçlüklerle karfl›lafl›lmaktad›r. Bu ba¤lamda Fellner, oligopol piyasas›nda faaliyet
gösteren firmalar›n her zaman ortak ç›kara uygun davranmayacaklar›n› ileri
sürmektedir. Ortak ç›kar u¤runa davranmay› engelleyen etkenler aras›nda
ise: firmalar aras›ndaki maliyet ve üretim farkl›l›klar›, piyasadaki belirsizlik
durumlar›, firmalar aras›ndaki bilgi al›flveriflini yasaklayan hukuki düzenlemeler, firmalar aras› risk de¤erlendirme farkl›l›¤›, yönetici ve pay sahiplerinin tercihlerini uyumlaflt›rmadaki güçlükler, araflt›rma-gelifltirme ile reklamlarla ilgili koordinasyonun yap›lmas›ndaki güçlükler ve hepsinden önemlisi
firmalar›n ba¤›ms›zl›klar›n› koruma istekleridir.
Dirsekli Talep E¤risi Modeli
Fiyat Savafl›: Oligopol
piyasas›nda rakip firmalar›n
fiyatlar› düflürme yar›fl›.
fiekil 6.6
Dirsekli Talep E¤risi
Modeli
1939 y›l›nda Paul Sweezy taraf›ndan gelifltirilmifl olmas› nedeniyle Sweezy Modeli
de denilen bu model, oligopolde var olan fiyat kat›l›¤›n› aç›klamaktad›r. Firmalar
örne¤in piyasa talebi azald›¤›nda veya maliyetleri azald›¤›nda, fiyat› düflürmek istememektedir. Çünkü bu rakip firmalar taraf›ndan yanl›fl alg›lanarak bir fiyat savafl›n› bafllatabilir. Buna karfl›l›k talepteki ve maliyetlerinP,MC,MR
deki bir art›fl karfl›s›nda da
K
MC1
fiyatlar›n› yükseltmede isMC2
teksiz olacaklard›r. Çünkü
A
MC3
bu sefer de rakiplerinin fiB
P1
yatlar› yükseltmeyece¤i koMR1
nusunda flüpheleri olacakt›r.
X
d
Bu fiyat sabitli¤i dirsekli talep e¤risinin temelini oluflY
turmaktad›r. Sweezy’e göre,
D
oligopolcü firmalar fiyat arQ
t›fllar›ndan dolay› oldukça
0
Q1
MR2
esnek bir taleple fakat fiyattaki düflüfllerden dolay› da
az esnek bir taleple karfl›laflmaktad›r. Rakip firmalar›n bu simetrik olmayan tepkileri talep e¤risinin dirsekli olufluna yol açmaktad›r. Yani, oligopolcü firmalar›n karfl› karfl›ya olduklar› talep e¤risi, halihaz›rda geçerli olan fiyat düzeyinde dirsek
oluflturmakta ve bu nedenden dolay› talep flartlar› ve maliyet flartlar› de¤iflse bile,
oligopolcü firmalar fiyatlar›n› sabit tutmaya çal›flmaktad›r.
Dirsekli talep e¤risi modelinin gösterildi¤i flekil 6.6’dan da görülebilece¤i gibi,
oligopolcü firma biri ABd ve di¤eri de KBD olan iki farkl› esneklikteki talep e¤rileri ile karfl› karfl›ya olmaktad›r. Daha yatay olan (esnek) ABd talep e¤risi, rakip firmalar›n fiyatlar›n›n sabit kalaca¤› varsay›m› ile oluflan fiyat ve miktar bileflimlerini
göstermektedir. Daha dik olan (inelastik) KBD talep e¤risi ise rakip firmalar›n fiyat
de¤iflimlerini izleyecekleri varsay›m› ile ortaya ç›kan ilgili talep ve miktar bileflimlerini göstermektedir. Sweezy’nin temel varsay›m›na göre, rakip firmalar fiyat art›fllar›n› ihmal ettiklerinden fakat fiyat düflüfllerini izlediklerinden dolay›, oligopolcü
firman›n karfl› karfl›ya oldu¤u talep e¤risi cari fiyat düzeyinde (P1) ve miktar düzeSIRA S‹ZDE
yinde (Q1) dirsek yapmaktad›r. P1 fiyat düzeyinin üzerinde talep
e¤risi oldukça esnektir çünkü firma fiyat düzeyini P1’in üzerine ç›kard›¤›nda rakip firmalar kendini
izlemeyeceklerinden dolay›, firman›n sat›fllar› azalarak piyasa Dpay›
BuÜ fi Ü Ndüflecektir.
EL‹M
na karfl›l›k firma P1 fiyat düzeyinin alt›nda fiyat›n› belirlemesi halinde ise karfl›laflt›¤› talep e¤risi inelastiktir çünkü bu sefer de rakip firmalar piyasa paylar›n› kayS O R U
betmemek için fiyatlar›n› düflürecektir.
Dirsekli Talep E¤risi Modelinde, oligopolcü firman›n fiyat›n› yükseltti¤inde
D ‹ K K A Trakiplerin fiyatlar›n› de¤ifltirmeyeceklerini, buna karfl›l›k fiyat›n› düflürdü¤ünde rakiplerin de fiyatlar›n› düflüreceklerini varsaymaktad›r.
SIRA S‹ZDE
Firman›n talep e¤risi dirsekli oldu¤undan, marjinal has›lat e¤risi süreklilik gösAMAÇLARIMIZ
termez. MR1 ABd talep e¤risine iliflkin marjinal has›lat e¤risi, MR
2 ise KBD talep e¤risine iliflkin marjinal has›lat e¤risidir. Bu nedenle firman›n maliyetlerinde bir de¤iflme olsa bile (MC e¤risinin azalarak afla¤›ya veya artarak yukar›ya kaymas›), bu
K ‹ T A(MC
P , MC ve
fiyatta bir de¤iflmeye yol açmamaktad›r. Marjinal maliyet e¤rileri
1
2
MC3) MR1 ve MR2 marjinal has›lat e¤rileri aras›ndan geçti¤i sürece kâr maksimizasyon koflulu MC = MR sa¤lanmakta ve fiyat düzeyi sabit kalmaktad›r.
T E Loligopolistik
EV‹ZYON
Dirsekli talep e¤risi modeli basit bir model olmakla birlikte,
fiyatlama konusunda yeterli aç›klama sa¤lamamaktad›r. Bu model dirse¤in nas›l ortaya ç›kt›¤›n› aç›klasa da bafllang›çtaki denge fiyat›n›n (P1) nas›l belirlendi¤ini aç›klamamaktad›r.
‹NTERNET
Anlaflmal› Oligopol Teorileri
Geleneksel ve modern oligopol modelleri firmalar aras›nda herhangi bir anlaflma
olmad›¤› varsay›m›na dayanmaktad›r. Ancak, endüstride firma say›s›n›n az olmas›,
oligopolistik ba¤›ml›l›¤›n bulunmas› gibi nedenler, firmalar›n aralar›nda anlaflma
yaparak, rekabeti ortadan kald›rarak monopolcü güç elde etmelerini ve böylece
daha yüksek kâr düzeylerine ulaflmalar›n› sa¤lamaktad›r. Dolay›s›yla firmalar, aralar›ndaki fiyat-üretim rekabetini önlemek için aç›k veya gizli (örtük) anlaflmalar yapabilmektedirler.
• Aç›k Anlaflmal› Oligopol Teorileri; Karteller: Firmalar›n fiyat rekabetinden
kaç›nmak için anlaflma çabalar›n›n en geliflmifl ve sistematik olan› kartellerdir.
Kartel, firmalar›n aralar›ndaki rekabeti ortadan kald›rarak monopolcü kâr› elde etmek amac›yla fiyat ve üretim gibi konularda ortak kararlar almak için
149
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
150
Mikro ‹ktisat
Kartel: Ayn› üretim dal›nda,
iki veya daha fazla firman›n
aralar›ndaki rekabeti
önleyerek, fiyatlar›
düzenlemek ve piyasada
monopol oluflturabilmek
amac›yla, hukuki ve
ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n›
koruyarak meydana
getirdikleri bir birliktir.
Tröst: Ayn› veya farkl› üretim
dal›nda faaliyet gösteren
firmalar›n hukuki ve
ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n›
yitirerek birleflmeleridir.
fiekil 6.7
Hakim Firma
Modeli
oluflturduklar› bir birliktir. Karteller genellikle uluslararas› boyutta olmaktad›rlar. Uluslararas› boyuttaki karteller için en iyi örnek OPEC’tir (Organization of
Petroleum Exporting Countries-Petrol ‹hraç Eden Ülkeler Örgütü). Bir kartelin
baflar›l› olabilmesi için afla¤›daki özelliklere sahip olmas› gerekmektedir:
1. Kartel piyasan›n tümüne olmasa bile ço¤unlu¤una hâkim olmal›d›r. Aksi taktirde kartel piyasa fiyat›n› kontrol alt›nda tutamaz.
2. Karteli oluflturan firmalar al›nan ortak kararlara uymal›d›r. Kartel üyelerinin anlaflmalar› her zaman kolay olmayabilir çünkü üyelerin maliyet yap›lar›ndaki farkl›l›klar, piyasa talep e¤risi ile ilgili farkl› de¤erlendirmeler,
hatta farkl› amaçlar nedeniyle anlaflma kolayca bozulabilmektedir. Ayr›ca, üye firmalardan birinin daha yüksek kârlar elde etmek amac›yla, kartel taraf›ndan belirlenen fiyat›n alt›nda mal›n› satmak suretiyle, anlaflmay› gizlice bozma olas›l›¤› vard›r. Ancak bu hareketin; fiyat savafllar›na neden olarak uzun dönemde fiyat› tam rekabet fiyatlar›na dönüfltürece¤i
korkusu, anlaflmay› bozma konusunda cayd›r›c› olabilmektedir. Buna
karfl›l›k karteldeki firma say›s› ne kadar fazla olursa anlaflman›n bozulma
olas›l›¤› da o kadar fazla olmaktad›r. Çünkü say› artt›kça her bir kartel
üyesi firman›n kartel taraf›ndan kontrol edilebilme olas›l›¤› azalmaktad›r.
3. Söz konusu mala iliflkin talep, fiyata göre esnek olmamal›d›r. Çünkü ancak
böyle bir durumda üretim düzeyinin k›s›larak fiyat›n art›r›lmas› ile toplam
has›lat ve kâr art›r›labilmektedir. Talebin fiyat esnekli¤i ne kadar düflük
olursa karteldeki firmalar o kadar fazla monopolcü güç elde ederler.
4. Mala olan talep tüketici gelirine göre de esnek olmamal›d›r. Aksi taktirde,
tüketici gelirindeki dalgalanmalar, talepte önemli dalgalanmalara ve ortak
kararlar›n uygulanmas›nda zorluklara neden olabilir. Birçok ülkede kartel
veya tröst gibi oluflumlar, antitröst yasalar›yla yasaklanmaktad›r. Bu tür yasalar›n amac›, piyasan›n rekabetçi özelliklerini kaybetmemesi için monopolleflme ile mücadele etmek ve haks›z rekabeti önlemektir.
• Gizli Anlaflmal› Oligopol Teorileri; Hâkim Firma Modeli: Hâkim firma
modeli, tek bir büyük firma (hâkim firma) ile küçük firmalardan oluflan endüstrilerde uygulanan bir modeldir. Hâkim firma, toplam endüstri üretim miktar›n›n önemli bir k›sm›n› kontrol etmektedir. Küçük firmalardan oluflan grup
ise piyasan›n geri kalan› için mal›n› arz etmektedir. Hâkim firma, kâr›n› maksimize edecek flekilde fiyat›n› belirlemektedir. Küçük firmalar ise hâkim firman›n belirledi¤i fiyattan istedikleri kadar mal satmaktad›r.
P
Böylece, küçük firmalar tam
Sdi¤er
rekabetçi gibi davran›rken hâP2
kim firma mal›n artan k›sm›MCH
DH
n›n
(küçük firmalarca arz edilP*
meyen miktar) arz edicisi gibi
hareket etmektedir.
P1
fiekil 6.7’de hâkim firman›n fiyat› nas›l belirledi¤i gösterilmektedir. fiekilde, D piyasa
talep e¤risini, MCH hâkim firMRH
D
ma marjinal maliyetini ya da
Q
Qdi¤er QH
QT
hâkim firma ters arz fonksiyonunu, Sdi¤er ise hâkim fir-
ma d›fl›ndaki küçük firmalar›n marjinal maliyet e¤rilerinin toplam›ndan oluflan arz e¤risini göstermektedir. Hâkim firma kendi talep e¤risini (DH) belirlemek zorundad›r. fiekilde görüldü¤ü gibi bu, piyasa talep e¤risi ile küçük
firmalar›n arz› aras›ndaki farkt›r. P1 fiyat düzeyinde küçük firmalar›n arz› piyasa talebini karfl›lad›¤›ndan, hâkim firma bu fiyattan sat›fl yapmamaktad›r.
Buna karfl›l›k, P2 fiyat›nda ya da daha düflük fiyattan hâkim firma d›fl›ndaki
di¤er firmalar piyasaya üretimlerini arz edemediklerinden, hâkim firma piyasa talep e¤risinin tümüne sahip olmaktad›r. P1 ve P2 fiyat düzeyleri aras›nda ise hâkim firman›n karfl› karfl›ya oldu¤u talep e¤risi DH’dir. Hâkim firman›n talep e¤risi DH ile iliflkili olarak hâkim firman›n marjinal has›lat e¤risi MRH olmakta ve MC ise hâkim firman›n marjinal maliyet e¤risi olmaktad›r.
Hâkim firma, kâr maksimizasyon koflulunu (MCH = MRH) sa¤lad›¤› üretim
düzeyini QH’da belirleyerek kâr›n› maksimize etmektedir. Bu durumda, QH
üretim düzeyinden hâkim firman›n talep e¤risine (DH) bir dikme ç›k›ld›¤›nda piyasa fiyat› P* olarak belirlenmektedir. Bu fiyat düzeyinde di¤er firmalar›n üretim düzeyi ise Qdi¤er kadar olacakt›r. Buna göre hâkim firma ve di¤er firmalar›n toplam sat›fllar› QT = QH + Qdi¤er olarak gerçekleflecektir.
Oligopol Piyasas›nda Fiyat D›fl› Rekabet
Oligopolde, firmalar fiyat rekabeti yerine fiyat d›fl› rekabeti tercih etmektedir. Bunun nedenleri yukar›da ele al›nan oligopol teorilerinde daha önce verilmifltir. Oligolocü firmalar; mal farkl›laflt›rmas›, üretim tekniklerinde yenilikler, reklamlar, yeni ürün gelifltirme, promosyon ve kampanyalar gibi konularda fiyat d›fl› rekabet etmektedir. Bu davran›fl modeli, oligopol piyasalar›nda reklam harcamalar›n›n; örne¤in deterjan, otomobil ve beyaz eflya gibi endüstrilerde neden di¤er piyasalara göre daha yüksek oldu¤unu aç›klamaktad›r. Bunun d›fl›nda, bu piyasalarda, örne¤in
yeni bir ürünü rakiplerinden önce piyasaya sürmek amac›yla, gelifltirmek veya
mevcut bir ürünün niteli¤ini de¤ifltirmek için araflt›rma-gelifltirme faaliyetleri
yapmak da büyük önem tafl›maktad›r. Örne¤in bilgisayar veya cep telefonu üreticileri mallar›n›n modellerini devaml› olarak de¤ifltirmektedir. Promosyon ve kampanyalar gibi fiyat d›fl› rekabete ise cep telefonu operatörlerin davran›fllar› örnek
olarak verilebilir. Oligopolcü firmalar bu tür bir fiyat d›fl› rekabeti destekleyecek
yeterli finansal kaynaklara sahip olduklar›ndan, talep e¤rilerini sa¤a kayd›rarak veya daha inelastik hale getirerek daha yüksek kârlar elde etmelerine olanak sa¤layan, bu tür yollar› tercih etmektedir.
Oligopol Piyasas›nda Etkinlik
Baz› iktisatç›lara göre, oligopolcü firmalar negatif e¤imli talep e¤risine sahip olduklar›ndan P=MC etkinlik flart› sa¤lanamamaktad›r. Çünkü monopol ve monopolcü rekabet piyasalar›nda oldu¤u gibi, bu piyasada da fiyat düzeyi marjinal maliyetin üzerinde (P>MC) belirlenmektedir. Ancak baz› iktisatç›lar ise oligopol piyasas›nda araflt›rma-gelifltirme faaliyetlerine önem verilerek, teknolojik geliflmelere olanak sa¤lanmas›n› olumlu de¤erlendirmektedirler. Onlara göre, teknolojik geliflme,
iktisadi büyümeyi h›zland›rmaktad›r. Dolay›s›yla oligopol piyasas› asl›nda iktisadi
büyüme üzerinden toplumun refah›n› olumlu etkilemektedir.
151
152
Mikro ‹ktisat
Özet
A M A Ç
1
A M A Ç
2
Monopol piyasas›n› ve monopolcünün firma dengesini ifade etmek
Tek bir firman›n yak›n ikamesi olmayan bir mal›
üretip satt›¤› piyasa türü olan monopolde, firma
marjinal maliyetini marjinal has›lat›na eflitledi¤i
üretim düzeyinde dengeye gelerek marjinal maliyetinin üzerinde bir fiyat belirlemektedir. Dolay›s›yla ekonomik kâr elde etmektedir.
Monopolcü rekabet piyasas› iflleyiflini ve bu piyasada yer alan firman›n dengesini aç›klamak
Monopolcü rekabet piyasas›, piyasaya girifl ve
ç›k›fllar›n kolay oldu¤u, benzer fakat farkl›laflt›r›lm›fl mallar üreten çok say›da firman›n faaliyet
gösterdi¤i ve firmalar›n belli ölçüde fiyat belirleme gücüne sahip oldu¤u piyasa yap›s›n› ifade
etmektedir. Monopolcü rekabet piyasas›ndaki
firma tam rekabet piyasas›n›n baz› özelliklerini
içinde bar›nd›rsa da tam rekabetten farkl› olarak
mal farkl›laflt›rmay› gerçeklefltirmesi nedeniyle,
s›n›rl› bir monopolcü güç elde etmektedir. Dolay›s›yla monopolcünün talep e¤risinden daha esnek olan negatif e¤imli talep e¤risine sahip olmaktad›r. Di¤er piyasalarda oldu¤u gibi, burada
da firma dengesi marjinal maliyetin marjinal has›lata eflitlendi¤i üretim düzeyinde sa¤lanmaktad›r. K›sa dönemde ekonomik kâr elde eden monopolcü rekabet piyasas›ndaki firma, uzun dönemde piyasaya girifllerin engellenmemifl olmas›
nedeniyle sadece normal kâr elde edebilmektedir. Ancak negatif e¤imli talep e¤risine sahip olmas› nedeniyle, fiyat› ortalama toplam maliyete
eflit olmas›na ra¤men, marjinal maliyetten büyük
olmaktad›r.
A M A Ç
3
Oligopol piyasas›n› ve bu piyasadaki farkl› firma
davran›fllar›n› aç›klamak
Birbirlerini etkileyecek kadar az say›da firman›n
homojen veya farkl›laflt›r›lm›fl mal üretti¤i piyasa
yap›s›na oligopol piyasas› denilmektedir. Firma
say›s›n›n az olmas› ve girifllerin k›s›tlanmas› nedeniyle, firmalardan herhangi birinin fiyat, üretim düzeyi ya da reklam konusundaki karar›, di¤er firmalar› yak›ndan ilgilendirmektedir. Oligopolcü firman›n üretim veya fiyat üzerindeki karar›na karfl› rakipleri farkl› farkl› tepkiler gösterebilece¤inden, oligopolcünün dengesi de tek bir
teori çerçevesinde incelenememektedir. Bu nedenle de¤iflik oligopol teorileri ile oligopolcünün dengesi incelenmeye çal›fl›lmaktad›r.
153
1. Afla¤›dakilerden hangisi tek sat›c› karfl›s›nda çok say›da al›c›n›n oldu¤u piyasalar› ifade etmektedir?
a. Düopol
b. Monopol
c. Oligopol
d. Monopolcü Rekabet
e. Tam Rekabet
2. Monopol piyasas›nda firman›n talep e¤risi ile afla¤›dakilerden hangisi birbirinin ayn›s›d›r?
a. Toplam has›lat e¤risi
b. Marjinal has›lat e¤risi
c. Ortalama has›lat e¤risi
d. Ortalama maliyet e¤risi
e. Marjinal maliyet e¤risi
3. Monopolde fiyat farkl›laflt›r›lmas› yap›labilmesi için
afla¤›dakilerden hangisi zorunludur?
a. Monopolcü yo¤un reklam faaliyetleri yürütmelidir.
b. Fiyat›n farkl›laflt›r›ld›¤› piyasalar aras›nda geçifl
mümkün olmamal›d›r.
c. Mal en az›ndan görünüflte de¤ifltirilmelidir.
d. Monopolcünün üretti¤i mal lüks bir ihtiyac› gidermelidir.
e. Tüketicinin piyasa hakk›nda tam bilgiye sahip
olmas› gerekmektedir.
4. Afla¤›daki oligopol modellerinden hangisi oligopol
piyasalar›nda fiyat kat›l›¤›n› aç›klamaktad›r?
a. Hâkim firma modeli
b. Cournot modeli
c. Stackelberg modeli
d. Bertrand modeli
e. Dirsekli talep e¤risi modeli
5. Afla¤›daki piyasalardan hangisi oligopole en uygun
örnektir?
a. Beyaz eflya piyasas›
b. Bakkallar
c. Kuaför salonlar›
d. Restoranlar
e. Benzin istasyonlar›
6. Monopolcü rekabet piyasas›n› tam rekabet piyasas›ndan ay›ran en önemli özelli¤i afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Fiyat farkl›laflt›rmas›
b. Firmalar aras› ba¤›ml›l›k
c. Uzun dönemde ekonomik kâr elde edilmesi
d. Mal farkl›laflt›r›lmas›
e. Az say›da firman›n olmas›
7. Heterojen mal üreten oligopolcülerden oluflan piyasaya ne ad verilmektedir?
a. Farkl›laflt›r›lm›fl oligopol
b. Saf oligopol
c. Tam oligopol
d. Düopol
e. Noksan oligopol
8. Cournot modelinde mal›n marjinal maliyeti afla¤›dakilerden hangisine eflittir?
a. Fiyata
b. Marjinal has›lata
c. Ortalama has›lata
d. Ortalama maliyete
e. S›f›ra
9. Afla¤›daki oligopol modellerinden hangisinde firmalar fiyat düzeyi üzerinden rekabet halindedirler?
a. Bertrand modeli
b. Cournot modeli
c. Stackelberg modeli
d. Edgeworth modeli
e. Sweezy modeli
10. Monopolcünün karfl› karfl›ya oldu¤u talep e¤risi için
afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir?
a. Tam rekabetçi firman›n talep e¤risi ile ayn›d›r.
b. Her zaman marjinal has›lat e¤risinin alt›ndad›r.
c. Sonsuz esnektir.
d. Piyasa talep e¤risi ile ayn›d›r.
e. Ortalama gelir e¤risinin üzerindedir.
154
Mikro ‹ktisat
1. b
S›ra Sizde 1
Bazen maliyetlerin çok yüksek olmas› veya talebin çok
düflük olmas› nedeniyle monopolcü zarar edebilir. Örne¤in tüketicilerin zevklerinde meydana gelen bir de¤iflme sonucunda talep e¤risi sola (afla¤›ya) kayar ve optimal üretim düzeyinde (MC=MR’ye denk gelen üretim
düzeyinde) uzun dönem ortalama maliyet e¤risinin alt›nda kalabilir. Veya monopolcünün kulland›¤› girdi fiyatlar›nda meydana gelen bir art›fl bu sefer monopolcünün
uzun dönem ortalama maliyet e¤risini yukar›ya do¤ru talep e¤risi üzerine kayd›rabilir. Her iki durumda da uzun
dönem ortalama maliyet e¤risinin talep e¤risinin (ortalama has›lat e¤risinin) üzerinde olmas› nedeniyle, ikisi aras›ndaki fark monopolcünün zarar›n› gösterecektir.
2. c
3. b
4. e
5. a
6. d
7. a
8. e
9. a
10. d
Monopol piyasada tek sat›c› ve çok say›da al›c›
vard›r.
Monopol piyasas›nda talep e¤risi her ürünün
miktar›n›n sat›labilece¤i fiyat düzeyini yans›tt›¤›ndan ayn› zamanda monopolcünün ortalama
has›lat e¤risidir.
Monopolcünün fiyat farkl›laflt›rmas› yapabilmesi
için ürünün ucuza sat›ld›¤› piyasadan al›n›p
pahal›ya sat›ld›¤› piyasada herhangi bir engelle
karfl›laflmadan, rahatça sat›lamamas› gerekir. Bir
baflka deyiflle piyasalar aras›nda geçiflin söz
konusu olmamas› laz›m.
Oligopol modellerinde dirsekli talep e¤risi fiyat
k›tl›¤›n› aç›klamakta kullan›l›r.
Beyaz eflya piyasas› oligopol piyasalara en uygun olan›d›r. Bu piyasalara girmek belirli bir ölçe¤i gerektirdi¤inden girifl engeli söz konusudur. Az say›da sat›c› vard›r ve firmalar aras›nda
ba¤›ml›l›k söz konusudur.
Monopolcü rekabetçi piyasada mallar farkl›,
rekabetçi piyasada mallar homojendir.
Ürünlerin birbirinden farkl› oldu¤u anlam›n›
tafl›yan heterojen ürünler, farkl›laflt›r›lm›fl
oligopol piyasalar›nda sat›l›r.
Cournot modelinde mal›n marjinal maliyetinin
de¤iflmedi¤i, sabit oldu¤u ve üretim maliyetinin
de s›f›r oldu¤u varsay›l›r.
Bertrand modelinde firmalar›n fiyat› belirledi¤i
varsay›lmaktad›r. Di¤er modellerde ise firmalar
miktar›n belirlenmesi gerekti¤ini savunur.
Monopol piyasalar›nda firma tek sat›c› oldu¤u
için karfl› karfl›ya oldu¤u talep e¤risi ayn›
zamanda piyasa talep e¤risidir.
S›ra Sizde 2
Do¤al monopollerde ölçek ekonomileri mevcuttur. Yani, üretim artt›kça ortalama toplam maliyet azalmaktad›r. Bu nedenle ikinci derecede fiyat farkl›laflt›rmas› uygulanmas› monopolcüyü daha avantajl› konuma getirecektir. Böylece monopolcü bir taraftan üretimini veya
sat›fl›n› art›racak ve bu flekilde daha büyük ölçek ekonomilerine ulaflacak, di¤er taraftan hem tüketici refah›n› hem de kendi kâr›n› art›rma imkan›na kavuflacakt›r.
S›ra Sizde 3
Damping Çeflitleri
1. Arada bir yap›lan damping: Ekonomide talep daralmas›, tüketici tercihlerinin de¤iflmesi gibi geçici nedenler firmalar›n sat›fllar›n› yavafllat›p stok birikmelerine neden olabilir. Böylece firmalar d›fl piyasaya
maliyetine sat›flla bu stoklar› eritme yoluna gidebilirler, buna da arada bir yap›lan damping denir.
2. Y›k›c› Damping: Firma d›fl piyasadaki rakiplerini ortadan kald›rmak için fiyatlar› onlar›n dayanamayaca¤› kadar düflürür.
3. Sürekli Damping: Firma mal›n› d›fl piyasalarda sürekli olarak daha düflük fiyattan satar, buna örnek
de ölçek ekonomileridir.
S›ra Sizde 4
Tam rekabet piyasalar›n›n temel özelliklerinden biri üretilen mal›n homojen olmas›d›r. Monopol piyasas›nda da
tek firma oldu¤undan, üretilen mal›n bir rakibi yoktur.
Buna karfl›l›k tam rekabet piyasas›n›n birçok özelli¤ini
tafl›yan monopolcü rekabet piyasalar› mal farkl›laflt›rmas› uygulayarak bir monopolcü güç elde etmektedir.
Blum,
Ulrich
vd.
(2006).
Angewandte
Industrieökonomik:
Theorien,
Modelle,
Anwendungen, Wiesbaden: Gabler Verlag.
Bulmufl, ‹smail. (2008). Mikroiktisat, Ankara.
Dinler, Zeynel. (2010) Mikro Ekonomi, Bursa.
Ertek, Tümay. (2009). Mikroekonomi Teorisi,
‹stanbul.
Hyman, David N. (1993). Modern Microeconomics:
Analysis and Applications, Boston.
Lipsey, Richard G. vd. (1999). Economics, Reading,
Massachusetts: Addison- Wesley.
McConnell, Campbell R. ve Brue, Stanley L. (1996).
Microeconomics: Principles, Problems, and
Policies, New York: McGraw-Hill.
Paras›z, ‹lker. (2011). Mikro Ekonomi, Bursa.
Perloff, Jeffrey M. (2001). Microeconomics, Boston:
Addison- Wesley.
Seyido¤lu, Halil. (2006). ‹ktisat Biliminin Temelleri,
‹stanbul.
Tucker, Irvin B. (2010). Microeconomics for Today’s
World, Austalia: South-Western Cengage Learning.
Ünsal, Erdal M. (2010). Mikro ‹ktisat, Ankara.
Yaylal›, Muammer. (2004). Mikroiktisat, ‹stanbul.
Y›ld›r›m, Kemal vd. (2009). Endüstriyel Ekonomi,
Bursa.
155
7
M‹KRO ‹KT‹SAT
Amaçlar›m›z
K›sa dönem emek talep e¤risini elde edebilecek,
Uzun dönem emek talep e¤risini elde ediliflini aç›klayabilecek,
Emek talep e¤risini bir endüstri ve piyasa ba¤lam›nda de¤erlendirebilecek,
Eksik rekabet piyasalar›nda emek talep e¤risini elde edebilecek,
Emek arz e¤risinin elde ediliflini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Marjinal Ürün Has›lat›
Marjinal Faktör Maliyeti
Ç›kt› Etkisi
Faktör ‹kame Etkisi
Bofl Zaman Talep E¤risi
•
•
•
•
Bireysel Emek Arz E¤risi
Emek Talebi Ücret Esnekli¤i
Monopolcü Sömürü
Ekonomik Rant
‹çindekiler
Mikro ‹ktisat
Faktör Piyasalar›
• G‹R‹fi
• KISA DÖNEM ÜRET‹M FAKTÖRÜ
(G‹RD‹) TALEB‹
• REKABETÇ‹ P‹YASADA UZUN
DÖNEM ÜRET‹M FAKTÖRÜ TALEB‹
• ENDÜSTR‹ VE P‹YASA ‹Ç‹N
FAKTÖR TALEP E⁄R‹LER‹
• EMEK F‹YATINDAK‹
DE⁄‹fi‹KL‹KLERE KARfiI EMEK
TALEB‹N‹N DUYARLILI⁄I
• G‹RD‹ ARZ E⁄R‹S‹
• EMEK P‹YASASINDA DENGE
• MONOPSONCU FAKTÖR
P‹YASALARI
Faktör Piyasalar›
G‹R‹fi
fiimdiye kadar bir firman›n karar›na iliflkin aç›klamalarda, firma kâr›n› maksimize
eden üretim ya da ç›kt› düzeyinin belirlenmesi ile ilgilendik. Bir baflka ifadeyle firmay› mal ve hizmet piyasas›nda arz yönü ile ele al›p firman›n hane halklar›na ve
di¤er firmalara mal veya hizmet sat›fllar›na iliflkin farkl› piyasa yap›lar›ndaki davran›fllar›n› inceledik. Firmalar satacaklar› mal ve hizmetlerin üretimi için emek, sermaye, toprak ve do¤al kaynaklar fleklinde s›n›fland›r›lan girdileri kullan›rlar. Bu
girdiler firmalar taraf›ndan sat›n al›n›r ya da kiralan›r, k›saca firmalar taraf›ndan talep edilir. Üretim sürecinde kullan›lan tüm bu girdiler üretim faktörleri olarak adland›r›ld›klar› için, bu faktörlerin arz ve talebinin karfl›laflt›¤› yerlerde faktör piyasalar› olarak isimlendirilir. Ancak faktör piyasalar›nda arz edenler genellikle hanehalklar› iken talep edenler ise firmalard›r.
Bir firma için kâr› maksimize eden ç›kt› düzeyini belirlemek, bir anlamda bu
ç›kt›y› elde etmek için gerekli olan üretim faktörleri seçimini yapmakt›r. Yani firman›n girdi piyasalar›ndaki talep yönünü incelemektir. Firman›n girdi piyasas›ndaki talebi ise üretece¤i mal ve hizmetin sat›fl›na ya da talebine ba¤l› oldu¤u için, girdi talebi türev yada türetilmifl talep olarak isimlendirilir. Örne¤in bir otomobil fabrikas›n›n emek faktörü talebi, otomobil talebinin sonucu olarak ortaya ç›km›flt›r ya
da türemifltir. Otomobile olan talep artarsa bu firman›n emek talebi de artacakt›r.
Faktör fiyatlar› girdilerin arz ve talebine göre belirlenir. Bu nedenle önce girdiler için talep, daha sonra arz yap›lar› incelenecektir. Son olarak arz ve talebin etkileflimlerinin girdi fiyat›n› nas›l belirledi¤i tart›fl›lacakt›r. Faktör talebini incelerken
üretim ve maliyet ünitelerinde izlenen yönteme paralel olarak k›sa ve uzun dönem
temelinde incelememizi sürdürece¤iz.
