“rehab” makamının tür özellikleri

KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
“REHAB” MAKAMININ TÜR ÖZELLİKLERİ
GENRE CHARACTERISTICS OF “RAHAB” MOUGHAM
ЖАНРОВЫЕ ОСОБЕННОСТИ МАКАМА «РЕХАП»
Benövşe RZAYEVA*
Özet
Makalede; Azerbaycan müzik yorumculuğunda, küçük hacimli makam olarak
yer tutan “Rehab” makamının tür özellikleri hakkında geniş bilgi verilmiştir.
Rehab makamı, XII. yüzyılda bir destgah olarak biçimlendiği dönemden modern yorumculuk denemelerinde tuttuğu küçük küçük hacimli makama kadar olan
gelişimi gözden geçirilmiş ve makamın tür özellikleri ortaya çıkarılmıştır.
Makalede ortaçağın ve görkemli Azerbaycan musikisinaslarının ayrıca Rus
musikisinasların makam sanatı ile ilgili incelemelerinde fikir ve yorumlar yer almaktadır.
Yazar, “Rehab” makamının destgah şeklinden küçük hacimli makama kadar
geçtiği aşamayı çok net biçimde anlatmış ve yeni türlerin kurulmasından söz etmiştir.
Makamın “Şur” ailesine mensup olmasının önemi hakkında verilen açıklama
daha ilginçtir.
Yazar, makamın tüm şubeleri hakkında bilgi vererek başka makamlarla ilişkisini açığa çıkarmaktadır.
Makalede “Rehab” makamının modern yorumculuk denemelerindeki yerinin
önemi tam olarak yer almıştır.
Anahtar Kelimeler: “Rehab” makamı, tür, Azerbaycan, modern yorumculuk
.
Abstract
In this paper there is given wide information on genre characterics of “Rahab”
mougham as a of little mougham in Azerbaijan Mastery experience.
*
Nahçıvan Devlet Üniversitesi / AZERBAYCAN
41
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
From the period formalized as a dasgah in 12-th country to the period when it
became mougham of little volume in modern mastery experience the development
was considered and genre charasteristics were found out.
In the paper thoughts and statements of prominent Azerbaijan and russian
musical experts on researches in mougham were reflected.
The author very clearly described the stage of development of “Rahab”
mougham from dasgah type to mougham of little volume and talked about the
creation of new genres.
The statement of the importance that mougham belongs to Shur family is of
more interest.
The author giving information on all sections of the mougham clearly
explained its relation to other moughams.
In the paper the importance of the place of “Rahab” mougham in modern
mastery experience was fully reflected.
Key Words: “Rahab” Mougham, Genre, Azerbaijan.
Giriş
Modern yorumculuk deneyinde Şur ailesine mensup olan “Rehab” makamı Ortadoğu halklarının 12 klasik makamlarından biri olan “Rehavi”den oluşmaktadır.
Bilindiği gibi, Ortaçağ'da Doğu müzik biliminde makam sanatının teorik esaslarının incelenmesi mühim önem taşımaktadır. El-Farabi, İbn-i Sina, Sefieddin
Urmevi, Abdulkadir Marağayi, Abdurrahman Cami, Mirza Bey, Mir Muhsin
Nevvab gibi Doğu'nun büyük âlimlerinin müzik risaleleri bugün de kendi bilimsel
değerini koruyan kaynaklardandır.
Ancak, belirtmek gerekir ki, sözlü gelenekli profesyonel müzik sanatı Ortaçağ'da formalaşsa da, olduğu gibi kalmamıştır. O, hem çeşitli halkların müzik kültürlerinin, hem yorumculuk sanatının gelişmesi, hem de üstat sanatçıların yaratıcılığını etkisiyle deyişilmelere uğramıştır. Özellikle makamların içeriği, yapısı, yorumculuk özellikleri değişikliğe maruz kalmıştır ki, bunlar da makam sanatında
janrların gelişmesine katkıda bulunmuştur.
Genellikle, klasik makamların gelişme yolunun karşılaştırmalı şekilde incelenerek karakterize edilmesi oldukça etkili bir yol olup, eski dönemlerden bugüne
kadar bütün makamların ve makam şubelerinin, ayrıca diğer janrların değişikliğe
uğraması ve yeni vasıflarla zenginleşmesi sürecini izlemeyi sağlıyor.
XX yüzyıla kadar geçtiği gelişme yolunda makam sanatı evrime uğradığı gibi,
makama ait janrlar da yeni özellikler kazanmaışdır ki, biz günümüzde yorumculuk
sanatında sağlam yer tutan makam janrlarının bazı yönlerini vurgulamak isteriz.
