Tarihi Coğrafya – Osman Gümüşçü

Transkript

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 3046
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1995
TAR‹H‹ CO⁄RAFYA
Yazarlar
Prof.Dr. Osman GÜMÜfiÇÜ (Ünite 1, 2, 3)
Arfl.Gör. Hasan Hüseyin YILMAZ (Ünite 4)
Doç.Dr. Hüseyin ÇINAR (Ünite 5)
Yrd.Doç.Dr. Murat ATAOL (Ünite 6)
Arfl.Gör. Serdar YEfi‹LYURT (Ünite 6)
Yrd.Doç.Dr. Mehmet BAYARTAN (Ünite 7)
Arfl.Gör. Sevil TOP (Ünite 7-8)
Arfl.Gör. ‹lker Y‹⁄‹T (Ünite 8)
Editör
Prof.Dr. Osman GÜMÜfiÇÜ
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2013 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Ö¤retim Tasar›mc›lar›
Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe
Ö¤r.Gör. Orkun fien
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu
Uzm. Zeynep Nazl› Öztopçu
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Tarihi Co¤rafya
ISBN
978-975-06-1704-1
1. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 5.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Nisan 2013
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................
vi
Temel Kavramlar ve ‹lgili Alanlar .........................................
2
G‹R‹fi ..............................................................................................................
TEMEL KAVRAMLAR.....................................................................................
‹LG‹L‹ ALANLAR............................................................................................
Tarih Disiplini..........................................................................................
Co¤rafya Tarihi........................................................................................
Paleoco¤rafya ..........................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
5
10
10
11
21
24
25
26
26
26
27
Co¤rafya ve Tarihi Co¤rafya .................................................. 30
G‹R‹fi .............................................................................................................
CO⁄RAFYA ..................................................................................................
CO⁄RAFYANIN SINIFLANDIRILMASI..........................................................
TAR‹H‹ CO⁄RAFYA VE TAR‹H‹ CO⁄RAFYANIN CO⁄RAFYA ‹Ç‹NDEK‹
YER‹ ...............................................................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
48
53
54
55
55
55
3. ÜN‹TE
59
60
66
78
79
80
81
81
82
Tan›m, Kapsam ve Amaç........................................................ 84
G‹R‹fi ..............................................................................................................
TANIM ..........................................................................................................
KAPSAM .........................................................................................................
AMAÇ ............................................................................................................
Özet ...............................................................................................................
2. ÜN‹TE
31
32
40
Köken ve Geliflim..................................................................... 58
G‹R‹fi ..............................................................................................................
DÜNYA’DA TAR‹H‹ CO⁄RAFYA .................................................................
TÜRK‹YE’DE TAR‹H‹ CO⁄RAFYA ...............................................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
1. ÜN‹TE
85
88
95
101
108
109
110
110
110
4. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
5. ÜN‹TE
Kaynaklar.............................................................. .................... 112
G‹R‹fi ..............................................................................................................
TAR‹H ÖNCES‹ (PREH‹STOR‹K) DÖNEM KAYNAKLARI ..........................
Yüzey Verileri ...............................................................................................
Arkeolojik Veriler ..........................................................................................
TAR‹H‹ DÖNEM KAYNAKLARI ..................................................................
Arazideki Kaynaklar .....................................................................................
Yaz›l› Kaynaklar ............................................................................................
Sözlü Kaynaklar ...........................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
6. ÜN‹TE
Tarihlendirme Teknikleri ve Geçmifl Mekan› Yeniden
‹nflaa Yöntemleri ..................................................................... 140
G‹R‹fi ..............................................................................................................
TAR‹HLEND‹RME TEKN‹KLER‹ ....................................................................
Radyoaktif Parçalanmaya Dayal› Radyometrik Teknikler...........................
Radyoaktiviteden Ç›kan Enerjinin Birikimine Dayanan Radyometrik
Teknikler........................................................................................................
YILLIK KATMAN KAYIT TEKN‹KLER‹.........................................................
Dendrokronoloji ............................................................................................
Varv Kronolojisi.............................................................................................
Y›ll›k Buzul Katmanlar›.................................................................................
DOLAYLI TAR‹HLEND‹RME TEKN‹KLER‹...................................................
Kaya Yüzeyi Y›pranmas›...............................................................................
Obsidyen Hidrasyon Tarihlendirmesi ..........................................................
Pedojenez ......................................................................................................
Amino Asit Resamizasyonu...........................................................................
GEÇM‹fi MEKANI YEN‹DEN ‹NfiAA YÖNTEMLER‹ ....................................
Paleopalinoloji ...............................................................................................
Oksijen ‹zotoplar›..........................................................................................
Tefra Kronolojisi............................................................................................
Paleomanyetizma...........................................................................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
7. ÜN‹TE
113
114
114
116
117
117
119
132
135
136
137
137
138
138
141
143
143
147
153
153
154
155
156
156
157
157
157
157
158
158
159
159
161
162
163
164
164
164
Mekan ve Mekan›n Yeniden ‹nflaas› ....................................... 166
G‹R‹fi ..............................................................................................................
MEKAN TANIMLARI VE ALGILARI ..............................................................
MEKANIN YEN‹DEN ‹NfiAASI......................................................................
Özet................................................................................................................
167
169
173
184
v
‹çindekiler
Okuma Parças› ..............................................................................................
185
186
187
188
189
Araflt›rma Yöntemleri ve Süreci............................................ 190
G‹R‹fi ..............................................................................................................
ARAfiTIRMA YÖNTEMLER‹...........................................................................
ARAfiTIRMA SÜREC‹ .....................................................................................
Araflt›rma Sorusunun Belirlenmesi ...............................................................
Literatür Taramas›..........................................................................................
Hipotezlerin Belirlenmesi .............................................................................
Veri Toplama .................................................................................................
Araflt›rma Yönteminin Belirlenmesi..............................................................
Analiz, Sentez ve De¤erlendirme .................................................................
Yaz›m Aflamas› ..............................................................................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
191
192
194
195
196
197
198
201
202
208
211
213
214
214
214
215
Sözlük ................................................................................... 217
8. ÜN‹TE
vi
Önsöz
Önsöz
Özellikle son y›llarda üzerine yap›lan araflt›rma ve tart›flmalar›n artt›¤› bir disiplin olan tarihi co¤rafya, Türkiye’de h›zla daha genifl çevrelerde duyulmaya ve ilgi
çekmeye bafllam›flt›r. Bu sebeple üniversitelerde co¤rafya, tarih, turizm, arkeoloji
vb. gibi bölümlerde lisans, yüksek lisans ve doktora seviyelerinde ders olarak çokça yer ald›¤› görülmektedir. Ayn› gerekçelerden uzaktan e¤itim ile tarih okuyan
ö¤renciler için de gerekli görülerek bizden bu kitab›n haz›rlanmas› istenmifltir.
Kitapta tarihi co¤rafyan›n tan›m›, kapsam›, temel kavramlar› yan›nda co¤rafya
ve en yak›n disiplin tarih ile co¤rafya tarihi, paleoco¤rafya gibi konular için de temel bilgiler verilmifltir. Tarihi co¤rafyan›n ortaya ç›k›fl›, geliflimi, kaynaklar›, tarihlendirme teknikleri, mekan›n yeniden inflaas› ve yöntem konusunun da ele al›nd›¤› bu eser, flu haliyle sadece tarih bölümü ö¤rencileri için de¤il, tarihi co¤rafyay› merak eden ve ö¤renmek isteyen herkes için iyi bir baflvuru kayna¤› olmufltur.
Co¤rafyan›n içerisinde yer almas›na ra¤men, tarih ile co¤rafya disiplini arakesiti durumundaki tarihi co¤rafya, t›pk› tarihi sosyolojinin tarih ile sosyoloji aras›nda arakesit olmas› ve ortak bir giriflimi temsil etmesi gibi bir konuma sahiptir. Bu
disiplinlerin ikisi birlikte kullan›ld›¤›nda kuvvetli bir sinerji yaratt›¤› fikrine dayan›r ve bu iki disiplin bir araya geldiklerinde tek tek toplamlar›ndan daha fazlas›n›
ifade eder. S›rf bu sebepten hem co¤rafya hem de tarihten daha genifl yelpazeli
bir disiplindir. Ama böyle bir kitap içerisinde yelpazenin tamam›n›n ele al›nmas›
mümkün olmad›¤›ndan amaca göre bir seçki yap›lm›flt›r.
Bu seçki içerisinde, yani tarihi co¤rafya ad›n› tafl›yan bu kitapta, öncelikle ilgili temel kavramlar ve konular aç›klanacakt›r. Böylece bir taraftan tarihi co¤rafyan›n ne olup ne olmad›¤› ele al›n›rken, di¤er taraftan da kamuoyunda var olan
yanl›fllar ve bilgi eksiklikleri giderilmeye çal›fl›lacakt›r. Ülkemizde pek araflt›r›lmam›fl yeni bir saha oldu¤u için de, mümkün oldu¤unca bu alanda ileride olan Bat›l› kitap ve araflt›rmalardan faydalan›lacak; konu, temelde onlar üzerine inflaa edilecektir. Burada yap›lmak istenen, co¤rafyan›n bütününün farkl› yap›lm›fl bir yorumu olmayacakt›r, ama ülkemizde tarihi co¤rafyan›n ihmal edilmesine, ikinci
planda kalmas›na karfl› bir vurgu yap›lacakt›r. Bahsedilen vurgu yap›l›rken de, tarihi co¤rafyan›n daha iyi anlafl›lmas› amac›yla öncelikle tarih, co¤rafya tarihi, paleoco¤rafya ve co¤rafya, gibi, do¤rudan tarihi co¤rafyay› ilgilendiren konular ile
ifle bafllanacak; k›sa ve öz bir flekilde de olsa ilgili ve yak›n kavram ve konular verilmeye çal›fl›lacakt›r.
Takip eden iki bölüm tamamen tarihi co¤rafyaya ayr›lm›fl olup öncelikle tarihi
co¤rafyan›n ortaya ç›k›fl› ve geliflim süreci ele al›nm›flt›r. Arkas›ndan gelen bölümde
tarihi co¤rafyan›n tan›m›, amac› ve ö¤eleri, konusu ve s›n›rlar› ve co¤rafya içindeki
yeri ve öneminden bahsedilerek bütün olarak tarihi co¤rafyan›n yap›s› incelenecektir. Sonraki bölümde ise, bu konuyu destekleyip bugünkü durumun daha iyi anlafl›lmas›n› sa¤lamak üzere, tarihi co¤rafyan›n tarihine de¤inilecektir. Dünya’da tarihi
co¤rafyan›n ortaya ç›k›fl› ve geliflimi k›saca ele al›nd›ktan sonra, ülkemize girifli ve
günümüze kadar olan geliflimi biraz daha ayr›nt›l› bir flekilde irdelenecektir.
