6. Bölüm Karahanlı Türkçesi ve Karahanlı Türkçesi Döneminde

6. Bölüm
Karahanlı Türkçesi ve
Karahanlı Türkçesi
Döneminde Yazılan Eserler
Karahanlı Türkçesi
Karahanlı Türkçesinin ses ve Biçim Özellikleri
Karahanlı Türkçesiyle Yazılan Eserler
KARAHANLI TÜRKÇESİ
• Orhun ve Uygur Türkçesinden gelişen İslâmî Orta Asya Türk
yazı dilinin ilk evresi Karahanlı Türkçesidir.
• Kültür çevrelerinden kaynaklı kelime hazinesi farklılıkları
dışında Uygurca ile Karahanlı Türkçesi gramer bakımından tek
ve ortak bir yazı dilidir.
Ses Özellikleri
Karahanlı Türkçesinde 8 ünlü, 26 ünsüz bulunur. Bazı Türkologlar Karahanlıca da
kapalı e’nin de bulunduğunu belirtir. Ünlülerden o, ö sadece birinci hecede, diğerleri
her yerde bulanabilir.
Ünsüzlerden “c, f,, j, h, sızıcı h (ḫ), v” birkaç istisna hariç Türkçe sözcüklerde
görülmez. “d, g, ġ, l, ŋ, p, r, z” ünsüzleri Türkçe kökenli sözlerin başında bulunmaz.
“m, n, ş” ünsüzleri ise birkaç örnekte söz başında yer alır.
Ses Değişimleri
Ünlüler
Yuvarlaklaşma : p, b, m, v etkisiyle meydana gelir.
sevil- sevülmin- mün- evril- evrülBenzeşme : İlerleyici ve gerileyici benzeşmeyle ünlülerin birbirlerini etkilemesi.
bulıt bulut
unıt- unut-
Büzüşme : Ulaç eki almış asıl eylemin üzerine u- yardımcı eyleminin gelmesiyle
birleşerek olumluda –u-, olumsuzda ise –uma-/-üme- biçimine gelmesi.
kaç-u u-maz > kaçumaz
kir-ü u-maz > kirümez
iki+egü > ikegü
Ünsüzler
Türk lehçelerinin çoğunda y’ye dönen diş arası d sesi Karahanlı Türkçesinde
yaygındır: adak, bod, edgü
Göktürkçedeki söz ortası ve söz sonu /b/ sesi Karahanlıcada /w/dir: awın,
kawuş-, ew
Göktürkçedeki /ń/ Karahanlıcada /y/dir: koy, çıgay, kayu
Oğuz lehçelerinde çoğunlukla tonlulaşan söz başı /k/ ve /t/ sesleri, Karahanlı
Türkçesinde tonsuzdur: kerek, küç, köl, kara, tişi
“var, var-, ver-” sözcükleri “bar, bar-, bir-” şeklindedir.
Kıpçakçada /c/ olan bazı dillerde de düşen /y/ sesi bu dönemde korunur: yıl,
yılan, yol
Birincil ve ikincil uzunluklar bu dönemde henüz kısalmamıştır: ōt, āt, alūr
Biçim Özellikleri
İsim
Çekim
Ekleri
Çokluk (Topluluk) Ekleri: +lAr, +An
İyelik Ekleri:
1. tekil: +(X)m
1. çoğul: +(X)mXz
+(X)ŋ
2. çoğul: +(X)ŋXz
3. tekil: +(s)I ogl+ı
3. çoğul: +lArI
İsim Durum Ekleri:
Tamlayan Durumu (İlgi, Genetif): +Iŋ / +nIŋ
Belirtme durumu (Yükleme, Akuzatif): +(X)g, +nI, +n, +I
Yönelme durumu (Verme-bulunma, datif): +GA, +ŋA, +A
Bulunma Durumu (Kalma-Ayrılma, Lokatif-Ablatif): +dA
Çıkma Durumu (Ablatif) : +DIn
Durumu (Ekvatif): +çA
Yön Gösterme (Direktif): +gArU, +rU, +rA
Araç Durumu (Instrumental): +(X)n
2. tekil:
Eşitlik
Kişi ekleri olarak kişi zamirlerinin kullanıldığı fiil
çekimleri
*Belirsiz Geçmiş Zaman: –mIş (çoğul çekimleri yoktur.)