Makamın janrlarından bahs etmişken, tabii ki, biz musikişünaslık araştırmalarında öne sürülen fikirlere, özellikle, Üzeyir Hacıbeyli'nin, Efrasiyab
Bederbeyli'nin, Memmedsaleh İsmailov'un, Ramiz Zöhrabov'un ve başkalarının
42
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
incelemelerine başvurarak, onların temelinde tatgigatımız için gerekli destgahların
ve küçük makamların janr özelliklerinie dair açıklama yapma getirmekteğiz.
Bilindiği gibi, günümüzde makam ifaçılığında makam-destgaha, küçük hacimli
makam, zerbi makam, renk ve tasnif janrları geniş şekilde yaygındır. Bunlar kendine özgün janrlar gibi şekillenmiştir ve her bir janr çok sayıda örneklerle temsil
edilmiştir.
Onu da söylemek gerekir ki, ister makam destgahların, ister küçük hacimli makamların hem vokal-enstrümantal, hem de enstrümantal yorumculuk seçenekleri
vardır ki, her iki halde kompozisyon yapısının temel yönleri muhafıza edilmektetir.
Makam destgahın janr özelliklerini incelemek için musikişünaslık eserlerinde
verilen açıklamalara dikkat çekelim. Destgaha janrının tarifini Ü.Hacıbeyli böyle
vermiştir: “Bence destgah kelimesinin bir anlamı Rusça “soorujeniye” (bina,
gurğu, yapı – B.R.) deyillen bir tabir ki, müzikte dahi mecazen o anlamda kullanılır, yani çeşitli makam parçaları birbirine yaraşmak ve uygun olmak şartıyla cem
bir destgah oluşturur. Bunların her parçasına bazen bölüm, bazen köşe ve bazen
avaz denir” (3, s. 217).
Musikişünaslıkda destgah kavramının anlatılmasında şube ve guşelerin, ayrıca,
renk ve tesniflerin destgah içindeki önemli rolü kendi açıklamasını buluyor. Bütün
bunlar birbiriyle bağlantılı şekilde izah olunarak, onların janr özellikleri de ortaya
çıkarılıyor.
Bu açıdan en çok işlenen terimler “şube” ve “köşe”dir ki, onlar destgahı oluşturan parçalar, bölümler gibi gösteriliyor. Bunların izahını E.Bedelbeyli'nin “Müzik
sözlüğü”nde buluyoruz: “Şube - makamat destgahının melodik ve makam (kök)
cehetince bitkin ve bağımsız bir parçasıdır” (2, s.82); “köşe - destgahlar bünyesinde şöbelerle sıra (şubeler kapsamında ya da şöbelerarası) bitkin ve anlaşılır melodik yapıya sahip vokal-enstrümantal epizod” (2, s.46) gibi tanımlanmaktadır.
E.Bedelbeyli`nin açıklamasında: “destgah - belli makam terkibine dahil olan
tüm şaxeler, şubeler, guşeler, redifler, renkler ve tesniflerin küll halinde, mantıksal
gelişme kuralı üzere organize toplamı” olarak verilir (2, s.36). “Destgaha” kelimesinin Arap, Fars dillerinde anlamı: dest - komplekt; gah - mevke, makam, mekan
demektir ki, bu da makam destgah biçiminin meğzini açıklıyor.
Bülbül'e göre, destgahlar birbirleriyle organik olarak bağlı olan ve mantıksal
olarak birbirinden başkasına geçen makamlardan ibarettir. Rus musikişünası
V.Belyayev destgahın yapısını dizi gibi yorumlayarak yazıyor: “Bu seride a) makam, b) ulus-şehir romans türünde profesyonel şairlerin sözlerine okunan tasnif
adını taşıyan şarkı ve başka) virtüöz şekilde işlenmiş dans-renk birleşiyor. Böyle
birleşme işte lad esasının ciddi planı ile yürütülüyor” (7, s.53; 6, s.153). Bu dipnotta da görüldüğü gibi, makam destgahın ayrı ayrı şubeleri de makam adlandırılır ve
birhisseli vokal-enstrümantal eserler gibi nitelendiriliyor.
Bununla birlikte, V.Belyayev gösteriyor ki, “edebiyatta ve söyleşide destgah
terimi çok zaman makam terimi ile deyiştirilir, çünkü destgah da kendi adını da-
43
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
yandığı laddan alır” (6, s.148). “Rast makamı” ve “Rast destgahı” gibi isimlerin
oluşması da bununla ilgilidir.