KISA DÖNEM ÜRET‹M FAKTÖRÜ (G‹RD‹) TALEB‹
A M A Ç
K›sa dönem emek talep e¤risinin elde ediliflini aç›klamak
1
Faktör talebini incelerken üretim ve maliyetlere iliflkin ünitelerden yararlanarak,
firman›n üretimde kulland›¤› girdileri nas›l seçti¤ini dikkate almam›z gerekir. Firman›n belli bir ç›kt› düzeyini en düflük maliyet ile gerçeklefltirmek ya da maliyet
minimizasyonu problemini çözmek, bir anlamda optimal girdi düzeylerini belirle-
158
Mikro ‹ktisat
mektir. Örne¤in efl ürün e¤risinin te¤et oldu¤u efl maliyet do¤rusu, girdi fiyatlar›
veri iken talep edilen girdilerin miktar›n› gösterir. Dikkat edilirse bu optimal girdi
bileflimi firman›n üretim miktar›na ve girdilerin fiyatlar›na ba¤l›d›r.
fiimdi X mal› üreten bir firman›n iki girdi kulland›¤›n›; Sermaye (K) ve Emek
(L), bunlara sermayenin kira bedeli ya da fiyat› olarak (r) ve emek birimi için (w)
kadarl›k ücret ödendi¤ini düflünelim. Aç›klamalar›m›z› sürdürürken tüm girdilerin
özdefl oldu¤unu hatta iflçilerin yeteneklerinin de ayn› oldu¤unu varsay›yoruz. K›sa
–
dönem için sermaye girdisini sabit al›p (K) emek girdisini (L) ise de¤iflken faktör
kabul edelim. Böylece firma için girdi talebi, ne kadar iflçi (emek) istihdam edece¤i ile iligili olacakt›r. Firman›n emek talebini incelerken ilk olarak hem faktör piyasalar›nda hem de ürün piyasalar›nda tam rekabet koflullar›n›n bulundu¤u durumu
dikkate alaca¤›z.
Rekabetçi Piyasada Firman›n Emek Talebi
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
Optimal ç›kt› düzeyi için kullan›lan marjinalist mant›k, kâr› maksimize eden girdi
düzeyinin belirlenmesi için de kullan›l›r. Bunun için ilk olarak firman›n belli say›da
emek girdisi istihdam etti¤ini, ilave iflçiyi ifle alman›n kârl› olup olmad›¤›na bakma
iste¤ini inceleyelim. ‹lave iflçinin kiralanmas› ile firman›n üretimi artar. Üretim ünitesinden hat›rlanaca¤› üzere, firma di¤er girdiler sabit iken ilave bir birim emek kulland›¤›nda, üretimde ortaya ç›kan art›fl, bu girdinin marjinal fiziki ürünü olarak tan›mlan›r ve fiziki de¤erle ölçülür. Bu fiziki de¤er için eme¤in marjinal fiziki ürünü
(MPPL), k›saca eme¤in marjinal ürünü (MPL) ya da eme¤in marjinal verimlili¤i kavramlar› kullan›l›r. Ancak firma emek talebine iliflkin kararlar›nda bu fiziki ölçüyü
kullanmaz, bunun yerine bu ilave ürünün sat›fl›ndan elde etti¤i has›lat›; eme¤in
marjinal ürün has›lat›n› (MRPL) kullan›r. MPL ve MRPL birbiri ile iliflkili iki kavramSIRA S‹ZDE
d›r. Emek girdisi ile ilgili marjinal ürün has›lat›n› (MRPL) hesaplayabilmek için, ilave emek girdisinin oluflturdu¤u marjinal ürünü (MPL) bu ç›kt›n›n her birimine iliflkin marjinal
D Ü fihas›lat
Ü N E L ‹ Mile çarp›lmas› gerekir. Sembollerle afla¤›daki gibi ifade edilir:
MRPL =S(MR)
O R U⋅( MPL )
‹ K K A T piyasas›nda MR=Px oldu¤unu hat›rlay›n›z.
Tam rekabetDrekabet
Emek girdisi
için hesaplanan marjinal ürün has›lat›, en son emek biriminin maSIRA S‹ZDE
liyetini (ki buna marjinal faktör maliyeti (MFC) diyece¤iz) afl›yorsa firma için ilave
iflçi ifle almak kârl›d›r.
Emek AMAÇLARIMIZ
girdisi için marjinal faktör maliyeti (MFC) ilave emek kullan›ld›¤›nda
firman›n toplam maliyetinde ortaya ç›kan art›flt›r. Üretim faktörleri için rekabetçi
piyasa geçerli oldu¤unda, marjinal faktör maliyeti , bu faktöre ödenen bedeldir.
K ‹ T A P
Dolay›s›yla emek girdisi için MFC, eme¤e ödenen ücrete eflittir. ( MFC L = w)
Yine rekabetçi piyasada firma tam esnek bir talep e¤risi ile karfl› karfl›ya oldu¤u için, marjinal
has›lat (MR) ürünün piyasa fiyat›na eflit olur. Böylece eme¤in marTELEV‹ZYON
jinal ürün has›lat› (MRPL) hesaplan›rken ürünün piyasa fiyat› ya da de¤eri ile eme¤in marjinal ürünü çarp›larak ilave ç›kt› için piyasa de¤eri hesaplan›r. Bu yüzden
rekabetçi piyasada marjinal ürün has›lat› (MRPL) bazen marjinal ürün de¤eri
‹ N T E Rda
N E adland›r›l›r.
T
(VMPL) olarak
Dolay›s›yla eme¤in marjinal ürün has›lat›n› yeniden
yaz›p ücrete eflitleyerek kâr› maksimize eden emek miktar› belirlenir.
MAKALE
7. Ünite - Faktör Piyasalar›
VMPL ya da MRPL = Px ⋅ MPL = w
i
ris
E¤
lep
Ta
ek
Em
Marjinal ürün has›lat› e¤risi (MRPL) firma için emek talep e¤risidir. Daha aç›k
ifadeyle, sermaye girdisi sabit oldu¤unda firma için eme¤in marjinal ürün has›lat›
e¤risi emek faktörüne iliflkin talep e¤risidir. (MRPL) e¤risi belli bir düzeydeki emek
için firman›n ödemek istedi¤i en yüksek ücret düzeyini gösterir. Ya da (MRPL) e¤risi, belli bir ücret düzeyinde firman›n istihdam edece¤i emek miktar›n› gösterir.
Emek girdisi için talep e¤risi genellikle sol yukar›dan sa¤ afla¤›ya do¤ru e¤imlidir. Bu negatif e¤imin nedeni azalan marjinal verimler prensibidir. Sermaye girdisini sabit tutan bir firma kulland›¤› emek girdisini art›rd›¤›nda ilave emek girdisinin marjinal verimlili¤i (MPL) eninde sonunda azaland›r. Çünkü emek girdisinin
art›r›lmas›yla emek birimi bafl›na sermafiekil 7.1
ye miktar› azalmaktad›r. ‹stihdam edilen emek say›s› artt›¤›nda eme¤in marFirman›n K›sa
jinal verimlili¤i azald›¤› için, MRPL de
APPL
Dönem Emek
MPPL
Talep E¤risi
azalan olacakt›r. Dolay›s›yla emek talep e¤risi elde edilirken eme¤in marjinal verimlili¤i veri ya da sabit olan ürün
fiyat› (Px) ile çarp›ld›¤›ndan MRPL de
APPL=APL
azalan olur.
Gerçek emek talep e¤risini daha ayL
L1
L2
L3
r›nt›l› gösterebilmek için rekabetçi piyaMPPL=MPL
APPL
sada firman›n kapanma noktas›ndan haMRPL
reketle ortalama ve marjinal fiziki ürünler ile ortalama ve marjinal ürün de¤erleARPL=w1
rinin konumunu incelemek gerekir.
Rekabetçi piyasada firman›n k›sa
dönem kapanma noktas›nda ürün fiARPL=APL.PX
yat› ortalama de¤iflken maliyete eflittir.
Fiyat bu düzeyde hatta daha düflük düL
L1
L2
L3
zeylerde oldu¤unda firma hiç üretim
MRPL=MPL.PX
yapmayacakt›r. Sembollerle ifade
edersek;
Px ≤
w⋅ L
= AVC
x
oldu¤unda üretim gerçekleflmeyecektir. Kapanma noktas›n› eflitlik durumunda ücret düzeyi hesaplamas› için kullan›rsak, emek faktörü için ortalama ürün has›lat›n›
(ARPL) elde etmifl oluruz.
Px ⋅ x
L
=w
olur ya da Px.APPL=w veya ARPL=w
Dikkat edilirse ücret düzeyi ortalama ürün has›lat›na eflit ya da daha yüksek oldu¤unda firma üretim yapmayacakt›r, dolay›s›yla emek girdisi de talep etmeyecektir. Ancak ücret düzeyi ARPL nin maksimum seviyesinde veya daha düflük düzey-
159
160
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
SIRA
‹ N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
MAKALE
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
Mikro ‹ktisat
lerde ise pozitif miktarlarda emek talep edilecek ve emek talep e¤risi marjinal ürün
has›lat› e¤risi ile çak›flacakt›r (Çünkü firma w=MRPL göre talep edece¤i emek miktar›n› belirliyordu). Eme¤in marjinal ürün has›lat e¤risi, ortalama ürün has›lat› e¤risini maksimumda kesti¤i için, ortalama ürün has›lat› alt›ndaki MRPL e¤risi emek
girdisi için gerçek emek talebidir. Bu bölgede marjinal ürün azalan oldu¤u için de
emek talep e¤risi negatif e¤imlidir.
Burada bir hususa dikkat çekmek istiyoruz. Üretim ünitesinde tek de¤iflken girdi durumunda, toplam üretim fonksiyonundan hareketle elde edece¤imiz marjinal
SIRA S‹ZDE
ve ortalama ürün fonksiyonlar›, sabit al›nan ürün fiyat› (Px) ile çarp›larak ARPL ve
MRPL fonksiyonlar›na dönüfltürülmüfltür. Yani bu fonksiyonlar orant›l› bir biçimde
baflka bir Dfonksiyona
Ü fi Ü N E L ‹ M dönüfltürülmüfltür. Bu dönüflüm durumunda orijinal fonksiyonlar›n maksimum noktalar› ile ilgili ba¤›ms›z de¤iflkenlerin de¤eri sabit kal›r. Yani dönüflüm fonksiyonu içinde maksimum de¤erler ayn› emek de¤erleri üzerinde
S O R U
gerçekleflir. Bu durum flekil 7.1, de gösterilmifltir.
K K Amaksimum
T
APPL ve MPPDL,‹ nin
oldu¤u emek düzeylerinde ARPL ve MRPL de¤erlerini de (L2
L1) maksimum yapt›¤›na dikkat ediniz.
SIRA S‹ZDE
fiekil 7.1’de ücret düzeyi w1’ in üzerinde ise firma üretim yapmad›¤› için emek girdisi talep etmeyecektir. Ancak w1 ve alt›ndaki ücret düzeylerinde pozitif miktarlarda
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
emek talep
edecek ve emek talep e¤risi L2 ile L3 aras›ndaki MRPL ile çak›flacakt›r.
MRPL e¤risinin
D Ü fi Ünegatif
N E L ‹ M de¤er ald›¤› k›sm›, niçin gerçek emek talep e¤risi olarak kullan›r›z?
K ‹ T A P
Kâr› Maksimize
Eden Emek Miktar›n›n Belirlenmesi ve
S O R U
Emek Talep E¤risinin E¤imi
–
T E L E V ‹sermaye
ZYON
K›sa dönemde
faktörünü sabit ald›¤›m›z (K) için, firma emek girdisini arD ‹ K K A Tart›r›r. Dolay›s›yla firman›n çözmesi gereken problem; kâr› makt›rmakla üretimini
simize edebilmek için kaç kifli istihdam etmesi gerekti¤i sorusudur. Bunun için firman›n kâr‹SIRA
(π) yazarsak: Bilindi¤i üzere toplam has›lattan toplam
Nfonksiyonunu
T E RS‹ZDE
NET
maliyeti ç›kararak kâr fonksiyonumuzu yazabiliyorduk.
AMAÇLARIMIZ
(
)
π = Px XM AK
K A, LLE − wL − r K
K ‹ T A P
fiimdi kâr› maksimize eden emek miktar›n› belirlemek için, kâr fonksiyonunun
emek girdisine göre türevini al›p s›f›ra eflitlememiz gerekir:
TELEV‹ZYON
(
)
∂X K , L
∂π
− w = 0 , bu buradan Px.MPL=w
= Px
∂L
∂L
‹NTERNET
fleklinde eflitli¤i düzenleyerek emek girdisi için talep kural›na ulaflm›fl oluruz. Dolay›s›yla kâr maksimizasyonu amaçlayan firman›n emek talebine iliflkin kural›;
eme¤in marjinal
has›lat›n›, marjinal faktör maliyetine yani ücrete eflit oldu¤u
M A K A Lürün
E
düzeye kadar bu girdiyi kullanmas›d›r. fiayet MRPL ücret düzeyinden daha yüksek
ise firma ilave emek kiralamakla kâr› art›rmaktad›r.
161
E¤er MRPL ücretten daha düflük ise firma istihdam etti¤i emek
w
miktar›n› azaltmal›d›r. Örne¤in
firma L0 düzeyinde emek istihMFCL=w1=Ls1
w1
dam ederse son emek biriminin
w2
firmaya maliyeti, bu birimin üreLS2
tece¤i ç›kt›dan elde edece¤i geliri aflacakt›r. Bu durumda firma
MRPL=Px.MPL=LD
çal›flt›rd›¤› iflçi say›s›n› azaltarak
kâr›n› art›rabilecektir. Grafiksel
L
L1 L0 L2
aç›klamalar için yanda flekil 7.2
çizilmifltir.
fiekilde rekabetçi girdi piyasas›nda firma fiyat kabullenici oldu¤u için w1 ücret
düzeyinde, eme¤in marjinal faktör maliyeti (MFCL) sabittir. Yani firma bu ücret düzeyi üzerinden arzu etti¤i miktarda emek girdisi kiralayabilmekte, bu piyasa ücret
düzeyini (w1) etkileme olas›l›¤› bulunmamaktad›r. ‹flte bu yüzden firman›n karfl›
karfl›ya kald›¤› emek arz e¤risi (LS) yatay eksene, piyasa ücret düzeyinde paraleldir. Eme¤in marjinal ürün has›lat› e¤risi ya da eme¤in talep e¤risi negatif e¤imli çizilmifltir. Firma L1* düzeyinde emek istihdam ederek kâr›n› maksimize etmektedir.
fiimdi ücret düzeyinde w1 den w2’ye bir azal›fl›n talep edilen emek miktar›n›
nas›l art›rd›¤›na bakal›m. Ücret düzeyindeki bu azalma örne¤in iflgücüne kat›l›m
oran›ndaki bir art›fl sonucu emek arz e¤risi LS1 den LS2 ye kaym›fl olsun. Bu durumda kâr maksimizasyonunu sa¤layan emek miktar› da L2* olacakt›r. Çünkü koflula yeniden bakarsak (Px MPL=w); ürünün fiyat› Px sabit kal›rken ücret düzeyi
azald›¤›nda bu eflitli¤in korunabilmesi için eme¤in marjinal verimlili¤inin de azalmas› gerekir. Marjinal verimlilikteki azalma ise di¤er girdiler ve teknoloji sabit oldu¤u için ancak kiralanan emek miktar›n› art›rmakla sa¤lanabilir. Böylece ücret
azald›¤›nda talep edilen emek miktar› artar, dolay›s›yla emek talep e¤risi de negatif e¤imlidir. Ancak ürün fiyat›nda ve marjinal verimlilikte art›fl olursa emek talep
e¤risi sa¤a kayarken ç›kt› fiyat›nda ve MPL de azalma oldu¤unda ise emek talep
e¤risi sola kayar.
Emek talep e¤risinde hangi durumlarda kayma gözlenir.
SIRA S‹ZDE
fiekil 7.2
K›sa Dönem Kâr
Maksimizasyonu
Sa¤layan Emek
Miktar›n›n
Belirlenmesi
2
Benzer yöntem sermaye girdisi içinde uygulanabilir. Firman›n sermaye faktörü
kiralama ya da sat›n alma nedeni di¤er girdileri alma sebebiyle ayn›d›r, yani kâr›n› maksimize etmek. Burada da sermayenin marjinal ürün has›lat›, sermayenin fiS O R Udevam edileyat›na ya da kira bedeline eflit oldu¤u noktaya kadar, girdi al›nmaya
ce¤ine dair yaklafl›m geçerlili¤ini korumaktad›r. Ancak sermaye girdisini inceledi¤imizde zaman boyutu modele dahil edilmelidir. Firman›n maliyetleri
D ‹ K K A T ve has›latlar› birkaç zaman dilimini kaps›yorsa bu durumda girdi talebi için kullan›lan yöntem:
marjinal ürün has›latlar›n›n bu günkü de¤erini, marjinal maliyetlerin bugünkü
SIRA S‹ZDE
de¤erlerine eflitlemektir. Bundan sonraki iflleyifl emek piyasas› ile ayn› oldu¤u için
sermaye girdisine yönelik aç›klamalar tekrardan öteye gitmeyecektir. Bu yüzden
sermaye girdisi talebine iliflkin aç›klamalar yap›lmayacakt›r. AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
162
Mikro ‹ktisat
Emek Talep E¤risinin Elde Edilifli ve E¤imi ‹çin Alternatif
Bir Yöntem
Dikkat edilirse faktör piyasalar› birçok aç›dan ürün ya da ç›kt› piyasalar›na benzer,
her ikisi için de marjinal mant›k kullan›l›r. Örne¤in emek piyasas›nda kâr maksimizasyonu kofluluna göre eme¤in marjinal ürün has›lat› (MRPL) eme¤in marjinal faktör maliyetine (MFCL) yani ücrete (w) eflitlenir. Ürün ya da ç›kt› piyasas›nda kâr
maksimizasyonu koflulu ise marjinal has›lat›n (MR) marjinal maliyete (MC) eflitlenmesidir. Her ikisi de asl›nda ne kadar üretim elde edilece¤ini aç›klamaktad›r. fiöyle ki faktör piyasas›nda kâr› maksimize eden emek miktar›n›n belirlenmesine iliflkin eflitli¤i yeniden yazal›m:
(MR).(MPL)=w
Bu eflitli¤in her iki yan›n› eme¤in marjinal verimlili¤ine (MPL ) bölelim;
MR =
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
w
MPL
Dikkat edilirse eflitli¤in sa¤ taraf› ilave ç›kt›n›n marjinal maliyetini göstermektedir.Çünkü SIRA
ücret,S‹ZDE
ilave bir birim ç›kt› elde edebilmek için gerekli emek miktar› ile
çarp›lmaktad›r. Dolay›s›yla bu son eflitlik hem girdi kiralama hem de üretim düzeyi seçimineD Üiliflkin
kural› göstermektedir.
fi Ü N E L ‹ M
w
w
= MC oldu¤unda MR =
= MC yazabiliriz.
MPL S O R U
MPL
Kâr› maksimize
D ‹ K Keden
A T girdi miktar›n› belirlemenin asl›nda kâr maksimizasyonunu sa¤layan ç›kt› miktar›n› belirlemeyle ile ayn› sonucu verdi¤ine dikkat edelim.
SIRA S‹ZDE
Dolay›s›yla bu bizi ayn› matematiksel sonuca götürmektedir. Çünkü her iki kuralda sonuçta firman›n ne kadar üretim yapmas› gerekti¤ini aç›klamaktad›r. Bu
marjinal yöntemi
kullanarak fiyat› veri alan firma için k›sa dönem (sermayenin saAMAÇLARIMIZ
bit oldu¤u ve teknolojiyi veri ald›¤›m›z) emek talep e¤risini elde edebiliriz. Burada hem efl ürün e¤rilerini hem de marjinal maliyet e¤rilerini kullan›p emek talep
T A P e¤iminin nelere ba¤l› oldu¤unu aç›klayaca¤›z.
e¤risini ve Kbu‹ e¤rinin
fiekil 7.3’te negatif e¤imli talep e¤risi, efl ürün ve maliyet e¤rileri kullan›larak el–
de edilmifltir. Bafllang›çta firman›n k›sa dönem için sermaye girdisi (K) düzeyinde
–
T E L Eiçin,
V ‹ Z Y firman›n
ON
sabit oldu¤u
k›sa dönem geniflleme yolu (K) düzeyinde yatay eksene paralel olacakt›r. Firman›n bafllang›çta w1 ücret düzeyinde marjinal maliyeti
MC1 iken Px fiyat seviyesindeki üretimi X1 kadard›r. Bu ücret düzeyinde girdi talep e¤risi üzerinde a noktas›nday›z. fiimdi ücret düzeyinin w2 ye düfltü¤ü durumu
‹NTERNET
analiz edelim. Ücret düzeyinde azalma MC e¤risini sa¤a MC2 ye kayd›racakt›r. Tam
rekabet piyasas›nda ürün fiyat› Px de veri oldu¤u için, firma üretimini X1 den X2
ye yükseltecektir çünkü kâr maksimizasyon koflulu (P=MC2) X2 üretim düzeyinde
MAKALE
sa¤lanabilecektir. fieklin ikinci panelinde k›sa dönem geniflleme yolundan hareketle firma X2 efl ürün e¤risine geçecek ve L2 düzeyinde emek girdisi kullanacakt›r. Yani emek talep e¤risi üzerinde b noktas›na geçilecektir. Ücret düzeyi de¤ifltirilerek daha fazla noktaya ulafl›labilir. Bu noktalar› birlefltirdi¤imizde negatif e¤imli talep e¤risini elde etmifl oluruz.
163
fiekil 7.3
P, MC, ATC
(i)
MC1
(ii)
MC2
Px
K
X1
X2
X
w1
A
B
L1
L2
K›sa Dönem Emek
Talep E¤risinin Elde
Edilifli Üretim
Fonksiyonu, K›sa
K›sa Dönem Dönem Geniflleme
Geniflleme Yolu Yolu ve MC
Kullan›larak Talep
E¤risinin Elde
X2
X1
Edilifli ve Ç›kt›
L
Etkisine Ba¤l›
Olarak Negatif
(iii)
E¤imin Oluflmas›
a
b
w2
Ld
L1
L
L2
Burada girdi talep e¤risinin negatif e¤imli oluflunu aç›klamak için ç›kt› etkisini
ya da bir baflka deyiflle ürün etkisini kullanaca¤›z. Çünkü de¤iflken girdinin fiyat›
azald›¤›nda firman›n k›sa dönem MC e¤risi sa¤a kaymaktad›r. Bu sa¤a kayman›n
anlam›, arz etti¤i ç›kt›y› ya da ürünü art›raca¤› fleklinde yorumlanabilir. Dolay›s›yla üretece¤i ç›kt› miktar› artaca¤› için talep edece¤i de¤iflken girdi olan emek miktar› da artar. Talep edilen emek miktar›ndaki bu art›fl, ç›kt› art›fl›ndan kaynakland›¤› için buna ç›kt› etkisi denir.
Benzer flekilde girdi (emek) fiyat› (ücret) artt›¤›nda firman›n k›sa dönem MC
e¤risi sola kayar. Bunun anlam› ise arz etti¤i ürünün miktar›n› ve kullanaca¤› de¤iflken girdinin miktar›n› azaltaca¤›d›r. Yani efl ürün e¤risi orjine daha yak›n olacak ve böylece daha yüksek ücret düzeyinde daha az emek talep edilecektir. Dolay›s›yla ç›kt› etkisine ba¤l› olarak k›sa dönem emek talep e¤risi negatif e¤imli olarak çizilir.
Ç›kt› etkisi nas›l ifller?
SIRA S‹ZDE
3
REKABETÇ‹ P‹YASADA UZUN DÖNEM ÜRET‹M
FAKTÖRÜ TALEB‹
K›sa dönem emek talep
e¤risinin negatif e¤imli
oluflunda ç›kt› etkisi: Emek
fiyat› azald›¤›nda firman›n
k›sa dönem MC e¤risi sa¤a
kayar. MC e¤risindeki bu
kayma rekabetçi piyasada
firman›n gerçeklefltirece¤i
ç›kt› miktar›n› art›r›r. Ç›kt›
miktar›ndaki art›fl ise talep
edilecek emek miktar›n›
art›r›r. Dolay›s›yla
ücretlerdeki azal›fl talep
edilen emek miktar›n› art›r›r
ve negatif e¤imli faktör
talep e¤risi çizilir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Uzun dönem emek talep e¤risinin elde ediliflini aç›klamak
S O R U
D ‹ K K iki
A T ya da daha
Uzun dönemde firman›n kulland›¤› tüm girdiler de¤iflkendir. Firma
fazla de¤iflken girdiyi ayn› zaman diliminde talep etti¤i için, girdi talebine yönelik
analiz biraz zorlaflacakt›r. Çünkü girdilerin birisinin fiyat› de¤iflti¤inde
SIRA S‹ZDEdi¤er girdinin talebi de¤iflebilecektir. ‹ki girdi durumu için ifade edersek firma uzun dönemde hem emek hem de sermaye girdisinin miktar›n› ayarlayabilir. Böyle bir durumda emek girdisi fiyat› (ücret düzeyi) azald›¤›nda talep edilen AMAÇLARIMIZ
emek miktar› üzerinde iki tür etki oluflur. ‹lki k›sa dönemde de gözlenen ç›kt› etkisidir. Çünkü emek
D‹KKAT
A M A Ç
2
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
164
Mikro ‹ktisat
girdisi ucuzlad›¤›nda üretime iliflkin marjinal maliyet düflecektir (MC sa¤a kayacakt›r). Rekabetçi piyasa da ürün fiyat› sabit oldu¤u için MC’nin sa¤a kaymas› firma
için üretimi art›rma anlam›na gelir. Bu durumda firma üretim kapasitesini geniflletmek için ilave yat›r›ma gidebilecektir. Üretim kapasitesinin genifllemesi, yeni sermaye girdisinin kullan›m› eme¤in marjinal verimlili¤ini art›racak, bu durumda
eme¤in marjinal ürün has›lat› e¤risi (MRPL) sa¤a kayacak ve talep edilen emek
miktar›n› art›racakt›r. ‹kinci etki ise sadece uzun dönemde gözlenen ikame etkisidir. Fiyat› düflen emek girdisi ikame edilebilirlik derecesine ba¤l› olarak sermaye
girdisi yerine kullan›labilecektir. Dolay›s›yla uzun dönem emek talep e¤risi daha
yat›k bir hâl alacak ve negatif e¤imli olarak çizilecektir. Afla¤›da flekil 7.4 grafiksel
anlat›m amac›yla çizilmifltir.
fiekil 7.4
Firma ‹çin Uzun
Dönem Emek Talep
E¤risinin Elde
Edilifli Ya da
De¤iflken Girdi
Birden Fazla
Oldu¤unda Emek
Talep E¤risinin
Türetilifli
w
w1
A
C
w2
B
Ld Uzun Dönem
Emek Talebi
MRPL =MPL .Px
2
MRPL =MPL .Px
1
L1
L2
2
1
L
fiekil 7.4’te bafllang›çta ücret düzeyi w1 iken talep edilen emek miktar› L1 kadar
olup k›sa ve uzun dönem emek talep e¤rileri üzerindeki A noktas›nday›z. fiimdi ücret düzeyinin w2 ye düflmesi durumunda k›sa ve uzun dönemdeki sonuçlara bakal›m. K›sa dönemde sermaye girdisi sabit oldu¤u için emek talep e¤risi olan MRPL1
üzerinde B noktas›na gelinecektir. Ancak uzun dönemde sermayenin marjinal verimlili¤i yüksek oldu¤u için, firma daha fazla sermaye girdisi sat›n alacak ya da kiralayacakt›r. Bu ise sonuçta daha fazla emek girdisi kullan›m›n› teflvik edecektir
çünkü daha fazla sermaye ile eme¤in marjinal verimlili¤i artacak ve eme¤in marjinal ürün has›lat› e¤risi sa¤a kayarak MRPL2 düzeyine ulaflacakt›r. Dolay›s›yla firma
w2 ücret seviyesinde L2 düzeyinde emek talep ederek C noktas›na ulaflacakt›r. C
noktas› hem marjinal verimlili¤in MPL2 olmas› durumundaki k›sa dönem talep e¤risi (MRPL2) hem de uzun dönem emek talep e¤risi üzerindeki bir baflka noktad›r. A
ve C noktalar›n› birlefltirerek uzun dönem emek talep e¤risi elde edilir.
fiekilden de gözlenebilece¤i üzere uzun dönem emek talep e¤risi k›sa dönem
için çizilen emek talep e¤risinden daha yat›kt›r, bir baflka ifade ile ücret de¤iflikliklerine karfl› daha duyarl›d›r. Bu duyarl›l›¤›n nedeni ise üretim sürecinde girdiler
aras›nda ikamenin yap›labilmesidir. ‹kamenin derecesine ba¤l› olarak uzun dönem
emek talep e¤risinin elde edilifli ve e¤imi alternatif yöntem çerçevesinde daha ayr›nt›l› aç›klanacakt›r.
SIRA S‹ZDE
4
Uzun dönemSIRA
emek
talep e¤risi k›sa döneme k›yasla niçin daha yat›k olur?
S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
165
Uzun Dönem Emek Talep E¤risinin Alternatif Yöntemle
Türetilifli ve E¤imi
Firman›n belli bir ç›kt› düzeyini, mümkün olan en düflük maliyet ile gerçeklefltirmek ekonomik etkinlik olarak adland›r›lmakta ve maliyet minimizasyonu koflulu
olarak bilinmektedir. Bu koflul, girdilerin marjinal verimlilikleri oran›n›n girdi fiyatlar› oran›na eflit olmas›n› gerektirir. Yani efl maliyet do¤rusunun efl ürün e¤risine te¤et oldu¤u optimal seçimin yap›lmas› gerekir. Asl›nda optimal seçim ile bu ç›kt› düzeyi için ne miktarlarda girdi kullan›m›n›n gerekli oldu¤u da belirlenir. Girdi fiyatlar› de¤iflti¤inde ise optimal seçim noktalar› farkl›laflmakta ve talep edilen girdilerin
miktar› de¤iflmektedir. Bu de¤iflikli¤i ayr›nt›l› analiz edebilmek için, emek girdisi fiyat›ndaki art›fl› inceleyece¤iz. Ücret art›fl› hem ç›kt› etkisi hem de faktör ikame etkisi yoluyla talep edilen emek miktar›n› ve emek talebinin konumunu belirler. Asl›nda her iki etki birlikte ortaya ç›kar ancak bu etkileri ayr› ayr› incelemek konuyu daha anlafl›l›r k›lmak ve e¤imi daha iyi gözlemlemek aç›s›ndan önemlidir.
Faktör ‹kame Etkisi
Üretici dengesi analizinde her bir üretim düzeyi için veri al›nan faktör fiyatlar› alt›nda optimal girdi bileflimleri belirlenebiliyordu. fiekil 7.5’te X1 üretim düzeyini gerçeklefltirebilmek için, emek için w1 ve sermaye için r1 girdi fiyatlar› veri iken firma
L1 kadar emek girdisi ve K1 kadar sermaye girdisi kullanmakta ve E1 noktas›nda
dengede bulunmaktad›r. Denge koflulumuz gere¤i efl maliyet do¤rusunun e¤imi efl
ürün e¤risinin e¤imine eflittir. Bu
koflulu sembollerle ifade edecek
K
olursak:
−
w1
r1
= − MRTS KL
TC2
r1
TC1
r1
K
Faktör
‹kame Etkisi
E2
2
fiimdi ücret düzeyinin w1 düzeyinden w2’ye artt›¤› durumu inE1
K1
celeyelim; Bu ücret art›fl›n›n talep
edilen emek miktar› üzerinde
X1
oluflturdu¤u toplam etki iki k›s›mdan oluflur. Faktör ikame etkisi ve
L2
TC1 L
TC2
TC1 L1
ç›kt› ya da ürün etkisi. Faktör ikaw2
w1
w2
me etkisini anlayabilmek için
emek giridisi fiyat› w2 ye yükseldi¤inde, X1 üretim düzeyinde kalabilmek için firman›n girdi kullan›m›n› nas›l ayarlad›¤›na bakaca¤›z. Yani üretim düzeyi sabit tutuldu¤unda, nisbi faktör fiyat›ndaki
de¤ifliklik sonucu ortaya ç›kan girdi bileflimindeki de¤iflikli¤i inceleyece¤iz.
‹lk olarak ücret düzeyi w2 oldu¤unda yeni bir efl maliyet do¤rular› seti ile karfl›
 w 

karfl›yay›z. Efl maliyet do¤rusu e¤imi − 2  oldu¤undan daha dik bir hâl almakta
 r1 
ve bafllang›ç maliyet düzeyi ile (TC1) art›k X1 üretim seviyesi gerçekleflememektedir.
