Kitaptan bir bölüm için tıklayınız.

“Hazır Bilgi” serisi nedir, nasıl çalışır?
Bilgi, bugün internet marifetiyle büyük bir hızla yayılıyor. Biz okurken
güncellenen ansiklopediler, dergiler var. Hangi yazı, ne kadar okunuyor
belli. Eskisi gibi şişirme yazarların nesli tükeniyor. Bunun kötü yanları
da var muhakkak. Her şeyden önce, insanları “daha kısa okumaya” sevk
ediyor. 140 karaktere felsefe sığdırabilen meşhurlar peydah oldu. Bir süre
sonra akademik bilgiyle kolay tüketilir, hazır bilgi arasındaki uçurum iyice açılacak.
Ancak insanlığın her durumda kaliteli, güvenilir hazır bilgiye ihtiyacı var.
Bugüne kadar memleket sınırlarından içeri sadece çeviri yoluyla giren yahut çeviri kokan hazır bilgi, doğal olarak “buraların” olamadı. Hazır yerli
bilgi depoları olarak Google kurcalayıp, Vikipedi, Ekşisözlük diye sayıp
bolca tıkladıklarımız da, konuyu kitaplık mertebesine getiremiyor.
Uzun lafın kısası bütün yollar “güvenilir, titizlikle hazırlanmış bir kolay1
ve yerli bilgi deposu” ihtiyacına çıkıyor. Ağaçkakan Yayınları’nın “Hazır
Bilgi” serisinin varlığının ana sebebi de bu.
1
Kolay dediysek, okuması kolay!
100 GÜZEL KELİME
HAZIR BİLGİ SERİSİ - 5
Sevan Nişanyan 1956’da İstanbul’da doğdu. Orta öğrenimini Işık Lisesi ve
Robert Lisesi’nde tamamladı. 1974’te üniversite eğitimi için ABD’ye gitti,
Yale Üniversitesi ve Columbia Üniversitesinde tarih, felsefe ve Güney Amerika Siyasi Sistemleri üzerine eğitim gördü.
Türkçeye çevirdiği Grundrisse, yazdığı yüz sayfalık bir önsöz ile 1979’da
henüz 23 yaşındayken yayımlandı. Birikim dergisinde ve The New York Times’ta yazıları çıktı. Agos ve Taraf ’ta köşe yazarlığı yaptı. 1984-1985 yıllarında Commodore 64 adlı kişisel bilgisayarı (PC) Türkiye’ye getiren firmanın
kurucusu ve yöneticisi oldu.
1995’te Şirince’ye yerleşen Nişanyan, bu köyde geleneksel mimari dokuyu
korumak ve canlandırmak için yaptığı çalışmalarla tanındı.
Türkçenin etimolojisi, siyaset ve gezi başta olmak üzere pek çok alanda kitapları vardır. 29 Ekim 2008 ve 14 Aralık 2009 tarihleri arasında Taraf gazetesinde “Kelimebaz” adıyla dile ilişkin köşe yazıları yazdı. Bu yazıları iki ayrı
kitapta toplanarak Kelimebaz – 1 ve Kelimebaz – 2 isimleriyle yayımlandı.
Bu kitaptaki yazılar da Taraf gazetesindeki köşe yazıları arasından yazarı tarafından seçilmiştir.
Sevan Nişanyan, İzmir’in Selçuk İlçesi’nin turistik köyü Şirince’de SİT alanındaki arazisine 2008 yılında 60 metrekarelik taş bir bina inşa etmeye başladı. İnşaat mühürlendiği halde iki kez mührü sökerek binayı bitirdi. Bu sebepten aldığı 2 yıllık hapis cezasını çekmek üzere başlayan cezaevi hayatı benzer
başka davalarla beraber arttı.
Sevan Nişanyan iki yılı aşkın bir süredir cezaevinde. Kesinleşmiş toplam cezası 11,5 yılı aştı. Henüz sonuçlanmamış diğer davalarla birlikte bu sürenin
yakın zamanda 25 yılı aşma ihtimali var.
100 Güzel Kelime
Sevan Nişanyan
Hazır Bilgi Serisi - 5
Dizi Danışmanı: Tolga Arvas
Dizi ve Kitap Tasarım: Vecdi Özkan
Birinci Basım: Nisan 2016, İstanbul
ISBN — 978-605-65824-6-2
Sertifika No: 32278
© 2016, Ağaçkakan Yayınları (3000 adet)
Bu kitabın yayın hakları Ağaçkakan Yayınları’na
aittir. Kitabın tamamı veya bir bölümü hiçbir
biçimde çoğaltılamaz, dağıtılamaz, yeniden elde
edilmek üzere saklanamaz.