Önsöz
Kitab›n dördüncü bölümünde, genel olarak ve özellikle ülkemiz için tarihi
co¤rafya kayna¤› olabilecek unsurlar genel hatlar›yla s›ralanacakt›r. Bu bölümde
temelde prehistorik ve tarihi kaynaklar olarak ikiye ayr›lan kaynak grubu, kendi
iç mant›¤› ve yap›sal özelliklerine göre daha alt gruplar fleklinde de tasnife tabi tutulacaklard›r.
Tarihlendirme teknikleri ve mekan›n yeniden inflaas› konusu, ayr›ca üzerinde
durulacak kadar önemli oldu¤undan birer bölüm bu bahislere ayr›lm›flt›r. Sadece
tarihi co¤rafyada de¤il, arkeoloji, tarih, antropoloji ve Kuvaterner araflt›rmalar›nda
da yayg›n bir flekilde kullan›lan tarihlendirme teknikleri ve geçmifl mekan› inflaa
etmeye yarayan yöntemler sayesinde, araflt›r›lan konu ve olaylar›n yafland›¤› geçmifl dönemdeki fiziki mekan ve tamamlay›c›s› durumundaki di¤er çevresel unsurlar anlafl›labilmektedir.
Bütün co¤rafya çal›flmalar›nda oldu¤u gibi, tarihi co¤rafyada da önemli bir yeri olan mekan konusu sonraki bölümün konusudur. Burada, co¤rafyan›n tan›m›nda oldu¤u haliyle do¤al ortam-insan aras›ndaki karfl›l›kl› etkileflim üzerinde durulacakt›r. Tarihi co¤rafyadaki ortam ve mekan konusu elbette bugünkünden farkl›
bir durumdad›r. Bugün için geçmiflteki mekana gitmek mümkün olmad›¤›ndan,
bir önceki bölümde verilen kaynaklardan ve tarihlendirme tekniklerinden yola ç›karak geçmiflteki arazinin yeniden inflaa edilmesi gerekti¤i vurgulanmaktad›r.
Buraya kadar verilen bütün bilgilerin kullan›laca¤› son bölüm, tahmin edilece¤i gibi, metot konusuna ayr›lm›flt›r. Bu k›s›mda, genel olarak bilimsel araflt›rmalarda takip edilmesi gereken temel bilgiler yan›nda, sadece tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda izlenecek yollar da anlat›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Ça¤dafl co¤rafya araflt›rmalar›nda geçilmesi gereken aflamalara, tarihi co¤rafyada arfliv ve yerleflmelerin lokalizasyonu k›s›mlar›n›n da ilave edilmesi zorunlulu¤u, bölüm içerisinde ayr›ca bu
bafll›klar alt›nda gösterilmeye çal›fl›lm›flt›r.
Son olarak, bu kitab›n ortaya ç›kmas›nda çok eme¤i geçen ve katk› yapan kifliler belirtilecektir. Öncelikle, ayn› zamanda bölüm yazarlar› olan, Doç.Dr. Hüseyin Ç›nar, Yrd.Doç. Dr. Mehmet Bayartan, Yrd.Doç.Dr. Murat Ataol, Arfl.Gör. Hasan Hüseyin Y›lmaz, Arfl.Gör. Serdar Yeflilyurt, Arfl.Gör. ‹lker Yi¤it ve Arfl.Gör.
Sevil Top’a yard›m ve katk›lar›ndan dolay› flükranlar›m› sunar›m. Ayr›ca, Anadolu Üniversitesi, Aç›kö¤retim Fakültesi’nde bu eserin bas›m› ve sonras›ndaki aflamalarda eme¤i geçen ilgili herkese teflekkürlerimi sunmak benim için zevkli bir
görevdir.
Editör
Prof.Dr. Osman GÜMÜfiÇÜ
vii
1
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Co¤rafya disiplininin tan›m›n› yapabilecek, ilgili di¤er disiplinleri aç›klayabilecek,
Co¤rafya disiplininin temel kavramlar›n› tan›mlayabilecek, özellikle haritan›n
ne oldu¤u ve ne ifle yarad›¤›n› ifade edebilecek,
Co¤rafya tarihini kavrayabilecek;
Paleoco¤rafyan›n tan›m›n› ve araflt›rd›¤› konular› aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Co¤rafya
• Harita
• Co¤rafya Tarihi
• Paleoco¤rafya
‹çindekiler
Tarihi Co¤rafya
Temel Kavramlar
ve ‹lgili Alanlar
• G‹R‹fi
• ‹LG‹L‹ ALANLAR
Temel Kavramlar ve
‹lgili Alanlar
G‹R‹fi
Özellikle son y›llarda üzerine yap›lan araflt›rma ve tart›flmalar›n artt›¤› bir disiplin
olan tarihi co¤rafya, Türkiye’de h›zla daha genifl çevrelerde duyulmaya ve ilgi çekmeye bafllam›flt›r. Halbuki tarihi co¤rafya, ‹ngilizce ‘historical geography’ kelimesinin çevirisinden dilimize geçmifl ve uzunca süredir bilinen bir kavramd›r. Tarihi
co¤rafya Dünya’da XVIII. yüzy›l bafllar›nda ortaya ç›km›fl, fakat ülkemize -yüz elli
y›ldan biraz fazla gecikmeyle- ilk defa XIX. yüzy›l sonlar›na do¤ru girmifltir. Bu dönemde ülkemizde ilk defa, Ahmed Rifat ve fiemseddin Sami gibi büyük oranlarda
bat›l› kaynaklardan çeviri yoluyla eser haz›rlayanlar taraf›ndan tarihi co¤rafyan›n
tan›m› yap›lm›fl ve önemi vurgulanm›flt›r (Gümüflçü, 2010: 1). fiu halde, tarihi co¤rafya ülkemiz için yeni de¤il, aksine nispeten eski bir kavramd›r. Fakat belki de sadece tan›m ile yetinildi¤i, o dönemde ve takip eden uzun y›llar boyunca bu konu
üzerinde hemen hemen hiçbir araflt›rma ve inceleme yap›lmad›¤›ndan dolay› bu
isim, uzun süre unutulmufl veya kullan›lmam›flt›r. O dönemde sadece, tercümeler
vas›tas›yla ülkemize giren bu isim, muhtemelen do¤ru anlafl›lamad›¤› ve alg›lanamad›¤› için uzun bir aradan sonra yeniden ortaya ç›kt›¤›nda, beraberinde birçok
sorunu da getirmifltir. Baflka bir ifade ile daha ülkemize ilk giriflinden itibaren bu
konudaki araflt›rma eksikli¤inden dolay› ortaya ç›kan baz› sorunlar, takip eden dönemlerde büyüyerek günümüze kadar gelmifltir.
Bahsedilen sorunlar›n ilk ad›m›nda, belki de ülkemizdeki bilimsel faaliyetlerin
nitelik ve nicelik aç›s›ndan yeterli bir seviyeye ç›kmamas› bulunmaktad›r denilebilir. Gerçekten de, -nitelik ve nicelik aç›s›ndan yeterli araflt›rma yap›lmad›¤›ndan
olacak- ülkemizde flimdiye kadar ne oldu¤u tam olarak aç›klanmam›fl/bilinmeyen,
kapsam›na nelerin girdi¤i belirtilmeyen ve hatta kar›flt›r›lan konulardan biri de tarihi co¤rafyad›r. Öyle ki, günümüze kadar bu isimle yap›lan çal›flmalarda ve bu
isimle verilen derslerde, dolayl› da olsa tarihi co¤rafyan›n bilimsel sistematikteki
yerinden tutun da ismi ve inceledi¤i konulara kadar çok çeflitli fikirler ortaya at›lm›fl ve sonuçta bu farkl› fikirler, bugün büyük kar›fl›kl›klar yaratacak boyutlara
ulaflm›flt›r. Oysa Dünya’daki duruma flöyle bir bak›ld›¤›nda ve özellikle Bat›l› ülkelerdeki manzara dikkatle incelendi¤inde, bu denli karmafla ve sorunlar ç›kmas›na
hiç gerek olmad›¤› afla¤›daki sayfalardan da anlafl›lacakt›r.
Bize göre tarihi co¤rafyan›n do¤ru alg›lanmas› için gerekli ön flartlardan biri, bilimsel sistematikteki yerinin belirlenmesidir. Böylece, daha ilk ad›mda tarihi co¤rafyan›n ne oldu¤u/ne olmad›¤› ve kimlerin tarihi co¤rafyac› oldu¤u/olmad›¤› tespit
4
Tarihi Co¤rafya
edilirse, zaten geriye çok fazla sorun kalmayacakt›r. Bat›daki durumuna ve düflüncemize göre tarihi co¤rafya, t›pk› tarihi sosyolojinin sosyoloji içinde, tarihi jeolojinin jeoloji içinde, tarihi dilbilimin dilbilim içinde oldu¤u gibi co¤rafyan›n içerisindeki bir sahad›r. Bu örneklerin hepsinde de geçen tarihi ibaresi, araflt›r›lan konunun geçmiflte kald›¤›n› göstermekte olup baflka bir anlam› ve izah› yoktur. Farkl› bir
deyiflle tarihi ibaresi “s›fat tamlamas›” yaparak önündeki ismi niteleyen ve onun
geçmifle ait oldu¤unu belirten bir kelimedir. Gerçekten de bu konuda Taylor’›n da
belirtti¤i, “s›fat olan tarihi ibaresinin isim olan co¤rafyaya uygulanmas›, do¤rusunu
söylemek gerekirse co¤rafyac›n›n çal›flmalar›n› sadece geriye götürür: onun konusu ayn› kal›r” (Butlin, 1993: 26) aç›klamas›, tarihi co¤rafyan›n yerinin anlafl›lmas›nda, tarihi co¤rafya ile co¤rafya tarihi aras›ndaki ba¤›n belirlenmesinde önemli bir
rol oynar. Dolay›s›yla, burada geçen tarihi ibaresinden baflka anlamlar, baflka yorumlar, baflka ç›kar›mlar yapman›n hiçbir gere¤i ve mant›¤› olmasa gerektir.