* Geniş zaman: –(U)r
*Gelecek Zaman: –gAy, -gA, -gU (daha çok 3.tekil kişi için
kullanılır.), -gAlIr (yakın gelecek zaman)
* Şart Kipi: –sA
* Gereklilik Kipi : -gU (kerek)
İyelik eklerine benzer kişi eklerinin geldiği fiil çekimleri
*Bilinen Geçmiş Zaman: -DI
Emir Kipi
tekil
çoğul
1.kişi
-(A)yI(n), -yI
-(A)lIm
2.kişi
Ø / -gIl
-(I)ŋ, -ŋlAr
3.kişi
-sU, -sUn, -sUnI
-sUlAr, - sUnlAr
FİİLİMSİLER
SıfatFiiller
-DUk: Geçmiş zaman sıfat-fiil eki: bilmedükin, toġmaduk
-mIş: Geçmiş zaman sıfat-fiili: kelmişiŋde, toġmış küni
-Ar/ -(y)Ir: Geniş zaman sıfat-filli: çıkar teg
-mAz/ -mAs: Geniş zaman sıfat-fiilinin olumsuzu: taplamaz
neŋ
-GAn: Geniş zaman sıfat-fiili: okıġan bitigen
-(I)glI: Geniş zaman sıfat-fiili: tutuġlı, ukuġlı
-gUçI: Geniş zaman sıfat-fiili: tutġuçı, ögüngüçi
-gU: Gelecek zaman anlamı taşıyan bir sıfat-fiil eki-dir:
ınanġu tayanġu kişi
-gUlUk: -gU ve +lık ekinin birleşmesinden oluş-muştur:
tapınġuluk, kılġuluk
-DAçI: Gelecek zaman anlamı taşır: keldeçike, bar-daçı er
–AsI: Gelecek zaman anlamı taşır: bıçası neŋ
-(I)p: körüp, otlap, kömüp
-(y)I: aġırlayu tut, vebal kötrü bardı
-A: adra tutar, taŋ ata yortalım
-gAlI: alġalı, körgeli
Zarf- Fiiller
-gInçA: tutġınça sen, körmeginçe
-mAdIn: kılmadın, eksümedin
-(X)pan: ukupan, baruban
-er/-mez erken: teprer erken, tutmaz erken
Yer Zarfları
Zaman Zarfları
Üze , kayda,
kayuda,
kanda,
öŋdün,
kėdin,
altın, astın,
üstün,
kança asra,
taşra, berü
emdi, kün,
kündüz ,
kidin, tün,
tünle, kışın,
yazın
Tarz Zarfları
Akru/akrun,
amul, çın,
katıġ ,
terk/terkin
Miktar Zarfları
Artuk, az ,
üküş , köp,
telim,
bedük ,
tükel
Birleşik Fiiller
isim / sıfat + yard. fiil
bol- , kıl- , tur-, et-, tutbulun bol- “esir olmak”
asıg kıl- “fayda sağlamak”
yırak tur- “uzak durmak”
çak et- “ses çıkarmak”
elig tut- “yardım etmek”
asıl fiil + zarf fiil + tasviri fiil
1. bar-: arta bar- “artmaya devam
etmek”
2. bil-: adra bil- “ayıra bilmek”
3. bėr-: ayu bėr- “söyleyivermek”
4. kėl-: aka kel- “aka gelmek, akıp
gelmek”
5. kör-: baka kör- “dikkatle bakmak,
dikkatli olmak için çaba göstermek”
6. tur-: arta tur- “artmaya devam
etmek”
öl - di
mü
öd + le Alp Er Toŋa öldi mü
İsiz ajun kaldı mu
Ödlek öçin aldı mu
Emdi yürek yırtılur
em
yır
+
-
öç
g
di
t
+
yür
-
(ı)l
-
i
+
+ek
ur
*Karahanlı Türkçesinde soru eki daima yuvarlak
ünlülüdür.
n
çık
-
ar
Ajun
Dad İspehsalar big üçün bu kitâb
Çıkardım ajunda atı kalsu tép
Kitabımnı körgen işitgen kişi
Şahımga du’a birle yâd kılsu tép
+
kal
-
Kitab
Kö
Şah
-
du
-
da
su
+
-
(ı)m
r
+
-
(ı)m
+
m
at
+
té
-
nı
gen
+
ga
ı
p
Erdi ök Yûsuf içinde anıŋ kadaşları içinde, ay
– dı – lar
nişânlar, soruglılarka.
Andaça kim aydılar: Yûsuf takı anıŋ
tak –
ı
kadaşı sewügrek atamızka, bizdin takı biz
güruh turur miz. Biziŋ atamız yitüklük içre sew – (ü)g
+ rek
belgülüg.
ata
+
mız
+
ka
iç
+
i
+
n +
de
güruh +
yit –
ka
+
daş
+
ança
–
(u)glı
+
da
+
ük
+
ur
lük
ı
iç
sor
–
tur
lar
+
ka
bel
+
re
–
gü
+
lüg
–
miz
KARAHANLI TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ ESERLER
Kutadgu Bilig
Atabetü'lHakayık
Divânu
Lügâti't-Türk
Divân-ı
Hikmet
İlk Kur'an
Tercümeleri
Kutadgu Bilig
•
•
•
Yusuf Has Hâcib tarafından yazılmış Devrin Karahanlı hükümdarına
sunmuştur.
