hongo Döşeme

T.C.
KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI
Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü
28.
KAZI SONUÇLARI
TOPLANTISI
2. CİLT
29 MAYIS - 2 HAZİRAN 2006
ÇANAKKALE
T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayın No : 3079-2
Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayın No: 121-2
YAYINA HAZIRLAYANLAR
Birnur KORAL
Dr. Haydar DÖNMEZ
Mahmut AKPINAR
Kapak ve Uygulama
Suna HÖKENEK
ISBN:
ISSN:
978-975-17-3244-6 (2. Cilt)
978-975-17-3242-2
1017-7655
Kapak Fotoğrafı: Sebastiana LAGONA
Kyme, 2004
Not : Kazı raporları, dil ve yazım açısından Klâsik Filolog Dr. Haydar Dönmez
tarafından denetlenmiştir. Yayımlanan yazıların içeriğinden yazarları
sorumludur.
KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI
DÖSİMM BASIMEVİ
ANKARA-2007
2005 YILI DİYARBAKIR İLİ,
SALAT CAMİİ YANI KAZISI
Yutaka MİYAKE*
2005 yılı Diyarbakır İli Salat Camii yanı kazısı, Kültür ve Turizm Bakanlığı
Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün izniyle, Diyarbakır Müze
Müdürlüğü’nün denetiminde, Japonya Bilim Teşvik Kurumu’nun maddî desteği
ile (Bağış No. 15401028), Tokyo Kaseigakuin Üniversitesi’nce oluşturulan
ekibimiz tarafından gerçekleştirilmiştir1. Her şeyden önce, bu çalışmaların
yapılmasında, başta Diyarbakır Müze Müdürü Sayın Necdet İnal olmak üzere,
yukarıda söz ettiğimiz bütün kurum, kuruluş ve ilgili mensuplara içtenlikle
teşekkürlerimizi sunmak isteriz.
1. KONUMU VE ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR
Salat Camii yanı, ilçe merkezi Bismil’in yaklaşık 20 km. doğusunda, Dicle’nin
kolu Salat Çay’ın sol kenarında yer almaktadır. 2003 yılında tarafımızca
ayrıntılı yüzey araştırmaları gerçekleştirilmiştır (Miyake 2005a, 2005b) ve
bunun ardından 2004 yılında ilk kazı çalışmaları başlamıştır.
2004 yılında derin sondaj şeklinde kısmen ana toprağa ulaşılmış ve onun
üzerinde Çanak Çömlekli Neolitik Çağ tabakaları tespit edilmiştir. En azından
bu alanda Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ tabakalarının bulunmadığı ve büyük
olasılıkla Salat Camii yanının Çanak Çömlekli Neolitik Çağdan itibaren iskân
edilmeye başladığı anlaşılmıştır. Ayrıca Çanak Çömlekli Neolitik Çağ için iki
evrenin varolduğu da, sağlam tabakalanma içinde tespit edilmiştir (Miyake
2006).
*
1
Doç. Dr. Yutaka MİYAKE, Tokyo Kaseigakuin Üniversitesi, Beşeri Bilimler Fakültesi, 2600
Aihara-machi, Machida-shi, Tokyo, 194-0292 JAPONYA. E-posta: miyake@kasei-gakuin.
ac.jp
Bilimsel bakanlığımda sürdürülen 2005 yılı çalışmalarına, kazı heyeti olarak Dr. Hitomi
Hongo (Kyoto Üniversitesi), Masatoshi Tao (Tokyo Kaseigakuin Üniversitesi), Osamu Maeda
(Manchester Üniversitesi), Dr. Hiroomi Tsumura (Tokyo Güzel Sanatlar Üniversitesi), Banu
Öksüz (İstanbul Üniversitesi), Volkan Güngördü (Hacettepe Üniversitesi), Miho Miyake
(serbest) ve Syogo Hara (Beppu Üniversitesi) katılmıştır. Ayrıca bu çalımalara Bakanlık
temsilcisi olarak Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nden Sayın Nil Koçak
katılmıştır. Bize karşı her zaman hoşgörülü ve yapıcı olması nedeniyle kendisine teşekkür
borçluyuz.
283
Şimdiye kadar pek iyi araştırılmamış olan Bismil civarındaki Dicle
havzasında Salat Camii yanı gibi Çanak Çömlekli Neolitik Çağa ait yerleşmelerin
bulunması, büyük bir önem taşımaktadır. Bu olumlu sonuçlara dayanarak,
2005 yılında da 2004 yılıyla yaklaşık aynı alanda çalışmaların sürdürülmesi
kararlaştırılmıştır (Harita: 1).