Konuya bu aç›dan yaklafl›ld›¤›nda, flimdiye kadar gelen sorunlar yuma¤›n› çözmek için öncelikle tarihi co¤rafyan›n içinde oldu¤u bilimin, yani co¤rafya biliminin do¤ru alg›lanmas› gerekir. Kald› ki, Türkiye’de öncelikle co¤rafya bilimi iyi
aç›klanmad›¤› veya co¤rafyac›lar kendini ifade etmekte çeflitli zorluklar çektikleri
için, ülkemizde flimdiye kadar co¤rafyan›n ne oldu¤u ve co¤rafyac›lar›n ne ifl yapt›klar› kamuoyuna lay›k›yla anlat›lamam›flt›r (Gümüflçü, 2010: 3). Üstelik co¤rafyan›n anlafl›lmamas› sadece Türkiye’de de¤il bazen geliflmifl ülkeler de dahil birçok
ülkede sorun olmufl, co¤rafyan›n ne oldu¤u, co¤rafyac›n›n kim oldu¤u gibi konular zaman zaman büyük tart›flmalara yol açm›flt›r. Böyle bir ç›kmaz ise, en az›ndan
son y›llarda Türkiye’de tarihi co¤rafyan›n anlafl›lamamas›nda en önemli paya sahiptir denilebilir.
Birçok sorunu olmakla beraber, co¤rafya disiplini içerisinde yer alan tarihi co¤rafyan›n öncelikle Türkçe’de kullan›lan ad›na da de¤inmek faydal› olacakt›r. Çünkü ayn› kifliye veya nesneye farkl› iki isim verildi¤inde nas›l baz› kar›fl›kl›klar yaflan›yorsa, burada da böyle bir durum söz konusudur. Bazen birbiriyle kar›flt›r›lan ve
‹ngilizce’de ‘history of geography’den farkl› olarak ‘historical geography’ fleklinde
olan bu isim, acaba Türkçe’ye nas›l çevrilmelidir? Daha do¤rusu dilimize ‘tarihi
co¤rafya’ ve ‘tarihsel co¤rafya’ fleklinde iki türlü çevirisi bulunan bu ismin hangisi daha uygundur? Asl›nda bu sorunun cevab›n› Türkçe dilbilim araflt›rmac›lar›n›n
vermesi gereklidir. Bu konuda, doktora tezi olarak haz›rlad›¤›m›z araflt›rmada, herhangi bir tart›flma yap›lmadan tarihi co¤rafya kavram› kullan›lm›flt› (Gümüflçü,
2001). Daha sonra yay›mlad›¤›m›z ve dilbilim araflt›rmac›lar›n›n çal›flmalar› da dahil ilgili eserlerden faydalanarak haz›rlad›¤›m›z bir makalede; yukar›daki iki isimden bize göre tarihsel co¤rafya de¤il tarihi co¤rafya fleklinin daha uygun oldu¤u
belirtilmiflti (Gümüflçü, 2000: 85-86). Dolay›s›yla, ayn› bilgiler burada yeniden tekrarlanmayarak, yapt›¤›m›z di¤er bütün çal›flmalar›m›zda oldu¤u gibi elinizdeki kitapta da tarihi co¤rafya tabiri kullan›lm›flt›r.
‹sim bahsinden sonra daha büyük bir problem/sorun olarak karfl›m›za tarihi
co¤rafyan›n tan›m›/anlam› ç›kmaktad›r. Mesela 1990 y›l›nda ‹lkça¤ tarihçisi E. Memifl taraf›ndan haz›rlanan bir kitapta tarihi co¤rafya, “co¤rafi faktörlerin tarih ilmine etkilerini inceleyen bilim dal›” (Memifl, 1990: 5) fleklinde tan›mlanmaktad›r ki,
bu tan›m asl›nda “XX. yüzy›l bafllar›nda tarihsel olaylar üzerinde co¤rafyan›n etkisini araflt›ran” (AnaBritannica, 1994: 242) tarihi co¤rafya ak›m›na karfl›l›k gelmektedir. ‹lahiyat e¤itimi alm›fl olan M. A¤ar› ise, yay›mlad›¤› kitapta, daha do¤rusu tarihi co¤rafya ad› ile haz›rlad›¤› doktora tezinin sonradan ad›n› de¤ifltirerek yay›mlad›¤› kitapta (2002) co¤rafya tarihi yapm›flt›r. Bu kitaplar›n içeriklerine ve fayda-
5
1. Ünite - Temel Kavramlar ve ‹lgili Alanlar
land›klar› eserlere bak›ld›¤›nda, hiçbir Bat›l› tarihi co¤rafya eserine bak›lmad›¤› ve
onlardan faydalan›lmad›¤› hemen dikkati çeker. Buradan, elbette Bat›l› kaynaklardan faydalanmadan bilim yap›lamaz anlam› ç›kar›lmamal›d›r. Ama ülkemizde olmayan veya yeni olan bir konu/bilim dal›nda çal›flma yap›l›yorsa, herhalde bu
alanda ileri gitmifl Bat›l› kaynaklardan faydalanma zorunlulu¤u bulundu¤unu belirtmeye gerek yoktur (Gümüflçü, 2010: 12).
Buraya kadar görüldü¤ü üzere, ister Dünya’da isterse ülkemizde, co¤rafyan›n
içinde bulundu¤u s›k›nt›lar, çok daha fazlas› ile tarihi co¤rafyay› da do¤rudan ve
dolayl› bir flekilde etkilemektedir. Dolay›s›yla ülkemizdeki tarihi co¤rafyay› daha
iyi anlamak için, öncelikle co¤rafyan›n durumunu irdelemek zorunlu bir hale gelmifltir. Afla¤›da co¤rafya bahsinde bu konu etrafl› bir flekilde ele al›nd›¤›ndan, flimdi tarihi co¤rafyay› ilgilendiren ve konunun daha iyi anlafl›lmas›n› sa¤layan baz› temel kavram ve konular incelenecektir.
Tarihi co¤rafya ad›ndaki “tarihi” ibaresi ne demektir aç›klay›n›z? SIRA S‹ZDE
TEMEL KAVRAMLAR
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Yukar›da da belirtildi¤i gibi insan-do¤al ortam etkileflimini u¤rafl alan›n›n merkezine alan co¤rafya, sahip oldu¤u baz› prensiplerle de di¤er bilimlerden ayr›lmaktaS O R U farkl› bir bid›r. Baflka bir ifade ile co¤rafyay› di¤er bilimlerden ay›ran, onlardan
lim yapan ilkeleri bulunmaktad›r ki, bunlar kesinlikle nedensellik veya k›yaslama
de¤ildir. Çünkü bütün bilim dallar›, araflt›rmas›n› yaparken bu Dilkelerden
faydala‹KKAT
n›r. Hatta bilimin ç›k›fl noktas›nda öncelikle olmas› gereken ilke bilindi¤i üzere nedenselliktir. Dolay›s›yla, co¤rafyan›n ay›r›c› temel prensibi bunlar de¤il da¤›l›flt›r,
SIRA S‹ZDE
da¤›l›fl olmal›d›r. Da¤›l›fl›n co¤rafya bilimi içindeki yeri bu denli
önemli olmas›na
ra¤men, baz›lar›nca “jeoloji, ormanc›l›k, botanik vb. gibi bilim dallar›nda da da¤›l›fl yap›lmaktad›r” gibi hakl› elefltiriler de yap›lmaktad›r. Gerçekten
de, sadece bu
AMAÇLARIMIZ
bilimler de¤il, ele ald›¤› konular›n tamam› veya bir k›sm› mekana ba¤l› olan bütün
bilimlerde da¤›l›fl vard›r ve olmak zorundad›r. Bu konuda Tümertekin (1994: 27),
“orman alanlar›n› haritalayan bir ormanc› ancak da¤›l›fl yöntemini
biriK ‹ T uygulayan
A P
dir, bu durumda ormanc›n›n co¤rafyac› haline geldi¤i düflünülmemelidir” diyerek,
co¤rafyadaki da¤›l›fl›n önemi ve farkl›l›¤›na vurgu yapmaktad›r. Bu durumda da¤›l›fl, tek bafl›na ay›r›c› bir nitelik de¤ildir. Robinson da ayn› düflünceyi,
T E L E V ‹ Z Y “Co¤rafyan›n
ON
sadece da¤›l›fl bilimi olarak tan›mlanmas› çok sa¤l›kl› de¤ildir. Di¤er disiplinler de
mesela kayaçlar›n, bitkilerin ve etnik gruplar›n da¤›l›fl› ile ilgilenir. Bu tür çal›flmalar›n sadece co¤rafyan›n konusu oldu¤unu iddia etmek yerine di¤er disiplinlerin
‹ N T 2005:
E R N E T 137) fleklinde da¤›l›fllar› çal›flmas›ndan memnuniyet duymal›y›z” (Robinson,
de ifade etmektedir.
Da¤›l›fl konum ve bölge kavram› ile do¤rudan iliflkili olup olay ya da yerin
Dünyada nerelerde ve nas›l bir düzende yay›l›fl gösterdi¤inin belirlenmesidir. Da¤›l›fl› verebilmek için öncelikli olarak konumlar›n belirlenmesi gerekir. Konumu
belirlenen olay ya da yerlerin grupland›r›larak alansal yay›l›fllar›n›n ortaya konmas› ise genellikle bölgeler vas›tas›yla mümkündür. Bu aç›lardan konum, bölge ve
da¤›l›fl iç içedir ve ço¤u zaman birlikte de¤erlendirilir. Co¤rafi çal›flmalarda da¤›l›fl
genellikle üç flekilde verilir: Yatay (alansal), dikey ve zamanda da¤›l›fl (Öztürk,
2007: 28).
