www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık

Transkript

www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık Ġnternet Dergisi),
Sayı: 128, Ekim 2012
Son Güncelleme Tarihi 15.10.2012
EKİM 2012 - SAYI 128
Makale:
BĠREYSEL SENDĠKA ÖZGÜRLÜĞÜ KAVRAMI VE TOPLU Ġġ
ĠLĠġKĠLERĠ YASA TASARISININ BU YÖNDE GETĠRDĠĞĠ
HÜKÜMLER
Y.Doç.Dr. Ahmet TERZĠOĞLU*
Özet:
Sendika özgürlüğü kavramı çalıĢma hayatı, çalıĢma barıĢı, iĢçi iĢveren iliĢkileri ve
iĢçinin çalıĢma hayatındaki verimi açısından çok büyük önem arz etmektedir. Bu yönde
yapılan yasama çalıĢmaları 1982 Anayasasının akabinde 274 Sayılı Sendikalar Kanunu, 275
Sayılı Toplu ĠĢ SözleĢmesi Grev ve Lokavt Kanunu ve daha sonra bu kanunların yerine
yapılan 2821 sayılı ve 2822 sayılı kanunlar olmuĢtur. Bu yasalara iliĢkin (Türkiyenin 1932
yılından beri üye olduğu) ILO ve Avrupa Birliği GeniĢleme Komitesinin yapmıĢ olduğu
eleĢtiriler bağlamında yaklaĢık 30 yıllık süre zarfında çeĢitli değiĢikliklere gidilmiĢ ve bir çok
geliĢme yaĢanmıĢtır. Bu çalıĢmada kavram olarak sendika özgürlüğü ve özellikle bireysel
*
Harran Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümü Hukuk Bilimleri Anabilim
Dalı, [email protected]
1
sendika özgürlüğünü yürürlükte bulunan yasaları da göz önüne alarak açıklamaya çalıĢtık.
Akabinde Ģu sıralarda gündemde olan 31.01.2012 tarihli Toplu ĠĢ ĠliĢkileri Kanununun
bireysel sendika özgürlüğü yönünde getirmekte olduğu farklı hükümleri ele almaya çalıĢtık.
Anahtar Kelimeler: Sendika, Sendika Özgürlüğü, Üyelik, ĠĢyeri Sendika temsilcisi,
SENDĠKA ÖZGÜRLÜĞÜ KAVRAMI
I-GiriĢ
Sendika özgürlüğü; sendikaya üye olma, üyelikten ayrılma, sendikaya üye olmama,
kurulmuĢ sendikalardan birini seçme ve ayrıca serbestçe sendika kurabilme, kurulmuĢ
sendikanın kendi varlığını koruma ve faaliyetlerde bulunma haklarını barındıran bireysel ve
kollektif özgürlüklerden oluĢan çifte temel hak niteliğindedir.1 Sendikal özgürlük; bir bireysel
temel hak olarak herkesin, çalıĢma koĢullarıyla iktisadi koĢulları korumak ve geliĢtirmek için
birlikler oluĢturma, sendikal hayat içerisinde çalıĢma veya sendikal hayattan uzak kalma
hakkını güvence altına alır. Bundan baĢka; sendikal özgürlük, bir kollektif temel hak olarak,
sendikaların varlıklarını ve faaliyetlerini güvence altına alır.2
Sendika özgürlüğü dar anlamıyla sadece bireysel bir özgürlüktür. Bu alana sendika
özgürlüğünün vazgeçemediği iĢçinin serbestçe sendika kurma, sendikaya üye olma ve
üyelikten ayrılabilmesini ifade eder. GeniĢ anlamda sendika özgürlüğü ise sendikanın
kurulmasının idari makamlarının iznine tabi olmaması, toplantı, haberleĢme, gazete ve dergi
çıkarma gibi özgürlüklerden oluĢan özgürlükler bütününü anlatır.3 Sendika özgürlüğü, toplu iĢ
sözleĢmesi esnasında iĢçiyle iĢveren arasında adil bir dengenin oluĢması anlamında iĢçiye güç
vermektedir. Ayrıca sendika özgürlüğünün iĢçi ve iĢveren arasında çalıĢma barıĢının
1
2
3
Nuri Çelik, ĠĢ Hukuku II Kolektif ĠĢ Hukuku, SENDĠKALAR 2.Bası, Sermet Matbaası,
Ġstanbul 1979, 83; Nizamettin Aktay, Sendika Hakkı, Kamu-ĠĢ, Ankara 1993, 37; A.Can Tuncay,
Toplu ĠĢ Hukuku, Alfa Yayınları Ġstanbul, 1999, 21; Fevzi ġahlanan, Sendikalar Hukuku, Ġstanbul
1995, Banksis Yayınları, No:76, 10.
Wolfgang Gitter/Lutz Michalski, Arbeitsrecht, Heidelberg, 2002, 214; Alfred
Söllner/Raimund Walterman, Grundriss des Arbeitsrecht, München 2003, 40-41; Peter
Hanau/Klaus Adomeit, Arbeitsrecht, München 2005, 36.
Metin Kutal, “Sendikacılık Faaliyetleri Nedeni ile ĠĢçinin Feshe KarĢı Korunması”, Ġktisat ve Maliye
Dergisi, C.25, S.1, Nisan 1978, 47; A.Can Tuncay, “ĠĢçi Sendikası Üyeliğinin Kazanılması ve Sona
Ermesi”, Fakülteler Matbaası, Ġstanbul, 1975, 40.
2
kurulması ve iliĢkilerin daha iyi olması sürecinde önemli katkısı olmaktadır.4
Sendika özgürlüğü 1982 Anayasasının “Temel Haklar ve Ödevler” baĢlığını taĢıyan
ikinci kısmının “Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler”in yer aldığı üçüncü bölümünde
“Sendika Kurma Hakkı” baĢlığı altında düzenlenmiĢtir. Bu hakkın sosyal ve ekonomik
haklardan hangi guruba girdiğini düĢünecek olursak; sendika hakkının iĢçiler açısından doğuĢ
dinamikleri göz önüne alındığında sosyal bir hak sayılması, iĢverenler açısından ise ekonomik
bir hak olarak kabul edilmesi uygun olacaktır.
1982 Anayasası sendika kurma hakkını bir ayırım yapmaksızın iĢçiler ve iĢverenler
açısından kabul etmiĢse de bu hakkın iĢverenler açısından sosyal hak olması; sosyal hakların
sosyal eĢitsizliklere karĢı koruma amaçlayan özüne ters düĢmektedir.5
Sendika kurma hakkı baĢlığını taĢıyan Anayasanın 51 inci maddesine göre;
“ÇalıĢanlar ve iĢverenler, üyelerinin çalıĢma iliĢkilerinde, ekonomik ve sosyal hak ve
menfaatlerini korumak ve geliĢtirmek için önceden izin almaksızın sendikalar ve üst
kuruluĢlar kurma, bunlara serbestçe üye olma ve üyelikten serbestçe çekilme haklarına
sahiptir. Hiç kimse bir sendikaya üye olmaya ya da üyelikten ayrılmaya zorlanamaz.”
Anayasanın 51 inci maddesinin ikinci fıkrası “Sendika kurma hakkı ancak, milli
güvenlik, kamu düzeni, suç iĢlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlak ile
baĢkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebepleriyle ve kanunla sınırlanabilir.” Üçüncü
ve dördüncü fıkrası ise “Sendika kurma hakkının kullanılmasında uygulanacak Ģekil, Ģart ve
usuller kanunda gösterilir. Aynı zamanda ve aynı iĢkolunda birden fazla sendikaya üye
olunamaz.” hükmünü içermektedir.
Anayasanın 51 inci maddesinin 5 inci fıkrası, “ĠĢçi niteliği taĢımayan kamu
görevlilerinin bu alandaki haklarının kapsam, istisna ve sınırları gördükleri hizmetin
niteliğine uygun olarak kanunla düzenlenir.” Maddenin devamındaki altıncı fıkrada ise
“Sendika ve üst kuruluĢlarının tüzükleri, yönetim ve iĢleyiĢleri, Cumhuriyetin temel
niteliklerine ve demokrasi esaslarına aykırı olamaz.” Ģeklindeki düzenleme ile sendika ve üst
kuruluĢlarının tüzükleri, yönetim ve iĢleyiĢlerinin anayasal sınırı ortaya konmuĢ olmaktadır.
4
5
Engin Ünsal, Sendika Özgürlüğü Ve Uluslar Arası ÇalıĢma Örgütü Ġle Türkiye Cumhuriyeti
Hükümetleri ĠliĢkileri, Ġstanbul, 2003, 16
ġahlanan, 9; Adnan Tuğ, Sendikalar Hukuku, 2.Baskı, Ankara, 1992, 8; Bu hakkın iĢverenler
açısından da ekonomik ve sosyal bir hak olması gerektiği hususundaki görüĢler için bkz. Aktay, 35;
Tuncay, Toplu ĠĢ Hukuku, 21
3
Anayasa madde 51‟in getirdiği düzenleme sonucunda; sendika özgürlüğünün anayasal
bir temel hak olduğunu söyleyebiliriz.6 Anayasanın bu maddesi bireysel sendika
özgürlüğünün pozitif ve negatif yönü ile kollektif sendika özgürlüğünü içermektedir. Madde
metninde yer alan çalıĢanlar ve iĢverenlerin önceden izin almaksızın sendika ve üst kuruluĢlar
kurabilmesi, bunlara serbestçe üye olabilmesi, üyelikten ayrılmaya zorlanamaması pozitif
sendika özgürlüğünü göstermektedir.
