Kontrpuan Notları 02 – Kilise Modları

2. Kilise Modları
16. yüzyıl müziği kilise modları adı verilen sisteme dayanmaktadır. Bu, Batı Avrupa
müziğinde Latin Kilisesi’nin ortaya çıkışından beri varolan ve günümüz majör-minör
sistemine uzun zamandır hazırlanan geçişin gerçekleşmeye başladığı 17. yüzyıla kadar
hakim olan modlar sistemidir.1
Modların Rönesans müziğindeki işlevi, majör ve minör tonların daha sonra tonal
müzikteki işlevi ile aynıdır. Genel olarak bunlar, hangi seslerin diğerlerinden daha
önemli olduğunu belirleyerek kompozisyona bir yön duygusu, özel bir “his” veya
“tını” ve sondaki ‘ait olunan yere dönme duygusu’ içeren kapanışı verir.2
Knud Jeppesen, dizi ve modun birbirinden tamamen farklı şeyler olduğunun açıkça
anlaşılması gerektiğini belirterek, modu “yaşayan müzik” diye nitelerken, “sadece ölü
bir soyutlama” şeklinde ifade ettiği diziyi ise “modun malzemesinin perdelerine göre
sıralanması” olarak tanımlar. Bir başka deyişle, “diziler yalnızca, herhangi bir modun
belirli amaçlar için gereksinim duyduğu sesleri aldığı malzeme koleksiyonlarıdır.”
Diğer yandan mod, kesin olarak tanımlanmasının imkansızlığına rağmen “ana sese
dönme eğilimindeki belirli ses ve alanlar ile bağlantılı melodik ya da armonik dürtüler
bütünü” olarak tanımlanabilir.3
Her mod bir modal dizi tarafından temsil edilir. Altısı otantik altısı plagal olmak üzere
toplam on iki adet mod vardır. Fakat, Lidyen modu uygulamada İyonyen modu ile
örtüştüğünden ve plagal modlar polifonik müzikte belirleyici olmadıklarından dolayı4,
şu an için bunlardan sadece beşinin tanınması yeterli olacaktır:
w
w
w
œ
w
w
w
& W
w
w
w
œ
w
w
w
Frigyen
& W
w
w
w
w
œ
w
w
Miksolidyen
& W
w
w
w
œ
w
w
w
& W
w
w
w
œ
w
w
w
İyonyen
&
Doryen
Eolyen
W
Konu ile ilgili daha ayrıntılı bilgi için bkz.:
Knud Jeppesen, Counterpoint, Dover Publications, Inc. 1992, s. 59
Peter Schubert, Modal Counterpoint, Renaissance Style, Oxford University Press, 1999, s. 9
2 Schebert, a.g.e., s. 9
3 Jeppesen, a.g.e., s. 62
4 Bkz. Jeppesen, a.g.e., s. 107
1
Kontrpuan Notları
© Oğuz Usman
4
Her modun ‘özel öneme sahip sesler’ olarak nitelendirilen iki sesi vardır. Bunlardan
birincisi, yukarıdaki şekilde “𝅜” ile gösterilmiş olan finalis ya da tonik olarak
adlandırılan dizinin ilk notası, modun ana sesidir. Bu ses, bir bitiş ve çözülüm duygusu
verdiği için “çözüm sesi” olarak da tanımlanır. Diğeri ise yukarıda “𝅘” şekli ile
belirtilmiş olan ve repercussa ya da dominant olarak isimlendirilen, “melodinin
geriliminin üzerine konumlandırıldığı”5 sestir.6
Her mod belirli melodik kalıplar ile özelleşir ve belirli sesleri, belirli arızaları (musica
ficta)7 ve en önemlisi kendine has kadans kalıplarını öne çıkarır.8
Melodi, içinde olduğu modun önemli seslerine, onları ezgisel dönüm noktalarına ya
da atlamaların uçlarına yerleştirerek yoğunlaşma eğilimindedir. Ezgi içindeki
atlamaları veya ezgisel alanın dış hatlarını çevreleyen aralıkların türü modu belirler,
ve bu seslerin üzerinde durulması melodiye tutarlılık kazandırır. Diğer atlama ve
ezgisel alanlar kontrast olarak kullanılabilir.9
Rönesans polifonisinde gözlemlenmesi daha güç olan bu olgu, yine modal sisteme
dayanan daha eski Gregoryen ilahilerinde açık bir şekilde görülebilir:
,
,
,
&œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ
Glo - ri
-
,
a Pa - tri, et Fi - li - o, et Spi - ri
-
tu - i
San - cto.
