Azerbeycan`da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye

Transkript

TÜRK İŞBİRLİĞİ
VE
KOORDİNASYON
AJANSI
AZERBEYCAN’DA ORGANİK
TARIMIN GELİŞME
POTANSİYELİ
GÜÇLÜ, ZAYIF YÖNLER, FIRSATLAR VE
TEHDİTLER
Prof. Dr. Uygun Aksoy
Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi
Bahçe Bitkileri Bölümü
Bornova-İzmir
[Metni yazın]
Dr. Gülay Beşirli
Atatürk Bahçe Kültürleri
Merkez Araştırma Enstitüsü
Yalova
Mart 2012
Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve
Kurumlararası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi
KISALTMALAR
AB: Avrupa Birliği
ABD: Amerika Birleşik Devletleri
AR-GE: Araştırma Geliştirme
AZPROMO: Azerbeycan İhracat ve Yatırım Teşvik Vakfı
AZN: Manat (Azeri para birimi)
BDT: Bağımsız Devletler Topluluğu
GZFT: Güçlü, Zayıf Yönler, Fırsatlar, Tehditler
ECO: Ekonomik İşbirliği Teşkilatı
FAO: Gıda Tarım Örgütü
GABA: Ganja Agribusiness Association
GUÖAM: Gürcistan-Ukrayna-Özbekistan-Azerbaycan-Moldova
HACCP: Hazard Analysis and Critical Control Points (Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol
Noktaları
Ha: Hektar
HCH: Hexachlorocyclohexane
IFOAM: International Federation of Organic Agriculture Movements
ISOFAR: International Society for Organic Farming Research
SMP: Standartlar, Metroloji ve Patent Devlet Komitesi
SWOT: Strengths, Weaknesses, Opportunities and Threats
Aksoy ve Beşirli, 2012
İçindekiler
AZERBEYCAN’DA TARIM ve TARIMSAL ÜRÜN TİCARETİ........................................................ 4
Genel Durum ....................................................................................................................................... 4
Tarımsal Üretim Bölgeleri .............................................................................................................. 5
Tarımsal sanayi ve ticaret ............................................................................................................. 13
Azerbeycan’da gıda maddeleri üretimi ve tüketimi ...................................................................... 15
AZERBEYCAN’DA ORGANİK TARIM ............................................................................................ 16
Organik Tarımla İlgili Kuruluşlar ..................................................................................................... 16
Resmi Kuruluşlar .......................................................................................................................... 16
Sivil Toplum Örgütleri ve Diğer Faaliyetler................................................................................. 18
Organik Tarım Eğitimi ile İlgili Kuruluşlar .................................................................................. 21
Hukuki Altyapı.................................................................................................................................. 21
Laboratuvar ve Diğer Fiziki Altyapı ............................................................................................. 22
Üretim ve Pazar ................................................................................................................................. 23
İç Pazar ......................................................................................................................................... 23
Dış Pazar ....................................................................................................................................... 24
SWOT (GÜÇLÜ, ZAYIF YÖNLER, FIRSATLAR VE TEHDİTLER) ANALİZİ ............................. 26
SONUÇLAR ......................................................................................................................................... 32
ÖNERİLER ........................................................................................................................................... 34
Acil Kısa Dönem Faaliyetleri (2012-2015)....................................................................................... 34
Orta Dönem (2015-2022) .................................................................................................................. 36
YARARLANILAN KAYNAKLAR ..................................................................................................... 37
Ekler ...................................................................................................................................................... 38
AZERBEYCAN’DA TARIM ve TARIMSAL ÜRÜN TİCARETİ
Genel Durum
Azerbaycan resmî adıyla Azerbaycan Cumhuriyeti (Azərbaycan Respublikası), Güney
Kafkasya'da kuzeyde Rusya, kuzeybatıda Gürcistan, batıda Ermenistan, güneyde İran ve
batıda Azerbaycan'a bağlı olan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ile komşudur. Doğu sınırını
Hazar Denizi çizmektedir. 380 ve 420 kuzey enlemleri ile 440 ve 520 doğu boylamları arasında
yer almaktadır. Hem Avrupa hem Asya'da toprağı bulunan Azerbaycan, Asya'nın gelişmiş
ülkelerindendir. Toplam nüfus 2011 yılı başı itibari ile 9 011 000 dır. Azerbeycan’ın gerek
tarımsal üretimini gerekse ticaretini etkileyen 158 ülkeyle diplomatik ilişkisi ve 38
uluslararası kuruluşa üyeliği vardır.
Azerbeycan’ın 86 600 km2 olan yüzölçümünün % 11.5 i orman, % 1.6 sı su, % 50 si tarım
alanlarından oluşmaktadır. Tarım alanlarının % 27 si otlak ve meralar % 36.9 u ise diğer
türlere ayrılmıştır. İklim, farklı bölgelerde kurak ve nemli subtropik koşullardan dağlık
tundraya kadar değişmekte ülkede 9 farklı iklim bölgesi gözlenmektedir. Benzer şekilde yıllık
ortalama yağış düz alanlarda 200-300 mm iken yüksek bölgelerde 300-900 mm arasına kadar
çıkmaktadır. Kafkas dağlarının güney yamaçları ise yılda 1000-1300 mm yağış
alabilmektedir. Ortalama sıcaklıklar düzlüklerde Ocak ayında ortalama 0-30C, Temmuz
ayında 25-270C olurken yüksek bölgelerde Ocak ayında sıcaklık ortalaması -3 ile -6 0C
arasında değişmektedir. Haziran-Eylül ayları arasındaki dönem genelde kurak geçmektedir.
Ortalama sıcaklık ve yağış değişimi Şekil 1 de görülmektedir.
Şekil 1. Azerbeycan’da yıllık ortalama yağış ve hava sıcaklığının aylara göre değişimi
Tarımsal Üretim Bölgeleri
Azerbeycan, dünyanın en eski tarım merkezlerindedir. 2000 yılından başlayarak yılda % 10
luk ortalama artış hızı ile dikkati çekmektedir. Tarım ve ilgili sektörler iş talebi yaratan ana
sektörlerdir. Halen % 99 u özel sektöre devredilmiştir. Tarıma yapılan yatırım ve tarımsal
üretimdeki artış Çizelge 1 de görülmektedir.
Çizelge 1. Azerbeycan’da tarımsal üretim, sermaye yatırımları ve doğrudan yabancı yatırım
tutarlarının 2005-2009 arasındaki değişimi (Anonim a, 2011; Anonim b, 2011).
Yıllar
2005
2006
2007
2008
2009
1732.1
1969.7
2765.0
3308.4
3565.9
Üretim (Milyon AZN)
100
100
240
380
280
Yatırım (Milyon AZN)
4475
4469
3844
2899
3347
DoğrudanYabancı
Yatırım (Milyon Dolar
Azerbaycan'ın tarıma elverişli topraklarının büyük bölümü Kura ve Aras nehirleri
çevresindedir ve ülkede, tarım büyük ölçüde sulamaya dayanmaktadır. Yetiştirilen başlıca
ürünler tahıl, meyve, sebze, pamuk, çay, tütün ve üzümdür. Ayrıca, dut ağaçlarından yılda
5.000 ton ipek kozası elde edilmektedir. Azerbaycan tarımında ve ekonomisinde
hayvancılığın da önemli yeri bulunmaktadır. En son verilere göre Azerbaycan'da 1,5 milyon
sığır, 5 milyon koyun, 30 milyon kümes hayvanı bulunmaktadır. Arıcılık gelişmiştir.
AZPROMO farklı ekonomik bölgelerin potansiyellerini sayarken Aran ve Dağlık Şirvan
bölgelerini organik arıcılık için önermektedir (Anonim b, 2011). Azerbeycan’da 2010 yılı
verilerine göre gayrı safi yurt içi hasılası içinde en büyük katkıyı sağlayan sanayinin payı %
52.6 iken tarımın payı % 5.3 olarak hesaplanmaktadır. Ekonomik açıdan ülke farklı ekonomik
bölgelere ayrılmaktadır: Absheron, Aran, Dağlık Şirvan, Gence-Kazak, Guba-Kaçmaz,
Lenkeren, Nahçevan ve Şeki-Zagatala (Şekil 2).
Şekil 2. Azerbeycan ekonomik bölgeleri ile idari haritası
Bölgelerin ekolojik özelliklerine göre tarımın önemi, üretim ve ticaret potansiyeli farklılık
göstermektedir. Bölgelerdeki tarım yapılan alanların büyüklüğüne göre öne çıkan iller (idari
bölgeler) Şekil 3’de gösterilmiştir.
Alan (bin ha)
Nahçıvan
Agcebedi
Beylegan
Berde
Bilesuvar
Fuzuli
Xacmaz
Kürdemir
Neftçala
Saatli
Sabirabat
Salyan
Şekil 3. Yaklaşık 1 583 874 ha olan tarımsal üretim alanı içinde önemli yer tutan alt
bölgelerdeki tarım alanları (bin ha olarak) (2010 yılı verileri1).
Ekonomik bölgelerin genel özellikleri, hayvansal ve bitkisel üretim, organik tarım ve ilgili
olabilecek tarıma dayalı sanayi, el sanatları, turizm, taşıma gibi sektörlere ilişkin bilgiler
aşağıda kısaca özetlenmiştir (Anonim b, 2011):
Abşeron: Başkent Bakü’nün de yer aldığı Abşeron bölgesi, kurak subtropik iklim ve sıcak
ılıman koşulların ve yarı çöl ve steplerin yer aldığı rüzgarları ile bilinen bir bölgedir.
Demiryolu ve karayolu ile sulama altyapısı oldukça gelişmiştir. Samur ve Kura nehirlerinden
su alan su kanalları yer almaktadır. Gıda sanayi ve AR-GE kurumlarının yoğun olduğu
bölgedir. Besicilik, kanatlı yetiştiriciliği, sebze, çiçek, şarap ve subtropik meyve üretimi ile
karakterize edilir. İklim koşulları, zeytin, safran, antepfıstığı yetiştiriciliğine uygundur.
Aran: Azerbeycan’ın orta kısmında yer alır. İklim genelde kurak subtropik özelliktedir.
Pamuklu dokuma (Mingachevir), yün ön-işleme (Yevlakh), deri üretimi (Shirvan) ve halı
dokuma (Hajigabul) bölgede önemlidir. Tarımsal üretim çoğunlukla sulu arazilerde
yapılmaktadır. Bal, tütün, meyve, yeşil çay, ipek ve ipek böcekçiliği, meyve suları, deri, tahta
işçiliği bölgede önemlidir. İran, Gürcistan, Türkiye geçiş yolu üzerindedir.
Dağlık Şirvan: Düz (kurak ve sıcak) ve dağlık (soğuk iklim) alanlardan oluşan bölge ülkenin
orta kısmında yer alır. Bağcılık ve hayvancılık en önemli sektörlerdir. Geleneksel halı
dokuma, doğal güzellikler ve zengin yerel yemek kültürü dağ turizmi (bazı alanlarda termal
turizm de) açısından önemli potansiyellerdir. Ayrıca üzüm, tahıl, meyve-sebze, et, süt ve süt
ürünleri, deri, bal üretimi ve işlenmesi açılarından büyük önem taşır.
1
Kaynak gösterilmeyen tüm veriler Azerbeycan Devlet İstatistik Kurumu web sitesinden alınmıştır.
Gence-Kazak: Ülkenin ekonomik açıdan en güçlü ikinci bölgesidir. Tarımsal üretimin % 1819 unu, patatesin % 60, üzümün % 29, hayvan yetiştiriciliğinin de % 13-14’ü bu bölgeden
sağlanmaktadır. Tarıma dayalı tarım makineleri üretimi ve tarım ürünlerinin işlenmesi önemli
alanlardır. Ancak bölgede metalürji sektörü hakim sanayi koludur.
Guba-Kaçmaz: Ülkenin kuzey doğusunda yer alan bölge ekonomisinde tarım ve tarıma
dayalı sanayi önemli yer tutmaktadır. Nehirler ve geniş su kaynakları ile su açısından
zengindir. Konserve meyve-sebze (Kaçmaz), balık işleme (Khudat), tahıl ve süt ürünleri
(Kaçmaz ve Deveci) ana ürün gruplarıdır. Turizm ana ekonomik sektör olarak önerilmektedir.