Kitabın konusu, devlet idaresinin yollarını ve gidişini göstermektedir.
Bunları bilmek, yurda ve halka mutluluk ve kutluluk getireceğinden dolayı
bu ad verilmiştir.
Yusuf Has Hacib bu eseriyle hem Türk hükümdarlık felsefesi ve devlet
idaresinin hem de hikmet geleneklerinin Arap ve Fars gelenekleri ile
karşılaştırılabilecek derecede başarılı olduğunu göstermek ve ispatlamak
amacını gütmüştür. Bu amaçla da devleti yönetenler ve yönetim
biçimleriyle ilgili sözleri, deyişleri Orta Asya’daki Türk hükümdar ve devlet
büyüklerinden seçmiştir.
•
•
•
•
•
•
Eserde 4 soyut kavram kişileştirmiştir.
Kün Togdı (hükümdar) “gün doğdu,doğan güneş”,
Ay Toldı (vezir) “ay doldu, dolunay”
Ögdülmiş (vezirin oğlu) “övülmüş”
Odgurmış (vezirin kardeşi) “uyanık”
Eserde bu dört ana karakterin dışında anlamlı adlar
taşıyan üç kişi daha vardır:
• Küsemiş (Ay Toldı başkente geldiğinde ona yardım eden kişi),
• Ersig (hükümdarın mabeyncisi)
• Kumaru (Odgurmış’un müridi)’dir.
• Eserde ilk tevhid ve münacaat örneği bulunur.
• Aruzun “fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl”
vezniyle yazılan bu didaktik eser, 6645 beyit ve
85 bâbdan (bölümden) oluşmaktadır.
• Kutadgu Bilig’in üç yazma nüshası vardır:
Viyana (Herat) nüshası, Mısır nüshası ve
Fergana nüshası
Dîvânu Lugati’t-Türk
• 1072-1077 yıllarında Kaşgarlı Mahmud tarafından yazılmış ve
Abbasi halifesi Ebü’l-Kasım Abdullah’a sunulmuştur.
• Kaşgarlı Mahmud, Türkçenin Arapçadan geri kalmadığını
göstermeye çalışmış; sözlüğünde yer verdiği lehçeler
arasındaki farklılıklar, şiirler, atasözleri ve deyimlerle bu
amacını gerçekleştirmiştir.
• Dîvânu Lugati’t-Türk’te yer alan manzum parçalar (dize
sayısı 764’tür) ve atasözleri (289 tane) eserin edebi değerini
arttırmaktadır.
• Eserdeki gramer açıklamalarıyla küçük bir
Karahanlı Türkçesi grameri elde edilir.
• Ayrıca eserde Türk dillerinin yönlere göre ilk
tasnifi yapılmıştır.
• 7500’e yakın kelime kullanılmıştır.
• Türkçenin ilk antolojisi, ansiklopedisi ve
dilbilgisi kitabıdır.
 Mahmud, sözlüğü Arapça dil bilgisi kurallarına göre dizmiş,
Türkçe kelimeleri Arapça kelimeler gibi taşıdıkları ünlü ve
ünsüzlere göre çeşitli sınıflara ayırmıştır. Türkçe kelimeleri şu
sekiz bölümde değerlendirmiştir:
1. Hemze kitabı (ünlüyle başlayan kelimeler kitabı)
2. Salim kitabı (içinde illetli harf bulunmayan kelimeler kitabı)
3. Muzaaf kitabı (tekrarlanmış seslerden oluşmuş kelimeler kitabı)
4. Misal kitabı ( illetli harfle başlayan kelimeler kitabı)
5. Zevatü’s-selase kitabı ( üç harfli kelimeler kitabı)
Zevatü’s-erbaa kitabı ( dört harfli kelimeler kitabı)
1. Gunne kitabı ( genizsil kelimeler kitabı)
2. Cem beyne’s-sakineyn kitabı ( ünsüz kelimeler kitabı)
Yazar “kitap” adını verdiği her bölümü isimler ve fiiller olmak üzere
ikiye ayırarak incelemiştir.
• Dîvânu Lugati’t-Türk’ün tek yazma nüshası vardır. Bu nüsha
Diyarbakırlı Ali Emirî Efendi tarafından İstanbul’da 1917
yılında bir sahafta bulunmuştur.