O halde co¤rafya nedir ve di¤er bilimlerden ayr›ld›¤› hususlar nelerdir?, sorular›na verilecek cevap yukar›da anlat›lan iki hususu birlikte ele almak, ikisini bir arada düflünmek fleklinde olmal›d›r. Yani, co¤rafya ‘insan ve do¤al ortam›n karfl›l›kl›
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
6
Tarihi Co¤rafya
etkileflimini araflt›ran ve bunu yaparken de özellikle da¤›l›fl ilkesini uygulayan’ bir
bilimdir. Ancak bu flekildeki bir yaklafl›m, co¤rafyay› di¤er bilimlerden ay›racak ve
di¤erleri aras›nda yer bulmas›na yard›m edecektir. Aksi halde co¤rafya, di¤er bilimler aras›nda kaybolup gitme tehlikesi ile karfl› karfl›ya kalacakt›r.
fiu durumda, burada verilen co¤rafya tan›m›nda yer alan unsurlardan biri, co¤rafyan›n di¤er bilimlerden ayr›lmas› ba¤lam›nda ayr›ca önem kazanmaktad›r. Mekan›, hatta bize göre do¤al ortam ile insan etkileflimini co¤rafi araflt›rman›n merkezine alan günümüz co¤rafya zihniyetindeki bu unsur da¤›l›flt›r ve da¤›l›fl› uygulamak için, yatay ve dikey -ayr›ca baz› durumlarda zamanda- da¤›l›fl›n yap›lmas› gereklidir. Zaten baflka türlü mekan› merkeze almak da mümkün de¤ildir. Bu konuyu E. Tümertekin flöyle dile getirir: da¤›l›fllar, do¤al olarak, co¤rafyada daima en
önemli konu olmufl ve bununla iliflkili olarak da haritalar ve haritalama teknikleri
gelifltirilmifltir (Tümertekin-Özgüç, 2002: 67).
Souza taraf›ndan kaleme al›nan bir yaz›da co¤rafyan›n, birbirinden ayr›lamayan
ve birbiri ile iliflkili üç unsurdan olufltu¤u belirtilmifltir: Konu, co¤rafi beceriler ve
dünyaya bak›fl aç›s› (perspektif). Konu, co¤rafi standartlar için önemli bir temel
olup zaruri bilginin ar›t›lmas›d›r. Co¤rafi beceriler ve bak›fl aç›s› bir araya getirildi¤inde konu faydal› olur. Co¤rafi beceriler, co¤rafi sorular sorma, co¤rafi bilgi elde
etme, co¤rafi bilgiyi organize etme, co¤rafi bilgiyi analiz etme ve co¤rafi sorular›
cevaplamay› içerir. Dünyaya bak›fl aç›s› ise, hem mekansal hem de çevre yönündedir. Yine ayn› yaz›da co¤rafya standartlar›n›n önemi flu flekilde belirtilmifltir:
“Co¤rafya standartlar›, co¤rafi olarak e¤itilmifl bir insan ortaya ç›karmay› hedefler.
Bu insan, co¤rafyan›n, insan faaliyetlerinin, yerlerin ve do¤al ortamlar›n mekansal
perspektif ile incelenmesi oldu¤unu anlar. Co¤rafi olarak bilgilendirilmifl insanlar,
kendilerinin içinde bulunduklar›, birbirine ba¤›ml› bir Dünya içerisinde yaflad›klar›n› anlar ve bunun önemini kavrar. Bunlar›n da ötesinde co¤rafi çal›flmalar, farkl›
toplumsal durumlara mekansal bir bak›fl uygulamas› ile pratik bir de¤er katar”
(Souza, 2005: 228).
Co¤rafyada herhangi bir da¤›l›fl› oluflturan eleman ya da kal›plar›n türlerinin
saptanmas› ve de ona ba¤l› olarak aç›klanmas›nda ‘ölçek’ en önemli unsurdur. Bir
ölçekte nokta halinde olan bir unsur, bir di¤er ölçekte alan halinde görülebilmektedir. Böylece gerek ölçek gerekse çal›flman›n amac› mekansal da¤›l›mlar›n harita
ya da plan halinde gösterilme flekillerini de etkilemektedir (Tümertekin, 1994: 2224). Ölçek co¤rafi olay ve süreçlerin temsil, deneyim ve organizasyonunu bir veya birkaç seviyede aç›klar. Co¤rafi çal›flmalarda üç farkl› ölçekten bahsedilir; kartografik, metodolojik ve mekansal ölçek. Kartografik ölçek, do¤al ve befleri unsurlar›n harita düzlemine aktar›lmas› s›ras›nda kullan›lan küçültme oran›d›r. Metodolojik ölçek, co¤rafi araflt›rma konusunun niteli¤ine ve amac›na göre çal›fl›lmak istenen alan›n s›n›rlanmas›yla ilgilidir. Mekansal ölçek ise, belirli bir mekan/alan›n
boyutlar›n› ve alg›lanmas›n› ifade eder. Mekansal ölçekle ilgili dikkat edilmesi gereken en önemli husus, olaylar›n çal›fl›ld›klar› ölçe¤e ba¤l› olarak farkl› anlam içermeleridir. Mekansal ölçek ba¤lam›nda co¤rafya e¤itiminin en önemli amaçlar›ndan
biri, ö¤rencilerin kendi yaflamlar› ile yerel, ulusal, bölgesel ve küresel ölçekte geliflen co¤rafi olaylar aras›nda bir ba¤ kurmalar›n› sa¤lamakt›r (Öztürk, 2007: 16-17).
Ölçek sorunu co¤rafi düflünüfl için esast›r; ayn› olay›n farkl› ölçeklerde incelenebildi¤ini aç›klayan baz› co¤rafyac›lar›n tersine, bunlar›n farkl› ölçeklerde kavran›ld›klar› için farkl› olaylar olduklar›n›n bilincinde olmak gerekir. Göz önünde bulundurulan topra¤›n büyüklü¤ü ve bu seçimin ölçütleri, ço¤u co¤rafyac›n›n gözlemini ve düflünüflünü temelden etkilemektedir. Bunlardan baz›lar› sadece, gezege-
nin bütünü üzerinde bir olay›n farkl› görünümlerini inceleyerek oluflabilirler (Örn.
baz› iklim veya ekonomik olaylardaki gibi). Buna karfl›l›k, erozyon süreçleri gibi
di¤er olaylar sadece çok büyük ölçekle, yamaç üzerinde, sel yata¤›nda vb. uygun
bir flekilde gözlemlenebilirler. Yine ayn› flekilde Dünya’n›n tamam› veya bir k›sm›n› gösteren haritalar aras›nda da, betimlenen alan›n büyüklü¤üne göre, sadece nicel farkl›l›klar yoktur, ayn› zamanda nitel farkl›l›klar da vard›r. Zira bir olay sadece belli bir ölçekle betimlenebilir; di¤er ölçeklerle betimlenemedi¤i gibi anlam› da
de¤ifltirilmektedir. Çünkü haritalar›n ölçe¤ine ve inceleme düzeylerine göre “gerçek” farkl› görünmektedir. Baflka bir ifade ile baz› olaylar sadece genifl alanlar göz
önünde bulundurulursa kavranabilirken, di¤erleri, tamamen baflka nitelikte olanlar, çok indirgenmifl yüzeyler üzerinde çok kesin gözlemlerle kavranabilirler. Bundan flu sonuç ç›kmaktad›r: ölçek de¤ifltirme olan zihinsel ifllem, ortaya konulabilen sorunsall›¤› ve oluflturulabilen düflünce biçimlerini bazen kökten de¤ifltirebilir.
Ölçek de¤iflikli¤i, inceleme düzeyi de¤iflikli¤ine ve kavramlaflt›rma düzeyinde bir
de¤iflikli¤e de tekabül etmelidir (Lacoste, 1998: 46-50).
Bu bilgilerden sonra co¤rafya disiplini için temel nitelikte olan baz› kavramlar›
aç›klamakta büyük fayda bulunmaktad›r. Bunlar›n bafll›calar› konum, mekan, yer,
bölge, harita ve de¤iflimdir.
Konum: Co¤rafya çal›flmalar›nda olay ya da yerin nerede oldu¤unun belirlenmesi önemlidir. Bu da konum analizi ile gerçeklefltirilir ki, bu da iki boyutta yap›l›r. Birincisi mutlak konumun belirlenmesi anlam›na gelen, Dünya üzerinde herhangi bir yerin ya da olay›n konumunu standart olarak kullan›lan koordinat sistemiyle belirlenmesidir. ‹kincisi ise göreceli konum olarak adland›r›l›r ve zaman, mesafe, yön, iliflkiler, maliyet, co¤rafi unsurlar (yollar, denizler, önemli ülke ya da kurulufllarla iliflki ve yak›nl›k vb.) gibi de¤iflkenler ba¤lam›nda bir yerin baflka bir yere göre durumu ya da o yerin konumsal özelliklerinin belirlenmesi demektir (Öztürk, 2007: 27). Her yerin, her mekan ünitesinin yeryüzünde ayr› bir konumu/lokasyonu vard›r. Herhangi bir olay› ele al›p bulundu¤u yeri ya da yerleri haritada
gösterirsek da¤›l›fl› belirlemifl oluruz. Da¤›l›fllar›n analizinin co¤rafyada çok önemli bir yeri vard›r. Çünkü co¤rafyac› çeflitli olaylar›n da¤›l›fl›n› incelerken asl›nda as›l
amac› olan yerlerin, mekan birimlerinin özelliklerini ortaya ç›karmaya çal›fl›r. Dolay›s›yla mekansal da¤›l›m›n incelenmesi bölge karmafl›kl›¤›n› aç›klamada bir araçt›r. Olaylar›n haritalanmas› her fleyden önce mekansal toplanmalar ve buna ba¤l›
olarak da bu toplanmalar›n, ya da daha yerinde deyimlerle bu da¤›l›fl düzenleri ile
iliflkili olaylar›n gözlenmelerine yol açar (Tümertekin, 1994: 27).
Çevre: Bu kavram farkl› flekillerde tan›mlanmaktad›r ve farkl›l›klar›n olmas›,
çevrenin çok boyutlu ve farkl› bilim alanlar›na hitap etmesinden kaynaklanmaktad›r. Co¤rafi aç›dan çevre, insan ve di¤er canl›lar›n içinde yer ald›¤› ve yaflam flartlar›n› oluflturan tüm organik ve inorganik unsurlardan oluflan, süreç ve etkileflimlerin gerçekleflti¤i ortamd›r. Bu anlamda do¤a-insan iliflkisinin ortaya konulmas›nda çevre önemli bir kavramd›r (Öztürk, 2007: 26).
