Doğa ve Kültür Merkez çoruh Vad s Doğa ve Kültür

Kuş Gözlemclğ
Çoruh vadisi, göçmen kuların, Kafkaslar'dan güneye
do¤ru, Suriye ve Afrika’ya kadar devam eden uzun yollarında
izledikleri ana rotalardan birisi üzerinde yer alır. Avrupa’da
bulunan ku türlerinin % 70’inden fazlası Türkiye’de görülebilir
(462 tür gözlemlendi). Ayrıca, Avrupa’da görülmeyen
Ortado¤u ve Kafkas türleri, Çoruh Vadisi‘nde görülebilir.
Bir çok yerel ve nadir ku türü, Çoruh Havzası’nda kolaylıkla
görülebilir. 2005 yılında 188 tür kaydedildi. Bunlardan 81’i
vadide ürüyor ve yaıyor. 55 göçmen tür burada ço¤alıyor, 52
göçmen tür ise bölgede üremeden vadiyi geçiyor. Bu kadar
çok ku türünün bulunmasının nedeni, arazinin ve çevrenin
çeitlili¤inin yanında, bölgenin Batı Palearktik Ku Zonu'nun
kenarındaki co¤rafi konumudur (Avrupa ve Asya kuları burada bir araya geliyor). Aa¤ıda bölgede
izlenebilecek bazı kular hakkında kısa bilgiler yer alıyor:
Yırtıcı Kuşlar
Çoruh vadesinde bir çok yırtıcı ku türü bulunur. Bunlar sayı
olarak azdır. Çünkü her çiftin beslenmek için bir çok kilometre
karelik bir alana ihtiyacı vardır.
-Sakallı akbaba: Bu, sivri bir kuyruk ve kızıl renkte gö¤se sahip en
büyük akbaba türüdür.
-Kızıl Akbaba, Siyah Akbaba ve Mısır Akbabası: Bu akbabaların
küçük baları ve kısa kuyrukları, uzun kanatları vardır. Akbaba
koloniler halinde yaar ve Mısır akbabası siyah beyazdır.
-Bıyıklı Do¤an: Sarp kayalıklara yuva yapan geni mavili-grili
do¤andan be çift burada yaamaktadır.
-Yılan Kartalı: Bu ku, a¤aç tepelerine yuva yapıp çıplak e¤imlerde
yılan avlar.
-Puhu Kuu: Bu ku, sarp kayalıklara yuva yapar ve alacakaranlıkta
kemirgenleri avlarken görülebilir.
-ah Kartalı (en büyük kartal): Bu ku, kuzeye do¤ru vadi içinde
hareket halindedir.
Yerleşk Yüksek Uçan Kuşlar
Yaprak dökmeyen fundalıklar etrafında yaayan ‹ki yüksek uçan av kuu bulunur. Bunların gözlenmesi
için en uygun zaman, afak vaktidir.
-Ürkeklik: 2000 m. üzerinde yaar. Vejetaryendir. afak vakti, uzaklardan duyulan bir ses çıkarır. Rengi gridir
ve yüzünde beyazlık vardır.
-Da¤ Horozu: Yaprak dökmeyen fundalıklarda, 2000 m’nin üzerinde yaar. Erkekleri, diiler için bir çiftleme
dansı yapar.
-Altın Kartal: Bu, yüksek irtifalarda yaayan bir kutur. Kanatları altında beyaz alanlar vardır ve genellikle
kuyru¤unun ucunda bir erit yer alır.
Kuş Göçü
Bahar göçü, fırtınalar tarafından geciktirilmezse,
Haziran baında balar. Öncelikle büyük kular
geçer (akbabalar, kartallar, ahinler ve do¤anlar).
Bir çok angıt vadi içinden geçer ve genellikle
Kaçkar’ın do¤usuna do¤ru gider. Daha küçük
kular daha sonra gelir ve daha az gözlenir.
Sıradan Tüneyen Ötücüler(passerines) arasında,
kiraz kuları (siyah balı ve ortolan), ispinozlar,
örümcek kuları ve daha yükseklerde, takuları,
mavi ve adi ta kızılları, küçük isketeler ve da¤
bülbülleri yer alır. Kular vardıktan hemen sonra
bir bölge seçer ve bir e çekmek için arkı söyler.
Bu sırada tanınmaları kolaydır.
Sonbahar göçü, Eylül’den Ekim’e kadar sürer
ve bu dönem de, kuları gözlemlemek için iyi bir
zamandır. Kızıl do¤anlar ve ahinler gibi yırtıcı
kular, vadi boyunca hareket eder ve küçük kuları avlarlar. Kuların bir listesini içeren ba¤lantı için web
sitesine bakınız: www.coruhvadisi.com
Dağlardaki Küçük Kuşlar
Bu göçmen kuların görülmesi oldukça kolaydır:
-Sürmeli da¤bülbülü: Küçük kahverengi bir kutur; a¤aç dalları üzerinde görülür ve ayırt edici bir sese
sahiptir.
- Kara iskete: Kafasında kırmızı bir benek olan, küçük, siyah, bir sürü kuudur.
- Pembe kanatlı ispinoz: Yüksek irtifalarda yaayan büyük bir ispinozdur. Pembe kanatlara sahiptir ve
yerde beslenir.
Aa¤ıdaki ku türleri ise sıklıkla görülmez:
- Duvar tırmaık kuu: Bu görülmeye de¤er gri ve kırmızı kuun uzun bir gagası vardır ve gagasıyla sarp
yüksekliklerde yer alan böcekleri yer. Göçmen de¤ildir, ancak kıın alçak alanlarda yaar.
- Mavi bo¤azlı kızılgerdan: Dere kenarlarında yuva kuran, parlak mavi bir boynu olan küçük kahverengi
bir kutur.
Ağaçlık Alan Kuşları
- Anadolu sıvacı kuu (Kreuper nuthatch): Bu hızlı hareket eden kısa kuyruklu küçük ku, çam a¤açlarında
yaar. Oyuncak bir trompetten çıkan sese benzer farklı bir sesi vardır.
- Siyah a¤açkakan: Bu nadir bulunan ku, bölgenin do¤usunda karıık olgun ormanlarda yaar.
Nehr Boyunca Renkl Egzotk Kuşlar
Bunlar çok nadirdir ve sadece ‹spir civarında bulunur.
- Alaca sinekkapan: Nehir boyunca koruluklarda bulunan küçük siyah beyaz bir kutur.
Yaygın ancak irin kular;
- Arı kuu: Bu ku kumlu ırmak kıyılarında koloniler halinde yuva yapar. Parlak rengi ve belirgin yumuak
bir sesi vardır.
- Mavi kuzgun: Bu büyük turkuaz ve mavi ku, Çoruh boyunca a¤açlarda görülür.
Kuşları İzleme Yerler ve Zamanları
Öten küçük kuları izlemek için en iyi zaman, günein do¤du¤u sabahın erken saatleridir. Yırtıcı
kular, güne, avlayacakları sürüngenleri ısıtıncaya kadar uçmaya balamazlar. Bu kular sakin, güneli
havayı beklerler. Peterek’in batısından Çoruh Vadisi'ne kadar çeltik tarlaları bulunur ve burası renkli kuları
gözlemlemek için uygun bir yerdir. ‹spir yakınındaki ve Tortum etrafındaki vadiler, akbabaları gözlemlemek
için ideal yerler olarak dikkat çeker. Barhal’ın yukarısındaki Kara Göl‘de, av kuları net olarak görülebilir.
‹spir ve Kılıçkaya yakınında göç izlenebilir. Kular en kolay vadi sırtlarından görülebilir. En iyi gözlem
zamanı, kuların toplu halde hareket etti¤i kötü hava koullarından hemen sonrasıdır.
vadide bulunan sarı bir türdür ve Türk nevruzu (iris
caucasica) bir yeil–sarı minyatür çayır zamba¤ıdır.
Bir uzman veya kaya bahçesi seven bir kii için,
kayalardan sarkan ve çayırlarda büyüyen beyaz veya
mavi çançiçekleri çok ilginçtir. Bunların bir çok
farklı türü bulunur. Özellikle, campanula choruhensis
(beyaz açan pembe), C. seaglio, C. troegerae öne çıkar.
Bunların bazıları yakın zamanda kefedildi.
Nemi seven çuha çiçekleri arasında saçaklı pembe
Primula algida ve P. Auriculata, sarı (P. vulgaris subsp.
vulgaris) ve pembe (subsp. megacalyx) ve altıntopu
(P. elatior) mor çeitlili¤i ile sergilenir.
Koyu yeil yapraklı bodur a¤açlar ve beyaz çiçekli orman gülleri (rhododendron caucasium) açıkça
farkedilir. Vadi kenarlarında kaparile (Cappari spinosa), sarı çiçekli diken üzümleri (Berberis cratae-gina),
tehlikeli Kara Çalı-thorns-of-Christ (Paliurus spina-christi) ve yabangülleri (Rosa canina) yer alır.
Çayirlik Alanlar, Sekler Ve Yamaçlar ( 2000 m Altinda)
Pratk Blgler
Vad Tabanları
u anda Çoruh’a özgü yaklaık 90 bitki türünün oldu¤u düünülüyor, ancak iklim ve arazi bilimsel
çalımaları zorlatırıyor. Yine de her yıl yeni türler kefediliyor. Alpin Bahçe Toplulu¤u‘nun “Türkiye ve
‹ran’ın So¤anlı Bitkileri” yayını çiçek so¤anları konusunda resimli bir rehber sa¤lıyor. Erdo¤an Tekin’in yazdı¤ı
“Türkiye’nin en güzel yabani çiçekleri”, resimleri ile birlikte 1000 türün yer aldı¤ı bir kılavuz niteli¤inde.
Çoruh Vadisi’nin botanik ve yabani meyve zenginli¤i konusunda bilgi elde etmek için, DATUR tarafından
oluturulan envanterlerden de yararlanılabilir. Kaynak olarak www.datur.com ve www.coruhvadisi.com
internet adreslerine bavurulabilir.
‹spir’den Yusufeli’ne kadar Çoruh
Nehri’nin
oluturdu¤u
Çoruh
Vadisi,
Tortum’dan Uzundere’ye ve oradan da Tortum
Çayı'nın Çoruh ile birleti¤i noktaya kadar
inen Tortum Vadisi iki ana yerleim çizgisini
oluturur. Ancak vadi sayısı, bu iki ana vadi
ile sınırlı de¤ildir. Çoruh ve Tortum Vadileri,
sularını itahla kendilerine taıyan onlarca
vadi tarafından kesilirler. De¤ien uzunluklara
sahip bu küçük vadilerin her biri, belde ve
köy düzeyindeki yerleim yerlerini barındırır.
Ana ve tali vadilerdeki alüvyonlu topraklarda,
zengin sebze ve meyve bahçeleri, çeltik
tarlaları ve bostanlar (Yusufeli tarafında)
vardır. Arazi çok de¤erlidir, genellikle bo
bırakılmaz. Belde ve köy yerleimleri, bazen vadiler boyunca, 20 kilometreye kadar çıkabilen mesafelerde
da¤ınık mahalleler ve evler eklinde görülebilir. Meyve ve sebze bahçeleri arazinin kıymetli oldu¤u vadi
tabanlarında yer alırken, vadilerin nispeten yüksek yanlarında, küçük otlaklar ve hububat tarımı yapılan
tarlalar bulunur. Vadi tabanından yukarılara do¤ru gidildikçe, mezra eklinde adlandırılan ve genellikle yaz
aylarında tarımsal amaçlarla iskân edilen küçük yerleim yerlerine ulaılır.