Ağaçkakan Yayınları
Yayın Yönetmeni: Metin Solmaz
Ömer Avni Mah. Sulak Çeşme Sok.
Geyik Apt. No: 3 D: 6 Gümüşsuyu
34427 Beyoğlu, İstanbul
Tel: (212) 252 74 25
Faks: (212) 252 74 28
E-posta: [email protected]
www.agackakan.org
Dağıtım: Punto Kitap
www.puntokitap.com
Baskı: Acar Basım ve Cilt San. Tic. A.Ş.
Sertifika No: 11957
www.acar-group.com
100
HAZIR BiLGİ SERİSİ - 5
Sevan Nişanyan
“Ali Nesin’in önsözüyle”
İçindekiler
Başlamadan ........................................................................................................ 11
Güzel ...................................................................................................................15
Kelime ................................................................................................................ 17
Laf .......................................................................................................................18
Yunus Emre Türkçesi .......................................................................................20
Kıtıpiyos .............................................................................................................22
Fırkateyn ............................................................................................................24
Deyyus ................................................................................................................25
Çatana ................................................................................................................26
Hünnap ..............................................................................................................28
Filan fıstık ..........................................................................................................30
Fısk u fücur ........................................................................................................32
Kolpa ..................................................................................................................34
Takiye ..................................................................................................................36
Alicengiz .............................................................................................................38
Kakofoni ............................................................................................................40
Lagaluga ............................................................................................................. 41
Desimal ..............................................................................................................42
Makrame ............................................................................................................43
Tesemmüm ........................................................................................................45
Tahammülfersa ................................................................................................. 47
Slip ......................................................................................................................48
Bikini ..................................................................................................................50
Peyvend .............................................................................................................. 51
Pertavsız .............................................................................................................53
Pelesenk ..............................................................................................................55
Nihrir .................................................................................................................. 57
Naiv .....................................................................................................................59
Moruk ................................................................................................................60
Memat ................................................................................................................62
Zırnık .................................................................................................................63
Zıvana .................................................................................................................65
Misket ................................................................................................................. 67
Yelkovan .............................................................................................................69
Saat ......................................................................................................................70
Yün ...................................................................................................................... 71
Bumin .................................................................................................................73
Ayamama ............................................................................................................75
Angut .................................................................................................................. 77
Volkan .................................................................................................................79
Tayfun ................................................................................................................. 81
Rum ....................................................................................................................83
Hindi ..................................................................................................................84
Eflatun - I ...........................................................................................................86
Eflatun - II ......................................................................................................... 87
Eflatun - III .......................................................................................................88
Kahverengi ........................................................................................................89
Zenci ................................................................................................................... 91
Corç ....................................................................................................................92
Tesbit ..................................................................................................................93
Mündemiç .........................................................................................................95
Karandaş ............................................................................................................96
Pirinç ..................................................................................................................98
Pirpirim ........................................................................................................... 100
Lakerda .............................................................................................................102
Ançues...............................................................................................................104
Boyoz ................................................................................................................106
Çay ....................................................................................................................108
Fasulye ............................................................................................................. 110
Kokoreç ............................................................................................................112
Leblebi ..............................................................................................................113
Malta eriği ........................................................................................................114
Patates ...............................................................................................................116
Pide ...................................................................................................................117
Tereyağı ............................................................................................................118
Pehlivan ............................................................................................................119
Natır ..................................................................................................................121
Korsan ..............................................................................................................123
Cambaz ............................................................................................................125
Göze ..................................................................................................................126
Evlek .................................................................................................................128
Mülk ................................................................................................................ 130
Kuruş ................................................................................................................132
Medrese ............................................................................................................133
Üniversite - I ...................................................................................................135
Üniversite - II ..................................................................................................137
Çarşı ..................................................................................................................139
Şehir ................................................................................................................. 140
Kalabaliken ......................................................................................................142
Fırtına ...............................................................................................................143
Öz ......................................................................................................................145
Özür ..................................................................................................................146
Mendebur ........................................................................................................148
Mayıs ................................................................................................................ 150
Yakamoz ...........................................................................................................152
Elektrik .............................................................................................................154
Halt ...................................................................................................................156
Hatun ...............................................................................................................158
Tatil .................................................................................................................. 160
Devinim ...........................................................................................................162
Bereket .............................................................................................................164
Seks ...................................................................................................................165
Ruhiyat .............................................................................................................167
Meşk..................................................................................................................169
Aşk .....................................................................................................................171
Cehennem .......................................................................................................173
Dumur ..............................................................................................................174
Yalancı ...............................................................................................................176
Hürriyet ...........................................................................................................177
Hem fiildir hem isim, bu ne biçim bir cisim ............................................178
Akıl ................................................................................................................... 180
İcraat .................................................................................................................181
Malumu ilam ...................................................................................................183
Sevan .................................................................................................................184
Başlamadan
Yıl 1986. Askerî cezaevindeyiz. Dört duvar arasında üç kişi:
Sevan, ben ve aramıza muhbir olarak yerleştirilmiş pek zavallı bir
aşçı yamağı.