ÇalıĢanlar ve iĢverenlerin madde metninde yer alan üyelikten serbestçe çekilme
hakkına sahip oldukları ve hiç kimsenin bir sendikaya üye olmaya zorlanamayacağı
yönündeki düzenlemeler ise bireysel sendika özgürlüğünün negatif yönünü ortaya
koymaktadır. Ayrıca aynı maddedeki sendika ve üst kuruluĢlar kurmadaki serbestlik kollektif
sendika özgürlüğünün anayasal dayanağını oluĢturmaktadır.
Anayasanın 51 inci maddesinin baĢlığında “Sendika kurma hakkı” denilmekte ve
madde metninde de yer yer sendika kurma hakkı terimine yer verilmektedir. Her ne kadar
Anayasamızın bu madde metninde sendika özgürlüğü deyimine yer verilmemekte ise de
bunun aynı zamanda bir özgürlük olduğu kabul edilmektedir.7 Hak ve özgürlük bazen aynı
anlamda kullanılmakla beraber bu ikisi birbirinden farklı kavramlardır. Özgürlük, daha geniĢ
kapsamlı ve soyut; hak ise bunun özelleĢtirilmiĢ ve somutlaĢtırılmıĢ görünümüdür.8
Sendika özgürlüğü, tek bir özgürlüğü değil birden çok özgürlüğü içerisinde barındıran
bir özgürlükler bütününü ifade etmektedir.9 Böylelikle 1982 Anayasası, 51 inci maddesiyle
“Sendika Kurma Hakkı” baĢlığı altında sendika özgürlüğünü, anayasal güvence altına
almaktadır.1982 Anayasasının 51 inci maddesinin sınırlı ifadesi yanında söz konusu madde
hükmü ile sendikaların varlığını ve sendikal faaliyetleri anayasal güvence altına almıĢtır.10
Ülkemizde sendika kurma hakkı anayasal güvence altına alınmıĢken dünyanın çeĢitli
ülkelerinde bu konuda değiĢik düzenlemeler mevcuttur. Bazı ülkelerde ise yargı kararları ve
bilimsel içtihatlarla düzenleme ve güvence sağlanmıĢtır.11
Hukukumuzda sendika hakkı sadece iĢçi ve iĢverenlerin bireysel sendika
6
7
8
9
10
11
ġahlanan, 9
ġahlanan, 8; Çelik, Sendikalar, 81
Tuncay, ĠĢçi Sendikası Üyeliği, 44; Nuri Çelik, ĠĢ Hukuku Dersleri, YenilenmiĢ 19.Bası, Ġstanbul 2006
372; Melda Sur, ĠĢ Hukuku Toplu ĠliĢkiler, Ankara 2006, 21
Ünal Narmanlıoğlu, ĠĢ Hukuku II, Toplu ĠĢ ĠliĢkileri, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, Ġzmir 2001, 8
Murat Demircioğlu/Tankut Centel, ĠĢ Hukuku, Ġstanbul, 2007, 12.B, 206
ÇeĢitli ülke örnekleri için bkz.: Demircioğlu/Centel, 206–208
4
özgürlüklerini kapsamakla kalmayıp, sendikaların varlığını ve kendine has faaliyetlerini de
güvence altına alan kollektif sendika özgürlüğünü de kapsamaktadır. Bu yönden sendika
hakkı “çifte temel hak” niteliğindedir.12
1982 Anayasasının 51 inci maddesi yanında 53 ve 54 üncü maddeleri de bireysel
sendika özgürlüğü ile kollektif sendika özgürlüğünü güvence altına alan hükümler getirmiĢtir.
Anayasanın “Toplu iĢ SözleĢmesi Hakkı”nı düzenleyen 53 üncü maddesi ile “Grev Hakkı ve
Lokavt” ı düzenleyen 54 üncü maddesi ile iĢçilerin çalıĢma koĢullarını saptamalarını kollektif
sendika özgürlüğünü sağlayarak garanti altına almıĢ bulunmaktadır. Çünkü ortak menfaatlerin
topluca izlenmesi ancak bir sendikanın varlığı ve onun faaliyetleri ile mümkün olabilecektir.
Böylece bireysel ve kollektif sendika özgürlüğünü kapsayan sendika özgürlüğü çifte temel
hak oluĢturmaktadır.13
II- Bireysel Sendika Özgürlüğü
Bireysel sendika özgürlüğü, bir sendika kurma kurulmuĢ bir sendikaya üye olma ve bu
sendika üyeliğinden ayrılma hakkını kapsamaktadır.14 Bireysel sendika özgürlüğü,
Anayasanın 51 inci maddesinde ifade edilmiĢtir. Maddede önceden izin almaksızın sendika
kurma, bunlara serbestçe üye olma, üyelikten ayrılma, üye olmama ve ayrıca üye kalabilme
özgürlüğü güvence altına alınmıĢtır.
Bireysel sendika özgürlüğü, olumlu ve olumsuz sendika özgürlüğü adı altında ikiye
ayrılmaktadır. Bireysel sendika özgürlüğünün öncelikle olumlu bir içeriği bulunmaktadır.
Olumlu sendika özgürlüğü serbestçe sendika kurabilme, kurulmuĢ sendikalara üye olabilme,
sendikalar için faaliyette bulunabilme, dilediği sendikayı seçebilme özgürlüğünü ifade
etmektedir.15 Olumsuz sendika özgürlüğü ise; sendikalara üye olmama, üye olunmuĢ
sendikadan serbestçe çıkabilme haklarını belirtmektedir.
1- Olumlu Sendika Özgürlüğü
Anayasanın 51 inci maddesine göre, çalıĢanlar ve iĢverenler önceden izin almaksızın
sendika ve üst kuruluĢlarını kurabilir, bunlara serbestçe üye olup üyelikte kalabilirler. Olumlu
12
13
14
15
Aktay, 37
Aktay, 37–38, Öner Eyrenci, Sendikalar Hukuku, Banksis Yayınları No: 3, Ġstanbul, 1984,
41, Narmanlıoğlu, 9.
Tankut Centel, Arbeitsrecht in der Türkei, 1.Auflage, Leitfader, 122.
Manfred Löwisch, Arbeitsrecht, 7. Auflage, Duesseldorf, 2004, 31; Wolfgang
Hromadka/Frank Maschmann, Arbeitsrecht Band I, Individualarbeitsrecht, Heidelberg 2005, 31;
Hans Brox/Bernd Rüthers/Martin Henssler, Arbeitsrecht, Stuttgart, 2004, 208–210.
5
sendika özgürlüğü, aynı iĢkolunda çalıĢanların ortak iktisadi ve sosyal durumlarını korumak
veya düzeltmek amacıyla sendikalar kurma, kurulmuĢ sendikalara üye olma hakkını anlatır.16
Bu özgürlük aynı zamanda birden çok sendikadan dilediğini seçebilme anlamına da gelir.17
Sendika kurma, sendikaya girme, sendikada kalma ve sendikal faaliyette bulunma özgürlüğü
hem kamu erkinin hem de özel hukukun sınırlayıcı düzenlemelerine karĢı korunmaktadır.
Sendika hakkına dokunulamaz ama sendika üyelerinin sendikaya giriĢi, sendikada kalıĢı ve
sendikadan çıkıĢı yasayla düzenlenebilir.18
a- Sendika Kurma Özgürlüğü
Anayasanın 51 inci maddesi sendika hakkını ifade ederken en baĢta; “Önceden izin
almaksızın sendikalar ve üst kuruluĢlar kurma” hakkını ortaya koymuĢtur. Esasen, ortada bir
sendika olmadan bir sendika üyeliği ve sendikal faaliyet olamayacaktır. Bunun için öncelikle
kiĢilerin bir araya gelerek bu kuruluĢları oluĢturmaları gerekmektedir. Anayasanın 51.
maddesindeki anlatımdan ve 2821 sayılı Kanunun 6 ncı maddesinin 1 inci fıkrasındaki
“Sendika ve konfederasyonlar önceden izin almaksızın kurulabilir” anlatımından sendika ve
konfederasyonların önceden izin alınmaksızın kurulabileceği anlaĢılmaktadır.
ĠĢçi ve iĢveren kuruluĢlarının oluĢturulmasında isteğe bağlılık esastır. Taraflar
kimsenin baskısı altında olmadan isteğe bağlı olarak herhangi bir kuruluĢun etkisinde
olmadan serbestlik ve ihtiyarilik çerçevesinde sendika ve konfederasyonlarını
oluĢturabilecektir.19 2821 Sayılı Kanunun 3/III‟ün sonucu olarak iĢçi veya iĢverenler bir
iĢkolunda birden fazla sendika kurabileceklerdir. Buna sendika çokluğu ilkesi denmektedir.
