Türk Dili ve Edebiyatı

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
YapıBakımındanDiller
Tek Heceli (Yalınlayan)
Diller
Eklemeli (Bitişken)
Diller
Çekimli (Bükümlü)
Diller
● Çince
● Türkçe
● Tibetçe
● Moğolca
● Vietnam dili
● Mançuca
● Himalaya dilleri
● Tunguzca
● Afrika dilleri
● Fince
● Endonezya dili
● Macarca
●
●
●
●
●
●
●
●
●
● Estonca
Altay Dilleri
● Türkçe
● Moğolca
● Mançuca
● Tunguzca
● Japonca
● Korece
+K- / +IK-: tüz- ük- (diz-) vb.
Bazı fiil kipi çekimlerindenki şahıs ekleri ise zamir menşeilidir.
● Altun Yaruk: Budizmin ilkelerini anlatan çeviri bir eserdir.
+l-: aç + ıl- (açıl-), tökü + l- (dökül-) vb.
Oğuzgrubu: Türkiye Türkçesi, Gagavuz Türkçesi, Azeri Türkçesi, Halaç Türkçesi, Horasan Türkçesi, Türkmen Türkçesi,
● Nehcü’l-Feradisi: Kerderli Mahmud bin Ali tarafından kaleme alınmıştır. Kırk hadis
tercümesi niteliği taşır.
+mA-: key + me- (giyme-), kay + ma- (dönme-) vb.
● Kısasü’l-Enbiya: Rabguzi tarafından kaleme alınmıştır. Peygamber kıssaları, Dört
Halife’nin hayatından kesitler anlatılır.
+r- / +Ir- / Ur-: keç + ür- (geçir-) köy + ür- (yak-) vb.
+ş- / +Iş- / +Uş-: ur + uş- (savaş-) vb.
Çokluk
-miz
/
-biz
II. kişi
-sen
-siz
III. kişi
-lAr
körmiş men (görmüşüm), körmes biz (görmeyiz) vb.
+t-: az + ıt- (kaybol-), yaru + t- (parlat-) vb.
FiilKipleri Uygurgrubu: Özbek Türkçesi, Yeni Uygur Türkçesi, Sarı Uygur Türkçesi, Salar Türkçesi
Kıpçakgrubu:Karaim Türkçesi, Karaçay-Malkar Türkçesi, Kumuk Türkçesi, Tatar Türkçesi, Başkurt Türkçesi, Kazak Türkçesi, Karakalpak Türkçesi
● Yunanca
● Arnavutça
● Ermenice
● Toharca
● İngilizce
● Frizce
● Yidiş
● Flemekçe
● Almanca
● İsveççe
● Norveç dili
● İzlanda dili
● İtalyanca
● Fransızca
● İspanyolca
● Portekizce
● Galce
● İrlanda dili
● Rusça
● Bulgarca
● Lehçe
● Çekçe
● Sırpça
● Slovence
● Boşnakça
● Slovakça
● Ukrayna dili
● Litvanca
● Letçe
Diğer Hint -
Avrupa Dilleri
Germen
Dilleri
Baltık - Slav
Dilleri
İran Dilleri
● Farsça
● Peştuca
● Tacikçe
● Hüsrev ü Şirin: Genceli Nizami’nin eserinin Çevirisidir. Kutb adlı şair çevirmiştir.
ÇağatayTürkçesininBiçimÖzellikleri
YapımEkleri
RunikAlfabeyleYazılanEserler
Köktürk Alfabesiyle Yazılan Eserler: Çoyr Kitabesi, Hoytu-Tamir Kitabeleri, Küli Çor Kitabesi, Ongin Kitabesi, İhe-Aşete Kitabesi, Kül Tigin Yazıtı, Bilge Kağan Yazıtı, Tonyukuk
Yazıtı, Talas Kitabeleri, Yenisey Kitabeleri
İsimdenİsimYapmaEkleri
+AK: baş + ak (ok ucu), sol + ak (solak) vb.
+AlA: tört + ele (dördü birden), üçele~üçlesi (üçü birden) vb.
+An: er + en (eren, yiğit) vb.
+Av: +AGU ekinin ses değişmesi sonucu oluşmuş bir ektir. ekev (ikisi birden), sekkizev
(sekizi birden) vb.
+çAK: av + çak (avcı) vb.
● t grubu (t-d, s-y): Yakutça
● d grubu (adak, tag, taglıg, kalgan)
+IAnçI / + IAnçA: yetti+lençi (yedinci), törtlençi (dördüncü) vb.
● dağlı grubu (ayak, dağ, dağlı, kalan)
TürkDiliTarihindenEserler
● Dede Korkut: Orijinal adı Kitab-ı Dede Korkut Âlâ Lisan-ı Taife-i Oğuzan
● Garib-name: Âşık Paşa’nın eseridir. Türkçenin önemine değinilen eserdir. Anadolu
sahasında kaleme alınmıştır.
● Kutadgu Bilig: Yusuf Has Hacip kaleme almıştır. Siyasetname özelliği taşır.
● Dîvânu Lügâti’t-Türk: Kâşgarlı Mahmut kaleme almıştır. Ansiklopedik sözlük niteliği
taşır.
● Atabetü’l-Hakayık: Edip Ahmet Yükneki tarafından kaleme alınmıştır.
● Divan-ı Hikmet: Ahmet Yesevi’nin eseridir. Dinî nitelik taşır.
● Muhakemetü’l-Lügateyn: Ali Şir Nevai’ye aittir. Türkçenin üstünlüğünü kanıtlamak
amacıyla yazılmıştır.
● Şecere-i Terakime: Ebulgazi Bahadır Han tarafından kaleme alınmıştır. Oğuz Kağan
Destanı’nın İslami versiyonunu içerir.
● Babür-name: Bahür Şah’ın kaleme aldığı gezi yazısı türündeki eserdir.
● Çarh-name: Ahmet Fahih tarafından kaleme alınmıştır. Tasavvufi bir eserdir.
