türev piyasalar

Prof. Dr. Nurgül Chambers
Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
Öğretim Üyesi
TÜREV
PİYASALAR
Beta
Yayın No
İşletme-Ekonomi Dizisi
: 2202
: 344
2. Bası - Ekim 2007 - İSTANBUL
4. Basım (2. Bası’dan Tıpkı Basım) - Aralık 2012 - İSTANBUL
ISBN 978 - 605 - 377 - 120 - 3
Copyright© Bu kitabın bu basısı için Türkiye’deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım A.Ş.’ye
aittir. Her hakkı saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur.
Dizgi
Baskı - Cilt
Kapak Tasarım
: B e t a B a s ı m A . Ş .
: Yazın Basın Yayın Matbaacılık Trz.Tic.Ltd.Şti. (Sertifika No: 12028)
Çiftehavuzlar Cd. Maltepe Mh. Prestij İş Merkezi No: 27/806 K:9
Zeytinburnu/İSTANBUL
0212 565 01 22 - 0212 565 02 55
: Gülgonca Çarpık
Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş.
Narlıbahçe Sok. Damga Binası No: 11
Cağaloğlu - İSTANBUL
Tel : (0-212) 511 54 32 - 519 01 77
Fax: (0-212) 511 36 50
www.betayayincilik.com
iii
Sevgili eşim Gary'e…
iv
v
İKİNCİ BASKININ
ÖNSÖZÜ
Dünyada finansal piyasaların etkinliği son yıllarda büyük bir artış
göstermeye başlamıştır. Bu etkinlik yalnızca dünya ticaret hacmindeki
genişlemeden değil, aynı zamanda finans dünyasındaki yeniliklerden
kaynaklanmaktadır. Bu yeniliklerin başında da türev ürünler gelmektedir.
Türev piyasalarda işlem gören türev ürünlerin en önemli özelliği
risk yönetimine olanak sağlamalarıdır. Türkiye’deki yatırımcılar özellikle döviz kuru ve faiz riski ile karşı karşıya kaldıklarından, bu
riskleri giderebilecek veya azaltabilecek türev ürünlerini tanımaları ve
bunları uygulamaları kaçınılmaz görünmektedir. Özellikle Türkiye’de
dışa açılma sürecinin başladığı, Avrupa Birliği ile Gümrük Birliği’nin
sağlandığı, rekabet koşullarının ağırlaştığı bir dönemde, riskten kaçınmak amacıyla türev ürünlerden yararlanmanın, maliyetleri düşürmek
için önemli bir yol olarak görülmesi büyük önem taşımaktadır. Türev
piyasaların Türkiye’de işlerlik kazanmasının, ülkenin dünya finans
piyasaları ile bütünleşmesi açısından oldukça önemli bir aşama
olacağı düşünülmektedir.
Gelişmiş ülkelerde türev piyasaların nasıl çalıştığı, bu piyasalarda
işlem gören türev ürünlerin neler olduğu, bu ürünlerin hangi yararları
sağladığı ve bu konuda Türkiye’nin içinde bulunduğu durumun ne
olduğu hakkında Türkiye’de çeşitli kesimlerde bilgi düzeyinin sınırlı
olduğu görüşü yaygındır. Bu konudaki boşluğu biraz olsun giderebilmek amacıyla bu çalışma yapılmıştır.
Çalışmada ayrıca Türkiye’de çeşitli üniversitelerde konu ile ilgili
eğitim gören öğrencilere ve konuya ilgi duyan kişisel ve kurumsal
yatırımcılara ulaşmak amaçlanmıştır.
vi
Kitabın basımında büyük emeği geçen Sayın Seyhan Satar’a ve
Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. çalışanlarına teşekkürü bir borç
bilirim.
Moda, Eylül 2007
Prof. Dr. Nurgül CHAMBERS
vii
İÇİNDEKİLER
1. GİRİŞ ....................................................................................................
1
2. FUTURES VE FORWARD PİYASALAR .......................................
2.1. Genel Açıklama ..............................................................................
2.2. Futures Kontratlar...........................................................................
2.2.1. Genel Açıklama .....................................................................
2.2.2. Futures Piyasalarının İşleyişi ................................................
2.2.2.1. Futures Borsalar ve İşlemci Türleri .........................
2.2.2.2. Kontrat Büyüklüğü ..................................................
2.2.2.3. Pozisyon Kapatma ...................................................
2.2.2.4. Fiyat Kotaları ...........................................................
2.2.2.5. Günlük Fiyat Hareketi Limitleri ..............................
2.2.2.6. Teslim ......................................................................
2.2.2.7. Baz, Baz Riski ve Bazın Daralması .........................
2.2.2.8. Özel İşlem Bölümleri ve Koltuklar ..........................