Mekan: Zaman zaman çevre sözcü¤üyle de efl anlaml› olarak kullan›lan mekan, insan›n yerde, yerin derinli¤inde ve uzaya do¤ru tüm çevresini üç boyutlu
olarak kaplad›¤›ndan, çevreden çok daha genifl bir anlama sahiptir ve içine psikolojik, toplumsal ve ekonomik anlamalar›n da kat›lmas›yla yaln›zca fiziksel bir anlam tafl›maktan da uzaklaflmaktad›r. Mekan, içinde yaflayanlar taraf›nda alg›lanan
ve de¤erlendirilen düzlemdir, ufuktur. Baflka bir ifade ile mekan, insan›n bütün faaliyetlerinin gerçeklefltirildi¤i, tüm deneyimlerinin yafland›¤› yerdir (TümertekinÖzgüç, 2002: 65-66).
7
8
Tarihi Co¤rafya
Co¤rafya e¤itimi ile ö¤rencilerin Dünya’y› tan›mas› amaçlan›r. Bununla anlat›lmak istenen çeflitli ölçeklerdeki yaflam mekanlar›n›n unsurlar›n›n neler oldu¤u,
mekanlar aras›ndaki etkileflimde bu unsurlar›n nas›l bir rol oynad›¤›d›r. Her kifli
odadan bafllay›p eve, mahalleye, flehre, bölgeye ve ülkeye do¤ru uzanan bir dizi
iç içe geçmifl katmanlar ya da halkalar halindeki yaflam mekanlar›yla çevrilidir. Dolay›s›yla mekan Dünya’y› anlama ve anlamland›rmada kullan›lan, co¤rafyan›n
önemli bir kavram›d›r. Ancak mekan›n sadece fiziksel bir do¤as› oldu¤unu düflünmemek gerekir. Çünkü bu kavram psikolojik, sosyal, ekonomik, siyasi boyutlar ile
güç iliflkilerini de içerir. Mekan›n bu flekilde alg›lanmas›, ö¤rencilere co¤rafi bilinç
kazand›r›lmas›nda olay ve olgular›n çok yönlü olarak de¤erlendirilmesini gerektirmektedir (Öztürk, 2007: 18). Mekan, pozitivistlerin ve bölgesel co¤rafyac›lar›n alg›lad›klar› gibi sadece do¤adan veya mesafeden oluflan bir olgu de¤ildir. Mekan
sosyal dünyan›n bütün boyutlar›n› içeren çeflitliliklerini bar›nd›rmaktad›r. Haliyle
mekan›n bütün fiziki, sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasal özellikleri ile bir bütünlük içinde anlafl›lmas› gerekmektedir. Yani mekan demek mesafe demek, konum
demek, hareket demek, co¤rafi farkl›laflma demek, sembolizm demek ve farkl›
toplumlardaki anlamlar ve alg›lamalar demektir (Kaya, 2010: 239).
Yer: Yer t›pk› bölge ve peyzaj kavramlar› gibi bir mekansal metafordur. Bu
ba¤lamda yeri k›saca “mekan›n bir parças›” fleklinde tan›mlamak mümkündür.
Mekan›n sosyal iliflkilerin kuruldu¤u ve kimli¤in oluflturuldu¤u yerler arac›l›¤› ile
düzenlendi¤i (organize edildi¤i) düflünülür. Dolay›s›yla bir alana (mekan parças›na) dair bir aidiyet veya sahiplenme gelifltirildi¤i, ona duygusal bir anlam yüklendi¤i ve bunun sonucunda alan›n bir kimli¤inin olufltu¤u durumda o alan› yer olarak adland›rmak mümkündür. Bu haliyle yer, s›n›rlar› belirlenmifl bir yerleflim birimi veya bir ülke gibi co¤rafi bir unsur ya da kolektif haf›za, de¤erler, anlamlar ve
sosyal iliflkilerin kesiflti¤i düzenlenmifl bir alan olarak düflünülebilir. Dolay›s›yla tekil olan (onu di¤er yerlerden ay›ran özelliklere sahip olan) ve özel bir kimli¤e sahip düzenlenmifl mekan parçalar›d›r (Öztürk, 2007: 23-24).
Bölge: Geleneksel olarak co¤rafya çal›flmalar›n›n temelini oluflturan kavram
bölgedir. Klasik olarak bölge, sahip oldu¤u karakteristik özellikleri bak›m›ndan
çevresinden farkl›l›k gösteren alanlar›n gruplanmas›yla oluflan aland›r. Co¤rafi olay›n bütünsel aç›dan anlafl›lmas›n› sa¤lamak için co¤rafya çal›flmalar›nda olaylar› incelerken amaca göre mekansal s›n›fland›rmalar yap›l›r. Buna göre bölge, seçilen
baz› öçütler aç›s›ndan belirlenen alan olarak ya da mekansal özellikler aç›s›ndan
bir alan› s›n›flama ve s›n›rland›rma fleklinde tan›mlanabilir. S›n›fland›r›lan ve s›n›rland›r›lan alanlar benzer ve farkl›l›klar›n ortaya konulmas›nda ve mekan›n daha
kolay anlafl›lmas›na yard›mc› olur. Bu ba¤lamda tarihte zaman nas›l ki farkl› dönemlere ayr›larak incelenebiliyorsa co¤rafyada da mekan bölgelere ayr›larak incelenebilir (Öztürk, 2007: 26-27).
Geleneksel kullan›m› ile bölge, sahip olduklar› baz› niteliklerle ve belirginleflen
s›n›rlar›yla küçük veya büyük alanlard›r ki, bunlar, di¤er bölgelerden kabul edilen
ilkeler ile ayr›lmaktad›rlar. Yeryüzünün do¤al, befleri veya ekonomik özelliklerinden birine göre s›n›rland›r›lm›fl k›sm›na verilen ad olarak da tan›mlanan bölge, bugün co¤rafyac›lar›n üzerinde çok fazla tart›flt›¤› konu/kavramlardan biridir. Gerçekten de bölge kavram› morfolojik bölge, iklim bölgesi, da¤l›k bölge, turizm bölgesi, co¤rafi bölge, pamuk bölgesi, orman bölgesi, sanayi bölgesi, planlama bölgesi, karayollar› bölgesi, Devlet Su ‹flleri bölgesi vb. çok çeflitli flekillerde kullan›lmaktad›r (Gümüflçü-Balc›o¤ullar›, 2006: 177-180).
De¤iflim: “Ayn› nehirde iki kere y›kan›lmaz” deyifliyle anlat›lmak istenilen fley,
klifleleflmifl bir ifade ile “de¤iflmeyen tek fleyin de¤iflim” oldu¤udur. Bu ba¤lamda
co¤rafya da oldukça güçlü bir tarihi boyut mevcuttur. Dünya üzerindeki her fley
dolay›s›yla co¤rafyan›n çal›flt›¤› her konu (her ova, nehir, endüstri ve turizm bölgesi, mesken alan›) zaman içinde bazen tahmin edildi¤i gibi bazen de tamamen
umulmad›k flekilde de¤iflen süreçlerin (Örn. erozyon ya da ekonomik geliflme) bir
sonucu olarak ortaya ç›karlar. Dolay›s›yla co¤rafya belli mekan ve yerlerin zaman
içinde nas›l ve neden, hangi genel ve özel süreçler ve faktörler ba¤lam›nda de¤iflti¤i ile de ilgilenir (Öztürk, 2007: 27). Baflka bir ifade ile iflin içerisine de¤iflim girdi¤inde ister istemez baflka bir husus, “zaman”› da ele almak gereklidir. Çünkü bir
anda de¤iflim olmaz, de¤iflimden bahsetmek için bafllang›c› ve sonu belirli olan k›sa veya uzun bir zaman dilimi veya iki farkl› andan kesit almaya ihtiyaç vard›r.
Böylece her durumda iflin içerisine zaman girmektedir. Afla¤›da ilgili konuda görülece¤i gibi geçmiflin yeniden inflaas›nda de¤iflim, ça¤dafl co¤rafya gibi tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda da çok önemli bir yere sahiptir.
Harita: Harita, yeryüzünün tamam›n›n ya da bir bölümünün, belli bir ölçe¤e
göre küçültülmüfl ve az çok yal›nlaflt›r›lm›fl olarak ka¤›t üzerine aktar›lm›fl izdüflümdür. Mekan› temsil etme yöntemi olan ve mekan üzerindeki unsurlar› görsellefltirme arac› olarak kullan›lan harita, da¤›l›fl ilkesinin uygulanmas› bak›m›ndan
co¤rafyan›n s›kça kulland›¤› tekniklerden biridir. Bir kaynakta “insano¤lunun yaflad›¤› veya ilgilendi¤i alan›n tamam›nda veya bir k›sm›nda yer alan fiziksel detaylar›n, bu detaylarla ilgili bilgilerin veya bu alanda meydana gelen olgularla ilgili bilgilerin, genellikle düz bir yüzey üzerinde, belli bir ölçekte gösterimidir” fleklinde
tan›mlanan harita, yeryüzünün seçilmifl bir taraf›n› temsil eden grafiklerdir. Haritalar, seçilmifl olan fiziki ve befleri özellikler hakk›ndaki co¤rafi bilgiyi temsil ederler. Bu yönüyle haritalar, co¤rafya e¤itiminin en kritik elementlerinden birini oluflturmaktad›rlar (Gümüflçü ve di¤., 2011: 17-18). Co¤rafyac›lar ve haritac›lar için
“harita” kavram›, asl›nda co¤rafi bir alan›n genellikle düz bir yüzey üzerindeki
modeli ya da temsilidir. Genellikle haritan›n üzerindeki her nokta belirli ölçü ya da
izdüflüm sistemine göre Dünya üzerindeki gerçek bir co¤rafi konumu karfl›lamaktad›r. Bu sayede haritalar, da¤›l›fl biçimlerinin incelenmesini sa¤layarak, “olas› iliflkileri ortaya ç›karmay›, araflt›rma sonuçlar›n›n daha genellefltirilmifl bir flekilde iletilmesini ve co¤rafi verilerin kay›t edilmesi için bir taban görevi yapmay›” (Pickles,
2011: 69-70) sa¤lamaktad›rlar.
Harita haz›rlamak, bölgesel araflt›rmalardaki durumun tespit edilerek eksiklikleri ortaya ç›karman›n en iyi yöntemi olmas› nedeniyle araflt›rmac›lar› yeni mekan
ve konularda çal›flma yapmaya yöneltir. Ayr›ca, yapt›¤› çal›flmalarda araziyi bilmeyen ve co¤rafi ölçe¤e göre mekan› tan›mayan araflt›rmac›lar, alansal olarak co¤rafi mesafeleri, do¤al kaynaklar ve topografik engelleri vb. göz önünde tutarak düflünmeyi ö¤renirler. Böylece bilinen veya ortaya ç›kar›lan gerçekleri, iyi bir topografik haritada göstermek suretiyle, konuya tümüyle yeni bir yorum da getirilebilirler (Kopp-Erol, 1991: 159-162).