Ancak X1 ç›kt› düzeyini üretebilmek için, yeni girdi fiyatlar› çerçevesinde maliyetin TC2 düzeyine yükseltilmesi gerekmektedir. Yeni nisbi fiyatlarla TC2 efl maliyet
do¤rusunun X1 efl ürün e¤risine te¤et oldu¤u E2 noktas›, yeni optimal girdi bilefli-
fiekil 7.5
Ücret Düzeyindeki
Art›fl›n Ortaya
Ç›kard›¤› Faktör
‹kame Etkisi
166
Mikro ‹ktisat
Bir girdinin fiyat› di¤erlerine
k›yasla artt›¤› zaman,
ikamenin elverdi¤i ölçüde
di¤er girdiler fiyat›, artan
girdinin yerine ikame
edilecektir. Faktör ikame
etkisi negatif yönlü ifller, bu
ise emek girdisi talep
e¤risinin uzun dönemde
negatif e¤imli oluflunu
aç›klar.
mini gösteren denge noktas›d›r. E2 denge noktas›n›n E1 in solunda olmas› gerekmektedir. Çünkü efl ürün e¤risi d›flbükey (azalan MRTS prensibi gere¤i) iken efl
maliyet do¤rusu daha dik bir konumda te¤et koflulunu sa¤lamaktad›r. Dolay›s›yla
faktör ikame etkisi negatiftir. Yeni denge noktas›nda daha az emek kullan›l›rken
(L2) sermaye kullan›m› K2 düzeyine ç›kmaktad›r. ‹flte emek miktar›ndaki azalman›n nedeni, bu girdi yerine sermaye girdisinin ikame edilmesindendir ki buna faktör ikame etkisi denir. K›saca özetlersek: Bir girdinin fiyat› di¤erlerine k›yasla artt›¤› zaman, ikamenin elverdi¤i ölçüde di¤er girdiler fiyat› artan girdinin yerine ikame edilecektir. Faktör ikame etkisi negatif yönlü ifller, bu ise emek girdisi talep e¤risinin uzun dönemde negatif e¤imli oluflunu aç›klar.
Ç›kt› Etkisi ya da Ürün Etkisi
K›sa dönemde oldu¤u gibi uzun dönemde de firma girdi fiyat›ndaki de¤iflme karfl›s›nda ç›kt› miktar›nda ayarlama yapabilir, bu, ç›kt› ya da ürün etkisi olarak isimlendirilir. Ücret düzeyindeki art›fla ba¤l› olarak ortaya ç›kan ç›kt› etkisi afla¤›daki
ad›mlardan oluflur:
• Artan ücretler firman›n ortalama ve marjinal maliyetinde art›fla neden olur.
• Artan ortalama ve marjinal maliyetler ürün fiyatlar›nda art›fla neden olur.
• Fiyatlardaki art›fl sonucu tüketiciler bu ürünlerin tüketimini azalt›rlar.
• Firma buna ba¤l› olarak üretimini azaltaca¤›ndan, üretimde kulland›¤› girdilerin miktar›n› da azalt›r.
Ç›kt› etkisinin iflleyiflini göstermek için flekil 7.6’dan yararlanal›m. Bafllang›çta
E1 denge noktas›nda X1 düzeyinde üretim gerçeklefltirilmekte, girdi ve ürün fiyatlar› veri iken L1 düzeyinde emek girdisi kullan›lmaktad›r. fiimdi ücret w2 ye yükseldi¤inde yukar›da s›ralad›¤›m›z ad›mlar çerçevesinde üretim X 2 düzeyine düflmekte, denge E3 noktas›nda sa¤lanmaktad›r. E1 den E3 e geçifl hem faktör ikame
etkisi hem de ürün etkisi nedeniyledir.
fiekil 7.6
Uzun Dönem Emek
Talep E¤risi, Faktön
‹kame ve Ç›kt›
Etkilerine Ba¤l›
Negatif E¤imli
Talep
(a)
(b)
P, MC
MC2
TC2
r1
TC3
r1
TC1
r1
w
Ç›kt› Faktör
Etkisi ‹kame
Etkisi
E2
E3
L3
P1
P
E1
X1
X2
L2 TC1 L1 TC2
w2
w2
TC1
w1
L
(c)
w2
e3
e1
w1
Ld
L3
MC1
L1
L
X2
X1
X
E1 denge noktas›nda iken ücret düzeyi w2 oldu¤unda efl maliyet do¤rusunun
 w 
e¤imi − 2  dikleflti¤i için, art›k farkl› bir efl maliyet setini kullan›yoruz. Faktör

r1 
ikame etkisi aç›klan›rken bafllang›ç üretim düzeyini gerçeklefltirmek için maliyetin
TC2 ye ç›kar›lmas› gerekti¤ini ve te¤et noktas›n›n E2 de sa¤lanmas› ile E1 den E2 ye
hareketin ikame etkisi sonucu olufltu¤unu biliyoruz. Ancak E2 den E3 e hareket ise
ç›kt› etkisinin sonucudur. Burada dikkat edilirse bafllang›ç maliyet düzeyini (TC1)
sabit b›rakacak flekilde üretimi ayarlamad›k. Çünkü firman›n kâr maksimizasyonu
için gerekli olan miktar kadar üretim yapaca¤›n› biliyoruz. Dolay›s›yla girdi gereksinimleri bu üretim karar›na ba¤l› olarak belirlenir. fieklin b panelinde ücretteki art›fl nisbi faktör fiyat›n› ve firman›n MC e¤risini de¤ifltirecektir. MC’deki sola kayma
neticesinde, kâr› maksimize eden üretim miktar› X2 dir (P=MC2 kofluluna ba¤l› olarak). Tekrarlarsak X2 üretim düzeyinin TC1 seviyesindeki maliyetle üretilebilece¤ine dair herhangi bir fikir yürütemiyoruz. Bu yüzden yeni nisbi faktör fiyatlar›na
göre çizdi¤imiz efl maliyet do¤rular›ndan TC3, X2 üretim düzeyini etkin olarak gerçeklefltirdi¤i için optimal düzeydir.
fiekilden gözlenen, ç›kt› etkisi sonucu daha az ifl gücünün kullan›lm›fl olmas›d›r.
Ço¤u durumda bu tür bir gözlem beklenir. Asl›nda k›sa dönem analizde ç›kt› etkisinin negatif yönde çal›flmas› gerekti¤ini gördük. Çünkü di¤er girdi sabit oldu¤u
için, de¤iflken girdinin fiyat› artt›¤›nda maliyetler artarken firma girdiler aras›nda
ayarlama yapam›yordu. Fakat uzun dönemde firma emek ve sermaye miktarlar›n›
ayarlayabildi¤i için, ç›kt› düzeyi azal›rken firman›n emek girdisini daha fazla ve sermaye girdisini daha az kullanmas› olas›d›r. Böyle bir durumda üretimin azalmas›na
ra¤men firman›n daha çok emek girdisi kullanmas›, ücret art›fl›n›n neden oldu¤u
ç›kt› etkisinin pozitif olabilece¤ini gösterir. fiayet grafikte E3 denge noktas› L2 girdi
düzeyinin sa¤›nda oluflsayd› pozitif ç›kt› etkisi ile karfl›lafl›rd›k. Ç›kt› etkisi uzun dönemde negatif olabilece¤i gibi pozitif de olur. Asl›nda bir girdinin fiyat› yükseldi¤inde firman›n üretimini azaltaca¤›n› kesin olarak söyleyemeyiz. Hatta bir girdinin fiyat›n›n artmas›na ra¤men, marjinal verimlili¤i daha fazla artm›fl ise kâr› maksimize
eden üretim düzeyi art›r›labilir de. Ancak kesin olarak flunu söyleyebiliriz: Ç›kt› düzeyi azald›¤›nda en az›ndan girdilerin bir tanesinin kullan›m› azalacakt›r.
Sonuç olarak bir girdinin fiyat› artt›¤›nda faktör ikame etkisinin negatif oldu¤unu fakat ç›kt› etkisinin de negatif ya da pozitif olabilece¤ini flimdiye kadarki aç›klamalar›m›zla ortaya koyduk. Tüketici davran›fllar› kuram›ndan hat›rlanaca¤› üzere, sadece Giffen mallar› d›fl›nda tüm düflük ve normal mallar için negatif e¤imli talep e¤risi çizilirken Giffen mallar›nda gelir etkisi ikame etkisinden büyük oldu¤u
için pozitif e¤imli talep e¤risi elde ediliyordu. Ancak girdi piyasas›nda bir firma
için bir faktörün fiyat› artt›¤›nda bu faktörün talep edilen miktar› azal›r. Çünkü faktör ikame etkisi ile ç›kt› etkisinin toplam› daima negatiftir. Yani ç›kt› etkisi pozitif
olsa bile daima negatif olan faktör ikame etkisinden düflük oldu¤u için, bir faktör
SIRA S‹ZDE
için türetilmifl talep e¤risi daima negatif e¤imli olacakt›r.
Faktör talep e¤risinin niçin pozitif e¤imli olarak çizilemeyece¤ini düflünelim?
167
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
168
Mikro ‹ktisat
ENDÜSTR‹ VE P‹YASA ‹Ç‹N FAKTÖR TALEP E⁄R‹LER‹
AM AÇ
3
Ücret düflüklü¤ünden tek bir
firma yararlan›yorsa ve
ürünün fiyat› de¤iflmiyorsa
endüstri talep e¤risi daha
yat›k olacakt›r. Ancak ücret
düflüflünden tüm firmalar
yararlan›yorsa firmalar
üretimlerini art›racak,
üretim art›fl› ürünün
fiyat›nda düflüfle neden
olacak, tek tek firmalar›n
emek talep e¤rileri sola
kayarken endüstri talep
e¤risi ise daha dik bir
konuma gelecektir.
Emek talep e¤risini bir endüstri ve piyasa ba¤lam›nda de¤erlendirmek
Bir ürün için piyasa talep e¤risini elde ederken bireysel tüketicilerin talepleri her
bir fiyat düzeyinde yatay olarak toplan›yordu. Ancak faktör piyasas›nda durum biraz daha farkl›d›r. Çünkü girdiler, örne¤in kalifiye emek, birçok endüstri taraf›ndan
talep edilir, bir endüstriden ötekine ve firmalar›n ç›kt› düzeylerine ba¤l› olarak
önemli de¤ifliklikler gösterir. Bu nedenle emek girdisi için piyasa talep e¤risini elde ederken, önce her bir endüstri için emek talep e¤risini elde edip, daha sonra
endüstrilerin emek talep e¤rilerini yatay olarak toplayarak emek piyasas› talep e¤risine ulafl›r›z.
Bir endüstri için girdi talep e¤risinin belirlenmesinde ilk ad›m, girdi fiyatlar› de¤iflti¤inde hem firma taraf›ndan üretilen ç›kt›n›n düzeyinde hem de firman›n ç›kt› fiyat›nda de¤iflikliklerin olabilece¤ini dikkate almakt›r. fiayet tek bir üretici olsayd›, piyasa talep e¤risi kolayl›kla belirlenebilirdi. Çünkü marjinal ürün has›lat› e¤risi bu girdi için endüstri talep e¤risini oluflturacakt›. Ancak endüstride firma say›s› birden fazla oldu¤undan, firmalar aras›ndaki etkileflim nedeniyle analiz karmafl›k hâle gelir.
fiimdi rekabetçi bir ürün piyasas›nda herhangi bir endüstrideki emek talep e¤risinin elde ediliflini aç›klayal›m. Bu amaçla çizilen flekil 7.7 üzerinde aç›klamalar›m›z› sürdürelim: fieklin sol panelinde firman›n bafllang›çtaki emek talep e¤risi (MRPL1)
olup w1 ücret düzeyinde L1 kadar emek talep edilmektedir ve emek talebi üzerindeki a noktas›ndad›r. fiayet ücret düzeyi w2 ye düflerse ve endüstrideki di¤er firmalar bu düflük ücretten yararlanmazlarsa firma emek talebi üzerindeki b noktas›na
gelecek ve L2 kadar emek girdisi talep edecektir. Ancak endüstrideki di¤er firmalar
bu düflük ücret düzeyinden yararlan›yorsa endüstrideki tüm firmalar emek girdisi
kullan›m›n› art›rarak endüstri üretimini de art›r›rlar. Endüstrideki üretim art›fl›, arz
e¤risini sa¤a kayd›rarak ürünün piyasa fiyat›nda azalmaya neden olur. Ürünün fiyat› Px1 den Px2 ye düfltü¤ünde firman›n marjinal ürün has›lat› e¤risi sola kayarak MRP2L
konumuna gelir. Bu kayma sonucu firma w2 ücret düzeyinde MRPL2 emek talep e¤risinde c noktas›nda bulunur ve L3 düzeyinde emek girdisi talep eder.
fieklin sa¤ panelinde ise endüstri için talep e¤rileri çizilmifltir. fiayet ücret düflüklü¤ünden tek bir firma yararlan›yorsa ve ürünün fiyat› de¤iflmiyorsa endüstri talep e¤risi daha yat›k olacak ve bu endüstride talep edilen emek miktar› L2 düzeyine ulaflacakt›r. Ancak ücret düflüflünden tüm firmalar yararlan›yorsa firmalar üretimlerini art›racak, üretim art›fl› ürünün fiyat›nda düflüfle neden olacak, tek tek firmalar›n emek talep e¤rileri sola kayarken endüstri talep e¤risi ise daha dik bir konuma gelecektir. Bu dik talep e¤risi üzerinde w2 ücret düzeyinde C noktas›na gelinecek ve talep edilen emek miktar› ise L3 düzeyinde olacakt›r (L3 < L2). Sonuç
olarak ücretin azalmas› durumunda, ürün fiyat› de¤iflmedi¤i sürece, endüstride L2
düzeyinde emek talep edilirken ürün fiyat› düfltü¤ünde endüstride L3 kadar emek
istihdam edilmekte ve daha dik bir endüstri talep e¤risi ortaya ç›kmaktad›r.
Endüstri emek talep e¤risini elde ettikten sonra son ad›m olarak piyasa emek
talep e¤risini oluflturabiliriz. Burada oldukça basit bir yöntem izlenir. Tüm endüstrideki emek talep e¤rileri, her bir ücret düzeyinde yatay olarak toplan›r. Yaln›z
emek girdisi için de¤il, tüm girdiler için benzer yöntem uygulan›r. Ürün piyasas›
rekabetçi özellik tafl›masa bile benzer yöntemler uygulan›r. Ancak ortaya ç›kan
169
güçlük, ücret düzeyi azald›¤›nda ürün fiyat›n› tam olarak gözlemleyememekten
kaynaklan›r. Çünkü eksik rekabet piyasalar›nda firmalar fiyat kabullenici de¤il,
SIRA S‹ZDE
stratejik fiyatlama kullanan birimlerdir.
SIRA S‹ZDE
Ücret art›fl› durumundaki geliflmeleri göstererek firma ve endüstri için
D Ü fi emek
Ü N E L ‹ Mtalep e¤rilerini elde ediniz.
S O R U
w1
w2
S O R U
fiekil 7.7
Firma ve Endüstri
‹KKAT
Emek Talep DE¤risi
D‹KKAT
w
SIRA S‹ZDE
a
c
L1 L3
F‹RMA
b
L2
w1
w2
MRP1L=MPL.Px1=L1d
MRP2L=MPL.Px2=L2d
L
SIRA S‹ZDE
A
C
B
L1 L3
K ‹ T A P
ENDÜSTR‹
L1d (Px1)
L2d (Px2)
L2 L
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
ÇIKTI P‹YASASINDA MONOPOLCÜ GÜCÜ
BULUNAN
F‹RMANIN FAKTÖR TALEB‹
A M A Ç
4
‹ N T E Retmek
NET
Eksik rekabet piyaslar›nda emek talep e¤risini elde
Bir üretim faktörü için talep, firman›n sahip oldu¤u piyasa gücüne ba¤l› olarak deMAKALE
¤ifliklik gösterir. fiayet firma ürün piyasas›nda ya da faktör piyasas›nda
monopolcü
güce sahipse fiyat› marjinal maliyetin üzerinde belirleyecek, rekabetçi piyasaya k›yasla daha az üretim yapacak ve daha az girdi kullanacakt›r.
Ç›kt› piyasas›nda monopolcü gücü bulunan bir firman›n, girdi piyasas›nda da
monopolcü gücü olacakt›r fleklinde bir düflünceye kap›lmak gereksizdir. Hatta bir
ürünün tek bir sat›c›s› ya da üreticisi olan monopolcü firma, girdi piyasas›nda bir
çok firma ile rekabet içinde bulunabilir. Daha yayg›n gözlenen ç›kt› piyasas›nda
monopol ve girdi piyasas›nda rekabet durumunu burada inceleyece¤iz.
Rekabetçi firma gibi monopolcü firma da üretim faktörü kiralanmas›na iliflkin
karar›n› kâr maksimizasyonu temelinde de¤erlendirir. ‹lave girdinin sa¤lad›¤› has›lat, bu ilave girdinin maliyetini afl›yorsa firma istihdam edece¤i girdi miktar›n› artt›r›r. Girdi maliyeti rekabetçi piyasa ile ayn›d›r ancak girdi kullan›m›n›n sa¤lad›¤›
has›lat monopolcü piyasada farkl›l›k gösterir. Çünkü monopolcü piyasada marjinal
has›lat daima fiyattan daha düflük de¤er al›r ve azaland›r. Monopolcü firman›n
marjinal has›lat›n› esneklik biçiminde yazarsak matematiksel olarak fiyat›n MR’nin
üzerinde de¤er alaca¤›n› gösterebiliriz. fiöyle ki:

1
MR = Px 1 + 
 ε d 
Talep esnekli¤i s›f›r ile eksi sonsuz aras›nda de¤er ald›¤› için, talep esnekli¤i eksi sonsuz oldu¤unda MR=Px olur ve rekabetçi sonuç ortaya ç›kar. Bunun d›fl›nda ta-
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
170
Mikro ‹ktisat
lep esnekli¤inin tüm negatif de¤erleri için MR daima fiyattan daha düflük de¤er al›r.
Aç›klamalar›m›z› geometrik yönden de destekleyebiliriz. fiöyle ki monopolcü firma
negatif e¤imli talep e¤risi ile karfl› karfl›yad›r. Monopolcü daha fazla mal satmak istedi¤inde fiyat› düflürmek zorundad›r dolay›s›yla son birimden elde edilen marjinal
has›lat fiyat›n alt›nda yer al›r. ‹flte bu nedenle ilave girdinin marjinal ürün has›lat›
hesaplan›rken; o girdinin marjinal ürünü, ürünün piyasa fiyat›ndan daha düflük
olan marjinal has›lat ile çarp›ld›¤› için, monopolcü güce sahip firman›n girdi talebinde rekabetçi piyasadaki firmaya k›yasla solda yer al›r. Bu farkl›l›k d›fl›nda tüm aç›klamalar rekabetçi piyasadaki firman›n faktör talebi ile örtüflmektedir.
fiekil 7.8
w
Monopolcü
Firman›n Emek
Girdisi Talebi
a
w2
w1
Monopolcü
Sömürü
b
e
w
MRPTL=MPL.Px=Ld
MRPmL=MPL.MR=Ld
L1
SIRA S‹ZDE
5
Monopolcünün k›sa dönem
emek girdisi talep e¤risi iki
nedenle negatif e¤imlidir. ‹lk
S O R U
neden eme¤in marjinal
ürününün azalan olmas›,
ikincisi ise firman›n
marjinal
azalan
D ‹ K Khas›lat›n›n
AT
olmas›d›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
L2
L
SIRA S‹ZDE
Ç›kt› piyasas›nda
rekabetçi firma ile monopolcü firman›n faktör talebi konusundaki farkl›l›klar›n› aç›klay›n›z.
fiimdi yeniden emek piyasas›na dönerek k›sa dönem için monopolcü piyasada
firman›n emek talep e¤risine bakal›m. Bu amaçla çizilen flekilde hem monopolcü
S O R Ufirma için emek talep e¤rileri gösterilmifltir. Monopolcü firman›n
hem de rekabetçi
emek talep e¤risi ya da eme¤in marjinal ürün has›lat› e¤risi daha solda ve daha dik
olarak çizilmifltir,
marjinal has›lat fiyattan daha düflüktür. Monopolcünün k›sa
D ‹ K K Açünkü
T
dönem emek girdisi talep e¤risinin iki nedenle negatif e¤imli oldu¤unu söyleyebiliriz: ‹lki eme¤in marjinal ürününün azalan olmas›, ikincisi ise firman›n marjinal has›SIRA S‹ZDE
lat›n›n da azalan olmas›d›r çünkü monopolcü ilave ürünü satabilmek için fiyat› düflürmek zorundad›r.
fiekil 7.8
de monopolcü firman›n w1 ücret düzeyinde kâr›n› maksimize eden
AMAÇLARIMIZ
emek miktar› L1 dir. Daha düflük düzeydeki emek miktar› için MRPL > w oldu¤undan emek miktar›n› artt›rmakla firman›n kâr› artar. fiayet firma L1 den daha fazla
emek istihdam
ilave emek maliyeti ilave eme¤in sa¤lad›¤› has›lattan fazla
K ‹ Tederse,
A P
oldu¤u için talep edilen emek miktar› azalt›lmal›d›r.
Dikkat edilirse rekabetçi piyasada k›sa dönemdeki emek talebi daha sa¤da yer
almakta veT Eeme¤in
ürünü sabit olan ürün fiyat› ile çarp›lmaktad›r. RekabetL E V ‹ Z Y Omarjinal
N
çi piyasada firman›n talep etti¤i emek miktar› L2 düzeyinde olup monopolcü firmaya göre çok daha yüksektir. Bu farkl›l›¤a ra¤men rekabetçi piyasada firman›n emek
talebine iliflkin yapt›¤›m›z tüm aç›klamalar mal piyasas›nda monopol, monopolcü
‹NTERNET
rekabet ve oligopol gibi piyasa yap›lar› için de aynen geçerlidir. Tek fark eme¤in
marjinal ürün has›lat›nda ürün fiyat› yerine marjinal has›lat›n kullan›lmas›d›r.
MAKALE
Bilindi¤i üzere tam rekabete k›yasla eksik rekabet piyaslar›nda üretim daha az
olur, dolay›s›yla girdi de daha az kullan›l›r. fiekil 7.8’i kullanarak daha az üretimden
dolay› refahtaki kay›p alan› ve monopolcü sömürü miktar›n› da aç›klayabiliriz. fiöyle ki: Ç›kt› piyasas› da tam rekabetçi bir piyasa ise, bir giridi (emek) için talep e¤risi ya da MRPL e¤risi, üretim sürecinde ilave girdi kullan›m› sonucu elde edilen ürünü tüketenlere sa¤lad›¤› fayday› ölçer. Ücret düzeyi de ilave girdi kullan›m›n›n firmaya ve topluma olan maliyetini yans›t›r. Böylece e noktas›nda eme¤in son biriminin marjinal faydas› (ki bu MRPL dir) onun marjinal maliyetine yani ücrete eflit olur.
Girdi ve ç›kt› piyasalar›nda tam rekabet koflullar› geçerli oldu¤unda, kaynaklar›n etkin kullan›m› sa¤lanm›fl olur. Çünkü toplam fayda ve toplam maliyet aras›ndaki fark maksimum düzeye ulaflm›flt›r. Bu aç›dan bakt›¤›m›zda etkinlik; ilave
emek biriminin istihdam› ile elde edilen ilave has›lat, ilave ç›kt›n›n tüketicilere sa¤lad›¤› faydaya eflitli¤ini gerektirmektedir (çünkü ç›kt›n›n fiyat› ile eme¤in marjinal
ürünü çarp›lmaktad›r). Dikkat edilirse ürün fiyat› sat›n al›nan ilave ç›kt›n›n tüketicilere sa¤lad›¤› fayday›, ifade etti¤inden, PxMPL ise ilave emek biriminin tüketicilere sa¤lad›¤› fayday› ifade etmektedir.
Ç›kt› piyasas›nda firma monopolcü güce sahipse MRPL=Px . MPL koflulu sa¤lanmaz. Ürün fiyat›n›n yerine bundan daha düflük de¤er alan marjinal has›lat yaz›laca¤› için emek talep e¤risi olur ve istihdam düzeyi L1 seviyesine iner. L1 kadarl›k
emek için monopolcü firma w1 düzeyinde ücret ödemektedir. Oysa bu düzeyde
emek kullan›ld›¤›nda, bunun sonucu tüketicilere sa¤lanan marjinal fayda a noktas›na denk gelen w2 düzeyindedir. Böylece monopolcü firma w2abw1 dörtgeninin
alan› kadar monopolcü sömürü elde etmektedir.
Monopolcü firma L1 istihdam düzeyinde kâr›n› maksimize etmesine ra¤men bu
etkin girdi ve ç›kt› düzeyleri de¤ildir. Çünkü L1 istihdam düzeyinde ç›kt› düzeyi düflüktür. Dolay›s›yla monopolcü firman›n daha az üretim gerçeklefltirmesi refah düzeyindeki azalmaya yol açmaktad›r. Bu refah düzeyindeki kay›p (DWL) girdi kullan›m›n›n az olmas› sonucu ortaya ç›kan abe üçgenin alan› kadard›r.
fiayet daha fazSIRA S‹ZDE
la emek kullan›l›rsa daha fazla ç›kt› üretilecek ve ekonomik etkinlik artacakt›r.
Oligopolcü piyasada emek talep e¤risi, monopolcü piyasa ve rekabetçi
D Ü fipiyasaya
Ü N E L ‹ M göre nas›l
çizilir?
171
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
EMEK F‹YATINDAK‹ DE⁄‹fi‹KL‹KLERE KARfiI EMEK
TALEB‹N‹N DUYARLILI⁄I
Emek Talebinin Ücret Esnekli¤i ve Hicks-Marshall
Kurallar›
SIRA S‹ZDE
‹kame ve ç›kt› etkileri, girdi talebinin faktör fiyatlar›na duyarl›l›¤›n› ölçmede bize
yard›mc› olabilecektir. Daha önce ücretteki de¤ifliklik sonucunda karfl›laflt›¤›m›z
ikame ve ç›kt› etkilerinin bir sonucu olarak emek talep e¤risinin
negatif e¤imli olAMAÇLARIMIZ
du¤unu ortaya koyduk. Örne¤in ücret artt›¤›nda üretimi sabit tutmak kofluluyla,
emek girdisi kullan›m›nda azalma, di¤er girdilerin kullan›m›nda ise art›fl ortaya ç›kar ki bu, ikame etkisi nedeniyledir. Ücret art›fl›ndan kaynaklanan
K ‹ T ç›kt›
A P etkisi, sat›fllarda ve üretimdeki azalman›n bir sonucudur. ‹flte bu iki etki sonucu, emek miktar›nda azalma olur. fiimdi bu azalman›n derecesini araflt›r›yoruz ki bunun için de
emek talebinin ücret esnekli¤ine bakmam›z laz›m.
TELEV‹ZYON
Emek talebinin ücret esnekli¤i, belli bir kategorideki emek piyasas›nda ücretlerde meydana gelen yüzdesel de¤iflmenin bu spesifik emek piyasas›ndaki istihdam› (çal›flan say›s›n›) nas›l etkiledi¤ini ölçer ve flu flekilde formüle edilir:
‹NTERNET
MAKALE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
172
Mikro ‹ktisat
∆L
ε
= L
LW
∆w
w
⋅100
ya da
⋅100
ε
LW
=
∆L w
⋅
∆w L
Emek talep e¤risi negatif e¤imli oldu¤u için eksi de¤erlerle ölçülür. Örne¤in
ε
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
LW
= −2 ise ücretlerdeki yüzde birlik bir art›fl, ilgili kategorideki emek piya-
sas› istihdam›nda yüzde ikilik azal›fla neden olur.
Emek talebinin ücret esnekli¤i, farkl› kategorilerdeki emek piyasalar› aras›nda
farkl›l›k göstermekle birlikte, ücret de¤iflikli¤inin neden oldu¤u emek miktar›ndaSIRA S‹ZDE
ki de¤iflikli¤i ölçer. Ücretlerdeki de¤ifliklikler ikame ve ürün (ç›kt›) etkileri vas›tas›yla talep edilen emek miktar›n› etkiledi¤i için, emek talebi ücret esnekli¤inin de¤erini etkileyen
D Ü fi Ü N Eher
L ‹ M fley bir flekilde ya ikame ya da ç›kt› etkisinin (ya da her ikisinin birden) büyüklü¤ünü etkiliyordur. fiöyle ki afla¤›da dört madde halinde özetleyece¤imiz, Hicks-Marshall kurallar› olarak adland›r›lan ve belli bir endüstride
S O R U
emek talebinin esnekli¤ini art›ran faktörleri k›saca aç›klarsak:
D ‹ Kkurallar›n›n
KAT
Hicks-Marshall
ç›kt› ve ikame etkisiyle olan ba¤lant›lar›na dikkat edelim.
I. Nihai
ürün
için talep esnekli¤i yüksek ise ç›kt› etkisi ve dolay›s›yla emek taSIRA
S‹ZDE
lebi ücret esnekli¤i yüksek olur. fiöyle ki ücretlerdeki art›fl sonucu meydana
gelen ç›kt› etkisine iliflkin ad›mlar gerçekleflti¤inde maliyetlerdeki art›fl ile
AMAÇLARIMIZ
birlikte
ürün fiyat› da artacak, bu ise talep edilen mal miktar›n› azaltacakt›r.
Üretim miktar› çok düflerse emek istihdam› dahil olmak üzere tüm girdi
miktarlar› önemli ölçüde azal›r. Bu yüzden nihai ürüne olan talebin fiyat esK ‹ yüksek
T A P ise, emek talebi ücrete daha duyarl› hâle gelecektir. Çünkü
nekli¤i
ücret art›fl› istihdamda yüksek miktarda azalmaya neden olacakt›r. Bu durum, bize emek piyasas› ba¤lam›nda emek talebinin ücret esnekli¤inin; firE L E V ‹ Z Y O Nk›yasla endüstride, k›sa döneme k›yasla uzun dönemde, eksik
maT düzeyine
rekabete k›yasla tam rekabetçi piyasalarda daha yüksek olaca¤›n› gösterir.
II. Girdiler aras›nda ikame kolay oldu¤unda emek talebi daha esnek olacakt›r.
Emek
‹ N Tgirdisi
E R N E T için söylersek emek talebinin ücret esnekli¤i, eme¤i di¤er faktörlerle ikame etmenin göreceli olarak daha kolay oldu¤u durumlarda daha
yüksek olur. Bu, asl›nda ücretlerdeki de¤iflmeye ba¤l› olarak ikame etkisinin büyüklü¤ü
ile iliflkilidir. E¤er bu kategorideki eme¤i di¤er girdilerle ikaMAKALE
me etmek oldukça kolay ise ücretlerdeki bir art›fl talep edilen emek miktar›nda önemli ölçüde azalmaya neden olacakt›r. Bu, bir yerde efl ürün e¤risinin biçimi ile iliflkilidir. Çünkü ikame derecesi artt›kça efl ürün e¤risi daha
yayvanlafl›r ve do¤ru biçimine yak›nlafl›r ve ikame derecesi artar, ikame derecesi yüksek oldu¤unda çizilecek emek talep e¤risi daha yat›k bir hal al›r.
Oysa ikame mümkün olmad›¤›nda efl ürün e¤risi doksan derecelik bir konuma geçer, böyle bir durumda ise emek talebi inelastik olur ve daha dik
çizilir.
III. Emek d›fl›ndaki di¤er üretim faktörlerinin arz esnekli¤i yüksek ise emek talebinin ücret esnekli¤i de yüksek olur. Örne¤in sermaye arz› esnek ise ücret art›fl› durumunda, firma emek girdisi yerine sermaye girdisini kolayl›kla
kullanabilecektir. Asl›nda ikame etkisi özelli¤ini güçlendirmektedir. fiayet
sermaye arz› inelastik ise firma emek yerine sermaye girdisini kullanmaya
bafllay›nca sermayenin fiyat› h›zla artacak, dolay›s›yla sermayeyi emek girdisi yerine kullanmak kârl› olmayacakt›r.
IV. Toplam maliyet içerisinde emek girdisinin pay› yüksek oldu¤unda emek talebinin ücret esnekli¤i de büyük olacakt›r. Ücret düzeyi yükseldi¤inde firman›n maliyetleri de artar. Rekabetçi bir piyasada bu durum üretilen ürünlerin fiyatlar›n›n da artmas›na ve insanlar›n bu ürünü daha az almalar›na neden olur. Sonuçta firma daha az mal üretir, bu ç›kt› etkisi sonucunda daha
az emek girdisi talep edilir. Bu yolla ç›kt› etkisi ikame etkisini güçlendirir.
Ç›kt› etkisinin büyüklü¤ü, ücret art›fl›n›n marjinal maliyete ne kadar büyüklükte bir etki yarataca¤›na ve fiyat art›fl›na ba¤l› olarak talep edilen ürünün
(ç›kt›n›n) ne kadar azalaca¤›na ba¤l›d›r. Bunlardan ilki eme¤in toplam maliyet içerisindeki büyüklü¤üne ba¤l›d›r. Örne¤in emek maliyeti toplam maliyetin %10’u kadarsa ücretlerin iki kata ç›kar›lmas› durumunda toplam maliyet sadece %10 artacakt›r. Ayn› mant›kla flayet eme¤in maliyeti toplam maliyetin %50’sini oluflturuyorsa ücretlerin iki kat artmas› durumunda firman›n
toplam maliyeti %50 artacakt›r. fiayet iflçi maliyetleri toplam maliyet içerisinde önemli bir paya sahip ise ücret art›fllar›n›n firma maliyetleri üzerinde dolay›s›yla ürünlerin fiyatlar› üzerinde etkisi büyük olur. Bu nedenle bu kategorideki eme¤in toplam maliyet içindeki pay›ndaki art›fl, bu tip emek talebinin ücret esnekli¤inin yüksek olmas›na neden olur. ‹kincisi yani ürün fiyat›ndaki art›fl sonucu talebin ne kadar azalaca¤› ise tamamen ürün talebinin fiyata duyarl›l›¤›na yani esnekli¤e ba¤l›d›r.