2.2.2.9. Takas Odasının Rolü ................................................
2.2.2.10. Pazarı Belirleme ve Marjlar .....................................
2.2.3. Futures Kontratların Türleri ..................................................
2.2.3.1. Faiz Futures Kontratları ...........................................
2.2.3.2. Yabancı Para Futures Kontratları ............................
2.2.3.3. Borsa Endeks Futures Kontratları ............................
2.2.4. Futures Kontratların Fiyatlandırılması ..................................
2.2.4.1. Belirsizliğin Olmadığı Durumlarda Fiyatlama ........
2.2.4.2. Belirsizliğin Olduğu Durumlarda Fiyatlama ...........
2.2.4.3. Uzun Süreli Faiz Futures Kontratların
Fiyatlandırılması .....................................................
2.2.4.4. Yabancı Para Futures Kontratların
Fiyatlandırılması .....................................................
5
5
6
6
7
7
8
8
9
9
10
10
12
12
13
15
15
22
24
25
25
29
2.2.4.5. Borsa Endeks Futures Kontratların
Fiyatlandırılması ......................................................
2.3. Forward Kontratlar .........................................................................
32
38
40
42
viii
2.3.1. Genel Açıklama .....................................................................
2.3.2. Yabancı Para Forward Kontratları ........................................
2.3.2.1. Forward Primleri ve İskontoları ...............................
2.3.2.2. Faiz Oranları Kullanılarak Forward Kurun
Hesaplanması ...........................................................
2.3.3. Forward Faiz Anlaşmaları .....................................................
2.3.3.1. Forward Oranların Hesaplanması ............................
2.3.3.2. Faiz Forward Anlaşmalarındaki Ödemelerin
Hesaplanması ...........................................................
2.4. Futures ve Forward Kontratların Karşılaştırılması .........................
42
43
43
46
47
48
50
52
3. OPSİYONLAR .................................................................................... 57
3.1. Genel Açıklama ............................................................................. 57
3.2. Opsiyon Piyasalarının İşleyişi ....................................................... 58
3.2.1. Borsada İşlem Gören Opsiyonlar ve Tezgâhüstü Opsiyonlar 58
3.2.2. Opsiyonda Taraflar ............................................................. 59
3.2.3. Alış Opsiyonları, Satış Opsiyonları .................................... 60
3.2.4. Kullanım Fiyatı ................................................................... 66
3.2.5. İşlem Tarihi......................................................................... 67
3.2.6. Parada, Para Dışı ve Başabaş Opsiyonlar ........................... 67
3.2.7. Opsiyon Takas Kurumu ...................................................... 69
3.2.8. Opsiyon İşlemcileri............................................................. 69
3.2.9. Marjlar ................................................................................ 71
3.3. Opsiyon Alım Satım Stratejileri .................................................... 73
3.3.1. Spreads................................................................................ 73
3.3.2. Straddle ............................................................................... 82
3.3.3. Straps and Strips ................................................................. 83
3.3.4. Strangles ............................................................................. 84
3.4. Opsiyon Türleri ............................................................................. 85
3.4.1. Yabancı Para Opsiyonları ................................................... 85
3.4.2. Faiz Opsiyonları ................................................................. 87
3.4.3. Borsa Endeks Opsiyonları .................................................. 89
3.4.4. Futures Opsiyonları ............................................................ 90
3.5. Opsiyonların Fiyatlandırılması ...................................................... 91
3.5.1. Opsiyon Fiyatlama İlkeleri ................................................. 91
ix
3.5.1.1. Opsiyon Fiyatlamasını Etkileyen Faktörler...........
3.5.1.2. Opsiyon Değeri .....................................................
3.5.1.3. Opsiyon Fiyatları İçin En Yüksek ve En Düşük
Sınırlar ..................................................................
3.5.2. Opsiyonların Fiyatlandırılmasında Binomial Modeli ...........
3.5.3. Opsiyonların Fiyatlandırılmasında Black-Scholes Modeli ...
3.5.3.1. Beklenen Getiri ........................................................
3.5.3.2. Değişkenlik Ölçümü ................................................
3.5.3.3. Black-Sholes Modelinin Analizi ..............................
3.5.3.4. Black-Scholes Modelinin Yabancı Para
Opsiyonlarına Uygulanması....................................
3.5.3.5. Black-Scholes Modelinin Borsa Endeks
Opsiyonlarına Uygulanması....................................