● İskender-name: Ahmedi tarafından yazılmış, Süleyman Şah’a sunulmuştur.
● Süheyl ü Nevbahar: Hoca Mesud bin Ahmet tarafından kaleme alınan mesnevi,
Sadi’nin Bostan adlı eserinin çevirisidir.
● Kelile ve Dimne: Kul Mesud tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
-3-
+IAyIn: tilkileyin (tilki gibi), keçeleyin (geceleyin) vb.
+IIG / + IUG / +IIK / +IUK: baġ + lıġ (bağlı), küç + lüg (güçlü), arıġ + lıġ (temizlik) vb.
İlgiEki(İnstrumental)
+(n)Iñ / + (n)Uñ: yüzi + niñ yarukı (yüzünün ışığı), yar + ıñ şemali (yârin yüzü) vb.
BelirtmeEki(Akkuzatif)
YönelmeEki(Datif)
+GA / +KA: kişi + ge (kişiye), siz + ge (size), kul + ġa (kula), ot + ka (ateşe), köñlüñ + e
(gönlüne) öyüm + e (evime) vb.
+II / +IU: at + lı (adlı), küç + li (güçlü) vb.
AyrılmaEki(Lokatif)
+mtUl: sarı + mtul (sarımsı), yaş + ımtul (yeşilimsi) vb.
+DIn: kök + tin (gökten), aġzı + dın (ağzından), kulaġıñ + dın (kulağından) vb.
+rA: taş + ra (dışarı) vb.
BulunmaEki(Lokatif)
+rAk: küç+rek (daha güçlü), ulug + rak (daha büyük), kara+rak (daha siyah) vb.
+dA: siz+de (sizde), aġzı+da (ağzında), yokkaru+da (yukarıda) kulak+da (kulakta) vb.
+sI / sU: ayruk + sı (ayrıksı, başka) vb.
EşitlikEki
İsimdenFiilYapmaEkleri
FiildenİsimYapmaEkleri
+A-: kan + a (kana-), meñiz + e (ben- +G / -K: arı + k (saf), kuru + ġ (kuru), tir + ig (diri) vb.
ze-) vb.
+GAK: kaç + kak (kaçak) vb.
+Al-: az + al- (azal-) vb.
+GI / GU: karal + gu (karartı) vb.
+Ar-: kara + ar- (karar-) vb.
+GUç: süz + güç (süzgeç) vb.
+DA-: ün + de- (çağır-) vb.
+GUçI: oku + ġuçı (okuyucu), kez + güçi (gezici) vb.
+I-: berk + i- (sağlamlaş-, berki-) vb.
+GUr: toyma + gur (aç gözlü) vb.
+IA-: su+la- (sula-), tıñ + la- (dinle-) vb. +Iş: bak + ış (bakış), kel + iş (geliş) vb.
+r-: kaygu + r- (tasalan-) vb.
+IK / +UM: esrü-k (esrik, sarhoş), teş-ük (deşik) vb.
+sA: su + sa- (susa-) vb.
+m / +Um: öl-üm (ölüm) vb.
+çA: an + ça (o kadar), köñlüm + çe (gönlüme göre), altın + çe (altın gibi) vb.
+KArI / +KArU: iç + kerü (içeri), yok + karu (yukarı) vb.
+rA / +rU: iç + re (içeri), be + rü (beri) vb.
İyelikEkleri
Teklik
Çokluk
I. kişi
+m / +Um
+(I) mIz / +(U)mUz
II. kişi
+(I) ñ/ +(U)ñ
+(I)ñIz / +(U)ñUz
III. kişi
+(s)I
+IarI
köz+üm (gözüm), ağz+ıñ(ağzın), sevda+sı (sevdası), öy-ümüz (evimiz) vb.
FiilÇekimEkleri
+A-: tart + a- (tart-) vb.
KişiEkleri
+Ar-: ket + er- (gider-) vb.
Teklik
Çokluk
I. kişi
-m
-k
II. kişi
-n
-ñIz / -ñUz
III. kişi
-lar
kördüm (gördüm), kördüñ (gödün), kördü vb.
+GAr-: tay + ġar- (duyur-) vb.
+GUz-: kör + giz- (göster-) vb.
-4-
BilinenGeçmişZamanEki:-DI / -DU: Düzlük - yuvarlaklık (küçük ünlü) uyumuna her
zaman girmez. Ünsüz sertleşmesine girebilir fakat bu genel bir ses uyumu değildir. bol
+ dum (oldum), yan + duñ (döndün), kör + düñüz (gördünüz) vb.
ŞimdikiZamanEki:+A zarf-fiil eki ve “tur-” yardımcı fiilinin geniş zaman çekimi “turur” ile birlikte oluşturdukları bir çekimdir: al + a turur siz (alıyorsunuz) vb.
Ünlüyle biten fiillerde ise +A zarf-fiil eki yerine “y” gelir. oḥşa + y turur men (benziyorum)
vb.
+A ve -y ekleri yardımcı fiil almadan da şimdiki zaman çekimi olarak kullanılmıştır. kıl
+ a men (yapıyoruz) vb.
GelecekZamanEki:-GA / -GAy: kör + gey men (göreceğim) al + ga biz (alacağız) vb.
GenişZamanEkleri:-r / -Ar / -Ur: asra + r miz (saklarız), de + r men (derim) vb.
-mAs: Geniş zamanın olumsuz çekimidir: bil + mes men (bilmem), tokta + mas sen
(durmazsın) vb.
ŞartKipi:-sA: sözle + sek (söylesek), kara +sañ (baksan), tile + me + seler (istemeseler) vb.
İstekKipleri:Gelecek zaman ekleri -GA, -GAy ekleri istek anlamında kullanılmıştır: ay
+ ga + men (söyleyeyim) vb.
-mAK ekiyle +çI ekinin kalıplaşmasıyla oluşan -mAKçI eki istek anlamında kulanılmıştır: ayt + makçı bolup erdi (söylemek istedi) vb.