G‹RD‹ ARZ E⁄R‹S‹
A M A Ç
5
Emek arz e¤risinin elde ediliflini aç›klamak
Firmalar üretimleri için gerekli olan girdileri üç ana kaynaktan sa¤lar. Emek girdisi bireyler taraf›ndan sa¤lan›r, sermaye girdisi baflka firmalardan ya sat›n al›n›r ya
da kiralan›r, son olarak do¤al kaynaklar yerden ç›kart›l›p ya do¤rudan kullan›l›r ya
da baflka firmalara sat›l›r. Girdi üreten firmalar›n arz e¤rilerinin pozitif e¤imli ya da
düfley oldu¤unu varsayabiliriz. Firma monopol olmad›¤› sürece (monopolcünün
arz e¤risi çizilemiyordu) bu flekilde bir varsay›m yapmam›zda sak›nca yoktur. Hat›rlanaca¤› üzere rekabetçi piyasalarda bir ürün için arz e¤risinin pozitif e¤imli oldu¤unu çünkü bu mal›n üretimindeki marjinal maliyet e¤risinin artan oldu¤unu incelemifltik. Bu durum ham maddeler, ara mallar› ve birçok sermaye girdileri için
de böyledir. Ancak girdi emek ise farkl› bir yol izlememiz gerekiyor. Çünkü birçok
firman›n maliyetinin önemli bir k›sm›n› oluflturan emek girdisi bireyler taraf›ndan
arz edildi¤inden, firmalar için kurulan modeli emek arz›n› analiz ederken kullanamay›z. Emek arz› üzerinde firmalar yerine insanlar›n kararlar› önemli oldu¤undan,
firmalar›n kâr maksimizasyonu yerine bireylerin fayda maksimizasyonu emek arz
e¤risini belirler. Tüketici davran›fllar› kuram›ndan hat›rlayaca¤›n›z: Tüketici dengesi, gelir ve ikame etkileri analizini kullanarak geriye bükümlü bireysel emek arz
e¤risini elde edece¤iz.
173
174
Mikro ‹ktisat
Zaman Kullan›m›na ‹liflkin Basit Bir Model
Emek arz e¤risini elde ederken neo klasik model çeçevesinde zaman kullan›m›na
iliflkin basit bir model oluflturaca¤›z. Zaman kullan›m› konusunda insanlar karar
vermek zorundad›rlar. Bir gün, bir ay ya da bir y›l içindeki saatler sabittir ve zaman
geçerken harcanmak zorundad›r. Veri olan bu sabit zaman içinde insanlar ne kadar
süre ile çal›flacaklar›na ve ne kadarl›k süreyi bofl zaman olarak ay›racaklar›na iliflkin
karar al›rlar. Bofl zaman terimi çal›flma d›fl›ndaki faaliyetler olup at›l bir durumu ifade etmemektedir. fiöyle ki evde çal›flmak, kendini gelifltirmek, okumak, uyumak,
tüketim için zaman kullanmak gibi aktiviteler bireyin refah›na katk›da bulunan fleylerdir. Çal›flma ise kifliye gelir sa¤lad›¤›ndan ve bu gelir ile fayda sa¤layan mal ve
hizmetler sat›n al›nd›¤›ndan tercih edilmektedir. Dolay›s›yla birey zaman›n› ya piyasada geçerli olan ücret (w) düzeyinde çal›flarak ya da bofl zaman olarak kullanacakt›r. fiimdi çal›flanlar›n ya da emek arz edenlerin bir günde kaç saat çal›flacaklar›na
iliflkin esnekli¤in bulundu¤unu varsayarak analizimizi sürdürelim.
Birey fayda maksimizasyonu arac›l›¤› ile zaman kullan›m›na iliflkin karar verecektir. Basit neoklasik modelde bireysel fayda fonksiyonu iki mal› içermektedir.
Burada ise fayda fonksiyonunu gelirin (Y) ve bofl zaman›n (H) bir fonksiyonu olarak alaca¤›z. Matematiksel ifadeyle flu flekilde yazaca¤›z;
U=U (Y,H)
Burada fayda (U), gelir (Y) ve bofl zaman›n (H) alternatif kombinasyonlar›na
ba¤l› fayda düzeyini temsil etmekte ve her bir fayda düzeyi için orjine d›fl bükey
bir farks›zl›k e¤risi çizilmektedir (Azalan MRSYH nedeniyle). Bireyler ulaflabilecekleri en üst seviyedeki faydaya ulaflmaya çal›fl›rlar. Ancak birey tercihte bulunurken
iki k›s›t ile karfl› karfl›yad›r. Bunlar zaman k›s›t› ve gelir k›s›t›d›r. E¤er modelde dikkate ald›¤›m›z süre bir gün ise, birey en çok 24 saatlik bir zaman dilimine sahiptir.
Bu süre zarf›nda birey H kadar saat bofl zaman kullan›yorsa, (24-H) saat k›sm›nda
çal›flacakt›r. Bu çal›flt›¤› süre zarf›nda saat bafl›na w kadar ücret geliri elde edecek
ve bunu fayda sa¤layan mal ve hizmetler için kullanacakt›r. fiimdi bu aç›klamalar
çerçevesinde bireyin bütçe k›s›t›n› tan›mlayabiliriz.
Bütçe k›s›t›n›n yatay ekseni (Bofl zaman eksenini - H) kesti¤i nokta 24 ile s›n›rland›r›lm›flt›r. Çünkü bu, bireyin bir günde kullanabilece¤i maksimum bofl zamand›r. Bütçe k›s›t›n›n düfley ekseni kesti¤i nokta ise bireyin hiç bofl zaman kullanmad›¤›nda, 24 saat çal›flt›¤›nda elde edece¤i maksimum gelir olup ücret düzeyi ile 24
saatlik sürenin çarp›m›na eflittir. fiayet bireyin emek d›fl› geliri (kira, faiz vb.) var ise
buna ilave edilir. Bu aç›klamalar çerçevesinde bireyin bütçe k›s›t›n› yazarsak:
Y = w( 24 − H ) + Y olacakt›r.
–
Bireyin emek d›fl› gelirinin (Y )olmad›¤›n› varsay›p (bireyin gelirinin bu k›sm›
kaç saatlik çal›flmay› tercih etti¤inden ba¤›ms›z oldu¤u için) bütçe k›s›t›n› yeniden
yazarsak:
Y=24w-wH olur.
Bu flekilde yazd›¤›m›z bütçe k›s›t›na göre, bofl zaman s›f›r oldu¤unda bütçe k›s›t› düfley ekseni 24w’de kesecektir. Bütçe k›st›n›n e¤imi ise ücret düzeyinin negatif
175
 ∆Y

iflaretlisi olacakt›r. 
= −w Bu aç›dan bak›ld›¤›nda ücret düzeyini bofl zaman›n
 ∆H

bir fiyat› olarak de¤erlendirebiliriz. Çünkü birey ilave her bir saatlik bofl zaman
için gelirinden w T kadar fedakârl›k etmektedir. Bu nedenle ücret bofl zaman›n f›rsat maliyetidir.
SIRA S‹ZDE
Bireyin faydas›n›n maksimize oldu¤u noktada farks›zl›k e¤risnin e¤iminin (-MRS),
bütçe k›s›t› e¤imine (-w) eflit olmas› gerekmektedir. Çünkü farks›zl›k e¤risi e¤imi; tüketicinin bofl zaman›n› bir saat art›rd›¤›nda vazgeçmeyi arzulad›¤›
gösD Ügelir
fi Ü N E Ldüzeyini
‹M
terir. Bütçe k›s›t›n›n e¤imi ise piyasada geçerli olan Y ve H aras›ndaki de¤iflim oran›d›r. Fayda maksimizasyonu için bu ikisinin eflit olmas› gerekmektedir.
Böylece denS O R U
gede optimal bileflime ulafl›l›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D ‹ Kyat›klaflmaktad›r.
KAT
w yükseldi¤inde bütçe k›s›t› dikleflmekte, w azald›¤›nda ise bütçe k›s›t›
−
SIRA S‹ZDE
MU H
∆Y
w
= MRSYH =
=
1
∆H
MU Y
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Art›k ücret düzeyinde de¤ifliklikleri dikkate alarak bofl zaman için bireyin talep
e¤risini ve bireyin emek arz e¤risini elde edebiliriz.
‹ T A P
Ücret düzeyinde de¤ifliklik oldu¤unda tüketicinin optimalK denge
noktas›nda
de¤ifliklik ortaya ç›kar. Bu de¤ifliklikleri izleyerek bireyin bofl zaman talep e¤risi ile
emek arz e¤risini elde edebiliriz. Bunun için ücret düzeyinin w1 den w2 ye yükELEV‹ZYON
seldi¤i durumu analiz edelim. Analiz için üç panelden oluflanT flekil
7.9a çizilmifltir.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
fiekil 7.9a
Gelir (y)
Gelir
Etkisi
24w2
E2
w1
MAKALE
E3
U2
E1
(24-H1)w1=Y1
w2
MAKALE
Net
Etki
24w1
w
Bofl Zaman Talep
‹NTERNET
E¤risi ve Bireysel
Emek Arz E¤risi ve
E¤imleri
‹NTERNET
‹kame Etkisi
U1
H2
(b)
H3
H1
H (Bofl Zaman)
24
w
Ls
(c)
e3
e3
e1
e1
Hd
H3 H1
H
(24-H1)=L1 (24-H3)=L3
fiekil 7.9a’da a panelinde bafllang›çta U1 fayda düzeyinde E1 noktas›nda dengede olup H1 kadar bofl zaman kullanmakta ve Y1 kadar gelir elde etmektedir. Birey
176
Mikro ‹ktisat
bofl zaman talep e¤risi üzerinde e1 noktas›nda bulunmakta ve bu ücret düzeyinde
L1=24-H1 kadarl›k zaman› çal›flarak geçirmektedir ya da emek arz etmektedir. fiimdi ücret düzeyi w2 ye yükseldi¤inde ortaya ç›kacak de¤ifliklikleri inceleyelim. ‹lk
olarak bütçe k›s›t›n›n düfley ekseni kesti¤i nokta daha yukar›da olacakt›r ve e¤im
dikleflecektir. Birey için olanaklar›n iyileflmesi ile daha yüksek fayda düzeyinde
(U2) ve E3 noktas›nda denge oluflacakt›r. E3 denge noktas›na gelifl asl›nda ücret art›fl› nedeniyle oluflan ikame ve gelir etkilerinin bir sonucudur.
Ücret artt›¤›nda birey için bofl kalman›n maliyeti artar. Çünkü birey tüketti¤i her
bir bofl saat için daha fazla ücret kayb›n› göze almak durumundad›r. Bofl zaman›n
daha pahal› hale gelmesi daha az tüketilmesi için iyi bir gerekçedir. Bu yüzden ücret düzeyindeki art›fl›n bofl zaman üzerindeki ikame etkisi azalt›c› yöndedir.
fiekilde ikame etkisi U1 farks›zl›k e¤risi üzerinde, E1 denge noktas›ndan E2 ye
hareket ile gösterilmifltir. ‹kame etkisi, bafllang›ç fayda düzeyi (U1) sabit b›rak›ld›¤›nda bofl zaman›n nisbi fiyat›ndaki art›fl nedeniyle ortaya ç›kmaktad›r. U1 farks›zl›k e¤risine E2 noktas›nda te¤et olarak çizilen kesikli do¤ru, farazi ya da varsay›msal bütçe k›s›t›d›r. Bu farazi bütçe k›s›t›n›n e¤imi, yeni bütçe k›s›t›n›n e¤imine (-w2) eflit ve
bafllang›ç farks›zl›k e¤risine te¤et olacak flekilde infla edilmifltir. Bu flekilde elde edilen E2 denge noktas›nda H ve Y bileflimi de¤iflmifl, ücretteki art›fl sonucu ikame etkisi negatif yönde ifllemifl ve bofl zaman azalmas› biçiminde kendini göstermifltir.
fiekil 7.9b
Bireysel Emek
Arz E¤risi ‹kame
Etkisi < Gelir
Etkisi
Gelir (Y)
24-w2
‹kame
Etkisi
Gelir Etkisi
Net
Etki
24-w1
E2
E1
E3
(24-H1)w1=Y1
w
w2
H2
H1 H3
U2
U1
H (Bofl Zaman)
24
w
Hd
(b)
e3
w2
e1
w1
(c)
e3
e1
Ls
H1 H3
H
(24-H1)=L3 (24-H3)=L1
Ls
Gelir etkisi, ücret düzeyindeki yükselmenin bireyin sat›n alma gücünde meydana getirdi¤i art›fl›n bir sonucu olarak ortaya ç›kar. Bofl zaman normal bir mal olarak de¤erlendirildi¤i için, ücret art›fl› sonucu artan gelir, bu mal›n talebinin artmas›na neden olacakt›r. Dolay›s›yla gelir etkisi bofl zaman› art›rma yönünde iflleyecektir. Sonuçta ücret düzeyindeki art›fl›n neden oldu¤u gelir ve ikame etkileri ters
yönlerde ifllemektedir. fiekilde gelir etkisi E2 denge noktas›ndan E3 e hareket ile gösterilmifltir. Bofl zaman normal bir mal oldu¤u için gelirdeki art›fl daha fazla bofl
zaman talep edilmesine neden olur. Ancak gelir etkisi ikame etkisinden daha kü-
177
çük oldu¤u için, ücret art›fl› bofl zaman kullan›m›n› azaltacak ve bofl zaman talep
e¤risi, fleklin b panelinde gösterildi¤i gibi negatif e¤imli olacakt›r. Bireyin bofl zaman talep e¤risinin negatif e¤imli oluflu, bireysel emek arz e¤risinin pozitif olaca¤›n› gösterir. Çünkü 24-H ile çal›fl›lan saatler hesaplanmaktad›r. Ücret düzeyi yükseldi¤inde bofl zaman azal›yor ise bunun anlam› ücret düzeyi yükseldi¤inde birey
daha çok saat çal›flaca¤›d›r. Bu durumda net etki, çal›flma saatlerindeki art›fl ve bofl
zamanda azalma olarak gözlemlendi¤i için pozitif e¤imli emek arz e¤risi çizilir.
SIRA S‹ZDE
Negatif e¤imli bireysel emek arz e¤risi elde edebilmek için hangi koflullar
gereklidir?
6
Gelir etkisinin daha güçlü olmas› yani gelir etkisinin ikame etkisinden daha büD Ü fi Ü N E L ‹ M
yük olmas› durumunda ücret art›fl› bireyin daha fazla bofl zaman kullanmay› ve daha az çal›flmay› tercih edece¤i anlam›na gelir. fiekil 7.9b’den görülece¤i üzere bofl
S O Rsahip
U
zaman talebi pozitif e¤imli olurken emek arz e¤risi negatif e¤ime
olacakt›r.
Normal bir mal olmas›na ra¤men bofl zaman›n pozitif e¤imli çizilmesi durumu talep analizi aç›s›ndan al›fl›lmad›k bir sonuç olarak görülebilir. Normal
tüketim malD‹KKAT
lar› durumu dikkate al›nd›¤›nda fiyat art›fl› durumunda gelir ve ikame etkileri ayn›
yönde hareket eder. Dolay›s›yla bu tüketim mal›n›n fiyat› artt›¤›nda talep edilen
SIRA S‹ZDE
miktar› azal›r. Ancak bofl zaman söz konusu oldu¤unda gelir ve
ikame etkileri ters
yönlerde ifller. Ücret düzeyindeki bir art›fl, bireyin, emek arz›n› sa¤layan kifli olmas› nedeniyle daha iyi konuma gelmesini sa¤lar. Oysa bir tüketim
mal› söz konusu
AMAÇLARIMIZ
olursa bu mal›n fiyat›ndaki art›fl o mal› tüketen kifliyi daha kötü duruma getirecektir. ‹flte bu yüzden ücret art›fl›na bir bireyin nas›l tepki verece¤ini tahmin etmek oldukça güçtür. Birey az ya da çok çal›flabilir, bu, o kiflinin tercihlerine
K ‹ T A Pba¤l›d›r. Bu
nedenle bireysel emek arz e¤risi geriye bükümlü olarak çizilir.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
w
Ls
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
fiekil 7.10
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
Geriye Bükümlü
Emek Arz E¤risi
‹kame Etkisi Gelir Etkisi
‹NTERNET
‹NTERNET
‹kame Etkisi = Gelir Etkisi
‹kame Etkisi
MAKALE
MAKALE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Gelir Etkisi
L
D Ü fi Ünas›l
N E L ‹ Molur?
Bofl zaman›n düflük mal olmas› durumunda emek arz e¤risinin konumu
Asl›nda ücret düzeyinde bir de¤iflme oldu¤unda gelir ve ikame
S O R Uetkilerini ayr›
ayr› gözlemleyemeyiz. Bunun yerine gelir ve ikame etkilerinin bir kombinasyonunu gözlemleyebiliriz. Bu flekil 7.9’da E1 denge noktas›nda E3 noktas›na hareket ile
D ‹ K Kbükümlü
AT
gösterilebilir. Bu hareketin ikame ve gelir etkilerini ay›rmak geriye
emek
arz e¤risinin neden var oldu¤unu anlamam›za yard›mc› olmaktad›r. Afla¤›da flekil
7.10’da geriye bükümlü emek arz e¤risi çizimi yap›lm›flt›r. Düflük
SIRA ücret
S‹ZDE düzeyinde
ücret art›fl› sonucu ortaya ç›kan ikame etkisi (bu etki daha fazla çal›flmay› teflvik
eder) gelir etkisinden (bu etki bofl zaman art›fl›n› teflvik eder) büyük oldu¤u için
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Bofl zaman düflük
S mal
O R U
oldu¤unda bireysel emek arz
e¤risi daima pozitif
e¤imlidir. Ancak bofl zaman
normal mal oldu¤unda
D‹KKAT
ikame etkisi gelir etkisinden
büyükse bireysel emek arz
e¤risi pozitif, ikame etkisi
gelir etkisindenSIRA
küçükse
S‹ZDE
negatif e¤imlidir. Her iki etki
birbirine eflit ise bireysel
emek arz e¤risi düfley çizilir.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
178
Mikro ‹ktisat
pozitif e¤imli iken yüksek ücret düzeylerinde gelir etkisi ikame etkisinden büyük
oldu¤u için negatif e¤imli emek arz e¤risi çizilir. fiayet gelir ve ikame etkileri eflit
ise düfley bir emek arz e¤risi çizilir.
Piyasa emek arz e¤risine ulaflabilmek için, her bir ücret düzeyinde bireysel
emek arz e¤rileri yatay olarak toplan›r. Burada ikame etkisinin daha bask›n oldu¤unu varsayarsak pozitif e¤imli bir piyasa arz e¤risi elde ederiz. Ancak bu süreçte
ilginç olan nokta, ücretler artarken bunun ifl gücü piyasas›na kat›l›m oran›n› da art›rabilece¤idir. Böylece, ücretler artarken daha önce ifl gücüne kat›lmam›fl olanlarda ifl hayat›na girerler. Yani emek arz› bir taraftan ücret art›fl›na karfl› daha duyarl›
olurken di¤er tarafta ifl gücü bilefliminde de de¤iflikli¤e (kad›nlar›n ifl gücü içerisindeki pay›n›n artmas› gibi) neden olabilir. Piyasa emek arz e¤risi bofl vakit tercihinin azalmas› veya artan çal›flma iste¤i durumunda sa¤a, çal›flma arzusundaki azalma ve bofl vakit tercihinin artmas› durumunda sola kayar.
EMEK P‹YASASINDA DENGE
Bir piyasada faktör arz›n›n faktör talebine eflit oldu¤u düzeyde bu girdinin denge
fiyat› ve denge istihdam düzeyi belirlenir. fiekil 7.11’de böyle bir denge durumu
gösterilmifltir. Her ne kadar bu flekil genel olarak emek piyasas›ndaki denge ücret
ve istihdam düzeyini belirlemek için kullan›lm›fl olsa da belirli özellikleri olan
emek piyasalar› ve di¤er girdi piyasalar› için de kullan›labilir. fieklin sol panelinde
rekabetçi girdi ve ç›kt› piyasalar› durumunda denge E noktas›nda sa¤lanm›flt›r.
Dengedeki ücret düzeyi w* ve denge istihdam düzeyi L* d›r.
fiekil 7.11
Emek Piyasas›nda
Dengenin Oluflumu
w
w*
a) Rekabetçi Ç›kt› Piyasas›
w
Ls
b) Monopolcü Ç›kt› Piyasas›
Ls
E
wm
D
Px-MPL
Ld=MRPL
Ld=MR-MPL
Ld=MRPL
L*
L
Lm
L
fiayet ç›kt› piyasas›nda tam rekabet flartlar› geçerli de¤ilse ya da firma monopolcü güce sahipse MRPL =MR . MPL koflulu geçerli olur. Burada ürünün fiyat› yerine
bundan daha küçük de¤er alan marjinal has›lat yaz›l›r ve emek talep e¤risi daha
solda çizilir. Monopolcü firman›n istihdam düzeyi Lm seviyesinde olurken denge
ücret düzeyi wm olur ve denge D noktas›nda oluflur. fieklin sa¤ panelinde monopolcü ç›kt› piyasas›nda faaliyette bulunan firman›n denge istihdam ve ücret düzeyleri gösterilmifltir. Bu denge noktalar›ndaki de¤ifliklik emek piyasas›ndaki arz ve
talepteki kaymalara ba¤l› olarak ortaya ç›kar.
179
MONOPSONCU FAKTÖR P‹YASALARI
Baz› girdi piyasalar›nda üretim faktörü kiralayanlar ya da sat›n alanlar monopsoncu
güce sahip olabilir. Örne¤in küçük bir kasabadaki tek maden oca¤› firmas› ifl gücü
piyasas›nda monopson olabilir. Yine birçok firma az ya da çok monopsoncu güce
sahiptir. Monopsoncu gücün varl›¤› üretim faktörü kiralayanlar›n ya da sat›n alanlar›n girdi fiyatlar›n› etkilemesi durumunda gözlemlenir. Örne¤in otomobil firmas›
lastik üreticilerinden, bireysel otomobil kullananlara k›yasla, çok daha ucuz fiyatla
otomobil lasti¤i sat›n alabilir. Burada aç›klamalar›m›z› sürdürürken ürün piyasas›nda rekabetin bulundu¤u, faktör piyasas›nda monopolcü gücün oldu¤u (birkaç al›c›
firma) durum incelenecektir. Hatta anlafl›lmay› daha da kolaylaflt›rmak için emek piyasas›nda tek al›c›n›n bulundu¤u pür monopson durumunu ele alal›m.
fiekil 7.12
a) MEL=AELe¤rileri
MFCL=MEL
w
MFCL
Monopsoncu
Piyasada Denge
Ücret ve ‹stihdam
Düzeyinin
Belirlenmesi
b) Monopsoncu Dengesi
w
MFCL
Ls=AEL
Ls
9
wc
5.5
5
w*
7 8
L
M
L*
MRPL=Ld
L
Monopson bir firma tüm piyasan›n emek arz e¤risi ile karfl› karfl›yad›r. Emek
arz e¤risi her bir ücret düzeyinde ne kadar emek arz edilece¤ini gösterir ve monopsoncu firma için ortalama harcama (AEL) e¤risidir. AEL girdi birimi bafl›na ödenen ortalama ücreti yans›t›r. Monopsoncu firma tüm çal›flanlar›na ayn› ücreti ödedi¤i için ortalama harcama e¤risi ya da girdi arz e¤risi pozitif e¤imlidir. Çünkü firman›n ilave emek kiralamas›na iliflkin karar› sadece son iflçinin de¤il, tüm emek birimleri ortalama ücretini yükseltmektedir. Bu yüzden eme¤in marjinal harcama e¤risi (MEL) ortalama harcama e¤risinin üzerinde yer al›r. Kâr maksimizasyonu amaçlayan firma, iflte bu marjinal harcama e¤risini ya da di¤er ad›yla eme¤in marjinal
faktör maliyetini (MFCL) dikkate alarak istihdam düzeyini belirler.
Monopsoncu firma için ortalama ve marjinal harcama e¤rilerini analiz etmek için
flöyle bir örnek gelifltirelim: Monopsoncu firman›n 7 iflçi istihdam etmesi için saat
ücreti olarak T5 ödemesi gerekmektedir ve 8. iflçiyi istihdam edebilmesi için saat
ücretinin T5.5’ye ç›kar›lmas› gerekmektedir. Art›k ortalama ücret T5.5 olmufl ve
emek arz e¤risi pozitif e¤imlidir. fiimdi firman›n sekizinci iflçiye ödedi¤i yüksek ücretten di¤er çal›flanlar da yararlanacakt›r. Bu nedenle 8. iflçinin maliyeti bu iflçiye
ödenen T5.5 ve di¤er 7 kiflinin ücretlerindeki 50 kuruflluk art›fl sonucu oluflan T3.5,
lik ek ödemenin toplam› olan T9 olacakt›r. ‹lave eme¤in maliyetindeki bu art›fl yü-
180
Mikro ‹ktisat
Monopsoncu firman›n gerçek
girdi talep e¤risi tek bir
noktadan oluflmaktad›r. Bu
nedenle monopsoncu firma
için faktör talep e¤risi
çizilememektedir.
zünden eme¤in marjinal harcama e¤risi (MEL) ya da MFCL e¤risi emek arz e¤risi
üzerinde seyreder. MFCL ve emek arz e¤risi aras›ndaki düfley uzakl›k emek kullan›m› artt›kça büyür. fiekil 7.12’ nin sol panelinde gözlenebilen bu duruma göre, istihdam edilen iflçi say›s› artt›kça ödenmesi gereken ücretler bafllang›ç seviyesindeki
ödemelerden daha fazla olaca¤› için iki e¤ri aras›ndaki aç›kl›k giderek artar.
fieklin sa¤ panelinde monopsoncu firman›n ne kadar emek istihdam edece¤i
gösterilmifltir. Kâr›n› maksimize etmek isteyen tüm firmalarda oldu¤u gibi istihdam
MRPL=MFCL düzeyinde, yani L* da gerçekleflir. Bununla birlikte ücret düzeyi L* seviyesindeki çal›flan› firmaya çekecek düzey olan w* olup tam rekabetin alt›nda bir
seviyedir. Yani MRPL ve MFCL e¤rilerinin kesiflti¤i noktada istihdam edilen emek seviyesi belirlenirken arz e¤risi ise monopson piyasada ödenmesi gereken ücret düzeyini belirler. Dolay›s›yla monopsoncunun gerçek talep e¤risi tek bir noktadan
oluflmakta, faktör talep e¤risi çizilememektedir. fiekil 7.12’ nin sa¤ panelinde L* ve
w* düzeylerini gösteren arz e¤risi üzerindeki M noktas›d›r. Yani monopsoncu bu
noktay› emek arz e¤risi üzerinde en çok arzulanan nokta olarak seçmifltir. Monopsoncu firma eme¤in marjinal ürün de¤eri e¤risini etkileyen d›flsal bir de¤ifliklik olmad›¤› sürece baflka noktay› seçmeyecektir. Ancak MRPL deki de¤iflikli¤e ba¤l› olarak üzerinde baflka nokta seçilerek farkl› bir ücret-emek miktar› bileflimi belirlenir.
‹ki Tarafl› Monopol
fiekil 7.13
‹ki Tarafl› Monopol
w
w1
w*
w2
Faktör piyasas›nda monopol ve monopson özelliklerinin tek bir modelde gösterilmesi ile ortaya ç›kar. Yani girdi piyasas›nda her iki taraf›n da monopolcü güce sahip olmas› durumunda gözlenir. Emek girdisinin al›c›s› olarak monopsoncu firma,
karfl›s›nda güçlü bir sendika ile karfl› karfl›yad›r. Bu durumda ücret ve istihdam düzeyinin belirlenmesi pazarl›k gücüne ba¤l›d›r. Bu durumu analiz etmek için flekil 7.13
MFCL=MEL
çizilmifltir.
fiekilde piyasa denge noktas› w* ve L*
görülse de her iki tarafta da fiyat› (ücreti)
Ls
veri alan kesim bulunmad›¤› için bir piyasa
F
dengesine ulafl›lmaz. Bunun yerine monopsoncu firma ya da girdinin tek al›c›s›, MFCL
E
e¤risini dikkate alarak w2L2 dengesini tercih ederken sendika ya da girdiyi tek arz
D
eden taraf negatif talep e¤risine ba¤l› marjinal has›lat› dikkate alarak w1L1 denge nokD, Ld
tas›n› tecih edecektir. Sonuçta her iki taraf›n
pazarl›k gücüne ba¤l› olarak bu iki de¤er
MR
aras›nda bir yerde uzlaflmaya var›lacakt›r.
L1 L2
L*
L
Gösteri dünyas›nda ve sporda bu tür piyasa yap›lar› ile karfl›lafl›l›r.
EKONOM‹K RANT
Ekonomik rant kavram› faktör piyasas›n›n nas›l iflledi¤ini anlamam›za olanak sa¤lar. Uzun dönemde ç›kt› piyasas›n›n iflleyiflini aç›klarken firman›n ç›kt›s›n› elde
ederken katland›¤› üretim maliyeti üzerindeki talep edenlerin ödemelerini ekonomik rant olarak tan›mlam›flt›k. Faktör piyasas› içinde ekonomik rant; firman›n girdi
için ödemek istedi¤i fiyat ile bu faktörün kullan›lmas› için ödenmesi gereken mini-
181
fiekil 7.14
mum harcama aras›ndaki farkt›r. Rekabetçi emek piyasas›nda
Emek Piyasas› ‹çin
ekonomik rant kavram›n› aç›kEkonomik Rant
s
w
L
lamak için flekil 7.14 çizilmifltir.
Emek Arz Eden
fiekilde emek piyasas›nda
‹çin Minimumun
Ekonomik
denge ücret düzeyi w*, arz ediÜzerindeki Ödeme
E
Rant
*
Rant› Oluflturur,w*
w
len ve bu ücret düzeyinde taleEB üçgeninin
*
be eflit olan emek miktar› L d›r.
alan›d›r.
Emek arz› pozitif e¤imli, emek
talebi negatif e¤imli eme¤in
marjinal ürün has›lat› olarak çiB
zilmifltir. Emek arz› her bir ücret
Ld=MRPL
düzeyinde ne kadarl›k emek arz
0
edilece¤ini göstermektedir. Bu
L*
L
*
aç›dan bak›ld›¤›nda L kadar
emek istihdam› için gerekli minimum harcama düzeyi e¤risi alt›nda kalan 0EBL* dörtgenin alan› kadard›r.
Tam rekabetçi bir piyasada tüm çal›flanlara ödenen ücret düzeyi w* dir. Bu ücret düzeyi en son emek biriminin eme¤ini arz etmesi için gerekli ücret seviyesidir
ancak daha düflük ücret düzeyinde emek arz edenler de w* ücretini alacaklar› için
ekonomik rant elde eder. Çünkü toplam ücret ödemeleri w*EL0 dörtgenin alan› kadard›r, dolay›s›yla emek girdisinin elde etti¤i ekonomik rant ise w*EB üçgeninin
alan›na eflit olur. fiayet emek arz› tam
fiekil 7.15
esnek olursa ekonomik rant s›f›r olur.
Dolay›s›yla ekonomik rant oluflabilToprak
Topra¤›n
Rant›
mesi için arz›n k›smen inelastik olmaKiras›
S
s› gerekir. E¤er arz tam inelastik ise
bu üretim faktörü için tüm ödeme ekonomik rant olur çünkü hangi fiyat ödenirse ödensin bu faktörün arz edilen
F
k2
miktar› de¤iflmez. fiekil 7.15 toprak
girdisi için tam inelastik olarak bir arz
E
k1
e¤risi için örnek oluflturmaktad›r. Tam
inelastiktir çünkü bu arazi tar›m için
D2
ya da ev yap›m› için sabittir, en az›ndan k›sa dönemde. Toprak inelastik
D1
olarak arz edildi¤ine göre fiyat sadece
0
T
Toprak
talep taraf›ndan belirlenecektir. fiayet
talep D1 düzeyinde ise fiyat k1 düzeyinde belirlenecek, topra¤›n toplam
rant› k1ETO dörtgeninin alan› kadar olacakt›r. fiayet talep D2 olsayd›, topra¤›n kiras› k2 olacakt› ve topra¤›n rant› artarak k2FTO dörtgeninin alan›na yükselecekti.
182
Mikro ‹ktisat
Özet
A M A Ç
1
K›sa dönem emek talep e¤risinin elde ediliflini
aç›klamak
Rekabetçi piyasada firman›n k›sa dönem emek
talep e¤risi, eme¤in marjinal ürün de¤eri e¤risi
olup negatif e¤imlidir. Negatif e¤im eme¤in marjinal verimlili¤inin azalan olmas›n›n bir sonucudur. Ya da sadece ç›kt› etkisi dikkate al›narak
negatif e¤imli talep e¤risi elde edilir.
A M A Ç
4
A M A Ç
A M A Ç
2
A M A Ç
3
Uzun dönem emek talep e¤risinin elde ediliflini
aç›klamak
Uzun dönem emek talep e¤risi, firman›n k›sa dönem MRPL e¤rilerinden yararlan›larak elde edilebilece¤i gibi, faktör ikame ve ç›kt› etkilerini kullanarak da elde edilebilir. Faktör ikame etkisi
daima negatiftir. Ç›kt› ya da ürün etkisi negatif
yönlü iflleyebilece¤i gibi uzun dönemde baz› hallerde pozitif yönlü de iflleyebilir. Ancak faktör
ikame etkisinden küçük oldu¤undan uzun dönem emek talep e¤risi daima negatiftir.