3.5.4. Opsiyon Fiyatlarının Duyarlılığı ...........................................
3.5.4.1. Delta .........................................................................
3.5.4.2. Gamma .....................................................................
3.5.4.3. Theta ........................................................................
3.5.4.4. Vega .........................................................................
3.5.4.5. Lambda ....................................................................
91
95
97
101
106
107
108
112
116
116
118
118
119
120
120
120
4. SWAPLAR ........................................................................................... 123
4.1. Genel Açıklama .............................................................................
4.2. Swap Piyasalarının İşleyişi ............................................................
4.2.1. Finansal Aracının Rolü .......................................................
4.2.2. Swap Depoları ....................................................................
4.2.3. Fiyatların Kote Edilmesi .....................................................
4.2.4. Pazarı Belirleyiciler ve Brokerler .......................................
4.3. Swap Türleri ..................................................................................
4.3.1. Faiz Swapları ......................................................................
4.3.2. Para Swapları ......................................................................
4.3.3. Paralel Borçlar ....................................................................
4.3.4. Karşılıklı Borçlar ................................................................
4.3.5. Varlık Swapları ...................................................................
4.3.6. Swap Opsiyonları ...............................................................
4.3.7. Uzun Vadeli Forward Döviz Anlaşmaları ..........................
123
124
124
124
125
126
127
127
132
135
136
137
138
140
x
4.3.8. Kokteyl Swapları ...............................................................
4.3.9. Para ve Faiz Swapları ........................................................
4.4. Swapların Yararları .......................................................................
4.5. Swap İşlemindeki Riskler ..............................................................
4.6. Swapların Fiyatlandırılması ..........................................................
4.6.1. Faiz Swaplarının Fiyatlandırılması .....................................
4.6.2. Para Swaplarının Fiyatlandırılması ....................................
140
141
141
144
146
146
150
5. PİYASA STRATEJİLERİ ..................................................................
5.1. Genel Açıklama .............................................................................
5.2. Hedging .........................................................................................
5.2.1. Genel Açıklama ..................................................................
5.2.2. Hedging'in Temel Prensipleri .............................................
5.2.2.1. Kontrat Seçimi.......................................................
5.2.2.2. Kısa Pozisyon Durumunda Hedge ........................
5.2.2.3. Uzun Pozisyon Durumunda Hedge .......................
5.2.2.4. Öngörülen Hedge ..................................................
5.2.2.5. Baz Riski ...............................................................
5.2.3. Hedge Oranının Belirlenmesi .............................................
5.2.4. Futures Kontratlar Kullanılarak Yapılan Hedging .............
5.2.5. Opsiyonlar Kullanılarak Yapılan Hedging .........................
5.3. Arbitraj ..........................................................................................
5.3.1. Genel Açıklama ..................................................................
5.3.2. Arbitrajın Temel Prensipleri ...............................................
5.3.2.1. Kısa Arbitraj ve Uzun Arbitraj ..............................
5.3.2.2. Teslimi En Ucuz Tahvil ve Wild Card ..................
5.3.2.3. Öngörülen Repo Oranı ..........................................
5.3.3. Futures Kontratlar Kullanılarak Yapılan Arbitraj ..............
5.3.4. Opsiyonlar Kullanılarak Yapılan Arbitraj ..........................
5.4. Spekülasyon...................................................................................
5.4.1. Genel Açıklama ..................................................................
5.4.2. Futures Kontratlar Kullanılarak Yapılan Spekülasyon .......
5.4.3. Opsiyonlar Kullanılarak Yapılan Spekülasyon ..................
153
153
153
153
154
154
155
156
157
158
160
163
168
174
174
175
175
176
177
179
182
185
185
186
187
6. TÜREV PİYASALAR VE TÜRKİYE............................................... 191
6.1. Genel Açıklama .............................................................................. 191
xi
6.2. Türev Piyasalarla İlgili Yasal Düzenlemeler..................................
6.3. Türkiye'de Vadeli İşlemler Piyasasının İşleyiş Özelliklerinin
Belirlenmesi...................................................................................
6.3.1. Vadeli İşlemler Piyasasında İşlem Görecek Türev
Ürünler .............................................................................
6.3.2. Vadeli İşlemler Piyasası Üyelik Türleri ...........................
6.3.3. Vadeli İşlemler Piyasası Seansları ...................................
6.3.4. Vadeli İşlemler Piyasa Yapıcılığı ....................................
6.3.5. Alım Satım Sistemine Girilebilen Emir Türleri ...............
6.3.6. Vadeli İşlemler Piyasası Üye Temsilci Türleri ................
6.3.7. Sistem Kullanıcılarının İletişimi ......................................
6.3.8. Vadeli İşlemler Piyasasında Risk Yönetimi ....................
6.3.9. Vadeli İşlemler Piyasası Alım Satım Sistemi ile
Takasbank'ın İletişimi ......................................................
6.3.10. Üye Temsilcilerinin Seans Sırasında Erişebileceği
Veriler ..............................................................................
6.3.11. Vadeli İşlemler Piyasası Üye Temsilci Ekranının
Sağladığı Kolaylıklar .......................................................
6.3.12. Üye Temsilcilerine Sağlanan Diğer Kolaylıklar ..............