EmirKipi
YönGöstermeEkleri
FiildenFiilYapmaEkleri
+DUr-: bil + dür- (bildir-), öl + dür- (öldür-) vb.
Teklik
-men
ÖğrenilenGeçmişZamanEki:-mIş: Ekin ünlüsü her zaman düzdür, bu yüzden düzlük
- yuvarlaklık (küçük ünlü) uyumuna girmez: sındur + mış men (kırmışım), yeber + miş
siz (göndermişsiniz), key + mişler (giymişler) vb.
+IAr: kuş + lar (kuşlar), naġme + ler (nağmeler), söz + ler (sözler) vb.
+nI: biz + ni (özümü), közüñ + ni (gözünü) vb.
Yakınlehçegrupları
● taglıg grubu (ayak, tag, taglık, kalgan)
ÇoklukEki
HâlEkleri
+Añ: yas + añ (yassı) vb.
+GInA: kiçik + gine (küçücük) vb.
● taglı grubu (adak, tag, taglı, kalgan)
İsimdenÇekimEkleri
● r grubu (r-z, l-ş, s-y): Çuvaşça
● tav grubu (ayak, tav, tavlı, kalgan)
I. kişi
+n-: ına + n- (inan-), al + ın- (alın-) vb.
ÇekimEkleri
Uzaklehçegrupları
● z grubu (azak, tag, taglıg, kalgan)
Hint Dilleri
● Hintçe
● Urduca
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
● İki Yıldız Nom: Mani dinine ait dualar, vaazlar içeren eserdir.
DiğerAlfabelerleYazılanUygurDönemi’neAitEserler(Mani,Brahmi,Soğd,Uygur
alfabeleri):Altun Yaruk, Sekiz Yükmek, Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesi, Irk Bitig
İtalik - Kelt
Dilleri
Avrupa Dilleri
Asya Dilleri
-2-
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
Bulgargrubu:Çuvaşça
KöktürkAlfabesiyleYazılanUygurDönemi’neAitEserler: Taryat Kitabesi, Tes Kitabesi, Şine Usu (Mayan Çor) Kitabesi, Karabalgasun Kitabeleri
Ural Dilleri
● Macarca
● Estonca
● Fince
● Samoyed dili
● Çince
● Tibetçe
● Birmanca
● Vietnam dili
Hint - Avrupa Dilleri
-1-
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
TürkDillerininSınıflandırılması
TürkDillerininSesDenklikleriBakımındanSınıflandırılması
● Gürcüce
● Çerkezce
● Ahbazca
● Çeçence
● İnguşça
● Lazca
● Arapça
● İbranice
● Habeşçe
● Aramice
● Berberîce
● Aztekçe
● Mayaca
● Apaşça
Kafkas Dilleri
Hami - Sami
Dilleri
Amerikan
Dilleri
KökenBakımındanDiller
Güney - Doğu
Asya Dilleri
Ural - Altay Dilleri
● Japonca
İngilizce
İspanyolca
Hintçe
Portekizce
Bengalce
Rusça
Urduca
İtalyanca
Almanca
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
-5-
I. kişi
Teklik
-y / -ay, -yIn, -AyIn
Çokluk
-AlIm / -AlI,
-AlUK / -AlIñ / -AlUñ
II. kişi
-GII / -KII / -GIn
-ñ / -ñIz / -ñIAr / -ñIzIAr
III. kişi
-sUn / -sU
-sInl Ar/ -sUnlAr
de + y (diyeyim), koy + gın (koy), ayt + ma + sun (söylemesin), al+ıñ (alın) vb.
FiillerinBirleşikÇekimleri
● HikâyeBirleşikÇekim:“e- / er- ek” fiiline görülen geçmiş zaman eki +dI’nın getirilmesiyle yapılır: kutulmış erdüm (kurtulmuştum, öğrenilen geçmiş zamanın hikâyesi), kavuşgay erdin (kavuşacaktın, gelecek zamanın hikâyesi) vb.
● Rivayet Birleşik Çekim: “er- ek” fiiline öğrenilen geçmiş zaman ekine +mIş getirilmesiyle yapılır: kıçkır+ıp turur ermiş (bağırmış imiş öğrenilen geçmiş zamanın
rivayeti), sev+er ermiş (severmiş), işit+mes ermiş (duymaz imiş, geniş zamanın
rivayeti) vb.
● ŞartBirleşikÇekim:“er- ek” fiiline şart eki -sA’nın getirilmesiyle yapılır: eşit + tiñ
erse (duyduysan, görülen geçmiş zamanın şartı) kel+ir erse (gelirse, geniş zamanın
şartı), bol+mas erse (olmazsa, geniş zamanı şartı) vb.
-6-
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
Fiilimsiler TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
İsim Fiil
-mAK: yıġla- mak (ağlamak), kıl- mak (yapmak), kör- mek (görmek), key- mek (giymek) vb.
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
Uygur Türkçesinin Ses Özellikleri
Şahıs Ekleri Bakımından Farklar
●● Uygurca ses özellikleri yönüyle birkaç ses dışında, Köktürkçeden farklılık göstermez.
Uygurcanın Köktürkçeden farklı olan ve Uygurcaya has ses özellikleri arasında şu üç
özellik sayılabilir:
Köktürkçede 3. çoğul şahıs eki bulunmaz fakat Uygurcada +IAr eki bu görevde kullanılmıştır: bardılar (gittiler) vb.
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
14. Yüzyıl Tekke Edebiyatı Şairleri
şekildedir: demürçi (demirci), gördi (gördü), durgıl (dur), otuzınçı (otuzuncu), durmış
(durmuş), alursın (alırsın), alursız (alırsınız), gözi (gözü), bulıcak (bulunca), durınca (durunca) vb.