Bu ilke üst kuruluĢ çokluğu sonucunu da doğurmaktadır.20 Bu ilke bir iĢkolunda çalıĢan
iĢçilerin kurulu bulunan sendikalara girme zorunluluğunda olmayıp kendi görüĢlerine uygun
yeni bir sendika kurabilecekleri anlamına gelmektedir.
b- Sendikaya Üye Olma Özgürlüğü
Olumlu sendika özgürlüğünün diğer bir yönü de kurulu bulunan bir sendikaya üye
olabilme özgürlüğüdür. Sendikaya üye olma özgürlüğü Anayasanın “Temel Hak ve Ödevler”
kısmında yer almaktadır. Böylece sendikaya üye olma hakkı kiĢinin temel hak ve hürriyetleri
arasında yer almaktadır. Bunun sonucu olarak bu hak Anayasa 12/1‟e göre kiĢiliğe bağlı,
16
17
18
19
20
Kenan Tunçomağ/Tankut Centel, ĠĢ Hukukunun Esasları, Beta Yayınları, Ġstanbul, 2005,
Çelik, ĠĢ Hukuku, 374.
Gitter/Michalski, 214.
Narmanlıoğlu, 71; Çelik, ĠĢ Hukuku, 375.
238.
6
dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez olan temel hak ve hürriyetlerdendir.
Anayasanın 51/1‟ in son cümlesi, “Hiç kimse bir sendikaya üye olmaya ya da
üyelikten ayrılmaya zorlanamaz” Ģeklindedir. Bu hüküm, kiĢilerin sendikada üye olarak
kalma hakkını korumaktadır. Böylece, kiĢi, kurallar çerçevesinde dilediği kadar üye olarak
kalma hakkına sahip olacak ve ayrılmaya zorlanamayacaktır.
c- Sendika Seçme Özgürlüğü
Sendikaya üye olma özgürlüğü kurulmuĢ bulunan herhangi bir sendikaya üye
olmaktaki serbestliği de ifade eder. Bu serbestlik, aynı zamanda kurulu bulunan aynı
iĢkolundaki birçok sendikadan herhangi birini seçebilme özgürlüğünü kapsar. ĠĢçi, mutlaka
iĢyerinde faaliyette bulunan bir sendikaya üye olmak zorunda değildir. Belki, bu sendika
iĢverenin koruduğu bir sendika olabilecektir. Bu yüzden, çalıĢtığı iĢkolunda kurulu bulunan
sendikalardan birini seçmesi, onun yararına olabilecektir.
d- Sendikal Faaliyetlere Katılma Özgürlüğü
Sendika üyeliğinin doğal bir sonucu olarak kiĢi sendikasının Anayasa ve yasalarla
korunan faaliyetlerine katılma hakkına sahiptir. Bu faaliyetler, sendika içinde olabileceği gibi,
sendikanın iĢyeri içinde ve dıĢındaki faaliyetlerine katılma Ģeklinde de olabilir. Bunlar
sendikanın organlarında görev almak, karar oluĢumlarına katılmak olabileceği gibi, grev
organize etmek, sendikanın düzenlediği toplantılara katılmak, iĢyeri sendika temsilciliği
yapmak Ģeklinde de olabilecektir.21 Sendikal faaliyetlerde bulunmak için sendika üyesi olmak
Ģart değildir.22 Sendika üyesi olmayan iĢçiler de sendikal faaliyetlere katılabilecektir.
2- Olumsuz Sendika Özgürlüğü
Bireysel sendika özgürlüğü, bireyin sendikaya üye olma özgürlüğünü kapsadığı kadar,
sendikadan ayrılma veya sendikaya hiç girmeme yani sendikadan uzak kalma özgürlüğünü de
kapsamaktadır. Buna olumsuz sendika özgürlüğü denir.23 Anayasanın 51. maddesi, hiç
kimsenin sendikaya üye olmaya zorlanamayacağı ve üye olanların üyelikten serbestçe
çekilme hakkına sahip olduğunu düzenlemiĢtir.
Olumsuz sendika özgürlüğü kavramına sendikaya üye olmama ve sendikadan çıkma
hakkının yanında sendika kurmama ve sendikal faaliyetlere katılmama özgürlüğü de
21
22
23
Eyrenci, 43; ġahlanan, 13.
Eyrenci, 137.
Tuncay, ĠĢçi Sendikası Üyeliğinin, 48.
7
girmektedir.24 Olumsuz sendika özgürlüğünün en önemli iki türü, sendikaya üye olmama ve
sendikadan serbestçe ayrılma özgürlüğüdür. Ayrıca, sendikanın amacı dıĢında faaliyet
göstermesi halinde, üyeye sendikadan ayrılma özgürlüğünün tanınmıĢ olması gerekir. Bu
durum, olumsuz sendika özgürlüğünün doğal bir sonucudur.25 Hiç kimse, devlet baskısı veya
sosyal bir baskı sonucu bir sendikadaki üyeliğini korumaya zorlanamaz. Bu durum,
sendikaların, üye toplamalarına ve bunun için sendikaya katılmanın olumlu yanlarına dikkat
çekmek ya da baĢka bir biçimde üyelerine mümkün olduğunca fazla olanaklar sağlamak
hususunda giriĢimde bulunmasına engel oluĢturmaz. Ancak, olumsuz sendika özgürlüğü,
sendikaya katılmanın olumsuz yanları gösterilmeyerek veya sadece sendika içi avantajlar ön
plana çıkarılarak üyeler üzerinde bir baskı oluĢturulmasını yasaklar.26
Bireylerin sendikadan çıkma ve sendikadan uzak kalma özgürlüğü, güvence altına
alınmıĢtır. Buna göre, hiç kimse devlet baskısı veya sosyal baskı aracılığıyla bir sendikadaki
üyeliğini devam ettirmeye zorlanamaz. Bunun gibi, kapalı iĢyeri Ģartı (closed shop),
sendikadan uzak kalma hakkına tecavüz oluĢturur. ĠĢveren kendi kararıyla veya iĢyerinde
çalıĢan bir grup iĢçinin, sendika temsilcisinin veya iĢçi sendikasının isteği üzerine, bir iĢçinin
iĢe alınmasını veya iĢte çalıĢmaya devam etmesini; bir iĢçi sendikasına bağlı olma Ģartına tabi
tutamaz. Aksi halde, bu iĢçi üzerinde bir baskı oluĢturur. Bunun gibi iĢveren, iĢçinin iĢe
alınmasını iĢçi sendikasından ayrılma Ģartına da bağlı tutamaz.27
a- Sendikadan Ayrılma Özgürlüğü,
Sendikalar Kanununun 25 inci maddesi, “ĠĢçi veya iĢveren, sendikada üye kalmaya
veya üyelikten ayrılmaya zorlanamaz” hükmüne yer vermektedir. Söz konusu yasa hükmü,
sendika üyesinin serbestçe sendikadan ayrılabileceğini ifade etmektedir. Sendikadan ayrılma,
sendika özgürlüğünün bir sonucudur. Bu özgürlük sendikadan ayrılma hakkını da
içermektedir.28 Sendikadan çıkma hakkının korunması sendika içi demokrasinin uygulanması
ve iĢçiye bu yönde uygulanacak baskıya karĢı korunması açısından da ayrıca önem
taĢımaktadır.29
24
25
26
27
28
29
Centel, Arbeitsrecht, 123.
Fevzi Demir, Sendikalar Hukuku, YenilenmiĢ 4. Baskı, BarıĢ Yayınları Fakülteler.
Kitabevi, Ġzmir, 1999, 132.
Gitter/Michalski, 214.
Löwisch, 31; Söllner/Raimund, 81.
ġahlanan, 192; Eyrenci, 123.
ġahlanan, 193.