6.3.13. Vadeli İşlemler Piyasası Raporları ...................................
6.3.14. Vadeli İşlemler Piyasası Alım Satım Sisteminin
İMKB Bünyesindeki Diğer Piyasalarla İletişimi ............
6.4. Türev Ürünlerin Türkiye'de Uygulanma Durumu .........................
6.5. Türev Ürünlerin Türkiye'de Uygulanmasına İlişkin Örnekler ......
6.5.1. Forward İşleminin Uygulanmasına İlişkin Örnekler ..........
6.5.2. Swap İşleminin Uygulanmasına İlişkin Örnekler ...............
6.5.3. Opsiyonların Uygulanmasına İlişkin Örnekler ...................
6.6. Türkiye'de Türev Ürünlerin Uygulanması Konusunda Alınması
Gereken Önlemler ..........................................................................
191
196
196
197
198
200
201
203
204
204
206
207
209
209
209
210
210
213
213
218
224
228
SÖZLÜK .............................................................................................. 231
YARARLANILAN KAYNAKLAR ................................................... 241
xii
xiii
ŞEKİLLER
Şekil 2.1
Şekil 2.2
Şekil 2.3
Şekil 2.4
Şekil 3.1
Şekil 3.2
Şekil 3.3
Şekil 3.4
Şekil 3.5
Şekil 3.6
Şekil 3.7
Şekil 3.8
Şekil 3.9
Şekil 3.10
Şekil 3.11
Şekil 3.12
Şekil 3.13
Şekil 3.14
Şekil 3.15
Şekil 3.16
Şekil 4.1
Şekil 4.2
Şekil 4.3
Şekil 4.4
Şekil 4.5
Şekil 4.6
Şekil 4.7
Şekil 4.8
:
:
:
:
:
:
Futures kontratta contango ve backwardation.
Getiri eğrileri.
Cari ve beklenen faiz oranları arasındaki ilişki.
Forward ve spot faiz oranlarını gösteren zaman periyodu.
Call ve put opsiyonlarda hak ve yükümlülükler.
Call opsiyondaki uzun pozisyon. (Call opsiyon satın
alınmasından elde edilen kâr).
: Call opsiyondaki kısa pozisyon. (Call opsiyon satılmasından
elde edilen kâr).
: Put opsiyondaki uzun pozisyon. (Put opsiyon satın
alınmasından elde edilen kâr).
: Put opsiyondaki kısa pozisyon. (Put opsiyon satılmasından
elde edilen kâr).
: Call opsiyonun parada, paradışı ve başabaşta olma durumu.
: Put opsiyonun parada, paradışı ve başabaşta olma durumu.
: Call opsiyon kullanılarak yaratılan boğa spreadi.
: Put opsiyon kullanılarak yaratılan boğa spreadi.
: Call opsiyon kullanılarak yaratılan ayı spreadi.
: Put opsiyon kullanılarak yaratılan ayı spreadi.
: Call opsiyon kullanılarak yaratılan kelebek spreadi.
: Put opsiyon kullanılarak yaratılan kelebek spreadi.
: Bir straddle pozisyonu.
: Strap ve strip pozisyonlarından elde edilen kâr.
: Bir strangle pozisyonu.
: A ve B şirketleri arasında doğrudan faiz swapı anlaşması.
: Doğrudan swap anlaşmasında borç verenlerin dikkate alındığı
faiz swapı.
: Finansal aracı ve borç verenler dikkate alındığında faiz swapı.
: Bir para swapı örneği.
: Para swapının başlangıcında ana paraların el değiştirmesi.
: Para swapının sonunda ana paraların el değiştirmesi.
: Paralel borç anlaşmaları.
: Karşılıklı borç anlaşması.
xiv
Şekil 4.9
Şekil 4.10
Şekil 5.1
Şekil 5.2
Şekil 5.3
Şekil 5.4
Şekil 5.5
:
:
:
:
:
:
:
Varlık swapları.
Swaplarda ters işleme gidilmesi.
Put opsiyon kullanarak riske karşı korunma.
Uzun put ve kısa call opsiyonların karşılaştırılması.
Elde tutulan paranın kazanç ve kayıp durumu.
Put opsiyonun kazanç ve kayıp durumu.
Elde tutulan sterlin ve put opsiyonun bileşimi.