Destanlar
İslamiyet Öncesi Türk Destanları
●● Saka (İskit) Türkleri: Alp Er Tunga, Şu Destanı
●● Abdal Musa: Nasihat-name eseriyle tanınır.
●● Altay (Yakut) Türkleri: Yaratılış Destanı
Köktürkçe ańıg > Manici Uygurcada anıg / Burkancı Uygurcada ayıg (kötü) şekline dönüşür.
+yUk bilinen (hikâye) geçmiş zaman eki Köktürkçede yoktur, Uygurcada kullanılmıştır:
ba+yuk sen (bağladın), karı + yuk biz (yaşlandık) vb.
+IU (isimden isim yapma eki), -Ur, -DUr (ettirgenlik eki), -dUr (bildirme eki), +Uñ (ilgi
eki), -vUz (I. çokluk şahıs eki), -AlUm (I. kişi emir kipi), -Uz (II. çokluk şahıs eki bilinen
geçmiş zaman ekinin üzerinde geldiğinde), -Up (zarf - fiil eki) gibi çok kullanılmış eklerin ise dar ünlülü biçimleri yoktur, bunlar her zaman yuvarlak ünlülü şekildedir: evlü
(evli), bitür- (bitir-) bildür- (bildir-), evüñ (evin), geldüñ (geldin), verüp (verip), vardur
(vardır) vb.
Köktürkçe koń > Manici Uygurcada kon / Burkancı Uygurcada koy (koyun) şekline dönüşür.
Gelecek zaman eki Köktürkçede +DAçI’dır. Fakat Uygurcada gelecek zaman eki +gAy
ekidir: ölgey men (öleceğim), bolgay sizler (olacaksınız) vb.
●● Bazı kelimelerde söz başı t’ler ötümlüleşip d sesine dönüşmüştür: tilek > dilek, tiş >
diş, tewe > deve, tüken- > düken- vb.
●● Karahanlı Dönemi: Satuk Buğra Han Destanı
-mAs: bil+mes+ke (bilmeyene) vb.
Köktürkçede +kIńA > Manici Uygurcada +kInA / Burkancı Uygurcada +kIyA (küçültme
eki) şekline dönüşür.
Uygurcada gereklilik kipi vardır. Bu kip, +gU kergek, +gUluk kergek şeklinde oluşur: tigü
kergek (söylenmeli), sakıguluk (korunmalı) vb.
●● Bazı kelimelerde söz başı k’ler ötümlüleşip g sesine dönüşmüştür: keç- > geç-, kendü >
gendü, köñül > gönül vb.
●● Türk - Moğol Türkleri: Cengiz Han Destanı
Zarf - Fiil (Gerundium)
Köktürkçedeki söz içi ve söz sonu b sesleri, Uygurcada w sesine dönüşmüştür.
-DI erse: kör+di erse (gördüğünde) vb.
Emir çekiminin 2. çoğul şahıs çekimlerinde +IAr eki kullanılmıştır: barıñlar (gidin) vb.
Köktürkçe tebi > Uygurcada tewe (deve)
Kök Türkçe Fiilimsiler
●● Kelime başı, içi ya da ortasındaki b sesi bazı kelimelerde sızıcılaşıp v’ye dönüşmüştür.
Sıfat - Fiil (Partisip)
-Ar / -Ir / -Ur / -r: ak + ar suw vb.
-DUK: kel+düg+in körmedi. (Geldiğini görmedi.) vb.
-GAn / -KAn: aytıl+gan sözler (söylenen sözler) vb.
-GU / -KU: at+ku dek (atacak gibi) vb.
-GuçI, -KUçI: oku+guçı karılar (okuyan ihtiyarlar) vb.
-GII: kel+igli kervan (gelen kervan) vb.
●● Köktürkçedeki ń (ny) sesi, Manici Uygur metinlerinde n’ye, Burkancı Uygur metinlerinde y’ye dönüşmüştür. Bu ayrım her zaman geçerli değildir. Fakat belirttiğimiz
şekilde bir ayrım, bazı örneklerde söz konusudur.
-GAç / -KAç: bol+gaç (olunca), kel+geç (geçince) vb.
Köktürkçede yabız > Uygurcada yawız (yavuz)
-GAII / - KAII: ket+keli (gideli), bol+galı (olalı) vb.
Köktürkçe eb > Uygurcada ew (ev)
-GInçA / -GUnçA / -KunçA: bil+me günçe (bilmeyince), kıl+gunça (yapınca) vb.
Köktürkçe sub > Uygurcada suw (su)
-Iban / -Uban: kör+üben (görünce), ayt+uban (anlatınca) vb.
Köktürkçe ebir- > Uygurcada ewir- (çevir-)
-ken: kılar er+ken (yaparken) vb.
Köktürkçe sebin- > Uygurcada sewin- (sevin-)
-mAstIn burun: kel+mestin burun (gelmeden önce) vb.
Yardımcı ses şeklinde ya da eklerde kullanılan ı sesi, bazı kelimelerde genişler ve a olur:
umadım > umadam (olamadım), olarnıñ > olarnañ (onların) vb.
-mAy: kör+mey (görmeden), ayt+may (anlatmadan) vb.
-mAyIn: yak+mayın (yakmadan), öl+meyin (ölmeden) vb.
-p: sözle+p (söyleyip), çek+ip (çekip) vb.
Uygur Türkçesi
●● Eski Türkçe ve Uygur Türkçesiyle ilgili en kapsamlı dil bilgisi çalışmalarını yapan
Türkolog, Annamarie von Gabain’dir. Gabain, Uygur Türkçesiyle ilgili yaptığı çalışmalarda Uygurcayı iki ana gruba ayırmıştır. Gabain, Köktürkçedeki ń(ny) sesini n’ye
dönüştüren metinleri “n ağzı”, Köktürkçedeki bu sesi y’ye dönüştüren metinleri “y
ağzı” olarak adlandırmıştır.
Uygurcada, 2. tekil veya çoğul şahısta, ñ sesi her zaman kullanılmıştır: keltiñiz (geldiniz)
vb.