Dışarıdan kitap gelmiyor, yasak. Matematik kitaplarımı mesela,
“Biz bunlarda ne yazıldığını anlamıyoruz!” gerekçesiyle içeri almıyorlar. Neyse ki askeriyenin oldukça geniş bir kütüphanesi var. Daha
çok savaş ve Kemalizm üzerine. İkimiz de savaş kitaplarına dadandık. Pearl Harbour üzerine dört beş kitap okuduğumu hatırlıyorum.
Vietnam, Kore, dünya savaşları, muharebeler, savaş taktikleri vs. Çok
ilginç tabii. Başka nerede okuyabilirdik ki bu kitapları? O savaş kitaplarından aklımda kalan tek şey askerliğin aslında istenirse bayağı
eğlenceli olabileceği, hatta entelektüel bir doyum sağlayabileceği!
Ama bütün gün de kitap okunmuyor ki! Şifreli mesaj çözme
oyunu oynamaya başladık. Bir zaman sonra o kadar ustalaştık ki
bu işte, sadece bir iki şifrelenmiş cümleden şifreyi çözebilir hale
geldik. Bu becerimizle gardiyanları pek şaşırttığımızı hatırlıyorum.
Birbirimize çapraz bilmeceler hazırladık. Onunkiler Amerika’nın herhangi bir gazetesinde yayımlanabilecek kalitedeydi.
Ekmek hamurundan satranç tahtası yaptık gizlice. Gizlice çünkü cezaevinde satranç yasaktı. Siyah askerler için ekmeğin içine
sigara külü kattık. Gardiyanlar görmesin diye geceleri battaniyenin altında oynuyorduk. Muhbirimizin bizi ihbar ettiğini tahmin
ediyorduk ama görmezden gelirler diye umuyorduk, ne de olsa
kaçamağımız pek masumdu. Öyle olmadı! Yakaladılar ve sanat
şaheserimizi iç ettiler!
Bunun dışında her sabah bir iki saat dönüşümlü olarak birbirimize akademik seminerler verdik. O bana Güney Amerika tarihi,
klasik müziğin doğuşu, demokrasi nedir ya da ne olmalıdır, İstiklal Savaşı, Ermeni Kıyımı gibi çeşitli konularda seminerler veriyor,
ben de ona biraz bildiğim yegâne konu olan matematiği anlatıyo11
rum. Benim anlattıklarımı anlamıyor, hatta deli saçması buluyor!
Ama onun anlattıkları bana had safhada ilginç geliyor. Sadece söyledikleri değil, söyleyiş biçimi, kurduğu mantık silsilesi de son derece ilginç. Savunduğu savlar da tüyler ürpertici... Ama o kadar ustaca savunuyor ki itiraz edemiyorum. Savın yanlış olduğu bariz de,
argümanı nasıl çürüteceğimi bilemiyorum! Çürük tahtaya bassın
da bir güzel sıkıştırayım diye pür dikkat dinliyorum, nafile! O zamanlar herhalde şeytanın avukatlığını yapıyor diye düşünüyordum.
Şimdi biliyorum ki belki arada bir şeytanın avukatlığını yapıyordu
ama çoğu zaman kendi özgün fikirleriydi.
En kabullenmiş düşünceleri sorgulamak gerektiğini Sevan’dan
öğrendiğimi söyleyebilirim. Daha önce de biliyordum tabii ama
teorik bir bilgiydi!
Gene de bir iki defa savunduğu bir sava güçlü bir argümanla
karşı çıktığımı anımsıyorum. Cevabı sadece bir “Hımmm” oldu ve
tartışma orada noktalandı! İşte Sevan!