Emek talep e¤risini bir endüstri ve piyasa ba¤lam›nda de¤erlendirmek
Emek talep e¤risi endüstri için elde edilirken ücret de¤iflikli¤inden tek bir firma yararlan›l›yorsa
tüm talep e¤rileri her bir ücret düzeyinde yatay
toplan›r. Ancak tüm firmalar ücret de¤iflikli¤inden yararlan›yorsa ürün fiyat› ve firmalar›n emek
talep e¤rileri de¤iflir ve daha dik bir endüstri talep e¤risi elde edilir. Piyasa için tüm endüstrilerin emek talep e¤rileri yatay toplan›r.
5
Eksik rekabet piyasalar›nda emek talep e¤risini
elde etmek
‹flleyifl tam rekabetle ayn› olmas›na ra¤men, marjinal verimlilik fiyat yerine bundan daha düflük
olan marjinal has›lat ile çarp›l›r. Dolay›s›yla tam
rekabete k›yasla emek talep e¤risi daha solda yer
al›r.
Emek arz e¤risinin elde ediliflini aç›klamak
Emek arz eden tüketicilerdir. Bireysel gelir elde
etmek için çal›flma ile bofl zaman aras›ndaki tercihlere ba¤l› olarak emek arz›nda bulunurlar. Düflük gelir düzeylerinde emek arz e¤risi pozitif e¤ilimli olurken yüksek gelir düzeylerinde gelir etkisi ikame etkisinden büyük oldu¤unda negatif
e¤imli emek arz e¤risi elde edilir.
183
1. Bir girdiye iliflkin marjinal ürün has›lat› ve marjinal
ürün de¤eri hangi piyasada birbirine eflit olur.
a. Monopol
b. Düopol
c. Oligopol
d. Monopolcü Rekabet
e. Tam Rekabet
6. Bireysel emek arz e¤risi elde edilirken bütçe k›s›t›n›n e¤imini ne belirler?
a. Bofl zaman miktar›
b. Gelir düzeyi
c. Ücret düzeyi
d. ‹stihdam düzeyi
e. Fiyat düzeyi
2. Ücret seviyesi ortalama ürün has›lat› üzerinde ise
emek talebi hakk›nda ne söylenebilir?
a. Emek talebi maksimum düzeydedir.
b. Emek talebi minimum düzeydedir.
c. Emek talebi azaland›r.
d. Emek talebi artand›r.
e. Emek talebi s›f›rd›r.
7. Bofl zaman için düflük mal tan›mlamas› yap›l›r ise
bofl zaman talep e¤risi ve emek arz e¤risi ile ilgili afla¤›daki seçeneklerden hangisi söylenebilir?
a. Bofl zaman talebi pozitif, emek arz e¤risi pozitif
e¤imli olur.
b. Bofl zaman talebi negatif, emek arz e¤risi pozitif
e¤imli olur.
c. Bofl zaman talebi negatif, emek arz e¤risi negatif e¤imli olur.
d. Bofl zaman talebi negatif e¤imli, emek arz e¤risi
düfley olur.
e. Bofl zaman talebi pozitif e¤imli, emek arz e¤risi
düfley olur.
3. Uzun dönemde bir girdi için talep e¤risinin e¤imi
afla¤›daki seçeneklerden hangisi ile belirlenir?
a. Ürün etkisiyle
b. Gelir etkisi ile
c. Gelir ve ürün etkisi ile
d. Gelir ve ikame etkisi ile
e. Ürün ve ikame etkisi ile
4. Nispi girdi fiyatlar›ndaki de¤ifliklik sonucu ayn› eflürün e¤risi üzerinde bir bileflenden baflka bir bileflene
geçifli hangi etki aç›klar?
a. Faktör ikame etkisi
b. Faktör gelir etkisi
c. Ürün etkisi
d. Ç›kt› etkisi
e. Ürün ve ikame etkisi
5. Ç›kt› piyasas›nda monopol olan firma için emek talep e¤risi ile ilgili olarak afla¤›daki seçeneklerden hangisi söylenemez?
a. Emek talep e¤risi rekabetçi piyasadaki firmaya
k›yasla daha solda yer al›r.
b. Emek talep e¤risi negatif e¤imlidir.
c. Emek talep e¤risi azaland›r.
d. Emek talep e¤risi için marjinal has›lat ile eme¤in
marjinal ürünü çarp›l›r.
e. Emek talep e¤risi için fiyat ile eme¤in marjinal
fiziki ürünü çarp›l›r.
8. Emek arz e¤risinin negatif olabilmesi afla¤›daki koflullardan hangisine ba¤l›d›r?
a. ‹kame etkisi < Gelir etkisi
b. ‹kame etkisi < Fiyat etkisi
c. ‹kame etkisi > Fiyat etkisi
d. ‹kame etkisi > Ürün etkisi
e. ‹kame etkisi > Ç›kt› etkisi
9. Monopsoncu firman›n emek talep e¤risine iliflkin
afla¤›daki seçeneklerden hangisi söylenebilir?
a. Eme¤in marjinal ürün has›lat› e¤risidir.
b. Eme¤in marjinal ürün de¤eri e¤risidir.
c. Eme¤in marjinal faktör maliyeti e¤risidir.
d. Çizilemez MFCL üzerindeki bir noktad›r.
e. Çizilemez emek arz e¤risi üzerindeki bir noktad›r.
10. Monopsoncu firman›n istihdam etti¤i ifl gücü miktar› afla¤›daki seçeneklerden hangisine göre belirlenir?
a. MFCL=W
b. MFCL=LS
c. MFCL=MRPL
d. MRPL=AEL
e. MRPL=W
184
Mikro ‹ktisat
1. e
S›ra Sizde 1
Emek talep e¤risi, ürün fiyat› ile marjinal verimlilik artt›¤›nda sa¤a; azald›¤›nda ise sola kayar.
2. e
3. e
4. a
5. d
6. c
7. b
8. a
9. e
10. c
Tam Rekabet piyasas›nda P=MR oldu¤u için bu
iki de¤er (MRP=VMP) birbirine eflit olur.
Firman›n kapanma noktas›n›n alt›nda kald›¤›
için firma faaliyetini durdurur ve dolay›s›yla
emek talep etmez.
Uzun dönemde ç›kt› ve ikame etkisi emek talep
e¤risinin e¤imini belirler.
Sadece faktör ikame etkisini ifade eder.
Monopolcü piyasada eme¤in marjinal ürün has›lat› (MPL) (MR) den olufltu¤u için.
Bütçe k›s›t› e¤iminin negatif iflaretlisi ücret düzeyidir.
Gelir ve ikame etkileri ayn› yönlü çal›flt›¤› için
bofl zaman talep e¤risi negatif olurken, emek
arz e¤risi pozitif e¤imli olur.
‹kame etkisi gelir etkisinden küçük olursa ve
bofl zaman normal mal ise LS negatif e¤imli olur.
Monopsoncu firman›n emek talep e¤risi yoktur.
Emek talep miktar› LS taraf›ndan belirlenir.
Monopsoncu dengesine göre marjinal faktör maliyeti ya da eme¤in marjinal harcama e¤risi ile
MRPL e¤risinin kesiflti¤i düzey denge istihdam
düzeyidir. Ancak denge ücret düzeyi de¤ildir.
S›ra Sizde 2
Ücret artt›¤›nda firman›n ortalama ve marjinal maliyetleri artar. Artan maliyetler ürün fiyatlar›n› art›r›r. Ürün
fiyat› artt›¤›nda ise ürüne olan talep azal›r. Bu da sonunda girdi talebini azalt›r.
S›ra Sizde 3
Uzun dönemde, ç›kt› ve faktör ikame etkisi geçerli oldu¤u için daha yat›k emek talep e¤risi söz konusu olur.
S›ra Sizde 4
Emek talep e¤risi elde edilirken ürün fiyat›n›n alt›nda
yer alan marjinal has›lat ile marjinal verimlilik çarp›ld›¤› için, monopolcünün emek talep e¤risi daha solda
yer al›r.
S›ra Sizde 5
Bofl zaman normal malsa ve gelir etkisi, ikame etkisinden büyükse bireysel emek arz e¤risi negatif e¤imli
olur.
Bernheim, B. D. ve Whinston, M. (2008). Microeconomics.
Boston: McGraw-Hill.
Addison Wesley.
Borjas, G. (2009). Labor Economics (5 th Edition).
Boston: McGraw-Hill.
Browning E. K. ve Zupan, M. A. (2009). Microeconomic:
Theory and Applications (10 th Edition). Wiley.
Yay›n Evi.
Press.
Learning.
Paras›z, ‹. (2008). Mikroekonomi: Orta Düzey
Yaklafl›m (8. Bask›). Bursa: Ezgi Kitab Evi.
Learning.
185
8
M‹KRO ‹KT‹SAT
Amaçlar›m›z
Tüketiciler aras› de¤iflimde etkinlik ve Pareto optimumunu aç›klayabilecek,
Üretimde etkinlik ve üretim imkânlar› s›n›r› e¤risini elde edebilecek,
Ekonominin genel dengesini aç›klayabilecek,
Optimalite koflullar›nda bir sapma durumunda farkl› politikalar› de¤erlendirebilecek,
Sosyal refah kriterlerini s›ralayabilecek,
Refah ekonomisi kapsam›nda devletin rolünün ne olmas› gerekti¤ini ifade
edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
Genel Denge Analizi
Pareto Optimumu
‹kinci En ‹yi Teoremi
Sosyal Fayda Fonksiyonu
K›smi Denge Analizi
Scitovsky Kriteri
•
•
•
•
•
Anlaflma E¤risi
Üretim ‹mkânlar› S›n›r› E¤risi
Kaldor-Hicks Kriteri
Piyasa Baflar›s›zl›¤›
D›flsall›klar
‹çindekiler
Mikro ‹ktisat
Genel Denge ve
Refah Ekonomisi
• G‹R‹fi
• TÜKET‹C‹LER ARASI DE⁄‹fi‹MDE
ETK‹NL‹K VE GENEL DENGE
• ÜRET‹MDE ETK‹NL‹K VE GENEL
DENGE
• DA⁄ILIMDA VE ÜRET‹MDE GENEL
DENGE (ÜRET‹M ‹MKÂNLARI
SINIRI ÜZER‹NDE FAYDA
MAKS‹M‹ZASYONU)
• ‹K‹NC‹ EN ‹Y‹ TEOREM
• SOSYAL REFAH KR‹TERLER‹
• REFAH EKONOM‹S‹ VE GERÇEK
DÜNYA
Genel Denge ve
Refah Ekonomisi
G‹R‹fi
Bir ekonomide denge ile hem girdiler (üretim faktörleri) hem de ç›kt›lar (ürünler)
için fiyatlar seti, girdilerin firmalara tahsisi ve ç›kt›lar›n tüketicilere tahsisi gösterilir. Dengede tüm girdi ve ç›kt› piyasalar›nda arz-talep eflitli¤i efl anl› olarak sa¤lan›r. Tüketiciler, bafllang›çta sahip olduklar› varl›klar›n›n (patrimuanlar›n›n) denge
fiyatlar› ile de¤erlendirilmesi sonucu ulafl›lan bütçe k›s›t› alt›nda faydalar›n› maksimize ederler. Firmalar ise veri denge girdi fiyatlar› alt›nda kârlar›n› maksimize
ederler. Bu çerçevede ulafl›lan denge rekabetçi genel denge olarak tan›mlan›r.
Ancak tek bir piyasadaki denge üzerinde duruluyor ve di¤er piyasalarda bir de¤iflikli¤in olmad›¤› varsay›l›yorsa incelenen denge rekabetçi k›smi dengedir. K›smi denge analizi ile tek bir piyasada ç›kt› ve fiyat düzeyi belirlenirken di¤er piyasalardaki fiyatlar veri al›n›r. Oysa genel denge analizinde birden fazla piyasadaki
ç›kt› ve fiyat düzeylerinin nas›l belirlendi¤i araflt›r›l›r.
K›smi denge kavram›, Alfred Marshall genel denge kavram› ise Leon Walras ad›
ile an›lmaktad›r. Genel denge analizine iliflkin çal›flmalar 19. yüzy›l›n son çeyre¤inde L. Walras ile bafllam›fl, 20. yüzy›l›n ortalar›nda K. J. Arrow ve G. Debreu gibi iktisatç›lar›n katk›lar›yla yeni boyutlar kazanm›flt›r.
Kitab›n önceki ünitelerinde esas olarak kullan›lan k›smi denge analizi ile ilgili
önemli bir eksiklik; bir mal›n fiyat›ndaki de¤iflmenin, di¤er piyasalardaki ileriye ve
geriye do¤ru yans›mal› etkilerinin dikkate al›nmamas›, yani Ceteris-Paribus veya
di¤er fleylerin sabit oldu¤u varsay›m›n›n yap›lmas›d›r. Örne¤in bir d›flsal flok ya da
olay X mal› fiyat›nda bir art›fl oluflturdu¤unda, ikame mallar›n fiyatlar› art›fl yönünde etkilenir. Çünkü ikame mallar› aras›nda pozitif iliflki vard›r. fiayet Y mal› X mal›n›n bir ikamesi ise X’in fiyat› artt›¤›nda tüketiciler bu mal›n yerine Y mal›na yönelecekler ve bu mal›n talebi artacakt›r. Y mal› talebindeki art›fl k›sa dönemde Y
mal›n›n fiyat›n› art›racakt›r. Oysa tamamlay›c› mallar aras›nda negatif iliflki oldu¤undan, bir d›flsal flok bir mal›n fiyat›n› art›r›yorsa bu mal›n tamamlay›c›s› olan
mallar›n fiyatlar›n› düflürecektir. ‹flte k›smi denge analizinde göz önüne al›nmayan
bu tür piyasa etkileflimleri genel denge analizinde dikkate al›n›r ve tüm piyasalarda efl anl› dengenin nas›l sa¤land›¤› incelenir.
Genel denge analizinde Walrasyan sistem statiktir. Burada t1 döneminde gerçekleflen denge ile t2 döneminde gerçekleflen denge göz önüne al›nmakta, daha
sonra bu iki dönemde gerçekleflmifl olan dengeler karfl›laflt›r›larak karfl›laflt›rmal›
dura¤an (statik) analiz yap›lmaktad›r. Oysa t1 dönemindeki dengeden t2 dönemin-
K›smi denge analizi ile tek
bir piyasada ç›kt› ve fiyat
düzeyi belirlenirken di¤er
piyasalardaki fiyatlar veri
al›n›r. Oysa genel denge
analizinde birden fazla
piyasadaki ç›kt› ve fiyat
düzeylerinin nas›l
belirlendi¤i araflt›r›l›r.
188
Mikro ‹ktisat
deki dengeye geçiflte birbirini izleyen süreçler göz önüne al›n›rsa dinamik bir analiz yap›lm›fl olacakt›r. Walrasyan sistemde bu geçifl süreci göz önüne al›nmad›¤›ndan karfl›laflt›rmal› dura¤an analiz yap›lmaktad›r.
‹ktisadi politika analizinde ne zaman k›smi denge ve ne zaman genel denge
analizi ile ilgili karfl›laflt›rmal› statik analiz yap›laca¤› bir karar ve tecrübe sorunudur. Genelde uygulamaya konulacak politikalar belirlenirken bu politikalar istihdam ve ç›kt› aç›s›ndan de¤erlendirilir. E¤er bir endüstri emek ve sermaye girdileri
bak›m›ndan di¤er piyasalara k›yasla çok küçük ise bu endüstrideki de¤iflmelerin
di¤er piyasalara etkisi ihmal edilebilir, burada politika analizleri için k›smi denge
analizleri kullanmak do¤ru sonuç verir. Örne¤in yiyecek veya belirli giyecek mallar› lehine, zevklerdeki bir de¤iflmenin girdi ve ç›kt› fiyatlar› üzerindeki etkisi ihmal edilebilir. Ancak demir-çelik üretimindeki bir teknolojik de¤iflme ya da petrol
darl›¤› çok büyük genel denge etkilerine sahiptir. Çünkü demir-çelik endüstrisi büyük ölçüde emek istihdam etmekte ve büyük miktarda sermaye kullanmaktad›r.
Yine bu endüstrinin ürünü birçok endüstride kullan›lmaktad›r. Benzer flekilde petrol, sentetik eflyadan elektrik üretimine kadar birçok alanda kullan›lmaktad›r. Dolay›s›yla bu tür mallar›n nispi fiyatlar›ndaki art›fl, birçok mal›n nispi fiyat›n› yükseltecektir. Bu durumlarda genel denge etkilerini ihmal etmek do¤ru olmayan tahminlere yol açar, belki de uygun olmayan politika önerileriyle sonuçlan›r. Bu yüzden genel denge analizine yönelmek daha ak›lc›d›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
1
SIRA analizinde,
S‹ZDE
‹ktisadi politika
ne zaman k›smi denge ne zaman genel denge analizi uygulanmaktad›r?
Genel denge analizi ile bütünleflen bir baflka konu, refah ekonomisidir. Burada
birbirine alternatif olabilecek birden fazla iktisadi durum aras›ndan hangisinin topS O en
R U çok istenilen durum oldu¤u belirlenir. Bunu belirlemede yayg›n
lumsal yönden
olarak kabul görmüfl optimalite kriterlerinden hareket edilir. En çok kullan›lan refah kriterlerinden
Pareto Optimalite kriteridir. Bu kritere göre hiç kimsenin
D ‹ K K A birisi
T
refah›n› azaltmaks›z›n baz› bireylerin refah›n› art›ran her türlü de¤ifliklik toplumun
refah›n› art›r›r. Bu durumda mallar›n veya üretim faktörlerinin mevcut da¤›l›m›ndaSIRA S‹ZDE
ki bir de¤ifliklik, kimsenin refah›n› azaltmadan en az bir bireyin refah›n› art›r›yorsa toplumsal refah artacak, en az bir bireyin durumu kötülefltiriyorsa toplumsal refah azalacakt›r.
Refah ekonomisi, de¤er yarg›lar›n› ön planda tuttu¤u ve “ne olmaAMAÇLARIMIZ
l›d›r” fleklinde iktisat politikalar›n› de¤erlendirdi¤i için, normatif bir teoridir.
Bu ünitede genel denge analizi basitlefltirilmifl olarak Edgeworth kutu diyagramlar› yard›m›yla
Önce tüketiciler aras› denge, sonra üreticiler araK ‹ T A aç›klanacakt›r.
P
s› denge ve son olarak da ekonominin genel dengesi ele al›narak refah ekonomisi çerçevesinde de¤erlendirmeler yap›lacakt›r.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
8. Ünite - Genel Denge ve Refah Ekonomisi
TÜKET‹C‹LER ARASI DE⁄‹fi‹MDE ETK‹NL‹K VE GENEL
DENGE
A M A Ç
1
Tüketiciler aras› de¤iflimde etkinlik ve Pareto optimumunu aç›klamak
Mallar›n tüketiciler aras›nda etkin da¤›l›m›n›n sa¤lanmas› sonucunda tüketicilerin
daha iyi konuma geçmeleri, tüketiciler aras›nda de¤iflimi gerekli k›lar. Üretimin olmad›¤› basit bir model çerçevesinde, tüketicilerin bafllang›çta sahip olduklar› sabit
miktarlardaki mal demetleri için de¤iflimi istemelerindeki temel amaç, daha yüksek
bir refah düzeyine ulaflmakt›r. De¤iflimden tüketicilerden en az birisinin ya da tümünün bir kazanç elde edece¤i kabul edilmektedir. E¤er bir kazanç yoksa de¤iflim
de son bulur. Böylece tüketiciler aras›nda mallar›n etkin da¤›ld›¤› ya da Pareto anlamda optimalitenin sa¤land›¤› kabul edilir. Pareto optimalite sa¤land›¤›nda bir kifliyi daha kötü konuma sokmadan di¤erini daha iyi bir konuma getirmek mümkün
de¤ildir. fiayet sabit miktarlardaki mallar›n tüketiciler aras› da¤›l›m›nda, her iki tüketici de veya en az›ndan bir tüketici daha iyi konuma gelebiliyorsa de¤iflimde etkinsizlik oldu¤u söylenebilir.
Edgeworth Kutu Diyagram› Çerçevesinde De¤iflim
Burada, sadece iki tüketicinin ve iki mal›n bulundu¤u basit bir modelden hareket
edilmektedir. Her tüketici bafllang›çta belirli birer mal demetine sahiptir. Bu mallar›n belirli miktarlar› rekabetçi bir piyasada tüketiciler aras›nda de¤ifltirilmektedir.
Kuram› gelifltirmek için basitlefltirilen bu model daha sonra n say›da tüketici ve m
say›da mal için genellefltirilir. Basit modelimizin varsay›lmalar›;
• Ekonomide iki mal vard›r (X, Y)
• Ekonomide iki tüketici vard›r (A, B)
– –
• Tüketici A’ n›n bafllang›çta sahip oldu¤u mal demeti (XA, YA)
– –
• Tüketici B’ nin bafllang›çta sahip oldu¤u mal demeti (XB, YB)
• Tüketiciler normal davran›fl özelliklerine göre tercihleri yans›tan farks›zl›k
e¤rilerine sahiptirler, yani farks›zl›k e¤rileri orijine göre d›flbükeydir.
• Tüketicilerin fayda fonksiyonlar› birbirinden ba¤›ms›zd›r.
• Analiz tam rekabet piyasas›nda yap›lmaktad›r, tüm girdi ve ç›kt› fiyatlar› veri olarak al›nmaktad›r.
• Analize ifllem maliyetleri, d›fl ticaret ve devlet dahil edilmemifltir.
fiimdi bu iki tüketicinin bafllang›ç da¤›l›m›nda de¤iflime neden ihtiyaç duyduklar›n›
ve nas›l dengeye ulaflt›klar›n› Edgeworth diyagram› çerçevesine aç›klayal›m. Dikdörtgen fleklinde çizilen bu diyagramda toplam X mal› miktarlar› yatay kenarlarda,
Y ise dikey kenarlarda ölçülmektedir. Bafllang›ç da¤›l›m›n›n Z noktas›nda oldu¤unu, bu noktada A ve B tüketicilerinin farks›zl›k e¤rilerinin kesiflti¤ini varsayal›m. Tüketicilerin bafllang›ç mal stoklar›n› gösteren Z noktas›nda tüketici A ve tüketici B
’nin 2 nolu farks›zl›k e¤rileri kesiflmektedir. Bu iki farks›zl›k e¤risi aras›ndaki taral› bölgede, tüketiciler kendi aralar›nda de¤iflime giderek daha iyi konuma ulaflabilirler. X ve Y mallar›na iliflkin fiyatlar›n üçüncü parti (örne¤in bir tellal) taraf›ndan
ilan edildi¤i ve tüketicilerin bu fiyatlar› parametre olarak ald›klar› varsay›ld›¤›nda
(tam rekabet piyasas› varsay›m›d›r), bafllang›çta sahip olunan mal demetine göre
her tüketicinin gelirinin ne kadar oldu¤u belirlenir; ilan edilen fiyatlara göre tüketicilerin gelirlerini s›ras›yla A için IA ve B için IB ile gösterirsek;
189
190
Mikro ‹ktisat
–
–
IA = PX ⋅ XA + PY ⋅ YA
–
–
IB = PX ⋅ XB + PY ⋅ YB olur.
fiekil 8.1
X=XA+XB
B’nin sataca¤›
XB X mal›
B
Z
YA
A’n›n sataca¤›
Y mal›
Edgeworth
diyagram›nda
bafllang›ç
patrimuan›na (mal
varl›¤›na) göre
de¤iflimden
sa¤lanabilecek
kazanç ve denge
fiyat oran›
YB
B’nin
sat›n
alaca¤›
Y mal›
E
Y*A
Y*
B
UB2
A
XA
X*A
UR3 UA2
UA3
P
E¤im - x
Py
Y
=
YA
+
YB
A’n›n sat›n alaca¤›
X mal›
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Tüketicilerin bu gelir düzeyleri ve fiyatlar setine göre bütçe k›s›tlar› oluflturulur.
‹flte tüketiciler elde edilen bütçe k›s›t›na göre faydas›n› maksimize edecek seçimleri yapar. Bunun için her tüketici, olanaklar› dahilinde (bütçe do¤rusu üzerinde)
arzu etti¤i noktaya ulaflmak için di¤er tüketicilerle de¤iflime gider. fiekilde bafllang›ç noktas› her iki tüketici için de bir denge oluflturmamaktad›r. Çünkü fayda fonksiyonlar› ile bütçe k›s›t› aras›nda te¤et koflulu sa¤lanmam›flt›r. Dengeye her iki tüketici için E noktas›nda ulafl›lmaktad›r.
fiekil 8.1’de tüketici A için bafllang›çta sahip oldu¤u mal demeti ile faydas›n›
–
maksimize eden demetin seçimi aras›ndaki farkl›l›¤› inceleyelim. fiekilde XA* > XA
–
oldu¤undan A bireyi XA* XA kadar X mal› sat›n almak ister. Bütçe do¤rusu daima
–
afla¤› do¤ru e¤imli oldu¤u için XA* > XA ise tüketicinin bütçe do¤rusu üzerinde ka–
labilmesi için YA* < YA olmas› gerekir. Bu yüzden tüketici A almak istedi¤i X mal›
–
karfl›l›¤›nda YA - YA* kadarl›k Y mal›ndan satmal›d›r. Dolay›s›yla A’n›n önerece¤i
–
* - –
*
de¤iflim XASIRA
XS‹ZDE
A kadarl›k X mal› için YA - YA kadarl›k Y mal›d›r. Benzer– flekilde
tüketici B’nin durumu incelendi¤inde; tüketici B nin önerece¤i de¤iflim YB - YB*
–
kadarl›k alaca¤›
Y mal›na karfl›l›k, XB - XB* l›k X mal› kadard›r. fieklimizde tükeD Ü fi Ü N E L ‹ M
tici A’n›n arz etti¤i Y mal› kadar tüketici B talep etmifltir. Yine tüketici A’n›n talep
etti¤i X mal› miktar› tüketici B taraf›ndan arz edilmifltir. Dolay›s›yla arz talep eflitliS O R U
¤i sa¤lanm›flt›r,
piyasalar dengededir ya da piyasalar temizlenmifltir.
Walras yasas›na
D ‹ K Kgöre,
A T rekabetçi genel denge modelinde N say›da farkl› piyasa için N-1 tanesinde denge sa¤lanm›flsa N. piyasada denge otomatik olarak sa¤lan›r. ‹ki piyasa göz
önüne al›nd›¤›nda
X mal›nda denge sa¤lanm›flsa ötekinde de (Y mal›) denge otomatik olaSIRA S‹ZDE
rak sa¤lan›r.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
191
E¤er ekonomide arz ve talep eflitli¤i sa¤lanam›yorsa üçüncü parti (fiyatlar› ilan
eden tellal), di¤er bir olas› fiyat oran›n› deneyecektir. Dolay›s›yla dengeye ulaflma
sürecinde üçüncü parti taraf›ndan deneme yan›lma süreci izlenmektedir. Yani bu
süreç içerisinde arz veya talep fazlas›na göre çeflitli fiyatlar denenmektedir. E¤er
mal için talep fazlas› var ise mal›n nispi fiyat› yükselecek, arz fazlas› var ise nispi
fiyat› düflecektir. Süreç, arz talep eflitli¤i sa¤land›¤›nda son bulacakt›r. Bu deneme
yan›lma süreci sonucu oluflan denge rekabetçi bir dengedir. Dengenin sahip oldu¤u özellikler ise;
• Tüm piyasalarda arz ve talep eflittir.
• Tüm tüketiciler, bu fiyat oranlar›ndaki de¤erlendirmeler çerçevesinde bütçe
k›s›tlar›n› da dikkate alarak faydalar›n› maksimize ederler.
‹kinci özelli¤e göre tüm tüketiciler aras›nda marjinal ikame oran› eflit olacakt›r
ve bu, fiyat oran›n› yans›tacakt›r. Dolay›s›yla de¤iflimde ya da tüketiciler aras›nda
denge koflulu flu flekildedir.
A
B
MRSYX
= MRSYX
=
PX
PY
Tüketiciler aras› denge nas›l sa¤lan›r?
SIRA S‹ZDE
De¤iflimde Etkinlik ve Pareto Optimumu (Refah EkonomiD Ü fi Ü N E L ‹ M
sinde Birinci Teorem)
Rekabetçi piyasada, mallar›n tüketiciler aras›ndaki da¤›l›m› (tahsisi) ile ilgili süreci
S O R U olmas› için,
aç›klarken etkinli¤in sa¤lanabilmesi için, bu tahsisin Pareto Optimal
ekonomide en az bir tüketicinin refah düzeyini düflürmeden bir baflka tüketicinin
refah düzeyini yükseltmenin olanaks›z olmas› gerekti¤ini söylemifltik.
Pareto optiD‹KKAT
mumunu ve bunun rekabetçi denge ile iliflkisini daha iyi aç›klamak için, Pareto optimumunu iki tüketici için aç›klay›p daha sonra bunu n say›daki tüketici için genelSIRA S‹ZDE
lefltirebiliriz.
‹ki tüketicinin bulundu¤u bir modelde Pareto optimumuna ulaflman›n bir yolu;
tüketicilerden birisinin faydas›n› bütçe k›s›t› alt›nda maksimizeAMAÇLARIMIZ
ederken di¤er tüketicinin faydas›n›n belirli bir düzeyin alt›na düflmesine izin verilmemesidir. Bu durumda tüketicilerden birisini kötü konuma sokmadan di¤erini daha iyi konuma getirmek olanaks›z olur. Her iki tüketicinin de bu iki mal› pozitif
tüketK miktarlarda
‹ T A P
tikleri kabul edilirse farks›zl›k e¤rilerinin e¤imleri her iki tüketici için eflit olacakt›r.
Çünkü farks›zl›k e¤rileri te¤ettir. Dolay›s›yla denge koflulu iki tüketici için flu flekilde olacakt›r;
TELEV‹ZYON
2
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
A
B
MRSyx
= MRSyx
‹NTERNET
Bu sonuca göre rekabetçi dengede tüm tüketiciler için marjinal ikame oran›n›n eflit
oldu¤u ve Pareto optimumunun sa¤land›¤› kabul edilir. Dolay›s›yla her rekabetçi
denge Pareto optimumdur. Çünkü rekabetçi piyasada her tüketici ilan edilen fiyat
setinde faydas›n› maksimize eder. Yani iki mal aras›ndaki marjinal ikame oran›n›
fiyat oran›na eflitleyerek dengeye ulafl›r. Tüm tüketiciler ayn› fiyat oran› ile karfl›
karfl›ya bulunacaklar›ndan her tüketicinin marjinal ikame oran› eflit olacakt›r. Pareto optimalitenin fiyatlardan ba¤›ms›z olarak tan›mlanmas›na karfl›n, rekabetçi sürecin iflleyifli, tüketicileri, seçimlerinde Pareto optimumu koflullar›n›n sa¤land›¤› sonucuna götürmektedir. Bu sonuç orijine d›flbükey, azalan marjinal ikame oran›
‹NTERNET
192
Mikro ‹ktisat
Belirli koflullar alt›nda her
rekabetçi denge, Pareto
optimaldir ve da¤›l›mda
etkinlik sa¤lanm›flt›r. Bu
durum refah ekonomisinde
birinci teorem olarak bilinir.
özelli¤ine sahip tüketici tercihleri durumunda ve tüketimde d›flsall›¤›n (k›skançl›k,
fedakarl›k, sigara duman›ndan etkilenme gibi fiziki d›flsall›klar...) olmad›¤› durumda her zaman geçerlili¤ini koruyacakt›r. Di¤er bir anlat›mla, e¤er tüketici tercihleri normal davran›fl özelliklerine sahipse (azalan marjinal ikame oran›, bütünlük,
geçifllilik, süreklilik dönüfllülük gibi aksiyomlar› sa¤l›yorsa) ve tüketimde d›flsall›klar yok ise her rekabetçi piyasan›n pür de¤iflim dengesi etkindir ve Pareto optimaldir. Bu sonuç refah ekonomisinde birinci teorem olarak adland›r›l›r. Pareto optimalite n say›daki tüketici durumunda ise flu flekilde olacakt›r:
1
2
n
MRSYX
= MRSYX
= ........ = MRSYX
Da¤›l›m Problemi Pareto Optimal ve Pareto Üstün
Noktalar
‹ki tüketici için de¤iflimin
son buldu¤u ve marjinal
ikame oranlar›n›n eflit
oldu¤u Pareto optimum
noktalar›n birlefltirilmesiyle
elde edilen e¤ri, anlaflma
e¤risi veya sözleflme e¤risi
olarak adland›r›l›r.
Edgeworth kutu diyagram› içerisinde herhangi bir nokta bafllang›ç da¤›l›m› olarak
al›nabilir. E¤er bu noktada her iki tüketici için MRS eflit de¤ilse tüketiciler için de¤iflime gitmek yarar sa¤layacakt›r. De¤iflim her iki tüketiciye ait farks›zl›k e¤risinin
birbirine te¤et oldu¤u noktada son bulur. Bu te¤et noktalar›n›n her birinde bafllang›ç da¤›l›m› veri iken art›k de¤iflim yap›lmamaktad›r. ‹ki tüketici için de¤iflimin son
buldu¤u ve marjinal ikame oranlar›n›n eflit oldu¤u bu Pareto optimum noktalar›n
birlefltirilmesiyle elde edilen e¤ri, anlaflma e¤risi veya sözleflme e¤risi olarak
adland›r›l›r.