Fiil Kipleri Bakımından Farklar
●● Bazı kelimelerde d’ler sızıcılaşıp y’ye dönüşmüştür:
Fiilimsiler
●● Köktürkçede kelime sonunda veya içinde yer alan ya da eklerin başında bulunan g
sesi, Eski Anadolu Türkçesinde erimiştir:
Sıfat - Fiil (Partisip)
Uygur Türkçesinin Biçim Özellikleri
●● Uygurca, biçim yönüyle de büyük ölçüde Köktürkçeyle aynıdır. Bu yüzden sadece
Uygurcanın Köktürkçeden farklarına değineceğiz. (Bu farklılıklar çok kesindir denemez, aşağıda anacağımız farklar, Uygurcanın tüm metinlerini kapsamamaktadır.)
Yapım Ekleri Bakımından Farklar
●● Köktürkçede sadece bir kelimede var olan +mAk isim - fiil eki Uygurcada yaygın
şekilde kullanılmıştır: kazganmak (kazanmak), ölmeki (ölmesi), tarımak (tarla sürmek) vb.
●● +(X)r / Ar: körür köz (gören göz)
●● +DaçI: ölteçi bodun (ölecek millet)
●● +(X)gmA: körügme (tâbi olan)
●● +mIş: kuladmış bodun (köle olmuş millet)
●● Köktürkçedeki bazı kelimelerde yer alan l ve r sesleri, bu kelimelerin Eski Anadolu
Türkçesindeki söylenişlerinde düşmüştür:
●● +dUk: barduk yir (gidilen yer)
●● +sIk: ölsikiñ (öleceğini)
●● Sonundaki g sesi düşen bazı kelimelerin kökünde ünsüz ikizleşmesi olmuştur:
Osmanlı Türkçesinde Durum Ekleri
Yönelme
-a / -e
Yükleme
-I / -i
Bulunma
-da / -de
Çıkma
-dan / -den
İlgi
-un / -ün
Araç
-n
Eşitlik
-ça / -çe
oltur- > otur-, keltür- > getür-, birle > bile
assıg > assı (yarar, fayda), elig > elli, ısıg > ıssı
Sürekli birlikte kullanılan bazı kelimeler birleşerek tek bir kelime hâline gelmiştir:
ne içün > niçin, ne asıl > nasıl vb.
Türkçe Kökenli Sözcükler
Türkçe kökenli sözcüklerin özellikler şu şekildedir:
●● Türkçede kelime başında iki ünsüz yan yana bulunmaz; klasik, tren vb.
●● Türkçede kelime başında “c, ğ, l, m, n, r, v, z” ünsüzleri bulunmaz.
-9-
●● Yunan edebiyatı: İlyada ve Odysseia
●● Rus edebiyatı: İgor
●● Vasl (Ulama)
●● İran edebiyatı: Şehname
●● İspanyol edebiyatı: La cid
●● İmale
●● Fin edebiyatı: Kalavela
●● Zihaf
●● Hint edebiyatı: Mahabharata - Ramayana
●● Fransız edebiyatı: Chansen
de Röland
●● Alman edebiyatı: Nibelungen
●● Sümer edebiyatı: Gılgamış
●● Sektimelih (mef’ûlü mefâilün faûlün kalıbının mefûlün fâilün faülün şekline dönüşmesi)
●● İngiliz edebiyatı: Boewulf
●● Japon edebiyatı: Şinto
●● Kasr (mah yerine meh, Aristo yerine risto okuma gibi)
Türk Edebiyatı Yapma Destanları
Söz Sanatları
●● Fazıl Hüsnü Dağlarca: Üç Şehitler Destanı
●● İstiare
●● Nazım Hikmet: Kuvayı Milliye Destanı
●● Mehmet Akif Ersoy: Çanakkale Destanı
●● Açık İstiare: Kendisine benzetiksin söylendiği istiaredir. Kapalı istiare: Sadece benzeyenin söylendiği istiaredir.
●● Kayıkçı Kul Mustafa: Genç Osman Destanı
●● Tariz: Eleştiri
●● Yazıcıoğlu Ali: Selçukname
●● Teşhis: Kişileştirme
Halk Edebiyatı Çalışmalarına Katkıda Bulunan Yazarlar
●● Kinaye: Gerçek anlamın kastedilmiş olmasıyla birlikte mecaz anlamın kastedilmesidir.
●● Hz. Hamza, Rüstem → Cesareti simgeler.
●● Giriş: Söz kalıplarına yer verilir; deyim, atasözü, tekerleme vs.
●● Hızır → Ab-ı hayatla birlikte anılır.
+IAr çokluk eki, Köktürkçede sadece insanla ilgili kelimelerde kullanılmıştır. Fakat bu
ek Uygurcada insan dışındaki varlık, durum veya kavramlar için de kullanılmıştır: köller
(göller), ığaçlar (ağaçlar), edgüler (iyiler) vb.
-8-
Aruz Kusurları
Dünya Edebiyatı Doğal Destanları
Halk Hikâyelerinin Bölümleri
●● Bilinen (hikâye) geçmiş zaman eki her zaman +tXñ şeklindedir.
-7-
●● Satranç: 4 müfteilün kalıbıyla yazılır.
Metin Merkezli Halk Bilimi Kuram ve Yöntemleri
Çokluk Eki Bakımından Fark
●● Bu özelliklerden hareketle n ağzı, Köktürkçeye daha yakındır denebilir.
●● Vezniaher: 4 müstefilâtün kalıbıyla yazılır.
●● Destan, koşma, semai, türkü, varsağı, mâni
●● İlgi (instrumental) eki, ünsüzlerden sonra da +nIñ şeklindedir.
●● Gereklilik kipi eki +gUlUk şeklindedir.
●● Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı Dönemi: Battal Gazi, Danişment Gazi, Köroğlu Destanı
Halk Edebiyatı Kuram ve Yöntemleri
“+CI (isimden isim yapma eki), -dI (bilinen geçmiş zaman eki), -GII (emir kipinde pekiştirme eki), +(I)ncI (sıra sayı sıfatı yapma eki), +kI (sıfatlaştıran +ki eki), -mIş (öğrenilen geçmiş zaman eki), -sIn (II. tekil şahıs eki), -sIz (2. çokluk şahıs eki), +I (3. tekil
iyelik eki), -(y)IcAk (zarf - fiil eki), -(y)IncA (zarf - fiil eki), -(y) IcI (fiilden isim yapma
eki) gibi çok kullanılmış eklerin yuvarlak biçimleri yoktur, bunlar her zaman düz ünlülü
●● Çıkma hâli eki (ablatif) +Dın şeklindedir.
●● Kalenderî: mef’ûlü mefâîlü mefâîlü feûlün kalıbıyla yazılır.
●● Tatar - Kırım Türkleri: Timur, Edige Destanı
●● Mehmet Akif Ersoy
Dudak ünsüzlerinin yanındaki ünlüler Köktürkçede dardır fakat bu ünlüler Eski Anadolu Türkçesinde yuvarlaklaşmıştır.
Köktürkçe yabız > EAT yavuz vb.
●● Selis: 3 feilâtün 1 feilün kalıbıyla yazılır.
●● Şinasi
●● +DA eki Köktürkçede bulunma eki (lokatif) olarak da, çıkma eki (ablatif) olarak da
kullanılmıştır. Fakat Uygurcada +DA bulunma eki olarak, +DIn çıkma eki olarak kullanılmıştır: mundın (bundan), orunlık tın (tahttan) vb.
●● Divan: 4 fâilâtün kalıbıyla yazılır.
●● Kazak - Kırgız Türkleri: Manas Destanı
sıhhat, parabol vb.
Köktürkçelerden beri devam eden, ilk heceden sonraki hecelerde var olan yuvarlaklık
EAT’de korunur: eksük (eksik), eyü (iyi), getür- (götür-), ilerü (ileri), kaygu (kaygı), yagmur (yağmur) vb.
y Ağzı
Araz Ölçüsüyle Yazılan Halk Edebiyatı Nazım Türleri
●● Pertev Naili Boratav
●● Belirtme ekinin (akkuzatif) +nI şekli Köktürkçede sadece işaret ve şahıs zamirlerinden sonra kullanılır. Fakat Uygurcada bu ek bu zamirlerin dışında, başka kelimelerde de kullanılmıştır. alku+nı (hepsini), teñri+ni (tanrıyı) vb.
●● Gereklilik kipi eki +gUlUk, bu ağızda +sIg şeklindedir.
●● Hazırlık, rüya görme, uyanış, ilk deyiş
İslami Dönem Türk Destanları
●● Fuat Köprülü
EAT’de 8 ünlü vardır. Bunlar “a, e, ı, i, o, ö, u, ü” sesleridir. Bir kapalı e (é) nin varlığından
söz edilse de bu sesin varlığı kesin şekilde tespit edilememiştir.
●● Bilinen (hikâye) geçmiş zaman eki, 2. tekil kişide bazen +tXg hâline gelir.
Âşıklığın Safhaları
●● Uygur Türkleri: Türeyiş, Göç Destanı
●● Nazım Hikmet Ran
●● Türkçede ince “a” ya da “o” sesi bulunmaz;
●● Vasıta hâli eki +In bazı kelimelerde +Xñ olur.
●● Göktürkler: Ergenekon, Bozkurt Destanı
●● Fazıl Hüsnü Dağlarca
●● Türkçe kelime köklerinde çift ünsüz bulunmaz; millet, himmet vb.
Eski Anadolu Türkçesinin Ses Özellikleri
●● Çıkma hâli eki (ablatif) sadece +DA şeklindedir.
●● Hun Türkleri: Oğuz Kağan, Attila Destanı
●● Kâşgarlı Mahmut
Eski Anadolu Türkçesi
●● İlgi hâli eki (genitif) Köktürkçede, ünsüzlerden sonra +Iñ, ünlülerden sonra +nIñ
şeklindedir. Fakat bu ek Uygurcada her zaman +nIñ şeklindedir: teñrilerniñ (tanrıların), adınlarnıñ (başkalarının) vb.
●● İlk heceden sonraki hecelerde geçen ı sesi bazı kelimelerde genişleyip A olur: balık
> balak (balık), savıg > savag (sözü) vb.
●● Kaygusuz Abdal: Dolab-name, Minber-name, Vücut-name, Dil-güşa, Gevher-name,
Saray-name adlı eserleri vardır.
●● Orhan Veli Kanık
İsmin Hâl Ekleri Bakımından Farklar
n Ağzı
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
Heceyle Yazılan Halk Edebiyatı Nazım Türleri
●● Gelişme Kuramı
●● Yayılma Kuramı
●● Tarihî - Coğrafi Fin Kuramı ve Yöntemi
●● Psikonalatik Kuram ve Yöntem
●● Yapısalcı Kuram ve Yöntem
●● İşlevsel Halk Bilimi Yöntemi
●● Performans (İcra) Yöntemi
●● Sözlü Kompozisyon Kuram ve Yöntemi
●● Hz. Ömer, Nuşirevan → Adaleti simgeler.
●● Hz. Ebubekir → Sadakatı simgeler.
●● Döşeme: Dikkat çekmek için tekerlemelerle anlatı yapılır.
●● Duvak: Hikâye sonlandırılır ve dua edilir.
18. Yüzyıl Âşık Edebiyatı Sanatçıları
●● Levnî, Âşık Nuri, Âşık Kemal, Âşık Mustafa
- 10 -
Divan Edebiyatında Kişilikler
●● Fasıl: Saz eşliğinde bir divanı söylendiği bölümdür.
●● Asıl hikâye: Anlatmaya başlanmadan dua edilir.