Lenkeren: Güney-doğu’da yer almaktadır. Bölgenin % 26 sı ormanla kaplı olup flora oldukça
zengindir. Ana sektörlerden biri tarım ürünlerine dayalı sanayidir. Çay, meyve-sebze,
turunçgiller ana ürünlerdir. Ekoturizm potansiyeli yüksektir.
Şeki-Zagatala: İklim özellikleri yönünden çeşitlilik gösterir. Verimli topraklar, zengin su
kaynakları ve mevcut işgücü tarımsal açıdan önemli avantajlardır. Tütün, ipekböcekçiliği,
meyve, tahıl, bağ, koyun yetiştiriciliği ve süt ürünleri ana faaliyet alanlarıdır. Doğal ve tarihi
açıdan turizm potansiyeli yüksektir. Turizm ana ekonomik sektör olarak önerilmektedir.
Nahçevan Otonom Bölgesi: Geleneksel ticaret yolları üzerindedir. Bölgenin % 32 si
denizden 600-1000 m, % 48 i ise 2000 m nin üzerindedir. İklimi kıtasal ve kuraktır. Tarım
oldukça önemli olup Balbas koyunu bölgeye özgüdür. Arıcılık ta yaygındır. İran ve Türkiye
ile kara yolu bağlantısı bulunmaktadır. Turizm önem taşır.
Bitkisel Üretim
Azerbeycan’da tarım yapılan alanların önemli bir kısmı (% 61.10) tahıl üretimine
ayrılmaktadır (Şekil 4). Alanların % 24.3 ü yem bitkileri, % 8.0’i meyve, % 7.1’ü sebze ve
bostan, % 4.1 patates, % 3.3 endüstri bitkileri, % 1 üzüm ve % 0.4 ü ise çay üretimine
ayrılmaktadır.
Toplam tarım alanı 2000’li yıllardan başlayarak artış eğilimindedir. Bu alanlardaki artış, en
önemli paya sahip olan tahıl-baklagil ekiliş alanındaki artışa bağlı değişimi sergilemektedir.
Tahıl-baklagil alanındaki 1991-2010 yılları arasındaki artış % 48.6, 1996-2010 yılları
arasındaki üretim miktarındaki artış ise % 196 olarak hesaplanmıştır. Şeki (% 7.1), Nahçevan
(% 5.2), Neftçala (%5.0), Celilabad (%4.4) ve Kaçmaz (%3.5) toplam tahıl üretiminin % 25.2
sini sağlamaktadır. 2009 yılında tahıl üretiminde 3 milyon ton üretim ile rekor kırılmıştır.
Pamuk ve diğer endüstri bitkileri üretimi yapılan alanlarda ise düşüşler yaşanmıştır (Şekil 4).
Pamuk alanlarında 1991-2000 yılları arasında % 58 daralma yaşanırken 1991-2010 arasındaki
azalış 8 kat olmuştur. Endüstri bitkileri ekim alanlarının 4 kat azaldığı görülmektedir. Diğer
önemli tarla bitkileri ise tütün, şeker pancarı ve ayçiçeği olarak ortaya çıkmaktadır. Patates
üretimi yapılan toplam alanın 1991 yılı baz alındığında 20 yıllık süreçte alanın 3 kat arttığı
görülmektedir (Şekil 5) buna karşılık üretim miktarı 4.4 kat artmıştır. 1996 yılında 214 556
ton olan patates üretimi 2010 yılında 953 710 tona ulaşmıştır. Patates üretiminde Tovuz (%
23.2), Gedebey (% 21.9), Şemkir (% 11.2) ve Celilabad (% 8.3) toplamda % 64.6 lık paya
sahiptir.
2010 yılı verilerine göre tarım alanları içinde tarla bitkileri üretimine ayrılan sahaya göre
sebze-bostan ve meyve üretim alanları çok daha sınırlıdır. 1991 yılında 171 000 ha olan bağ
alanlarının 2005 yılında 9 600 ha a indiği ancak daha sonraki yıllarda tekrar artış eğilimine
geçtiği izlenmektedir. 2010 yılındaki bağ alanları 1991 yılındaki alandan 11 kat daha azdır.
Bir diğer önemli konu da 1991 de bağların % 86.9 u verim çağında iken 2010 yılına
gelindiğinde dikili bağ alanlarının ancak % 72.7 si verim yaşında olmasıdır. Yürütülen
projelerle bağ alanlarının genişletilmesi ve üzümcülüğün canlandırılması teşvik edilmektedir.
2000
1991
1500
1995
2000
1000
2005
500
2008
2009
0
Toplam tarım
alanı
Tahıllar ve
baklagiller
Endüstri
Bitkileri
Pamuk
2010
Şekil 4. Azerbeycan’da toplam tarım alanı, tahıl-baklagil, endüstri bitkileri ve pamuk için
ayrılan alanların 1991 ile 2010 yılları arasındaki değişimi.
Bahçe bitkileri içinde meyve üretim alanları halen diğer türlere göre daha geniş alanları
kapsamaktadır (Şekil 5). Meyve üretim alanlarında 1991-2000 yılları arasında % 39 luk azalış
ortaya çıkmış iken 2000 yılından sonraki dikimlerle 2010 yılında 127 700 hektara ulaşmıştır.
2009 yılı toplam üretimi 718.2 bin ton olarak bildirilmektedir. Çay üretim alanlarında ise %
96.2 lik azalma görülmektedir. Ekonomik öneme sahip önemli meyve türleri nar, elma, armut,
ayva, üzüm, şeftali, kiraz, vişne, Trabzon hurması, erik, çilek, ceviz, fındık, badem, kestane,
kızılcık, muşmula, incir, feijoa ve turunçgiller (portakal ve limon) dir. Kızılcık, kestane gibi
türlerin bir kısmı doğadan toplanırken bir kısmı düzenli yetiştiricilikten elde edilmektedir.
Bitkisel üretimde en önemli artışlar 2000 den sonra bostan (kavun, karpuz) ve sebze ekim
alanlarında ortaya çıkmıştır (Şekil 5 ve 6). Son 20 yıllık süreçte bostan-sebze ekiliş
alanlarında 2.3 kat artış görülmüştür. 1991 de 39 000 hektar alan sebzeye ayrılmış ve 450-500
bin ton üretim söz konusu iken 2008 de bu alan 83 200 hektara, üretim ise 1178.6 bin tona
yükselmiştir. Kaçmaz (%11), Lenkeren (%10.4) ve Şemkir (% 9.9) toplam sebze üretiminin
% 31.3 ünü sağlamaktadır. İç tüketimden arta kalan sebzeler büyük bir pazar olan Rusya’ya
ihraç edilmektedir. En önemli sebze türleri patates, havuç, pancar, lahana, domates, hıyar,
patlıcan, biber, kavun, karpuz, karnabahar gibi türlerdir. Yeşilliklerden kişniş, tarhun yerel
yemeklerde yoğun tüketilmektedir. Diğerlerinin yetiştiriciliğinin çok gelişmiş olduğu
söylenemez.
180
160
140
120
100
80
60
40
20
0
1991
1995
2000
2005
2008
2009
2010
Patates
Üzüm
Bostan
Sebze
Meyve
Çay
Şekil 5. Azerbeycan’da 1991-2010 yılları arasında patates, üzüm, bostan, sebze, meyve ve
çay üretim alanlarındaki (bin hektar) değişim.
1996
2000
2005
2007
2008
2009
2010
Terevez (bin ton)
0
500
1000
1500
Şekil 6. Azerbeycan’da 1996-2010 yılları arasında sebze (terevez) üretim miktarlarındaki
gelişme
Hayvansal Üretim
Azerbeycan’da et ve süt ile ürünleri, bal, ipek, yün ve benzeri çok farklı ürünlere yönelik
hayvansal üretim yapılmaktadır. Hayvansal üretime paralel olarak yem bitkileri üretim
alanlarında da artışlar izlenmiştir (Şekil 7). Hayvansal ürünlerde et ve sütte düzenli artışlar
görülmektedir (Şekil 8). Et üretiminde Nahçevan (%3.9), Siyezen (%3.2), Şabran (%3.0) ve
İmişli (%2.9) toplam et üretiminde önde gelmektedir. Koyun-keçi sayısındaki artışlara
rağmen süt üretiminin tamamına yakını (~ % 98) büyük baş hayvanlardan sağlanmaktadır. Süt
üretiminde Nahçevan (%5.0), Sebirabad (%4.9), Celilabad (%3.3), Ağcabedi (%3.1) ve Şeki
(%3.2) ülkesel üretimin % 20 ye yakın kısmını sağlamaktadır. Küçük baş hayvanlardan et ve
yün üretiminde yararlanılmaktadır. 1995 te 9.0 ton olan yün üretimi sürekli artış göstererek
2010 yılında 15.6 tona ulaşmıştır.
1995
2000
2005
2008
Yem Bitkileri (bin hektar)
2009
2010
0
200
400
600
Şekil 7. Azerbeycan’da 1991-2010 yılları arasında yem bitkileri üretim alanındaki (bin
hektar) değişim
10000
1992
8000
1996
6000
2001
2006
4000
2009
2000
2010
2011
0
Sığır
İnek (süt)
Koyu-keçi
Domuz
Şekil 8. Azerbeycan’da 1992-2011 yılları arasında hayvan varlığının (bin baş) değişimi.
2000
1991
1500
1995
2000
1000
2005
2008
500
2009
2010
0
Et
Süt
Yumurta
Şekil 9. Azerbeycan’da hayvansal ürün üretiminin yıllara göre değişimi (et: kesilmiş şekilde
bin ton; süt: bin ton; yumurta milyon adet)
Kanatlı
1992
1996
2001
2006
Kanatlı
2009
2010
2011
0
5
10
15
20
25
30
Şekil 10. Azerbeycan’da mevcut kanatlı (milyon baş) hayvanların 199değişimi
Azerbeycan’da kanatlı üretimi 1992 de 27.7 milyon baş iken 1996 yılında 13.3 e düşmüştür.
Daha sonrasında ise 2001-2006 yılları arasındaki artışla 22.0-22.4 milyon baş arasında
değişim göstermiştir. 2010 yılı verilerine göre yumurta üretiminin % 47.6 sı Abşeron (% 5.4),
Xızı (%13.9), Hacıqabul (%9.6), Nahçevan (%5.4) ve Masallı (% 4.4.) da üretilmektedir.
Arıcılık
Çizelge 2. Azerbeycan’da 1991 ile 2010 yılları arasında arıcılığın gelişimi
Yıllar
Arı ailesi (bin)
Bal üretimi (ton)
67.6
593
1991
57.1
346
1995
57.0
550
2000
105.0
590
2005
142.5
1411
2008
164.0
1328
2009
193.2
1874
2010
Azerbeycan’da arıcılık ve bal üretimine ilişkin 1991 ile 2010 yılları arasındaki değişim
Çizelge 2 de yer almaktadır. Arı ailesi başına bal üretimi 1991 de 8.77 ton/arı ailesi iken 2010
yılında 9.70 tona yükselmiştir.
Balıkçılık
Azerbeycan’da, gerek Hazar Denizi (balık türleri: nərə, uzunburun, kaya balığı, ak kızılbalık,
kızıl balık, deniz sıfı, ziyad, gülme, çeki, heşem) gerekse içteki tatlı sularda balıkçılık
faaliyetleri yürütülebilmektedir. Şekil 11’den görüleceği gibi özellikle 2009 ve 2010
yıllarında balık üretiminde önemli artış yaşanmaktadır.