Haritalar, çok miktarda bilgiyi yo¤un olarak içerdiklerinden, çal›fl›lan konuya
aç›kl›k getirmek için son derece önemlidirler. Fakat konu ile ilgili bütün detay harita üzerine aktar›lmaz, bundan dolay› her zaman genellemeler yap›lmaktad›r. Sa¤duyuya ve ço¤u iletiflim teorisine göre harita gerçeklik hakk›nda yap›lm›fl bilimsel
bir soyutlamad›r. Harita sadece, orada nesnel bir tarzda zaten varolan fleyi temsil
eder ve Dünya ile ilgili imajlar› yans›t›rlar. Harita nesne, bilgi ve kavramlar›n sembolize edilmifl hali, ayn› zamanda olay ve nesnelerin harita dili ad› da verilebile-
9
10
Tarihi Co¤rafya
cek simgelerle ifadesidir. Araflt›rmac›lar için oldukça faydal› ve zaman kazand›ran
bir kaynak olmas› yan›nda, mükemmel bir e¤itim gereci olarak harita ve harita koleksiyonu durumundaki atlas, hem büyük yararlar hem de önemli s›n›rlamalar tafl›maktad›r. Haritalar, birçok hareketten elde edilen bir film karesi, foto¤raf makinesi ile gerçek hayattan al›nan bir enstantane gibidirler, belli bir an› dondururlar
ve belli bir zaman diliminde olan biteni belirlememize izin verirler (Gümüflçü ve
di¤., 2011: 17-18).
Buraya kadar ele al›nan temel kavramlardan sonra, konumuz aç›s›ndan son derece önemli, tarihi co¤rafyan›n kendisi ve bilimler aras›ndaki yerinin daha iyi anlafl›lmas›n› sa¤layan baflta tarih disiplini olmak üzere baz› ilgili alanlar ile bunlar
içerisinde kalan kimi bahislere bakmak faydal› olacakt›r.
SIRA S‹ZDE
2
Haritay› tan›mlayarak
SIRA S‹ZDEco¤rafyada haritan›n önemini aç›klay›n›z?
‹LG‹L‹ ALANLAR
Tarih Disiplini
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
R U önceki y›llara ait derslerde yeterince ele al›nd›¤› için burada
Tarih disipliniS Odaha
konu üzerinde fazla durulmayacakt›r. Ama tarihi co¤rafyan›n daha iyi anlafl›lmas›
için de¤inmek istedi¤imiz birkaç hususu hatirlatmakta fayda vard›r. Tarih, t›pk›
D‹KKAT
kardefli kabul edilen co¤rafya gibi, ilkça¤lardan beri bilinen ve bu konuda pek çok
eserin bulundu¤u bilim dallar›ndan biri olup di¤erleri gibi tarih bilimi için de flimSIRA S‹ZDE
diye kadar yap›lm›fl
birçok tan›m bulunmaktad›r. Çok say›daki tan›mdan biri, Türkçe Sözlük’te tarih, “toplumlar›, milletleri, kurulufllar› etkileyen hareketlerden do¤an, olaylar›AMAÇLARIMIZ
yer ve zaman göstererek anlatan; bu olaylar aras›ndaki iliflkileri, daha
önceki ve sonraki olaylarla ba¤lant›lar›n›, karfl›l›kl› etkilenmeleri, her milletin kurdu¤u medeniyetleri, kendi iç sorunlar›n› inceleyen bilim” fleklindedir. Ana Britannica’da tarihK bilimi,
‹ T A P“geçmiflin olaylar›n› kaynak malzemelerin elefltirel bir incelemesine dayanarak kronolojik tutarl›l›k içinde irdeleyen ve genellikle bunlar›n nedenleri konusunda aç›klamalarda bulunan bilim dal›” olarak tan›mlanm›flt›r (Gümüflçü, 2010:
T E L57).
EV‹ZYON
Basit bir ifadeyle “geçmiflin bilgisi”ne ve daha genel bir tan›mla, “olaylar›n seyrinden, maddenin ve eflyan›n geçmiflinden ve mevcut durumundan bahseden her
yaz› ve her hikaye”ye tarih ad› verilmektedir. Ancak tarih, çeflitli tarihçiler taraf›n‹ N T E R N dikkate
ET
dan farkl› yönleri
al›narak tekrar tekrar tan›mlanm›flt›r. Zira tarih olay ve
olgulardan meydana gelmektedir ki, bir zaman dilimi içinde meydana gelen olaylara tarihi olay; bu olaylar›n uzun zaman içinde kanunlara dönüflmesi, yeni bir hal
almas› ve insana tesir etmesine de tarihi olgu denir. Mesela, 1789 Frans›z ‹htilali
bir tarihi olayd›r. Ancak bu ihtilalden sonra, ihtilalin tesiriyle yeni siyasal sistemlerin oluflmas› ve Dünya’y› etkilemesi tarihi olgudur. Bu yüzden tarihi tan›mlayanlar,
ya olay ya olgu veya ikisini bir arada anlatma amac›yla farkl› tan›mlar yapmaktad›rlar. Frans›z tarihçi Marc Bloch (1886-1944), tarihi “zaman içinde insanlar›n ilmi” olarak aç›klarken daha çok tarihi olaya vurgu yapmaktad›r. Alman tarihçi Ernest Bernheim (1850-1952), “tarih bilimi, insanlar›n zaman ve mekan çerçevesinde meydana getirdikleri evrimlerini ve bunlar›n toplumsal bir varl›¤›n bireyleri ve
topluluklar› s›fat›yla yapt›klar› fiiller” olarak tan›mlarken olay ve olguyu bir arada
verir. Amerikal› tarihçi F. Jackson Turner (1861-1932) ise tarihi “geçmiflten bize
ulaflan, günümüzde ortaya ç›kan, tenkitçi ve yorumcu bir anlay›flla incelenen kan›tlard›r”, diyerek daha modern bir tan›m yapar (Kurflun, 2011: 5).
N N
Yayg›n bir flekilde tarih, “geçmiflte yaflam›fl insan topluluklar›n›n yap›p ettiklerini yer ve zaman göstererek belgelere dayal› bir biçimde anlatan bilim dal›” biçiminde tan›mlan›r. Bu tan›mlamada, mekan/yer ve zaman kavramlar› d›fl›nda di¤er
önemli bir vurgu; tarihin belgeye dayal› olarak yap›lmas›d›r. Tarih çal›flma alan› elbette ki belgeyi önemser. Ancak geçmiflin zengin bir temsilini üstlenen tarih yaz›m› için salt belge yeterli midir? Ya da daha do¤ru bir soruyla; belge olmaks›z›n bir
tarih yaz›m› gerçeklefltirilemez mi? Bu sorular XX. yüzy›l›n tarihçileri ve felsefecileri taraf›ndan çokça tart›fl›ld›. Rankeci gelenekle tarih yaz›c›l›¤›n›n salt belgelere
dayal› olmas› gerekti¤i genel kabulü de, belge d›fl› tarihçili¤in mümkünlü¤ü de fazlas›yla elefltirildi. Sonuçta, tarihin bir bilgi/bilim alan› olarak yaz›lmas›nda en az›ndan asgari seviyede kan›tlara dayanmas› gerekti¤inde birleflildi. Geçmifli yaz› ile
anlaml› k›lmak, yaz›yla bir anlamda yeniden inflaa etmek/üretmek, tarihe biçilen
görevin özüdür. Modern tarih yaz›c›l›¤›n›n belgeyi merkeze alan bu düflüncesiyle
birlikte insanl›¤›n bafllang›c›ndan yaz›n›n bulundu¤u MÖ. 3500 y›llar›na kadar belge d›fl›ndaki çeflitli maddi ve sözlü kaynaklar› bulma ve inceleme görevi arkeolojiye; 3500’den günümüze kadar geçen süreç ise yaz›n›n belirledi¤i belgelerle geçmifli inflaa etme görevi tarihe verilmifl oldu (fiimflek, 2011: 920).
Bütün tarihi olaylar›n bir mekanda cereyan ettikleri düflünüldü¤ünde tarih-co¤rafya iliflkisinin ne denli iç içe oldu¤u anlafl›l›r. Kald› ki, tarihi olaylar›n oluflmas›nda co¤rafi flartlar büyük rol oynar, olaylara flekil verir ve hatta uygarl›klar›n geliflmesine imkan sa¤lar. Örne¤in tarihe konu olan uygarl›klar›n hemen tamam›, deniz sahilleri, nehir ve göllerin etraf›nda ya da verimli vahalarda geliflmifllerdir. ‹nsano¤lu bar›nma ve beslenme ihtiyaçlar›n› karfl›layabilecekleri elveriflli yerlere yerleflim mekanlar› kurarak uygarl›klar›n temellerini atm›fllard›r. Mesela, F›rat ve Dicle nehirleri Mezopotamya, Nil nehri M›s›r medeniyetlerinin do¤uflunu sa¤lam›fllard›r. Co¤rafya bilimi olmadan tarih yazmak mümkün de¤ildir. Kald› ki, co¤rafya bilimi de bir dizi alt disiplinler gelifltirmifltir ve hepsi de tarihin yorumlanmas›na yeni kap›lar açmaktad›r. Befleri co¤rafya ve demografi bilgisi, insanl›¤›n da¤›l›m›n›
ele al›rken; iktisadi co¤rafya da üretim ve tüketim iliflkilerini ve sonuçlar›n› ortaya
koymaktad›r. Co¤rafya bilimi kendi prensiplerini kullanarak, geçmiflteki zaman dilimlerini araflt›rma konusu yapan tarihi co¤rafya disiplinini üretmifltir. Tarihi co¤rafya, iskan alanlar›n›n belirlenmesi, bir yerin nüfus yap›s› ve o nüfusun sosyal ve
iktisadi yönlerini ele almas› bak›m›ndan tarih bilimine en yak›n duran disiplindir
(Kurflun, 2011: 13).