Edgeworth kutu diyagram›nda bir kez bafllang›ç mal da¤›l›m› noktas› belirlendikten sonra, taral› bölgede anlaflma e¤risi üzerinde kalan herhangi bir nokta hem
Pareto optimal hem de Pareto üstün (süperior) noktad›r. Çünkü bafllang›ç mal da¤›l›m›na göre hiç kimsenin refah düzeyini azaltmadan en az bir bireyin refah düzeyi art›r›labilmektedir. Taral› alan d›fl›nda anlaflma e¤risi üzerindeki noktalar
Pareto optimaldir fakat Pareto süperior de¤ildir. Çünkü Pareto optimal noktalardan
herhangi birisinde tüketicilerden birisinin refah›n› azaltmadan di¤erinin refah› art›r›lamaz. Sadece flekil 8.2’de görüldü¤ü gibi D ve F noktalar› aras›nda böyle bir azalama görülmemektedir. Burada hiç kimsenin refah düzeyi azalt›lmadan en az bir
kiflinin refah düzeyinin art›r›lmas› mümkündür.
fiekil 8.2
XB
Anlaflma E¤risi,
Pareto Optimal ve
Bir Bafllang›ç
Noktas›na göre
Pareto Üstün
Noktalar
YB
Z
De¤iflimden
Sa¤lanabilecek
Kazanç
G
ve
ün l
Üst ptima
O
D
C
YA
A XA
B
Anlaflma
UA1
E¤risi=Pareto
5
Optimal
UR
F
eto
Par reto E
Pa
UR4
UR3
UA4
UR1
UA5
UA3
UA2
UR2 Bütçe Do¤rusu
P
E¤im- x
Py
fiekilde anlaflma e¤risi üzerindeki D ve F noktalar›n› göz ününe alarak da¤›l›m
problemini daha net bir biçimde aç›klayabiliriz. Her iki nokta, anlaflma e¤risi üzerinde olmas›na ra¤men, A tüketicisi F noktas›nda olmay›, tüketici B ise D noktas›nda olmay› isteyecektir. Ancak rekabetçi süreç içerisinde ulafl›lacak denge (E)
hem bafllang›ç noktas›na (Z) göre Pareto üstündür ve hem de bafllang›ç noktas›ndan geçen ve piyasa fiyat oran›n› yans›tan bütçe do¤rusu ile uyumlu bir Pareto optimaldir.
Sonuç olarak modelde de¤iflimin genel dengesi anlaflma e¤risi üzerinde bulunacakt›r. Bu e¤ri üzerinde hangi noktan›n olaca¤› ise bafllang›çta sahip olunan mal
miktar›na ve fiyat oranlar›na ba¤l›d›r. E¤er bafllang›ç da¤›l›m› anlaflma e¤risi üzerinde de¤ilse iki tüketici sahip olduklar› mal miktarlar›n› de¤ifltirerek anlaflma e¤risi üzerinde bir noktaya gelirler. Bu noktada A ve B tüketicilerine ait farks›zl›k e¤3
3
rileri (U A = U B ) birbirine te¤ettir. Bütçe do¤rusu bafllang›ç noktas›ndan (Z) ve bu
SIRA
S‹ZDE için marjite¤et noktadan geçmektedir. Dolay›s›yla bu noktada (E) her iki
tüketici
nal ikame oran› eflittir. Rekabetçi piyasada de¤iflimin genel dengesi flu flekilde formüle edilir:
A
B
MRSYX
= MRSYX
P
= X
PY
S O R U
SIRA S‹ZDE
S O R U
Bütçe k›s›t›n›n neden bafllang›ç noktas›ndan geçmek zorunda oldu¤unu
D ‹ve
K Knispi
A T fiyat›n nas›l olufltu¤una dikkat ediniz.
SIRA S‹ZDE
Di¤er De¤iflim Olanaklar› ve Pareto Optimumu
(Refah Ekonomisinde ‹kinci Teorem)
193
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
fiimdiye kadarki aç›klamalar›m›za göre rekabetçi iflleyifl, ekonomiyi
Pareto optimuAMAÇLARIMIZ
muna ulaflt›rmaktad›r. Ancak bafllang›ç mal da¤›l›m›na ba¤l› olarak Pareto optimumda, baz› bireyler zengin konumda olurken baz›lar› ise fakir konumda kalmak‹ T A Pkonusunda
tad›r. ‹ktisatç›lar genelde bafllang›ç da¤›l›m›n›n iyi veya kötü Koldu¤u
fazla tart›flmaya girmezler. Bafllang›ç da¤›l›m›n›n daha eflit (adil) olmas› için çaba
harcayanlar politikac›lard›r. Özellikle sosyal devlet anlay›fl›nda vergiler ve transferT E Asl›nda
L E V ‹ Z Y O Nbir planlaler ile da¤›l›mda eflitlik sa¤lama çabalar› olarak görülmektedir.
mac› e¤er toplumun tüm üyelerinin tercihlerini ve mallar›n mevcut miktar›n› biliyorsa politik süreç iflletilerek yine bir Pareto optimuma ulafl›labilir. fiöyle ki bireyler aras›nda otoritelerce uygulanan mallar›n transferi nedeniyle (zenginden al›na‹NTERNET
rak fakirlere verildi¤inde) yeni bir bafllang›ç noktas›na geçilmektedir. Bu yeni nokta e¤er anlaflma e¤risi üzerinde de¤ilse tüketiciler yeniden de¤iflime giderek Pareto optimuma ulaflabilir.
Burada tüketici tercihleri ile ilgili aksiyomlar›n geçerli oldu¤u (farks›zl›k e¤rileri orijine d›flbükeydir, süreklilik vard›r) ve tüketimde d›flsall›¤›n bulunmad›¤› varsay›m› alt›nda transfer ve de¤iflim sonucu yeni bir dengeye ulafl›lmaktad›r ki bu refah ekonomisinde ikinci teorem olarak adland›r›l›r. K›saca ikinci teoremde, e¤er
tüketici tercihleri orijine d›flbükey ise, tüketimde d›flsall›klar yok ise her pareto etkin da¤›l›m bir rekabetçi denge olarak savunulabilir. fiekil 8.3’ten yararlanarak
aç›klamalar›m›z› sürdürelim.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
194
Mikro ‹ktisat
fiekil 8.3
XB
Transfer Sonras›
Yeni Rekabetçi
Denge
B
YB
Z
›
Z
Transfer
E
E
›
Anlaflma E¤risi=Pareto Optimal
De¤iflimden
Sa¤lanabilecek
Kazanç
YA
A
XA
fiekilde orijinal kaynak da¤›l›m›na göre rekabetçi denge E noktas›nda sa¤lanmaktad›r. Bu noktada tüketici A, tüketici B ’ye oranla oldukça zengindir. Tüketici
A ’dan baz› mallar al›narak B ’ye transfer edilmesi sonucunda yeni da¤›l›m noktas› Z′ olmaktad›r. Ancak rekabetçi dengeye E′ noktas›nda tüketiciler aras›ndaki de¤iflim sonucu ulafl›lmaktad›r. Bu tür iflleyifl refah ekonomisinin ikinci teoremidir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Refah ekonomisinde
SIRA S‹ZDEbirinci ve ikinci teoreme iliflkin tan›mlamay› birlikte de¤erlendiriniz.
ÜRET‹MDE ETK‹NL‹K VE GENEL DENGE
AM AÇ
2
Üretimde etkinlik ve üretim imkânlar› s›n›r› e¤risini elde etmek
S O R U
Genel denge modeline üretimi dahil ederek üretimde etkinlik, de¤iflimde etkinliD ‹ K K A T aç›klanabilir. Burada, üretim sürecinde elde edilen ürünlerden
¤e benzer yöntemle
(ç›kt›lardan) birinin üretim miktar›n› azaltmadan, di¤erinin miktar›n›n art›r›lmas›n›n olanaks›z
SIRAoldu¤u
S‹ZDE durumda, girdilerin etkin da¤›l›m›n›n gerçekleflti¤i, dolay›s›yla üretimde etkinli¤in sa¤land›¤› kabul edilir.
Üretim etkinli¤ini analiz etmek için de Edgeworth kutu diyagram› kullan›labilir. BuradaAMAÇLARIMIZ
iki mal›n üretildi¤i (X,Y), üretimde sermaye ve emek olmak üzere iki
girdinin (K,L) kullan›ld›¤› varsay›lmaktad›r. Üretim faktörleri homojen olup toplam
miktarlar› sabittir. Üretim teknolojisi veridir. Üretim fonksiyonlar› sürekli, orijine
K ‹ T A P
göre d›flbükey ve birinci dereceden homojendir (ölçe¤e göre sabit getiri geçerlidir). Buna göre iki mal için üretim fonksiyonlar› flu flekildedir:
T E L ELV ‹ Z) Y Ove
N
Y = y (KY, LY)
X = x (K
X X
–
KX + KY = K maksimum elveriflli sermaye miktar›
–
LX + LY = L maksimum elveriflli emek miktar›
‹NTERNET
195
fiekil 8.4’te gösterilen Edgeworth diyagraLy Y
m›na maksimum faktör
Ky
miktarlar› eksenlerde
E3
gösterilmifltir. DiyagraE¤im - W1
r1
m›n sol alt köflesi, X max3
E2
l› üretiminin s›f›r olduy1 W
-r3
¤u noktay›, sa¤ üst kö3
x2
E1
Etkin Üretim
fle ise Y mal› üretiminin
y2
W
Seti
s›f›r oldu¤u noktay›
- r2
x1
2
göstermektedir. fiekilde
Kx
y3
X1, X2, X3 efl ürün e¤riX Lx
leri X ç›kt›s›ndaki art›fllara, ayn› fleklide Y1, Y2,
Y3 ise Y mal› üretimindeki art›fllara göre çizilmifltir. X mal› üretimi artt›¤›nda girdilerin daha büyük bir bölümü bu mal›n üretimi için kullan›l›r, Y mal› üretimine daha az girdi kal›r. Ayn› flekilde Y mal› üretimi artt›¤›nda X mal› üretimine daha az
girdi kalmaktad›r.
Ekonomide üretim miktarlar› tüketici talebine ba¤l› olarak belirlendi¤inden girdilerin hangi mal›n üretiminde daha fazla kullan›laca¤› da tüketici talebine ba¤l›
olacakt›r. Bu yüzden Edgeworth diyagram›nda bafllang›çtaki kaynak tahsisi yerine
etkin üretim noktalar›n›n belirlenmesi daha büyük önem tafl›r. Üretim etkinli¤i bazen girdi etkinli¤i olarak da adland›r›l›r: girdilerin (K,L) mallar›n (X,Y) üretimine
tahsis edilmesi halinde, birisinin üretimini azaltmadan di¤erinin üretimini art›rman›n mümkün olmad›¤› durumda sa¤lan›r. Baflka bir anlat›m ile, üretim etkinli¤i sabit miktardaki girdilerin, mallar aras›nda yeniden da¤›l›m› ile ekonomide üretilen
mallardan en az birisi daha az üretiliyorsa üretim etkinli¤i sa¤lanm›flt›r. fiayet sabit
miktardaki girdilerin yeniden da¤›l›m› ile ekonomide üretilen mallarda art›fl sa¤lan›yorsa üretim etkinsizli¤inden bahsedilebilir. Üretimde etkinli¤in sa¤land›¤› bu
noktalardan hareketle etkin üretim setine ulafl›l›r. Etkin üretim seti üzerinde Y mal› üretimini azaltmaks›z›n X mal› üretimini art›rmak mümkün de¤ildir. fiekil 8.4’te
efl ürün e¤rilerinin birbirlerine te¤et olduklar› noktalar›n geometrik yeri, etkin üretim setini ya da üretimin anlaflma e¤risini gösterir. Etkin üretim seti üzerindeki
her noktada X ve Y mal› üretimi için tüm girdiler etkin biçimde kullan›lmaktad›r.
E¤er efl ürün e¤rileri birbirlerine te¤et ise bu te¤et noktada, iki mal için marjinal teknik ikame oranlar› (MRTS) da eflit olacakt›r. Marjinal teknik ikame oran›;
ç›kt› düzeyi sabit kalmak kofluluyla bir girdinin yerine di¤erinin hangi miktarda
ikame edilece¤ini gösterir. Efl ürün e¤risinin e¤iminin negatif iflaretlisi marjinal teknik ikame oran› olarak hesapland›¤›ndan, üretimin genel dengesinde marjinal verimliliklerin oranlar› ya da MRTS’ler, tüm ç›kt› türleri için eflit olacakt›r. Buna göre
denge koflulumuz flu flekilde olur;
X
MRTSKL
= MRTSYKL ⇒
MPLX
MPKX
=
MPLY
MPKY
girdi fiyatlar› da dikkate al›nd›¤›nda, marjinal teknik ikame oran› girdi fiyatlar› oran›na eflit oldu¤undan, etkin üretim seti üzerindeki her te¤et noktas› bir girdi fiyatlar› oran›n› yans›t›r. Bu oran çerçevesinde faktör piyasalar›nda rekabetçi dengeye
fiekil 8.4
Üretimle ‹lgili
Edgeworth Kutu
Diyagram›nda Efl
Ürün E¤rileri ve
Etkin Üretim Seti
Edgeworth kutu,
diyagram›nda efl ürün
e¤rilerinin birbirlerine te¤et
olduklar› noktalar›n
geometrik yeri, etkin üretim
setini ya da üretimin
anlaflma e¤risini gösterir
196
Mikro ‹ktisat
göre firmalarca her bir mal için ne kadar girdi kullan›laca¤› belirlenir. fiekil 8.4 ’te
w
etkin üretim seti ürerinde E1 noktas›nda girdi fiyat oran› 1 ’dir, oysa bu oran E2
r1
w2
noktas›nda
’dir. (w = eme¤in fiyat›, r ise sermayenin fiyat›d›r.)
r2
Üretim faktörlerinin etkin kullan›m bileflimlerini gösteren etkin üretim seti, üretim imkânlar› s›n›r› e¤risini elde etmeye olanak sa¤lar. E¤er tüm firmalar için sermaye-emek oranlar› sabit ve birbirine eflit ise üretim fonksiyonlar› ölçe¤e göre sabit getiri özelli¤ine sahipse etkin üretim seti bir do¤ru fleklini al›r ancak di¤er durumlarda e¤ri fleklinde olur.
SIRA S‹ZDE
3
Üretim ‹mkânlar› S›n›r› E¤risi
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Etkin üretimSIRA
setiS‹ZDE
nas›l elde edilir ve ne ifle yarar?
Etkin üretim seti üzerindeki baz› üretim düzeylerinin, X ve Y ekseninden oluflan
bir flekil üzerinde gösterilmesiyle üretim imkânlar› s›n›r› e¤risi elde edilir. fieS O R U üretim imkânlar› s›n›r› e¤risi, belirli flartlarda, mallardan birisikil 8.5’te gösterilen
nin belirli bir miktar› ile birlikte di¤er maldan üretilebilecek maksimum miktar›
gösterecektir.
Çünkü üretim imkânlar› s›n›r› e¤risinin elde edilmesinde kullan›lan
D‹KKAT
etkin üretim seti üzerinde, bir mal›n üretiminin azalt›lmadan di¤er mal›n üretiminin art›r›lamayaca¤› belirlenmiflti. Belirli flartlar ise iki girdinin toplam miktarlar› saSIRA S‹ZDE
bittir ve tümü
iki mal›n üretimi için etkin bir biçimde kullan›lmaktad›r. Yine üretim
teknolojisi veridir, üretim fonksiyonlar›, dolay›s›yla efl ürün haritas› sabittir. fiekilde, Edgeworth
diyagram› içerisindeki X de¤erleri (X1, X2, X3) alt panelde yatay ekAMAÇLARIMIZ
sende ve Y de¤erleri (Y1, Y2, Y3) ise dikey eksende gösterilmifltir. Üretim olanaklar› s›n›r› üzerindeki X1,Y3, X2, Y2 ve X3, Y1 noktalar› etkin üretim seti üzerindeki
iki mala iliflkin
e¤rilerinin te¤et noktalar›d›r.
K ‹ TeflA ürün
P
K ‹ T A P
fiekil 8.5
Etkin Üretim
Setinden Hareketle
Üretim ‹mkânlar›
S›n›r› E¤risinin
Elde Edilifli
TELEV‹ZYON
LY
TELEV‹ZYON
KY
E3
‹NTERNET
E2
‹NTERNET
x3
y1
E1
Kx
x
Y
Y
x1
y3
x2
y2
Lx
(x1y3)
y3
(x2 y2)
y2
(x3 y1)
y1
x
x1
x
x2
x3
x
197
Üretim imkânlar› s›n›r› e¤risinin sa¤›ndaki bölgede mal bileflimlerinin üretilmesi, koflullar de¤iflmedikçe mümkün de¤ildir. E¤ri ile eksenler aras›ndaki bölgede
ise herhangi bir noktada üretim mümkün olmas›na ra¤men, burada kaynaklar etkin kullan›lmamaktad›r.
Do¤rusal ve Do¤rusal Olmayan Üretim ‹mkânlar› S›n›r› ve
Marjinal Dönüflüm Oran›
Üretim olanaklar› s›n›r› e¤risi flekil 8.5 ’te görüldü¤ü gibi orijine içbükey olaca¤› gibi, orijine d›flbükey veya do¤ru fleklinde olabilir. Orijine göre içbükey bir üretim
imkânlar› s›n›r› e¤risinin oluflmas› flu koflullara ba¤l›d›r;
• Her iki mala iliflkin üretim fonksiyonunun ölçe¤e göre azalan getiriye sahip
olmas›,
• Üretim fonksiyonlar›ndan birisi azalan getiriye sahip iken di¤erinin sabit getiriye sahip olmas›,
• Her iki üretim fonksiyonu sabit getiriye sahip olmas›na ra¤men, do¤rusal olSIRA S‹ZDE
mayan etkin üretim seti üzerinde farkl› sermaye-emek oranlar›n›n bulunmas›.
Üretim imkânlar› s›n›r› e¤risinin orijine göre d›flbükey olmas› ise üretim fonksiyonlar›ndan birinin ölçe¤e göre artan getiriye sahip olmas›n› gerektirir.
Üretim imkânlar› s›n›r› e¤risinin do¤ru fleklinde olmas› için; her iki üretim fonksiyonunun da ölçe¤e göre sabit getiri özelli¤ine sahip ve do¤rusal olan etkin üreS O R U
tim seti üzerinde, sermaye-emek oranlar›n›n birbirine eflit olmas› gerekmektedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D ‹ K içbükey
KAT
Üretim imkânlar› s›n›r› e¤risinin hangi durumda do¤ru, hangi durumda
ve hangi
durumda d›flbükey çizildi¤ine dikkat edelim.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Bir maldan üretilen miktar belli iken öteki maldan üretilebilecek maksimum
miktar› gösteren üretim imkânlar› s›n›r› e¤risi üzerindeki herhangi bir noktadan çiAMAÇLARIMIZ
zilen te¤etin e¤iminin negatif iflaretlisi, marjinal dönüflüm oran›n›
gösterir. K›saca
marjinal dönüflüm oran›; bir maldan bir birim daha fazla üretmek için öteki maldan ne kadar fedakârl›k etmek gerekti¤ini göstermektedir. Yani marjinal dönüflüm
K ‹ T A P
oran› flu flekildedir:
SIRA S‹ZDE
Marjinal Dönüflüm Oran›, bir
maldan bir birim daha fazla
üretmek için öteki maldan
AMAÇLARIMIZ
ne kadar fedakârl›k
etmek
gerekti¤ini göstermektedir.
MRTYX = −
dy
∆Y
=−
∆X
dX
TELEV‹ZYON
Marjinal dönüflüm oran›, Y mal› üretimindeki girdilerin X mal› üretimine transfer edilmesi ile ekonomide nas›l bir etkin dönüflüm sa¤lanaca¤›n› gösterir. E¤er
‹NTERNET
üretim imkânlar› s›n›r› e¤risi orijine göre içbükey ise X mal› üretimi art›r›ld›kça vazgeçilen Y mal› üretimi de artacakt›r, yani marjinal dönüflüm oran› artacakt›r. fiayet
üretim imkânlar› e¤risi do¤ru fleklinde ise marjinal dönüflüm oran› bir sabite eflit
olacakt›r. Ekonomide bu sabit oran üzerinden Y mal› X mal›na etkin bir biçimde
dönüflecektir.
fiekil 8.5 üzerinde marjinal dönüflüm oran›n›n neden art›¤› gözlenebilir. fiekilde yatay eksende X mal› için eflit miktarlardaki art›fl gösterilmifltir. Yani (X2 - X1) =
(X3 - X2) ’dir. Dikey eksende ise vazgeçilen Y mal› miktarlar› gösterilmifltir. Azalan
marjinal teknik ikame oran› nedeniyle, (Y3 - Y2) < (Y2 - Y1) ’dir. Di¤er bir ifadeyle ∆Y her defas›nda büyümektedir. Bu ise marjinal dönüflüm oran›n›n art›¤›n› ve
üretim imkânlar› s›n›r› e¤risinin içbükey oldu¤unu gösterir. Üretim imkânlar› s›n›r›
e¤risinin orijine göre içbükey olmas› X mal› üretimi artt›r›ld›kça f›rsat maliyetinin
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
198
Mikro ‹ktisat
artt›¤›n› gösterir. Çünkü X mal› üretimi artt›r›ld›kça bu mal için uygun olmayan girdiler X mal› üretimine tahsis edilecek ve dolay›s›yla X mal› üretimi fazla artt›r›lamayacakt›r ya da bir birim X mal› daha fazla üretebilmek için vazgeçilen Y mal› miktar› çok fazla olacakt›r ki bu da X mal›n›n f›rsat maliyetinin artt›¤›n› gösterecektir.
Etkin üretim setinin do¤rusal olmas› durumunda, her mal›n üretimi için kullan›lan sermaye-emek oran› ayn› olacakt›r. Üretim miktarlar› hangi düzeyde olursa
olsun, bu oran de¤iflmeyecektir. Bunun anlam› uzun dönem geniflleme yolunda
oldu¤u gibi her bir mal›n üretimindeki de¤iflmeler, bu do¤ru üzerinde olacakt›r.
Bu durumda her iki üretim fonksiyonu ölçe¤e göre sabit getiriye sahipse X mal›ndaki belirli bir miktar art›fl için vazgeçilen Y mal›ndaki azal›fl daima sabit olacakt›r.
Dolay›s›yla marjinal dönüflüm oran› sabit olacak ve üretim imkânlar› s›n›r› do¤rusal bir fonksiyon ile ifade edilecektir. fiekil 8.6’da görüldü¤ü gibi X mal› miktar›ndaki eflit art›fllar [ (X2 - X1) = (X4 - X3) ] karfl›s›nda Y mal› miktar›ndaki azal›fllar
da eflit miktarlarda [ (Y4 - Y3) = (Y2 - Y1) ] olacakt›r.
SIRA S‹ZDE
4
SIRA S‹ZDE
Üretim imkânlar›
s›n›r› e¤risi, do¤rusal oldu¤unda MRT neye eflit olur?
D Ü fi Üfiekil
N E L ‹ M 8.6
Y
Do¤rusal Üretim
S O R U
‹mkânlar›
S›n›r›
E¤risinin Elde
Edilifli (MRT sabit)
S O R U
x4
D‹KKAT
D‹KKAT
y1
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
x
AMAÇLARIMIZ
y2
Y
x1
y3
x3
x2
Y
K ‹ T A P
K ‹ T A P
y4
TELEV‹ZYON
y3
TELEV‹ZYON
y2
-
y1
‹NTERNET
dy Her yerde sabit
dx
‹NTERNET
x1
x2
x3
x4
x
199
DA⁄ILIMDA VE ÜRET‹MDE GENEL DENGE
(ÜRET‹M ‹MKÂNLARI SINIRI ÜZER‹NDE FAYDA
MAKS‹M‹ZASYONU)
A M A Ç
3
Ekonomide genel dengeyi aç›klamak
Yaln›zca üretimin etkin biçimde gerçeklefltirilmesi Pareto etkinlik için yeterli koflulu sa¤layamamaktad›r. Çünkü ekonomik problemin sadece yar›s› çözümlenebilmifltir. Üretim imkânlar› s›n›r› e¤risinden görülece¤i üzere, bu e¤ri üzerinde say›s›z
ç›kt› bileflimi vard›r. Sorun, bu ç›kt› bileflimlerinden hangisinin seçilece¤idir. Bu
durumda da¤›l›m problemi bir kez daha iflin içine girmektedir. Daha önce aç›kland›¤› gibi, üretimin olmad›¤› durumda da¤›l›m, tüketici tercihlerine ve bafllang›çta sahip
Y
Mal›
olunan mal stoklar›na göre
belirleniyordu. Ayn› flekilde
üretimde de tüketici talebine
M
ve mevcut girdi miktarlar›na
MRSYX= MRTYX
ba¤l› kal›narak etkinlik belirE
lenmekteydi. fiimdi ise amay*
c›m›z hem da¤›l›mda hem de
U3
üretimde genel dengeye ulaflN
U2
makt›r. Yani her mal için üreU1
timde etkinli¤in ve her tüketici için Pareto optimalitesinin sa¤lanmas›, amaçlanan
x*
x Mal›
genel denge için gereklidir.
Bu üç özelli¤e uygun olarak
genel dengeyi belirlemek için basit bir durumdan hareket edilir. Burada toplumda
üretilen sadece iki mal (X, Y) vard›r. Bu mallar› tüketen tek bir birey veya özdefl
tercihlere sahip (ayn› farks›zl›k e¤rilerine sahip) birçok birey vard›r. Etkin bir biçimde üretilebilecek X ve Y bileflimleri, üretim imkânlar› e¤risi ile fiekil 8.7 ’te gösterilmifltir. Bireyin farks›zl›k e¤rilerini ayn› flekle ilave etti¤imiz zaman, üretim imkânlar› s›n›r› e¤risi üzerinde tek bir nokta (E noktas›) maksimum fayday› sa¤lamaktad›r. E noktas›nda üretim imkânlar› s›n›r› e¤risi, bireyin ulaflabilece¤i en yüksek farks›zl›k e¤risine (U2) te¤ettir. Bu te¤et noktas›nda marjinal ikame oran›
(MRSYX) marjinal dönüflüm oran›na (MRTYX) eflittir. Böylece hem üretimde hem
de da¤›l›mda ekinlik sa¤lanm›flt›r. Dikkat edilirse E noktas› üretim imkânlar› s›n›r›
e¤risi üzerinde di¤er tüm etkin üretim noktalar›na oranla en çok tercih edilendir.
Örne¤in M noktas› da üretim imkânlar› s›n›r› e¤risi üzerinde olmas›na ra¤men tercih edilmemektedir. Hatta (M) noktas›na tercih edilebilecek etkin üretilmeyen
noktalar›n olmas› da mümkündür. Örne¤in flekildeki (N) noktas› X ve Y mal› bileflimlerinin etkin olmayan üretimini göstermesine ra¤men, M noktas›na tercih edilmektedir. Dolay›s›yla birey aç›s›ndan mallar›n yanl›fl bir bileflimini etkin bir biçimde üretmektense arzulanan bileflimi etkin olmayan biçimde üretmek baz› durumlarda tercih edilmektedir.
Özet olarak tek bir tüketicinin üretim imkânlar› s›n›r› üzerinde fayda maksimizasyonuna ulaflmas› için; tüketicinin marjinal ikame oran›n›, üretim imkânlar› s›n›-
fiekil 8.7
Üretim ‹mkânlar›
S›n›r› E¤risi
Üzerinde Fayda
Maksimizasyonu
200
Mikro ‹ktisat
r› üzerindeki marjinal dönüflüm oran›na eflitlemesi gerekiyordu. Yine iki veya daha fazla tüketici olmas› durumunda, Pareto optimalite, tüketiciler için marjinal ikame oranlar›n›n birbirine eflit olmas›n› gerektiriyordu. Bu nedenle iki tüketici olmas› durumunda (daha fazla say›da tüketici için genellefltirilebilir) hem üretimde etkinli¤in sa¤lanmas› hem de tüketiciler aras›nda Pareto optimalitenin sa¤lanmas›
için genel dengede bu iki koflulun birlikte sa¤lanmas› gerekir. Böylece genel denge koflulumuz iki tüketici için afla¤›daki biçimde olur:
A
B
MRSYX
= MRSYX
= MRTYX
Rekabetçi Fiyatlar ve Ekonominin Genel Dengesi
Rekabetçi dengede, fiyatlar›n üçüncü parti (tellal) taraf›ndan, piyasalar›n temizlendi¤i bir düzeyde ilan edildi¤i ve tüketiciler ile üreticilerin bunu veri kabul ettikleri
varsay›l›r. Dolay›s›yla rekabetçi fiyatlar›n iki önemli ifllevi vard›r. Birincisi, tüm mallar için arz ve talep eflitli¤ini sa¤lar, bu durumda ne arz ne de talep fazlas› oluflur.
‹kincisi hem tüketiciler hem de üreticiler taraf›ndan parametre olarak kullan›lan bu
fiyatlar›n oran›, piyasadaki de¤iflim oran›n› gösterir. Bu durumda, tüketicinin farks›zl›k e¤risi ile üretim imkânlar› e¤risinin te¤et oldu¤u noktadan geçen do¤runun
e¤imi X ve Y aras›ndaki z›mni fiyat oran›n› belirlemektedir. Bu fiyat oran› hem
marjinal dönüflüm oran›na hem de tüketicinin marjinal ikame oran›na eflittir:
PX
= MRSYX = MRTYX
PY
fiekil 8.8
‹ki tüketici ve iki
mal durumunda
rekabetçi denge ve
hem üretimde hem
de de¤iflimde
etkinlik
fiekil 8.8’de bu fiyat oran›n›n ayn› zamanda her iki tüketicinin marjinal ikame
oran›na eflit oldu¤u gösterilmektedir. Böylece üretimde etkinlik sa¤land›¤›nda ve
de¤iflimde Pareto optimaliteye ulafl›ld›¤›nda tüm tüketicilerin marjinal ikame oranlar› birbirine eflit olacak ve bu oran ayn› zamanda marjinal dönüflüm oran›na eflit
olacakt›r. Dolay›s›yla ekonominin genel dengesi sa¤lanm›fl olacakt›r.
fiekil 8.8 ’de tüketici B’nin farks›zl›k haritas› 180 derece çevrilmifltir. Tüketici B’
nin orijini optimal ç›kt› seçiminin belirlendi¤i üretim imkânlar› s›n›r› üzerine yerlefltirilerek, pür de¤iflimi
gösteren Edgeworth diyagY
ram› oluflturulmakta ve eksenler X* ile Y* olmaktad›r.
Üretim ‹mkânlar› E¤risi
Bu de¤ifliklik te¤etin e¤imini yani fiyat oran›n› de¤iflPx
B
A
tirmemektedir. fiekle göre
= MRSYX=MRSYX =MRTYX
Py
A ’n›n veri bir fayda düzeyi
x*
karfl›s›nda, tüketici B mak2
simum faydaya U B farks›zl›k e¤risi ile ulaflmaktad›r.
Px
1
UB
MRTYX =
Bu te¤etin e¤imine göre
Py
2
afla¤›daki eflitlik sa¤lanmak3
UA
UB UB
ta, ekonomi için genel denx
Y*
geye ulafl›lmaktad›r:
201
A
B
MRSYX
= MRSYX
= MRTYX =
PX
PY
Ekonominin genel dengesini gösteren eflitlik nedir?
‹K‹NC‹ EN ‹Y‹ TEOREM
A M A Ç
4
SIRA S‹ZDE
5
SIRA S‹ZDE
Optimalite koflullar›ndaki bir sapma durumunda farkl› politikaS O R U
lar› de¤erlendirmek
S O R U
Bu teoremde Pareto koflullar›na ulaflmak üzere gelifltirilen k›smi
politikalar›n geD‹KKAT
rekli olup olmad›¤› sorgulanmaktad›r. Bir ekonomide rekabetçi genel denge varsay›mlar›n›n ya da Pareto koflullar›n›n ayn› anda gerçekleflmesi olukça zordur.
Yayg›n biçimde karfl›lafl›lan eksik rekabet koflullar›, d›flsall›klarSIRA
ve S‹ZDE
kamusal mallar›n varl›¤›, Pareto etkin denge fiyatlar›n›n oluflumunu engeller ve üretimde ve da¤›l›mda etkinlik sa¤lanamaz. Bu durumlarda en iyi politika, AMAÇLARIMIZ
mümkün oldu¤unca
çok say›da Pareto koflullar› gerçeklefltirerek optimuma yaklaflmak m›d›r, Yoksa PaSIRA S‹ZDE
reto koflullar›ndan bir k›sm›n›n sa¤lanmas› gereksiz ve istenilmeyen bir durum mudur? ‹flte ikinci en iyi teoremin yan›tlamaya çal›flt›¤› soru budur.