Bağlam Merkezli Halk Bilimi Kuram ve Yöntemleri
●● Tevriye: Birden fazla anlamı olan sözcüğün mecaz anlamını kastetmektir.
- 11 -
İHTİYAÇ YAYINCILIK
Kızılırmak Cad. No. 53 Kızılay/ANKARA
Tel: 0 312 434 34 00 (pbx) – Faks: 0 312 434 35 00
GSM: 0 530 500 86 74
Web: www.ihtiyacgrup.com – E-posta: [email protected]
- 12 -
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
17.YüzyılDivanEdebiyatıSanatçıları
● Beyani → Tezkiretü’ş-Şuara
 Noktalama işaretlerinin ilk kullanımı (Şinasi)
HalkŞiiriGeleneğindenBeslenenSanatçılar
● Nef’î
● Âşık Çelebi → Meşairü’ş-Şuara
 İlk mizah dergisi (Teodor Kasap - Diyojen)
● Zeki Ömer Defne
 Beş Hececiler
● Nabi
● Hasan Çelebi → Tezkiretü’ş-Şuara
 Sahnelenen ilktiyatro (Namık Kemal - Vatan Yahut Silistre)
● Ahmet Kutsi Tecer
 Yedi Meşaleciler
DivanEdebiyatındaNesirTürleri
 İlk antoloji (Ziya Paşa Harabat)
● Bedri Rahmi Eyüpoğlu
 Saf Şiir
● Tezkire
 İlk uyaksız şiir (Abdülhak Hamit Tarhan – Validem)
● Faruk Nafiz Çamlıbel
 Serbest Nazım ve Toplumcu Şiir
● Seyahat-name
 İlk manzum tiyatro (Abdühak Hamit Tarhan - Nesteren)
● Sefaret-name
 İlk pastoral şiir (Abdülhak Hamit Tarhan - Sahra)
● Tarih
 Batılı ilk günlük örneği (Direktör Ali Bey - Seyahat Jurnali)
● Gazavat-name
 İlk natüralist roman (Nabizade Nazım - Zehra)
● Münşeat
 İlk psikolojik roman (Mehmet Rauf - Eylül)
● Sur-name
 İlk realist roman (Recaizade Mahmut Ekrem - Araba Sevdası)
● Siyaset-name
 İlk köy şiiri (Muallim Naci - Köylü Kızların Şarkısı)
● Nailî
● Şeyhülislam Yahya
● Sabit
● Naima
● Nev’î-zade Atayi
● Evliya Çelebi
● Kâtib Çelebi
● Veysi
● Nergisî
16.YüzyılDivanEdebiyatıŞairleri
● Fuzuli → Risale-i Muamma, Matlaü’l-İtikad
● Letaif-name
● Baki → Mealimü’l-Yakin-i Siret-i Seyyidi’l-Mürselin, Fezail-i Cihad
EdebîAkımlar
● Zati → Şem ü Pervane, Ferruh-name, Mecmua-ı Letaif
● Hümanizm
● Taşlıcalı Yahya → Gencine-i Raz, Gülşen-i Envar, Şah u Geda, Yusuf u Zeliha
● Klasisizm
● Hayali → Divan
● Neoklasisizm
● Figani → Suriyye
● Romantizm
● Nev’î → Netayicü’l-Fünun, Mehasinü’l-Mütun, Hasb-i Hâl
● Realizm
● Güvahi → Pend-name, Kenzü’l-Bedayi
● Natüralizm
● Edirneli Nazmi → Mecmaü’n-Nezair
● Parnasizm
● Lamii Çelebi → Hüsn ü Dil, Nefahatü’l-Üns, Heft Peyker, Maktel-i Hüseyn, Guy u
Çevgan, Vamık u Azra
● Sembolizm
17.YüzyılDivanEdebiyatıSanatçıları
● Fütürizm
● Dadaizm
● Nabi → Tuhfetü’l-Harameyn, Zeyl-i Siyer-i Veysî, Fetihname-i Kamaniçe, Sur-name,
Farsça Divan
● Sürrealizm
● Sabit → Zafer-name, Edhem ü Hüma, Berber-name
 Modernizmi Esas Alanlar (Porstmodern)
CumhuriyetDönemiTürkEdebiyatındaİlkler
● Ziya Paşa → Zafer-name, Terkib-i Bent, Terci-i Bent, Rüya, Defter-i Amal, Endülüs
Tarihi, Eşar-ı Ziya, Veraset Mektupları
● Ahmet Muhip Dranas
● Edebî beyanname yayımlayan ilk topluluk (Yedi Meşaleciler)
● Cahit Sıtkı Tarancı
● İlk deneme yazarı (Nurullah Ataç)
● Namık Kemal → Vaveyla, Zavallı Çocuk, Gülnihal, Cezmi, Lisan-ı Osmaninin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazatı Şamildir.
● Asaf Halet Çelebi
● Serbest vezni kullanan ilk şair (Nazım Hikmet Ran)
● Ahmet Mithat Efendi → Esaret, Gençlik, Gönül, Paris’te Bir Türk, Avrupa’da Bir Cevelan, Müşahedat
ToplumcuGerçekçiSanatçılar
● Heceyle yazılan ilk manzum tiyatro (Yusuf Ziya Ortaç - Binnaz)
Sadri Ertem, Kemal Tahir, Yaşar Kemal, Aziz Nesin, Orhan Kemal, Rıfat Ilgaz,
Fahir Baykurt, Necati Cumalı
● Halit Ziya Uşaklıgil → Sefile, Nemide, Nesl-i Ahir, Bir Muhtıranın Son Yaprakları,
Füruzan, Mezardan Sesler
● Mehmet Rauf → Ferda-yı Garam, Genç Kız Kalbi, Define, Son Emel, Kadın İsterse,
Cidal, Siyah İnciler
1. AnlatmaYöntemi: Bilgi düzeyindeki davranışların kazanılmasında kullanılır.
● Mustafa Kutlu
2. Soru-CevapYöntemi: Öğrencinin derse karşı dikkat ve ilgisini artırır, katılım sağlar.
● Faik Baysal
3. Dramatizasyon: Öğrencilerin problem çözme, yaratıcı düşünme ve empati becerilerini geliştirir.
● Bekir Yıldız
4. TartışmaYöntemi: Buluş yoluyla öğretim stratejisinin kullanımında ve kavrama düzeyindeki davranışların kazandırılmasında etkilidir.