Musikişünas-alim Memmedsaleh İsmailov makam destgahlarını obrazlı dilde
“muhteşem bir müzik imaretine” benzetiyor. O yazıyor: “Makamları düzenleyen
çeşitli şube ve guşeler imaretin sütunlarını temsil edebilir. Makam ifasında kullanılan trel (zengule), mordent, forşlaq, “lal parmak” vesaire gibi melizm türleri müzik
imaretine ziynet veren desenlerden-ornamentlerden ibarettir. Nihayet, makam sesi
yapımında tekrarlama, sekvensiya, çeşitlilik, müzik ifadelerinin kvarta, kvinta ve
oktava aralıkları üzere yukarı taşımak gibi çeşitli ifade araçları bu imaretin kurulması için işlenen “inşaat malzemeleri”dır” (4, s.58).
Makam
destgahının
kompozisyon
yapısında
makam
şubelerinin
ardıcıllaşmasını, onların birbiriyle ilişkilendirilmesini, bir makamdan diğerine geçilmesini R.Zöhrabov yüze çıkarmış ve dayandırmıştır.
R.Zöhrabovun gösterdiği gibi, destgah iki janr grubunun - instrumental janrlar
(deramed ve renkler) grubunun ve vokal-enstrümantal janrlar (makam şube
guşeleri, tesnifler) grubunun örneklerini içermektedir. Özellikle destgah “Mayə”
şubesinden sonra gelen vokal-enstrümantal şubeler ve guşeler karmaşık yapıya
sahiptir. Onlar birbirinden kendi hacmine ve gelişmesine göre farklanır. Onlar ciddi
ardıcıllıkla vardiyalanırlar. Destgahda olan parçacıkların növbeleşmesi bu şekilde
olur: deramed, berdaşt, mayə, tasnif veya renk; sonraki makam şubeleri (köşe ve
avazlar dahil) tasnif ve renklerle sıralanır.
Böylece, makam destgahın kompozisyon yapısı bir takım geleneksel bölümlerden oluşur. Bu yapıda “Deramed”, “Berdaşt”, “Mayə” şubelerinin ardıcıllaşması
önemli şarttır. Bundan sonra makam şubeleri yükselen ardıcıllıkla makamın dayanak basamakları üzerinde tedrici gelişmeye dahil olunarak, tasnif ve renklerle
növbeleşir, kulminasiyadan sonra mutlak olarak, sonda makamın mayesine inme
gerçekleşiyor. Destgah özgü olan bu tür kompozisyon yapı özelliklerini “Rehab”
makamının XX yüzyılın ortalarına ait seçeneklerinde de izleyebiliriz.
Belirtmek gerekir ki, makam destgahların yapısında ciddi kanunauyğunlukların
olmasına rağmen, onun ifası sırasında belirli değişiklikler de gerçekleşir, ayrıca,
bazı şube ve guşeler iptal edilir, belli bir melodik cümle veya avaz bırakılıyor veya
yenisi ile değiştirilir. Fakat buna rağmen, kompozisyon yönünden, tüm destgahlar
birim sisteme sahiptir (5, s. 99).
Bu bakımdan “Rehab” destgahı da istisnalık teşkil etmemiştir. Öyle ki,
“Rehab” makamının yorumculuk seçeneklerinin analizi onun destgah yapısına
sahip olduğunu ortaya çıkarır.
Makam sanatında destgahlarla sıra, küçük hacimli makamlar da büyük önem
arz etmektedir. Makamın gelişme tarihinin araştırılması bu iki türe arasında doğrudan karşılıklı ilişkileri ortaya çıkarır.
R.Zöhrabov'un yazdığına göre, küçük hacimli makamlar serisine o makamlar
aittir ki, onlar destgahlara göre hacim itibariyle küçük, şube ve guşelerinin sayı
yönünden ise az sayıdadır. Genellikle, bu çeşit makamlara 3-5 şube veya guşe
44
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
çalınıb-okunur. Bunlarda genellikle makamın zil-bem-zil şubeleri veya aksine,
bem-zil-bem registrli şube guşeleri birbiriyle ardıcıllaşır. Destgahlarda olan geniş
gelişme, tedricen duygusal gerilimin oluşması ilkesi küçük biçimli makamlar için
özgü değildir (5, s.161-162.).
Küçük hacimli makamların izahına E.Bedelbeyli'nin “Müzik sözlüğü”nde de
rastlıyoruz. O, bu tip makamları “şaxə” isimlendirerek, bunu şöyle anlatıyor:
“mensup olduğu destgahın köküne (makamına) dayanarak ve bu destgaha
intonasiyaları alanında kalarak başına birkaç şubeden oluşan yeni bir destgah düzenleyen makamat şubelerinin toplamı: örneğin,” Şur “makamı dahilinde olan
“Dəşti”, “Ebu-eta” vb küçük destgahlar” (2, s.80).