Erzurum’dan Yusufeli’ne giderken birkaç yüzyıl önce gerçeklemi olan bir heyelanın neden oldu¤u
Tortum Gölü’nden geçeceksiniz. Bu gölden akan su ile bir elektrik santrali çalıtırılıyor. Gölün bitiminde, sular
48 metreden vadi tabanındaki dik kayalara düer. Tortum elalesi, özellikle bahar aylarında ve yaz baında
görülmeye de¤er bir do¤a güzelli¤i sergiler. Çoruh Vadisi, özellikle ‹spir ve Yusufeli arasında etkileyici ve a¤ır
düzeyde erozyona u¤ramı kum taı kayaları ile çevrilmitir. Bu kayalar Yusufeli'nin yaklaık 30 km batısına
kadar devam eder. Bu etkileyici peyzaj boyunca Çoruh nehri, Mayıs-Temmuz aylarında tepelerden gelen
erimi kar sularıyla birlikte, bo¤azlardan kıyıya do¤ru akar ve beyaz köpüklü su manzaraları oluturur.
Kelebekler
Ilıman kuakta, Çoruh nehri havzası kadar
ku, kelebek veya bitki bakımından zengin olan
çok az yer bulunur. Havza, kelebekler bakımından
Türkiye’deki en zengin yer olarak de¤erlendiriliyor.
Bu durumun balıca nedeni, havzadaki bitki
çeitlili¤i olarak gösteriliyor. Bölgede yaklaık
olarak 200 kelebek türü görülebilir (Türkiye’de
bulunan türlerin yaklaık % 60’ı). Tek bir gölette
birkaç düzine – bazen yüzlerce – beyaz, fritillaria
ve mavi görebilirsiniz. Ayrıca Tavuskuu (inachis
io), Çatalkuyruk (papilo machaon) ve ‹spanya
Kraliçesi Fritillari (issoria lathonia) gibi gözalıcı
kelebeklerden bazılarını görebilirsiniz. Kelebek
çalımaları devam ediyor ve her yıl farklı türler
- bazıları di¤erlerinden daha zor yakalanabilen –
görülüyor ve kaydediliyor.
Yaygın Kelebekler
Ne kadar yükseklikte oldu¤unuza, hangi tür kırsal bölgede ve yılın hangi zamanında bulundu¤unuza ba¤lı
olarak Türkiye ve Çoruh nehri havzasına özgü türleri ve bir çok iyi bilinen kelebek türünü bulabilirsiniz. En
yüksek uçu zamanı olan Temmuz-A¤ustos döneminde, örne¤in Yaylalar’dan Olgunlar’a giden toprak yolda
yürürseniz, yol etrafındaki çamur ve göletlerde yı¤ınlar halinde kelebek görebilirsiniz. Mevsimin balarında
ço¤unlukla fritillariler ve bakırlarla birlikte mavileri ve beyazları, sonlarına do¤ru Apollo Kelebe¤i(parnassius
apollo) gibi di¤er türleri izleyebilirsiniz.
Çoruh Nehri havzasında en yaygın türler
arasında Siyah Damarlı Beyaz (aporia crataegi), Gümü
Çivili Mavi (plebeius argus), Idas Mavisi (polyommatus
idas), Büyük Anadolu Mavisi (polyommatus aedon),
Meleager Mavisi (polyom¬matus daphnis), Ripart'ın
Düzensiz Mavisi (polyom¬matus ripartii), Yaygın Mavi
(polyommatus icarus), Damon Mavisi (polyommatus
damon), Pembe Noktalı Bakır (lycaena alciphron), ‹sli
Bakır (lycaena tityrus), Yüksek Kahverengi Fritillari
(argynnis aglaja), Kafkas Benekli Fritillari (melitaea
interrupta), Çalılık Fritillarisi (melitaea athalia), Bataklık
Fritillarisi (euphydryas aurinia) ve Scotch Argus (erebia
aethiops) yer alır. Çok büyük, görkemli ve büyüleyici
olması nedeniyle görülmesi kolay olan Parnassius
Apollo da göreceli olarak yaygındır.
Endemk Türler
Türkiye‘ye özgü kelebek türlerinin bazılarının bulunması oldukça kolaydır. Türk Mavisi (polyommatus
turcicus), yüksek irtifalı da¤larda yaayan bir türdür ve Temmuz’un ortasından A¤ustos’un baına kadar
Yaylalar‘da kolaylıkla bulunabilir. Merhaba Mavisi (p.merhaba) ve Hoopfer Mavisi (p.hoppferi) Çoruh Nehri
boyunca kolayca ulaılabilir olan kelebek alanlarında – özellikle Yusufeli’nde – Temmuz’dan A¤ustos'un
ortasına kadar gözlenebilir. Nadir Kafkas Apollo’su (parnassius nordmanii) seyrek olarak kaydedilir. 3000
m’den daha yüksek rakımlarda yaayan bu tür, bu alanda görülebilir. Böcek ve bitki ilaçlarının kullanıldı¤ı
di¤er bölgelerde türleri yok olma tehlikesiyle karı karıya olan kelebekleri; ilaç kullanılmaması sayesinde
Çoruh Vadisi'nde görmek mümkündür. Bazı türlerin Bölge’de görülmesinin baka nedenleri de olabilir.
Çoruh Havzası’nın sahip oldu¤u mikro-iklim özellikleri ya da bazı türlere besin olan bitkilerin yine sadece bu
bölgede bulunması, bu nedenler arasında sayılabilir. Bir di¤er neden, karıncalarla ilgili olabilir. Bazı mavilerin
karıncalarla özel simbiyotik ilikileri bulunur. Geni Mavi kelebek sadece, yer altındaki yuvalarına tırtıl taıyan
bir karınca türünün bulundu¤u kuru, kısa (sıyrık) çayır alanlarında bulunabiliyor. Özel bir kelebek bulmak
için alan hakkında yerel bilgiye sahip olmak da faydalı olur. Örne¤in Eros Mavisi (polyommatus eros), sadece
Yaylalar Köyü yakınındaki bir yerde bulunur. Avrupa Kırmızı Listesi‘nde tehdit veya tehlike altında olarak
gösterilen bazı türler Türkiye’de aırtıcı derecede bol bulunur. Örne¤in Altı Yeilli Mavi (glaucopsyche
alexis), Himalaya Mavi Kelebe¤i (pseudophilotes vicrama) ve Bataklık Fritillarisi.
Alan çok geni ve iyi belgelenmemi oldu¤undan –özellikle en yüksek uçu dönemi dıında–, bölgedeki
kelebek çalımaları, bazı nadir türlerin bile gerçekte sanılandan çok daha yaygın ve bulunabilir oldu¤unu
gösterir. Kara Mavi (scolitantides orion), Avrupa ve Türkiye’de çok nadir bulunur ve tehlike altındadır.
Ancak Haziran 2008’de, bir ayı izleyicisi Sarıgöl etrafında bir çok koloni ve bireysel hayvan kefetmi ve
foto¤raflamıtır. Aynı zamanda do¤ru zamanda do¤ru yerde olmak kelebek heveslileri için anslı anlar
olabilir. 1999 yılında bir Da¤ Yalancı Cadısı(psuedochazara gruensis) Türkiye’de ilk kez, Kaçkar da¤larının
eteklerinde, 2400 metre yükseklikte görüldü.
Pratk Blgler
Bölgede a¤ ile kelebek yakalamak yasak. Ancak Ahmet Bayta’ın foto¤raflarını ve yakın plan çekimlerini
içeren “Türkiye’nin Kelebekleri” kitabını referans olarak kullanarak bir çok kelebe¤i tanıyabilirsiniz. Bazı
mavilerin (arka kanadı üzerinde eritleri olan bir grup) tanınması zordur. Gıda sa¤layan bitkiler konusunda
botanik bilgisinin büyük ölçüde faydası olur.
Bayta’ın yukarıda belirtilen kitabının yayınlanmasına kadar, çok az bilgi mevcuttu. Bu yüzden kelebek
turları gelitirilemedi. Önümüzdeki bir-iki yıl içinde, özel firmaların kelebek tatilleri sunması bekleniyor.
Doğal Zengnlkler
Koruma Durumu
Çoruh Nehr Havzasındak Flora
Mevsmler ve habtatlar
Çiçekleri görmek için uygun olan üç dönem vardır.
Bahar mevsiminin balarında (bu, yüksekli¤e ba¤lı
olarak Nisan ile Haziran ayları arasında de¤iir), 2000
metrenin üzerinde, karlar eridikçe küçük alpin çayırlara,
çiçeklere bürünür. Yer yer erimekte olan kar parçaları
arasından küçük çiçek so¤anları, günein sıcaklı¤ını
hisseder hissetmez topraktan balarını çıkarır. Tipik
bitkiler arasında çi¤dem, maviyıldız, Türk sümbülü ve
gageas yer alır. So¤anlardan sonra, Haziran ve Temmuz
aylarında, de¤iik yükseltilerdeki sulak otlaklar, bata
dactylorhiza türleri olmak üzere mor-pembe orkidelerle
süslenir. Bunların yanında pembe ve sarı renklerde bir
çok çuha çiçe¤i türü ve aynı zamanda ormangülleri
çiçek açar ve düük yükseltilerdeki çayırlar çiçeklerle
dolup taar.
Nihayet sonbahar mevsiminin balarında (Eylül–
Ekim), büyükba hayvanlar yaylalardan aa¤ı inince,
sonbahar çi¤demli çiçeklerinin üç türü, beyaz (Crocus
vallicosa), sarı
(Crocus scharonjani) ve pembe
(Colchicum speciosum) yı¤ınlar halinde görülebilir. Bu
mevsimde, aynı zamanda bölgede çokça görülen yaban
meyveleri olgunlaır ve hasat edilir.
Alan üç bölgeye ayrılabilir. Birinci kısımda, nehir
tabanındaki çayırlarda, çimle kaplı banketler ve nemli
bitkiler, nehir kenarındaki çakıllı kıyı eridinde, parlak
pembe karanfiller, beyaz sofora kökü ve parlak mavi
hodan (Paracaryum artvinense) gözlenir. Bu bölgenin üst kısmında, vadi kenarlarına kadar kuru, çıplak ve
sarp step alanı yer alır. Buralarda da ardıç a¤açları ve çalıların arasında, sarı keten ve ufak karanfiller çokça
görülür. Eminium koenenianum, benekli yapraklı bir yılan yastı¤ı, Eryngium giganteum, bu alanın nemli
kısımlarında görülen dev bir deve dikeni türüdür.
Daha yüksek alanlarda farklı mikro-iklimler yer alır. Nispeten açık alanlarda, yabani çilek ve ahududuların
yer aldı¤ı karıık ormanlar ve orkideler, yılan otları (eek turpu), da¤ laleleri, orkideler ve haseki küpelerinin
renk renk çiçek açtı¤ı nemli çayırlar bulunur.