8
b- Sendikadan Uzak Kalma Özgürlüğü
2821 sayılı Kanunun 22/1 inci maddesi “Hiç kimse sendikaya üye olmaya
zorlanamaz” hükmünü içermektedir. Bunun sonucu olarak bireysel sendika özgürlüğünün
olumsuz yönü değil, sendikaya üye olmama hakkı olumsuz özgürlük ortaya çıkmıĢtır. Amacı
olabildiğince üyeyi bünyesinde toplamak olan sendikalar tarafından bu özgürlük hoĢ
karĢılanmaz.30 Sendikaların zamanla güçlenmeleri dolayısıyla sendikaya girmek istemeyen
veya iĢverenin istediği sendikaya üye olmayı reddeden iĢçileri sendikalara ve iĢverenlere karĢı
korumak gerekliliği doğmuĢtur.31 Bu özgürlük, sendikaların zamanla güçlenmesi ve bunun
sendika üyesi olmayan iĢçilerin aleyhine geliĢmesi üzerine daha sonradan ortaya çıkmıĢtır.32
Bireysel sendika özgürlüğü içinde olumlu sendika özgürlüğünün yanında ayrıca
olumsuz sendika özgürlüğünün olmasının sebebi, kiĢilerin sendikalara girip girmeme
iradelerine sendikaların müdahale etmeleri olmuĢtur. Olumlu sendika özgürlüğü devlete ve
iĢverenlere karĢı bir koruma teĢkil ederken, olumsuz sendika özgürlüğü daha ziyade
sendikalara karĢı bir koruma sağlamaktadır. Olumsuz sendika özgürlüğü, tamamen kiĢinin
karar verme özgürlüğü ile ilgiliyken; olumlu sendika özgürlüğü ise daha çok sendika kurma
veya kurulmuĢ olan sendikaya girme konusunda alınan kararın uygulanmasıyla ilgilidir.33
3-Bireysel Sendika Özgürlüğünden Yararlananlar
Anayasanın 51 inci maddesine göre, çalıĢanlar ve iĢverenler, önceden izin almaksızın
sendika ve üst kuruluĢlar kurma, bunlara serbestçe üye olma ve üyelikte kalma haklarına
sahiptirler. Madde metninden anlaĢıldığı gibi sendika özgürlüğü çalıĢanlara ve iĢverenlere
tanınmıĢtır. ÇalıĢanlar terimine Anayasada 23.07.1995 tarih ve 4121/4 ile yapılan
değiĢiklikle34 sendika hakkı tanınmasıyla memurlar da girmektedir.
Sendika kurma ve sendikaya üye olma hakkına sahip olabilecek iĢçi ve iĢverenler,
Sendikalar Kanununun 2 nci maddesinde gösterilmiĢtir. Buna göre iĢçi; hizmet akdine
dayanarak çalıĢanlara denir. Bu tanım iĢçi kavramını geniĢletmiĢtir. Çünkü hizmet akdine
dayanarak çalıĢanlar kavramına ĠĢ Kanunlarına (ĠĢ Kanunu, Deniz ĠĢ Kanunu, Basın ĠĢ
30
31
32
33
34
Tunçomağ/Centel, 238.
C.Ġlhan Günay, ĠĢ Hukuku Yeni ĠĢ Yasaları, Ankara, 2003, 119.
ġahlanan, 13.
Tuncay, ĠĢçi Sendikası Üyeliğinin, 49; O.Gökhan Antalya, “Türk Hukukunda Sendika
Özgürlüğü”, Yargıtay Dergisi, C.7, S.3, Temmuz 1981, 404.
RG. 26.07.1995, No.22355
9
Kanunu) ve Borçlar Kanununa göre çalıĢanlar da girmektedir. Bu kiĢiler, Sendikalar Kanunu
bakımından iĢçi sayılacaktır.
Sendikalar Kanununun 2 inci maddesi her ne kadar hizmet akdine dayanarak
çalıĢanlara iĢçi denileceğini ifade etmiĢse de, hizmet akdinin tanımını yapmamıĢtır. Hizmet
akdi Borçlar Kanununun 313 üncü maddesinde “Hizmet akdi bir mukaveledir ki, onunla iĢçi
muayyen veya gayrı muayyen bir hizmet görmeyi ve iĢ sahibi de ona bir ücret vermeyi
taahhüt eder” Ģeklinde tanımlanmıĢtır. Borçlar Kanununda yer alan bu tanımda sadece iĢ
görme ve karĢılığında ücret ödeme unsurları bulunmaktadır. 4857 sayılı Kanunun 2 inci
maddesinde ise, “Bir iĢ sözleĢmesine dayanarak çalıĢan gerçek kiĢiye iĢçi denir.” Ģeklinde
tanımın yanında aynı Kanunun 8/I inci maddesinde ise “ĠĢ sözleĢmesi, bir tarafın (iĢçi)
bağımlı olarak iĢ görmeyi, diğer tarafın (iĢveren) da ücret ödemeyi üstlenmesinden oluĢan
sözleĢmedir” ifadesiyle iĢ sözleĢmesinin unsurları ortaya konmuĢtur.
Öğretide iĢ görme ve ücret ödeme unsurlarına iĢçinin, iĢin yapılması sırasında
iĢverenin talimatına bağlı olması ve iĢverence denetlenmesi anlamına gelen bağımlılık unsuru
da eklenmiĢtir.35 Buna göre iĢ sözleĢmesi; iĢ, ücret, bağımlılık unsurlarından oluĢmaktadır.
Ayrıca Anayasa Mahkemesi de vermiĢ olduğu bir kararında bağımlılık unsuruna vurgu
yaparak iĢ, ücret ve bağımlılık unsurlarını belirtmiĢtir.36
Sendikalar Kanununun 2 inci maddesinin devamında iĢ sözleĢmesi dıĢında bazı
sözleĢmelere göre çalıĢanlar da iĢçi sayılmıĢlardır. Maddenin devamında “Bu kanun
bakımından araç sahibi hariç nakliye mukavelesine göre esas itibariyle bedeni hizmet arzı
suretiyle çalıĢmayı veya neĢir mukavelesine göre eserini naĢire terk etmeyi meslek edinmiĢ
bulunanlar ve adi Ģirket mukavelesine göre ortaklık payı olarak esas itibariyle fiziki veya fikri
emek arzı suretiyle –bu mukavelenin aynı durumdaki herkese fiilen açık olması kaydıyla- bir
iĢyerinde çalıĢanlar da iĢçi sayılırlar.” hükmü mevcuttur. 2822 sayılı Kanun sadece iĢ
sözleĢmesi ile çalıĢanlara toplu sözleĢme ve grev hakkını tanımıĢ olduğundan, nakliye, neĢir
ve adi Ģirket sözleĢmelerine göre çalıĢanlar 2822 sayılı Toplu ĠĢ SözleĢmesi Grev ve Lokavt
Kanunu hükümlerinden yararlanamayacaklardır.37
Anayasanın 51 inci maddesi, sendika hakkına sahip olup bu özgürlükten yararlanacak
kiĢiler arasında çalıĢanların yanında iĢverenleri de saymıĢtır. Sendikalar Kanununda iĢveren
35
36
37
Çelik, ĠĢ Hukuku, 73; ġahlanan, 148; Tunçomağ/Centel, 51.
AYM, 26–27.9.1967, E.1963/336, K. 1967/29, RG.19.10.1968, No.13031.
10
“ĠĢçi sayılan kimseleri çalıĢtıran gerçek veya tüzel kiĢiye veya tüzel kiĢiliği olmayan kamu
kuruluĢlarına denilir” Ģeklinde tanımlanmıĢtır. Ayrıca Yasa “Bir adi Ģirkette fiziki veya fikri
emek arzı suretiyle ortak olanların dıĢındaki ortaklar da bu Kanun bakımından iĢveren
sayılırlar” hükmüyle bu kiĢileri de iĢveren kabul etmiĢtir.
Yasa hükmünde açıkça belirtilmemiĢ olmasa da, buradaki iĢçi çalıĢtırma, “kendi nam
ve hesabına” olmalıdır. Çünkü, kendi nam ve hesabına değil de baĢkası nam ve hesabına
yapılan iĢçi çalıĢtırma, iĢveren olarak değil, iĢveren vekili olarak kabul edilecektir. 38
Sendikalar Kanunu m. 2/VII, iĢveren vekillerini bu Kanun bakımından iĢveren saydığı için bu
kiĢiler de iĢveren sendikasına üye olup sendikal faaliyetlerde bulunabileceklerdir.
Sendikalar Kanunu; yayın, nakliye ve adi ortaklık sözleĢmelerine dayanarak çalıĢanları
iĢçi sayarken; iĢveren tanımında sadece bir adi Ģirkette fiziki veya fikri emek arzı suretiyle
ortak olanların dıĢındaki ortakları iĢveren saymıĢtır. Yayın ve nakliye sözleĢmelerine göre
çalıĢanlarla ilgili bir düzenleme yapmamıĢtır. Bu kiĢilerin çalıĢmalarında bir iĢçi çalıĢtırma
söz konusu olmadığından dolayı bu kiĢilerin iĢveren olarak kabul edilmesi
düĢünülemeyecektir.39
4- Bireysel Sendika Özgürlüğünden Yararlanamayanlar
Anayasanın 51 inci maddesinde her ne kadar „çalıĢanlar ve iĢverenler sendika kurma
ve üye olma hakkına sahiptirler‟ düzenlemesi mevcut bulunsa da tüm çalıĢanlar sendika
hürriyetine sahip değildir. Bu konuda istisnalar mevcuttur. 2821 sayılı Sendikalar Kanununun
„sendika üyesi olamayacaklar‟ baĢlıklı maddesi bu konuya ilk örnektir.
Bir kimsenin sendikal özgürlükten yararlanması için sadece çalıĢan veya iĢveren
olması yetmez. Ayrıca, yasal bir engelin de bulunmaması gerekir. Bu yasak sadece Sendikalar
Kanunuyla değil baĢka kanunlarla da olabilir. Yasağa rağmen yapılacak bir sendika üyeliği
sendikal özgürlük sağlamayacaktır.40Bireysel sendika özgürlüğünden yararlanamayan kiĢiler;
2821 sayılı Kanunun 21 inci maddesinde gösterilen askeri Ģahıslardır.