TABLOLAR
xv
Tablo 2.1 :
Tablo 2.2 :
Tablo 3.1 :
Tablo 3.2 :
Tablo 3.3 :
Tablo 3.4 :
Tablo 3.5 :
Tablo 3.6 :
Tablo 4.1 :
Tablo 4.2 :
Tablo 4.3 :
Tablo 4.4 :
Tablo 5.1 :
Tablo 6.1
Tablo 6.2
Pazarı Belirleme
Sterline Karşı Dolar Spot ve Forward Kurları
Call Opsiyon Satın Alınmasından Elde Edilen Sonuçlar
Put Opsiyon Satın Alınmasından Elde Edilen Sonuçlar
Boğa Spreadinden Elde Edilen Getiri
Ayı Spreadinden Elde Edilen Getiri
Her Bir Faktörün Opsiyon Fiyatına Etkisi
Tarihsel Değişkenlik İçin Veriler
Swap Opsiyonları
Swapların Fiyatlandırılması
Swap İçin Fiyat Kotasyonu
US ve DM Swapında Fiyat Kotasyonu
Baz Riski Altında Yapılan Kısa Hedge ile Elde Edilen
Kâr/Zarar Durumu
: Denge Fiyatının Bulunması
: Türkiye'de Bankaların Yaptıkları Türev İşlemleri
iii
Sevgili eşim Gary'e…
iv
v
İKİNCİ BASKININ
ÖNSÖZÜ
Dünyada finansal piyasaların etkinliği son yıllarda büyük bir artış
göstermeye başlamıştır. Bu etkinlik yalnızca dünya ticaret hacmindeki
genişlemeden değil, aynı zamanda finans dünyasındaki yeniliklerden
kaynaklanmaktadır. Bu yeniliklerin başında da türev ürünler gelmektedir.
Türev piyasalarda işlem gören türev ürünlerin en önemli özelliği
risk yönetimine olanak sağlamalarıdır. Türkiye’deki yatırımcılar özellikle döviz kuru ve faiz riski ile karşı karşıya kaldıklarından, bu
riskleri giderebilecek veya azaltabilecek türev ürünlerini tanımaları ve
bunları uygulamaları kaçınılmaz görünmektedir. Özellikle Türkiye’de
dışa açılma sürecinin başladığı, Avrupa Birliği ile Gümrük Birliği’nin
sağlandığı, rekabet koşullarının ağırlaştığı bir dönemde, riskten kaçınmak amacıyla türev ürünlerden yararlanmanın, maliyetleri düşürmek
için önemli bir yol olarak görülmesi büyük önem taşımaktadır. Türev
piyasaların Türkiye’de işlerlik kazanmasının, ülkenin dünya finans
piyasaları ile bütünleşmesi açısından oldukça önemli bir aşama
olacağı düşünülmektedir.
Gelişmiş ülkelerde türev piyasaların nasıl çalıştığı, bu piyasalarda
işlem gören türev ürünlerin neler olduğu, bu ürünlerin hangi yararları
sağladığı ve bu konuda Türkiye’nin içinde bulunduğu durumun ne
olduğu hakkında Türkiye’de çeşitli kesimlerde bilgi düzeyinin sınırlı
olduğu görüşü yaygındır. Bu konudaki boşluğu biraz olsun giderebilmek amacıyla bu çalışma yapılmıştır.
Çalışmada ayrıca Türkiye’de çeşitli üniversitelerde konu ile ilgili
eğitim gören öğrencilere ve konuya ilgi duyan kişisel ve kurumsal
yatırımcılara ulaşmak amaçlanmıştır.
vi
Kitabın basımında büyük emeği geçen Sayın Seyhan Satar’a ve
Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. çalışanlarına teşekkürü bir borç
bilirim.
Moda, Eylül 2007
Prof. Dr. Nurgül CHAMBERS
vii
İÇİNDEKİLER
1. GİRİŞ ....................................................................................................
1
2. FUTURES VE FORWARD PİYASALAR .......................................
2.1. Genel Açıklama ..............................................................................
2.2. Futures Kontratlar...........................................................................
2.2.1. Genel Açıklama .....................................................................
2.2.2. Futures Piyasalarının İşleyişi ................................................
2.2.2.1. Futures Borsalar ve İşlemci Türleri .........................
2.2.2.2. Kontrat Büyüklüğü ..................................................
2.2.2.3. Pozisyon Kapatma ...................................................
2.2.2.4. Fiyat Kotaları ...........................................................
2.2.2.5. Günlük Fiyat Hareketi Limitleri ..............................
2.2.2.6. Teslim ......................................................................
2.2.2.7. Baz, Baz Riski ve Bazın Daralması .........................
2.2.2.8. Özel İşlem Bölümleri ve Koltuklar ..........................
2.2.2.9. Takas Odasının Rolü ................................................
2.2.2.10. Pazarı Belirleme ve Marjlar .....................................
2.2.3. Futures Kontratların Türleri ..................................................
2.2.3.1. Faiz Futures Kontratları ...........................................
2.2.3.2. Yabancı Para Futures Kontratları ............................
2.2.3.3. Borsa Endeks Futures Kontratları ............................
2.2.4. Futures Kontratların Fiyatlandırılması ..................................
2.2.4.1. Belirsizliğin Olmadığı Durumlarda Fiyatlama ........
2.2.4.2. Belirsizliğin Olduğu Durumlarda Fiyatlama ...........
2.2.4.3. Uzun Süreli Faiz Futures Kontratların
Fiyatlandırılması .....................................................