İlg Çeken Btkler
Nemli alanların tamamında görece¤iniz en yaygın orkideler endamlı dactylorhiza’lardır: euxina, flavscens,
osmanica, umbrosa ve urvilleana. Bunlar tepeye bakan yapraklarıyla kırmızı–pembe i¤neli olup birbirine
benzerler, genellikle beneklidirler. Salep çiçe¤i (Orchis coriophora) ve donuk, dikenli serapialarla birlikte
Mayıs ve Haziran aylarında yaklaık olarak aynı zamanda çiçek açarlar. Kırmızı hellborin (Cephelanthera
rubra) ve çam orkidi (Orchis mascula ss pinetorum) çam ormanlarında yetiir.
Görülmeye de¤er koyu kırmızı akayık (Paeonia mascula) ‹spir’den kuzeye do¤ru yol üzerinde bütün tepe
yamalarını kaplar. Krem rengi Kafkas akayı¤ı (Paeonia wittmanniana) Türkiye’de sadece bir kaç yerde
görülür. Bu alanlardan biri Çoruh Havzasıdır.
Karlar eridikten sonra ortaya çıkan ufak çiçek so¤anları arasında, pembe acı çi¤demler (colchicum
szovitsii), koyu kahverengi benekli laleler (fritillaria
latifolia), koyu mavi sümbüller (blue muscari spp)
ve parlak mavi renkli kantaron çiçekleri (gentiana
verna pontica) en fazla dikkat çekenlerdir.
Bahar ilerleyip yaz mevsimine do¤ru gidildikçe
çayırlarda ba veren çiçek so¤anları arasında sarı
veya kırmızı lale (Tulipa Julia) ve mor yaban
glayölü (Gladiolus kotschyanus) dikkat çekmeye
balar. Akyıldız çiçekleri (ornithogallum) farklı
büyüklük ve ekillerde bulunur, hepsinin ortası
yeil ve çiçekleri beyazdır.
Alan, zambak türü bakımından da zengindir.
Tortum süseni (iris taochia), ‹spir yakınındaki
Çoruh Nehri Havzası, dört Temel Botanik Alanı’na ayrılır: DKD 005, Kaçkar Da¤ları (karıık statü), DKD
006, Çoruh Vadisi (vahi yaam koruma alanı); DKD 009, Oltu ve Olur alanı (koruma statüsü yok) ve DKD
010, Tortum Çayı Havzası (vahi yaamı koruma alanı). Tek Milli Park, Kaçkar Da¤ları’nın orta kısmında
bulunur; Kaçkar'ın di¤er kısımları, tarihsel anıt statüsü de dâhil olmak üzere farklı statülere sahiptir.
Alan, bitkiler, kular, vahi memeliler, amfibiyenler, kertenkeleler ve yılanlar, balıklar, kelebekler ve
yusufçukların birçok endemik türünü içeriyor. Bunun nedeni, hem ku göçünün büyük bölümünü alan
Afrika Çöküntü Vadisi’nin kuzey ucunda hem de Kafkasların en batı ucunda bulunması (birçok bitki Kaçkar
ve Kafkaslar'da aynı anda bulunuyor), ayrıca iklim ve jeoloji çeitlili¤idir.
Bitkiler, kular ve kelebekler baka bir bölümde açıklanmıtı. Balıklar, özellikle de endemik kırmızı
benekli alabalık, baraj inaatları nedeniyle tehlike altında. Nadir yılanlar arasında Karadeniz engere¤i (vipera
pontica) ve çok yerel olan baran engere¤i yer alır. Büyük memeliler genellikle korunuyor. Bunun yanında
büyük memeliler bir avlanma kotasına tabidir. Da¤ılımları oldukça sınırlı olan memelilerin en ilgi çekicisi ise
Avrupa kahverengi ayısıdır.
Zonlar
Bölge, do¤al olarak a¤aç sınırının altındaki ve do¤al a¤aç sınırı üstündeki alanlara bölünür, ancak iklim
ve jeolojiye göre alt seviye bölümler de yer alır. Ana bölümler ve her seviyedeki bazı özellikler ise öyle:
Ağaç Sinirinin Üstünde (1800 la 1400 m Arasi)
Son buz ça¤ı sırasında, bu alan buz
levhası altında bulunuyordu. Kaçkar’ın
granit çıkıntıları bir zamanlar birçok
büyük buzul üzerinde duruyordu.
Karakteristik manzara, ana açık alan
kolları ile bölünen U eklindeki vadiler ve
ana vadilere bitiik asılı vadilerdir. Davalı
Yaylası civarında, Sırakonaklar Köyü’nün
üzerindeki alan buna mükemmel bir
örnek. Da¤ döküntüsü levhaları, bazı
e¤imleri ve genellikle küçük göllerle
tutulan buzulların düürmü oldu¤u
buzultaı yı¤ınlarını kaplar. Buzulların
oluturdu¤u göllere verilecek iyi örnekler
arasında Yedigöller’deki göller ve
Sırakonaklar üzerindeki vadinin baında
bulunan buzyala¤ı gölleri yer alır. Buz
ile yuvarlatılmı olan iri kaya yı¤ınları bazı vadilere doldurmutur; Olgunlar’da bunun güzel bir örne¤i
bulunabilir.
Kuzeye bakan e¤imlerde, 2200 m üzerinde, az miktarda da olsa ormangülü çalılıkları bulunur. Güneye
bakan e¤imlerde, bodur hu a¤açları ve i¤neli çamlar yer alır. A¤aç sınırının yukarısında bulunan ve
suyun mevcut oldu¤u düz alanlar, büyük ba, küçükba hayvanların otlaması için yaz otlak alanı olarak
kullanılıyor.
Yaprağini Dökmeyen Ağaç Ormanları (900m la 200 m)
Çamlar (pinus sylvestris), daha kuru olup, genellikle güneye bakan yamaçlarda büyür. Köknarlar (abies
nordmanica) kuzeye bakan e¤imlerde bulunur. Kayalık alanlar ardıç a¤acının (juniperus oxycedrus ve
communis) yayılım alanıdır. Bodur mee a¤acı (quercus petracea) kuru e¤imlerde yetiir.
Alanın güney kısmında, a¤aç örtüsü seyrektir ve köylerin etrafındaki
tepe yamaçları genellikle tarımsal üretim için kullanılır. Nispeten kuru
alanlar hayvanların otlatılması için kullanılır. Çayırlık tarafındaki a¤açlar
arasında erik, ayva ve elma a¤açları, üvez a¤açları ve akçaa¤açlar ve
dereler boyunca bodur sö¤ütler yer alır. Fındıklar koruluk oluturur ve
daha düük irtifalarda zeytin yetitirilir.
Tortum’un do¤usunda Narman civarında, rüzgâr ve suyun etkisi ile
2-3 milyon yıl önce meydana gelen peri bacalarının bulundu¤u vadiler
yer alır. Bu yapılar 12 kilometrekarelik bir alan oluturur, ve Narman
- Pasinler yolu boyunca 11 km kadar devam eder. En ilginç oluumlar,
Yoldere civarında bulunur. Peribacaları burada turuncu ve kırmızı renklidir ve baharda yeni yeil bitkilerin
yanında etkileyici bir görünüm sergiler. Peribacaları arasındaki vadi yakaları kaygan olabilir. Ayrıca bu alanda
yastık ekilli lav blokları yer alır, bunlar toprak altı volkanik patlama ile olumutur.
çeitli meyvelerle doludur.
Yusufeli tarafında vadinin tabanında bulunan ve Akdeniz ikliminin hakim oldu¤u arazilerde, özel do¤al
aromaya sahip zeytin, nar ve pirinç yetitirilir. Çeltik tarlaları halen mandalar ile sürülür. Yerel olarak imal
edilen zeytinya¤ı uluslararası yarımalarda ödül kazanır. Bal önemli bir yerel mahsul olarak dikkat çeker. En
kaliteli ve bol üretim için kovanlar çiçekleri takip ederek da¤ların tepelerine taınır.
Yeneblr Yaban Meyveler
Yenebilir yabani bitkiler, kuru arazilerde
yetiti¤i için, bunların tadı, taıdı¤ı mineraller ve
kokuları, tarım yoluyla yetitirilen meyvelere
göre daha yo¤undur. Yabani meyveler erozyon
alanlarında ve özellikle de normal meyve a¤açları
için fazla rüzgarlı olan alanlarda bolca bulunur. Bu
bitkiler kuları ve böcekleri de içeren ekosistem
için ev sahipli¤i yapar. Bazı yabani a¤açlar arazi
sahibi ailelerin malıdır. Ceviz veya elma toplarken
Barhal’daki köy kadınları, bazen yakındaki
a¤açlarda meyve yiyen ayıları görür.
Yerel meyveler taze veya kurutulmu olarak
(reçellerde, erbetlerde, marmelatlarda) veya pestil
ve köme (cevizli sucuk) yapımı için kullanılır.
Aynı zamanda bu meyveler birçok farklı hastalı¤ın
tedavisinde do¤al ilaç olarak da kullanılır. 17 farklı
tür tespit edilmitir. Bunların önemlileri, aa¤ıda
sıralanıyor:
- Karadut: Bölge’nin her yerinde bu büyük a¤acın birçok yalı örne¤ini bulmak mümkündür. Lezzetli
sulu meyvesi Temmuz ayının sonunda toplanır ve taze olarak içilir veya erbet, reçel ya da pekmez olarak
tüketilir.
-Yabani çilek, ahududu ve bö¤ürtlen: Bunlar ormanların yakınlarında ve içlerinde veya yol kenarlarında
nemli e¤imlerde yetiir. A¤ustos’un balarında toplanır ve taze olarak veya reçel eklinde tüketilir.
-Kuburnu: Eylül ayında toplanır. Marmelat yapmak için kullanılır, aynı zamanda enfeksiyonlar ve so¤uk
algınlı¤ına karı bir tıbbi bitki çayı olarak kullanılır.
-Alıç: Bölgede yetien, biri endemik olmak üzere dört alıç türü bulunur. Bunlar genellikle kalp sorunlarının
tedavisinde kullanılır.
-Yabani kiraz: Bu meyve büyük a¤açlarda yetiir ve kırmızı veya siyah meyve eklinde bulunur.Bölgenin
hemen her yerinde görülmekle birlikte, ‹spir yakınındaki Salakçur’da ve Uzundere yakınında Uzunkavak’ta
çokça bulunur. Meyvesi, temmuz veya a¤ustos’ta toplanmakta, kabızlık ve idrar yolları sorunları için taze
olarak kullanılır.
-Yaban armudu: Bu meyve uzun, koyu renk a¤açlarda yetiir (genellikle banda veya ahlat adı verilir) ve
Çoruh Vadisi’nin birçok yerinde bolca bulunur. Yaban elması daha az bulunur. Her ikisi de Eylül ayında
toplanır ve kı gıdası olarak kullanılmak üzere kurutulur.
Tıbbi amaçla kullanılan daha küçük bitkiler arasında yer i¤desi (a¤rı kesici olarak ve yaralar için kullanılır)
ve diken üzümü (erbet veya çorba olarak ve so¤uk algınlı¤ı için kullanılır) yer alır. Laz kirazı a¤acı, sadece
Uzundere ve ‹spir’de (yerel adı mehlem) bulunur. Çekirdekleri, teneffüs zorlukları ve eker hastalı¤ı için
kullanılır.