Co¤rafya Tarihi
Yaz›lan her fley tarihin konusuna girer. Dolay›s›yla, ister s›radan bir evrak, ister bir
mektup isterse bir kitap olsun hemen herkes tarih okur. Ancak baz› okuyucular
kendilerine bir alan belirlemifllerdir (Kurflun, 2011: VIII). Barzun ve Graff’›n belirtti¤i gibi, yap›lan her araflt›rma, haz›rlanan her metin asl›nda bilinçli veya bilinçsizce haz›rlanm›fl bir tarihtir. Hiç kimse bir ifli, o iflin geçmifli ile ilgili daha çok bilgi
toplamadan ve geçmiflteki kay›tlar› kullanmadan yapamaz; çal›flmay› yapmak veya
meslektafllar› ile konuyu tart›flmak için konunun geçmiflini bilmek zorunlulu¤u
vard›r. Kendisinden önce o ifli yapm›fl olanlar›n isimleri, tarihler, hatalar› ve baflar›lar› bütün görüfllerine zemin oluflturur. Barzun-Graff’›n ifadesiyle, “her konuflma,
rapor, araflt›rma veya uygulama geçmifli ile bafllar; daha önce olup bitenleri bilmeden bir konunun anlafl›labilmesi olanaks›zd›r” (Gümüflçü, 2010: 72-73).
Asl›na bak›l›rsa, günümüzdeki kabulüyle di¤er bütün bilimler gibi, co¤rafya tarihi de bilim tarihinin konusudur. Fazl›o¤lu’na göre; bilim tarihinin, bilimin ne ol-
11
12
Tarihi Co¤rafya
du¤u, kökeni, geliflimi, bilime katk› yapan kiflilerin hayat›, bilimsel kurumlar ve
aletler, bilimin iktisadi, siyasi, dini ve toplumsal ba¤lamla iliflkisi, bilimsel bilginin
farkl› kültürler aras›nda aktar›m› vb. konular› inceledi¤i söylenebilir. Bilim tarihi,
bir bilim dal›n›n kendi geçmiflini, baflka bir deyiflle o geçmiflin takvimini, kronolojisini vermek de¤il, nas›l ve niçinini yani illetini/nedenselli¤ini belirlemektir. Bu tür
bir tav›r ancak ve ancak yeninin oldu¤u ve fark edildi¤i yerde eskinin bir geçmifl
olarak idrak edilmesiyle ortaya ç›kar (Gümüflçü, 2010: 73).
Mekan›n, mekan üzerinde yaflayan insanlar›n, insan topluluklar›n› ilgilendiren
her konunun bir geçmifli vard›r ve bilimsel metotlar ile araflt›r›l›rsa, o konunun ‘tarihi’ yap›lm›fl olur. fiu durumda her bilimin tarihi oldu¤u gibi, co¤rafyan›n da bir
tarihi vard›r ve bu bilim dal› öncelikle ‘bilim tarihi’ sonra, onun da içinde oldu¤u
‘tarih’ (veya bazen ‘felsefe’) biliminin bir alt dal› durumundad›r. Ama hem Dünya’da hem de ülkemizde bilim dallar›nda, mensup oldu¤u bilim dal›n›n geçmiflini
araflt›ran ve bu konuda esasl› eserler haz›rlayanlar›n say›s› da oldukça fazlad›r. Bu
aç›dan bak›ld›¤›nda ne yaz›k ki, ülkemizde co¤rafyac›lar taraf›ndan pek ilgi görmeyen co¤rafya tarihi, bilim tarihçileri taraf›ndan da pek araflt›r›lmam›fl bir dald›r
(Gümüflçü, 2010: 73-74).
Ayn› konuya de¤inen bir co¤rafyac›; bir co¤rafya tarihimizin yaz›lmas› gerekti¤ini vurgularken, eskilerin de rahatça elefltirilemedi¤inden yak›nmaktad›r: “Türkiye’de co¤rafyac›lar›n kendi düflünce tarihlerini yazmakta baflar›l› olduklar› pek
söylenemez. Dolay›s›yla yeni kuflak co¤rafyac›lar›n, eskilerin neyi do¤ru neyi yanl›fl yapt›¤› konusunda pek fazla bilgileri yoktur. Türkiye’de co¤rafyan›n kendisine
emanet edildi¤i akademisyenler, disiplinin tarihçesini irdeleyerek, co¤rafyan›n
mevcut halini masaya yat›rmak zorundad›rlar. Herkesin kendi s›n›rl› dünyas›nda
disiplinin bir ucundan tutmas›, büyük foto¤raf› görme ve ortak problemlere çözüm
üretmede bir acziyet ortaya ç›karmaktad›r. Mevcut yap›lanma içinde, üstadlar›m›z›n yanl›fllar›n› ortaya koyma ve yazma maalesef akademik yükselmelerde ciddi
riskler tafl›maktad›r. Elefltirinin ciddi bir tehdit olarak alg›lanmas›, durumumuzu
gözden geçirme ve alternatifler üretme konusunda büyük s›k›nt›lar do¤urmaktad›r” (Kaya, 2005: 264).
Bilim tarihi araflt›rmalar›nda, dikkat edilmesi gereken en önemli noktalardan biri, Fuat Sezgin’in ‘üstünde çal›fl›lacak ilim dal›n›n muhtevas›n› bilmek de zorunludur’ fleklinde ifade etti¤i husustur (Fazl›o¤lu, 2004: 366). Yani üzerinde çal›fl›lan
bilimi bilmeden bilim tarihçili¤i yap›lamaz veya yap›lsa da eksik ve yanl›fllardan
kurtulmak mümkün olmaz. Ancak, bu husus ülkemizde yeterince dikkate al›nmad›¤›ndan ortaya eksik araflt›rmalar ç›kmaktad›r. Yukar›da da belirtildi¤i gibi bilim
tarihi, bir bilime ait eserleri kronolojik s›raya koyup, müellif ve eserlerinin tan›t›m›
anlam›na gelmedi¤i halde, ne yaz›k ki ülkemizde, birçok alanda oldu¤u gibi, co¤rafya tarihi alan›nda da yap›lan çal›flmalar›n büyük k›sm› böyledir.
Belki araflt›rma eksikli¤inden belki de baflka nedenlerden olacak, ülkemizde
co¤rafya tarihi konusu birçok kifli taraf›ndan eskiden beri tarihi co¤rafya ile kar›flt›r›lm›fl ve birçok defa onun yerine kullan›lm›flt›r. Oysaki afla¤›da da görülece¤i
üzere tarihi co¤rafya ile co¤rafya tarihi birbiriyle alakal›, ama kesinlikle farkl› konulard›r. Kald› ki co¤rafya tarihi, tarih/bilim tarihi içerisinde iken, tarihi co¤rafya,
co¤rafya biliminin içerisinde yer almaktad›r. Nitekim co¤rafya biliminin nerede,
nas›l ve ne zaman do¤du¤unu ve do¤uflundan bugüne kadar nas›l bir geliflim sürecini izledi¤ini araflt›ran bilim dal›na ‘co¤rafya tarihi’ denilmektedir (Gümüflçü,
2010: 75).
Yunanca ‘geo-yer’ ve ‘graphien-yazmak’ kelimelerinden meydana gelen ve yerin tasviri, yaz›m› anlam›nda kullan›lan co¤rafya kelimesi bu haliyle ‹slam literatüründe ilk defa XII. yüzy›lda Muhammed b. Ebu Bekir ez-Zühri ve XIII. yüzy›lda
‹bn Said el-Ma¤ribi gibi Arap müellifler taraf›ndan ‘cu¤rafiya’ fleklinde Arapçalaflt›r›larak kullan›lm›flt›r. Arapça’ya bu flekilde giren co¤rafya, Türkçe’ye muhtemelen
ilk defa Fatih’in Batlamyus’un co¤rafya isimli eserini ayn› isimle çevirttirmesi ile
XV. yüzy›lda girmifltir. Böylece Arapça’ya daha önce giren bu isimle tan›fl›kl›k, daha sonraki çeviriler ile iyice pekiflmifl olmal›d›r (Gümüflçü, 2010: 75-76).
‹nsanl›k tarihi boyunca, zaman içerisinde toplumlar de¤ifltikçe, co¤rafyan›n içeri¤i ve tan›mlar› da de¤iflmektedir. Bu nedenle, bütünüyle bilimin oldu¤u gibi, bilim dallar›n›n da rolü tarihleri boyunca de¤iflime u¤ram›fl ve u¤ramaya devam edecektir. Bunun sonucunda da co¤rafyan›n bugünkü durumunun de¤erlendirilebilmesi için geçmifli hakk›nda biraz bilgi sahibi olmak temel bir önem tafl›yacakt›r
(Özgüç-Tümertekin, 2000: 23). Co¤rafya farkl› zaman dilimlerinde farkl› flekillerde
alg›lanm›fl ve dönüflüm geçirerek içerik ve yöntemlerde farkl›l›klar ortaya ç›km›flt›r. Co¤rafyada konular daima bir olay›n mekan, yer ve çevre boyutuna odaklanm›fl olmakla birlikte özellikle XX. yüzy›lda geçirdi¤i süreç içinde bu boyutlar farkl› flekillerde ele al›nm›fl ve yorumlanm›flt›r. Klasik ça¤larda co¤rafya genellikle co¤rafi keflifler, harita yap›m› ve arazi gözlemleri ile iliflkilendirilmifltir. Co¤rafyada XV.
yüzy›ldaki co¤rafi keflifler ça¤›ndan itibaren 1800’lere kadar temel problem mutlak
konumu ölçecek ve kaydedecek metrik bir sistemin gelifltirilmesi, harita projeksiyonlar›n›n evrimi ve bununla ilgili olarak haritalar›n oluflturulmas› ve yenilenmesi
idi. Bu ba¤lamda co¤rafyan›n geliflimi büyük ölçüde kartografyan›n geliflimi ile ayn› anlama gelmekteydi. 1800’lerden sonra ise, yerlerin daha do¤ru konumland›r›lmas›na ba¤l› olarak co¤rafi çal›flmalar “yerlerin nas›l oldu¤u betimlemesi ve bunlar aras›ndaki benzerlik ve farkl›l›klar” üzerine yo¤unlaflmaya bafllam›flt›r (Öztürk,
2007: 4). Bütün bilimsel alanlarda, özellikle XIX. yüzy›ldan itibaren h›zlanan ve
sonraki yüzy›lda daha da ivme kazanan geliflmelere ba¤l› olarak co¤rafya biliminde de önemli de¤iflimler ve dönüflümler yaflanm›flt›r. Afla¤›da da görülece¤i üzere,
flimdi ana hatlar›yla da olsa, co¤rafyan›n ortaya ç›k›fl›ndan itibaren günümüze kadar olan geliflmeleri belirtmekte fayda bulunmaktad›r.
