1. Giriş 2. Biologiki işjeň maddalaryň ekstraksiıa usuly arkaly bölünip

Meýilnama:
1. Giriş
2. Biologiki işjeň maddalaryň ekstraksiýa usuly
arkaly bölünip alnyşy.
3. Ekstraksiýa usulynyň görnüşleri we tapgyrlary.
4. Demlemeler, gaýnatmalar we jöwherler.
5. Netije.
6. Peýdalanylan edebiýatlar.
1
Giriş
Barlag geçirmegiň esasy bolup tebigy önümlerden derman
serişdeleri ýerli aýyrmak ýönekeý habar bermegi bolup halk
medisinada barlygy, ýa-da başgada göz öňüne getirmeler, hasap
edilip, tebigy ösümlikler düzümi biologik aktiw serişdelerden
ybaratdyr. Hökmany suratda başlangyç maddalar üçin gerek
bolan resurslar bolup hyzmat edýär.
Ekstraksiýa – bu tebigy dermanlyk ösümliklerinden biologiki
işjeň maddalary almagyň iň gadymy usullaryň biri bolup durýar
we häzirki zamanda biologiki işjeň maddalary almak üçin iň bir
esasy usul bolup galýar. Ylmy tejribehanalarda ekstragirlenýän
organiki maddalaryň köpdürliliginiň netijesinde ekstraksiýa
usullarynyň
uly
özgerdilmeklerine
köpdürliliginiň
getirdi.
Olary
diňe
döremegine
we
bir
çig
ösümlik
mallaryndan biologiki işjeň maddalary almakda däl, eýsem,
maddalaryň garyndysyny bölmek üçin we indiwidual organiki
birleşmeleri arassalamakda we garyndylary aýyrmakda hem
giňden ulanylýar.
2
EKSTRAKSIÝA USULY ARKALY BIOLOGIKI IŞJEŇ
MADDALARYŇ ALNYŞY
Ekstraksiýa – bu tebigy dermanlyk ösümliklerinden biologiki
işjeň maddalary almagyň iň gadymy usullaryň biri bolup durýar
we häzirki zamanda biologiki işjeň maddalary almak üçin iň bir
esasy usul bolup galýar. Ylmy tejribehanalarda ekstragirlenýän
organiki maddalaryň köpdürliliginiň netijesinde ekstraksiýa
usullarynyň
uly
özgerdilmeklerine
köpdürliliginiň
getirdi.
Olary
diňe
döremegine
we
bir
çig
ösümlik
mallaryndan biologiki işjeň maddalary almakda däl, eýsem,
maddalaryň garyndysyny bölmek üçin we indiwidual organiki
birleşmeleri arassalamakda we garyndylary aýyrmakda hem
giňden ulanylýar.
Tebigy we sintetiki organiki birleşmeleriň uly bolmadyk
mukdarlarynyň (milligram mukdarlarynyň) bölünmegi we
arassalyk derejeleriniň kesgitlenmegi üçin iň bir duýgur
usullaryň biri akyma
garşy
ýaýratmak usuly bolup
durýandyr.
Uly göwrümli bölmäge ukyby bolan täze ekstraksiýanyň
usullary häzirki döwürde hromatografiki usullaryň ösmegi bilen
göniden-göni baglanyşyklydyr: gaty maddanyň suwuklyk bilen
3
ekstraksiýasy – adsorbsion hromatografiýa usuly arkaly,
suwuklygyň
suwuklyk
bilen
ekstraksiýasy
ýaýratma
hromatografiýa usuly arkaly geçirilýär. Köplenç ýagdaýlarda bu
hadysalaryň arasynda belli bir serhedi çyzyp bolmaýar.
Ekstraksiýanyň käbir görnüşleri üçin, köne atlandyrmalaryň
ýerine ekstraksiýanyň belli bir usulynyň spesifikligini ýa-da
şertlerini görkezýän täze atlandyrmalar bilen doldurylýarlar.
Köplenç ýagdaýlarda ýerine ýetirilmegi ýönekeý bolan we
netijeli usullardan peýdalanýarlar: maserasiýa, digerirleme,
perforasiýa we ekstragirleme.
Maserasiýa usulynyň esasy manysyşeýleräkdir: owradylan
ösümlik çig malynyň gaty fazasyndaky maddany kadaly
temperaturada eredijiniň uly bolmadyk porsiýalary bilen
ekstragirlenmegine esaslanýar.