Gün 24 saat. Çok fazla! Kendimize bir başka eğlence bulduk:
Türkçe erkek adları listesi! Bir iki hafta uğraştık. Unuttuğumuz ad
kaldığını sanmıyorum!
Oradan doğal olarak Arapçaya geçtik. KTB kalıbından kitap,
kütüphane, kâtip, mektup, mektep vs. Kaf ’la kef arasındaki fark.
Ayın’ın incelikleri. Çok ilginç geldi bana. Arapça kelime üretme
kalıplarını öğretti. Biraz Arapça bilgisi var, zamanında Latince de
öğrenmiş. İngilizcesi ana dili gibi. Fransızcası ve Almancası da mükemmel denilecek seviyede. Ama Türkçe bilgisi dehşetengiz. Bir
gün Sevan’a,
-Bu kadar çok kelimeyi nereden öğrendin, nasıl biliyorsun?
diye sordum.
-E biraz Türkçe biliyoruz herhalde! diye cevap verdi.
Gerçekten de biliyordu. Bilmediği konu yoktu ki...
O kötü günler geçti. Araya on yıl girdi. Yurtdışından Türkiye’ye döndüm. Sevan’la görüştük.
12
-Eee? N’apıyorsun görüşmeyeli?
-Ev yapıyorum...
-Ev mi? Ne evi?
-Bildiğin köy evleri...
Şaşırdım. Sevan her şeyi bilir, her şeyi yapar da ev yapabileceği hiç aklıma gelmezdi. Gittim gördüm. Olağanüstü. Muhteşem.
Fantastik. Sıradışı.
-Ben de isterim bunlardan...
-Tamam.
Böylece Vakıf iki ev sahibi oldu. O evler maliyetini çoktan çıkardı.
Daha sonra Şirince’yi adam etti Sevan. Yok olmak üzere olan
tarihî bir köyü turistik bir cennet haline getirdi. Üstelik tarihe ve
doğaya zarar vermeden, hatta tam tersine, tarihe ve doğaya koruyarak, onlara değer katarak.
Sonu ne oldu? Sevan yine hapse girdi bu yüzden. En az 10 yıl
daha geçirecek kodeste, bekleyen cezalarla belki 25 yıl.
Sadece hapiste değil, elinden çalışma olanakları da alınmış durumda. Elinizdeki kitabın yazarı artık bilimsel araştırmalarını yapamıyor. Hapiste çünkü. Bilgisayar yasak. Oysa ne projeleri vardı.
Acaba onu hapse atanlar ve ondan çalışma araçlarını esirgeyenler
sadece ülkemizin değil, insanlığın neler neler kaybettiğini bir gün
anlayabilecekler mi?
Madalya, teşekkür filan beklemiyorduk ama bu kadarını da hiç
beklemiyorduk. İmar suçundan cezaevinde olan mı var bu ülkede?
Cumhurbaşkanlığı sarayının bile kaçak olduğu bir ülkede yaşıyoruz, gerisini siz düşünün!
Sorunun kaçak inşaatta olmadığı çok belli.
Utanç içinde hep beraber yerin dibine girelim! Bize müstahaktır.
Ağır mı konuştum?
Ali Nesin
13
«
1«
Güzel
Sallama çayı Amerikalılar icat etmiş, ama sallama dilbilim
konusunda Allaha bin şükür bizimkiler kimseye pabuç bırakmaz.
Vatanmillet şairleri kontenjanından Radikal’e köşe yazan
beylerden biri dün gene döktürmüş, Türkçenin (İngilizce ve
İspanyolca ile beraber) dünyadaki üç lingua franca’dan biri olduğuna karar vermiş, Ankara’daki birtakım Devlet derneklerini şahit göstererek. E tabi, benim oğlum da küçükken Spiderman’di, bir sıçrayışta gökdelenlerin tepesine tırmanırdı. Yazık
ki şimdi büyüdü, artık yapamıyor.
Bir dilin yaygınlığı iki türlü ölçülür: Bir kere o dili anadil
olarak kaç kişi konuşuyor, ikincisi o dili yabancı dil olarak kaç
kişi biliyor. Bu konularda benim bildiğim en sağlam kaynak
15
Ethnologue listesidir, ciddi ve özenli malumat verir (www.
ethnologue.com). Ethnologue’a göre halen anadillerde listebaşı
olan on dil, sırasıyla Çince, İspanyolca, İngilizce, Arapça, Hindi,
Portekizce, Bengali, Rusça, Japonca, Almanca. 60 milyon
civarında nüfusu olan Türkçe listede 23’üncü sırada gösterilmiş.