Balıkçılık (ton)
1991
1995
2000
2005
Balıkçılık (ton)
2008
2009
2010
0
20000
40000
60000
Şekil 11. Azerbeycan’da 1991-2010 yılları arasında balıkçılık faaliyetlerinden elde edilen
ürün miktarı (ton)
Tarımsal sanayi ve ticaret
Azerbeycan’da tarıma dayalı dış satım ve sanayi kısmen de olsa gelişmiş olup, son yıllarda
çeşitlenme ve artış eğilimi hızlanmıştır. Azerbeycan’da, pamuk ve ipek üretimi ve dokuma
sanayi 19. Yüzyıl sonlarında başlamıştır. 1990 lardaki kriz sonrasında 2002-2003 yıllarında
pamuk ekiliş alanı % 10, üretim ise % 23 artmıştır. Azerbeycan’ın pamuk üretim kapasitesinin
280 000 ha alandan 800 000 ton olduğu geçmiş deneyime dayanılarak bildirilmektedir. 2009
yılı verilerine göre tekstil sanayinin hacmi 62.1 milyon AZN, istihdam edilen tüm personel
sayısı ise 5.1 milyon kişidir. 2010 yılında ise 2801 ton pamuk lifi+iplik üretilerek 15 734
ABD doları değerinde pamuk dış ülkelere satılmıştır. Tekstil pazarında Rusya, Orta Asya
ülkeleri ve İran ana Pazar konumundadır. Bu ülkelere yapılan ihracatta gümrük vergisi
ödenmemektedir. Ayrıca AB ülkelerine yapılacak ihracatta kota uygulanmamakta sadece
ithalat vergisi ödenmektedir.
Azerbaycan aynı zamanda bazı bölgesel örgütlerin de üyesi bulunmakta ve ekonomik
entegrasyon denemelerine girişmektedir. Bunların en önemlileri Karadeniz Ekonomik İşbirliği
Teşkilatı, Bağımsız Devletler Topluluðu, Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (ECO) ve GUÖAM
(Gürcistan-Ukrayna-Özbekistan-Azerbaycan-Moldova) çerçevesinde yürütülmektedir.
Azerbeycan’da dokuma endüstrisinde önemli diğer hammaddeler yün ve ipektir. 2010 yılında
koyun varlığı 8 milyona ulaşmış yün miktarı ise 14.9 bin tona ulaşmıştır. İpek böcekçiliği
potansiyelinin dut yetiştirilen alanın 25 000 hektara çıkması ile 9 000 ipek böceği kozasına
ulaşacağı hesaplanmaktadır. Deri üretimi ve sanayisinin gelişme potansiyeli de oldukça
yüksektir. Son yıllarda büyükbaş hayvan yetiştiriciliği önemli artışlar göstermiştir.
Gıda-içecek (tütün dahil) sanayinin toplam ihracattaki payı giderek artmaktadır. İhracatı
içerisinde hayvansal ve bitkisel yağlar ile şeker ve şeker ürünlerinin payı yüksektir. 2007 yılı
verilerine göre gıda ve içecek sektörü (tütün dahil) ihracatı içinde şeker ve şeker ürünlerinin
payı %48, hayvansal ve bitkisel yağların payı ise %27’dir. 2007 yılında sektör ihracatının
%91.8 gibi önemli bir kısmı Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ülkelerine %8.2’si de BDT
dışı ülkelere yapılmıştır. İhracatta benzer pazar durumu halen devam etmektedir. Çay ise 8
126 ton üretilmiş 39 287 ABD doları karşılığında ihraç edilmiştir.
Azerbeycan’da gıda işleme sanayi 3 ana sektörden oluşmaktadır: Et ve et ürünleri, süt ve süt
ürünleri ile meyve-sebze işleme ve konserve sanayi. Süt işleme sanayinde çok sayıda küçük
işletme üretimde, az sayıda orta ve büyük işletme ise paketleme ve dağıtım aşamalarında rol
oynamaktadır. Çoğu özel sektöre ait 12 büyük ölçekli et işleme tesisi bulunmaktadır.
Konserve sanayinde ise 43 işletme faaldir. Azerbeycan’da gıda-içki sektöründe 2000 yılında
698.9 milyon manat olan üretim değeri, 2005 yılında 1,197.6 milyon AZN seviyesine
yükselmiş; 2007 yılında ise 1 457.1 milyon AZN (1 868.1 milyon US dolar) değerine
ulaşmıştır. Üretimin mülkiyete göre dağılımı 2006 yılı verilerine göre incelendiğinde; gıda ve
içecek üretiminin %99.5’inin özel sektör tarafından yapıldığı, tütün ürünleri üretiminde ise
tamamının özel sektörce gerçekleştirildiği görülmektedir. Sektörde 2007 yılında gerçekleşen
üretim değerinin %30.7’si orta ve büyük işletmeler, %69.3 ü ise küçük isletmeler tarafından
sağlanmıştır. Gıda ve içecek ürünleri imalatı büyük ölçüde Bakü şehri ve Aran ekonomik
bölgesinde yoğunlaşmıştır. 2006 yılı itibariyle sektörde sağlanan 396.8 milyon manatlık
üretimin (hane halkı üretimi hariç) %47.6’lık bölümü Bakü şehrinde, %20.9’u Aran, %8.7’si
Gence, %7.7’si Nahçivan, %6.9’u Abşeron ve %6.1’i de Guba-Kaçmaz ekonomik
bölgelerinde elde edilmiştir. Emek yoğun üretim olarak devam etmektedir ve gıda-içecek
sektöründe çalışanlara ödenen aylık ortalama ücret, imalat sanayi ve sanayi sektörü genelinin
altındadır.
Dış pazara dönük olarak nar, feijoa ve üzüm suyu, zeytin ve fındığın rekabet gücü olduğu
belirtilmektedir. Şarap ve konyak geleneksel ihraç ürünlerindendir. Ana ihracat pazarları
Rusya, Ukrayna ve bölgedeki diğer ülkeler olarak görülmekte olup 2008 yılı verilerine göre
dış satım değeri 319.4 milyon US dolarıdır.
Çizelge 3. 2009 yılında farklı gıda ürün grupları ithalat ve ihracatları (Anonim b, 2011).
Ürün grubu
İthalat
%
İhracat
%
(ABD doları)
(ABD doları)
313 819 200
5.1
226 126 200
1.5
Sebze ve çoğaltma
materyalleri
519 606 200
8.5
170 431 200
1.2
Gıda maddeleri, alkollü ve
alkolsüz içecekler, sirke,
tütün
Azerbeycan’da gıda maddeleri üretimi ve tüketimi
Azerbeycan’da bitkisel ve hayvansal kökenli gıda maddeleri % 85 ten fazlası ülke içinde
üretilmekte ve tüketilmektedir. Çizelge 4 de yer alan ana gıda maddeleri incelendiğinde
hayvansal üretim
Çizelge 4. Gıda sektöründeki ana ürünlerin üretimi (Anonim b, 2011)
Ürünler
2007
2008
144.0
155.2
Et (bin ton)
2 548.8
2 098.6
Sosis vb. (ton)
49.9
59.9
Süt (milyon dkl)
34.2
41.8
Peynir vb. (bin ton)
14.4
14.1
Tereyağ (bin ton)
305.6
271.9
Şeker (toz ve küp) (bin ton)
4 517.6
7 674.2
Makarna vb. (ton)
68.4
77.9
Bitkisel yağlar (bin ton)
16.0
15.2
Margarin (bin ton)
735.0
743.7
Ekmek ve unlu mamüller (bin ton)
52.6
35.8
Şampanya (bin dkl)
584.2
816.9
Şarap (bin dkl)
3 217.5
3 229.3
Malt birası (bin dkl)
7 898.3
7 134.2
Doğal çay yaprağı) (ton)
2009
159.5
1 900.7
61.7
37.0
14.2
314.9
5 694.4
70.3
15.5
728.8
22.1
443.6
3 534.7
7 727.0
Azerbeycan’da kişi başı yıllık gelir 2009 yılı verilerine göre 5 797 ABD dolarıdır. Kişi başı
gıda tüketimi açısından hayvansal ve bitkisel ürün grupları dengeli bir dağılım göstermektedir
(Çizelge 5). Hem açık pazarlarda hem de süpermarketlerde Türkiye başta olmak üzere İtalya,
ABD, Arjantin, Özbekistan, Dubai gibi çok farklı ülkelerden ithal edilmiş yaş ve kuru
meyveler, dondurulmuş balık ve et, işlenmiş et ve süt ürünleri, konserveler, zeytinyağı,
makarna ve benzeri ürünlere rastlanmaktadır.
Çizelge 5. Gıda Tüketimi (Kişi başına kg/Yıl) (Anonim b, 2011)
Ürün/Ürün grubu
Et ve et ürünleri
Süt ve süt ürünleri (süt olarak)
Yumurta (tane)
Şeker
Balık ve balık ürünleri
Bitkisel yağ
Patates
Sebze
Meyve
Tahıllar ve ürünleri (un, dane baklagiller, ekmek, un,
makarna: un olarak hesaplanmıştır)
2009 Yılı
31.2
291.3
128
31.4
6.8
8.6
52.2
83.5
63.0
155.7
AZERBEYCAN’DA ORGANİK TARIM
Azerbeycan’da organik tarım açısından elde edilen bilgi ve veriler, mevcut durumun
ortaya konması amacıyla farklı başlıklar altında derlenerek sunulmuştur:
Organik Tarımla İlgili Kuruluşlar
Resmi Kuruluşlar
Azerbeycan’da geçerli olan yasal düzenlemelerde aşağıdaki kurumlar organik tarımla ilişkili
olarak belirtilmektedir:
Azerbeycan Tarım Bakanlığı
Tarım Bakanlığı, Azerbaycan Cumhuriyetinde tarım ürünlerinin üretimi ve imalatı, üreticilere
gereken hizmetin yapılması, veteriner, bitki muhafazası ve karantina, tarım sektöründe devlet
siyasetini işleyip hazırlayan ve gerçekleştiren, normatif hukuki ve ekonomik düzenlemeleri
yapan merkezi yürütme organıdır. Tarım Bakanlığı 1947 yılında kurulmuştur. 1986 yılında
yeniden adı değiştirilerek Devlet Tarım-Sanayi Komitesi olarak faaliyet göstermiştir. 1992
yılında Azerbaycan Cumhuriyeti Tarım ve Erzak (Gıda) Bakanlığı oluşturulmuş ve bu ad
altında faaliyeti 1993 tarihine dek devam etmiştir. 1993’de yeniden Tarım Bakanlığı adı ile
faaliyete başlamıştır. Bakanlık tarım için yararlı toprakların verimli kullanımına ilişkin devlet
siyasetini gerçekleştirir, kırsal kesimde altyapının ve sosyal alanların gelişimi alanında devlet
politikasının hazırlanması ve uygulanmasında yer alır. Ayrıca Sulama ve Su İşletmeciği
alanında devlet siyasetini şekillendirir ve uygular, tarım alanında bilimsel ve teknolojik
siyaseti gerçekleştirir, tarımda verimliliğin yükseltilmesinde, tarım ürünlerinin imalatında,
biyoloji çeşitliliğin verimli kullanımında, bitkicilikte ve hayvancılıkta öncelikli araştırma
programlarının işlenip hazırlanmasını sağlar. Ülkenin gıda güvenliği alanında ilgili devlet
organlarıyla birlikte devlet politikasının uygulanması, tarım ve köyün sosyal sorunlarıyla ilgili
ülke ve bölgesel programların hazırlanması ve uygulanmasında yer alır.
Veterinerlik hizmetine, veterinerlik açısından güvenli ve kaliteli erzak ürünlerinin ve
hammaddenin üretimini denetler, insanlar ve hayvanlar için salgın hastalıklardan korunması
için önlemler alır, veteriner preparatlarının tescilini organize eder. Damızlık, bitki
tohumculuğu ve fidancılığını organize etmek, seleksiyon başarılarının testi ve korunması ve
tohumculuk üzerinde denetimi kendi yetkileri çerçevesinde gerçekleştirmek de bakanlığın
yetkilerine aittir.
Ayrıca tarım üreticilerine ve imalatçılarına teknik servis, kimyevi ve diğer zaruri hizmetlerin
yapılmasını, onların makine, teknolojik donanım, yedek parçalar ve diğer üretim amaçlı
mallara olan gereksinimlerinin tahlili, tahminleri, ilgili yürütme organlarıyla birlikte söz
konusu gereksinimlerin karşılanması için öneriler vermek, teknik hizmet alanlarının organize
edilmesi için önlemler alır.