Digerirleme usuly maserasiýa usulyndan ekstraksiýanyň
gyzgyn temperaturalarda geçirilýänligi bilen tapawutlanýar.
Perkolýasiýa usulyny ulananlarynda, gaty fazadaky maddany
kadaly temperaturada erediji bilen akyma garşy usuly arkaly
ekstragirleýärler.
Ýönekeý
ekstragirleme
usulynda
4
maddany
erginden
eredijiniň bir porsiýasy bilen ekstragirlenmegine esaslanýar.
Eger-de, ekstraksiýa hadysasy birnäçe gezek gaýtalanýan bolsa,
onda ol gaýtalanýan we/ýa-da fraksion ekstragirleme bolup
durýar. Eger-de, erginden maddany erediji bilen üznüksiz
ekstragirlenýän
bolsa, onda ol usuly perforasiýa diýip
atlandyrýarlar. Garşy akymyň ulanylan ýagdaýlarynda bolsa,
onda hadysany akyma garşy perforasiýa diýip atlandyrýarlar.
Islendik gaty maddanyň suwukly bilen ekstraksiýasynyň
islendik görnüşiniň effektiwliligi ilkibaşda gaty maddanyň
ereýjiligine we bir fazadan beýleki faza geçiş tizligine bagly
bolup durýandyr. Dogry eredijini saýlamak arkaly ereýjiligini
üýtgedip bolýar, we oňa esasan talap edilýän maddany geçirip
bolýar, bar bolan hapalanmalar bolsa, gaty fazada galýar.
Maddanyň gaty fazadan ergine geçiş tizligi esasan şu faktorlar
tarapyndan kesgitlenýär: suwuklygyň gaty faza geçiş tizligine,
maddanyň suwuklygyň diffuziýasynyň tizligine, we maddanyň
fazalaryň bölünýän ýeriniň üst ýüzünden aýrylma tizligine
esaslanýar.
Iki suwuklyk faza ulgamyndan tapawutlylykda, gaty we
suwuk fazalaryň arasyndaky araçäkde deňagramlylyk örän haýal
ýüze çykyp başlaýar. Deňagramlylyk ýagdaýyna geçiş tizligini
ýokarlandyrmak üçin gaty fazanyň üst ýüzüniň meýdanyny,
5
nusganyň owradylmagy esasynda köpeltmek ýa-da fazalaryň
araçäkleşýän ýerine hemişe erediji goýbermek bolar. Ondan
başga-da, deňagramlylyk ýagdaýyna geçiş tizligini ýönekeý
garyşdyrmak (maserasiýada we digerirlemede) ýa-da garşy
akymyň
kömegi
(perkolýasiýada)
arkaly
ýokarlandyryp
mümkindir.
Maserasiýa
nukdaýnazaryndan
öz
gezeginde
we
tehniki
ýerine
üpjünçiligi
ýetirilmegi
tarapyndan
ekstraksiýa usullarynyň içinde iň bir ýönekeýi hökmünde
bilinýär, onda gaty fazany erediji bilen garyşdyrýarlar we süzüp
alýarlar. Gaty nusganyň
gowy edip owradylmagy, maddanyň
ekstragirlenme derejesiniň ýokarlanmagyna ýardam berýär.
Ondan başga-da, hadysanyň effektiwliligi eredijiniň artykmaç
mukdary ulanylanda, hemişe garyşdyrylyp durulanda we
ekstraktyň çig maldan gowy edip aýrylanda hem ýokarlanýar.
Eredijiniň täze az porsiýalary bilen gaýta gaýta maserasiýa
edilmegi, eredijiniň umumy göwrümi bilen bir gezek maserasiýa
edilmeginden gowy netije berýär.
Perkolýasiýa usulynda – akyma garşy ekstraksiýada – ylmy
tejribehanalarynda
perkolýatorlary
we
ekstraktorlardan
peýdalanýarlar. Köplenç ýagdaýlarda Soksletiň ekstraktoryny
ulanýarlar, onuň kömegi bilen birnäçe gije gündiziň dowamynda
6
üznüksiz ekstraksiýa hadysasyny geçirip bolýar.
Ösümlik çig mallarynda biologiki işjeň maddalary bölüp
almak
üçin
ekstraksiýa
peýdalanmak
usullarynyň
ähli
spektrinden
bolar. Adatça, biologiki işjeň maddalaryň
ekstraksiýasyna çig malyň taýýarlygy wagtynda ondan lipidleri
aýyrýarlar. Köplenç ýagdaýlarda bu maksatlar üçin neýtral
eredijileri, spirtleri we olaryň garyndylaryny ulanýarlar.