Yerel Yemekler
Doğa Sporları
Raftng
Çoruh Nehri dünyanın rafting için en uygun 10 nehri arasında kabul edilir. Kaçkar Da¤ları’nda eriyen
karlarla beslenen Çoruh, bazen muhteem kanyonların ve dar vadilerin, bazen orkideler ve küçük çeltik
tarlalarının içinden geçer, eski Antik Kale kalıntılarının ve da¤ların manzarasını sunar. Çoruh Nehri 1993
yılında, 4. Dünya Su Sporları ampiyonası’na ev sahipli¤i yaptı ve 2005, 2007 yıllarında uluslararası kano
ampiyonalarıyla adını duyurdu. Profesyonel rafting sporcuları, ‹spir’de balayan ve Yusufeli’nin altında
biten en az be günlük bir programı Çoruh Vadisi’nde yaayabilirler. Da¤larda trekking yaptıktan sonra
Yusufeli’nde günlük rafting yapma imkanı da vadi ziyaretçilerine keyifli bir rota olarak sunulur.
‹spir ilçe merkezi yakınındaki eski kaleden balayarak Çoruh’ta rafting yaptı¤ınızda, nehrin köpüklerle
dolu dar bir bo¤aza giriindeki manzarasını izleme ansını elde edeceksiniz. Bo¤az 10 km'den sonra geniler
ve nehir yine köpüklerle akar. “Joan Collins Seti”, ‹spir’e 15 km mesafede bulunan ilk be büyük rapid
yeridir. Yüksek sularda bu hayret uyandırıcı rapid seti, profesyonelleri bile etkiler.
Bu açılı heyecanından sonra nehir biraz sakinleir.
Ancak Yusufeli’ne ulaana kadar her gün bir iki büyük
rapid ve üçüncü sınıf rapidlerinden oluan neredeyse
sonsuz bir akı sa¤lar. Barhal Nehri ile ba¤lantı
noktasından itibaren vadi daralır ve yol nehre yakınlaır,
ancak rapidler daha büyük hale gelir. Tortum Çayı’nı
kendine katmı olan Oltu Nehri, “su kavuumu” olarak
bilinen bir noktada Yusufeli’nin 8 km altında Çoruh
Nehri ile birleir. Hemen sonra yüksek setlere do¤ru
yolu olmayan bir rapide vardı¤ınızda daha dikkatli
olmak gerekir. Nehrin en meydan okuyan kısmı 'King
Kong' diye bilinen yerde yüksek sularda etraftan
dolamak gerekebilir.
Pratk Blgler
Turlarda 10 kiilik iirilebilir rafting botları kullanılır. Yusufeli’nde günlük turlar yapılabilir. Ancak daha
uzun turlar için önceden rezervasyon yapılması önerilir. Bölgede birçok yerli ve yabancı tur irketleri trekking
turlarıyla birlikte rafting içeren turlar düzenler. irketin raftinge uygun kıyafetleri ve güvenlik ekipmanlarını
temin etmi olması büyük önem taır. Bazı turlar, nehir kenarında kamping düzenlerken bazıları da köy
evlerinde veya yol üzerindeki pansiyonlarda konaklama olana¤ı sunar.
Çoruh Irma¤ı’ndaki su seviyesi mevsim boyunca önemli ölçüde düer. Yaz aylarında da¤ların
yamaçlarında çok fazla ya¤mur ya¤maz. A¤ustos ayında nehrin bazı kısımları rafting için artık çok sı¤dır.
Dünyada yaayabilece¤iniz en güzel birkaç günlük su turlarından birinin tadını çıkarmak için en do¤ru zaman
Haziran'ın ikinci yarısıdır. Haziran ayının ortasından sonra su seviyesi dümeye balar, e¤er dinlendirici bir
tur arıyorsanız haziran ayı uygun bir zamandır.
Dağ Bsklet
Çoruh ve Tortum Vadileri’nin e¤imleri dik oldu¤undan
bu bölgede bisiklet sürmek kolay de¤ildir. Ancak Çoruh ve
Tortum Vadileri’ni kesen çok sayıda küçük vadi, da¤ bisikleti
sporu için son derece ideal rotaları oluturur. Toprak yollar
üzerinde aırtıcı etkileyici iniler vardır, ancak bunların
üstesinden gelebilmek için öncelikle sırtlara ulamalısınız!
Bölgedeki toprak ve asfalt yollar ile etkin yerel minibüs a¤ı,
da¤ bisikleti sporunu zevkli bir faaliyet haline getirir.
Merkezler ve Rotalar
Çoruh’a do¤ru sert bir inii, ve Bahçeli ve Ö¤dem tarafına kuzeye do¤ru iyi bir rotası oldu¤u için Yusufeli
çok güzel bir üstür. Bu rota üzerinde jiplere rastlayabilirsiniz.
Yusufeli’nin güneyinde Kılıçkaya etrafında çok sayıda bisiklet rotası bulunur. Kaçkar’a do¤ru etkileyici
manzaraların oldu¤u birçok yüksek yol bulunur. Bu a¤dan bazı dik iniler Tortum Gölü’ne gider (Ökvank
veya Gölbaı yakınında) – fakat önce frenlerinizi test etmenizi öneririz!
Uzundere’den Yusufeli istikametine do¤ru giderken anayolu sa¤lı-sollu kesen tüm küçük vadiler, da¤
bisikleti için ideal rotalar sunar. Bu vadiler Sapaca, Dikyar, Kirazlı, Çamlıyamaç ve Cevizli köylerini barındırır.
Bu rotaların uzunlu¤u 5-20 kilometre civarındadır.
‹spir Çamlıkaya, 2500 metreden fazla yüksekliiyle, orta Çoruh’un kuzeyindeki rotalar için iyi bir üs
olarak dikkat çeker. Kuzeye do¤ru olan yaylalar daha nemli ve daha yeil olmakla birlikte konaklama yerleri
daha çok köylerde bulunur.
‹spir’den Rize'ye do¤ru güzel bir sürü yolu bulunur ve ilçe içinden ho bir dönemeç geçer. Tortum
Uzunkavak’ta, Çoruh ve Tortum nehirleri arasında, Mescit da¤larının hemen kuzeyinde kamp yapılabilir.
Uzundere’den yapılacak uzun bir tırmanıtan sonra, göller arasındaki da¤lar üzerinde yüksek ve dalgalı bir
rotaya ulaılır. Bu rotalar genellikle orman yolları üzerinde bulunur. Bazıları derin erozyona u¤ramıtır ve
geçilmesi zor olabilir. Kaçkar’ın üzerinde kuzeye uzanan katır yolları da bulunur. Ancak günün bir kısmında
bisikletinizi taımak zorunda kalabilirsiniz. En düz rotalar genellikle yüksek olanlardır, ancak bunlar aynı
zamanda en talı olanlardır. Yüksek rotaların bir kısmında, konaklama olana¤ı yoktur. Bu yüzden konaklama
olana¤ı bulmak ya da kamp yapmak için daha alt yüksekliklere dönmek gerekebilir.
Pratk Blgler
Bisiklet rotalarının önemli bir bölümünü bu broürün haritasında bulabilirsiniz. www.coruhvadisi.com’da
bazı rotalar için GPS noktaları bulunmakta ve daha fazla GPS noktası da siteye kaydedilmektedir. Rehberler
ve konaklama konusunda daha fazla bilgi için siteye e-posta gönderebilirsiniz; yerel rehberler organize
edebiliriz.
Bisikletinizin taınması: Ço¤u uluslararası havayolu bisiklet taır. Yerel otobüs irketleri bisikleti otobüsün
çatısına ba¤lamanız kouluyla kabul edecektir, bu amaçla bolca kayı getirmenizde fayda var.
Bölge’ye bisikletsiz de gelinebilir. Uzundere Do¤a Gençlik ve Spor Kulübü Derne¤i, size uygun koullarda
da¤ bisikleti, dürbünler, kamp malzemeleri ve rafting malzemeleri sa¤layabilir. Tel: 0442 7912309.
Ne zaman gidilmelidir? Sezon mayıs ayında balar ve temmuzun ortasına kadar devam eder. Vadiler
A¤ustos ayında sıcak olabilir, ancak eylül ve ekim ayları bölgede bisiklet sürmek için en iyi zamandır.
Kar Yürüyüşü
Kı aylarında Kaçkar, derinlik olarak 2 - 3
metreye kalınlı¤ında kar örtüsü ile kaplıdır. Bu
alandaki geçilerin ço¤unlu¤u 3000 metreden
fazla yüksekliktedir ve Temmuz ayına kadar karla
örtülüdür.
E¤er bölgeyi baharda kefetmek istiyorsanız bu
mevsimde güne parlamaya balar ancak üst vadilerde
ve geçitlerde halen kar vardır, trekking takımlarınıza
ek olarak kar ayakkabılarını da yanınızda taımanız
faydalı olabilir. Aynı zamanda tozluklara (karın
botlarınızın içine girmesini önlemek için) ve trekking
çubuklarına (dik durmanızı sa¤lamak için) ihtiyacınız
olabilir. Bahar aylarında, merkezi ısıtmalı bir otelde sabit bir üsten balayan günlük yürüyü seçebilir veya
karda kendi gece konaklama takımlarınızı ve kamp malzemelerinizi taıyabilirsiniz. Kar ayakkabıları yumuak
kar üzerinde kolay hareket etmenizi sa¤lar. Aa¤ı inmek için kar ayakkabılarınızı çıkarıp, kayaklarınız
kullanabilirsiniz.
Yerel Yyecekler Ve Bölgeye
Özgü Ürünler
Yerel Tarim
Çoruh Vadisi, Türkiye’de yerel bitki ve hayvan çeitlerinin iyi bir ekilde korundu¤u ve halen geleneksel
üretim yöntemlerinin kullanıldı¤ı birkaç yerden biridir. Tarım kimyasalları ve geneti¤i de¤itirilmi tohumlar,
küçük çiftçiler için çok pahalıdır. Hayvanlar, otlama için yüksek yerlerdeki mera ve yaylalara taınır. Kı
aylarında büyük ba hayvanlar, üretim fazlası meyve ve sebze ile (kurutulmu bozulmu elma, fasulye sapları
ve yabani bitkiler) beslenir. Çiftçiler, yüksek kalitede süt ve süt ürünleri elde ederler. Bölgede yetitirilen
hayvanların etleri çok lezzetlidir.
Vadinin organik ürünleri do¤al tatları ile fark edilebilir. Yüksek vadileri çevreleyen tarlalarda, mısır, yeil
ve kuru fasulye, bu¤day ve patates yetitirilir. Küçük bahçelerde domates, yeil so¤an, sarımsak, salatalık
ve yeillik yetitirilir. Tüm mevcut sulanabilir ve düz araziler, ev tüketimi veya yerel pazarlar için Erzurum’a
gönderilmek üzere sebze yetitirmek için kullanılır. Bahçeler, dut, ceviz, üzüm kayısı, elma ve fındık gibi
Yerel gıda üretimi, Çoruh ve Kaçkar'ın öne çıkan
özelli¤idir.Yerel ürünlerin satıldı¤ı pazarlar, çok keyiflidir.
Tipik yerel yemekler arasında dolmalar, bakla ezmesi, yeil
fasulye, taze salatalar ve kurutulmu meyvelerden yapılan
tatlılar yer alır. Bazı özel yerel yemekler unlardır:
- 'ca¤ kebap'
- 'kekül'
- 'kestaneli dolma'
- 'iç pilav'
- 'kaysefe'
- 'kesme çorba'
- 'lor dolması'
- 'Pestil kayganası'
- 'yaprak sarması'
Cevizler daha yeil iken a¤açtan taze toplanır, kireçte
bekletilir, daha sonra geleneksel ceviz reçeli üretmek için ekerli urupta piirilir. Eki urup dama¤ınızda
nefesinizi kesecek bir tat bırakır. Ceviz sucu¤u ve ceviz pestili de geleneksel yiyecekler arasında bulunur.