Askeri Ģahısların sendika kurma ve sendikalara üye olma haklarının olmadığı 2821
sayılı Kanunun 21 inci maddesinde belirtilmiĢtir. Madde hükmü “Askeri Ģahıslar (Milli
Savunma Bakanlığı ile Jandarma Genel Komutanlığı ve Sahil Güvenlik Komutanlığına bağlı
iĢyerlerinde bu Kanun anlamında iĢçi olarak çalıĢanlar hariç) üye olamazlar ve sendika
38
39
40
ġahlanan, 160.
ġahlanan, 160; KarĢı görüĢ Eyrenci, 108–109.
ġahlanan, 153.
11
kuramazlar” Ģeklindedir. SenK. askeri Ģahıs terimini tanımlamamıĢtır. 211 sayılı Türk Silahlı
Kuvvetleri Ġç Hizmet Kanunun 2 inci maddesinde asker, “askerlik mükellefiyeti altına giren
Ģahıslarla, özel kanunlarla Silahlı Kuvvetlere intisap eden ve resmi bir kıyafet taĢıyan Ģahıs”
Ģeklinde tanımlanmıĢtır. Söz konusu tanımın içine askerliği meslek edinmiĢ olan subay ve
astsubay gibi kiĢilerin yanında askerliği meslek edinmemiĢ yedek subay, er ve erbaĢ da
girmektedir.41
Askerlik, Anayasamızın 72 inci maddesinde „Vatan Hizmeti‟ baĢlığı altında yer
almıĢtır. Bu maddeye göre “Vatan hizmeti her Türkün hakkı ve ödevidir. Bu hizmetin Silahlı
Kuvvetlerde veya kamu kesiminde ne Ģekilde yerine getirileceği veya getirilmiĢ sayılacağı
kanunla düzenlenir.” Görüldüğü gibi, askerlik görevi Anayasada bir hak ve görev olarak
vasıflandırılmıĢtır. Ayrıca, 1111 sayılı Askerlik Kanunu‟nun 1 inci maddesinde, “Türkiye
Cumhuriyeti tebaası olan her Türk iĢ bu kanun mucibinde askerlik yapmaya mecburdur”,
düzenlemesi bulunmakta Anayasada belirtilen askerlik, ödev olarak vurgulanmaktadır.
Askerliği meslek edinmemiĢ olup ödev olarak yerine getiren kiĢilerin çalıĢmaları hizmet
sözleĢmesiyle olmayıp kamu hukukunun askerlik yükümlülüğüne dayanmaktadır.
Sendikalar Kanunu md. 24/3 “Askerliği meslek edinmemiĢ bulunan askeri Ģahısların
bu Kanuna göre sahip bulundukları hak ve yükümlülükler silah altında bulundukları süre için
askıda kalır” Ģeklindedir. Askerliği meslek edinmemiĢ olan askeri Ģahıslar, askerlik görevleri
süresince sendikal haklardan yararlanamayacak; üye olamayacak ve askerlik görevi öncesi bir
üyelikleri varsa bu iliĢkileri askıda kalacaktır.42
Askerliği meslek edinmiĢ bulunan askeri Ģahıslar, memur statüsünde olduklarından, bu
kiĢiler 2821 sayılı Kanunun uygulama alanının dıĢında olacaklardır. Bu sebeple 2821 sayılı
Kanun 21 ve 24 üncü maddeleri birlikte ele alındığında Sendikalar Kanunu 21‟deki askeri
Ģahıslara iliĢkin yasağın askerliği meslek edinmemiĢ olup askere alınan kiĢiler için olduğu
söylenebilecektir.43
Sendikalar Kanununun 21 inci maddesi Milli Savunma Bakanlığı ile Jandarma Genel
Komutanlığı ve Sahil Güvenlik Komutanlığına bağlı iĢyerlerinde bu Kanun anlamında iĢçi
olarak çalıĢanları yasak hükmü kapsamı dıĢında tutmuĢtur. Bu kiĢilerin sendikal hakları
korunmuĢtur. Bu kiĢiler, askeri iĢyerlerinde çalıĢan, sendikal hakları saklı tutulan, Sendikalar
41
42
43
Fevzi ġahlanan, “Sendikalar Kanununda Yapılan DeğiĢiklikler”, Halid Kemal Elbir’e Armağan,
Ġstanbul, 1996, 481.
12
Kanunu 60. maddesindeki 26 Nolu “Milli Savunma” iĢkoluna giren bir alanda çalıĢmaktadır.
5- Özel Olarak Korunanlar
Sendikal özgürlüklerin kullanılması ve geliĢmesinde bazı kiĢiler, öncü durumundadır
ve bu kiĢiler, iĢverenin fesih baskısına daha fazla maruz kalabilmektedir. Bu yüzden
sözleĢmelerinin feshe karĢı korunması daha fazla önem kazanmaktadır. Bu kiĢiler; Sendikalar
Kanunu madde 30‟da belirtilen iĢyeri sendika temsilcileri ile aynı kanunun 29 uncu
maddesinde belirtilen iĢçi sendika ve konfederasyonu yöneticileridir.
a-ĠĢyeri Sendika Temsilcileri
ĠĢyeri sendika temsilcileri, toplu iĢ sözleĢmesi yapmaya yetkili sendikanın iĢyerinde
çalıĢan üyeleri arasından sendikaca atanır. ĠĢyeri sendika temsilcilerini atama yetkisi, yasa
koyucu tarafından toplu iĢ sözleĢmesi yapmak üzere yetkisi kesinleĢen sendikaya tanınmıĢtır.
Sendikanın temsilci ataması yaparken iĢyerindeki üyelerine temsilcilerini seçme imkânı verip
vermemesi kendi takdir ve yetkisine bırakılmıĢtır.44 ĠĢyeri sendika temsilcileri, iĢyerinde
çalıĢan sendikalı iĢçilerle iĢveren arasında köprü hizmeti görmekte onların haklarını
savunarak bu konularda iĢverenin muhatabı olmaktadır.45 Ayrıca iĢyeri sendika temsilcileri,
iĢyerindeki sendikal örgütlenmeyi sağlamak ve çalıĢma hayatıyla ilgili sorunlarına çözüm
bulma faaliyetlerini yürütürler.46 ĠĢyeri sendika temsilcileri, toplu iĢ sözleĢmesinin iĢyerinde
uygulanmasını sağlayan ve iĢyerinde barıĢın ve düzenin korunmasında görev alan kiĢilerdir.47
ĠĢyeri sendika temsilcilerinin; yeni üye kazanılması, sendikal faaliyetin iĢyeri
düzeyinde organize edilmesi, sendika özgürlüğünün sağlanması anlamında büyük bir önemi
bulunmaktadır.48 Sendikal özgürlüğün sağlanması ve iĢyerindeki iĢçilerin haklarını koruma ve
menfaatlerini gözetme gibi görevleri dolayısıyla iĢverenle iliĢkileri zamanla
gerginleĢebilmektedir.49 ĠĢyeri sendika temsilcileri, görevlerinden dolayı sendikal faaliyetlerde
ön planda yer almaktadır. Bu sebeple bu kiĢiler, özel bir güvenceye muhtaçtır.50 Bunun
sonucunda iĢyeri sendika temsilcileri, iĢten çıkarılma veya farklı bir iĢleme tabi tutulma gibi
44
45
46
47
48
49
50
Nuri Çelik, “ĠĢyeri Sendika Temsilcilerinin Atanmasına ve Görev Süresine ĠliĢkin BaĢlıca
Sorunlar”, Halid Kemal Elbir’e Armağan, Ġstanbul, 1996, 99.
Tunçomağ/Centel, 311, Eyrenci, 156.
ġahlanan, 229.
Demir, Sendikalar, 165.
Sabahattin Yürekli, ĠĢyeri Sendika Temsilciliği ve Güvencesi, Ġstanbul, 2004, 12, Bu konuda geniĢ bilgi
için bkz.: age, 119–129.
Melda Sur, Toplu iliĢkiler, 45.
13
durumlara maruz kalabilmektedir.51
2821 sayılı Sendikalar Kanununun 30 uncu maddesiyle iĢyeri sendika temsilcileri için
sağlanan iĢe iade teminatı, 4773 sayılı Kanunla değiĢtirilecek iĢyeri sendika temsilcisi de
diğer iĢçiler gibi 4857 sayılı Kanunun iĢ güvencesi hükümleri kapsamına alınmıĢtır. Bunun
sonucu olarak da temsilcilerin güvencesi, diğer sendikalı iĢçilerle aynı düzeye getirilmiĢtir.