24 Mayıs 2010 tarihli (17:48) Azerbeycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı tarafından
yayımlanan fermanla Organik Tarım Kanununun 14-2 ve 14-4 sayılı maddelerinde öngörülen
ekolojik tarım ve gıda ürünleri üretiminin kayda alınması ve tastdiklenmesi görevi ile
standartların geliştirilmesi, tüketicilerin bilgilendirilmesi ve gerekli eğitim faaliyetlerini
Ekonomik Kalkınma Bakanlığı, Ekoloji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı ve
Standardizasyon, Metroloji ve Patent Devlet Komitesi ile birlikte hayata geçirecekleri
belirtilmektedir.
Ekonomik Kalkınma Bakanlığı
Ekonomik anlamda ülkesel, bölgesel ve sektörel kalkınma planlarının hazırlanmasına yönelik
faaliyetler yanında petrol dışı sektörlerin gelişimini desteklemek üzere ‘Organik Tarım’,
2012-2020 yılları arasında “Üzümcülüğün Geliştirilmesi”, “Temiz Şehir” gibi çevre projeleri
de desteklemektedir.
“Temiz Şehir” projesi Bakü’de evsel atıkların ayrıştırılarak ekonomiye geri kazandırılması
amacıyla başlatılmıştır. Bakü ve Hazar bölgelerinde bazı atıkların bulaşanların ayrılması
sonrasında yakılarak enerji kaynağı olarak değerlendirileceği tesisler kurulmaktadır. Tüm
faaliyetlerinde AB kriterleri geçerli olmaktadır. Sivil toplum kuruluşları ile işbirliği yapılarak
halkın bilgilendirme çalışmaları yürütülmektedir.
Avrupa Birliği (AB) ile olan ilişkilerde gerek yasal düzenlerin uyumu gerekse ihracatın
arttırılması yönünde hedefler konmuştur. Bu amaçla Bakanlığın web sitesinde ‘Avrupa
Birliğine İhraç’ bölümü açılmıştır.
Ekoloji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı
Çevre ve doğal kaynaklar konusunda yetkili kurumdur. Su, toprak ve hava kalitesinin
izlenmesinde ve toksik atıkların yönetimi konusunda görevlendirilmiştir. Bakanlığın her
rayonda müdürlükleri bulunmaktadır. 2010 yılı ‘Ekoloji Yılı’ ilan edilmiş olup çok sayıdaki
alanda yeşillendirme çalışmaları yürütülmüştür.
Organik tarım alanında kontrol yetkisi bu Bakanlığa verilmiştir.
Sağlık Bakanlığı
Standardizasyon, Metroloji ve Patent Devlet Komitesi
Azerbeycan’da standartların ve patentlerin hazırlanmasında, uygulanmasında, denetiminde ve
akreditasyonunda yetkilidir. Organik tarımla ilgili bu çerçevedeki yetki de kuruma verilmiştir.
İran, Slovakya ve Bulgaristan ile ikili anlaşmaları bulunmaktadır. Azerbeycan’da
Standartlaştırma, Metroloji ve Patent Devlet Komitesi ile Arjantin Tarım, Hayvancılık ve
Balıkçılık Bakanlığı ve SENASA (Tarım ve Gıda Ürünlerinin Sağlık ve Kalitesi Devlet
Hizmeti) örgütü temsilcileri Azerbeycan ve Arjantin işbirliği hakkında görüşmeler yapmıştır.
Arjantin Tarım, Hayvancılık ve Balıkçılık Bakanlığı kurumlarından biri olan Arjantin Tarım
ve Gıda Ürünlerinin Sağlık ve Kalitesi Devlet Hizmeti (SENASA) Arjantin'de tarım
ürünlerinin kalitesini kontrol, lisans ve sertifikaların verilmesi, standart ve patent işlemlerini
gerçekleştirmektedir. Komite Başkanı Ramiz Hesenov Azerbaycan'da kalite altyapısının
çağdaş dünya standartlarına uygun kurulması için devlet tarafından yapılan işler hakkında
bilgi vermiştir (www.news.com.tr). Arjantin’in dünyada organik tarım açısından lider
ülkelerden biri olması nedeniyle bu gelişmeler Komitenin organik tarımdaki görevi açısından
olumludur.
AZPROMO (Azerbaijan Export and Investment Promotion Foundation)
Azerbeycan’da ihracatı geliştirme ve yabancı yatırımları teşvik etmek amacıyla 2003 yılında
Ekonomik Kalkınma Bakanlığı tarafından kurulmuş yarı devlet kurumudur. Kar amacı
gütmyen ancak ticaret yetkisi olan bir yapıdadır. Doğrudan devlet bütçesinden kaynak
sağlanmaktadır. Gürcüstan ve Avusturya’da Tüm faaliyetlerinde AB kriterleri geçerli
temsilcilikleri bulunmaktadır. Azerbeycan’daki ekonomik gelişmeler ve dış yatırımın teşviki
için yıllık hazırlama, business forum, Pazar araştırmaları, fuarlara ve sergilere katılım,
teşvikler, ihracat kataloğu ve ürün listelerinin hazırlanması gibi birçok faaliyeti
desteklemektedir. Azpromo desteği ile ihracat ve ithalat şirketi kurulmuştur. Tüm ürünlerin
‘Made in Azerbaijan’ markası ile ihracatı desteklenmektedir. Azpromo ayrıca kapasite
geliştirme amacıyla eğitim faaliyetlerini de desteklemektedir.
Sivil Toplum Örgütleri ve Diğer Faaliyetler
Azerbeycan’da organik tarımla ilgili olarak 2012 yılı itibari ile 2 sivil toplum kuruluşu
IFOAM üyesidir (www.ifoam.org). Bu kurumlar:
Agro Informasiya Merkezi
Tarımsal Informasyon Merkezi, 1999 yılında yayım ve haberleşme, organik tarım, sosyal ve
çiftlik ağaçlandırması, koruyucu toprak işleme, toprağın karbon bağlama kapasitesinin
izlenmesi, küçük üreticilerin pazara erişimlerinin arttırılması, aylık Pazar raporlarının
hazırlanması, Servet Çiftçi Dergisi’nin yayınlanması, toprak, su ve yemlerin makro element
tayinleri, kırsal kadın ve gençlerde katılımcılık, eğitim ve izleme faaliyetlerini yürütmek üzere
kurulmuştur.
İletişim:
Apt. 5, 134 Sharifzade Caddesi
AZ 1122, Baku
Azerbeycan
Tel: +994 12 432 50 25
Fax: +994 12 432 50 25
www.aim-az.com
Sorumlu: Nazakat Bayverdiyeva, [email protected]
Ganja Agribusiness Association (GABA)
GABA, Azerbeycan’da organik tarımın yaygınlaştırılmasına çalışan en önemli kuruluştur.
1996 yılında başlayan faaliyetleri 2000 yılında resmen STK olarak kayıtlanmıştır. Kurulduğu
2000 yılından beri 2000 üretici organik tarım yöntemleri konusunda eğitilmiştir. 332 üretici
ise organik sertifikası almak üzere başvuruda bulunmuştur. GABA farklı işlevler
yürütmektedir: Azerbeycan Devlet Ziraat Üniversitesinde Organik Tarım Yönetimi,
AZEKOSERT sertifikasyon kuruluşu ve toprak analiz laboratuarı.
İletişim:
19 Javadkhan Caddesi
AZ 2000, Gence
Azerbeycan
Tel: +994 22 56 94 00
Fax: +994 22 52 12 61
www.gaba.az
Sorumlu: Vugar Babayev, [email protected]
Diğer
Yapılan kaynak taramalarında ABD’den Texas A&M Üniversitesi Bitki Patolojisi ve
Mikrobiyolojisi Bölümü yüksek lisans öğrencisi olan Donna Lundy isimli bir barış
gönüllüsünün 2010 yılı Eylül ayından itibaren 27 ay süreyle Azerbeycan’da organik tarımla
ilgili faaliyetler düzenlediği, solucan kompostu ünitesinin açıldığını (Şekil 12) ve halen de
Kompost Merkezi ile entegre edilecek olan sera yapımının devam ettiğini ve tamamlandığında
üreticilerin organik üretime geçileceği yönünde bilgilere erişilmiştir.
Şekil 12. Üreticilerin solucan kompostu konusunda bilgilendirilmeleri ve yerinde incelemeleri
Ticari Kuruluşlar
Azerbeycan’da organik üretimle ilgili üretim veya ticaret aşamalarında herhangi bir veri
toplanmamaktadır. Ancak yapılan görüşmeler ve incelemelerde organik üretim yaptığı
belirlenen ticari kuruluşlar faaliyet alanları ile birlikte aşağıda sunulmuştur:
AGRIBIOEKOTEX Ltd.( www.agribioeko.com) (Bakü)
Bakü’de Şüvelan’da 2005 yılında kurulmuştur. Efektif mikroorganizmalara ve Kaliforniya
kırmızı solucanına dayalı sertifikalı biyolojik gübre üretmektedir. Ayrıca biyolojik pestisit
satışı da yapmaktadır.
AMIN Organik Tarım İşletmesi ([email protected])
Gaba’ya bağlı olarak Gakh bölgesinde Sarıbaş köyünde organik tarım yapmaktadır. Doğadan
Ağustos-Ekim ayları arasında toplanan ve pestil, reçel vb. şekilde değerlendirilen yabani
kızılcık ve erik gibi meyveleri pazarlamaktadır.
AZELSUN (Bakü)
Moğan Bölgesinde 320 ha organik nar, Kürdemir’de ise 300 ha (200 ha da yonca) toplam
organik alana sahip olan firma BİOİNSPEKTA kontrol-sertifikasyon şirketince
denetlenmekte ve sertifikalandırılmaktadır. Organik tohumlarını Almanya ve İtalya’dan, bitki
koruma preparatlarını ise Antalya’dan temin etmektedir. Organik süt üretimi de planları
arasındadır. Ayrıca 12 000 ton sertifikalı organik hayvan gübresi bulunmaktadır (özel
görüşme).
AZGRANAT
Gence’de organik nar üretimi ve meyve suyu gibi ürünlerini üretmektedir. Organik kontrol ve
sertifikasyon hizmetini Almanya’dan almaktadır.
GILAN HOLDING
- Agro-Azerinvest LLC
Sofralık, şaraplık ve kurutmalık amaçla üzüm yetiştiriciliği yapmaktadır. Sofralık, sek, demisek, tatlı beyaz ve kırmızı şarap üretilerek 3-5 lt lik kaplarda veya şişelenerek pazara
sunulmaktadır.
İletişim:
AZ 3600, Azerbaijan, Gabala region, E. Karimov str. 34
Phone: (+994160) 5 29 99Web: www.vine.az
- GABALA Konserve Fabrikası
Çoğunlukla meyve ve sebze konserveleri, püre ve konsantreleri, meyve suları, reçel ve turşu
başta olmak üzere 100 farklı ürün çeşidi bulunmaktadır. Ürünleri "JALA", "BAGhDAN", ve
"AYJAN" markaları altında satılmaktadır. 2006 yılında ISO 9001 5 10 (2006: 2000). HAJJP,
ISO 14001 ve 2007 yılında da Kosher ve UKAS 2004 belgeleri almıştır. Ürünleri Belarus,
Yunanistan, Almanya, Rusya, Ukrayna ve diğer ülkelere pazarlanmaktadır. Üretici eğitimleri
de yapmaktadır. JALA markalı farklı meyve türlerinin suları organik olarak üretilmekte ve
pazarlanmaktadır.
- GABALA Sert Kabuklu Ürünler İşleme Tesisi
2005 yılında sert kabuklu bölgesi olan Gabala’da faaliyete geçmiştir. HACCP uygulaması
olan işletmede Azerbeycan’da üretilen fındıklar işlenerek Almanya, İtalya, İspanya ve diğer
Avrupa ülkelerine ihraç edilmektedir. Organik fındık üretim ve ticareti yapmaktadır.
JALIAR
Organik gül suyu, gül yağı gibi aromatik ürünler üretimi ve ticareti yapmaktadır.
Gürcistan’dan kontrol-sertifikasyon hizmeti almaktadır.