Görüldüğü gibi, burada E.Bedelbeyli “şaxe” ve “küçük destgah” kavramlarını
ileri sürmekle, küçük hacimli makamların oluşumunu ve yapı özelliklerini göstermiştir.
R.Zöhrabov da bu konuya dikkat ederek, küçük makamların varoluşunun iki
yolunu göstermektetir. Birincisi, makam destgahın içeriğinden ayrılarak oluşan
yeni makam örnekleridir. İkincisi ise, destgahların değişikliğe uğrayarak
yığcamlaşmış içeriğini içeren örneklerdir. Öyle ki, Azerbaycan sözlü-profesyonel
müziğinde bazı makam destgahlarının sonradan küçük hacimli bağımsız makamlara dönüşmesi halleri görülmüştür.
Bu anlamda “Rehab” ve “Şehnaz” makamları örnek olabilir. Aynı makamlar
önceleri destgah biçiminde olmuştur. Sonradan çokterkibli “Rehab” ve “Şehnaz”ın
frekansı giderek azalmış ve sonuçta onlar az şube ve köşeli, küçük hacimli bağımsız makamlara ait edilmiştir (5, s.162).
R.Zöhrabov yazıyor, “Şüşter”de olduğu gibi, “Emiri” şubesi “Neva”da,
“Rehab”da, eski “Şur”da aynı perdeye, yani “mi” zarına istinaden çalınıb-okunur.
Artık belirttiğimiz gibi, “Rehab” makamı - “Şur” makam ailesinin bir üyesidir
ve makam ailesine ait olan bir takım makamlarla aynı makama dayanmaktadır ve
terkiblerine göre uyum içindedir. Bu bakımdan “Şur” makam ailesine dikkat çekmek gerekir.
“Şur” makam ailesine “Şur” destgahı yanı sıra, bir takım makamlar içerir:
“Rehab”, “Neva”, “Ebu-eta”, “Deşti”, “Bayatı-Kürd”, “Şehnaz” makamları,
“Semayi-Şems “, “Mani” ( “Osmani” ), “Arazbarı” zerbi-makamlarını göstermeliyiz.
Adı geçen makamlardan “Rehab”, “Neva” daha eski tarihe sahip makamlardır
ki, onların adına Ortaçağın 12 klasik makamları sırasında rastlıyoruz. “Ebu-eta”,
“Dəşti”, “Bayatı-Kürd”, “Şehnaz” küçük hacimli makamlardır. “Şur”a dayalı zerbimakamlardan: “Semayi-Şems”, “Mani” (“Osmani”), “Arazbarı” zerbi-makamlarını
göstermeliyiz.
Görüldüğü gibi, “Şur” makam ailesine dahil olan makamlarda şur makamının
esasen dört tonallığı kullanılır. Kvarta ilişkisinde Şur makamının sadece dört
tonallığı burada yer buluyor: “lya” şur - “re” şur - “sol” şur - “do” şur.
45
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
Makam ailelerinde makam-tonallıqların sistemleşdirilmesini ilk kez
Memmedsaleh İsmailov “Azerbaycan halk musikisinin janrları” eserinde incelemiştir (4). O, “Rast” ve “Segah” makam ailelerine mensup makamların
tonallıqlarının belli aralık ilişkisinde yerleştiğini ortaya çıkarmıştır.
Bütün makam ailelerinde olduğu gibi, “Şur” makam ailesinde de, elbette ki,
her makamın kendi yeri vardır. Her makam kendine makam-tonallıqda ifa olunduğu gibi, ayrıca, kendine özgü içeriğe, kompozisyon yapısına, sabitleşmiş melodikintonasiya özelliklerine sahiptir.
Bununla birlikte, bu makamların şube yapısının incelenmesi, böyle bir yönü ortaya çıkarır ki, her makamın kendine has şubeleri vardır. Bununla birlikte, diğer
makamlara geçiş sırasında, neredeyse aynı şöbeler kullanılır. Bunlar segahda kurulan “Şikesteyi-fars” ve “Müberriqe”, rasta kurulan “Eraq” ve diğer makam şubeleridir ki, bu şubeler aracılığıyla şurdan segah ve rasta bağlantılar olur. Bu da makamın içeriğinin zenginleşmesine hizmet etmektedir.