2. 2005 Yılı Kazı Çalışmaları
2005 yılı çalışmalarımızın başlıca amaçları şu şekilde özetlemek
mümkündür: 1) Geçen sene tespit edilen Çanak Çömlekli Neolitik Çağın
ilk evresine ait tabakaları daha geniş bir alanda açağa çıkarmak (1D ve 1E
Açmaları), 2) yapı kalıntılarının nispeten iyi korunmuş olduğu anlaşılan üst
evresinde yerleşme düzenini daha net bir şekilde saptamak (1A-1B, 2A-2B
ve 1Y Açmaları) ve 3) Çanak Çömlekli Neolitik Çağa ait yeni bir evreyi tespit
etmek (1Y Açması).
a. Neolitik Sonrası Dönem
İlk sezonda olduğu gibi, 2005 yılında da yeni olarak açılan açmalarda (2A2B ve 1Y Açmaları) Neolitik tabakaların içine kazılmış ve çoğu İslâmî döneme
ait çukurlara rastlanmıştır. Bu döneme ait herhangi bir binanın bulunmaması,
bu alanının tahıl gibi ürünlerin depolanması için kullanılmış olduğunu
göstermektedir.
b. Neolitik Dönem
İki senelik çalışmalardan elde edilen sonuçlara göre, Salat Camii yanı’nda
Çanak Çömlekli Neolitik Çağa ait en az üç evrenin var olduğu anlaşılmaktadır.
İlk sezonda alt evre olarak değerlendirdiğimiz evre 1. evre olarak, üst evre ise
2. evre ve 2005 yılında yeni olarak tespit edilen bir sonraki evre ise 3. evre
olarak adlandırılmıştır (Çizim: 1).
Neolitik Çağ 3. evresi: 1.-2. tabakalar.
Neolitik Çağ 2. evresi: 3.-7. tabakalar.
Neolitik Çağ 1. evresi: 8.-12. tabakalar.
Ana toprak
284
Neolitik Çağ 1. Evresi
Çanak Çömlekli Neolitik Çağ 1. evresi, Salat Camii yanının iskân tarihi
bakımından en eski dönemini temsil etmektedir. Ana toprağın hemen üzerinde
tespit edilen ve yaklaşık olarak 1 m. kalınlığındaki kültür dolgusu, bu evreye
aittir. Turuncumsu renkli ve kireçtaşı tanecikleri içeren ana toprakta, yer
yer biçimsiz şekilde çukur ya da çöküntüler bulunmaktadır. Bunu dolduran
dolgular içinde de çanak çömlek ve yontmataş âletler gibi Çanak Çömlekli
Neolitik Çağa ait malzemelere rastlanmıştır.
Kısmen ana toprağın hemen üzerinde, kısmen de bu dolguların üzerinde
geniş bir alana yayılan taş döşeme tespit edilmektedir (Çizim: 2 üst, Resim:
1). Bu taş döşemenin, 2004 yılında 1D açmasında kısmen açığa çıkartılan
kalıntının devam olduğu ve yenı olarak açılan 1E açmasına kadar da devam
ettiği anlaşılmaktadır. Çoğu iri çaytaşlarından oluşan döşemenin hemen
üzerinde ya da aralarında bol miktarda hayvan kemiklerinin bulunması dikkat
çekicidir (Resim: 2).
En alttaki taş döşemenin üst seviyelerinde de, onun kadar iyi korunmamış
olmakla birlikte, üç taş döşeme daha tespit edilmiştir (Çizim: 2 üst). Bu
açmalarda 1. evreye ait her hangibir binaya rastlanmaması, bu alanın iskân
dışı açık bir alan ya da meydan gibi işlevi olduğunu göstermektedir.
1. evreye ait çanak çömlek, oldukça bol miktarda iri taneli mineral katkılar
içermektedir; yüzeyi genel olarak hafif açkılıdır. Mineral katkının iri taneli olup
bol miktarda kullanılması, en büyük özelliği teşkil etmektedir. Kap biçimlerinin
genel olarak basit olduğu söylenebilir ve ağıza doğru daralan derin çömlekler
çoğunluğu oluşturmaktadır (Çizim: 3). Dipleri ise düz ve geniş çaplıdır. Ağız
kenarı altında yatay tutamaklar bulunan parçalar da ele geçmiştir. Buna
benzer özelliği taşıyan malzeme, son yıllarda Akarçay Tepe, Mezraa Teleilat,
Tell Halula ve Tell Seker al-Aheimar gibi yerleşmelerde Çanak Çömleksiz
Neolitik tabakaların hemen üzerinde tespit edilmiştir. Dolayısıyla Salat
Camii yanı 1. evresinin de Çanak Çömlekli Neolitik Çağın tam başlangıcına
tarihlendirilebilecektir.