Ama 60 ile 70 milyon arası birbirine çok yakın nüfuslu dokuz
dili birlikte sayarsak, “15’inci ile 23’üncü arası” demek herhalde
daha doğru.
Etkinlik açısından asıl ilginç olan bence yabancı dil sayılarıdır; o dilin dünyadaki nüfuzunu gösterir. Bu listede İngilizce açık farkla başta. Peşinden Mandarin Çincesi, İspanyolca,
Arapça, Hindi, Fransızca ve Rusça geliyor. Türkçe toplam 75
milyon gibi bir rakamla 25’inci civarı bir yerlerde.
Yabancının yerliye oranı açısından İngilizce müthiş: bire beş,
bire altı gibi bir oranla resmen dil emperyalizmi yapmışlar. Çince, Rusça, Arapça ve Fransızca da kuvvetli. Türkçe yüzde 25’le
maalesef linguafrancalaşma liglerinde pek varlık gösteremiyor.
Halbuki tahmin ediyorum bundan yüz yıl kadar önce bu oran
bire bir civarındaydı, yani anadili Türkçe olan her kişiye karşı Türkçe öğrenip bilen bir Rum, Arap, Bulgar, Ermeni, Kürt,
Arnavut vb. vardı. Şimdi yok. Cumhuriyetimizin büyük eserlerindendir.
Üzülmem mi, üzülürüm tabii.
Elli sene uğraşıp Türkçeye yatırım yapmışım. Rusya’da,
Çin’de, Japon’da, Sudan’da Türkçe bilen insan daha çok olsa hayatım ne kadar kolaylaşıp zenginleşirdi. Mütevazı köşemi okuyup beğenen hayranlarım ne kadar artardı.
Ne diyeyim, Türkçeyi medeniyet dili haline getirmeye çalışacaklarına karanlık miskinhanelerinde atıp tutmakla yetinenler utansın.
16
«
2«
Kelime
Arapça kelime ve kelam ile “yara” anlamına gelen kelm aynı
köktense bunun felsefi anlamı ne olabilir diye sormuş birisi,
Wittgenstein’dan filan bahsederek. Maildeşlerimin kültür ve
merak düzeyi şayet okur ortalamasını yansıtıyorsa vallahi işim
zor, yetişmek için daha bir fırın ekmek yemem gerekiyor.
Hemen sözlükler açıldı. KLM Arapçada fiil kökü olarak
mevcut değil. Kalm (yara) ve kalîma / kalâm (söz) olmak üzere
iki bağımsız ad grubu mevcut. Aralarındaki anlam bağı üzerinde durmamışlar. Buna karşılık Aramice ve İbranice KLM fiili
mevcut: birini utandırmak, aşağılamak, hakaret etmek ve yaralamak olarak geçiyor. Yani özellikle dille yaralamak.
Ne alaka diye düşünürseniz, Türkçe söğmek (sövmek)
ve söz kelimelerinin muhtemelen ortak kökten geldiğine dikkat
edin derim. Eski Ortaasya Türkçesinde söz oturaklı bir kelime:
özellikle hukuki ve ahlaki bir sonucu olan söz, resmi söz anlamında kullanılıyor. Söz vermek, söz kesmek, sözlü (=nişanlımtrak) gibi deyimlerde bu anlamın izleri kalmış. “Bana söz
söyleyecek adam daha anasından doğmadı” cümlesindeki söz,
mesela İngilizcedeki word gibi masum bir kelime değil. A man
who will say me a word is not yet born from his mother? Vallahi
olmuyor!
E söğmek de “ağır söz söylemek” değil mi? Ama oradaki /ğ/
ve /z/ seslerinin işlevi nedir diye sorarsanız bilmiyorum der işin
içinden çıkarım.
17
«
3«
Laf
Memleketin bir uzak köşesindeki ilkokul öğretmeni yazmış,
ders kitabında söz sözcüğünün eşanlamlısı laf diye yazıyor, çocuklar itiraz etti, karar veremedik, ne dersin diye. Ne diyeyim,
imkân olsa da okulunuza gelip ben de tartışmaya katılsam ne
güzel olur demekten başka?