K ‹ T A P
Ekonomilerde birçok endüstride az say›da üreticinin bulunmas›
D Ü fi Ü N Eve
L ‹ Müreticilerin
bir miktar monopolcü güce sahip olmas› halinde Pareto koflullar›n›n gerçekleflmesi sa¤lanamaz. Ünitenin ileriki k›s›mlar›nda Refah Ekonomisi
ve Gerçek Dünya
T E SL EOV R‹ Z UY O N
bafll›¤› alt›nda piyasa gücü konusunda daha ayr›nt›l› bilgi verilecektir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
T E SL EOV R‹ Z UY O N
Tüm piyasalarda firma dengesi marjinal has›lat ve marjinal maliyet eflitli¤ine
D ‹ K K A T göre sa¤la‹ N Teksik
E R N E rekabet
T
n›r. Sadece tam rekabet piyasas›nda, marjinal has›lat fiyata eflittir oysa
piyasalarda fiyat denge noktas›ndaki marjinal has›lat›n üzerindedir. SIRA S‹ZDE
Ekonomide tam rekabet koflullar› geçerli olsa bile, üretimde ve tüketimde d›flsall›klar›n bulunmas› durumunda Pareto optimumuna ulafl›lmaz.
D›flsall›k bir üreAMAÇLARIMIZ
ticinin veya tüketicinin di¤erlerinin davran›fllar›ndan fayda veya zarar görecek flekilde etkilenmesidir. E¤er tüketici veya üretici fayda elde etmiflse bunun bedelini
K ‹ T A Bu
P durumda
ödememekte veya zarar görmüflse bu zarar› tazmin edilmemektedir.
piyasadaki fiyat sistemi do¤ru bilgi aktarma ifllevini yerine getiremeyecek, gerçek
piyasa fiyatlar› oluflturulamayacak, etkin kaynak da¤›l›m› sa¤lanamayacakt›r.
Yine kamusal mallar›n varl›¤› da Pareto koflullar›n›n sa¤lanmas›na
oluflT E L E V ‹ Z Y O engel
N
turur. Kamusal mal üretiminde ve bölüflümünde fiyat sistemi ifllemez, devletin
do¤rudan ya da dolayl› müdahalesi gereklidir. Örne¤in iç ve d›fl güvenlik hizmeti
üretiminde, bu hizmetlerden ülkenin tüm vatandafllar› faydalan›r. ‹lave bir kiflinin
‹NTERNET
bu hizmetten faydalanmas›n›n maliyeti s›f›rd›r. Dolay›s›yla marjinal
maliyete göre
fiyatlama burada yap›lamamaktad›r. Üretim optimalden daha fazla ya da daha az
olabilmektedir.
Çeflitli nedenlerle ekonomik sistemde belirli k›s›tlar ya da s›n›rlamalar Pareto
koflullar›ndan baz›lar›n›n gerçekleflmesine engel teflkil eder. E¤er Pareto optimal
koflullar›n tümü sa¤lanam›yorsa bu koflullardan mümkün oldu¤unca ço¤unun sa¤lanmas›na yönelik istekler gereksizdir. Bu ikinci en iyi teoremin genel bir ifadesidir. Bir baflka deyiflle; ikinci en iyi teoreme göre daha az say›da optimallik flart›n›n
ihlal edildi¤i bir durumun, daha çok say›da optimallik flart›n›n ihlal edildi¤i bir durumdan, toplumun refah› aç›s›ndan, daha iyi olmas› gerekmez.
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
E¤er Pareto optimal
koflullar›n tümü
sa¤lanam›yorsa bu
koflullardan mümkün
oldu¤unca ço¤unun
sa¤lanmas›na yönelik
istekler gereksizdir. Bu ikinci
en iyi teoremin genel bir
ifadesidir.
202
Mikro ‹ktisat
fiekil 8.9
‹kinci en iyi
teoreminin grafiksel
gösterimi
R. G. Lipsey ve K. Lancester taraf›ndan gelifltirilen bu teoremi grafiksel olarak
fiekil 8.9 ile aç›klayabiliriz.
fiekilde toplumun üretim imkânlar› s›n›r› e¤risi iki mal için
Y
çizilmifltir. Yine toplumsal tercihlere iliflkin farks›zl›k e¤rileri diA
yagrama yerlefltirilmifltir. Ekonomik sistemlerdeki k›s›t (s›n›rlama) nedeniyle Pareto optimalite
D
koflullar› sa¤lanamam›flt›r. K›s›t›
E
AB do¤rusu ile gösterelim, k›s›t›n sa¤ taraf› eriflilemez bölgeyi
C
göstermektedir. Bu durumda
U4
toplumun optimizasyon probleU3
U2
mi, farks›zl›k e¤rileri ile aç›klaU1
nan refah düzeyini bu k›s›t alt›nx
da maksimize etmektir. fiekilden
B
aç›kça görülen fludur: Optimal
noktan›n üretim imkânlar› üzerinde olmas›na gerek yoktur. C noktas› kesinlikle etkin üretim bileflimini gösteren
D noktas›na tercih edilmektedir. fiu halde Pareto optimalite koflulunun tümü sa¤lanam›yorsa bu koflullardan baz›lar›n›n sa¤lanmas›n›n daha iyi bir politika olaca¤›
do¤ru de¤ildir. Dolay›s›yla ikinci en iyi noktan›n üretim imkânlar› üzerinde olmas›na gerek yoktur. ‹kinci en iyi nokta C noktas›nda sa¤lanm›flt›r. E¤er üretimde etkinli¤in sa¤land›¤› D noktas› seçilmifl olsayd› toplum daha düflük refah düzeyinde
(U1) kalacakt›.
SOSYAL REFAH KR‹TERLER‹
AM AÇ
5
Kaldor kriterine göre bir
politikan›n uygulanmas›
sonucunda ortaya ç›kan yeni
durumdan kazançl› ç›kacak
olanlar, zarar görenlerin
kay›plar›n› tam olarak telafi
etseler bile, hala kazançl›
iseler yeni durum bir sosyal
iyileflme olarak
alg›lanmal›d›r.
Sosyal refah kriterlerini s›ralamak
Baflka hiç kimsenin durumu kötüleflmeden bir kiflinin durumu iyilefliyorsa sosyal
bir iyileflmenin söz konusu oldu¤u Pareto kriterinde, gelir da¤›l›m› veri al›narak
optimal bölüflüm araflt›r›lmaktad›r. Bu kriterde adaletli bir gelir da¤›l›m› göz önüne al›nmamaktad›r. Zenginlerle fakirlerin yan yana yaflad›¤› bir toplumda toplam
geliri, kifliler aras›nda yeniden da¤›tarak sosyal refah› yükseltmenin mümkün olaca¤› düflünülebilir. Ancak böyle bir iddiada, kuflkusuz de¤er yarg›lar›m›z›n büyük
rolü vard›r. Gelirin yeniden da¤›l›m›, yoksullar›n durumunu iyilefltirirken zenginlerin durumunda bir kötüleflmeye yol açar. Ancak, teorik olarak bireysel faydalar›n
karfl›laflt›r›lmas› mümkün olmad›¤›ndan, böyle bir yarg› sübjektif kalmak zorundad›r. Yani böyle bir yarg›y› genel kabul görmüfl optimum kriterleri aç›s›ndan objektif olarak do¤rulamak olas› de¤ildir. Bu nedenle, tüketiciler aras›nda yeni bir gelir
da¤›l›m› ile sosyal refah›n yükseltilebilece¤i tart›flmaya aç›k bir konudur.
‹ktisatç›lar, bireylerden baz›lar›n›n durumunu iyilefltirirken baz›lar›n›n durumunu kötülefltiren bir politika de¤iflikli¤inin, sosyal bir iyileflme olup olmad›¤›n› de¤erlendirmede kullan›labilecek baz› kriterler gelifltirmifllerdir. Bu ölçütlerden ya da
kriterlerden baz›lar› afla¤›da k›saca aç›klanacakt›r.
203
N. Kaldor’un gelifltirdi¤i kritere göre bir politikan›n uygulanmas› sonucunda ortaya ç›kan yeni durumdan kazançl› ç›kacak olanlar, zarar görenlerin kay›plar›n› tam
olarak telafi etseler bile, hala kazançl› iseler yeni durum bir sosyal iyileflme olarak
alg›lanmal›d›r. Yani yeni durumda sosyal refah artm›flt›r. Kay›plar›n telafisi ya da
tazmini ilkesinin uyguland›¤› bu kriterde kazanan, kaybedenin zarar›n› ödese bile
kazançl› ç›kmaktad›r. Benzer bir kriter J. R. Hicks taraf›ndan gelifltirilmifltir. Hicks’e
göre bir politika uygulamas›ndan zarar görenler, bu politikan›n uygulanmamas›
için, önerdikleri parasal ödemelerle kazançl› ç›kanlar› ikna edemiyorlarsa bu durum bir sosyal iyileflmedir. Dikkat edilirse Kaldor’un ve Hicks’in kriterleri ayn› olgunun iki farkl› yönünü ortaya koymaktad›r. Her ikisi de kay›plarla kazançlar›n
karfl›laflt›r›lmas›na dayanmaktad›r.
Hicks kriterine göre, bir
politika uygulamas›ndan
zarar görenler, bu
politikan›n uygulanmamas›
için, önerdikleri parasal
ödemelerle kazançl›
ç›kanlar› ikna edemiyorlarsa
bu durum bir sosyal
iyileflmedir.
Kaldor ve Hicks Kriterleri
Scitovsky Kriteri
Scitovsky’e göre bir politika de¤iflikli¤inin bir sosyal iyileflme olarak de¤erlendirilebilmesi için hem Kaldor hem de Hicks kriterlerine uygun olmas› gerekir. Yani
politika de¤iflikli¤inin yol açt›¤› refah art›fl›ndan söz edilebilmesi için, avantajl› duruma geçenlerin kazançlar›, kaybedenlerin zararlar›ndan büyük olmal›d›r. Ayr›ca,
buna ek olarak kazançl› olanlar›n zarar görenleri ikna edebilmeleri, zarar görenlerin ise kazançl› duruma gelenleri böyle bir de¤iflimin olmamas› için ikna edememeleri gerekmektedir.
Kaldor, Hicks ve Scitovsky kriterlerinin ortak yan›, kazananlar›n kaybedenlere
potansiyel olarak parasal bir ödeme yapacaklar›n› varsaymalar›d›r. Bir baflka deyiflle, para kullan›larak bireyler aras› örtülü bir karfl›laflt›rma yap›lmakta ve paran›n
marjinal faydas›n›n herkes için ayn› oldu¤u varsay›lmaktad›r. Bu noktada kriterler
elefltirilmekte, kiflilerin refah düzeylerinin karfl›laflt›r›lmas›n›n çok güç hatta olanaks›z oldu¤u vurgulanmaktad›r. Örne¤in bir politika de¤iflikli¤i sonucu A bireyi T10
bin kazan›rken B bireyi T5 bin kaybediyorsa bu de¤ifliklikle toplumsal bir iyileflmenin ortaya ç›kaca¤› sonucuna varamay›z. Çünkü A bireyi zengin biri ise T10
bin’lik bir kazanc›n kendisi için önemi düflük olabilir. Oysa B yoksul biri ise T5
bin’lik kay›p kendisi için çok a¤›r olabilecektir. Bu kayb›n reel olarak tazmin edilmemesi halinde, politika de¤iflikli¤i B bireyi için önemli bir külfet oldu¤u halde, A
bireyi için elde etti¤i hazda küçücük bir art›fl demektir.
Yukar›da k›saca aç›klanan kriterlere yönelik en önemli elefltiri ise farkl› kiflilere
yap›lacak nispi ödemelerle, mevcut gelir da¤›l›m›na ba¤l› kiflisel refah düzeylerin
karfl›laflt›r›lmas›ndaki güçlüklerdir. Bergson’a göre güçlü¤ü aflman›n tek yolu, gelir
da¤›l›m›nda adalet unsurunu içeren birtak›m de¤er yarg›lar›n› belirlemektir. Ancak
o zaman bu de¤er yarg›lar›n›n ›fl›¤› alt›nda, farkl› durumlar, kazançlar› ve kay›plar›
yönünden birbirleriyle karfl›laflt›r›labilir. Bu tür de¤er yarg›lar›n›n oluflturulmas› ise
mikro ekonominin u¤rafl alan› d›fl›ndad›r. Buna ra¤men yine de bu konuda ortaya
at›lm›fl baz› kriterlerden k›saca bahsedilebilir. Eflitlikçi yaklafl›m toplum aç›s›ndan en
iyi durum olarak herkesin eflit oldu¤unu ileri sürer. Buna göre gelir da¤›l›m›nda
mutlak eflitli¤e yönelik her politika iyidir. Rawls ise toplumda en kötü durumda
olanlar›n yarar›na olan politikalar›n adalete uygun oldu¤unu ileri sürmektedir.
204
Mikro ‹ktisat
REFAH EKONOM‹S‹ VE GERÇEK DÜNYA
AM AÇ
6
Refah ekonomisi kapsam›nda devletin rolünü aç›klamak
Piyasalar›n iyi iflledi¤i ve kaynak da¤›t›m›nda etkinli¤e neden oldu¤u durumlarda,
devletin ekonomide nas›l bir rol oynamas› gerekti¤i konusu; en çok tart›fl›lan konular›n bafl›nda gelir. Bu durumda devletin rolü çok s›n›rl› bir kapsamda tan›mlanmaktad›r. Buna göre, devletin temel ifllevi, piyasalar›n en iyi biçimde ifllevlerini yerine getirebilmesi için gerekli olan mülkiyet haklar› ile ilgili düzenlemeleri yapmakt›r. Bu anlamda devlet, gerekli yasal düzenlemeleri yapmal› ve adalet sistemini en iyi biçimde çal›flt›rmal›d›r. Bunlar d›fl›nda devletin yapaca¤› eylemler ‘gereksiz’ olarak alg›lanmaktad›r. Bununla birlikte, böyle bir yarg›n›n, refah ekonomisinin tam olarak ne oldu¤unun do¤ru ve tam olarak alg›lanmas›na dayand›¤›n› söylemek güçtür. Çünkü gerçek yaflamda her fley iki nedenden ötürü daha karmafl›kt›r ve bu nedenle üzerinde özenle durulmas› gerekir. Bunlardan ilki, refah ekonomisinde birinci teoremin varsay›mlar›d›r. Gerçek yaflama tam olarak uymasa bile,
bu durum devletin ekonomik yaflamdaki rolünün çok s›n›rlay›c› olmas›n› gerektirmez. ‹kincisi, tüm varsay›mlar geçerli olsa bile, kaynaklar›n da¤›t›m› sonucu ortaya ç›kan durum toplumun ahlak standartlar› ile örtüflmeyebilir. fiimdi bu iki konuyu piyasa baflar›s›zl›¤› ve eflitlik bafll›klar› alt›nda inceleyelim.
Piyasa Baflar›s›zl›¤›
Piyasalara hiçbir müdahalenin olmad›¤› bir ekonomide bile afla¤›da ele alaca¤›m›z
iki temel nedenden dolay›, kaynaklar›n da¤›t›m›nda etkinlik sa¤lanamayabilir.
Bunlar piyasa gücünün oluflmas›, piyasalar›n var olmamas› ve etkin olarak ifllememesidir. fiimdi bunlar› s›ras›yla inceleyelim.
Piyasa Gücü
Temel refah kuram›na göre kaynaklar›n etkin bir biçimde da¤›t›labilmesi, yani kaynak da¤›t›m›nda etkinlik sa¤lanabilmesi için, üretici ve tüketicilerin piyasa gücüne
sahip olmamalar› gerekir. Yani, ne üreticilerin ne de tüketicilerin tek bafllar›na mal›n piyasa fiyat›n› etkileme gücünün olmamas› gerekir. E¤er üretici veya tüketicilerden baz›lar› fiyatlar› etkileme gücüne sahipse yani fiyat yap›c› durumunda iseler
kaynaklar genellikle etkin olmayan bir biçimde da¤›t›l›r. Örne¤in piyasa gücüne sahip bir firma (tekelci firma), mal›n fiyat›n› marjinal maliyetinin üzerinde belirleyerek tam rekabetçi piyasalara oranla daha az miktarda mal arz edebilir. Bu durumda
Pareto anlam›nda etkinli¤i sa¤layacak yeter koflul gerçekleflmez ve söz konusu mal›n üretiminde kullan›labilecek kaynaklar yetersiz ve etkinsiz kullan›lm›fl olur.
Mal piyasalar›n› ele ald›¤›m›z ünitelerde an›msayaca¤›n›z gibi, bir firma piyasa
gücünü farkl› flekillerde elde edebilir. Bunun en çarp›c› örne¤i, bir mal›n tek üreticisinin ve bir hizmetin tek sunucusunun oldu¤u tekel piyasa biçimidir. Tekel piyasas› yan›nda az say›da firman›n söz konusu oldu¤u oligopol piyasalar›nda da firmalar bu piyasa gücü nedeniyle ürün fiyatlar›n›, marjinal maliyetinin üzerinde belirleyebilirler. Nihayet, çok say›da firman›n oldu¤u ancak firmalar›n ürün farkl›laflt›rmas›na gittikleri tekelci rekabet piyasalar›nda da firmalar belli derecelerde piyasa gücüne sahip olurlar. Örne¤in çok say›da firma flampuan üretmekte ancak çok
say›da tüketici, bu flampuanlar› farkl› ürünler olarak alg›lamaktad›r.
SIRA S‹ZDE
6
Piyasa gücü SIRA
varsaS‹ZDE
neden kaynak da¤›t›m›nda etkinlik sa¤lanamaz?
S O R U
S O R U
Piyasalar›n Var Olmamas› ve Etkin Olarak ‹fllememesi
Daha önce ayr›nt›l› bir biçimde aç›klad›¤›m›z de¤iflimde etkinlik ve Pareto optimumu çerçevesinde, her mal ve hizmet için bir piyasan›n bulundu¤u varsay›lmaktad›r. Buna karfl›n, bir tane mal için bile bu piyasan›n olmamas› durumunda; piyasalar›n kaynak da¤›t›m›nda etkinlik sa¤layaca¤›n› söylemek pek olanakl› olmayacakt›r. Örne¤in sigorta piyasas›n› ele alal›m. Bilindi¤i gibi belirsizliklerin oldu¤u bir
dünyada sigorta çok önemli bir üründür. Piyasada çok yayg›n bir flekilde hizmet
veren sigorta flirketlerinin olmas›na ra¤men, bireyler belli olaylara karfl› isteseler de
kendilerini sigorta ettiremezler. Örne¤in fakir bir insan istese de fakirli¤e karfl› onu
koruyacak bir sigorta yapt›ramaz. Çünkü böyle bir sigortay› kârl› bulacak bir sigorta flirketi bulmak mümkün de¤ildir. Sigorta flirketleri bireylerin böyle bir durumda
çal›flmak için bir çaba içerisinde olmayacaklar›n› veya yeterince çal›flmayacaklar›n›
çok iyi bilirler. Ayr›ca bu durumda sigorta yapt›racaklar›n durumlar›n›n izlenmesi
hem çok güç hem de sigorta flirketine çok pahal›ya mal olacakt›r. Bu nedenlerden
dolay›, fakirli¤e karfl› bir sigorta söz konusu olmamaktad›r. Burada sorun olan fley
ise taraflar›n bildi¤i bir bilginin di¤eri taraf›ndan bilinmemesidir. Yani asimetrik bilginin söz konusu olmas›d›r.
Eksik bilgi durumunda, tüketiciler piyasa fiyatlar› ya da ürünlerin kalitesi hakk›nda do¤ru bilgiye sahip de¤illerse piyasa sisteminin etkin bir biçimde iflledi¤ini
söylemek olanaks›zd›r. Bu bilgi eksikli¤i nedeniyle üreticiler baz› ürünlerden gere¤inden fazla ve baz›lar›ndan ise az üretmek zorunda kalabilirler. Bununla birlikte, baz› tüketiciler fayda sa¤layacaklar›n› bildikleri halde bir ürünü sat›n almazken
di¤erleri kendilerine fayda de¤il zarar yaratan ürünleri alabilirler. Örne¤in tüketiciler kilo verdirmeyi garanti eden bir ilaç sat›n alabilir ancak sonradan bu ilac›n hiçbir t›bbi de¤eri olmad›¤›n› fark edebilirler. Nihayet, eksik bilgi nedeniyle baz› piyasalar yeterince geliflemez. Örne¤in sigorta flirketleri tüketicilerin ne kadar riskli
olup olmad›¤›n› tam olarak belirleyemedikleri için, baz› sigortalar› sat›n almak
mümkün olmayabilir. Eksik bilgiden kaynaklanan bu tür sorunlar nedeniyle, rekabetçi piyasalarda da etkin olmayan durumlarla karfl›lafl›l›r.
Piyasalar›n var olmamas› nedeniyle ortaya ç›kan bir di¤er etkinsizlik türü ise
d›flsall›kt›r. Rekabetçi piyasalarda mal ve hizmetlerin fiyatlar›, hem tüketiciler hem
de üreticiler aç›s›ndan önemli bilgiler içerdi¤inden, fiyat sisteminin etkin bir biçimde ifllemesine neden olur. Ancak baz› durumlarda piyasa fiyatlar› ne üreticilerin ne
de tüketicilerin faaliyetlerini tam olarak yans›tmaz. Bir üretim ya da tüketim faaliyeti, di¤er üretim veya tüketim faaliyetleri üzerinde do¤rudan piyasa fiyatlar›yla
yans›t›lmayan (dolayl›) bir etkiye sahip oldu¤unda d›flsall›k oluflur. (Burada fayda
ya da maliyet gibi de¤erler üzerindeki etkiler piyasaya d›flsal oldu¤u için d›flsall›k
sözcü¤ü kullan›lm›flt›r). Örne¤in; bir çelik fabrikas› at›klar›n› nehire boflaltt›¤› için
nehrin geçti¤i alanlarda tar›msal üretimde bulunmak ve bal›k avlamak uygun olmayan bir duruma geliyorsa burada d›flsall›k var demektir. Çünkü çelik üreticisi çeli¤i üretirken çok fazla suyu at›k hale getirmekte ve at›k suyun gerçek maliyetini
de üstlenmemektedir. Bu tür bir d›flsall›k, girdilerin kullan›m›nda etkinsizli¤e neden olur. E¤er bu d›flsall›k tüm çelik sanayinde söz konusu ise çeli¤in fiyat› (rekabetçi piyasada üretimin marjinal maliyetine eflittir) at›k maliyetini de içeren üretim
maliyetinden daha düflük olacakt›r. Sonuç olarak üretim maliyetinin olmas› gerekenden daha az olmas› nedeniyle, gere¤inden fazla çelik üretilecek ve bu da üretimde etkin olmayan bir durum yaratacakt›r. D›flsall›klar bu örnekte oldu¤u gibi
her zaman negatif d›flsall›k biçiminde gerçekleflmez. D›flsall›klar pozitifde olabilir.
Örne¤in bir mikrobiyolojist taraf›ndan ortaya ç›kar›lan bir bulufl, bir ilaç flirketi taraf›ndan kullan›labilir.
205
206
Mikro ‹ktisat
Piyasalar›n etkin bir biçimde ifllememesine neden olan bir baflka etken ise tüketiciler aç›s›nda son derece önemli olan baz› mallar›n üretilmemesi ya da düflük
düzeyde üretilmesidir. Örne¤in yeni bir malla ilgili bir firman›n gelifltirdi¤i yeni bir
buluflun kamunun kullan›m›na aç›lmas› durumunda, bu bulufl di¤er üreticiler taraf›ndan da rahatl›kla kullan›labilir ve kopyalanabilir. Di¤er üreticilerin ürünü piyasaya sürmeleri engellenemedi¤i sürece, herhangi bir firman›n yeni bir ürün veya
üretim yöntemi gelifltirmek amac›yla yapaca¤› çal›flmalar kârl› olmayacakt›r. Bu nedenle baz› mallar ihtiyaçtan daha az üretilir. Yine kamusal mallar rekabetçi piyasalarda gerekenden çok az üretilir. Kamusal mallar, tüketiciler taraf›ndan birlikte tüketilen mallar olup bir kiflinin veya bir grubun tüketimi di¤erlerinin tüketimini
azaltmamaktad›r. Bir kamusal maldan baz› tüketiciler ucuz bir biçimde yararlanabilir. Bu durumda, di¤er tüketicilerin bu mal› kullanmas›n› engellemek oldukça
zordur. Bu nedenle de bu mallar ya devlet taraf›nda üretilir ya da baz› teflviklerle
özel sektör taraf›ndan üretilmesi sa¤lanmaya çal›fl›l›r.
Eflitlik
Bir toplumun bireylerinin ne kadar iyi koflullarda yaflay›p yaflamad›klar› tart›flmas›,
toplumun etkinlik sorununa nas›l bakt›¤› ile ilgili oldu¤u kadar (pastan›n büyüklü¤ü), eflitlik konusundaki tavr›yla da yak›ndan iliflkilidir. Sonuç ise bireyler ve devletin yapt›¤› tercihlere göre flekillenir. Eflitlik konusunda bir de¤erlendirme yapabilmek için tek bafl›na Pareto kriterini kullanmak yeterli olmaz. Çünkü Pareto etkinli¤i kriteri, bireylerin elde etti¤i faydalar›n ölçülüp karfl›laflt›r›labilir oldu¤unu
kabul etmez. Daha önce de aç›klad›¤›m›z Pareto kriterine göre, bir bireyin daha iyi
duruma gelebilmesi için, bir di¤erinin daha kötü duruma düflmesi gerekir. Ayr›ca
Pareto anlam›nda etkin oldu¤u kabul edilen her durumun arzulan›r oldu¤unu söylemek de çok zordur. fiekil 8.10’da tüketiciler aras› anlaflma e¤risinden hareketle
çizebilece¤imiz fayda imkânlar› s›n›r› e¤risi (UU) üzerindeki her nokta, Pareto anlam›nda etkin noktad›r. Ancak bu noktalar›n bireyler aras›nda çok farkl› reel gelir
bileflimlerini temsil etti¤ini unutmamam›z gerekir. Dolay›s›yla bu noktalar aras›nda
hangisi en iyidir diye bir soru sordu¤umuzda, ne yaz›k ki Pareto etkinlik kriterini
kullanarak bu soruyu yan›tlamam›z mümkün de¤ildir.
Pareto etkin noktalar aras›nda bir seçim yapmak istedi¤imizde, bireyler aras›
fayda karfl›laflt›rmas›na olanak tan›yacak baflka bir araç, kriter bulmam›z gerekmektedir. Do¤ald›r ki bu yeni araç veya kriter ek bir tak›m de¤er yarg›lar›n› içerecektir. Bu amaçla kullanaca¤›m›z araç, sosyal fayda fonksiyonu olacakt›r. Bu fonksiyonda, toplu bir biçimde kaynak da¤›t›m s›ralamas›n› belirleyebilmemiz için gerekli olan farkl› tüketicilerin faydalar› bir arada yer almaktad›r. Dolay›s›yla, sosyal
fayda fonksiyonu, toplumun fayda fonksiyonu olarak alg›lanmal›d›r. Bu nedenle
de toplumun refah›, her bir bireyin faydas›n›n bir fonksiyonu olur. Toplum A ve B
gibi iki bireyden olufltu¤undan; toplumun refah›, A ve B’nin faydalar›n›n bir fonksiyonu olarak afla¤›daki biçimde yaz›labilir:
Sosyal refah = W (UA, UB)
Burada UA, A ’n›n ve UB de B ’nin fayda düzeylerini göstermektedir. Ayr›ca, bireylerin fayda düzeyleri artt›kça toplumun refah›n›n artaca¤› da varsay›lmaktad›r.
Toplum aç›s›ndan arzulan›r etkin noktay› bulabilmemiz için öncelikle, sosyal
fayda fonksiyonu olarak kullanaca¤›m›z azalan e¤imli farks›zl›k e¤rilerini ayn› flekil üzerinde göstermemiz gerekir.
207
Farks›zl›k e¤rilerinin negatif e¤imli olmas›, e¤er A’n›n faydas› azalt›l›rsa ayn›
toplumsal fayda düzeyinde kal›nabilmesi için; B’nin faydas›n›n art›r›lmas› gerekti¤ini ifade eder. E¤rinin e¤imi ise toplumun A ve B’nin faydalar› konusunda ne kadar duyarl› olduklar›n› gösteren de¤er yarg›lar›n› temsil eder. Toplum aç›s›ndan en
uygun olan noktay› belirlemek için yeniden flekil 8.10’a dönelim.
fiekil 8.10’da yer alan Pareto etkin F noktas› ile ve Pareto etkin olmayan G noktas›n› karfl›laflt›rd›¤›m›zda; G noktas›n›n daha yüksek sosyal farks›zl›k e¤risi üzerinde olmas› nedeniyle daha arzulan›r oldu¤unu söyleyebiliriz. Burada sosyal fayda
fonksiyonunda yer alan toplumun de¤er yarg›lar›, Pareto anlam›nda etkin olmasa
bile, daha adil bir gelir da¤›l›m›n› tercih etme yönündedir.
Fayda ‹mkânlar› S›n›r› E¤risi
Ay›ca H noktas›n›n, hem PaUA
reto etkin olmas› hem de eflitToplumun Sosyal Fayda Fonksiyonlar›
lik aç›s›ndan daha adil bir durumu yans›tmas› nedeniyle
hem F noktas› hem de G nokF
U
tas›na tercih edilece¤ini söylememiz gerekir. Bu k›sa tarH
t›flmalardan ç›kar›lacak en teG
mel sonuç ise ‘bir ekonomi
Pareto anlam›nda etkin bir
kaynak da¤›t›m süreci yaratsa bile, refah›n daha adil da¤›t›labilmesi için regülasyonUB
U
lar ya da devlet müdahalesi
gereklidir’.
fiekil 8.10
Sosyal Faydan›n
Maksimizasyonu
208
Mikro ‹ktisat
Özet
A M A Ç
1
Tüketiciler aras› de¤iflimde etkinlik ve Pareto optimumunu aç›klamak
‹deal flartlardaki bir piyasa ekonomisi Pareto etkinlik ile sonuçlan›r. Tüketicilerden birisinin refah›n› azaltmadan bir baflkas›n›n refah›n›n art›r›lamayaca¤› durum Pareto optimum noktalar olup
anlaflma e¤risi üzerindeki noktalard›r.
A
B
MRSYX
= MRSYX
=
A M A Ç
4
PX
PY
A M A Ç
A M A Ç
2
Üretimde etkinlik ve üretim imkânlar› s›n›r› e¤risini elde etmek
Burada üretim sürecinde elde edilen ç›kt›lardan
birisinin üretim miktar›n› azaltmadan di¤erinin
miktar›n› art›rman›n olanaks›z oldu¤u durumda
üretimde etkinlik sa¤lanmakta ve girdilerin etkin
da¤›l›m› gerçekleflmektedir. Etkin üretim seti üzerinde her noktada üretimde etkinlik sa¤lanm›fl
olup bu etkin üretim seti, üretim imkânlar› s›n›r›
e¤risini elde etmek için kullan›l›r. Üretimde etkinlik:
X
Y
MRTSKL
= MRTSKL
=
A M A Ç
3
w
eflitli¤ini gerektirir.
r
Ekonomide genel dengeyi aç›klamak
Ekonominin genel dengesi hem üreticiler aras›
denge, hem de tüketiciler aras› dengeyi gerektirir. Yani her bir mal için üretimde etkinli¤in sa¤lanmas›, her bir tüketici için Pareto optimalitenin
sa¤lanmas› genel denge için geçerli olup flu eflitlik ile gösterilir:
A
B
MRSYX
= MRSYX
= MRTYX =
PX
PY
5
A M A Ç
6
Optimalite koflullar›ndan sapma oldu¤unda politikalar› de¤erlendirmek
fiayet optimalite koflullar›ndan tümü sa¤lanam›yorsa bu koflullardan mümkün oldu¤unca ço¤unun sa¤lanmas›na yönelik isteklerin gereksiz oldu¤unu ileri süren, ikinci en iyi teoremdir. Bu
teoremde Pareto optimaliteye ulaflmak için gelifltirilen k›smi politikalar›n gerekli olup olmad›¤›
sorgulanmaktad›r.
Sosyal refah kriterlerini s›ralamak
Bireylerden baz›lar›n›n durumunu iyilefltirirken
baz›lar›n›n durumunu kötülefltiren bir politika
de¤iflikli¤inin sosyal bir iyileflme olup olmad›¤›n› de¤erlendirmede kullan›lan kriterler; genelde
politika uygulamas›nda yarar sa¤layanlar›n, zarar
edenleri tazmin etmelerine dayal›d›r.
Refah ekonomisi kapsam›nda devletin rolünü
ifade etmek
Gerçek dünyada üreticilerin piyasa gücüne sahip
olmalar›, piyasalar›n olmamas› ve etkin bir biçimde ifllememesi nedeniyle ekonomide Pareto
anlam›nda etkin kaynak da¤›l›m› sa¤lanamaz.
Buna karfl›l›k, Pareto anlam›nda etkin kaynak da¤›l›m›n›n sa¤land›¤› durumlarda bile, refah›n adil
bir biçimde da¤›t›labilmesi için devlet müdahalesi gerekebilir.
209
1. ‹ki mal, iki girdi söz konusu oldu¤unda etkin üretim
seti üzerinde afla¤›daki durumlardan hangisi gerçekleflir?