Neolitik 2. Evre
2. evre şimdiye kadar en geniş şekilde araştırılmış ve bu evreye ait kültür
dolugusuna her açmada rastlanmıştır. Bu evrede nispeten iyi korunmuş yapı
285
kalıntıları tespit edilmiştir. Bunlar dikdörtgen planlı pise duvarlı yapı, oval biçimli
ocak ve toprak içine kazılarak yapılan tandırlardır (Çizim: 2 alt). Özellikle 1A
ve 1B açmalarında bulunan pise duvarlı yapıyla ocakların, en azından üsttteki
3 tabakada, hemen hemen aynı yere devamlı olarak üst üste yapılmış olduğu
saptanmıştır. Böylece bu 3 tabaka arasında mekân kullanımı açısından bir
devamlılığın var olduğu anlaşılmıştır.
2004 yılında bir tabakanın içinde 6 ocağın, aynı yere üst üstte kesintsiz
olarak yapıldığı tespit edilmişti. Böylece burada ocağın 5 kez yenilenmiş
olduğu anlaşılmıştır. 2005 yılında da aynı durum ile karşılaşmıştık. Burada yine
pise duvarlı yapının yanında bulunan ocakta (Resim: 3), 3 tabanın üst üstte
yapıldığı saptanmış ve henüz tam olarak kazılmamış olmasına rağmen, altta
en azından iki tabanın daha var olduğu anlaşılmıştır (Resim: 4). Bu durum,
bir tarafta yanında bulunan bina sürekli olarak kullanılken, ocak ise çok kez
yenilenmiş olduğunu göstermektedir. Ayrıca dikdörtgen planlı pise duvarlı yapı
ile oval biçimli ocağın, mekân düzeninin temelini oluşturduğu söylenebilir.
Bunun yanı sıra, özellikle 2. evrenin üst tabakalarda, toprağın içine
kazılarak yapılan tandırlar çok sayıda tespit edilmiştir (Resim: 5). Tandır ya
da ateş çukuru olarak nitelendirebileceğimiz bu kalıntılar, değişik boyutlarda
dikdörtgen ya da oval biçimlidir. İçleri külle doludur, bazı örneklerde yanmış
taşlar ve kil sıva parçaları in situ olarak bulunmaktadır.
2. evreye ait çanak çömlek, bir önceki 1. evre çanak çömleğinden oldukça
farklı özelliklere sahiptir. Mineral katkı ile birlikte bol miktarda bitkisel katkı da
kullanılmaktadır. Yüzeyi genel olarak sıvazlama ile yetinilmiştir. Kap kenarları
daha kalın olup belirgin biçimde kalın siyah öz görülmektedir. Kap biçimlerinin
yine basit olduğu söylenebilir ve ağıza doğru daralan derin çömlekler çoğunluğu
teşkil etmektedir (Çizim: 4). Ağız kenarının altında yatay tutamaklar olan çok
sayıda parça ele geçirilmiştir. Ayrıca bazı ağız ve dip parçalarından dikdörtgen
biçimli kapların da var olduğu anlaşılmıştır.
Neolitik Çağ 3. Evre
2004 yılına ait çalışmalarda ya yüzey buluntusu olarak, ya da geç döneme
ait çukurların içine karışmış şekilde, 2. evreden daha gelişmiş özelliklere sahip
olan çanak çömlek parçaları ele geçirilmiştir. Ancak bu tür malzemeler, sağlam
286
tabakalanma içinde tespit edilememiştir. 2005 yılında bu tabakaları tespit
etmek amacıyla, yerleşmenin en yüksek noktasını da kapsayacak şekilde 1Y
açması açılmıştır.