4773 sayılı Kanunla getirilen değiĢiklikten önceki hükümde iĢveren, temsilcisinin
sözleĢmesini haklı nedenle feshedebilirken Ģimdiki duruma göre sendika temsilcisinin
sözleĢmesinin geçerli nedenle feshedilmesi durumunda temsilci ile iĢ güvencesinden
yararlanan diğer iĢçiler arasında iĢ güvencesinden yararlanma bakımından herhangi bir fark
kalmamıĢtır. 4773 sayılı Kanunla sağlanan; iĢyeri sendika temsilcilerinin yazılı rızası olmadan
iĢyerinin veya iĢinde esaslı tarzda değiĢikliğin yapılamaması ise olumlu bir geliĢme
olmuĢtur.52
ĠĢyeri sendika temsilciliği, Sendikalar Kanununun 30, 34, 35 nci maddelerinde
düzenlenmiĢtir. Sendikalar Kanununun 30 uncu maddesi iĢyeri sendika temsilcilerinin
teminatını, 34 üncü maddesi iĢyeri sendika temsilcisinin tayini ve niteliklerini, 35 inci madde
ise temsilcilerin görevlerini düzenlemektedir. Sendikalar Kanunu 35 inci maddesi iĢyeri
sendika temsilcilerinin görevlerini “...iĢçilerin dileklerini dinlemek ve Ģikâyetlerini çözmek,
iĢçi ve iĢveren arasındaki iĢbirliği ve çalıĢma ahengi ile çalıĢma barıĢını devam ettirmek,
iĢçilerin hak ve menfaatlerini gözetmek, iĢ kanunları ve toplu iĢ sözleĢmelerinde öngörülen
çalıĢma Ģartlarının uygulanmasına yardımcı olmak…” olarak ifade etmiĢtir.
Sendika temsilcilerinin faaliyet alanı yasada belirtilmiĢ olup ayrıca bu faaliyetlerin
iĢyeri ile sınırlı olduğu ortaya konmuĢtur. Böylece, temsilci, sadece temsilcilik yaptığı
iĢyerinde yasada belirtilen alanlarda faaliyet gösterebilecektir.53 Sendikalar Kanunu 30 uncu
madde, iĢyeri sendika temsilcilerinin belirsiz süreli iĢ sözleĢmesinin iĢveren tarafından
feshinde ĠĢ Kanununun ilgili hükümlerinin uygulanacağını belirtmiĢtir. Maddenin devamında
ise temsilcinin, hizmet akdinin sadece temsilcilik faaliyetlerinden dolayı feshedilmesi halinde
ĠĢ Kanununun 21 inci maddesinin 1 nci fıkrası uyarınca en az bir yıllık ücreti tutarında
51
52
53
Metin Kutal, “Sendika Özgürlüğünün Korunması Açısından Yargıtay‟ın Türk ĠĢ Hukukunun
GeliĢmesine Etkileri”, Yargıtay Dergisi, C.15, S.1–4, Ocak-Ekim 1989 Özel Sayı, 506.
Erol Akı, “ĠĢ SözleĢmesinin Feshi, Feshe Ġtiraz ve Geçersiz Nedenle Yapılan Feshin Hukuki
Sonuçları”, ĠĢ Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Türk Milli Komitesi 30.Yıl Armağanı, Ankara
2006, 305–306.
Metin Kutal, “Sendika Temsilcileri ve Yöneticilerinin Hukuki Durumu, Hukuki GeliĢmeler ve
Sorunlar”, Kamu-ĠĢ, C.5, S.3, Nisan–2000, 513.
14
tazminata hükmedileceği ifade edilmiĢtir. ĠĢveren, yazılı rızası olmadıkça iĢyeri temsilcisinin
çalıĢtığı iĢyerini değiĢtiremez veya iĢinde esaslı bir değiĢiklik yapamaz. Aksi halde değiĢiklik
geçersiz sayılır hükmüyle iĢyeri sendika temsilcilerinin teminatı ortaya konmuĢtur.
135 sayılı ILO sözleĢmesinin 3 üncü maddesinin a fıkrasında iĢçi temsilcileri deyimi
“Ya sendika temsilcileri, Ģöyle ki sendikalarca veya bu tür kuruluĢların üyelerince seçilen
veya atanan temsilciler; Ya da …” anlamına gelir” demektedir. Bu hükümden iĢyeri sendika
temsilcilerinin 135 sayılı sözleĢmenin 1 nci maddesindeki; görevleri nedeniyle bulunacakları
faaliyetlerden dolayı maruz kalacakları her nevi iĢleme karĢı etkili bir korumadan
yararlanabilecekleri görülmektedir.54
158 sayılı ILO sözleĢmesinin55 5 nci maddesinin b fıkrasında iĢçi temsilciliği
yapmanın iĢçinin iĢine son vermede geçerli bir neden sayılamayacağı kaleme alınmıĢtır. 135
sayılı sözleĢmede iĢyeri sendika temsilcilerinin de iĢçi temsilcisi sayılacağı belirtilmiĢtir.
Buna göre, mevzuatımızdaki sendika temsilcileri de, bu kapsama girecek ve 158 sayılı
sözleĢmeye göre sadece halen temsilcilik yapanlar değil; daha önce temsilcilik yapmıĢ olanlar
ve de temsilciliğe talip olmuĢ olanlar da iĢ güvencesinden yararlanacaktır. Bu açıdan Türk
Hukukundaki iĢyeri sendika temsilcilerine sağlanan güvencenin yetersiz kaldığı
söylenebilecektir.56
b- ĠĢçi Sendikası ve Konfederasyonu Yöneticileri
Sendika yöneticilerinin iĢ güvencesi sendika özgürlüğünün önemli ve korunması
gereken bir kısmıdır. Sendikal faaliyetlerin yoğunluğu ve bu iĢin amatörce değil de
profesyonelce yapılma ihtiyacı sonucu iĢini bırakarak yönetici seçilen sendikacı iĢçi için
yöneticilik görevi son bulunca iĢsizlik riskini önlemek gerekmektedir. ĠĢsizlik korkusundan,
sendika yöneticisi olmaktan kaçınmanın önüne geçmek amacıyla 2821 sayılı Yasa,
sendikadaki yöneticilik görevinden ayrılan iĢçiler için yeniden ve zorunlu olarak iĢe
alınmaları yükümlülüğünü getirmiĢtir.57
Sendikalar Kanununun 9 uncu maddesinin beĢinci bendinde “bu kanunun
uygulamasında yönetim ve denetim kurulu üyeleri yönetici sıfatını taĢırlar.” hükmü
55
56
57
135 sayılı sözleĢme için bkz.: Tankut Centel, Türkiye‟nin Onayladığı ILO SözleĢmeleri, Ġstanbul, 2004,
460-465.
158 sayılı sözleĢme için bkz.: Centel, ILO SözleĢmeleri, 569-582.
Kutal, Sendika Temsilcilerinin, 516.
Ġbrahim SubaĢı, “ĠĢçi KuruluĢu Yöneticiliği ve Güvencesi”, Kamu-iĢ, C.5, S.3, Nisan, 2000,
530
15
bulunmaktadır. Bu hükümle yönetim ve denetim kurulu üyelerinin yönetici sıfatı taĢıdıkları
belirtilmiĢ olmakla birlikte, Sendikalar Kanununun 29 uncu maddesinde sendika ve
konfederasyonların yönetim kurulu üyeleri ve baĢkanlığı görevinde bulunan kiĢiler yönetici
teminatına sahip kılınmıĢtır.
Sendikalar Kanununun getirdiği bu düzenleme, sendikadaki görevi yasada gösterilen
bir nedenle sona eren sendika yöneticileri için iĢsiz kalma endiĢelerini yok eden ve eski
iĢlerine veya eski iĢlerine uygun baĢka bir iĢe dönmelerini sağlayan bir güvence
niteliğindedir.58 Sendikalar Kanunu 29 uncu madde metninden açıkça anlaĢıldığı üzere,
yöneticilik güvencesinden ancak yönetim kurulu üyeleri ve baĢkanlığı görevinde bulunanlar
yararlanabilmekte, disiplin veya denetleme kurulu gibi baĢka organlarda görev alanlar
yararlanamamaktadır.59 Bunun yanında 29 uncu maddenin baĢlığı yöneticilik sözcüğünü
kullandığından ve 9 uncu maddede denetleme kurulu üyelerinin de bu kategoriye girdiği
belirtildiğinden dolayı denetleme kurulu üyelerinin de bu kapsama gireceği ve güvenceden
yararlanacağı söylenebilir.60
Esasında yasanın kenar baĢlığı ve metin arasındaki çeliĢki açıkça göze çarpmaktadır.
Olması gerekense, yasada yapılacak bir değiĢiklikle kenar baĢlık ile metnin uyumlu hale
getirilmesidir; yani, denetleme kurulu üyelerinin de metnin içerisine ilave edilmesi veya
metnin içinde sadece yöneticilerden bahsedilerek, bu konudaki tereddütlerin giderilmesi
gerekir.61
Sendikalar Kanunu 29 uncu madde hükmüne göre, sendika ve konfederasyonların
yönetim kurullarında veya baĢkanlığında görev aldığı için kendi isteği ile çalıĢtığı
iĢyerlerinden ayrılan iĢçiler, bu görevlerinin seçime girmemek, yeniden seçilmemek veya
kendi istekleriyle çekilmek suretiyle son bulması halinde ayrıldıkları iĢyerinde iĢe yeniden
alınmalarını istedikleri takdirde, iĢveren talep tarihinden itibaren en geç bir ay içinde bu
iĢçileri o andaki Ģartlarla eski iĢlerine veya eski iĢlerine uygun bir diğer iĢe, diğer isteklilere
nazaran öncelik vererek almak zorundadır. Bunun için, bu görevden ayrılan kiĢinin görevinin
sona ermesinden itibaren üç ay içinde baĢvurması ve göreviyle ilgili fiillerinden dolayı hüküm
giymemiĢ olması gerekir. Ayrıca, bu teminattan Sendikalar Kanununun 29/son hükmü
uyarınca, sendika Ģubesi yönetim kurulu üyeleri ve baĢkanları da yararlanacaktır.