2.2.4.4. Yabancı Para Futures Kontratların
Fiyatlandırılması .....................................................
5
5
6
6
7
7
8
8
9
9
10
10
12
12
13
15
15
22
24
25
25
29
2.2.4.5. Borsa Endeks Futures Kontratların
Fiyatlandırılması ......................................................
2.3. Forward Kontratlar .........................................................................
32
38
40
42
viii
2.3.1. Genel Açıklama .....................................................................
2.3.2. Yabancı Para Forward Kontratları ........................................
2.3.2.1. Forward Primleri ve İskontoları ...............................
2.3.2.2. Faiz Oranları Kullanılarak Forward Kurun
Hesaplanması ...........................................................
2.3.3. Forward Faiz Anlaşmaları .....................................................
2.3.3.1. Forward Oranların Hesaplanması ............................
2.3.3.2. Faiz Forward Anlaşmalarındaki Ödemelerin
Hesaplanması ...........................................................
2.4. Futures ve Forward Kontratların Karşılaştırılması .........................
42
43
43
46
47
48
50
52
3. OPSİYONLAR .................................................................................... 57
3.1. Genel Açıklama ............................................................................. 57
3.2. Opsiyon Piyasalarının İşleyişi ....................................................... 58
3.2.1. Borsada İşlem Gören Opsiyonlar ve Tezgâhüstü Opsiyonlar 58
3.2.2. Opsiyonda Taraflar ............................................................. 59
3.2.3. Alış Opsiyonları, Satış Opsiyonları .................................... 60
3.2.4. Kullanım Fiyatı ................................................................... 66
3.2.5. İşlem Tarihi......................................................................... 67
3.2.6. Parada, Para Dışı ve Başabaş Opsiyonlar ........................... 67
3.2.7. Opsiyon Takas Kurumu ...................................................... 69
3.2.8. Opsiyon İşlemcileri............................................................. 69
3.2.9. Marjlar ................................................................................ 71
3.3. Opsiyon Alım Satım Stratejileri .................................................... 73
3.3.1. Spreads................................................................................ 73
3.3.2. Straddle ............................................................................... 82
3.3.3. Straps and Strips ................................................................. 83
3.3.4. Strangles ............................................................................. 84
3.4. Opsiyon Türleri ............................................................................. 85
3.4.1. Yabancı Para Opsiyonları ................................................... 85
3.4.2. Faiz Opsiyonları ................................................................. 87
3.4.3. Borsa Endeks Opsiyonları .................................................. 89
3.4.4. Futures Opsiyonları ............................................................ 90
3.5. Opsiyonların Fiyatlandırılması ...................................................... 91
3.5.1. Opsiyon Fiyatlama İlkeleri ................................................. 91
ix
3.5.1.1. Opsiyon Fiyatlamasını Etkileyen Faktörler...........
3.5.1.2. Opsiyon Değeri .....................................................
3.5.1.3. Opsiyon Fiyatları İçin En Yüksek ve En Düşük
Sınırlar ..................................................................
3.5.2. Opsiyonların Fiyatlandırılmasında Binomial Modeli ...........
3.5.3. Opsiyonların Fiyatlandırılmasında Black-Scholes Modeli ...
3.5.3.1. Beklenen Getiri ........................................................
3.5.3.2. Değişkenlik Ölçümü ................................................
3.5.3.3. Black-Sholes Modelinin Analizi ..............................
3.5.3.4. Black-Scholes Modelinin Yabancı Para
Opsiyonlarına Uygulanması....................................
3.5.3.5. Black-Scholes Modelinin Borsa Endeks
Opsiyonlarına Uygulanması....................................