Bu evreye ait herhangi bir mimarî kalıntıya henüz rastlanmamıştır. Ancak
bu tabakalarda 2. evre çanak çömleğinden değişik özellikler taşıyan çanak
çömlek tespit edilmiştir (Çizim: 5). Bu evreye ait çanak çömlek yapımında
yine bol miktarda bitkisel katkı kullanılmıştır. Fakat bu parçalar arasında bazı
yeni kap biçimleri ve yeni bezeme türleri de görülmektedir. Buna örnek olarak
gövdesinde keskin omurga bulunduran kaplar, husking tray (Resim: 6) ve
kabartma bezekler (Resim: 7) gösterebilir.
Bunun yanı sıra, yeni mal grupları da ortaya çıkarılmıştır. Bunu en iyi şekilde
temsil eden, yalnızca mineral katkılı ve yüzeyi iyi açkılanmış koyu renkli çanak
çömlektir. Bunlardan bazı parçalar ise, Amik Ovası’ndan iyi tanınan Koyu Yüzlü
Açkılı Mal’a yakınlık göstermektedir. Bunun dışında kırmızı boya astarlı çanak
çömlek de bulunmaktadır (Çizim 5: 14-16). Ayrıca yanlızca üç parça olmakla
birlikte, boyalı parçalara da rastlanmıştır (Çizim 5: 11-13, Resim: 8).
Bu gibi özelliklere sahip olan 3. evre çanak çömleğinin, genel olarak kuzey
Irak ve kuzey Suriye’de iyi tanınan Proto-Hassuna grubuyla oldukça yakınlık
gösterdiği söylenebilir. Böylece Salat Camii yanı Çanak Çömlekli Neolitik
Çağının 3 evresini sağlam verilere dayalı olarak tarihlendirmek mümkün
olmuştur.
Buluntular
Yontmataş endüstrisini hammaddeye dayalı olarak obsidyen ve çakmaktaşı
olmak üzere iki gruba ayırmak mümkündür. Obsidyen, esas olarak dilgi
endüstrisinden, çakmaktaşı ise yonga endüstrisinden oluşmaktadır. Salat
Camii yanında Çanak Çömlekli Neolitik tabakaları, özellikle ele geçirilen çanak
çömleğe dayanarak üç evreye ayrılmıştır. Ancak yontmataş endüstrisinde bu
üç evre arasında önemli değişiklik görülmemektedir. Dolayısıyla aynı özelliği
taşıyan yontmataş endüstrisinin, pek değişmeden Çanak Çömlekli Neolitik
Çağ boyunca devam ettiği anlaşılmıştır.
Obsidyen âletlerinin büyük çoğunluğu, tek platformlı ve mermi biçimli
çekirdeklerden çıkarılan dilgilerden oluşmaktadır. Nitekim bu tür çekirdekler
287
de ele geçirilmiştir. Ancak birkaç örnek hariç, belirgin biçimli âletlere
rastlanmamaktadır.
Çakmaktaşı işçiliğine baktığımızda ise, büyük olasılıkla höyük yanından
akan Salat Çayı’nın yataklarında bulunan çaytaşı hammadde olarak
kullanılmıştır. Ele geçirilen çakmaktaşının büyük çoğunluğu biçimsiz
yongalardan oluşmuştur, çekirdeklerin tümü ise yonga çekirdeğidir. Yine
belirgin biçimli âletlere pek rastlanmamıştır.
Küçük buluntular arasında pişmiş topraktan hayvan figürinleri en büyük
grubu teşkil etmektedir. Bunlardan boynuzlu olanların, koyun/keçi ya da sığır
tasvir ettiği düşünülebilir. Küçük parçalar hâlinde olmaları nedeniyle tam kesinlik
kazanamamakla birlikte, insan figürinü olabilecek parçalar da mevcuttur.
Bunun yanı sıra taştan ağırşaklar, yassı baltalar, boncuklar da ele geçirilmiştir.
Ufak bir boy taş kap parçası (Resim 9), Tell Bouqras, Umm Dabagiyah ve
Tell es-Sawwan gibi diğer Neolitik yerleşmelerde bulunan örneklere yakınlık
göstermektedir.
Salat Camii yanında şimdiye kadar toplam 12 radyokarbon tarihleri elde
edilmiştir. Ancak 1. ve 2. evreler arasında belirgin farkın görülmemekle birlikte,
kalibre edilmiş tarihlere göre, Salat Camii yanının ilk iki evresi, MÖ 7. binyılın
ikinci yarısına tarihlendirilebilecektir.
4. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
2005 yılı Salat Camii yanı kazılarından elde edilen genel sonuçları şu
şekilde özetlemek mümkündür.