Organik Tarım Eğitimi ile İlgili Kuruluşlar
GABA: Gence
Kurulduğu 2000 yılından beri 2000 üreticiye organik tarım yöntemleri konusunda eğitim
verilmiştir.
Agro Informasiya Merkezi (AIM): Bakü
Organik tarım konusunda eğitimler yapılmaktadır. Ayrıca üreticilere yönelik olarak ‘Servet’
isimli bir dergi çıkarılmakta, web sitesi üzerinden üreticilerin doğrudan ürünlerini pazarlama
imkanı sunulmaktadır.
AZEKOSERT
Azerbeycan’da kurulan tek kontrol ve sertifikasyon organı AZEKOSERT
(www.azekosert.com) organik tarımda kontrol, sertifikasyon, organik standartların
yorumlanması ve ISO Guide 65 konusunda eğitim yapmaktadır.
Tarım Bakanlığı Azerbeycan Dövlet Aqrar (Ziraat) Universitesi- Gence
Tarım Bakanlığına bağlı olan Tarım Üniversitesinde Toprak Verimliliği Fakültesi altında
2007 yılından itibaren Organik Tarım Bölümü açılmıştır ve lisans eğitimi vermektedir. Ancak
altyapı açısından yetersiz olduğu ve eğitimin genelde düzeyinin ileri olmadığı yönünde
görüşler vardır.
Hukuki Altyapı
Azerbeycan’da organik tarım (ekoloji temiz kend tesarrüfatı) ve uygulamalarına ait 2008
yılında çıkarılan kanunla birlikte hukuki alanda önemli adımlar atılmıştır. Organik tarımla
doğrudan veya dolaylı olarak ilişkili kanun, ferman ve serencamlar yayınlanmış olup taslak
halindeki bazı projeler de mevcuttur. Yasal mevzuata www.e-qanun.az adresinden erişilebilir.
Bunlardan bazıları aşağıda sunulmuştur:
1. Bakı şəhəri, 13 iyun 2008-ci il, № 650-IIIQ; Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı haqqında
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNU
2. Bakı şəhəri, 25 avqust 2008-ci il; № 818: "Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı haqqında"
Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə AZƏRBAYCAN
RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN FƏRMANI
3. 2009-cu il 8 yanvar , tarixli 5 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmişdir : "Ekoloji təmiz kənd
təsərrüfatı haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə bağlı bəzi normativ
hüquqi aktların təsdiq edilməsi barədə AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ
NAZİRLƏR KABİNETİ QƏRARI
4. Bakı şəhəri, 24 may 2010-cu il № 267: “Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı haqqında”
Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiqi ilə bağlı əlavə tədbirlər barədə
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN FƏRMANI
5. Bakı şəhəri, 30 avqust 2010-cu il; № 159: "Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının elmi
təminatının həyata keçirilməsi Qaydaları"nın təsdiq edilməsi barədə AZƏRBAYCAN
RESPUBLİKASI NAZİRLƏR KABİNETİNİN QƏRARI
6. Bakı şəhəri, 13 dekabr 2011-ci il 273-IVQ “Medeni bitkilerin genetik ehtiyatlarının
mühafazı ve semereli istifadesi” haqqında QANUN
7. Bakı şəhəri, 2006-cı il 24 mart tarixli 1368 nömralli “Azerbeycan Respublikasında
bioloji müxtelifliyinin qorunması ve davamlı istifadesine dair Milli Strategiya ve
Faaliyet Planı” SERENCAM
8. Bakı şəhəri, 11 mart 1997-ci il 257-IQ “Tohumçuluk haqqında” Azerbeycan
Respublikasının Qanunu
9. Azerbeycan Respublikasında “Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı ve erzaq mahsulleri
istehsalinin teşkili ve inkişafına dair STRATEJİ PLAN 2010-2015” 2009 Dekabr tarihli
Taslak Projesi
10. Genetik modifikasıya olunmuş orqanizmalar haqqında Kanun Taslağı
Laboratuvar ve Diğer Fiziki Altyapı
Yapılan değerlendirmelerde Azerbeycan’da laboratuar altyapısının toprak-yaprak analizleri ve
organik tarım ürünlerinin bulaşanlar (pestisit, ağır metal, mikotoksinler vb.) yönüyle
incelenmesi açısından yetersiz olduğu görülmüştür. TIKA projeleri çerçevesinde Azerbeycan
Bitki Sağlığı ve Karantina Laboratuvarlarına santrifüj etüv, inkübatör, mikroskop; Kimya
Santralleri Modernizasyonu çerçevesinde toprak fiziksel ve makro element içeriğinin
analizlerine yönelik laboratuar altyapısı kurulduğu görülmüştür. Yapılan değerlendirmede
ulaşılan bilgiler çerçevesinde birçok laboratuarda toprak bünye ve makro element tayinleri
yapılırken organik üretime yönelik öneri yapma ve mikro element analizleri açısından
eksiklikler bulunmaktadır.
Azerbeycan Gümrük Teşkilatında mevcut laboratuarda (www.customs.gov.az) ise kimyasal
kökenli sera gazları emisyonları, radyoaktivite testleri, narkotik ve psikotrop ilaçların analizi
yapılmaktadır. Gıda maddelerine ilişkin standartlara uygunluk ve orijin analizi yapılırken
pestisit tayini yapılmamaktadır.
Ekonomik Kalkınma Bakanlığı’na bağlı Khyrdalan’daki Gıda Analizleri Merkez Laboratuarı,
yapılan incelemelerde laboratuar personelinin söz konusu analizler konusunda bilgili olduğu,
alt yapı olarak birçok analizleri yapabilecek alet ve ekipmana sahip olduğu görülmüştür.
Laboratuarın DDT ile HCH α, β ve γ izomerleri analizleri için akreditasyonunun tamamlama
aşamasında olduğu görülmüştür. Laboratuar alt yapı ve uzman kapasitesi yönleriyle yeterli
olmakla birlikte az sayıdaki aktif madde analizi yapılmaktadır. Akredistasyon çalışmaları
mevcut analizler için tamamlanma aşamasındadır. Organik üretimin gelişmesine bağlı olarak
pestisit analizlerinin aktif madde yönünden genişletilmesi ve raporlama limitlerinin de
olabildiğince 0.01 mg.kg-1 düzeyine çekilerek akredite olması önerilir.
Lokbatan (Abşeron)’da Ekonomik Kalkınma Bakanlığı ve Standardizasyon, Metroloji ve
Patent Devlet Komitesi’nin ortak girişimi olarak AB desteği ile yeni bir analiz laboratuarı da
kurulmaktadır.
Yaş meyve-sebze üretim ve ihracatının geliştirilmesine yönelik olarak devlet desteği ile GubaKaçmaz dolaylarında birçok soğuk depo yapılmıştır. Ancak soğuk zincirin etkin olarak
işlenmesi için yeni destek ve çalışmalara ihtiyaç vardır. Gıda sanayinde ise depolama ve
işleme altyapısının önemli düzeyde iyileştirilmesi ve geliştirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır.
Azerbeycan, organik tarımda da kullanım alanı bulan bakır ve dolomit madenleri açısından
zengindir. Organik tarımda girdi olarak geliştirilip ihracat olanağı yaratılabilir. Organik
tarımda sınırlı olmakla birlikte çinko da özellikle tarımda kullanılabilir.
Üretim ve Pazar
IFOAM’ın 2012 yılında yayınladığı 2010 yılı verilerine göre Azerbeycan’da 21 347 ha alanda
288 üretici tarafından organik üretim yapılmaktadır. Sertifikalı alan, Azerbeycan’ın tarım
alanı içindeki payı % 0.45, Pazar değerinin ise 3 milyon Euro olduğu belirtilmektedir (Willer
and Kircher, 2012).
İç Pazar
Azerbeycan’da iç pazarda henüz organik ürünlere yönelik bir gelişmeden söz etmek mümkün
değildir. Ancak organik bebek mamalarının, konserve gıdaların (domates, makarna,
zeytinyağı, baklagiller vb.) ithal edildiği ve marketlerde satıldığı görülmektedir (Şekil 13).
Bu ürünler arasında İtalya’dan makarna çeşitleri, Yunanistan’dan zeytinyağı, HİPP marka
bebek ve çocuk mamaları, ZARA’da organik pamuktan yapılmış T-shirtler, Bulgaristan ve
Estonya’dan konserve ve kuru paketli gıdalar sayılabilir. Fiyat açısından benzerleri arasında
organik ürünlerin değişmekle birlikte % 20-50 arasında daha yüksek fiyatla satıldığı
görülmüştür. Azerbeycan’da ayrıca Jala tarafından üretilen organik sertifikalı meyve suları da
süpermarketlerde satışta bulunmaktadır. Tüm bu ürünler organik sertifikalı olmalarına rağmen
tüketicilerin söz konusu ürünleri organik olarak konvansiyonele göre farkını algılayıp satın
aldığı düşünülmemektedir. Organik ürünlerin, farklı süpermarketlerin (VIP market, Rahat
Market, Bam market ve diğerleri) raflarında aynı ürünün konvansiyoneli ile birlikte satıldığı
ve tüketiciyi yönlendirici herhangi bir işaret veya bilgi olmadığı gözlenmiştir.
Özellikle 2010 yılının ‘Organik Yıl’ ilan edilerek özellikle yeşillendirme çalışmalarının,
ekoloji bilincinin geliştirilmesine yönelik faaliyetlerin toplumun sınırlı bir kesiminde de olsa
çevre-geri dönüşüm gibi konularda farkındalık yaratıldığı belirtilebilir. Ayrıca paralel
faaliyetlerle Bakü’de farklı nitelikteki atıkların ayrı toplandığı ve geri dönüşümünün
sağlandığı ‘Temiz Şehir’ projesi kapsamındaki çalışmalar, organik ürün pazarı ile entegre
edilebilir. Bakü’de belirli bir tüketici segmentinin organik ürün talebinin olabileceği ve
konvansiyonel ürünlere göre daha yüksek fiyat ile pazara sunulan organik ürünleri satın
alabileceği belirtilmektedir.
Şekil 13. Bakü’de süpermarket ve mağazalarda belirlenen bazı organik ürünler
(orijinal)
Dış Pazar
Azerbeycan, organik ürünler için en önemli ve geniş fuar olan Almanya Nürnberg’de her yıl
şubat ayında düzenlenen ‘Biofach’ fuarına 2010 yılından başlayarak GIZ ve Swiss Promotion
projelerince sağlanan desteklerle katılmaktadır. 2012 yılındaki ‘Güney Kafkasya’ standında
Azerbeycan 4 firma ile Gürcistan ve Ermenistan ile birlikte katılmıştır. Bu firmalar, organik
mikrobiyolojik gübre üreten Agribioekotex Ltd. (Bakü), kontrol-sertifikasyon hizmeti veren
Azekosert LLC (Ganja), sivil toplum kuruluşu olan Ganja Business Association (GABA) ve
gül yağı ve diğer gül ürünleri üreticisi Jaliar (Bakü) dir. Sunulan ürünler arasında bio gübre,
gül yağı, tabiattan ‘Wild and Fair’ olarak toplanan tıbbi-aromatik bitkiler yer almıştır (Şekil
14 ve 15). ‘Jala’ markası altında meyve suyu üreticisi olan Azersun ise bağımsız olarak kendi
standını açmıştır. AZPROMO ise yapılan görüşmelerde AZGRANAT tarafından organik nar
suyu ve ürünleri, GABALA (GILAN Holding) tarafından organik fındık, JALIAR tarafından
da organik gül suyu ve yağı, JALA (GILAN Holding) tarafından da organik meyve suyu
ihracatı yapıldığı belirtilmiştir. Azerbeycan (Bakü) de görüşülen AZERSUN ise sınırlı olan
‘organik nar’ üretimini başarı ile tamamladıkları halde pazarlayamadıklarını bildirmektedir.