Ösümlikleriň
hlorofiller
baý
bolan
ýokarky
böleklerini
işlänlerinde, lipidler bilen bilelikde ýaşyl we sary pigmentleriň
köp bölegini hem aýyrýarlar, ol bolsa gözlenýän birleşmeleriň
indiki bölünip çykyşyny örän ýeňilleşdirýär. Şeýlelikde,
rdestlerden
alynmagynyň
(p.
Potamogeton)
shemalarynyň
fitoekdisteroidleriň
birinde
başlangyç
bölünip
tapgyryň
hökmünde howa bilen işlenen gury ösümlik çig malynyň geksan
bilen we/ýa-da hloroform bilen işlenilmegi göz öňünde tutulýär.
Dioskoreýalardan (Dioscorea deltoidea we D. caucasica)
steroid glikzidleri bölünip alnanda, gury owradylan köklerini
soksletiň apparatynda dietil efiri bilen ýagsyzlandyrýarlar, D.
Deltoidea kulturasynyň liofil guradylan öýjüklerini bolsa hlorly
metilen bilen perkolýasiýa etmek arkaly ýagsyzlandyrýarlar.
SOganyň çig mallaryndan (Allium nutans we A. cernuum)
steroid sapogenini bolan diosgenini bölüp alanlarynda, umumy
7
lipidlerini aýyrmak hadysasyny hem SOksletiň apparatynda
hloroform bilen perkolýasiýa etmek usuly bilen geçiripdirler.
EGer-de, lipidler bu tejribäniň gerekli obýektleri bolsa, onda
olary doly bölüp almak üçin dürli eredijileri ýa-da eredijileriň
garyndylaryny peýdalanýarlar: hloroform, geksan, dietil efiri,
aseton, spirtler we olaryň garyndylary.
Köpsanly lipidleriň fiziologiki hadysalaryň ählisinde diýen
ýaly uly orun tutýan biologiki effektor, regulýator we
mediatordyklary bellidir. Şonuň üçin-de, dermanlyk we beýleki
peýdaly ösümlikleriň lipidlerine, olaryň funksiýalaryna biologiki
häsiýetnamalaryna bolan gyzyklanma soňky zamanlarda artyp
başlady.
Başlangyç
materialdan
indiwidual
lipidleriň
bölünip
alynmagy adatça öz içinde birnäçe tapgyry jemleýär. Birinji
tapgyrda dokumalary gury çig maly owratmak arkaly döwýärler,
ondan soňky tapgyrda neýtral lipidleri ekstragirleýärler, üçüçnji
tapgyrda bolsa, fosfo- we glikolipidleriň jemini ekstragirleýärler
we soňra fraksionirleýärler we arassa maddalary bölüp alýarlar.
Lipidleriň bölünip alynmagynyň doly derejede geçmegini
materialyň mümkin bolan derejesine çenli owradylmagy üpjün
edýär. Metanol we etanol ýaly, ýagny wodorod baglanşyklaryny
dargadýan
we
lipidleriň
we
8
beloklaryň
aralaryndaky
elektrostatiki arabaglanşyklary dargadýan polýar eredijiler
lipidleri has effektiw ekstragirleýärler. Fosfolipidleri ekstraksiýa
etmekde spirtleriň ulanylmagy başga bir tarapdan hem
amatlydyr, ýagny olaryň ulanylmagy lipolitiki fermentleriň köp
bölegini dezaktiwirleýär, olar aktiw forma lipidleriň degradasiýa
dargap gitmegine getirip bilýär. Ekstraksiýanyň dowamlylygyny
we
ekstragirlemäniň
dolulylygyny,
hem-de
ekstrasiýany
geçirmegiň usulyn we şertlerini her bir aýratyn ýagdaýlarda
kesgitleýärler.
Tejribede lipidleri bölüp almak üçin, köplenç ýagdaýlarda,
ekstraksiýanyň iki esasy rutin usullaryndan peýdalanýarlar, olar
ähli topara diýen degişli bolan lipidleriň dokumadan we onuň
fraksiýalaryndan bölüp almaga mümkinçilik berýär.
9
Ekstraktlaryň görnüşleri we mysallar
Ýönekeý derman ekstraktlaryny taýýarlamagyň usullary
Derman
ösümlikler
lukmançylykda
tebigy
görnüşde
ulanylmaýar.