Turusu kurulan sebzeler - yabani bitkilerin köklerinin yanında kornion, salatalık, yeil domates ve so¤an
gibi – ielenerek kı aylarında kullanılır.
Mıhlama en iyi bilinen yerel yemek olarak dikkat çeker ve tereya¤ı, peynir ve mısır unundan yapılarak
sıcak servis edilir. Bu yemek bazı yerlerde “kuymak” olarak adlandırılır. Kurutulmu et, özellikle kavurma
bölgede yaygındır. Kaçkar akarsularından tutulan alabalık tavada mısır unu ve tereya¤ında piirilir, so¤an
veya yeil salata ile servis edilir.
Yakın zamanda Uzundere’de açılan pansiyonlarda, bölgenin lezzetli yerel yemekleri konuklara son
derece temiz ve albenili ortamlarda sunulmaktadır.
Uluslararası Yava Yemek Hareketi’nin, “Presidia” adı verilen kendine özgü yüzlerce korunmu yiyecek
programı bulunur. Türkiye sadece Kaçkar balı için bir ödül kazanmı olmakla birlikte daha fazlasını hak
eder. DATUR projesi geleneksel tarifleri ve yöntemleri korumayı, çiftçiler ve üreticiler için pazarlama fırsatları
sunmayı amaçlıyor. Bu yaklaım, hem yerel olarak gelir üretmeye hem de bölgenin uluslararası düzeyde
tanınmasına yardımcı olacaktır.
Gürcü Klseler
Ortaça¤ Gürcülerinin bıraktı¤ı en büyük miras, büyüleyici kiliselerdir. Bunlar arasında, Haho, ÖkVank,
‹han, Dörtkilise ve Barhal bulunur.
Haho(Bağbaşı)
Erzurum’dan yolculu¤a balandı¤ında ziyaret edilecek ilk kilise Haho’dur. Haho kilisesi, Kral David
tarafından 10. yüzyılda yaptırılan manastır kompleksinin bir parçasıdır. Bu kilise iyi durumdadır ve aynı
zamanda sınır duvarı, kapısı ve üç apel görülebilir. Bakire Meryem kilisesi, halen farklı renklerde karolarla
kaplı konik tepeli bir kubbeye sahiptir. Gürcü kiliselerini farklı kılan yarım kabartmalarıdır. Dı kısımda
pençeleri arasında tavan tutan bir ta kartal heykeli bulunur. ‹ç kısımda –aslında burası dı kısımdı– bir
ejderha yer alır ve Yunus Peygamberi ça¤rıtıran bir balık bulunur. Alandaki kiliselerde bulunan freskler iyi
durumda de¤ildir; Haho’da havarilerin ve meleklerin gösterildi¤i küçük bir fresk görebilirsiniz.
Nasıl gidilir: Haho Kilisesi, Tortum’a ba¤lı Ba¤baı köyünde bulunuyor. Günde iki kere Erzurum’dan
dolmu kalkıyor, ayrıca Erzurum – Artvin yolundan yerel ba¤lantılar var. Haho Kilisesi, u anda cami olarak
kullanılıyor.
ÖȘk Vank (Çamlıyamaç)
Bölgenin Gürcü gotik mimarisinin
en iyi örne¤i, Kral David tarafından
yaptırılmı, 10. yüzyıl sonuna ait bir
manastır kompleksi olan Ökvanktır.
Burası, 15. yüzyıla kadar bir kültür
merkezi olarak kullanılmıtır.
Vaftizci Yahya Kilisesini – bölgedeki
haç biçimli en büyük kilise – her biri
farklı onarım durumunda bulunan
yemekhane, kütüphane ve üç apelin
kalıntılarını ziyaret edebilirsiniz.
Kilise transept üstünde bir kubbe
eklindedir. ‹çeriden ve dıarıdan
oldukça yüksek bir görünüme sahiptir.
Dı kısım yeniden dekore edilmitir.
Ana girite, üst kısımda ba melekleri
gösteren bir deniz kabu¤u ve yarı
kabartmalı sundurma bulunmaktadır.
Di¤er girilerden biri çok süslüdür,
sonradan eklenmi olan zigzag çatı çizgili üç kemerli mimari tarzındadır. Bazı pencere çerçeveleri aslan,
kartal ve bo¤a resimleri ile dekore edilmitir.
Tüm iç sütunlar farklıdır. Melek yarı kabartmaları, karmaık geometrik desenler ve çiçek desenleri ile
süslenmitir. ‹ncil sahnelerini gösteren bazı donuk freskler bulunmaktadır.
Nasıl gidilir: Bu kilise, Erzurum-Artvin yolu üzerinde, Uzundere’ye ba¤lı olan Çamlıyamaç köyündedir.
Do¤rudan Erzurum’dan veya Uzundere ilçe merkezinden köye yerel minibüs ba¤lantıları bulunmaktadır.
İşhan
Bu kilisenin kireç taı duvarları, yeil yaprak
süslemesi fonunda altın gibi parlamakta ve
aa¤ısında bulunan rüzgarlı yolla tezat tekil
etmektedir.
Sadece Meryem Ana Kilisesi’ni ve bir apeli
görebilirsiniz. ‹han 10. yüzyılda ina edilmi
manastır kompleksinin bir parçasıdır. Kilisenin
içinde ve dıında Gürcü dilinde yazıtlar
bulunmaktadır. Bunlar Ortaça¤da yapılmı
farklı restorasyon çalımalarını kaydetmektedir.
17. yüzyıla kadar bir katedral ilevi görmütür.
Kubbesi transept üzerindedir ve aırtıcı bir
yüksekli¤e sahiptir. Kubbenin ço¤u yıkılmı
durumdadır, ancak halen iyi bir akustik
mevcuttur. Freskler zarar görmütür, ama yine
de bazı ‹ncil sahneleri görülebilir.
Ta içili¤inin güzelli¤i göz kamatırıcıdır.
Dekore etmek için 22 farklı geometrik ve çiçek tasarımı kullanılmıtır. Aynı zamanda bir aslan ile ejderha ya
da yılan arasındaki dövüün bir yarı kabartması bulunmaktadır.
Nasıl gidilir: Yusufeli’nden 32 km uzaklıkta, ‹han köyünün içinde bulunmaktadır. Yusufeli’nden minibüs
seferi vardır, ancak Yusufeli’ne geri dönmek için ana yola yürümek gerekebilir (7 km).
Dörtklse
Ceviz a¤açları ile çevrelenmi bir tepenin yamacında
bulundu¤u için bu kilise gözden kaçırılabilir. Alan izole
olmu durumdadır. 10. yüzyılda zengin bir dinsel toplulu¤un
merkezi ilevini görmütür. Dörtkilise bu alandaki Gürcü
kiliselerinin en büyü¤üdür.
Kilise iyi korunmu durumdadır, ancak kısmen tepe
yamacından gelen toprakla dolmutur. Ayrıca gömülü
bulunan manastır yazı odasını, manastır yemekhanesini
ve di¤er binaların duvarlarını görebilirsiniz. Ayrıca
burada, Kral David’in düzenledi¤i bir rahibe manastırı da
bulunmaktaydı.
Bu eser, dik kalkan duvarlı çatıya sahip bir bazilikadır.
Dı kısmı, büyüklü¤ü ve yan neflerin çatıları üzerindeki
dekorasyon nedeniyle etkileyici bir görünüme sahiptir.
Kiremit çatı sa¤lam durumdadır ve iç kısımdaki freskler halen görülebilir.
‹kinci bir apel, yoku yukarı iki saatlik yürüme mesafesindedir. Üçüncüsü Tekkale’ye giden yolu
koruyan kalenin içindedir. Dördüncüsünün ina edilip edilmedi¤i bilinmemektedir.
Nasıl gidilir: Yaz aylarında her sabah Tekkale’den Dörtkilise’ye minibüs vardır, ancak kı aylarında
Yusufeli’nden Tekkale’ye minibüsle gidildikten sonra 7 km daha yürümek gerekir. Di¤er bir seçenek de
taksi ile gitmektir.
Uzerler Matbaası: CORUH VADİSİ Türkçe DIŞ • 57x82 • Mavi-Kırmızı-Sarı-Siyah
Barhal
10. yüzyıl kilisesi olan Vaftizci Yahya Kilisesi,
Dörtkilise’den biraz küçüktür, ancak çok daha iyi
korunmutur. Barhal Kilisesi, Kral David için ina edilmi
olan bir manastırın parçasıydı. 17. yüzyıla kadar kilise
iken, daha sonra camiye çevrildi; artık kullanılmıyor.
Kilise aynı zamanda bir bazilikadır ve ön
cephelerdeki çok uzun kör kemerler yüksekli¤ini
vurgulamaktadır. Güney ve batı taraflarda girileri vardır,
ancak batıdaki girii kapanmıtır. ‹ç kısımdaki fresklerin
üstü boyanmıtır, dı kısımda görülmeye de¤er ta içili¤i
vardır. Bu çalımaların ço¤u soyut çalımalar olmalarına
ra¤men (geometrik desenler, birbiri içine geçmi
figürler ve haçlar), bir aslan, bazı tavuskuları ve uzun
cüppeler içinde sakallı erkek figürleri de bulunmaktadır. Yapıtın mimarı hakkında oldu¤u sanılan bir yazıt
bulunmaktadır. Yerel halk, kiliseden yakındaki bir tepe üzerindeki baka bir apele giden bir tünel oldu¤unu
öne sürmektedir.
Nasıl gidilir: Her ö¤leden sonra Yusufeli’nden Barhal’a minibüs kalkar. Orada geceyi geçirebilir ve ertesi
gün yola koyulabilirsiniz. Kilisenin yakınında çok sayıda pansiyon bulunur.
Doğa ve Kültür
Merkez
çoruh Vads
Dğer Öneml Tarh Yerler
Ortaça¤da savunma bir öncelikti. Bu yüzden burada birçok kale ve gözlem kulesi bulunmaktadır. Bazıları
hala iyi durumdadır ve kolayca ulaılabilir. ‹spir’deki ‹spir Kalesi iyi durumdadır. Yusufeli ve ‹spir arasında
dört kale ve üç gözetleme kulesi bulunmaktadır. En etkileyici (ancak eriilmez) olan Yusufeli’nin güneyindeki
Tekkaledir. Tekkale yakınındaki Peterek Kalesi daha kolay ulaılabilir durumdadır. Ayrıca Barhal Nehri
boyunca incelemeye de¤er en az üç mekân daha bulunmaktadır. Tortum ve Uzundere ilçelerinde birçok eski
kale ve gözetleme kulesi bulunmaktadır. Bunlar arasında Tortum’a ba¤lı Tortumkale köyündeki kaleyle,
Tortum–Uzundere yolu üzerinde bulunan Engüzekkale göreceli olarak iyi durumdadır.
www.coruhvadisi.com
Çoruh Çevresİnde Doğa Yürüyüşlerİ
Yürüyüş Yollari Hakkinda
Bu harita üzerindeki tüm patikalarda etkileyici manzara noktaları vardır. Rotalar yaylalara uzanmakta ve
kırsal yaamla ilgili bir bakı açısına sahip olmanızı sa¤lamaktadır. Birçok rota, vadi tabanından balamakta
pastoral otlakları geçerek yüksek geçitlere varmaktadır. Tek bir rota boyunca bile yaanabilecek çevresel
çeitlilik, do¤a yürüyülerini çok ilgi çekici kılmaktadır.