Şekil 14. Biofach’ta (15-18 Şubat 2012, Nürnberg Almanya) Azerbeycan katılımı
Şekil 15. Biofach’ta (15-18 Şubat 2012, Nürnberg Almanya) Azerbeycan katılımı ve
FairWild ile ilgili banner
SWOT (GÜÇLÜ, ZAYIF YÖNLER, FIRSATLAR VE TEHDİTLER)
ANALİZİ
Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA) ile Azerbeycan Ekonomik
Kalkınma Bakanlığı Ekonomik Reformlar ve Bilimsel Araştırmalar Enstitüsü tarafından
yürütülen ‘Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin
Öğrenilmesi ve Kurumlar arası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi’ kapsamında 13 Mart 2012
günü Ekonomik Reformlar ve Bilimsel Araştırmalar Enstitüsü toplantı salonunda SWOT
analizini gerçekleştirmek üzere geniş katılımlı bir toplantı öngörülmüştür. Bu amaçla,
Azerbeycan Tarım Bakanlığı, Çevre ve Doğal Kaynaklar Bakanlığı, Ekonomik Kalkınma
Bakanlığı, Standardizasyon, Metroloji ve Patent Devlet Komitesi, Bakü Business Center, İlmi
Tatbitak Enstitüleri gibi kamu kuruluşlarının organik tarımla ilgili olabilecek tüm birimleri,
Agribiotex, GILAN, Jaliar, Azelsun ve GABA gibi özel sektör, TIKA, Türkiye Büyükelçiliği,
Anadolu Ajansı, FAO, GIZ gibi uluslar arası kuruluşlar, AZPROMO, yazılı ve görsel medya
temsilcilerinin bulunduğu 90 kişilik bir davetli listesi oluşturulmuş ve resmi davet yapılmıştır.
13 Mart 2012 deki paydaş toplantısına Bakü, Gence ve diğer şehirlerden farklı kurumları
temsil eden 55 kişi katılmıştır (Şekil 16). Katılım listesi Ekonomik Reformlar ve Bilimsel
Araştırmalar Enstitüsü’nde bulunmaktadır.
Toplantı, Ekonomik Reformlar ve Bilimsel Araştırmalar Enstitüsü müdürü sayın Vilayet
Valiyev tarafından açıldıktan sonra Türkiye Büyükelçiliği Kalkınma Müşaviri sayın Ferruh
Tığlı katılımcılara konunun önemini vurgulayan, TİKA uzmanı sayın Sibel Güneği Yetkin ise
TİKA ve faaliyetleri hakkında birer konuşma yapmıştır.
Katılımcıların birçoğunun organik tarım konusunda yeterli bilgi sahibi olmamaları nedeniyle
Proje uzmanı Prof. Dr. Uygun Aksoy ‘Dünya’da ve Türkiye’de Organik Tarım’, Doç. Dr.
Hezi Eynalov is ‘Organik Tarımın Azerbeycan’daki Mevcut Durumu ve Kırsal Kalkınma
Açısından Önemi’, Dr. Gülay Beşirli ise ‘Türkiye’de Organik tarımın Gelişimi’ konularında
açıklayıcı kısa sunumlar yapmıştır.
SWOT analizi için tüm katılımcılar, uygulanacak format konusunda Azerice metin üzerinden
bilgilendirildikten sonra Azerbeycan’da organik tarımın gelişmesi açısından ‘Güçlü Yönler’,
‘Zayıf Yönler’, ‘Fırsatlar’ ve ‘Tehditler’in neler olabileceği konusundaki görüşlerini ayrı ayrı
kağıtlara yazmış, her turun ardından dağıtılan kağıtlar toplanarak ortak olan görüşler bir araya
getirilmiş, çoğu katılımcı tarafından belirtilen konular öncelikli olarak kaydedilmiştir.
Katılımcılardan güçlü ve zayıf yönleri irdelerken üretim, işleme, gıda dışı sektörlerle
entegrasyon, yetişmiş insan gücü, iç ve dış pazar, kurumlar arası işbirliği ve yasal
düzenlemeler ve diğer açılardan geniş biçimde ele almaları önerilmiştir.
Güçlü Yönler
Organik tarımla ilgili yasal düzenlemelerin ve kanunun çıkmış
olması,
Azerbeycan’da eski ve tarihi bir tarım kültürü bulunması,
Azerbeycan’da mevcut iklimsel ve agroekolojik çeşitlilik ve ürün
desenin geniş olması,
Bölgesel agro-ekolojik özelliklere uyum sağlamış türlerin
yetiştiriciliğinin yapılması,
Bitkisel üretimde geleneksel üretimin varlığı, bu nedenle hayvansal
üretime göre organik tarım potansiyeli daha güçlüdür. Bu açıdan
bitkisel ürünlerin çeşitliliği ön plandadır. Azerbeycan’ın kuzeyinde
sert ve yumuşak çekirdekli meyve türleri, güneyde turunçgil
meyveleri, kuzey-batıda ise ceviz ve fındık yetiştiriciliği gerek iklim
gerekse yetiştiricilik deneyimi açısından önde gelen ürünlerdir.
Su kaynaklarının mevcudiyeti,
Doğadan toplama açısından floradaki zengin çeşitlilik,
Organik hayvancılık için otlakların mevcudiyeti,
Eğitim düzeyinin ülke genelinde yüksek olması,
Çiftçi ve teknik elemanların deneyimleri,
Organik tarım konusunda çalışmalar yapan bilgili ve dünya ile
işbirliği yapan gönüllü kuruluşların oluşu,
Temel tarım bilimleri konusunda deneyimli ekiplerin ve bilginin
olması,
Gıda işleme sanayinin mevcut ve altyapısının güçlü olması,
Pamuk üretimi ve dokuma deneyimi
İşlemeye yönelik devlet desteklerinin bulunması,
Yatırım desteklerinin verilmesi,
Enerji maliyetlerinin düşük olması,
Üreticilerin toprak vergisi dışında bütün vergilerden muaf olması,
Pazar talebinin olması, özellikle Rusya ve AB’nin bu yönde
taleplerinin yüksek olması,
Turizm sektörünün giderek güçlenmesi, mutfak sanatlarının
gelişmiş olması ve organik tarımla entegre edilebilmesi,
Pamuk yanında ipek ve yüne yönelik tekstil sanayinin gelişmesi,
İşgücü varlığı,
Zayıf Yönler
Tarımın bütününü kapsayan stratejinin ve eylem planının
bulunmaması,
Tarım sektörünün güçlü olmaması,
Devletin öncelikleri arasında olmaması,
Makro ekonomik risklerin yüksek olması,
Azerbeycan parasının (AZN/Manat) yüksek olması,
Enflasyon oranının yüksek olması,
Mükemmel ve AB’ye yakın bir yasanın 2008 den beri bulunmasına
rağmen uygulamasının olmayışı,
Hukuksal altyapıda yetki ve uygulama açısından boşlukların olması,
Devlet kurumları arasındaki işbirliğinin zayıf olması,
Devlet kurumlarının sivil toplumla diyalogunun zayıf olması,
Akreditasyon yapacak (TURKAK, DAP, UKAS benzeri) uluslar
arası tanınırlığı olan ulusal bir kurumun bulunmaması,
Organik tarımda müteşebbis ve çiftçilere yönelik devlet
desteklerinin olmayışı,
Tekelci eğilimlerin bulunması,
Azerbeycan’lı müteşebbislerin az olması,
Karşılaştırmalı önceliklerin bulunmaması,
Tarım işletmelerinin genelde küçük olması,
Tarım topraklarının büyük kısmının tahıl üretimine ayrılması,
Toprak tuzluluğu ve çoraklaşmanın yaygın olması (> % 60),
Toprak verimliliği ve bulaşanlar açısından laboratuvar altyapısının
yetersiz oluşu,
Tarıma dayalı sanayinin altyapısının eski olması,
Gıda sanayi kapasitesinin yetersizliği,
Pazar araştırmalarının bulunmaması,
Gerek tarımsal üretim ve işleme gerekse organik tarıma yönelik veri
toplama işlemlerinin yetersiz olması,
Teknik elemanların organik tarım konusundaki bilgilerinin
yetersizliği,
Teknik elemanların konu bazındaki bilgi eksiklikleri örneğin üzüm,
Teknik eleman eğitimi açısından kurumlar arasında işbirliğinin
yetersizliği,
Üreticilerin bilgi eksikliği,
Üretici eğitimi yapacak kurumların eksikliği,
Üretici örgütlenmesinin olmaması,
Organik tarıma özel eğitim materyallerinin olmaması, hazırlanan
eğitim materyallerinin genelde belirli bir proje kapsamında
hazırlanması ve güncellenmemesi,
Danışmanlık verecek kişi/kurumların olmaması,
Üzüm ve elma başta olmak üzere özellikle meyve üreticilerinin
yoğun tarım ilacı kullanma alışkanlıkları,
Organik hayvansal üretimde izin verilen girdilerin bulunmaması,
Organik üretimde kullanılabilecek bitkisel preparat ve toprak
düzenleyiciler gibi girdilerin bulunmayışı,
Pazara hazırlama aşamasında özellikle paketleme, depolama ve
taşıma altyapısının yetersiz olması, mevcut olanların da pahalı
hizmet vermesi,
Pazar standartlarının bulunmaması, bu konuda bilgi eksikliği ve
standart ürün bulunmaması,
Tüm zincir boyunca denetimin yetersizliği,
Yerel markaların olmaması,
İşletmelerin küçük olması,
Üretim-tüketim zincirinin zayıflığı,
Organik ürünlere yönelik özel pazar olanaklarının bulunmaması,
Kafe, restoran gibi topluma açık alanlarda organik ürün
bulunmaması,
Tüketicilerin sağlıklı beslenme ve organik tarım konularında
yeterince bilgi sahibi olmaması ve talebin yetersizliği,
Organik tarımın entegre edilebileceği turizm, kozmetik bitkisel
ilaçlar gibi sektörlerin yetersiz oluşu,
Medyanın ilgisinin yetersiz olması,
Fırsatlar
Azerbeycan’ın coğrafi konumunun batı ve doğudaki pazarlara
erişim olanakları,
Yatırım ortamının potansiyel yatırımcılar açısından cazip hale
getirecek teknik ve hukuki birçok düzenlemenin yapılmıs olması,
Dış yatırımcıların istekli olması,
Devlet Başkanının konuşmalarında ‘Organik Tarım’ vurgusu
yapması,
Tarımın Devlet Programı ile tarafından teşvik edilmesi,
Tarımsal üretim, organik tarım ve gıda güvenliği (kapasite
geliştirme ve altyapı) konusunda uluslar arası destekli projelerin
mevcudiyeti,
Güçlü yerel şirketlerin varlığı,
Dünya genelinde talebin arza göre daha fazla olması,
Organik tarım, çevre koruma, kalite ve gıda güvenliği konusunda
yasal mevzuatın olması veya geliştirilmekte olması,
Organik tarım dışında GLOBALGAP, Helal, Koşer ve benzeri
sertifikasyona sahip üretimin yapılıyor olması,
Organik tarım açısından görevlerin tanımlanmış olması nedeni ile
kurumlar arası işbirliğinin teşvik edilebilmesi,
Kamu kurumlarının sivil toplum ve uluslar arası kuruluşlarla
işbirliğinin başlamış olması,
Bölgesel kalkınmada agro-ekolojik özelliklere uyum sağlamış
türlerin organik tarıma geçişte kolaylık sağlaması örneğin
Göyçay’da nar, Guba’da elma, Gedebey’de patates, Lenkeren’de
turunçgiller…
Bölgesel ürünlerin üretim bölgesinde işlenerek dayanıklı gıda
maddesi haline dönüştürülmesi (örneğin meyve suları, konserve vb.)