Senagat şertlerinde olary täzeden işläp derman preparatyna
öwürýärler. Derman ösümlikleriň ulanylyş usuly, olarda
saklanýan biologiki işjeň maddalara, olaryň daşky täsirlere
durnuklylygyna,
ereýjiligine
baglydyr.
Dermanhanalarda
lukmanlaryň darmannamalary
boýunça ýa-da dermannamasyz, ösümlikleriň himiki
düzümine
baglylykda,
derman
ösümlikler,
olaryň
garyndylary, çaýlar we ýygyndylar görnüşinde, şonuň ýaly hem
zawodlarda taýýarlanan galen we himiki- farmasewtiki derman
preparatlary satýarlar.
Özbaşdak taýýarlanan ýa-da dermanhanalardan satyn alynan
derman ösümlik çig malyndan öý şertlerinde suwly demlemeleri
gaýnatmalary, ekstraktlary, spirtli jöwherleri, çaýlary we
ýygyndylary, şireleri, külkeleri we çalgylary taýýarlamak bolar,
ýöne olary kesel dogry kesgitlenenden soň lukmanyň maslahaty
bilen ulanmaly.
Çig maldan derman serişdesini taýýarlamazdan öň ony gowy
owratmaly. Onuň bölejikleri näçe ownuk boldugyça, şonça-da
10
olardan täsir edýän maddalar oňat çykýarlar, şonuň ýaly hem
gysga wagtyň dowamynda gyzgynyň täsirine sezewar bolýarlar.
ösümliklerdäki
Dermantaýýarlananda,
biologiki
işçeň
maddalaryň, aýratynamýokary temperaturanyň täsirinden ýeňil
dargaýandygyny gözöňünde tutmaly. Derman serişdeleri syrçaly,
farfor ýa-da çüýşegaplarda taýýarlaýarlar.
Demlemeler - bu ösümliklerden alynýan suwly çykyndylar.
Dermanlyk çig mal demlenende ondan adam bedenine
ýakymly täsir edýän, dürli täsir ediji maddalar çykýar.
Demlemeleri, köplenç,ösümlileriň ýapraklary, gülleri, otlary,
kök baldaklary ýaly,näzik böleklerden taýyarlayarlar.
Demlemeleri taýyarlamak üçin owradylan dermanlyk çig
maly we gaýnadylyp sowadylan suwy ulanýarlar. 3-8 sagadyň
dowamyndademlenip goýalandan soň ony ulanmak bolýar.
Koplenç,demlemeleri çigmalyň üstüne berk gaýnadylan suw
guýup taýýarlaýarlar.
5-15
minutyň
dowamynda
demlenenden
soň
( käwagtlardademlemäni 2-3 sagadyň dowamynda geçirýärler)
demlemäni süzýärler we ulanýarlar. Käbirleri demlemelere
çaýlaram
diýýärler.
ýöne
çaýlary
ýa-da
tapawutlykda,
gyzgyn
Demlemeleriň
ýetmezçilikleriniň
11
ýyly
biri
adaty
demlemelerden
görnüşde
olary
uzak
içýärler.
saklap
bolmazlygy. Demlemeleri 2 gije-gündizden artyk saklamagy
maslahat berilmeýär. Iň gowusy taýýarlanan demlemelerinşol
günüň dowamynda ulanmak. Garaňky we salkynmýerde
saklamak maslahat berilýär.
Gaýnatmalar – gaýnatmak ýoly bilen alynan derman
maddalaryň suw çykyndylary. Owradylan çig malyň üstüne
gaýnadylan suw guýup, gaýnap duran suw hammamjygyna
ýa-da
pessejik
oduň
üstüne
goýýarlar.
20-30
minutyň
dowamynda gaýnadýarlar, soňra 10-15 minutyň dowamynda
otag temperaturasynda sowadýarlar. Mundan soň süzýärler we
göz öňüne tutulan göwrüme çenli gaýnan suw goşýarlar.
Gaýnatmalary
köplenç
baldaklaryndan,
kök
gabyklardan,
miwelerinden,
köklerden,
käwagtlar
kök
bolsa
ösümlikleriň beýleki böleklerinden taýýarlaýarlar. Eýleýji
maddalary saklaýan ösümlikleriň gaýnatmalaryny (dubyň, naryň
gabyklary we ş.m.) otdan düşürilen badyna süzmeli. Sowasa
eýleýji maddalar çykýarler.