Patika a¤ı, vadi tabanlarından orta seviyedeki yaylalara giden geleneksel göç yollarına ve büyük ba,
keçi ve koyunların otlatıldı¤ı yüksekliklerdeki yaz meralarına dayanır. Çok eski ticaret yolları da buradan
geçer. Bu yolların bir kısmını bugün de görmek mümkündür. Katırlar vadi tabanlarından Karadeniz kıyısına
veya Erzurum’a sebze, meyve ve pirinç taımı, tuz ve kereste ile geri dönmütür. Bu yaam tarzı kayboldu¤u
için, birçok patikanın yerini vadi tabanındaki yollar almı ve patikalar kullanılmamaya balamıtır. DATUR
projesi ile bütün bu yollar belirlenmi ve elinizdeki broürün haritasına ilenmitir. Bu yolların ço¤u dik
yamaçlardadır; bazıları parke talı veya duvarlıdır, bazıları ise baharda yeeren yollardan ve kayalar üzerinden
geçmektedir.
E¤er ba¤ımsız olarak gezmek isterseniz, bu patikalara ilikin bilgi kaynaklarına u web sitelerinden
ulaabilirsiniz: www.coruhvadisi.com, buradan bazı patikalar için GPS noktaları indirebilirsiniz; www.trekkingturkey.com, burada Kaçkar patikaları için bir harita ve GPS noktalarını içeren bir kılavuzu edinebilirsiniz;
www.kackarlar.org alanın kuzeyindeki patikaların bir listesini sunar. E¤er deneyimli de¤ilseniz, bir gruba
katılmanızı öneririz. Birçok seyahat acentesi Kaçkar ve Çoruh alanlarında trekking gezileri organize etmektedir;
bunları internetten bulmak mümkün. Son olarak, e¤er konaklama, rehberler ve kendi grubunuz için yardım
isterseniz, ihtiyaçlarınızı açıklayacak ekilde yukarıdaki sitelerden birine elektronik posta gönderin veya
DATUR Uzundere Ofisi’ni arayın.
Önerlen Yürüyüş Yollari
Erzurum, Bölge’ye en uygun giri noktasıdır. Buradan,
rotaların balangıç noktalarına ulamak için, Uzundere,
‹spir ve Yusufeli‘ne ulaabilirsiniz. Bazı patikalar bu
kasabalardan balamaktadır. Ancak yüksek Kaçkar
patikaları, ‹spir-Sırakonaklardan, Yusufeli-Barhal ve
Yaylalar köylerinden balar, buralarda konaklama ve
yerel rehber bulma olana¤ı bulunur.
Uzundere ilçesi, kendisine ba¤lı 10 köyle, Tortum
vadisinde bulunmaktadır. Uzundere’nin hemen dıında
a¤açsız step vadi kenarları, önce yüksek tepelere ve
çayırlıklara daha sonra ormanlık alanlara uzanmaktadır.
‹ki dairesel rota bulunmaktadır. Bunlardan birisi, iki
kaleyi geçerek, 2000 metre’de Sapaca yaylasına tırmanır.
Burası bahar çiçekleriyle ünlüdür (3 gün, Haziran’dan itibaren). Di¤er tırmanma rotası ise batıda, gözlenmeye
de¤er a¤açlık yükseklikleri geçtikten sonra büyüleyici Ökvank manastır kilisesine uzanır (2 gün, Mayıs’tan
itibaren).
‹spir-Moryayla köyü, küçük göllerle dolu yeil bir plato olan Yedigöller’e giden uzun rotanın balangıç
noktasıdır. Çoruh’a do¤ru ini aa¤ı yürüyebilir veya Sırakonaklar ve Dabgit yaylasından devam edebilirsiniz
(5-8 gün, Haziran’dan itibaren).
Sırakonaklar Kaçkar da¤ına tırmanmak için üst kamptan bir günlük yürüme mesafesindedir ve a¤aç
sınırının üstündeki yüksekliklerde yer alan yürüme dairelerinin merkezinde bulunur. Davalı ve Dabgit
“yaylaları” yüksekliklerin kefedilmesi için iyi birer üstür (4 gün, Haziran’dan itibaren).
Tekkale (Yusufeli yakınında), Dört Kilise’ye giden uzun ve zor trekking yolculu¤unun balangıç noktasıdır
ve Güngörmez geçidi üzerinden Modut ve Yaylalar’a ve Naletleme geçiti üzerinden Kaçkar alanının kuzey
tarafındaki Yukan Kavron’a uzanmaktadır (5 – 7 gün, Temmuz’dan itibaren).
Yaylalar ve Barhal, Öküz Gölüne alçak bir geçitten geçen cazip bir trekking yoluyla balamakta,
daha sonra, köknar ormanları ile çevrili bir da¤ sırası üzerindeki Satelev kamp alanına giden bir vadiyi
geçmektedir. Burada, Karagölü ziyaret edebilir, daha sonra nehir boyunca Barhal’a inebilir, ve sonra belki
Sarıgöl'e u¤rayabilirsiniz (5-7 gün, Haziran’ın sonundan itibaren).
Ne Bulundurmalisiniz?
Kaçkar zirvesi için kısa bir geçi yapmak yerine, köyden köye gezerek, yerel halkla tanıarak uzun bir
tatil ve trekking yapmanızı öneririz. Trekking rotaları üzerindeki kamp yerlerinde konaklamak isteyenlerin
aa¤ıdaki kamping ekipmanlarını yanlarında bulundurmaları gerekir:
1. Pusula ve harita veya rehber
2. GPS (e¤er bir yerel rehber olmadan trekking yapıyorsanız)
3. Türkiye SIM kartına sahip cep telefonu (ço¤u yerde çekmektedir)
4. Kamera /yedek pil /yedek film veya kart
5. Sentetik uzun pantolon, ort, tiört, uzun paçalı pantolon, iç çamaırı. Pamuk giymeyin, suyu emer.
6. ‹yi kaliteli sert tabanlı trekking botları, kalın yün veya sentetik çorap, trekking sandaletleri, tozluklar,
yürüyü çubukları.
7. Termal iç çamaırı, yün süveter veya ceket
8. Dı giysisi olarak rüzgar ve su geçirmez ceket ve pantolonun, kakol, apka ve eldiven
9. Güne apkası, güne gözlü¤ü, siperlik ve güne kremi; yüzme giysileri
10. Sineklik ve içten dikili altlıklı hafif sırtta taınan çadır.
11. Rahat 65 lt su geçirmez kaplamalı sırt çantası
12. Küçük ilk yardım kiti
13. 4 mevsimlik uyku tulumu (tercihan kutüyü), iç çantası ve uyku iltesiyle birlikte
14. Benzin veya gaz oca¤ı, piirme ekipmanı, çanak çömlek/ çatal bıçak takımı
15. Ba feneri, çakı, ince naylon kablo
16. De¤erli eyaları taımak için küçük çanta veya bel çantası
17. 2 litrelik su ieleri ( bir çok patika yolda temiz ve kaliteli içme suyu olacaktır)
Günlük yürüyülere çıktı¤ınızda veya da¤ tepelerine gitmek için katır veya jip kiraladı¤ınızda eyalarınızın
ço¤unu pansiyonda bırakabilirsiniz.
Doğa ve Kültür
Merkez
çoruh Vads
Ne Zaman Gelnmel
Çoruh vadisinin yamaçlarında ve daha güneyde, kar ya¤ıı azdır. Yaz aylarında ise, iklim ılımandır.
Trekking, Mayıs’ta balar ve Ekim’e kadar devam eder. Fazla kar ya¤ıı nedeniyle, orta Kaçkar'da
trekking mevsimi Temmuz'dan Eylül ayının sonuna kadardır. Bu mevsimden önce gidilmesi durumunda
gök gürültülü fırtınalar, sis ve kar trekkingcileri aırtabilir. Arama ve kurtarma hizmetleri henüz gelime
aamasındadır ve yerel halk sadece Temmuz ortalarıyla Eylül’ün baına kadar yaylalarda bulunur.
Yükseklerdeki çayırları, karların süsledi¤i gölleri, küçük apel veya kale kalıntılarını kefetmenin ve eski
rotaları takip etmenin tek yolu trekkingdir. Bahar ayında, karların erimesiyle ortaya çıkan çiçek so¤anları,
orkide çayırlıkları, yuvalarını kurmakla megul yeni gelmi göçmen kuları ve yeni do¤mu ayı yavruları ve
anneleri ile karılaabilirsiniz. Yaz ayında apaçık gökyüzünü, gelinciklerle ve çançiçekleri ile dolu kırları,
mezra ve yayla evlerinde yaayan dost canlısı köylüleri ve kalabalık patika girili köyleri görebilirsiniz.
Sonbahar mevsimi, ku göçleri, renkli a¤açlar, sonbahar çi¤demleri ve olgun meyve bahçelerine hücum
eden ayıları görmek için idealdir. Kı ayında bile kar ayakkabısıyla trekking bir e¤lence olabilir…
www.coruhvadisi.com
Teşekkürler
Bu broürde yer alan bilgiler ve resimler, 2005 ve 2008 yılları arasında DATUR için çalıan seçkin
akademisyenler ve profesyoneller tarafından gerçekletirilen birçok envanter çalımasından alınmıtır. De¤erli
katkılarından dolayı bu kiilere teekkürlerimizi sunarız:
Prof. Dr. Adil Güner, Prof. Dr. Ahmet Bayta, Prof. Dr. Sezai Ercili, Doç. Dr. Faris Karahan, Doç.
Dr. Yıldırım Güngör, Dr. Murat Zengin, Bülent ‹ler, John Ash, Kenan Bayraktar, Cüneyt O¤uztüzün, Dave
Manby, Ça¤lar Töngür, Soner Bekir, Yavuz Durmu, Bora Demir, Elif Aras, Kate Clow, Kerim Burucu, Murat
Selam, Musa Han ve Egemen Çakır.
coruhvadisi.com / www.datur.com / www.gelecekturizmde.com
Saha Ofisi: Belediye Hizmet Binası Giri Katı 25440 Uzundere / ERZURUM
Tel/Fax: +90 442 791 2309 Gsm: +90 532 606 4096 - +90 530 849 3939
Gelecek
Turizmde
www.gelecekturizmde.com
Proje Bölges
Do¤u Anadolu Turizm Gelitirme Projesi (DATUR), Efes Pilsen, Birlemi Milletler Kalkınma Programı
ve Kültür ve Turizm Bakanlı¤ı tarafından yürütülüyor. Bu sürdürülebilir insani gelime projesinin alanı,
ana Çoruh Vadisi’ni ve Çoruh Irma¤ı’nı besleyen di¤er akarsuların oluturdu¤u küçük vadilerin büyük bir
bölümünü içine alıyor ve Erzurum ilinin ‹spir ve Uzundere ilçeleri ile Artvin ilinin Yusufeli ilçesini kapsıyor.