Si
-
cut - e - rat in prin - ci - pi - o,
U
&œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ
et
Score
nune,
et
sem - per,
et
in
sae - eu - la sae - cu
-
lo - rum. A
-
men.
Yukarıdaki ezginin tonik sesi bitiş sesinden anlaşıldığı gibi Re’dir. Melodinin
çevresinde geliştiği “gerilim merkezi” ise La, yani Doryen modunun dominantıdır.10
Aşağıda verilmiş İyonyen modundaki Palestrina ezgisi11 de bu durumun açıkça
görülebileceği bir örnektir:
˙. œ ˙
&˙
˙ w
˙
œ w
œ œ œ œ ˙.
˙ ˙
˙ w
˙
W
İkinci ölçünün sonundan dördüncü ölçünün başına kadar uzanan ezgisel alanın dış
hatlarını modun dominantı olan Sol notası oluşturur. Dördüncü ölçüdeki beşli atlama
ise modun toniği olan Do notasına yapılmıştır. Rönesans müziğinde, kadanslara
yaklaşıldıkça bu gibi durumların gözlemlenmesi kolaylaşır. Fakat başlangıç
düzeyindeki kontrpuan çalışmaları için önem taşımadığından, bu şu an için göz ardı
edilebilir.
Jeppesen, a.g.e., s. 64
Tonik ve dominant terimlerinin genel müzik teorisinde yaygın olarak kullanılması ve bu nedenle
birçok kişi tarafından tanınması nedeniyle, burada da bu terimlerin kullanılmasını tercih ediyorum.
7 Daha sonra açıklanacaktır.
8 Thomas Benjamin, The Craft of Modal Counterpoint: A Practical Approach, 2nd ed. 2005, Routledge, s. 12
9 Schubert, a.g.e., s. 12
10 Daha fazla örnek ve ayrıntılı bilgi için bkz: Jeppesen, a.g.e., s. 64
11 Ave Regina coelorum isimli missasından.
5
6
Kontrpuan Notları
© Oğuz Usman
5
Musica ficta12
Hatalı, sahte müzik anlamına gelen ve Avrupa müzik teorisinde 12. yüzyıl sonlarından
1600’lere kadar kullanılmış olan bu terim, ‘doğru’ ya da ‘gerçek’ müzik anlamındaki,
sadece ‘natürel’ seslerden oluşan ve musica recta ya da musica vera adı verilen sistemin
dışında kalan, yani bemol veya diyez alan perdeleri tanımlar. Daha geniş olarak
‘arıza’ ile eşanlamlı kullanılır.
Başlangıç
çalışmalarında, mod değişimine neden olmayacak seyreklikte Si bemol
Score
kullanılabilir.13 Bundaki esas amaç, Fa ve Si sesleri arasında atlama yoluyla ya da
ezgisel alanın dış hatlarını oluşturmaları nedeniyle ortaya çıkabilecek triton14
oluşumunu engellemek olacaktır.
Aşağıda verilmiş Palestrina ezgisi15 buna güzel bir örnektir:
?w
w
˙ ˙ ˙ b˙
W
W
Daha
Scoreileri düzeydeki çalışmalarda göz önüne almak üzere, Rönesans müziğinin
stilistik bir özelliği olarak bütün modlarda inici ezgilerde Si yerine sıklıkla Si bemol
kullanılır. Buna karşın, Do’yu aşan çıkıcı ezgilerde Si alçaltılmaz.
Bu iki durum da aşağıda verilmiş Miksolidyen modundaki Palestrina ezgisinde16
görülebilir:
˙ ˙ ˙ ˙. œ ˙ b˙
˙. œ œ œ œ Nœ œ œ w
&Ó ˙
w w
Bunun dışındaki arızalar sadece kadanslarda kullanılacak olup yeri geldikçe
açıklanacaktır.
Konu ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz.:
Margaret Bent, Counterpoint, Composition, and Musica Ficta, Routledge, 2002
13 Örneğin ana sesi Re olan Doryen modunda sürekli olarak Si bemol kullanılması, bu modu Re
üzerine transpoze edilmiş Eolyen moduna dönüştürebilir.
14 Triton: Üç tam sesin oluşturduğu aralık; artmış dörtlü ya da eksilmiş beşli bu aralığın daha kesin
ifadeleridir.
15 Adoramus te Christe isimli motetinden.
16 Dies sanctificatus missasının Benedictus bölümünden.
12
Kontrpuan Notları
© Oğuz Usman
6