İki kelimenin eş anlamlı olup olmadığını anlamanın en kestirme yolu, cümle içinde birinin yerine ötekini kullanabiliyor
muyuz diye bakmaktır. Misal, birine söz vermek olur ama laf
vermek olmaz; sözlüyüz evleneceğiz olur, ama laflıyız olmaz.
Söz kesmek vardır ama laf kesmek yoktur. Sözcük sözcüğüne
alıştık ama lafçık olmaz. Laf salatası tamam ama söz salatası yok.
Buna karşılık, sözünü esirgemez = lafını esirgemez. Bana söz
gelmesin = laf gelmesin. Sözde adam = lafta adam. Sözü mü
olur = lafı mı olur. Demek ki KISMEN eşanlamlıymış, kısmen
değilmiş, o kadar basit.
Söz Türkçe, laf Farsça, kökende eşdeğer kelimeler. Ama
Farsça laf Türkçede evrilmiş, özellikle “boş söz” gibi bir nüans
kazanmış. Arapçası kelime; bu da Türkçede aslından daha dar
bir yere sıkışmış. Arapça kelime, tıpkı Türkçe söz gibi, “genellik18
le tek fikir anlatan kısa ifade” demektir; Wehr sözlüğü “word,
speech, address, utterance, remark, aphorism, saying, brief announcement” diye saydırmış. Oysa Türkçe kelime “bir leksikal
birim”dir; söz bunu karşılamaya yetmediğinden, sözcük diye
ayrıcana bir karşılık bulmak gerekmiştir.
Fransızca söz, parole. Türkçede ise parola “özellikle askeriyede kullanılan gizli tanıtma sözü” demek. İspanyolca söz palabra; bize Yahudi İspanyolcasından palavra diye gelmiş, “gerçeğe uymayan abartılı söz” gibi bir anlam kazanmış.
Kıssadan hisse: Dil, hakiki eşanlamlıları sevmez. Eşanlamlı kelimeler buldu mu, ne edip edip her birine ayrı özel anlam
yüklemeyi başarır. Uzun vadede kelimelerin anlamı mutlaka
ayrışır. Demek ki: Ne kadar çok kelime, o kadar bol nüans, o
kadar zengin ifade.
“Yabancı kelimeler girdi dilimiz fakirleşti” diyenlerin ağzından çıkanı kulağı duymuyor.
19
«
4«
Yunus Emre Türkçesi
“Neden Yunus’un Türkçe’sini koruyamadık? Koruyup geliştiremedik? Neden Türkçe’si varken başka dillerden sözler alıp
dilimize doldurduk ve dilimizi tanınmaz hale getirdik?” demiş
Radikal köşeyazarlarından Namık Kemal Bey.
Maksat tabii cahil halkın önyargılarını okşayıp prim yapmak, o belli. Ama ben gene ciddiye aldım, dersimi çalıştım. Yunus Emre’ye atfedilen toplam 426 adet şiiri internette bir yerde
bulup indirdim (bunların çoğu orijinal değildir, çakmadır, ama
şimdilik farketmesin). Concordance programına takıp kelime
listesi çıkardım, çekimli biçimleri ayıkladım. Kaç kelime çıktı
dersiniz? 1991 kelime! “Yunus Emre Türkçesi’nin” yazıya yansıyan kelime hazinesi demek ki buymuş.
O devrin Türkçe yazan diğer yazarlarını, Garibname’yi, Süheyl ü Nevbahar’ı, Manyasizade’nin Gülistan tercümesini saysanız da buna yakın bir liste çıkar, bilemedin üç dört bin kelime
içinde döner olay. Türkçe henüz yazı dili olarak ilkeldir, emekleme aşamasındadır; daha zengin ifade yelpazesine gerek duyanlar yazıyı Arapça veya Farsça yazarlar.
YE Türkçesindeki Arap-Fars kökenli kelime oranını da saydım, yüzde 37 buldum. Aceb, akıl, Allah, aşık, aşk, can, cihan,
çare, derd, derviş, dost, dünya, düşman... gibi en sık kullanılan
kelimelerin bir kısmı buna dahil. Pek çoğu Yunus’tan önceki
bir-iki kuşak içinde Türkçeye girmiş “yeni” kelimelerdir. Yani,
20
yes, “Yunus Emre Türkçesi” çağına göre avangard bir dildir. Genel olarak dönemin derviş edebiyatında yabancı kökenli kelimeleri durmadan tekrarlayıp sanki halkı alıştırmaya dönük bir
gayret seziyorum ben, acaba yanılıyor muyum? Özellikle Garibname’de bu özellik pek belirgin bence.