1
2
a. MRSYX
= MRSYX
5. ‹ki mal, iki girdi ve iki tüketici durumunda afla¤›daki seçeneklerden hangisi ekonominin genel dengesi
için yeterlidir?
b. MRTS1KL = MRSYX
c. MRT = MRS
A
B
a. MRSYX
= MRSYX
= MRTYX =
2
d. MRTS1KL = MRTSKL
X
b. MRTSYKL = MRTSKL
=
e. MRTSKL = MRT
2. Genel denge kavram› afla¤›daki yazarlardan hangisinin ad› ile an›l›r?
a. Edgeworth
b. Leon Walras
c. Marshall
d. David Ricardo
e. Adam Smith
3. E¤er tüketici tercihleri orijine göre d›flbükey ve tüketimde d›flsall›klar yoksa her bir rekabetçi genel denge Pareto etkin da¤›l›m olarak savunulur. Bu tan›mlama
afla¤›daki seçeneklerden hangisi için geçerlidir?
a. Refah ekonomisinde birinci teorem
b. Refah ekonomisinde ikinci teorem
c. Refah ekonomisinde üçüncü teorem
d. ‹kinci en iyi teorem
e. N. Kaldor - J. R. Hicks Teoremi
4. ‹ki mal ve iki girdi için üretim imkânlar› s›n›r› e¤risinin do¤ru fleklinde olabilmesi için afla¤›daki koflullardan hangisi gereklidir?
a. Üretim fonksiyonlar› ölçe¤e göre artan getiriye
sahip olmal›,
b. Üretim fonksiyonlar› ölçe¤e göre azalan getiriye
sahip olmal›,
c. Üretim fonksiyonlar› ölçe¤e göre sabit getiriye
sahip olmal›,
d. Üretim fonksiyonlar› ölçe¤e göre sabit getiriye
sahip olmal› ve do¤rusal olan etkin üretim seti
üzerinde sermaye-emek oranlar› birbirine eflit
olmal›,
e. Üretim fonksiyonlar›ndan birisi artan getiriye sahip iken öteki azalan getiriye sahip olmal›
A
B
c. MRSYX
> MRSYX
PX
PY
w PX
=
< MRTYX
r
PY
P
> MRTYX > X
PY
PX
PY
PX
>
PY
A
B
d. MRSYX
< MRSYX
< MRTYX <
A
B
e. MRSYX
= MRSYX
< MRTYX
6. ‹ki birey ve iki mal›n bulundu¤u bir ekonomide de¤iflimin genel dengesi hangi seçenek ile sa¤lan›r?
A
B
a. MRSYX
= MRSYX
= MRTSKL
w
r
P
A
B
c. MRSYX
= MRSYX
= X
PY
A
B
b. MRSYX
= MRSYX
=
X
Y
d. MRTSKL
= MRTSKL
=
w
r
X
A
B
= MRTSYKL = MRSYX
= MRSYX
e. MRTSKL
7. Etkin üretim setinden hareketle afla¤›daki e¤rilerden
hangisi elde edilir?
a. Üretim imkânlar› s›n›r› e¤risi
b. Farks›zl›k e¤risi
c. Efl ürün e¤risi
d. Talep e¤risi
e. Arz e¤risi
8. Üretim imkânlar› s›n›r› e¤risine çizilen te¤etin e¤imi
neyi ifade eder?
a. Marjinal ikame oran›
b. Marjinal dönüflüm oran›
c. Marjinal maliyet oran›
d. Marjinal tüketim oran›
e. Marjinal tasarruf oran›
210
Mikro ‹ktisat
9. E¤er Pareto optimal koflullardan tümü sa¤lanam›yorsa bu koflullardan mümkün oldu¤unca ço¤unun sa¤lanmas›na yönelik arzular›n gereksiz oldu¤unu aç›klayan teoreme ne ad verilir?
a. ‹kinci en iyi teoremi
b. Refah ekonomisinin birinci teoremi
c. Refah ekonomisinin ikinci teoremi
d. Genel denge teoremi
e. K›smi denge teoremi
10. Tüm piyasalar›n efl anl› incelenmesine yönelik analize ne ad verilir?
a. Marshall analizi
b. Marshall-Lerner analizi
c. Walras-Marshall analizi
d. K›smi denge analizi
e. Genel denge analizi
1. d
2. b
3. a
4. d
5. a
6. c
7. a
8. b
9. a
10. e
Çünkü etkin üretim seti üzerinde her iki mal
için efl ürün e¤rilerinin e¤imleri (MRTSKL)
birbirine eflittir.
Genel denge analizi Leon Walras ad› ile an›l›r.
Belirli varsay›mlar alt›nda her Pareto etkin
da¤›l›m›n rekabetçi genel dengeyi yans›tmas›,
refah ekonomisinde birinci teorem olarak
adland›r›l›r.
Etkin üretim seti do¤rusal olmal› ve mallar için
ölçe¤e göre sabit getiri koflullar› geçerli
olmal›d›r. Bu durumda MRTYX sabit olur.
Her birey için marjinal ikame oran› mallar›n
fiyatlar› oran›na eflit olmal›d›r. Bu da yine
marjinal dönüflüm oran›na eflit oldu¤unda genel
denge koflulu sa¤lanm›fl olur.
Tüketiciler aras› de¤iflimde etkinli¤in geçerli
olabilmesi için her iki tüketicinin farks›zl›k
e¤rileri birbirine te¤et olacak ve bu da mallar›n
fiyatlar› oran›na eflit olacakt›r.
Etkin üretim seti üzerinde bir mal›n üretimini
art›rabilmek için öteki mal›n üretiminin
azalt›lmas› gerekir. Dolay›s›yla kaynaklar etkin
kullan›lm›flt›r. Bu set kullan›larak iki mal
düzleminde üretim imkânlar› s›n›r› e¤risi elde
edilir.
Üretim imkânlar› s›n›r› e¤risine çizilen te¤etin
e¤iminin negatif iflaretlisi marjinal dönüflüm
oran›n› verir.
Burada ikinci en iyi teoreminin tan›m› yap›lm›flt›r.
Genel denge analizi tan›m› verilmifltir.
211
S›ra Sizde 1
E¤er bir endüstri emek ve sermaye girdileri bak›m›ndan di¤er piyasalara k›yasla çok küçük ise bu endüstrideki de¤iflmelerin di¤er piyasalara etkisi ihmal edilebilir, burada politika analizleri için k›smi denge analizleri
kullanmak do¤ru sonuç verir. Örne¤in yiyecek veya
belirli giyecek mallar› lehine zevklerdeki bir de¤iflmenin girdi ve ç›kt› fiyatlar› üzerindeki etkisi ihmal edilebilir. Ancak demir-çelik üretimindeki bir teknolojik de¤iflme ya da petrol darl›¤› çok büyük genel denge etkilerine sahiptir. Çünkü demir-çelik endüstrisi büyük ölçüde emek istihdam etmekte ve büyük miktarda sermaye kullanmaktad›r. Yine bu endüstrinin ürünü birçok
endüstride kullan›lmaktad›r. Bu durumlarda genel denge etkilerini ihmal etmek do¤ru olmayan tahminlere
yol açar, belki de uygun olmayan politika önerileriyle
sonuçlan›r. Bu yüzden genel denge analizine yönelmek
daha ak›lc›d›r.
S›ra Sizde 2
Tüm tüketiciler aras›nda marjinal ikame oran› eflit ve
bu, fiyat oran›n› yans›t›yorsa tüketiciler aras› denge sa¤lan›r. Dolay›s›yla de¤iflimde ya da tüketiciler aras›nda
denge koflulu flu flekildedir:
A
B
MRSYX
= MRSYX
=
PX
PY
S›ra Sizde 3
Üretimde e¤er Y mal› üretimini azaltmaks›z›n X mal›
üretimi art›r›lam›yorsa etkin üretim setine ulafl›lm›fl olur.
fiekilde efl ürün e¤rilerinin birbirlerine te¤et olduklar›
noktalar›n geometrik yeri, etkin üretim seti ya da üretimin anlaflma e¤risini gösterir. Etkin üretim seti üzerindeki her noktada X ve Y mal› üretimi için tüm girdiler
etkin biçimde kullan›lmaktad›r.
S›ra Sizde 4
Üretim imkânlar› e¤risi do¤ru flekline ise marjinal dönüflüm oran› bir sabite eflit olacakt›r. Ekonomide bu sabit oran üzerinden Y mal› X mal›na etkin bir biçimde
dönüflecektir.
S›ra Sizde 5
A
B
MRSYX
= MRSYX
= MRTYX =
PX
PY
S›ra Sizde 6
Temel refah kuram›na göre kaynaklar›n etkin bir biçimde da¤›t›labilmesi, yani kaynak da¤›t›m›nda etkinlik
sa¤lanabilmesi için üretici ve tüketicilerin piyasa gücüne sahip olmamalar› gerekir. Yani ne üreticilerin ne de
tüketicilerin tek bafllar›na mal›n piyasa fiyat›n› etkileme
gücünün olmamas› gerekir. E¤er üretici veya tüketicilerden baz›lar› fiyatlar› etkileme gücüne sahipse yani fiyat yap›c› durumunda iseler kaynaklar genellikle etkin
olmayan bir biçimde da¤›t›l›r ve Pareto anlam›nda etkinli¤i sa¤layacak yeter koflul gerçekleflmez.
With Calculus (2nd Edition). Massachusetts: Addison Wesley.
Wiley.
Yay›n Evi.
Hebert, R. F. ve Robert B. Ekelund Jr. (1999). Secret
Approach with Calculus. New York: South-Western Cengage Learning.
Microeconomics (11 th Edition). Mason, OH: South-Western Cengage Learning.
Nicholson, W. ve Snyder, C. M. (2008). Microeconomic Theory: Basic Principles and Extentions
(10th Edition). New York: South-Western Cengage Learning.
Perloff, M. J. (2011). Microeconomics (6th Edition).
Schotter, A. (2009). Microeconomics: A Modern Approach. Mason, OH: South-Western Cengage Learning.
Y›ld›r›m, K. Ve Özer, M. (2011). ‹ktisat Teorisi. T.C
Anadolu Üniversitesi yay›n›, No: 1456, AÖF yay›n›,
No: 773.
Sözlük
213
Sözlük
A
Ekonomik Rant: Firman›n girdi için ödemek istedi¤i fiyat ile
bu faktörün kullan›lmas› için ödenmesi gereken mini-
Aç›k Maliyet: Bir mal veya hizmetin üretimi için direkt olarak
parasal bir harcamay› gerektiren ödemelerin tamam›na
denir.
mum harcama aras›ndaki farkt›r.
Eme¤e Göre Artan Marjinal Getiri (Verim): Di¤er girdiler
sabit iken emek miktar›ndaki her bir birim art›fl karfl›s›n-
Anlaflma (Sözleflme) E¤risi: ‹ki tüketici için de¤iflimin son
da toplam fiziki ürün artarak art›yor ise eme¤e göre ar-
buldu¤u ve marjinal ikame oranlar›n›n eflit oldu¤u Pareto optimum noktalar›n birlefltirilmesiyle elde edilen e¤ri
olarak adland›r›l›r.
tan marjinal getiri var demektir.
Eme¤e Göre Azalan Marjinal Getiri (Verim): Di¤er girdiler
sabit iken emek miktar›ndaki her bir birim art›fl karfl›s›n-
Afl›r› Kapasite: Maksimum tesis kapasitesinden küçük üre-
da toplam fiziki ürün azalarak art›yor ise eme¤e göre
tim düzeyleri olarak adland›r›l›r.
Afl›r› Kâr: Toplam gelir ile toplam maliyet aras›ndaki pozitif
fark olarak tan›mlan›r.
azalan marjinal getiri (verim) var demektir.
Eme¤e Göre Azalan Toplam Getiri: Di¤er girdiler sabit iken
emek miktar›ndaki her bir birim art›fl karfl›s›nda toplam
Azalan Marjinal Getiriler (Verimler) Kanunu: Di¤er girdi-
fiziki ürün azal›yor ise bu durumda eme¤e göre azalan
ler sabit iken tek bir girdinin üretimde kullan›lan miktar›n› artt›rd›¤›m›zda söz konusu girdinin marjinal fiziki
ürününün belli bir noktaya kadar artmas› ve o noktadan
toplam getiri (verim) var demektir.
Emek-tasarruflu (Sermaye Kullan›ml›) Teknolojik Geliflme: Eme¤in marjinal fiziki ürününe göre sermayenin
sonra azalmaya bafllamas› fleklinde tan›mlan›r.
B
marjinal fiziki ürününün daha fazla artmas›na yol açan
teknolojik geliflmeye denir.
Baya¤› Girdi: Üretim miktar› artt›kça maliyeti minimize eden,
Efl Maliyet Do¤rusu: Ayn› miktarda toplam harcamay› gerektiren emek ve sermaye girdisi bileflenlerini gösteren
miktar› azalan girdiye denir.
Bütçe: Veri bir periyotta (bir hafta, bir ay, bir y›l) harcama
yapmak için ne kadarl›k bir sat›n alma gücünün (para-
do¤ruya denir.
Efl Ürün E¤risi: Ayn› ç›kt› düzeyini sa¤layan, teknolojik olarak tüm etkin emek-sermaye kombinasyonlar›n› göste-
n›n) mevcut oldu¤unu gösterir.
D
ren e¤riye denir.
Etkin Üretim Seti: Edgeworth kutu diyagram›nda efl ürün
e¤rilerinin birbirlerine te¤et olduklar› noktalar›n geo-
Damping: Bir mal›n üreticisi olan monopolcü firman›n mal›n›
metrik yeri ya da üretimin anlaflma e¤risini gösterir.
yabanc› piyasalarda daha düflük fiyatlardan satmas›d›r.
De¤iflim De¤eri: Mal›n piyasada al›m sat›ma konu oldu¤u fiyatt›r.
Do¤al Monopol: Bir piyasada sadece tek bir firma taraf›ndan
üretimin gerçeklefltirilmesi iki veya daha çok say›da üretimin gerçeklefltirilmesine göre daha ucuzsa do¤al monopolden bahsedilebilir.
Do¤rusal Üretim Fonksiyonu: ‹kame esnekli¤i sonsuz olan
üretim fonksiyonlar›na denir.
F
Faiz: ‹nsanlar›n sermayelerini kullanarak elde ettikleri gelire
denir.
Farkl›laflt›r›lm›fl Oligopol: Heterojen mallar›n üretildi¤i piyasalard›r.
Farks›zl›k E¤risi: Tüketiciye ayn› fayda düzeyini sa¤layan
mal bileflimlerinin oluflturdu¤u e¤riye denir.
Fayda: Bir mal veya hizmetin tüketilmesi ile tüketicinin elde
etti¤i tatmin düzeyi olarak tan›mlan›r.
E
Ekonomi: fiimdi ve gelecekte tüketimi yap›lacak mal ve hizmetlerin üretilmesi ve paylafl›lmas› sürecinde bir toplumun alternatif yerlerde kullanabilece¤i k›t kaynaklar›n
çeflitli alanlara tahsisine karar verirken seçimlerini nas›l
yapt›klar›n› ve bu seçimlerin sonuçlar›n› inceleyen bir
sosyal bilimdir.
Ekonomik (‹ktisadi) Maliyet: Firman›n aç›k ve örtük maliyetleri toplam›na denir.
F›rsat Maliyeti: Bir fleyi seçti¤imizde vazgeçti¤imiz alternatiflerin de¤erini ifade etmektedir.
Fiyat D›fl› Rekabet: Firmalar›n rakipleri ile mal farkl›laflt›rmas›, üretim tekniklerinde yenilikler, reklamlar, yeni ürün
gelifltirme, promosyon ve kampanyalar gibi konularda
rekabet etmesine denir.
Fiyat Mekanizmas›: Hangi mal ya da hizmetin nas›l ve kimin
için üretilece¤ine karar verilmesini sa¤layan bir mekanizmad›r.
214
Mikro ‹ktisat
Fiyat Savafl›: Oligopol piyasas›nda rakip firmalar›n fiyatlar›
düflürme yar›fl›d›r.
Fiyat Tüketim E¤risi: Bütçe do¤rular› üzerinde optimal seçim
K
Kaldor Kriteri: Kaldor kriterine göre bir politikan›n uygulanmas› sonucunda ortaya ç›kan yeni durumdan kazançl›
noktalar›n›n birlefltirilmesi ile elde edilen e¤riye denir.
ç›kacak olanlar, zarar görenlerin kay›plar›n› tam olarak
telafi etseler bile, hala kazançl› iseler, yeni durum bir
G
Gelecekteki Tüketim: Bireylerin sahip olduklar› kaynaklar›
bulunduklar› zamanda tüketmeyip gelecekte gerçeklefltirme karar›d›r.
Gelir Etkisi: Fiyat de¤ifliminin neden oldu¤u fizibil alandaki
farkl›laflman›n (sat›n alma gücündeki de¤iflmenin) yarat-
sosyal iyileflme olarak alg›lanmal›d›r.
Kâr: Giriflimcilerin gelirine kâr denilmektedir.
Kardinal Fayda: Bu yaklafl›mda faydan›n nesnel olarak ölçülebilece¤i ileri sürülmektedir.
Karfl›laflt›rmal› Dura¤an Analiz: D›flsal de¤iflkenlerden birindeki de¤iflmenin bir ekonomik modeldeki içsel de¤ifl-
t›¤› talep miktar›ndaki de¤iflmeyi aç›klar.
kenin seviyesini nas›l etkileyece¤ini incelemek için kul-
Gelir Tüketim E¤risi: Sadece gelirdeki de¤iflmeler sonucu
ulafl›lan optimal seçimleri birlefltirerek elde edilir.
Genel Denge Analizi: Birden fazla piyasadaki ç›kt› ve fiyat
lan›l›r.
Kartel: Ayn› üretim dal›nda, iki veya daha fazla firman›n aralar›ndaki rekabeti önleyerek, fiyatlar› düzenlemek ve pi-
düzeylerinin nas›l belirlendi¤i araflt›r›l›r.
yasada monopol oluflturabilmek amac›yla, hukuki ve
Genel Denge: Üretimde etkinlik sa¤land›¤›nda ve de¤iflimde
ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n› koruyarak meydana getir-
pareto optimaliteye ulafl›ld›¤›nda tüm tüketicilerin marjinal ikame oranlar› birbirine eflit olacak ve bu oran ayn›
zamanda marjinal dönüflüm oran›na eflit olacakt›r. Dolay›s›yla ekonominin genel dengesi sa¤lanm›fl olacakt›r.
Giriflimci: Ekonomik hayatta risk alan bireylerdir.
dikleri bir birliktir.
Kaynaklar: Mal ve hizmetlerin üretilmesi sürecinde kulland›¤›m›z üretim araçlar› ile hammaddeler yani girdilerdir.
K›s›tl› Optimizasyon: Bir karar verici, seçeneklerdeki mümkün olan tüm s›n›rlamalar› ve k›s›tlamalar› göz önünde
bulundurarak en uygun seçimi yapma aray›fl› içinde ol-
H
Hakim Firma Modeli: Hakim firma, piyasada toplam endüstri üretim miktar›n›n önemli bir k›sm›n› kontrol eden fir-
du¤unda kullan›l›r.
K›smi Denge Analizi: Tek bir piyasada ç›kt› ve fiyat düzeyi
belirlenirken, di¤er piyasalardaki fiyatlar veri al›n›r. Bu
mad›r.
Hicks Kriteri: Bir politika uygulamas›ndan zarar görenler, bu
politikan›n uygulanmamas› için, önerdikleri parasal öde-
durumda k›smi denge analizi uygulanm›fl olur.
K›tl›k: Var olan bir kayna¤›n ne kadar›n›n istenildi¤i ile ilgilidir. E¤er bir kayna¤›n mevcut miktar›ndan daha fazlas›
melerle kazançl› ç›kanlar› ikna edemiyorlarsa bu durum
bir sosyal iyileflmedir.
isteniliyorsa o kaynak k›tt›r.
Kötü Mal: Kurtulmak için ödeme yapmaya haz›r oldu¤umuz
her fleye denilmektedir.
‹
‹kame Esnekli¤i: Ç›kt› düzeyi sabit iken, bir girdinin di¤eri
Kullan›m De¤eri: Bir mal›n kullan›m›ndan elde edilen faydad›r.
ile ne kadar kolay ikame edilebildi¤ini yüzdesel olarak
ölçen ölçüte denir.
‹kame Etkisi: Fiyat de¤iflimine ba¤l› olarak, iki mal aras›ndaki de¤iflim oran›ndaki farkl›laflman›n yol açt›¤› talep miktar›ndaki de¤iflimi aç›klar.
‹ki Tarafl› Monopol: Faktör piyasas›nda monopol ve monopson özelliklerinin tek bir modelde gösterilmesi ile
ortaya ç›kar. Girdi piyasas›nda her iki taraf›nda monopolcü güce sahip olmas› durumunda gözlenir.
‹kinci En ‹yi Teorem: Tüketici tercihleri ile ilgili aksiyomlar›n geçerli oldu¤u (farks›zl›k e¤rileri orijine d›flbükeydir,
süreklilik vard›r) ve tüketimde d›flsall›¤›n bulunmad›¤›
varsay›m› alt›nda transfer ve de¤iflim sonucu yeni bir
dengeye ulafl›lmaktad›r ki bu refah ekonomisinde ikinci
teorem olarak adland›r›l›r.
M
Makroekonomi: Ekonomiyi bir bütün olarak inceler. Ulusal
ekonomide devletin, firmalar›n ve bireylerin tercihlerinin toplam etkisiyle ilgilenir.
Maksimum Tesis Kapasitesi: K›sa dönem ortalama maliyet
e¤risinin minimum oldu¤u ç›kt› düzeyine denir.
Mal Farkl›laflt›rmas›: Mallar›n fiziksel özelliklerinde yap›lacak olan de¤iflikliklerdir.
Mal: ‹ster firma düzeyinde olsun ister bireysel düzeyde olsun
ihtiyac›m›z› gideren her fleydir.
Marjinal Dönüflüm Oran›: Bir maldan bir birim daha fazla
üretmek için öteki maldan ne kadar fedakârl›k etmek
gerekti¤ini göstermektedir.
Sözlük
Marjinal Fayda: Belirli bir zaman diliminde, bir maldan bir
Ortalama Maliyet: Bir birim ç›kt› bafl›na düflen toplam mali-
birim daha fazla tüketilmesi sonucu toplam fayda da
meydana gelen art›fl olarak tan›mlar.
215
yete denir.
Ortalama Sabit Maliyet: Bir birim ç›kt› bafl›na düflen toplam
Marjinal Fiziki Ürün: Üretimde kullan›lan di¤er girdiler sabit
sabit maliyet olarak tan›mlan›r.
iken, sadece bir girdinin kullan›lan miktar›ndaki bir bi-
Ölçe¤e Göre Getiri: Üretimde kullan›lan tüm girdiler ayn›
rimlik art›fl veya azal›fl yönündeki de¤iflimin toplam fizi-
oranda artt›r›ld›¤›nda ç›kt› düzeyinin ne oranda artt›¤›n›
ki üründe meydana getirdi¤i de¤iflime denir.
Marjinal Maliyet: Firman›n bir birim daha fazla üretmesi so-
gösteren orand›r.
Örtük Maliyet: Bir mal veya hizmetin üretimi için direkt ola-
nucunda katlanmak zorunda oldu¤u ek maliyettir.
rak parasal bir harcamay› gerektirmeyen fakat bir alter-
Marjinal Teknik ‹kame Oran›: Ayn› ç›kt› düzeyinde kalabil-
natiften vazgeçilmifl olunmas› nedeniyle ortaya ç›kan
mek için girdilerden birinin miktar›n› bir birim artt›rd›¤›m›zda di¤er girdiden kaç birim vazgeçmek zorunda ol-
maliyetlere denir.
Özel ‹mtiyaz Hakk›: ‹lk yat›r›m maliyeti yüksek üretim dalla-
du¤umuzu gösteren orana denir.
Marjinalist Devrim: De¤iflim de¤erini toplam faydan›n de¤il
r›nda devletim üretim hakk›n› tek bir firmaya vermesidir.
kullan›lan son birimin sa¤lad›¤› faydan›n belirledi¤ini
P
ileri süren görüfltür.
Pareto Optimalite: Hiç kimsenin refah›n› azaltmaks›z›n baz›
bireylerin refah›n› artt›ran her türlü de¤ifliklik olarak aç›k-
Mikroekonomi: Bireylerin ve firmalar›n seçimlerini ve bu se-
lanabilir.
çimlerin birbirleri ile etkileflimi ve devletin bu seçimlere
etkisini araflt›r›r.
Piyasa Baflar›s›zl›¤›: Bireyin kendi iyili¤i için yapt›¤› bir eylemin topluma zarar vermesi veya kaynaklar›n etkin da-
Minimum Etkin Ölçek: Uzun dönem ortalama maliyeti mi-
¤›l›m›n›n sa¤lanamamas› durumunda gözlenir.
nimum k›lan ç›kt› düzeyine denir.
Muhasebe Kâr›: Toplam has›lat ile toplam aç›k maliyet ara-
Piyasa: Tüketiciler ile üreticilerin (firmalar›n) etkileflimini sa¤layarak al›c›lar›n sat›c›larla ticaret yapmas›na olanak sa¤-
s›ndaki farkt›r.
layan mekanizmad›r.
Muhasebe Maliyeti: Firman›n aç›k maliyetleri toplam›na denir.
Mükemmel ‹kame: Marjinal teknik ikame oran› sabit olan
Pozitif Analiz: Bir ekonomik sistemin nas›l çal›flt›¤›n› aç›klamaya ve zaman içinde nas›l de¤iflti¤ini tahmin etmeye
girdiler birbiriyle mükemmel ikameye sahiptir.
çal›fl›r.
N
Pozitif Ölçek Ekonomileri: Üretimi iki kat artt›rman›n maliyeti iki kattan daha az artt›rd›¤› duruma denir.
Negatif Ölçek Ekonomileri: Üretimi iki kat artt›rman›n maliyeti iki kattan daha fazla artt›rd›¤› duruma denir.
Normal Girdi: Üretim miktar› artt›kça maliyeti minimize eden
miktar› artan girdiye denir.
R
Rant: ‹nsanlar›n topraklar›n› kullanarak elde ettikleri gelire
Normal Kâr: Ekonomik kâr›n s›f›r oldu¤u durumdur.
Normatif Analiz: Ne olmal› ya da nas›l olmal› gibi kelimeleri içeren de¤er yarg›lar› ile ilgili ifadelerdir.
denir.
Refah: Tüketici art›¤› ile üretici art›¤›n›n toplam›ndan oluflur.
Rekabetçi Genel Denge: Firmalar ise veri denge girdi fiyatlar› alt›nda kârlar›n› maksimize ederler. Bu çerçevede
O-Ö
ulafl›lan denge olarak tan›mlan›r.
Oligopolistik Ba¤›ml›l›k: Endüstrideki firmalardan bir tanesi-
Rekabetçi K›smi Denge: Ancak tek bir piyasadaki denge
nin fiyat, reklam, üretim miktar› veya ürün gelifltirme gi-
üzerinde duruluyor ve di¤er piyasalarda bir de¤iflikli¤in
bi konularda ald›¤› bir karar di¤er firmalar›n sat›fllar›n› ve
olmad›¤› varsay›l›yorsa rekabetçi k›smi dengeden söz
dolay›s›yla davran›fllar›n› etkileyerek, tepki vermeleridir.
edilir.
Optimum Tesis Büyüklü¤ü: Uzun dönem ortalama maliyeti
minimum k›lan k›sa dönem ortalama maliyet e¤risinin
S
ait oldu¤u tesisin büyüklü¤üne denir.
Sabit ‹kame Esnekli Üretim Fonksiyonu: ‹kame esnekli¤i
Ortalama De¤iflken Maliyet: Bir birim ç›kt› bafl›na düflen
toplam de¤iflken maliyete denir.
Ortalama Fiziki Ürün: Bir birim girdi bafl›na elde edilen ürün
miktar›na denir.
olarak s›f›r ile sonsuz aras›ndaki herhangi bir de¤eri alabilen üretim fonksiyonlar›na denir.
Sabit-Oranl› Üretim Fonksiyonu: ‹kame esnekli¤i s›f›r olan
üretim fonksiyonlar›na denir.
216
Mikro ‹ktisat
Saf Oligopol: Bu tür piyasalarda standartlaflt›r›lm›fl ürünler
üretilir.
Scitovsky Kriteri: Politika de¤iflikli¤inin yol açt›¤› refah art›-
U-Ü
Uzun Dönem Geniflleme Yolu (LREP): Firman›n efl maliyet
do¤rular› ile efl ürün e¤rileri aras›nda kalan te¤et nokta-
fl›ndan söz edilebilmesi için, avantajl› duruma geçenlerin
kazançlar›, kaybedenlerin zararlar›ndan büyük olmal›d›r. Ayr›ca, buna ek olarak kazançl› olanlar›n zarar gö-
lar›n› birlefltiren do¤ruya denir.
Uzun Dönem Marjinal Maliyet: Üretimi bir birim artt›rman›n uzun dönem toplam maliyette meydan getirdi¤i art›-
renleri ikna edebilmeleri; zarar görenlerin ise, kazançl›
duruma gelenleri böyle bir de¤iflimin olmamas› için ikna
edememeleri gerekmektedir.
Serbest Mal: Ekonomide k›t olmayan mallara denir.
Sermaye Mal›: Baflka mallar› üretmek için kullan›lan mallard›r.
fla denir.
Uzun Dönem Ortalama Maliyet: Birim ç›kt› bafl›na düflen
uzun dönem toplam maliyete denir.
Uzun Dönem Toplam Maliyet: Her bir ç›kt› düzeyi için maliyet minimizasyonunu sa¤layan girdi bileflenlerinin içer-
Sermaye: Paradan ziyade fiziki üretim araçlar›n› vurgulamakta ve makine ve ekipman gibi üretimde kullan›lan ürünleri bir bütün olarak ifade etmektedir. Sermaye denilince bir projenin gerçekleflmesi için gereken mali destek
veya baz› firmalar›n finansman› için kullan›lan hisse se-
di¤i maliyetler toplam›na denir.
Ücret: ‹nsanlar›n emeklerini arz ederek elde ettikleri gelire
denir.
Üretim Fonksiyonu: Teknoloji veri iken her bir spesifik girdi bilefleni için firman›n üretebilece¤i maksimum ç›kt›
netleri veya tahviller akla gelmektedir.
Sermaye-Tasarruflu (Emek Kullan›ml›) Teknolojik Geliflme: Sermayenin marjinal fiziki ürününe göre eme¤in
düzeyini gösteren matematiksel ifadedir.
Üretim ‹mkânlar› S›n›r› E¤risi: Etkin üretim seti üzerindeki
baz› üretim düzeylerinin, X ve Y ekseninden oluflan bir
marjinal fiziki ürününün daha fazla artmas›na yol açan
teknolojik geliflmeye denir.
Sosyal Fayda Fonksiyonu: Toplumun fayda fonksiyonu ola-
flekil üzerinde gösterilmesiyle elde edilir.
Üretim Tekni¤i: Ayn› miktar ürünü elde etmeye imkân tan›yan farkl› girdi bileflenlerinin her biri ayr› bir üretim tek-
rak alg›lanmal›d›r.
ni¤ini oluflturmas›na denir.
Üretim Teknolojisi: Bir ürünü üretmeyi mümkün k›lan üre-
T
Teknolojik Geliflme (‹lerleme): Firmalar›n ayn› girdi bilefleni ile daha fazla ç›kt› elde etmelerine veya ayn› ç›kt› dü-
tim tekniklerinin tamam›ndan oluflur.
Üretimin Ekonomik Bölgesi: Her iki girdinin marjinal fiziki
ürününün pozitif oldu¤u ve efl ürün e¤risinin e¤iminin
zeyini daha düflük bir girdi bilefleni ile elde etmelerine
imkân tan›yan üretim sürecindeki de¤iflikliklere denir.
Toplam De¤iflken Maliyet: Üretim düzeyi ile birlikte de¤i-
negatif oldu¤u bölgeye denir.
Üretimin Ekonomik Olmayan Bölgesi: Girdilerden birinin
marjinal fiziki ürününün negatif oldu¤u ve efl ürün e¤ri-
flen üretim harcamalar› toplam›na denir.
sinin e¤iminin pozitif oldu¤u bölgeye denir.
Toplam Fiziki Ürün: Üretim sürecinde kullan›lan de¤iflken
girdi miktar›n›n artt›r›lmas› sonucu elde edilen toplam
ürün miktar›na denir.
Toplam Maliyet: Toplam sabit maliyetler ile toplam de¤iflken
W
Walras Yasas›: Rekabetçi genel denge modelinde n say›da
farkl› piyasa için n-1 tanesinde denge sa¤lanm›flsa n. pi-
maliyetlerin toplam›ndan oluflur.
yasada denge otomatik olarak sa¤lan›r.
Toplam Sabit Maliyet: Üretim düzeyi ile birlikte de¤iflmeyip
sabit kalan üretim harcamalar› toplam›na denir.
Tröst: Ayn› veya farkl› üretim dal›nda faaliyet gösteren firmalar›n hukuki ve ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n› yitirerek bir-
Y
Yans›z Teknolojik Geliflme: Marjinal teknik ikame oran›n›
de¤ifltirmeksizin ayn› ç›kt› düzeyini elde etmek için ge-
leflmeleridir.
rekli sermaye ve emek girdisi miktar›n› azaltan teknolo-
Tüketim Mal›: Bir ihtiyac› gidermek amac›yla üretilen malla-
jik geliflmeye denir.
ra denir.
Z
Zarar: Ekonomik kâr›n negatif oldu¤u durumdur.

Mikro İktisat E-kitap okumak için tıklayın

Transkript

Benzer belgeler

HABER tığ TEBER

sayfa 11 - Spormeydani.org

ORTADO ĞU RULMAN

Bu kart›n sahibinde Asperger sendromu ile birlikte Otizm hastal

kapak.fh11