Hayvansal üretimin artış eğilimde olması,
Tahıl üretilen alanlarda baklagil ile ekim nöbeti yapılarak
monokültürden vazgeçilmesi ve toprak verimliliğinin doğal olarak
sağlanabilmesi,
Azerbeycan’da bitkisel üretim yanında hayvansal üretimde meraya
dayalı ekstansif üretimin organik tarıma geçişte kolaylık sağlaması,
Balıkçılık açısından tatlı ve tuzluda organik tarım açısından
potansiyelin yüksek olması,
Azerbeycan’da yaş, kuru ve işlenmiş gıda maddeleri tüketiminin
artma eğiliminde olması,
Ana ihraç pazarı olan Rusya’da organik ürün talebinin artması,
Birçok ülke ile yapılan anlaşmaların gümrük işlemlerinde ve
vergilerde kolaylık sağlaması,
İç pazarda sertifikalı yerli ve ithal organik ürünlere rastlanması,
Kozmetik ürünlere olan iç talebin yüksekliği,
Turizmin özellikle orman ve tarım bölgelerinde teşvik edilmesi,
Tehditler
Gelişmiş ülkelerde tüketicilerin organik özellik yanında kalite
beklentilerinin hızla çeşitlenmesi,
Tarımın diğer sektörlere göre rekabet gücünü yitirmesi,
Desteklemelerin yoğun olduğu buğday (tahıl) üretiminin
monokültür olarak yapılması ve tarım alanlarının % 65 ini
kaplaması,
Teknoloji ve inovasyonun zayıf olması,
Tarım-gıda sanayinin gelişememesi veya rekabet gücünün azalması,
İlgili alanlara yapılacak yatırımların azalması,
Birçok ülkede organik tarımın daha ileri ve desteklenmekte olması,
Doğal afetler özellikle kuraklığın tarımsal üretimi olumsuz
etkilemesi,
Toprak ve su kirliliğinin organik üretimi sınırlaması,
Tarım-gıda ürünlerinin pazara hazırlanmasında bilgi ve deneyim
eksikliği, hasat sonrası süreçte yüksek kayıp oranları,
İşgücü varlığı ve organik tarımın daha fazla işgücüne ihtiyaç
duyması nedeniyle istihdam olanaklarını arttırması,
Küçük işletmelerin birlikte çalışma eğilimlerinin zayıf olması,
Büyük şehirlere göç nedeniyle kırsal nüfusun azalması,
İşgücü maliyetlerinin artması, yabancı işçi akını,
Yabancı sermayenin gelerek Azerbeycan’da sadece hammadde
üretimi yapması, yaratılan katma değerin düşük kalması,
Organik üretimin ithal girdilere dayalı olarak gelişmesi,
Komşu ülkelerde benzer ürünlerde organik üretimin hızla artması,
Organik ürün talebinin belirlenememesi,
Talep edilen ürün, zaman, fiyat aralığı vb. Pazar bilgilerinin
üreticiye aktarılamaması,
Organik ürünlere yönelik iç pazarın ithal ürünlerle gelişmesi,
İç ve dış pazara yönelik denetim sisteminin üretimle eş zamanlı
olarak kurulup geliştirilememesi,
Denetimlerdeki yetersizliklerin iç pazarda tüketici güvenini
sarsması,
Denetimlerdeki yetersizliklerin dış pazarda ülke imajını bozması,
Toplumun bilinçlendirme çalışmalarına rağmen organik ürün
talebinin iç pazarda yaratılamaması,
Tarım eğitiminin güçlü olmaması,
Bilim insanları arasında gençlerin sayısının az olması sonucu
mevcut bilginin gelecek kuşaklara aktarılamaması,
Rekabet yetersizliğinin tekelleşmeye yol açması,
Şekil 16. SWOT analizinden bazı görüntüler
SONUÇLAR
Azerbeycan’da Ekonomik Kalkınma Bakanlığı tarafından ‘Organik Tarım ve Gıda Ürünleri
Üretiminin Gerçekleştirilmesi ve Geliştirilmesine dair proje, Strateji Plan 2010-2015’
çerçevesinde 2009 Aralık ayında ve TIKA tarafından yürütülen ‘Azerbeycan’da Organik
Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi ve Kurumlar arası
İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi’nin 3. aşamasında uzmanlar Gıda Tarım ve Hayvancılık
Bakanlığı uzmanları sayın Fatma Mamak ve Suat Parıldar tarafından 2011 yılında yapılmış
genel bazı konulara vurgu yapan iki SWOT analizi bulunmaktadır.
‘Azerbeycan’da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye Tecrübesinin Öğrenilmesi
ve Kurumlar arası İşbirliğinin Geliştirilmesi Projesi’nin 4. Aşaması olarak öngörülen SWOT
analizine yönelik Yuvarlak Masa toplantısı13 Mart 2012 tarihinde yapılmıştır. Toplantı
sadece SWOT yönüyle değil, geniş katılımlı olmasıyla Projenin hedeflerinden biri olan
organik tarım paydaşları olan kurumlararası işbirliğinin geliştirilmesi ve kurumların organik
tarıma yönelik ilgilerinin arttırılması açısından da önemli bir adım olmuştur (Ek 1). Proje
kapsamında düzenlenecek olan ‘Kapanış Toplantısı’ başlayan bu işbirliğinin pekiştirilmesi ve
ileri götürülmesi açısından büyük önem taşımaktadır.
Azerbeycan doğal kaynaklar açısından zengin, coğrafi açıdan uygun konumda, ekolojik
farklılıklar nedeniyle tarım potansiyeli yüksek bir ülkedir. Ancak tarımın genelinde mevcut
olan strateji eksikliği, desteklemelerin izlenmemesi, altyapı ve kapasite yetersizliği gibi
sorunların organik tarımın gelişmesini de etkilemesi kaçınılmazdır.
Azerbeycan’da tarım, özellikle gıda güvencesi açısından öncelikli olarak ele alınmakla
birlikte iş olanaklarının artırılması ve ticaret açılarından da önemli görülmektedir. 2008-2015
arasındaki tarıma ilişkin devlet programı, sulama altyapısının iyileştirilmesi, gıda işleme
tesislerinin yenilenmesi, yayım teşkilatının gözden geçirilmesi gibi birçok konuyu
kapsamaktadır. Bölgesel kalkınmada da bölgelerdeki tarım ve turizm gibi petrol dışı alandaki
potansiyelin değerlendirilerek yaşam düzeylerinin arttırılması ve böylece Bakü’ye göçün
azaltılması öngörülmektedir (Anonim, 2010).
Azerbeycan’da organik tarımda kapasitenin gelişmesi ve organik üretimin hız kazanması,
halen tarımda yaşanan bazı sorunlar için de çözüm oluşturabilecek ve gerek ülkesel gerekse
bölgesel kalkınmaya katkı sağlayacaktır. Bunlar arasında en önemlilerini aşağıdaki gibi
sıralamak mümkündür:
Organik tarım, agroekosistemde bozulan ekolojik dengenin bilinçli üretimle (örneğin
sentetik gübreler yerine ekim nöbeti, yeşil gübreleme, tarım ilaçları yerine biyolojik
mücadele uygulamaları) yeniden tesisini sağlar. İşletme içi girdi kullanımı ile girdiler
açısından dışa (işletme dışı) bağımlılığı azaltır. Özellikle çoraklaşmanın ve
tuzlanmanın olduğu alanlarda uygun ekim nöbeti, organik maddenin arttırılması,
bilinçli sulama ile toprak verimliliğinin arttırılması sağlanabilir. Organik üretim,
toprak ve su kirliliğinin kontrol edildiği çevre sorunlarının kontrolünde etkin rol
oynar. Azerbeycan’ın sahip olduğu genetik çeşitlilik organik üretimde katma değerle
pazara sunulabilir.
Azerbeycan’da bitkisel ve hayvansal üretimde büyük potansiyel bulunmakta ve son
yıllarda ise her 2 alanda da gelişmeler izlenmektedir. Organik tarım, hayvansalAksoy ve Beşirli, 2012
bitkisel üretimin birlikte gelişimine olanak tanır. Tarımda buna yönelik bir strateji
mevcut değildir ancak bu yönde yapılacak planlama ile dengeli bir gelişme
sağlanabilir, maliyetler düşürülebilir ve dışa bağımlılık azaltılabilir.
Organik ürünler, özel bir pazara ve tüketici grubuna sahip olup ürünlerin pazarda
katma değerle satılması mümkün olmaktadır. Yaratılan katma değer ve yaşanabilir
ortamlar, kırsal nüfusun kendi bölgesinde kalmasında önemli etki yaratacaktır.
Azerbeycan’ın, dünya pazarında büyük miktarlarda üretim yapma potansiyeli olan
ülkelerle rekabet şansının düşük olması nedeni ile az miktarda ancak yüksek değere
sahip organik ürünlerle rekabet şansı yakalayabilir. Bu açıdan pamuk, ipek ve yüne
dayalı tekstil sanayi de benzer planlama ile pazarda belirli bir boşluğu doldurabilir.
Xaçmaz’da yapılması planlanan organik demonstrasyon parselinin hayata geçirilerek
üreticilerin uygulamalı eğitiminde kullanılması hızlı gelişimde etkili olacaktır. Bu
konuda öneriler Ek 2 de sunulmuştur.
Devlet Programı, tarımın ve tarıma dayalı gıda isleme sektörünün gelişimine, gıda
güvenliğine özel önem vermekte ve yatırımcıları tarım-gıda alanında yatırıma teşvik
etmektedir. Organik ürünlere öncelik verilmesi bir yandan güvenli, izlenebilir gıda
üretimini öte yandan da temiz çevreyi sağlayacaktır.
ÖNERİLER
Azerbeycan önemli potansiyele sahiptir ancak bu potansiyelin harekete geçirilerek organik
tarımın hızla ve doğru gelişebilmesi için SWOT analizine dayalı olarak kısa ve orta vadede
yapılması gereken faaliyetler oldukça ayrıntılı biçimde öneri olarak aşağıda belirtilmiştir:
Acil Kısa Dönem Faaliyetleri (2012-2015)
1. Organik Tarımda Görevlendirilen Kurumlararası (Ekonomik Kalkınma, tarım, Sağlık,
Çevre ve Doğal Kaynaklar Bakanlığı, Standartlar, Metroloji ve Patent Devlet
Komitesi) İşbirliğinin Geliştirilmesi
a. Toplantıların yapılarak görev tanımlarının gözden geçirilmesi, boşlukların
analiz edilmesi,
b. Görev tanımlarının yapılarak sorumlu bakanlık, alt birim vb. tanımlanması
c. İhtiyaç analizinin yapılması,
d. İhtiyaçlara göre yıllık çalışma planının hazırlanması
2. Kurumsal Altyapının Güçlendirilmesi
a. Kapasite Geliştirme/Eğitim/Bilinçlendirme
i. Organik tarımda görev tanımlanmış tüm Bakanlık ve SMP Devlet
Komitesinde çalışanlara dönük eğitimler yapılmalıdır,
ii. Kanun, ferman, serencam hazırlığında görev alan uzmanların mutlaka
organik tarımda geçerli yasal düzenlemeler konusunda bilgilerinin
güncellenmesi,
iii. Tarımsal yayım konusunda aktif görev alan uzmanlar Guba-Xaçmaz,
Ganja, Gabala, Lenkeren gibi bölgeler öncelikli olmak üzere organik
tarım teknikleri konusunda uygulamalı olarak eğitilmelidir.
iv. Tüketiciler pazarda mevcut organik ürünler ve faydaları konusunda
bilinçlendirilmelidir, TV nin bu açıdan en etkin yol olduğu
belirtilmektedir.
3.
4.
5.
6.