1) Salat Camii yanında Çanak Çömlekli Neolitik Çağa ait üç evrenin var
olduğu sağlam tabakalanma içinde tespit edilmiştir. 2005 yılında yeni olarak
açığa çıkartılan 3. evre, ele geçirilen çanak çömlek bakımından Proto-Hassuna
olarak bilinen gruba yakınlık göstermektedir. Bunu en iyi şekilde temsil eden,
omurgalı kap biçimleri, kabartma bezekler, husking tray ve boya bezemelerdir.
Böylece Güneydoğu Anadolu’nun Dicle havzasında Proto-Hassuna ile
karşılaştırılabilecek Neolitik Çağ kültürünün yayılmış olduğu anlaşılmaktadır.
2) Göreli olarak 3. evreden daha eski döneme ait olan 1. ve 2. evrelerin,
Proto-Hassuna Döneminden daha eski olduğu kesinlik kazanmıştır. Böylece
288
Proto-Hassuna Döneminin, bir zamana kadar düşünüldüğü gibi Çanak
Çömlekli Neolitik Çağın ilk evresi olmayıp daha gelişmiş bir evreye ait olduğu
anlaşılmaktadır. En eski 1. evre ise, Fırat havzasında tespit edilen Akarçay
Tepe ve Mezraa Teleilat gibi yerleşmelerle birlikte Çanak Çömlekli Neolitik
Çağın tam başlangıcına tarihlendirilebilecektir. Bir sonraki 2. evre çanak
çömleği ise, Kuzey Irak’ta bulunan Ginnig ile karşılaştırılabilecek niteliktedir.
Böylece, genel olarak Salat Camii yanının Çanak Çömlekli Neolitik Çağın
başlangıcından Proto-Hassuna Dönemine kadar olan kültür silsilesini iyi bir
şekilde temsil ettiği söylenebilir.
3) Bunu takip eden dönemler ise, Dicle havzasındaki diğer Çanak
Çömlekli Neolitik Çağ yerleşmesi olan Hakemi Use’de gayet net bir şekilde
tespit edilmektedir (Tekin 2005, 2006). Dolayısıyla Hakemi Use ile birlikte ele
alındığı zaman, Salat Camii yanı, bu bölgenin Çanak Çömlekli Neolitik Çağ
kültür silsilesini sağlam ve kesintsiz bir şekilde sunabilecektir.
KAYNAKÇA
MİYAKE, Y., 2005a, Diyarbakır İli, Salat Camii Tepe ve Bismil Alt Bölgesi Yüzey
Araştırması. 22. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2. Cilt, Ankara, 110.
MİYAKE, Y., 2005b, Archaeological Survey at Salat Cami Yanı: A Pottery
Neolithic Site in the Tigris Valley, Southeast Turkey. Anatolica XXXI,
1-17.
MİYAKE, Y., 2006, 2004 Yılı Diyarbakır İli, Salat Camii Yanı Kazısı. 27. Kazı
Sonuçları Toplantısı 2. Cilt, Ankara, 117-130.
TEKİN, H., 2005, Hakemi Use: A New Discovery Regarding the Northern
Distribution of Hassunan/Samarran Pottery in the Near East.
Antiquity 79 no. 303 (http://www.intarch.ac.uk/antiquity/ProjGall/
tekin/index.html.).
TEKİN, H., 2006, Hakemi Use (Diyarbakır) 2004 Yılı Kazıları. 27. Kazı
Sonuçları Toplantısı 2. Cilt, Ankara, 289-296.
289
Harita 1: Salat Cami Yanı, topografik plan ve 2005 yılı çalışma alanı
Çizim 1: Açmaların batı profili
290
Çizim 2: Neolitik 1. ve 2. evreleri yapı
kalıntıları
Çizim 3: Neolitik 1. evre çanak çömleği
Çizim 4: Neolitik 2. evre çanak çömleği
Çizim 5: Neolitik 3. evre çanak çömleği
291
Resim 1: Neolitik 1. evre taş
döşemesi
Resim 2: Neolitik 1. evre taş
döşemesi
Resim 3: Neolitik 2. evre
yapı kalıntıları
292
Resim 4: Neolitik
ocağı
2.
evre
Resim 5: Neolitik 2. evre
tandır ya da ateş
çukuru
Resim 6: Neolitik 3. evresi,
husking tray
293
Resim 7: Neolitik 3. evre
kabartma bezekleri
Resim 8: Neolitik 3. evre
boyalı
çanak
çömleği
Resim 9: Ufak boy taş kap parçası
294