3.5.4. Opsiyon Fiyatlarının Duyarlılığı ...........................................
3.5.4.1. Delta .........................................................................
3.5.4.2. Gamma .....................................................................
3.5.4.3. Theta ........................................................................
3.5.4.4. Vega .........................................................................
3.5.4.5. Lambda ....................................................................
91
95
97
101
106
107
108
112
116
116
118
118
119
120
120
120
4. SWAPLAR ........................................................................................... 123
4.1. Genel Açıklama .............................................................................
4.2. Swap Piyasalarının İşleyişi ............................................................
4.2.1. Finansal Aracının Rolü .......................................................
4.2.2. Swap Depoları ....................................................................
4.2.3. Fiyatların Kote Edilmesi .....................................................
4.2.4. Pazarı Belirleyiciler ve Brokerler .......................................
4.3. Swap Türleri ..................................................................................
4.3.1. Faiz Swapları ......................................................................
4.3.2. Para Swapları ......................................................................
4.3.3. Paralel Borçlar ....................................................................
4.3.4. Karşılıklı Borçlar ................................................................
4.3.5. Varlık Swapları ...................................................................
4.3.6. Swap Opsiyonları ...............................................................
4.3.7. Uzun Vadeli Forward Döviz Anlaşmaları ..........................
123
124
124
124
125
126
127
127
132
135
136
137
138
140
x
4.3.8. Kokteyl Swapları ...............................................................
4.3.9. Para ve Faiz Swapları ........................................................
4.4. Swapların Yararları .......................................................................
4.5. Swap İşlemindeki Riskler ..............................................................
4.6. Swapların Fiyatlandırılması ..........................................................
4.6.1. Faiz Swaplarının Fiyatlandırılması .....................................
4.6.2. Para Swaplarının Fiyatlandırılması ....................................
140
141
141
144
146
146
150
5. PİYASA STRATEJİLERİ ..................................................................
5.1. Genel Açıklama .............................................................................
5.2. Hedging .........................................................................................
5.2.1. Genel Açıklama ..................................................................
5.2.2. Hedging'in Temel Prensipleri .............................................
5.2.2.1. Kontrat Seçimi.......................................................
5.2.2.2. Kısa Pozisyon Durumunda Hedge ........................
5.2.2.3. Uzun Pozisyon Durumunda Hedge .......................
5.2.2.4. Öngörülen Hedge ..................................................
5.2.2.5. Baz Riski ...............................................................
5.2.3. Hedge Oranının Belirlenmesi .............................................
5.2.4. Futures Kontratlar Kullanılarak Yapılan Hedging .............
5.2.5. Opsiyonlar Kullanılarak Yapılan Hedging .........................
5.3. Arbitraj ..........................................................................................
5.3.1. Genel Açıklama ..................................................................
5.3.2. Arbitrajın Temel Prensipleri ...............................................
5.3.2.1. Kısa Arbitraj ve Uzun Arbitraj ..............................
5.3.2.2. Teslimi En Ucuz Tahvil ve Wild Card ..................
5.3.2.3. Öngörülen Repo Oranı ..........................................
5.3.3. Futures Kontratlar Kullanılarak Yapılan Arbitraj ..............
5.3.4. Opsiyonlar Kullanılarak Yapılan Arbitraj ..........................
5.4. Spekülasyon...................................................................................
5.4.1. Genel Açıklama ..................................................................
5.4.2. Futures Kontratlar Kullanılarak Yapılan Spekülasyon .......
5.4.3. Opsiyonlar Kullanılarak Yapılan Spekülasyon ..................
153
153
153
153
154
154
155
156
157
158
160
163
168
174
174
175
175
176
177
179
182
185
185
186
187
6. TÜREV PİYASALAR VE TÜRKİYE............................................... 191
6.1. Genel Açıklama .............................................................................. 191
xi
6.2. Türev Piyasalarla İlgili Yasal Düzenlemeler..................................
6.3. Türkiye'de Vadeli İşlemler Piyasasının İşleyiş Özelliklerinin
Belirlenmesi...................................................................................
6.3.1. Vadeli İşlemler Piyasasında İşlem Görecek Türev
Ürünler .............................................................................
6.3.2. Vadeli İşlemler Piyasası Üyelik Türleri ...........................
6.3.3. Vadeli İşlemler Piyasası Seansları ...................................
6.3.4. Vadeli İşlemler Piyasa Yapıcılığı ....................................
6.3.5. Alım Satım Sistemine Girilebilen Emir Türleri ...............
6.3.6. Vadeli İşlemler Piyasası Üye Temsilci Türleri ................
6.3.7. Sistem Kullanıcılarının İletişimi ......................................
6.3.8. Vadeli İşlemler Piyasasında Risk Yönetimi ....................
6.3.9. Vadeli İşlemler Piyasası Alım Satım Sistemi ile
Takasbank'ın İletişimi ......................................................
6.3.10. Üye Temsilcilerinin Seans Sırasında Erişebileceği
Veriler ..............................................................................
6.3.11. Vadeli İşlemler Piyasası Üye Temsilci Ekranının
Sağladığı Kolaylıklar .......................................................
6.3.12. Üye Temsilcilerine Sağlanan Diğer Kolaylıklar ..............
6.3.13. Vadeli İşlemler Piyasası Raporları ...................................
6.3.14. Vadeli İşlemler Piyasası Alım Satım Sisteminin
İMKB Bünyesindeki Diğer Piyasalarla İletişimi ............
6.4. Türev Ürünlerin Türkiye'de Uygulanma Durumu .........................
6.5. Türev Ürünlerin Türkiye'de Uygulanmasına İlişkin Örnekler ......
6.5.1. Forward İşleminin Uygulanmasına İlişkin Örnekler ..........
6.5.2. Swap İşleminin Uygulanmasına İlişkin Örnekler ...............
6.5.3. Opsiyonların Uygulanmasına İlişkin Örnekler ...................
6.6. Türkiye'de Türev Ürünlerin Uygulanması Konusunda Alınması
Gereken Önlemler ..........................................................................