Koruyaydık ne olurdu? Wittgenstein’ın eserleri Türkçeye ne
güzel çevrilirdi kimbilir! Füzyon mutfağı menüleri, Adli Tıp
raporları, at yarışı tahminleri, OEM hardware katalogları ne
harika yazılırdı!
Kasko sigorta sözleşmesi hele, ne şiirsel dururdu: “Çün ki
kaza ettin vargıl/ jandarmaya haber vergil/ şerbet içüp esrik
isen/ çerağ gibi derdin yangıl.”
21
«
5«
Kıtıpiyos
Kıtıpiyos nedir diye sormuş bir arkadaşımız, sanki Gugıl
bitti artık her şeyi Nişanyan’a soruyoruz. Cevabı basit. Rumca Egyptos Mısır, Egyptios Mısırlı, telaffuzda Kiptios olur.
Mısır’ın Arap-öncesi yerli halkına verilen Kıptî adı da buradan.
Çingene milletinin Mısır asıllı olduğu eskiden yaygın bir yanılgıydı. O yüzden eski kullanımda Çingene yerine Egyptios veya
Kıptî denildiği olur. Kıtıpiyos bu bağlamda Çingene demek
sanırım.
Yetmişikibuçukuncu millete şimdi artık “Çingene” demek
de saygısızlık sayılıyor; onun yerine, kendi kendilerine verdikleri isim olan Rom veya Roma kullanılıyor. Bunun İtalya’da bir
şehir olan Roma ile alakası yok. Kendi dillerinde “insan” demekmiş esasen.
Çingene sözcüğünün nereden çıktığı ise karışık bir konu.
22
Batı kaynaklarına bakarsan Rumcadır diyorlar. Bizans metinlerinde ilk 13. yüzyılda kaydedilen Tsínganos sözcüğünü
tanık gösteriyorlar. Ama Rumca bir anlamı olmayan bu kelimenin yapı bakımından da Rumcaya benzemediği muhakkak. Son
zamanlarda epey taraftar bulan bir görüşe göre sözcüğün aslı
Ortaasya Türkçesinde çığan, Anadolu Türkçesinde çığay diye
geçen kelime olabilir; “fakir, sefil” demekmiş. Benim aklıma da
bu yatıyor gibi. Belki Türkçeden Rumcaya, oradan geri Türkçeye geçiş düşünülebilir. Kalın sesli çığan’ın ince sesliye dönüşüp
arkaya da –e alması bu şekilde açıklanabilir.
İtalyanca Zingaro (/tzingaro/) ve Fransızca Tzigane Rumcadan geçen biçimler. İngilizce Gypsy ise aynen “Mısırlı” yahut
“Kıptî” demek. Halbuki adamların Mısır’la alakası yok, 11. yüzyıl gibi bir tarihte Hindistan’dan gelmişler, Anadolu üzerinden
Avrupa’ya yayılmışlar.
Anadolu tarihini anlatırken, peki Alpaslan Malpaslan kadar
olmasın ama, “atalarımız Asya’dan geldi” diye bunu da araya eklemek gerekmez mi? Nereden baksan bir milyon vatandaştan
söz ediyoruz. Onların tarihi de bu ülkenin tarihi değil mi? İlla
kılıç zoruyla gelmek mi gerekiyor?
23
«
6«
Fırkateyn
Fırkateyn tipi gemiler Osmanlı donanmasında ilk 1774’te
kaydedilmiş, 1770’ler ve 1780’ler boyunca yoğun olarak inşa
edilmiş. Sözcük önceleri fırkatûn, daha sonra fırkatîn/fırkateyn olarak geçiyor. İtalyanca fregatone’den alıntı.
Fregatone, Venedik tersanelerinde 17. yy’dan itibaren kullanılan bir yardımcı gemi tipinin adı. İtalyanca -one büyütme
ekiyle, öteden beri bilinen fregata’nın “büyüğü” demek. Fregata
tüm Batı dillerine İtalyancadan geçen bir ad. İngilizce frigate,
Fransızca frégate, Osmanlıcası da firkete olarak geçiyor.
Fregata’nın kökeni ise muamma. İtalyancada 13. yy’dan itibaren kaydedilmiş. En sık rastlanan açıklama Latince infarcatum’dan türediği. Doğu dillerinden alındığına ilişkin bir teze
de rastladım ama doyurucu bir kanıt görmedim.