Güney-batı kuzey-do¤u yönünde akan Çoruh Irma¤ı, Kaçkar da¤larının güneyinde derin bir vadi
oluturur. Çoruh Irma¤ı’nın ana dallarından biri olan Tortum Çayı ise, güneyden kuzeye do¤ru akar ve
Tortum Gölü’nden geçip Yusufeli ilçe merkezinin yakınında Çoruh Irma¤ı’na ulaır. Çoruh, yüksek ve sarp
Kaçkar Sırada¤ları’nı, Kuzey Anadolu Platosu’ndan ayırır. Vadi boyunca yükseklik bakımından büyük farklar
bulunur. Kaçkarlar, deniz düzeyinden neredeyse 4000 m yükse¤e ulaırken; vadi tabanında yükselti 500-800
m'ye kadar iner. Öte yandan güneye do¤ru gidildikçe, 2000 m yüksekli¤indeki Erzurum platosuna ulaır.
Jeoloj
Çoruh Irma¤ı, Ardanuç ve Tortum Çayları ile
hızla akan Barhal akarsuyunun kıvrımlarından
etkileyici ırmak manzaraları görülebilir. Nispeten
genç kaya katmanları arasından geçen ırmak ve
çaylar jeolojik geçmiten ipuçları sunar. Kıvrımlar
boyunca sa¤lam katmanlı ist ve kuvarsitler
görülebilir.
Kaçkar sırada¤larının keskin zirveleri granitin
yıllar içinde erozyona u¤raması ile olutu.
Çoruh etrafındaki bu yalı katmanlar, üzerindeki
fosiller, subatanlar ve ma¤araların bulundu¤u üst
Kretaceous kireçtaı birikintileri ile da¤lık arazileri
oluturuyor. Daha sonra, erimi kaya çıkıntıları,
bloklar halinde çatlayıp yükselerek, jeolojiyi daha
karmaık hale getiriyor.
1990’ların sonunda Gürcistan sınırı yakınındaki ilk barajın inaatına kadar, Çoruh her yıl denize 3 milyon
ton kum ve çakıl taıdı. Irmak, vadi zemininde tarımı zenginletiren alüvyonlu toprak setleri oluturdu. ‹ç
kısımlar ile kıyı bölgeleri arasında iletiim ba¤lantıları oluturan ırmaklar, ovalardaki büyük devletlerden
ba¤ımsız, küçük ve iyi korunan krallıkların gelimesine neden oldu.
İklm
‹klim, yüksekli¤e ve denizden mesafeye göre de¤iiklik
gösterir. Zirve yakınlarındaki çam ve köknar ormanları ile
buzullar, Kaçkar da¤larında iklimin nemli ve serin olmasını
sa¤larken, Çoruh ve Tortum vadilerinde yaanan Akdeniz iklimi
zeytin, üzüm ve pirinç yetimesine olanak veriyor. Güneydeki
da¤lık araziler ise serin, kuru otlak alanları ve parçalı orman
alanlarından oluuyor.
Tarhçe
Xenophon, Anabasis’te, Bölge'nin MÖ 400'lü
yıllarındaki durumunu anlatır. Yarı yer altı evlerinde
yaayan zengin yerel topluluklar, Xenophon 'un
askerlerine muhteem ziyafetler verdi. MS 331’de,
Çoruh Vadisi, Büyük ‹skender’in Yunanistan’dan
Hindistan’a uzanan Helenistik dünyasının bir
parçası haline geldi. Do¤udan gelen ve Trabzon’da
denize ulaan ticaret yolları bölgenin ekonomik
bakımdan zenginlemesini sa¤ladı. Daha sonraları,
Romalılar Çoruh Havzası’nın güney kısmını fethetse
de Gürcistan daha kuzeyde ba¤ımsız kalmayı
baardı. Roma ve erken Bizans döneminde, Çoruh
Havzası halkı Hıristiyan oldu, yazılı bir dil ve özel
bir yerel mimari gelitirdi. Bizans ‹mparatorlu¤u’nun
egemenli¤i altında olmalarına ra¤men, yerel kiliseler Yunan Ortodoks inançlarını kabul etmedi. 7. yüzyılda,
Bagratid hanedanı, Arap istilalarına karı savunmada bölgeyi baarılı bir ekilde birletirse de, Gürcistan
merkezli Tao-Klarjeti Hanedanı, bölgenin bir kısmını ele geçirdi. 9. yüzyıldan 11. yüzyıla kadar, Gürcistan,
büyük dinsel yapıtlar ina ederken, sanatı destekleyen Kral David Magisterios ve Kraliçe Tamara gibi TaoKlarjeti Hanedanı'nın baarılı ba¤ımsız yöneticilerinin egemenli¤inde zenginleti. 13. yüzyılda Mo¤ollar
yıkmadan önce bu krallık, Kaçkarlar'dan Hazar Denizi’ne kadar uzanıyordu. Krallı¤ın yıkılmasından sonra
bile, güçlü feodal sistem ve kendine özgü Gürcistan Ortodoks Kilisesi yöre halkını bir arada tutmayı
baardı.
Bu arada, Selçuklu Türkleri ve müttefik Türkmen kabile grupları do¤u ovalarını kontrol etmeye baladı.
Ancak 14. yüzyılda, Timurlenk Anadolu’yu igal etti¤inde, Türkler ve Gürcüler bundan aynı düzeyde zarar
gördü. Bu sırada, Türkiye’nin batısında, Osmanlı hanedanı bir imparatorluk oluturuyor ve do¤uya do¤ru
geniliyordu. Sonraki yüzyıllar boyunca, Gürcü halkının bir bölümü kuzeydo¤uya, Rusya’ya göç etti. Bir
bölümü de, Osmanlı ‹mparatorlu¤u’nun yönetimi altında ‹slamiyeti benimsedi. Bölge Osmanlılar, ‹ranlılar ve
daha sonra genileyen Rusya ‹mparatorlu¤u arasında bir sınır alanı haline geldi.
18. yüzyılda Osmanlı ‹mparatorlu¤u’nun gerilemesiyle Rusya, Kafkaslardan güneye ve batıya do¤ru
ilerlemeye baladı. Hıristiyan azınlıkları koruma iddiasıyla Rusya, Gürcistan’ın belli kısımlarını topraklarına
kattı. Bolevik devrimcilerin igal güçlerini geri çekti¤i 1917 yılına kadar, kuzeydo¤u Türkiye'nin bir bölümü,
Rusların elinde bulunuyordu. 1921 yılında, yapılan Kars Anlaması ile genç Türk Cumhuriyeti ve yeni
kurulmu olan Sovyetler Birli¤i, Gürcistan'ı SSCB içinde bırakan günümüzdeki sınırlarını belirledi. 1991
yılında Gürcistan’ın ba¤ımsız bir devlet olmasıyla birlikte Gürcüler düzenli olarak bölgedeki kiliseleri ve
kaleleri ziyaret etmeye baladı.
Erzurum'dan Çoruh Vads'ne Nasıl Gdlr?
Erzurum’dan Uzundere, Yusufeli ve ‹spir’e düzenli minibüs ba¤lantısı bulunuyor. Erzurum’dan Yusufeli’ne
(Uzundere içinden geçerek) ve Uzundere’ye her gün en az dört minibüs yolcu taıyor. ‹spir’e de günde üç
minibüs kalkıyor. Bu minibüsler, Erzurum ehir merkezinden farklı küçük otogarlardan hareket ediyor.
Uzundere, Yusufeli ve ‹spir’den sonra, gitmek isteyebilece¤iniz küçük yerlere (Barhal, Kılıçkaya, Çamlıkaya,
‹han, Haho ve di¤er küçük belde ve köylere) köy minibüsleri ile ulaabilirsiniz. E¤er Erzurum’daki ilgili
minibüs yazıhanesinde bölge içinde hangi köylere, nereye gidece¤inizi söylerseniz, ba¤lantılar konusunda
bilgi alabilirsiniz. Ayrıca, bölgedeki birçok pansiyon iletmecisi, gruplar için Erzurum Havaalanı’ndan
bölgeye çok uygun koullarda transfer hizmeti veriyor. Genel bir bilgi olarak, her bir köyün ba¤lı oldu¤u
ilçe merkezine kendi minibüsleri bulunuyor. Buna ek olarak, ilgili köylerin ço¤una Erzurum’dan do¤rudan
minibüs servisi de bulunuyor. Erzurum Turizm ‹l Müdürlü¤ü’ne bavurur veya Uzundere’deki DATUR Proje
Ofisi’ni ararsanız size bölgedeki muhtelif varı noktalarına ulaım konusunda ayrıntılı bilgi verilir. Bölge içine
transfer konusunda, aa¤ıdaki minibüs iletmelerini de arayabilirsiniz.
DATUR Uzundere Proje Ofisi: Uzundere Belediyesi Giri Katı, Uzundere, ERZURUM, Tel: 0442 791 2309;
0535 847 1510 ve 0530 849 3939 (Musa Han); 0532 606 4096 (Egemen Çakır)
Uzundere için: Uzundere Belediyesi Minibüsleri, Gölbaı Semt Garajı, ERZURUM Tel: 0536 364 4444 (Günde
karılıklı olarak en az 3 servis)
Yusufeli için: Yeil Artvin ve Lüks Artvin Express Midibüsleri, Gölbaı Semt Garajı, Erzurum Tel: 0442 242 01
88-89-90; Artvin Tel: 0466 212 6633; Yusufeli Tel: 0466 811 2005 (Her gün karılıklı olarak 3 servis)
Barhal ve Kılıçkaya için: Yusufeli-Artvin Minibüsçüler Kooperatifi, Yusufeli, Tel: 0466 811 2474 (Her gün çok
sayıda karılıklı servis)
spir için: Öz ‹spir Hacıbeyo¤lu Turizm Midibüsleri, Gez Mah. Batı Semt Garajı Tel: 0442 234 3180 (Sezonda
karılıklı olarak 8 servis)
www.tempotour.com
Nerede Kalınablr?
Yusufeli’nde ve Yaylalar’a kadar Barhal Çayı boyunca, ‹spir, Sırakonaklar ve Uzundere’de Mayıs’tan
Eylül’e kadar açık pansiyon ve oteller bulunuyor.
Konaklama tesislerinin büyük bölümü, aile iletmesi eklindeki pansiyonlardan oluuyor. Bu tür küçük
aile pansiyonlarında konaklama, sundu¤u esiz kültürel zenginlikleri tanıma ve son derece lezzetli yerel
yemekleri tatma olana¤ı da sa¤ladı¤ından giderek popüler hale geldi. Bu nedenle de her yıl mevcut
pansiyonlara yenileri ekleniyor. Bölge halkı, yerli ve yabancı ziyaretçilere karı son derece yardımsever ve
misafirperver davranıyor. Bölgede kampçılık da yapılabilir ancak çok az organize kamp alanı bulunuyor.