58
59
60
61
SubaĢı, ĠĢçi KuruluĢu Yöneticiliği, 525
ġahlanan, 120–121; Çelik, ĠĢ Hukuku, 388
Tunçomağ/Centel, 278; ġahlanan, 121
SubaĢı, ĠĢçi KuruluĢu Yöneticiliği, 532.
16
III- 31.01.212 Tarihli Toplu ĠĢ ĠliĢkileri Kanunu Tasarısının Bireysel
Sendika Özgürlüğü Açısından Getirdikleri
Toplu iĢ iliĢkileri kanunu sade, anlaĢılır bir dille yazılmıĢ olup sendikal hak ve
özgürlükleri özgürlükçü ve demokratik toplum esasları temelinde yeniden düzenlemektedir.62
Bu taslakta temel amacın bugün uygulanmakta olan kanunlarda yer alan ve ILO tarafından
yıllardır eleĢtiri konusu yapılan ve AB ilerleme raporları doğrultusunda sendikal hakların
kullanılmasına iliĢkin bazı sınırlamaların ortadan kaldırılması olduğu görülmektedir. 63
AĢağıda Toplu ĠĢ ĠliĢkileri Kanunu Tasarısının bireysel sendika özgürlüğüne iliĢkin getirmiĢ
olduğu, günümüzde uygulamadan farklılık getirecek hükümler ele alınacaktır.
a- Sendikanın kuruluĢu
Yapılan düzenleme ile sendika kuruculuğu için Türk vatandaĢı olma, Türkçe okuryazar olma ve iĢ kolunda fiilen çalıĢır olma koĢulları kaldırılmıĢtır. Fiil ehliyetine sahip
gerçek ve tüzel kiĢilerin sendika kurma hakkına sahip oldukları belirtilmiĢ ancak bazı
suçlardan mahkûm olan kiĢilerin kurucu olmalarına yürürlükte olan yasada olduğu gibi yine
izin verilmemiĢtir. Ayrıca sendikaların kuruluĢ usulü kolaylaĢtırılmıĢ ve kurucuların tüzükle
birlikte vermeleri zorunlu belgeler bakımından gerekli yeterliğe sahip olduklarına dair
beyanları yeterli görülmüĢtür.
b- Sendika Üyeliği
ĠĢçinin aynı iĢkolunda kısmi zamanlı olarak birkaç iĢverene bağlı olarak çalıĢabilmesi
göz önüne alınmıĢ ve böylelikle aynı iĢkolunda ve aynı zamanda farklı iĢverenlere ait
iĢyerlerinde çalıĢan iĢçiler, birden çok sendikaya üye olabilirler hükmü getirilmiĢtir. Tasarıda
yapılan yeni düzenleme ile aynı iĢkolunda veya aynı zamanda birden çok sendikaya üye olma
yasağı devam etmekle birlikte ancak aynı iĢkolunda aynı zamanda farklı iĢyerlerinde çalıĢan
iĢçiler birden çok sendikaya üye olabileceklerdir.
Bunun geniĢ bir uygulama alanı bulmayacağı kabul edilse bile64 olumlu bir geliĢme
62
63
64
Ali Kemal SAYIN, Toplu ĠĢ ĠliĢkileri Kanunu Tasarısının Getirdikleri, Sicil, ĠĢ Hukuku Dergisi,
Haziran 2012, Sayı: 26, sayfa:70
A. Can TUNCAY, “Toplu ĠĢ ĠliĢkileri Kanunu Tasarı Taslağının Sendika Üyeliği Açısından
Değerlendirilmesi”, ĠĢveren, Kasım 2011, Haluk Hadi Sümer, “Toplu ĠĢ ĠliĢkileri Kanunu Tasarısı‟nın
Resmi Arabuluculuk ve Tahkim Konusunda Getirdiği Yenilikler”, Sicil, Haziran 2012, Sayı:26, Sayfa:
50-51
Metin KUTAL, “Toplu ĠĢ Hukukunda Yeni Bir Düzenleme (31.01.2012 Tarihli Kanun Tasarısı)”, Sicil,
ĠĢ Hukuku Dergisi, Mart 2012, Sayı 25, Sayfa 165
17
olarak kabul edilmesi gerekir. Ayrıca, iĢçinin iĢverene ait olsa bile farklı bir iĢkolundaki
iĢyerine geçmesi halinde sendika üyeliği eskiden olduğu gibi kendiliğinden sona ermekte,
böylece ILO‟ nun 87 sayılı SözleĢmesinin “iĢçinin serbestçe dilediği sendikaya üye olması”
ilkesine aykırılığın devam ettiği isabetli bir Ģekilde ileri sürülmektedir.65
Ayrıca sendikaya üyelik yaĢı 16 dan 15 e indirilmiĢtir. Ülkemizde çalıĢma yaĢının
yasalarımız gereği 15 den baĢlayabilmesi nedeniyle üyelik yaĢının indirilmesi isabetli
olmuĢtur. Böylece asgari çalıĢma yaĢıyla paralellik sağlanmıĢ olmaktadır. Ancak 15 yaĢından
büyük olup da 18 yaĢından küçük olanların sendikaya üyelikte kanuni temsilcilerinin iznini
alıp almayacakları konusu açık değildir. Üyelik iĢleminin iki taraflı bir hukuki iĢlem olduğu
ve iĢçiyi aidat ödeme gibi bir maddi yükümlülük altına koyduğu dikkate alınırsa burada
kanuni temsilcilerin izninin alınması gerekip gerekmediği tartıĢma konusu olacaktır. Ancak
yürürlükteki kanun hükmüne bakacak olursak; 16 yaĢını dolduranların üyelik hakkına sahip
oldukları, 16 yaĢından küçük olanların ise kanuni temsilcilerinin izniyle üye olabilecekleri
belirtilmiĢtir. Tasarıdaki üyelikle ilgili maddede ise bu kısım yasadan çıkarılmıĢ ve izin
konusuna hiç girilmemiĢtir. Böylelikle özel bir düzenleme olmadığı için genel hükümlere
baĢvurarak 18 yaĢından küçük iĢçinin sendikaya üyelik baĢvurusunda kanuni temsilcilerinin
izninin alınması gerektiği sonucu çıkarılabilir.66
c-Üye olma ve çekilme
Sendikaya üye olma ve üyelikten çekilme iĢlemleri notere baĢvuru Ģartı kaldırılarak
kolaylaĢtırılmıĢtır. Bu prosedürün kolaylaĢtırılması olumlu bir geliĢmedir. Sendikaya üyelik,
Bakanlıkça sağlanacak elektronik baĢvuru sistemine e-Devlet üzerinden yapılan baĢvuru ve
sendikanın yetkili organının kabulü ile elde edilecektir. Yine aynı Ģekilde kimsenin sendikada
üye kalmaya zorlanamayacağı vurgusu yapılarak üyelikten ayrılmanın e-Devlet üzerinden
yapılan çekilme bildirimi ile yapılacağı düzenlenmektedir. Bu konuda Bakanlıkça bir
yönetmeliğin çıkarılacağı Tasarının 19/son maddesinde öngörülmüĢ bulunmaktadır.
d-Sendika Yöneticiliği güvencesi
ĠĢ yeri sendika temsilcileri ile ilgi hükümlere yapılan bir ilave ile iĢyeri sendika
temsilcileri ile ilgili güvenceden iĢverenle iĢ iliĢkisi devam eden kuruluĢ ve Ģube
yöneticilerinin de faydalanacağı hüküm altına alınmıĢ bulunmaktadır. Tasarının 23.
maddesiyle getirilen güvence hükmüne göre; yönetime seçilen iĢçinin iĢ sözleĢmesi sona
65
66
Kutal, 165 (Toplu ĠĢ Hukukunda)
Aynı görüĢte A. Can TUNCAY, aynı makale.