Vesikalık resminde gözlerini yere çevirmiş nereden talimat
alıyorsun diye sormuş, külyutmaz okurlarımdan biri. İtiraf edeyim, Soros’la görüşüyorum. Bu yazıları O yazdırıyor. O da Hocaefendiden aktarıyormuş diyorlar, ama o kadarını bilemem tabii.
24
«
54 «
Lakerda
Latince lacerta, ki /lakerta/ okunur, kertenkele demek.
Fransızca lézard ile İngilizce lizard bundan gelme, onlar da kertenkele. Yanısıra eski Romalı yazarların birkaç kez bahsettiği bir
balık adı. Literatürü inatla taradığım halde hangi balık olduğunu çözemedim maalesef. İstavrit diyeceğim, ama bana güvenmeyin. İstavritin Yunancası sauroidês (/savridis/) “kertenkele
balığı” demek, oradan akıl yürütüyorum.
Rumca lakérda palamut tuzlaması. Türkçede en erken Kanuni Sultan Süleyman dönemine ait bir kanunnamede denk
geldim. Yunancada çok daha eski olmalı. Elimdeki Bizans Rumcası sözlüklerinde geçmiyor, ama ortadaki /k/ sesi korunduğuna göre ortaçağdan önceki bir tarihte Latinceden Yunancaya
alınmıştır. Ama neden palamut? Orijinali istavrit tuzlamasıydı da sonradan mı değişti? Yoksa lacerta istavrit değil palamut
mudur? Kafası çalışan bir lisans öğrencisi bulsam bitirme tezi
olarak verirdim, ama nerede o fırsat?
102
Sonra bir de likorinoz var, tütsülenmiş kefal tuzlaması.
Ahmet Vefik Paşa sözlüğünde ayrıntılı olarak tarif etmiş, “sivri burunlu kefal dedikleri platerina ve bodur kefal dedikleri
kanbot balıklarından olur” diye. Halbuki Yunanca sözlükler likurínos için “Batı Akdeniz’e özgü derin deniz gümüş balığı” diyor, Likúria yani İtalya’daki Liguria coğrafi bölge adından. Burada da gene problem var. Gümüş balığı ile kefal, ne alaka?
Benim çocukluğumda dayılar enişteler nezdinde lakerda ile
likorinozun farkını bilmek, yahut kolyozu uskumru zannetmemek İstanbulluyu taşralıdan ayırt eden ana kriterlerden sayılırdı; biz de kızardık bu nasıl eski kafalılıktır diye. Şimdi benim
oğlan “Lakerda mı? Hiç duymadım,” deyince düşünüyorum,
yaşlanmak böyle bir şey olmalı işte. Bir ömür boyu biriktirdiğin
bilgi paketinin ilk temizlikte depoya, oradan da eskiciye dehleneceğini farkediyorsun. Yapacak bir şey yok, ne yapalım?
103
«
59 «
Kokoreç
Kokoreç’i İstanbul’a Yunanlı meyhanecilerin getirdiği anlaşılıyor. Ömer Seyfettin ilk kez 1920’de, Atina’dan İstanbul’a
gelmiş bir aşçının lokantasında kokoreç yemiş, sevmemiş. Öte
yandan Yunanca sözlüklerin hepsi kokorétsi’nin Rumca değil
Arnavutça bir kelime olduğunu söylüyor. Şaşırtıcı olmasa gerek, çünkü 20. yüzyıl başlarına dek Atina’nın aşağı tabaka sokak kültürü Arnavut kültürüydü. Yunanistan bağımsızlığından
önce Atina kasabası ile civar köyleri ezici çoğunlukla Arnavuttu. Halen Attika köylerinde yaşlılar Arnavutça bilir.
Arnavutça sözlüklere bakıyoruz, “bağırsak kızartması” anlamında böyle bir kelime yok, ama mısır ve özellikle mısır koçanı
anlamında kokërroz geçiyor. Bulgarca ve Sırpçada da kokoroz
mısırdır, bizde Rumeli muhacirleri de bu kelimeyi kullanırlar.
Klasik kokoreçin mısır koçanı şeklinde örülmüş bir nesne olduğunu kabul edersek, sanırım şekilden ötürü bir mecazi kullanım söz konusu olmalı.
Kokorozun kökeni de problem. Birkaç sözlükte “Türkçedir,”
diye gördüm, ama inandırıcı bulmadım.
112