• Ali Emiri Yazması aynı zamanda Dîvânu Lugati’t-Türk
hakkında yapılan ilk çalışmadır.
• Dîvânu Lugati’t-Türk ‘deki sözvarlığı ise ilk defa Carl
Brokelmann tarafından incelenmiştir.
• İlk yayımlayan Kilisli Rıfat’tır.
• İlk defa da Besim Atalay tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
XI. yüzyıl dil ürünlerinden olan bu eserin değeri, yalnızca Türk dilinin sözcüklerini toplamak,
kurallarını ve yöntemlerini bildirmek, ölçülerini açıklamaktan ileri gelmez. Sözcükleri
açıklarken terih, coğrafya, folklor ve edebiyata ilişkin bilgiler, toplumsal yaşayışa ilişkin
ipuçları da verir.
Bu paragrafta sözü edilen eser ve yazarı aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
A) Divan-ı Hikmet; Ahmet Yesevi
B) Muhakemetü’l Lügateyn; Ali Şir Nevai
C) Divan-ı Lügati’t Türk; Kaşgarlı Mahmut
D) Kutadgu Bilig; Yusuf Has Hacib
E) Atabetü’l Hakayık; Edip Ahmet
Atebetü’l-Hakayık
• Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılan eser,
Dönemin hükümdarı Emir Muhammed Dâd
İspehsâlâr Bey’e sunulmuştur.
• Öğretici (didaktik) bir eserdir.
• On üç bölümden oluşan eserde kırk beyit ile yüz bir
tane dörtlük bulunmaktadır, eserin tamamı 484 mısra
(40 beyit ve 101 dörtlük)dır; eser, Kutadgu Bilig gibi
“fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûl” vezniyle yazılmıştır.
• Kitabın yazılış nedeninin belirtildiği altı beyitlik
kısımdan sonra bilginin yararı, bilgisizliğin
zararı, dilini tutmanın erdemi, dünyanın
dönekliği, cömertliğin övülmesi, cimriliğin
yerilmesi, kibir, harislik, zamanenin bozukluğu
gibi konuların işlendiği bölümler yer alır.
• Edip Ahmed eserini herkesin rahatça okuyup
anlayacağı bir dille yazılmıştır.
• Atebetü’l-hakâyık’ın dört nüshası
bilinmektedir : Semerkand- Ayasofya - Topkapı
Müzesi- Uzunköprü
• Eser üzerine tek çalışma Reşit Rahmeti Arat
(1951) tarafından yapılmıştır.
DİVÂN-I HİKMET
• Hoca Ahmed Yesevi’nin şiirlerinin toplandığı yazmalardır.
• Ahmet Yesevî’nin hikmetleri,İslam Uygarlığı Çevresinde
Gelişen Türk Edebiyatı nazım türlerinden olan ilahinin ilk
örnekleri olarak kabul edilir.
• Kitaptaki her bir hikmet 5-25 arasında değişen dörtlüğün bir
araya gelmesiyle oluşturulmuştur.
• Hikmetlerin çoğu koşma tarzında kafiyelenmiş dörtlükler
halindedir ve hece vezniyle yazılmıştır.
• Mesnevi tarzındaki münacat, nat ve gazelleri aruz vezniyle
kaleme alınmıştır. Heceyle yazılmış gazel kafiyeleri şiirleri de
vardır.
• Hikmetlerin bir çoğu zikir sırasında okunmak için yazılmıştır.
• Konular çok derin değildir. Dinin esasları, tasavvuf adabı,
cennet-cehennem, kıyamet ahvali, peygamber sevgisi,
dünyadan şikayet gibi konular şiirlerde anlatılır.
• İslam dininin ve tasavvufun temel özellikleri
halkın anlayabileceği bir dille yazılmıştır.
• Dil bakımından daha çok Çağatay Türkçesinin
özelliklerini yansıtmasına rağmen Yesevî
Karahanlı döneminde yaşadığı için onun
hikmetleri Karahanlı dönemi edebiyatı
içerisinde değerlendirilmiştir.
Kur’ân Tercümeleri
• ilk tercümelerin islâmiyetin kabul edildiği X. yüzyıl ya da XI.
yüzyılda yapıldığı tahmin edilmektedir.
• Karahanlılar döneminde Karahanlı Türkçesiyle yapılan ilk
Kur’ân tercümeleri, satır-altı tercüme niteliğindedir.
• NÜSHALAR: 1.Türk İslâm Eserleri Müzesi (TİEM) No. 73’te
kayıtlı olan nüsha 2. Anonim Tefsir 3. Manchester-John
Rylands Nüshası 4. Taşkent, Özbek Bilimler Akademisi, No.
2854’te kayıtlı olan Nüsha