18
ermemekte, askıda kalmaktadır. Yönetici eğer isterse iĢ iliĢkisini sona erdirip kıdem
tazminatını alabilecektir. ĠĢ iliĢkisi askıda olan yöneticinin görevi, sendika tüzel kiĢiliğinin
sona ermesi, seçime girmemek, yeniden seçilmemek veya kendi isteği ile çekilmek suretiyle
sona ermesi halinde sona erme tarihinden itibaren 1 ay içinde ayrıldığı iĢyerinde iĢe
baĢlatılmak üzere iĢverene baĢvurabilir. ĠĢveren talep tarihinden itibaren bir ay içinde bu
kiĢileri o andaki Ģartlarla eski iĢlerine veya eski iĢlerine uygun diğer bir iĢe baĢlatmak
zorundadır. Aksi halde iĢ sözleĢmeleri iĢverence feshedilmiĢ sayılır. Bu çözüm sendika
yöneticiliği güvencesi açısından olumlu ve isabetli olmuĢ ayrıca doktrinde de kabul
görmüĢtür.67
e-ĠĢyeri sendika temsilcilerinin güvencesi
iĢyeri sendika temsilcileri ile ilgili olarak Toplu ĠĢ ĠliĢkileri Yasa Tasarısında çok
önemli bir yenilik getirilmemiĢtir. Sadece yürürlükteki yasadan farklı olarak, “Temsilcinin iĢ
sözleĢmesinin, sadece temsilcilik faaliyetlerinden dolayı feshedilmesi halinde, 4857 sayılı
Kanunun 21 inci maddesinin birinci fıkrası uyarınca en az bir yıllık ücreti tutarında tazminata
hükmedilir” ifadelerine yer verilmiĢtir. Böylece, iĢe iade davasını kazanan iĢçiye ödenecek
olan 4-8 aylık tazminat iĢyeri sendika temsilcileri için bir yıla çıkarılmıĢ bulunmaktadır.
IV- Sonuç
Sonuç olarak, çalıĢma hayatı, çalıĢma barıĢı ve toplumun refah seviyesi ve huzuru
açısından bireysel sendika özgürlüğünün önemi tartıĢılmazdır. Bu bağlamda 31.01.2012
tarihli Toplu ĠĢ ĠliĢkileri Kanun Tasarısı çok büyük önem arz etmektedir. Tasarının
hazırlanması aĢamasında ILO‟ nun yıllarca yaptığı uyarı ve eleĢtiriler ile AB ilerleme
raporlarının etkisi olduğu yadsınamaz bir gerçektir. Tasarının yetersiz bulunacağı ve ILO
tarafından yine de eleĢtiriye uğrayacağı görüĢünün68 yanında getirmiĢ olduğu yeni hükümlerin
de çalıĢma hayatımıza yapacağı katkıların göz ardı edilmemesi gerekir.
KAYNAKÇA
Akı, Erol:
“ĠĢ SözleĢmesinin Feshi, Feshe Ġtiraz Ve Geçersiz
Nedenle Yapılan Feshin Hukuki Sonuçları”, ĠĢ Hukuku
Ve Sosyal Güvenlik Hukuku Türk Milli Komitesi
67
68
19
30.Yıl Armağanı, Ankara 2006
Aktay, Nizamettin:
Sendika Hakkı, Kamu-ĠĢ, Ankara 1993
Antalya, O.Gökhan:
“Türk Hukukunda Sendika Özgürlüğü”, Yargıtay
Dergisi, C.7, S.3, Temmuz 1981
Brox, Hans/Rüthers, Bernd/
Henssler, Martin:
Arbeitsrecht, Stuttgart, 2004
Centel, Tankut:
Türkiye‟nin Onayladığı ILO SözleĢmeleri, MESS
Yayını, Ġstanbul 2004
Centel, Tankut
Arbeitsrecht in der Türkei, 1.Auflage, Leitfader
Çelik, Nuri:
“ĠĢyeri Sendika Temsilcisinin Atanmalarına ve Görev Sürelerine
ĠliĢkin BaĢlıca Sorunlar”, Halid Kemal Elbir’e Armağan,
Ġstanbul, 1996
Çelik, Nuri:
ĠĢ Hukuku II Kolektif ĠĢ Hukuku, SENDĠKALAR
2.Bası Sermet Matbaası, Ġstanbul 1979 (Sendikalar)
Çelik, Nuri:
ĠĢ Hukuku Dersleri, YenilenmiĢ 19. Bası, Ġstanbul
2006 (ĠĢ Hukuku)
Demir, Fevzi:
Sendikalar Hukuku, YenilenmiĢ 4. Baskı, BarıĢ
Yayınları Fakülteler Kitabevi, Ġzmir, 1999
Demircioğlu, Murat /
Centel, Tankut:
ĠĢ Hukuku, 12.Bası, Ġstanbul, Beta, 2007
Eyrenci, Öner:
Sendikalar Hukuku, Banksis Yayınları No: 3,
Ġstanbul, 1984
Gitter, Wolfgang /
Michalski, Lutz:
Arbeitsrecht, Heidelberg, 2002
Günay, Cevdet Ġlhan:
ĠĢ Hukuku Yeni ĠĢ Yasaları, Ankara, 2003 (Yeni ĠĢ
Yasaları)
Hanau, Peter/
Adomeit, Klaus:
Arbeitsrecht, München 2005
20
Hromadka, Wolfgang/
Maschmann, Frank:
Arbeitsrecht Band I, Ġndividualarbeitsrecht,
Heidelberg 2005
Kutal, Metin:
“Sendika Özgürlüğünün Korunması Açısından
Yargıtay‟ın Türk ĠĢ Hukukunun GeliĢmesine Etkileri”,
Yargıtay Dergisi, C.15, S.1–4, Ocak-Ekim 1989 Özel
Sayı (Sendika Özgürlüğü)
Kutal, Metin:
“Sendika Temsilcileri Ve Yöneticilerinin Hukuki
Durumu, Hukuki GeliĢmeler Ve Sorunlar”, Kamu-ĠĢ,
C.5, S.3, Nisan–2000 (Sendika Temsilcilerinin)
Kutal, Metin:
“Sendikacılık Faaliyetleri Nedeni Ġle ĠĢçinin Feshe
KarĢı Korunması”, Ġktisat Ve Maliye Dergisi, C.25,
S.1, Nisan 1978
Kutal, Metin:
“Toplu ĠĢ Hukukunda Yeni Bir Düzenleme (31.01.2012 Tarihli
Kanun Tasarısı)”, Sicil, Mart 2012 (Toplu ĠĢ Hukukunda)
Löwisch, Manfred:
Arbeitsrecht, 7. Auflage, Duesseldorf, 2004
Narmanlıoğlu, Ünal:
ĠĢ Hukuku II, Toplu ĠĢ ĠliĢkileri, Dokuz Eylül
Üniversitesi Yayını, Ġzmir 2001
Sayın, Ali Kemal:
Toplu ĠĢ ĠliĢkileri Kanunu Tasarısının Getirdikleri, Sicil,
Haziran 2012
SubaĢı, Ġbrahim:
“ĠĢçi KuruluĢu Yöneticiliği Ve Güvencesi”, Kamu-ĠĢ,
C.5, S.3, Nisan–2000 (ĠĢçi KuruluĢu Yöneticiliği)
Söllner, Alfred/
Walterman, Raimund:
Grundriss des Arbeitsrecht, München 2003
Sur, Melda:
ĠĢ Hukuku Toplu ĠliĢkiler, Turhan Kitabevi, Ankara
2006 (Toplu ĠliĢkiler)
Sümer, Haluk Hadi:
“Toplu ĠĢ ĠliĢkileri Kanunu Tasarısının Resmi Arabulucuk ve
Tahkim Konusunda Getirdiği Yenilikler”, Sicil, Haziran 2012
ġahlanan, Fevzi:
“Sendikalar Kanununda Yapılan DeğiĢiklikler”, Halid
21
Kemal Elbir‟e Armağan, Ġstanbul, 1996
ġahlanan, Fevzi:
Sendikalar Hukuku, Ġstanbul 1995, Banksis Yayınları,
No:76
Tuğ, Adnan:
Sendikalar Hukuku, 2.Baskı, Yetkin Yayınları,
Ankara, 1992
Tuncay, A.Can:
ĠĢçi Sendikası Üyeliğinin Kazanılması Ve Sona
Ermesi, Fakülteler Matbaası, Ġstanbul, 1975
Tuncay, A. Can:
Toplu ĠĢ Hukuku, Alfa Yayınları, Ġstanbul 1999
Tuncay, A. Can:
“Toplu ĠĢ ĠliĢkileri Kanunu Tasarı Taslağının Sendika Üyeliği
Açısından Değerlendirilmesi” ĠĢveren, Kasım 2011
Tunçomağ, Kenan/
Centel, Tankut:
ĠĢ Hukukunun Esasları, Beta, Ġstanbul, 2005
Ünsal, Engin:
Sendika Özgürlüğü Ve Uluslar Arası ÇalıĢma
Örgütü Ġle Türkiye Cumhuriyeti Hükümetleri
ĠliĢkileri, Ġstanbul, 2003 (Sendika Özgürlüğü)
Yürekli, Sabahattin:
ĠĢyeri Sendika Temsilciliği Ve Güvencesi, Beta, Ġstanbul 2004
22

www.e-akademi.org, (Hukuk, Ekonomi ve Siyasal Bilimler Aylık

Transkript

Benzer belgeler

Krakow Rapor

Folder TIE2013 _turks_ _07-02-2013

bulgarıstan`da bağımsız sendıkalar konfederasyonu`na bağlı

Birleşik Metal-İş

kesk lütfetti

Sosyal haklar

Yetkili Sendika Belirleme Çalışmaları

Önde Kamera Arkada Dayanışma!