191
196
196
197
198
200
201
203
204
204
206
207
209
209
209
210
210
213
213
218
224
228
SÖZLÜK .............................................................................................. 231
YARARLANILAN KAYNAKLAR ................................................... 241
xii
xiii
ŞEKİLLER
Şekil 2.1
Şekil 2.2
Şekil 2.3
Şekil 2.4
Şekil 3.1
Şekil 3.2
Şekil 3.3
Şekil 3.4
Şekil 3.5
Şekil 3.6
Şekil 3.7
Şekil 3.8
Şekil 3.9
Şekil 3.10
Şekil 3.11
Şekil 3.12
Şekil 3.13
Şekil 3.14
Şekil 3.15
Şekil 3.16
Şekil 4.1
Şekil 4.2
Şekil 4.3
Şekil 4.4
Şekil 4.5
Şekil 4.6
Şekil 4.7
Şekil 4.8
:
:
:
:
:
:
Futures kontratta contango ve backwardation.
Getiri eğrileri.
Cari ve beklenen faiz oranları arasındaki ilişki.
Forward ve spot faiz oranlarını gösteren zaman periyodu.
Call ve put opsiyonlarda hak ve yükümlülükler.
Call opsiyondaki uzun pozisyon. (Call opsiyon satın
alınmasından elde edilen kâr).
: Call opsiyondaki kısa pozisyon. (Call opsiyon satılmasından
elde edilen kâr).
: Put opsiyondaki uzun pozisyon. (Put opsiyon satın
alınmasından elde edilen kâr).
: Put opsiyondaki kısa pozisyon. (Put opsiyon satılmasından
elde edilen kâr).
: Call opsiyonun parada, paradışı ve başabaşta olma durumu.
: Put opsiyonun parada, paradışı ve başabaşta olma durumu.
: Call opsiyon kullanılarak yaratılan boğa spreadi.
: Put opsiyon kullanılarak yaratılan boğa spreadi.
: Call opsiyon kullanılarak yaratılan ayı spreadi.
: Put opsiyon kullanılarak yaratılan ayı spreadi.
: Call opsiyon kullanılarak yaratılan kelebek spreadi.
: Put opsiyon kullanılarak yaratılan kelebek spreadi.
: Bir straddle pozisyonu.
: Strap ve strip pozisyonlarından elde edilen kâr.
: Bir strangle pozisyonu.
: A ve B şirketleri arasında doğrudan faiz swapı anlaşması.
: Doğrudan swap anlaşmasında borç verenlerin dikkate alındığı
faiz swapı.
: Finansal aracı ve borç verenler dikkate alındığında faiz swapı.
: Bir para swapı örneği.
: Para swapının başlangıcında ana paraların el değiştirmesi.
: Para swapının sonunda ana paraların el değiştirmesi.
: Paralel borç anlaşmaları.
: Karşılıklı borç anlaşması.
xiv
Şekil 4.9
Şekil 4.10
Şekil 5.1
Şekil 5.2
Şekil 5.3
Şekil 5.4
Şekil 5.5
:
:
:
:
:
:
:
Varlık swapları.
Swaplarda ters işleme gidilmesi.
Put opsiyon kullanarak riske karşı korunma.
Uzun put ve kısa call opsiyonların karşılaştırılması.
Elde tutulan paranın kazanç ve kayıp durumu.
Put opsiyonun kazanç ve kayıp durumu.
Elde tutulan sterlin ve put opsiyonun bileşimi.
TABLOLAR
xv
Tablo 2.1 :
Tablo 2.2 :
Tablo 3.1 :
Tablo 3.2 :
Tablo 3.3 :
Tablo 3.4 :
Tablo 3.5 :
Tablo 3.6 :
Tablo 4.1 :
Tablo 4.2 :
Tablo 4.3 :
Tablo 4.4 :
Tablo 5.1 :
Tablo 6.1
Tablo 6.2
Pazarı Belirleme
Sterline Karşı Dolar Spot ve Forward Kurları
Call Opsiyon Satın Alınmasından Elde Edilen Sonuçlar
Put Opsiyon Satın Alınmasından Elde Edilen Sonuçlar
Boğa Spreadinden Elde Edilen Getiri
Ayı Spreadinden Elde Edilen Getiri
Her Bir Faktörün Opsiyon Fiyatına Etkisi
Tarihsel Değişkenlik İçin Veriler
Swap Opsiyonları
Swapların Fiyatlandırılması
Swap İçin Fiyat Kotasyonu
US ve DM Swapında Fiyat Kotasyonu
Baz Riski Altında Yapılan Kısa Hedge ile Elde Edilen
Kâr/Zarar Durumu
: Denge Fiyatının Bulunması
: Türkiye'de Bankaların Yaptıkları Türev İşlemleri