Gaýnatmalaram demlemeler ýaly tiz zaýalanýarlar. Bulary
köpräk
saklamak
bolýar,
sebäbi
gaýnadylan
çig
mal
mikroorganizmleri az saklaýar. Garaňky we salkyn ýerde ýa-da
sowadyjyda gaýnatmalary 3- gije gündizden hem gowrak
saklamak bolýar.
12
Demlemeler we gaýnatmalar – Infusa et Decocta
Demlemeler we gaýnatmalar özboluşly, suwuk derman
görnüşleri bolmak bilen, derman ösümlik çig mallaryndan
alynýan suwly çykyndylary aňladýar.
Demlemeleri köplenç ýagdaýlarda, biologiki işjeň maddalary
ösümlikleriň haýsy böleginden ýeňil alyp bolýan bolsa
(ýapraklaryndan, güllerinden, otlaryndan), şol çig mallardan
taýýarlanýar.
Ösümlikleriň
gaty
böleklerinden
seýrek
ýagdaýlarda demleme taýýarlanmagna duş gelmek bolýar.
Gaýnatmalary
köplenç
ýagdaýlarda,
biologiki
işjeň
maddalary kyn alyp bolýan ösümlik çig mallaryndan (mysal üçin,
aýygulagyň ýapraklaryndan) taýýarlaýarlar.
Dermanhanalarda, demlemeleri we gaýnatmalary näsaga
bermezden edil öňüsyrasynda taýýarlaýarlar. Sebäbi olaryň
suwuk
derman
görnüşi
bolandygy,
hem-de
konserwant
saklamaýanlygy sebäpli çalt dargaýarlar. Şonuň üçin-de, olary üç
ýa-da dört güne belleýärler we salkyn ýerde saklamagy maslahat
berýärler.
Ösümlikleriň çig mallaryndan taýýarlanylýan demlemeler we
gaýnatmalar köplenç içki ulanylyş üçin we seýrek ýagdaýlarda
13
daşky ulanyş üçin niýetlenendir (çaýkamak, çalmak we ş.m.).
eger-de, olar içki ulanyş üçin belleseler, onda ony nahar çemçesi,
çaý çemçesi,desert çemçesi ýa-da graduirlenen bulgurjyklar bilen
möçberleýärler.
Tablisa. Demlemeler we gaýnatmalar taýýarlanylýan
ösümlikleriň bölekleri.
Ösümlik
çig
malynyň
atlandyrylyşy
Gabygy
cortex
corticis
Köki
radix
radicis
Porruk
rhizoma
rhizomatis
Ýaprak
folium
folii
Ot
herba
herbae
Gül
flos
floris
Demlemeleri we gaýnatmalary diňe gysgaldylan görnüşinde,
dermalyk çig malyň mukdaryny hem-de demlemäniň ýa-da
14
gaýnatmanyň umumy mukdaryny görkezmek bilen belleýärler.
Dermanlyk formanyň adyndan soňra – Infusi…(Demleme
üçin…), Decocti…(Gaýnatma üçin…) – dermanlyk görnüşi
alnan ösümlik çig malyny, ösümligiň ady, derman ösümlik çig
malynyň
grammdaky
gaýnatmanyň
umumy
agramy
we
mukdary
demlemäniň
hökmany
ýa-da
suratda
görkezilmelidir (ýapraklary, gabygy, kök porruklary we ş.m.)
Ondan soňra D.S. (ber. Belle) gelýär.
Dermannama mysal
0,6 gramm termopsisiň otundan 180 ml demleme bermeli
(herba Thermopsidis). 1 nahar çemçesinden günde 3 gezek
bellemeli.
Rp.: Inf. herb. Thermopsidis 0,6 – 180 ml
D.S. 1 nahar çemçesinden günde 3 gezek.
ХI
Döwlet
farmakopeýasynda
demlemeleriň
we
gaýnatmalaryň gatnaşyklary görkezilendir.
Jöwherler – bular ösümlik çig maldan biologiki işjeň
maddalaryň spirt bilen alynan çykyndylarydyr. Jöwheri 700
15
ýa-da 400 spirtde taýýarlaýarlar. Owradylan çig maly gaba
ýerleşdirýärler, üstünedegişli göterimli spirti guýýarlar, gabyň
agzyny berk
ýapýarlar we otag temperaturasynda 7-
gije-gündiziň dowamynda saklaýarlar.