Bulundu¤unuz yeri temiz terk etti¤iniz ve ormanlarda ate yakmadı¤ınız sürece vahi ortamlarda kamp
yapabilirsiniz. Otel ve pansiyonların listesi ve telefon numaraları aa¤ıdadır;
YER
ADRES
TELEFON
UZUNDERE
Rıza Pansiyon
Uzundere Merkez
Gümüçü Otel
Uzundere Yedigöller
Nature Pansiyon
Uzundere Merkez
‹brahim Do¤an Pansiyon
Uzundere Merkez
Sapaca Pansiyon
‹skele Kamping
Uzundere - Sapaca
Uzundere - Balıklı
+90
+90
+90
+90
+90
+90
+90
+90
+90
+90
505
533
442
532
442
532
538
442
536
532
801
488
792
794
791
748
429
243
240
704
2890
4477
2142
1356
3299
4840
7665
3781
6864
5770
TORTUM
Pehlivanlı Pansiyon
Tortum - Pehlivanlı
+90 532 652 7130
+90 442 772 2054
SPR
Kaçkar Hotel
‹spir Merkez
+90 442 451 2939
+90 536 325 2935
‹DOS (A¤açevler)
‹spir - Erzurum Yolu 5. Km
+90 532 662 0293
+90 442 451 4211
Masans Pansiyon
‹spir - Aa¤ı Özba¤
+90 533 696 7350
Hotel Zeyrek
‹spir - Maden Köprübaı
+90 442 462 2028
‹spir Etno¤rafya Müzesi Pansiyon
‹spir - Moryayla Köyü
+90 537 785 1573
Çamlıkaya Belediye Misafirhanesi
‹spir - Çamlıkaya
+90 442 461 6045
Çamlıkaya Pansiyon
‹spir - Çamlıkaya
+90 442 461 6182
Büyükdüz Pansiyon
‹spir - Sırakonaklar
+90 442 467 2054
+90 539 700 8936
Güne Pansiyon
‹spir - Sırakonaklar
+90 442 467 2050
+90 536 632 2473
‹nci Pansiyon
‹spir - Sırakonaklar
+90 442 467 2039
+90 545 410 3653
Kapres Pansiyon
‹spir - Sırakonaklar
+90 442 467 2029
Kilise Pansiyon
‹spir - Sırakonaklar
+90 442 467 2062
+90 537 864 6867
Mimar Sinan Pansiyon
‹spir - Sırakonaklar
+90 442 467 2065
+90 534 462 8984
Yıldız Pansiyon
‹spir - Sırakonaklar
+90 442 467 2127
Barcelona Hotel
Yusufeli Merkez
+90 466 811 2627
www.hotelbarcelona.com.tr
River Hotel
Yusufeli-Sarıgöl 12. Km
+90 466 824 4345
+90 466 811 2521
Göç
Greenpeace Pansiyon/Rafting
Yusufeli Merkez
+90 466 811 3620
+90 544 735 3610
Çoruh’un gelimi bir tarımsal ekonomiye sahip oldu¤u 1960’lı yıllardan bu yana, yerel halkın önemli
bir bölümü, Türkiye'nin di¤er bölgelerine göç etti. Geleneklerine ba¤lı yöre halkı her yıl akraba ve köylerini
ziyaret etmeye devam ediyor. Hızı önceki yıllara göre azalsa da bölge halen göç vermeye devam ediyor.
DATUR ve di¤er birçok proje, yerel ekonominin gelimesine ve göçü azaltmaya çalııyor.
Cemil’s Pansiyon
Yusufeli - Tekkale
+90 466 811 2908
+90 536 988 5829
Tarh Eserler
Yüksek tepelerde çok sayıda kale ve büyüleyici Ortaça¤
Gürcü manastır kiliseleri bulunur. Ta içili¤i ile süslenen görkemli
eserlerde uzun pencereler, kör kemerler ve yarı sütunlarda basit
desenler veya hayvan figürleri dikkat çekiyor.
Bazilika formunda olan erken dönem kiliselerinin alt yan
koridorları sütunlarla orta koridordan ayrılır. Bu kiliselerin
kubbeleri yarım silindir eklindedir. Daha sonraki örnekler, haç
plan üzerine kubbe modeli eklindedir – haç eklinde bir yer
planı, geçi yerinin üzerinden yükselen bir kubbeyi destekleyen
kolların birleiminde büyük sütunlar. ‹ç kısımlarda, ‹ncil
öykülerini gösteren uzun, stilize figürlerden oluan güzel freskler
bulunur. Ancak bu figürlerden çok azı günümüze ulaabildi.
Bizans imparatorları, Gürcü mimar ve sanatçılara büyük
de¤er verdi. Selçuk Türkleri’nin de bu mimari tarzdan etkilendi¤i
görülüyor. Haçlı Seferleri sürecinde de, Avrupa kilise mimarları,
Gürcü mimarisinin bazı yönlerini benimsedi.
19. yy'da yaamı Isabella Bird (Ba¤dat’tan Trabzon’a yolculuk
yaptı), Robert Curzon (Erzurum’da bir kı geçirdi) ve Frederick
Barnaby (Kraliçe Victoria için casus olarak Anadolu’dan ‹ran’a
geçti) gibi seyyahlar, bölge hakkında göz alıcı kitaplar yazdı.
1960’larda, Türk ve yabancı da¤cılar, Kaçkar Da¤ları'nı
yeniden kefetti ve zirve tırmanıları yapmaya baladı. Bu
dönemden beri bölge do¤al, tarihsel ve kültürel zenginlikleri ile
her yıl giderek artan sayıda, yerli ve yabancı ziyaretçilerin akınına
u¤ruyor.
Faydalı Blgler
Bölgeye Hava Yoluyla Ulaşım
Erzurum’a, Türkiye’nin bütün büyük ehirlerinden THY ve Anadolu Jet’in do¤rudan ve Ankara ba¤lantılı
uçak seferleri bulunuyor. Özel hava yollarının bir kısmı da Erzurum’a düzenli seferler gerçekletiriyor
Türkiye’nin birçok büyük ehrinden düzenli uçak seferleri yapılan Trabzon ve Kars üzerinden de bölgeye
ulaılabiliyor. Seferler hakkında ayrıntılı bilgiye aa¤ıdaki internet adreslerinden ulaılabilir:
Türk Havayolları - www.thy.com
Anadolu Jet - www.anadolujet.com
Onur Air - www.onurair.com.tr
Sunexpress - www.sunexpress.com.tr
Flyexpress - www.flyexpress.com
Pegasus - www.flypgs.com
Erzurum'a Ulaşım
YUSUFEL
Marsis Pansiyon
Yusufeli - Altıparmak
+90 0534 359 0122
Barhal Pansiyon
Yusufeli - Altıparmak
+90 0535 2646765
Karahan Pansiyon
Yusufeli - Altıparmak
+90 534 452 14 31
+90 466 826 20 71
Çamyuva Pansiyon
Yusufeli - Yaylalar
+90 535 402 5341
+90 466 832 2001 - 2151
Yeilba¤ Kamping/Pansiyon
Yusufeli (Kamp Yeri)
+90 466 811 3672
+90 466 811 3833
Ambarevleri
Yusufeli - Kılıçkaya
+90 538 232 1767
‹htiyaro¤lu Pansiyon
Yusufeli - Sarıgöl
+90 466 824 4086
Dabgit Pansiyon
Yusufeli - Yüncüler
+90 535 217 2458
+90 532 541 1542
Denizgölü Pansiyon
Yusufeli - Yaylalar
+90 466 832 2105
Kaçkar Pansiyon
Yusufeli - Yaylalar
+90 466 832 2047
Olgunlar Pansiyon
Yusufeli - Yaylalar
+90 466 832 2044
Amanesket Pansiyon
Yusufeli - Altıparmak
+90 536 824 5037
Karamolla Pansiyon
Yusufeli - Yaylalar
+90 466 832 2066
Takıran Pansiyon
Yusufeli - Sarıgöl
+90 466 832 2047
Barhal Hotel
Yusufeli Merkez
+90 538 610 1775
+90 466 811 3151
Kilyon Pansiyon
Yusufeli - Sarıgöl
+90 539 669 9608
+90 544 735 3610
Balalan Hotel
Yusufeli Merkez
+90 466 811 2102
Kaçkar Hotel
Yusufeli Merkez
+90 466 811 2305
Çiçek Palas
Yusufeli Merkez
+90 466 811 2393
Barhal Kamping/Çoruh Rafting
Yusufeli Merkez
+90 533 453 3179
+90 542 405 3658
Çakmak Pansiyon
Yusufeli - Ö¤dem
+90 466 843 2084
PEHLİVANLI
Festvaller
‹lkbaharın sonundan sonbaharın baına kadar, farklı tarihlerde yaylalarda halk festivalleri düzenleniyor. Bu
festivaller yörede yaayanlar için oldu¤u kadar, baka yerlere göç etmi yöre halkı için de akraba ve dostlarla
birlikte olma fırsatı oluturuyor. Bu festivallerde, bata güre olmak üzere geleneksel spor müsabakaları
gerçekletiriliyor. Ayrıca yerel halk dansları (folklor) ve çeitli kutlamalar festivallere renk katıyor. Bölgede
en yaygın spor faaliyeti olan karakucak gürelerine yediden yetmie lisanslı-lisansız sporcular katılıyor.
Çocuklarının ve gençlerinin bu müsabakalarda dereceye girmesi, aileleri ve dostları için büyük bir onur
kayna¤ı. Bir baka spor faaliyeti olan bo¤a gürei ikinci sırada yer alıyor. Bu müsabakalarda, sahiplerince son
derece bakımlı ve güçlü bir ekilde yetitirilmi olan erkek bo¤alar, birbirlerine güç geçirmek için boynuzları
ile güreirler. Eit koullarda, yaam ve sakatlanma tehlikesi olmayan bo¤alar arası güre, hiç kukusuz,
bilinen bo¤a gürelerinden çok daha insancıldır. Bölgenin kuzeyine do¤ru gidildikçe, en popüler geleneksel
dans olarak horon görülür. Karmaık ayak hareketlerini içeren bu halk dansı, son derece enerjik bir halk
oyunudur. Horon kemençe, davul ve tulumla çalınan müzik eli¤inde oynanır.
Festivaller genellikle hafta sonlarında gerçekletirilir. ‹nsanlar genellikle festival alanı etrafında kamp kurar,
mangalda piirilmi etleri ve yerel tatlıları yerler. Festivallere dıarıdan katılan ziyaretçiler, her zaman ho
karılanır. Bu festivallerle ilgili olarak çeitli web sitelerinden bilgi temin edilebilir.
datur.com; gelecekturizmde.com; yusufeli.gov.tr; uzundereliyiz.biz; uzkader.com; ertuel.org.tr; udosk.com
Kara Yoluyla: Erzurum’a Türkiye’nin hemen her ilinden düzenli otobüs seferleri gerçekleiyor. Erzurum’a,
‹stanbul’dan 18, Ankara’dan 13, ‹zmir’den 20 saat süren bir otobüs yolculu¤u ile ulaılabilir. Bölgeye Karadeniz
Bölgesi’nden, Trabzon, Rize ve Artvin üzerinden de girilebilir. Erzurum, ‹stanbul’dan 1225, Ankara’dan 877
km. uzaklıkta bulunuyor. Erzurum’a ehirlerarası otobüslerle gelmek isteyenler, aa¤ıdaki web sitelerinden
ayrıntılı bilgi temin edebilirler:
www.dadasturizm.com.tr
www.esadas.com;
www.metroturizm.com.tr;
www.palandokenturizm.com.tr
www.ulusoy.com
Tren Yoluyla:Erzurum’a ‹stanbul veya Ankara’dan en ucuz ekilde trenle ulaılabilir. TCDD, her gün
düzenli olarak Ankara'dan (Erzurum Ekspresi) ve ‹stanbul’dan (Do¤u Ekspresi) Erzurum ve Kars’a tren
seferleri düzenliyor. Bu konuda ayrıntılı bilgiye, TCDD web sitesinden (www.tcdd.gov.tr) ulaılabilir.
Uzerler Matbaası: CORUH VADİSİ Türkçe İÇ • 57x82 • Mavi-Kırmızı-Sarı-Siyah