7.
b. Altyapı geliştirme
i. Ekonomik Kalkınma Bakanlığı’na bağlı laboratuarın pestisit analizlerini
geniş bir spektrumda yapabilecek şekilde güçlendirilmesi. AB destekli
yeni yapılmakta olan laboratuar da bu açıdan öncelikle ele alınabilir.
ii. Toprak-yaprak ve su analizlerine yönelik olarak özellikle mikroelement
ve ağır metal analizlerinin hızla ve olabildiğince düşük analiz maliyeti
ile yapılabileceği hale getirilmesi. Bu açıdan Devlet Aqrar
Üniversitesinde analiz sonuçlarına göre organik tarım açısından öneri
yapabilecek uzmanlar olması nedeni ile öncelik verilmelidir. öneriler
yapabilecek
Strateji ve Eylem Planı Taslak Hazırlığı
a. Organik tarıma ilişkin strateji sadece ihracata dönük olmamalı, mutlaka iç
pazarın yerli üretimle bağlantılı gelişimi de hedeflenmelidir,
b. Organik tarımda destekler konusu ayrıntılı olarak kime, nerede, nasıl, süreç vb.
biçimde incelenerek gelişmelerin doğru olması temin edilmelidir,
c. Azerbeycan’da Tarım Stratejisi, Bölgesel Kalkınma ve Üzüm Yetiştiriciliğinin
teşviki gibi yürütülen programlarla uyumlu olmalıdır, bu programlarda mutlaka
organik üretimin katma değer yaratacak biçimde yer alması sağlanmalıdır,
d. Hazırlıkların yerel uzmanlarca ve gerek devlet gerekse özel sektör ve sivil
toplum örgütlerince birlikte hazırlanması önerilir,
Yasal Düzenlemeler
a. Devlet kurumlarının görev tanımları yasal olarak belirginleştirilmelidir,
b. Veri toplama konusunda AB ile uyumlu bir kod sistemi, tarım-gıda ürünleri
dışında işlenmiş gıda-dışı ürünler ve iç ve dış pazar (ithalat-ihracat) verisi de
toplayabilen bir sistem geliştirilmelidir,
c. Üretim ve parlamadaki gelişmelere paralel biçimde yasal düzenlemeler
hazırlanmalıdır,
d. Organik tarım destekleri için planlama yapılmalıdır,
e. Organik tarım araştırmaları yerel çözümler ürettiğinden çok disiplinli araştırma
yapabilecek kurumlar belirlenip görevlendirilmelidir,
Akreditasyon için bağımsız ve dünya ölçeğinde tanınırlığı olan Azerbeycan
Akreditasyon Kurumu konusunda çalışmaların başlatılması,
Organik Tarım Dünyasında Azerbeycan’ın tanıtımı ve Pazar geliştirme
a. Azpromo Pazar araştırması gerçekleştirebilir,
b. Biofach ve diğer fuarlara ülke katılımı sağlanmalı,
c. Belirli Bölge ürünleri örneğin Gence veya Göğcay kendi yöre ismi altında
piyasaya sunulmaya başlanabilir,
d. Uluslar arası katılımlı bir organik tarım toplantısı yapılırp önde gelen bazı
uzmanlar/figürler çağrılı konuşmacı olarak davet edilebilir,
Diğer Sektörlerle Entegrasyon
a. Azerbeycan’da turizm teşviki içine acilen Agro-turizm ve agroekoturizm
konseptlerinin yerleştirilerek yerel halkın turizme katkısı sağlanmalı, zaten
kırılgan olan doğal kaynakların (toprak, su ve gen kaynakları) korunarak
sürdürülebilir kullanımı desteklenmelidir. (Bu açıdan öncelikli bölgeler
konusunda SWOT analizinde öneriler yapılmıştır),
b. Halen Şeki Bölgesinde yoğunlaşan ipek dokuma, organik ipeğe dönüştürülerek
halen sadece Çin’den gelen organik ipeğe alternatif olarak dünya piyasalarına
yansıtılması sağlanmalıdır,
c. Pamuk açısından da özellikle niş pazarlara dönük örneğin bebek iç çamaşırı,
bebek ev tekstili vb. yüksek kaliteli ürünlerle ihracat olanağı yakalanabilir,
Orta Dönem (2015-2022)
1. Yukarıdaki öngörülen faaliyetler in izlenmesi ve gelişmelerin ışığı altında
strateji ve eylem planının revize edilmesi,
2. Çok sayıdaki kıuruma verilmiş olan görevlerin oldukça toplanması ve mevcut
kurumlar arasında sürekli işbirliği sağlayacak yapıların kurulması,
3. Azerbeycan Akreditasyon Kurumunun organik tarım kontrol ve sertifikasyon
belgelendirme şirketlerinin EN 45011 e göre akreditasyonu konusunda
çalışmaların başlatılması,
4. Organik tarım araştırmalarının öncelikli bölge ve konularda yürütülerek yerel
çözümlerin geliştirilerek üreticilere aktarılması,
5. Organik tarımda eğitim-yayım sisteminin gözden geçirilerek güncellenerek
etkinleştirilmesi
6. Organik tarıma ilişkin yeni projelerin geliştirilmesi,
7. Organik tarımda girdi olarak kullanılabilecek doğal kaynakların (bakır,
dolomit, bitkisel preparatlar, faydalılar vb.) ticari üretimlerinin yapılarak ürüne
dönüştürülmesi,
8. Üretici desteklerinin çeşitlendirilerek ürün yelpazesinin genişletilmesi,
9. Fuar vb. etkinliklerle Pazar olanaklarının genişletilmesi,
10. Pazarda organik ürün denetim mekanizmalarının başlatılması ve genişletilmesi,
11. Agro-ekoturizm konusunda stratejilerin geliştirilmesi ve desteklenmesi,
12. Organik kozmetik konusunda geniş çaplı projelerin yürütülmesi,
13. Organik ürünlerinde yer alacağı kümeleme çalışmalarının Gence, GubaXaçmaz gibi yörelerde hızla genişletilerek yaygınlaştırılması,
14. IFOAM, FAO veya ISOFAR gibi kuruluşların Azerbeycan’da uluslar arası
faaliyet düzenlemeleri konusunda çalışmaların yapılması
15. Uzun dönemli strateji ve eylem planı taslaklarının hazırlanması,
YARARLANILAN KAYNAKLAR
Anonim, 2008. Azerbeycan Sektör Raporları (Tarım Sektörü), Türkiye Kalkınma Bankası
A.Ş., Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü, Ankara.
Anonim, 2010. Country Development Agenda and Priorities, Azebaijan, Dünya Bankası,
2010
Anonim, 2011a. Azerbaijan in Figures, 2010, AZPROMO, Bakü.
Anonim, 2011b. Doing Business in Azerbaijan, 2010, AZPROMO, Bakü.
İbanov, Kemal, 2012. Ekoloji Problemler Uğurla Hayata Keçirilir, (Gazete makalesi),
Respublika Gazetesi (8 Mart, sa: 6), Bakü, Azerbeycan.
Willer, H. and Kilcher, L. (Eds.) (2012) The World of Organic Agriculture - Statistics and
Emerging Trends 2012, Research Institute of Organic Agriculture (FiBL), Frick, and
International Federation of Organic Agriculture Movements (IFOAM), Bonn
http://www.agribioeko.com (Erişim: 14 Mart 2012)
http://www.azstat.org/statinfo/agriculture/az (Erişim: 9 Mart 2012)
http://www.azstat.org/statinfo/agriculture/az (Erişim: 7 Mart 2012)
http://www.azstat.org/statinfo/consumermarket/az (Erişim 8 Mart 2012)
http://www.azstat.org/region/az (Erişim: 8 Mart 2012)
http://www.azstat.org/In_20/IN_20_.shtml
(Erişim: 7 Mart 2012)
http:// www.econturk.org
http://www.customs.gov.az (Erişim: 14 Mart 2012)
http://www.e-qanun.gov.az (Erişim: 22-24 Şubat 2012)
http://www.ifoam.org (Erişim: 9 Mart 2012)
http://www.news.com.tr (Erişim: 11 Mart 2012)
http://www.vine.az (Erişim: 9 Mart 2012)
http://www. web.worldbank.org/.../COUNTRIES/.../AZERBAIJAN
http://www.bankmonitoring.org/index.php
Ekler
Ek 1
13 Mart 2012 de SWOT Analizi İçin Yapılan Yuvarlak Masa Toplantısı
Davetli Kurum Listesi
- Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi,
-Azərbaycan Respublikasının Səhiyyə Nazirliyi,
-Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi,
-Azərbaycan Respublikasının İqtisadi İnkişaf Nazirliyi,
- Azərbaycan Respublikasının Standartlastirma, Metrologiya ve Patent Kurumu,
- Nəkliyyat Nazirliyi,
- Təhsil Nazirliyi,
- Azərbaycan Meliorasiya və Su Təsərrüfatı ASC,
- Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi,
-Azerbaycan Milli Elimler Akademiyasi
-Kirsal ( Bolgesel) Kalkinma Bolumu,
-Kafkas Universitesi
-Baku Universitesi-Ekologiya ve Torpaqsunasliq Fakultesi
-Agrar Universitesi
-Azekosert,
-Azersun Yetkilileri,
-GABA,
-Azpromo,
-Jaliar,
-FAO
-Turk Isadamlari Birligi,
-Sahipkarlar Konfederasyonu,
EK 2
XACMAZ’DAKİ DEMONSTRAYON PİLOT PARSELİ HAKKINDA
ÖNERİLER
Ekim Nöbeti
Organik tarımda ekim nöbeti, hastalık zararlı yönetimi, yabancı ot yönetimi ve toprağın
sürdürülebilir kullanımı için önemlidir. Oluşturulacak ekim nöbeti programlarında ele alınan
bitki seçimine dikkat edilmelidir. Söz konusu bitkilerin üreticinin yetiştiregeldiği bitki
türlerinden olması programın başarılı yürütülebilmesine katkı sağlamaktadır. Bu programlar
10 Mart 2012 tarihinde Xacmaz tohum üretim istasyonuna yapılan ziyaret sürecinde, üreticiler
ile yapılan görüşmeler doğrultusunda belirlenmiştir.
Ekim nöbeti, her bir yılda farklı ürün üretilmek istenirse aşağıdaki gibi düzenlenebilir:
Çizelge 1. Bölgede yetiştirilen sebze türlerine göre oluşturulan 4 yıllık ekim nöbeti
YILLAR
ÖZELLİKLER
1. YIL
ÜRÜNLER
Domates
2. YIL
3. YIL
Bezelye (Yeşil Nohut)
Hıyar
Lahana (Kelem)
Ispanak
4.YIL
Mısır
Bezelye kısa yetiştirme dönemine sahiptir. Arkasından, yazdan dikim yapılan ve sonbahar ve
erken kış donlarına dayanabilen bir bitki türünün getirilmesi avantajlı olacaktır. Aynı şekilde
3. yıl önerilen hıyar bitkisinin hasadından sonra serin iklim sebze türlerinden olan ıspanak ya
da marul getirilebilir.
Üretim yerinin geniş olması halinde ise her bir parselde ayrı bitki türü olmak üzere ekim
nöbeti aşağıda şekillerde gösterildiği düzen içerisinde düzenlenebilir.
Sonuç ve Öneriler
Tek yıllık ürünlerde yıllık bakım işleri, ekim-dikim zamanı, toprak verimliliği, hastalık,
zararlı ve yabancı otların yönetiminin zamanında yapılması büyük önem taşır. Bu nedenle
seçilecek üreticinin sebze yetiştiriciliğinde deneyimli olması ve organik teknikler açısından da
yönlendirilmesi gerekir.
Sebze üretiminde deneyimli üretici bulunmadığı takdirde Xaçmaz Bölgesinde yeni
başlamakta olan bodur kiraz veya diğer sert çekirdekli meyve türleri sulama olanağı olduğu
belirtildiği için tercih edilebilir. Mümkün olabildiğince Bölgeye uyum sağlamış hastalıklara
dayanıklı tür, çeşit ve anaçların seçilmesi düşünülmelidir. Elma bölgesi olmasına rağmen
zararlı ve hastalık etmenleri popülasyonunun yoğunluğu nedeniyle başlangıç aşamasında pilot
parsel için önerilmemiştir. Bunları dışında geniş alanlarda yapılması düşünüldüğünde defne,
biberiye, adaçayı gibi tıbbi ve aromatik bitkiler de pilot organik parseli için düşünülebilir.
Ancak seçim yapılıp üretimin başlangıç aşamasında tüm tekniklerin doğru uygulanabilmesi
için eğitim/danışmanlık hizmetlerinin alınması yerinde olacaktır.
Birinci Yıl
İkinci Yıl
Üçüncü Yıl
Dördüncü Yıl

Azerbeycan`da Organik Tarımın Geliştirilmesi Sürecinde Türkiye

Transkript

Benzer belgeler

Yüksek parlaklık * Işık geçirimsiz * Mükemmel

Yüksek parlaklık * Işık geçirimsiz * Mükemmel

Kalite Elkitabı - Eco

ORTA ORGANİK TARİM İŞLETMELERİ A.Ş.

PDF olarak indir

Fayda Gözeten Performans- PEPSICO

altın kokorec