Soňra jöwheri hasadan süzýärler, gara çüýşä guýýarlar we
niýetlenişine görä ulanýarlar (adatça 10-30 damjadan, çig
malyň
himiki
düzüminiň
häsiýetine
baglylykda).
Suw
demlemelerinden
we gaýnatmalaryndan tapawutlylykda, derman maddalar
jöwherde
gyzdyrylmaýar,
mikroorganizmler
ölyärler
we
alynan
preparatlar
uzak saklanýar (bir näçe aýdan, bir näçe ýyla çenli).
Ýagly erginler - jöwherlerden tapawutlylykda, dermanlyk
çig maly ösümlik ýagy bilen ezýärler we 1-2 hepdäniň
dowamynda günde bulamak şerti bilen ýyly ýerde saklaýarlar.
Ýagly erginleri diňe ýagda ereýän biologiki işjeň maddalary
saklaýan çig maldan taýýarlaýarlar. Bu serişdeleri lawr
ýapragyndan, itburundan
we başgada bir näçe ösümliklerden taýýarlaýarlar.
Külkeler – sokujykda külkelenen, gowy guradylan çig maly
külke görnüşde kabul edýärler. Olary gutularda, agzy berk
16
ýapylan çüýşe gaplarda saklanýar we niýetlenişine görä
ulanýarlar.
Kabul edilende yzyndan bir az süýt ýa-da suw içmeli.
Külkeleri daşky hajatlarda ulanmak üçin ýagly esasa garyp
sürtýärler (duzlanmadyk haýwan we ösümlik ýaglary). Çalgylar
ýaly ulanýarlar. Garaňky we salkyn ýerde saklanýar.
Ösümlik şireleri – ter ösümlik çig malyndan ( miwelerden,
iýmişlerden,
ösümligiň
ýaşyl
böleklerinden,
kök
miwelerinden we ş.m.) gyzdyrman taýýarlaýarlar. Sykyp alynan
şiräni çüýşe ýa-da syrçaly gaplarda, sowuk ýerde saklaýarlar we
niýetlenişine görä ulanýarlar.
Çaýlar we ýygyndylar – bu derman görnüşleri derman
ösümlikleriň bir näçe dürlileriniň farmasewtiki zawodlarda
ýa-da dermanhanalarda külkelenen we berlen gatnașyk boýunça
düzülen garyndylardyr. Bu garyndylardan demlemeleri we
gaýnatmalary
taýýarlaýarlar, agyrýan ýerlere ýapmak üçin ulanýarlar we
wanna (legene) atyp gitýärler. ýygyndynyň düzümini
özbaşdak düzmeli däl. Bu gaty erbet netijelere getirip biler.
Çaýlaryň we ýygyndylaryň sanawy Döwlet farmakopeýasynda
we ýörite sorag kitapçalarynda getirilýär.
17
Netije
Şeýlelikde, ekstraksiýa – bu biziň gadymy ata-babalarymyz
tarapyndan özleşdirilen, we häzirki günde hem biologiki işjeň
maddalaryny almak üçin iň giňden ulanylýan usullaryň biri
bolup durýandyr.
18
Peýdalanylan edebiýatlar
1. Васильева И.С., Пасешничен- ко В.А., Гусева А.Р.
Стероидные сапонины из корневищ диоскореи кавказской
Dioscorea caucasica // Прикладная биохим. и микробиол.,
1984. Т. 20, № 3. С. 404-406.
2. Диосгенин из Allium nutans и Allium cernuum / А.Ф.
Азаркова, В.А. Стихин, О.А Черкасов и др. // Химия
природных соединений, 1983. № 5. С. 653.
3. Липиды некоторых лекарственных растений / С.Д.
Гусакова, Г.А. Степаненко, Д.Т. Асимбекова и др. // Раст.
ресурсы, 1983. Т. 19, вып. 4. С. 444-445.
4. Препаративная биохимия липидов / Л.Д. Бергельсон,
Э.В. Дятловицкая, Ю.Г. Молотковский и др. М.: Наука, 1981.
259 с.
5. Синтез экдистероидов в растениях и культурах клеток
Rhaponticum carthamoides (Willd.) Iljin / И.В. Орлова, А.М.
Носов, В.Г. Лукша, В.В. Володин // Физиол. растений, 1994.
Т. 41, № 6. С. 907-912.
6. Степанов А.Е., Краснопольс- кий Ю.М., Швец В.И.
Физиологически активные липиды. М.: Наука, 1991. 135 с.
19