“Rehab” makamının içinde de bu yönleri görüyoruz. “Şikesteyi-fars” şubesinden sonra mutlaka “Müberriqe” şubesinin çalınıb-okunması gerekir. Aslında
“Müberriqe” işte “Şikesteyi-fars”ın sonlanmasıdır. “Şikesteyi-fars” işte
“Müberriqe” bölümü ile tamamlanmalıdır ki, bu da “Rehab” makamının içinde yer
buluyor.
“Eraq” ise “Rehab” makamının doruk şöbesidir. Hatırlatalım ki, o, bir şube gibi “Rast”, “Segah”, “Mahur-Hindi” destgahlarında da kulminasiyanı oluşturuyor.
“Eraq”dan sonra gelen “Qerai” kendi hacmi itibariyle küçüktür, köşe önemini taşımaktadır. “Rehab” makamından “Qerai” aracılığıyla zilden, yani “Eraq”dan tedricen beme inme süreci yaşanıyor. Onu da diyelim ki, “Rast”, “Mahur-Hindi” ve
başka makamlara da “Qerai” aynı işlevi yerine getiriyor.
“Rehab” makamından doruk şubeleri olan “Eraq” ve “Qerai”den sonra “Mesih'i” ve “Rehab ayak” (kadensiya) şubeleri ardıcıllaşır. Bu şubeler aracılığıyla artık
“Rehab”ın temel nokta-tonallığına - şura dönüş gerçekleşir.
Genellikle, “Rehab” destgahı dinleyiciye hoş duygusal etki gücü telkin eder.
“Rehab”ı dinledikde biz bir yandan, bem registrde sevgi-muhabbet hislerinin, diğer
yandan ise zil birimlerinde mücadele, kahramanlık ruhunu görüyoruz.
“Rehab” başka makamlardan kendinehas melodik çalarları, kompozisyon özellikleri ile ayrılır. R.Zöhrabovun kayıtlarına göre, hatta bu makama gazel seçmek
çok zor ve sorumludur. Seçilen gazel kendi içeriği, ritmik özellikleri açısından
“Rehab”ın müzik içeriğine, temkinli melodiyasına uymalıdır.
Bu yönü T.Bakıxanov da desteklemektedir. O yazıyor: “Rehavi” makamı oldukça zarif, ince ve lirik içeriğe sahiptir ve bu ince lirizm bu makamın sadece enstrümantal yorumculuk üslubunda değil, hanendelik üslubunda da kendini göstermektedir. Öyle ki, diğer lirik içerikli makamlara nispeten “Rehavi” makamı oldukça aheste, aram bir tarzda okunur ki, diğer makamlara bakıldığında onun okuma ve
ifa üslubu sanki ritmik bir makamın ifa üslubunu andırıyor. Ve işte bu inceliğe, bu
lirizme, bu oku ifaçılığı yüzünden “Rehavi” makamını asıl ve gerçek yolla okumak
46
KÜLTÜR EVRENİ - UNIVERSE OF CULTURE - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ
için makamı gerek onun ritmine uygun aruz vezninin belirli bir behrinde metin
bulup okumalıdır ki, bu incelik ve asıl gerçek ifa yöntemini dinleyiciye doğru şekilde erdirmiş olsun” (1).
Sonuç
Böylece, “Rehab” makamının özelliklerinin incelenmesi gösterdi ki, bu makamın hacminin küçülmesine rağmen, o, kendinde destgah belirtilerini koruyup saklamıştır ki, bu da kendini işte kompozisyon yapısının tedrici gelişiminde, diğer
makam-tonallıqlara keçidlerle zenginleşmesinde, mayəden kulminasiyaya kadar
olan gelişmenin süresinde göstermektedir .
KAYNAKÇA
1. Bakıxanov T.E. “Rehab” makamının kısa tarihi / / “Müzik dünyası” dergisi,
№ 1-2 (35), 2008. s.67.
2. Bedelbeyli E.B. Terim-monoqrafik müzik sözlüğü. Bakü, Bilim, 1969, 246 s.
3. Hacıbeyov Ü.E. Eserleri. II cilt. Bakü, AEA-nın yayını, 1965, 412 s.
4. İsmailov M.S. Azerbaycan halk müziğinin janrları. Bakü, Işık, 1984, 100 s.
5. Zöhrabov R.F. Makam. Bakü, Azerneşr, 1991, 218 s.
6. Беляев В.M. О музыкальном фольклоре и древней письменности. М.:
Сов. композиторов, 1971, 234 с.
Беляев В.M. Очерки по истории музыки народов СССР: в 2-х вып. М.:
Музгиз. Вып. 2: 1963, 340 с
47