● Dursun Akçam
 İlk edebi roman (Namık Kemal - İntibah)
● Süleyman Nazıf → Gizli Figanlar, Malta Geceleri, İki Dost
 İlk tarihi roman (Namık Kemal – Cezmi)
● Hüseyin Suat Yalçın → Lane-i Melal, Gave Destanı
 İlk hikâye (Ahmet Mithat Efendi – Letaif-i Rivayât)
● Hüseyin Siret Özsever → Leyal-i Girizgâh, Bağbozumu, Kıvılcımlı Gül, Kargalar
 Batılı ilk hikâye (Sami Paşazade Sezai - Küçük Şeyler)
● Ali Ekrem Bolayır → Kırmızı Fesler, Lisan-ı Edebiyat
 İlk makale (Şinasi - Tercüman-ı Ahval Mukaddimesi)
● Faik Ali Ozansoy → Temasil, Elhan-ı Vatan
 İlk eleştiri eseri (Namık Kemal - Tahrib-i Harabat)
● Safveti Ziya → Kadın Ruhu, Bir Safa-i Kalb
● Hasan Ali Topbaş
● Süleyman Nesib → İlim-i Terbiye-i Etfal
● Sait Faik Abasıyanık
- 15 -
TürkDiliveEdebiyatıÖğretimindeKullanılanYöntemveTeknikler
● Samim Kocagöz
● Peçevi → Peçevi Tarihi
● Postmodern tarzda eser veren ilk sanatçı (Oğuz Atay - Tutunamayanlar)
● Yayımlanan ilk ortak kitap (Yedi Meşale)
● Rasim Özdenderen
● Nergisî → Münşeat, Nihalistan, Meşakkü’l-Uşşak
● İç monolog tarzının kullanıldığı ilk eser (Adalet Ağaoğlu - Bir Düğün Gecesi)
● Epik tiyatronun kurucusu (Haldun Taner)
CumhuriyetDönemiÖykücüleri
● Cenap Şahabettin → Tamat, Evrak-ı Leyal, Hac Yolunda, Evrak-ı Eyyam, Nesr-i Harb,
Yalan, Körebe
- 14 -
 Bireyin İç Dünyasını Ele Alan Hikâye ve Roman
● Ahmet Hamdi Tanpınar
● Hüseyin Cahit Yalçın → Nadide, Hayal İçinde, Hayat-ı Muhayyel, Hayat-ı Hakikiye
Sahneleri, Talat Paşa
- 13 -
 Köy Gerçeğini Konu Edinen Hikâye ve Roman
ÖzŞiirAnlayışınıSürdürenSanatçılar
 İlk yerli roman (Şemsettin Sami - Taaşuk-ı Talat ve Fitnat)
● Ahdî → Gülşen-i Şuara
 Toplumcu Gerçekçi Roman ve Hikâye
● Asaf Halet Çelebi
● Veysî → Hab-name, Münşeat, Şehadet-name, Münşeat
● Latifî → Tezkire-i Latifî
 Hisarcılar
● Yahya Kemal
● Nev’îzade Atayi → Nefhatü’l-Ezhar, Sohbetü’l-Ebkâr
● Sehi Bey → Heşt Behişt
 II. Yeniciler
● Ahmet Hamdi Tanpınar
 İlk yerli tiyatro (Şinasi – Şair Evlenmesi)
16.YüzyılTezkireYazarları
 Maviciler
● Şinasi → Durubu Emsal-i Osmani, Müntehabat-ı Eşarım, Tercüme-i Manzume
● Tevfik Fikret → Rubab-ı Şikeste, Rubabın Cevabı, Şermin
TANZİMATDÖNEMİTÜRKEDEBİYATINDAKİİLKLERDENBAZILARI
● Attila ilhan
 Garip Hareketi
● Necip Fazıl Kısakürek
ServetifünunSanatçıları
● Egzistansiyalizm
DivanŞiiriGeleneğindenBeslenenSanatçılar
● Cumhuriyet Dönemi şiir düzyazıdaki oluşumlar şöyle sıralanabilir:
TanzimatEdebiyatıSanatçıları
● Ahmet Vefik Paşa → Kadınlar Mektebi, Zor Nikâh, Tabib-i Aşk Lehçe-i Osmani,
Müntehabat-ı Durub-ı Emsal
● Empresyonizm
● Nef’î → Tuhfetü’l-Uşşak, Siham-ı Kaza, Farsça Divan
● Neşati → Hilye-i Enbiya, Edirne Şehrengizi
-1-
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
● Sadri Ertem
5. Tümevarım/Tümdengelim Yöntemleri: Özelden genele yapılan çalışma tümevarım; genelden özele yapılan çalışma ise tümdengelim olarak adlandırılır.
● Fakir Baykurt
● Oktay Akbal
6. ÇözümlemeveBirleşimYöntemleri: Çözümlemede bütün parçalara ayrılırken birleşimde parçalardan yola çıkarak bütün oluşturma amaçlanır. Bu yöntemler, öğrencilerin yazı planı geliştirmelerini sağlar.
● Sulhi Dölek
● Leyla Erbil
7. Gösteri Yöntemi: Bir teknik ya da işlem, araç gereç kullanılması amaçlandığında
kullanılır.
● Tomris Uyar
8. İstasyonTekniği: Öğrencilere birlikte çalışma olanağı, başlamış bir işe katkı sağlama, yaratıcı düşünme gibi beceriler kazandırır.
- 16 -
- 17 -