‹nsano¤lu, do¤as›nda bulunan merak dürtüsü nedeniyle Dünya üzerinde var
oldu¤undan beri, içinde yaflad›¤› ortam›/çevreyi merak etmifl, tan›ma ihtiyac› duymufl ve dolay›s›yla daha ilk zamanlardan beri insan, do¤al ve toplumsal çevresinin
bilincinde olmufltur. Ayr›ca, sadece geçmiflte de¤il bugün bile insan, ihtiyac› olan
her fleyi kendisi üretememekte ve üretemedi¤i ihtiyaçlar› için de mutlaka baflka insan ve toplumlarla ticaret için irtibata geçmek zorunda kalmaktad›r. Baflka bir ifade ile uzak veya yak›ndaki baflka insan ve toplumlarla ticari münasebetlerde bulunmaktad›r. Dolay›s›yla bir taraftan merak, di¤er taraftan ticaret faaliyetleri insanlar› yaflad›klar› mekanlar d›fl›nda kalan yerleri de ö¤renmeye mecbur etmifltir.
‹flte insanlar, bu ba¤lamda yaflam›n› sürdürdü¤ü yerleri, gelip-gitti¤i güzergahlar› ö¤renip buna göre yön tayini yapmaya; oralar› bilmeyen baflka insanlara
anlatmak ve sonraki nesillere b›rakmak amac›yla, çeflitli flekillerle belgelemeye ve
tarif etmeye gayret etmifllerdir. Dolay›s›yla, yaz›n›n keflfinden bile önce, özellikle
yol bulmayla ilgili becerilerin gelifltirilmesine dayanan Prehistorik insan›n araflt›rma ve keflifleriyle yarat›lm›fl bir bilgi birikimi vard› ve bunlar yavafl yavafl klasik
dünyadaki co¤rafya-öncesi kabul edilen bilgilere bir temel oluflturmufllard›. Bu haliyle co¤rafya insanl›¤›n yafl› kadar eski olmas›na ra¤men, insanlar›n bu tarz gereksinimlerinden kazand›klar› deneysel bilgiyi ilk defa sistemli bir yap›ya kavuflturup
13
14
Tarihi Co¤rafya
co¤rafyaya bilim karakteri kazand›rmalar› Eski Yunanl›lar döneminde olmufltur
(Özgüç-Tümertekin, 2000: 26-27).
Eski Yunan devrinin seçkin bilim adamlar›ndan Miletli Anaksimander (MÖ.
611-547) ilk harita yap›mc›s› ve matematiki co¤rafyan›n kurucusu kabul edilmektedir. Bu dönemde, bafll›ca temsilcileri Miletli Thales (MÖ. 580 dolaylar›), bir dünya haritas› da çizen Miletli Hekataios (MÖ. 550-480), Platon (MÖ. 427-347), Eratosthenes (MÖ. 275-195) olan; günefl, günefl sistemi, gezegenler, y›ld›zlar, dünyan›n
flekli, hareketleri, boyutlar› ve dünya üzerindeki yerlerin konumunu belirleyerek
haritac›l›¤a zemin haz›rlayan ‘matematiki co¤rafya’ görüflü ileri sürüldü. Ad› geçen
ilim adamlar›ndan Eratosthenes’in, dünyan›n yuvarlakl›¤›na inand›¤›n› ve hatta flafl›rtan bir kesinlikle dünyan›n çevresini (250.000 stadium, bir stadium 158 m oldu¤una göre 39.816 km olarak) hesaplad›¤›n› biliyoruz. Çok yönlü bir bilim adam›
olan Eratosthenes, ayn› zamanda kitab›nda “dünyan›n-yeryüzünün tasviri anlam›nda “co¤rafya” sözcü¤ünü bafll›k olarak kullanan ilk kifli”, yani co¤rafyan›n isim babas›d›r (Gümüflçü, 2010: 79).
Herodothos (MÖ. 485-425), sadece tarih biliminde de¤il, co¤rafya biliminde de
ileri bir seviyede idi. Heredothos, o dönemde yerleflilen ve bilinen dünyan›n bir
tasvirini yaparak; dünyada yaflayan halklar›n adlar›n› say›p, geleneklerini betimleyerek, co¤rafî görüfllerden biri olan ‘bölgesel co¤rafya’ fikrini ortaya att›. Asl›nda
Herodothos’un, yaz›lar›nda görünüflte tarih ile örülü bir co¤rafya bulundu¤undan,
bu haliyle bölgesel co¤rafya ekolüne ‘tarihi co¤rafya’ ad›n› verenler de vard›r. Bu
dönem co¤rafyas›n›n tarihi do¤rultusu dünyay› bir gök cismi, bir bütün olarak incelemek yolunda gitmeyip bilakis bir memleketi ayr› ayr› tasvir etmek metodunu
tutmufl bulunuyordu. Yani, bir memleketin co¤rafi mevkiinin do¤ru olmas›ndan ziyade içinde bulunanlar ile hususiyle insan ve insan›n yapt›klar› ile alakal›yd›. Tarihi do¤rultuda yürüyenler için co¤rafya memleketler co¤rafyas› ve etnografyadan
baflka bir fley de¤ildi (Akyol, 1951: 24-25). Böylece daha ‹lkça¤’da ve ilk co¤rafya
çal›flmalar›nda birbirinden farkl› iki görüfl ortaya ç›kt›. Biri Umumi/matematiki (riyazi, heyi) co¤rafya, di¤eri bölgesel (ülkeler, mevzii hatta bazen tarihi) co¤rafya
fleklinde beliren bu ikilik, XVIII. yüzy›l ortalar›nda Avrupa’da modern co¤rafyan›n
temelleri at›l›ncaya kadar devam etti (Gümüflçü, 2010: 79-81).
Böylece ortaya ç›kan bu iki görüfl yan›nda, farkl› düflünceler ve bu iki görüflü
birlefltiren fikirler de bulunmaktayd›. Hipokratus (MÖ. 460-377) “pek çok yerde insanlar›n fiziksel ve ahlaki karakterleri kendi ülkesinin do¤as›n› izler” diyerek tasvir etme iflini çok ileriye götürmüfltür. Tyrus’lu (Tir veya Sur) Marinos (yaklafl›k
MÖ. 100), yeryüzünü kareli bir koordinat a¤›yla döflemeye/örmeye muvaffak oldu;
yapt›¤› dünya haritas› kaybolmakla birlikte, ‹skenderiye’de yaflam›fl olan Ptolemaios bu haritay› biliyor ve yapt›¤› haritada onu daha fazla gelifltirmifl bulunuyordu
(Akyol, 1951: 26). Amasyal› Strabon (MÖ. 63-MS. 21) dönemin bilinen dünyas›n›
gezerek ‘tasvirci’ bir yaklafl›mla gördüklerini kaydetmifltir. Matematiki co¤rafya yan›nda bölgesel co¤rafyadan da bahseden, dolay›s›yla her iki alan›n da temsilcisi
olan Ptolemaios (MS. II. yüzy›l) (‹slam literatüründe Batlamyus) uzun süre temel
co¤rafya eseri kabul edilen ‘Geographike Hyphegesis/Co¤rafya K›lavuzu’ adl› kitab›nda; Dünya’n›n tasviri yan›nda harita yap›m› üzerinde de yo¤unlaflm›flt›r (Gümüflçü, 2010: 80).
Ortaça¤ bat› aleminde co¤rafya, di¤er birçok bilim gibi geliflmemifl ve hatta gerilemifltir. Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›lmas› ve eski ça¤ kültürünün çökmesi ile
beraber Ortaça¤’›n bafl›ndan Haçl› seferlerinin sonlar›na (XIII. yüzy›l) kadar co¤rafya ilmi H›ristiyan aleminde pek geriledi. Din ve kilisenin bask›s› ile eski klasik
co¤rafya unutulmaya yüz tuttu. Bu düflünce yaz›l› ve çizili bütün eserlere sirayet
etti. Eski Tevrat görüflüne dönülerek Dünya, ortas›nda Kudüs’ün bulundu¤u bir
kurs biçiminde tasavvur edilmeye baflland›. Sonuç olarak co¤rafyan›n tarihini araflt›ranlar›n da belirtti¤i gibi, Ortaça¤’da co¤rafya Avrupa’da uzun bir duraklama dönemine girdi. Bu dönemde co¤rafyan›n Avrupa d›fl›nda, özellikle 766 y›l›nda Abbasi saltanat›n›n kurulmas›yla birlikte halifeli¤in fiam’dan Ba¤dat’a aktar›lmas›ndan
sonra, ‹slam bilim adamlar›yla geliflti¤ini görüyoruz. Dolay›s›yla Bat› alemini burada b›rak›p, ayn› dönemdeki ‹slam co¤rafyac›lar›na bak›ld›¤›nda, hem Eski Yunan
ve hem de Çin-Hint ve ‹ran co¤rafya eserlerinden faydaland›klar› ve üzerine yapt›klar› kendi katk›lar›yla birlikte ça¤›n› aflan eserler haz›rlad›klar› görülür. ‹yi bir
araflt›rmac› ve gözlemci olan bu co¤rafyac›lar ayn› zamanda devrinin büyük seyyahlar›d›r. Hatta seyahat ve meraklar› o derecedir ki, gidemedikleri yerleri de o
bölgeleri gören askerler, tüccarlar, denizciler ve habercilerden dinleyerek ö¤renmeye ve bilgilerini geniflletmeye çal›flm›fllard›r (Gümüflçü-Balc›o¤ullar›, 2006: 39).
fiu durumda ‹lkça¤ Yunan co¤rafyac›lar›ndan sonra, co¤rafya sahas›nda ileri giden ve birçok eser telif edenler, ‹slam co¤rafyac›lar› olmufltur. VIII. yüzy›lda Abbasi Devleti’nin kurulmas›ndan sonra baflta Yunan olmak üzere, Çin, ‹ran ve Hint astronomi ve co¤rafya eserlerinin ‹slam dünyas› taraf›ndan tan›nmas›yla co¤rafya, di¤er birçok bilim dal›nda oldu¤u üzere oldukça fazla bir geliflme sa¤lad›. Bu yüzy›ldan sonra, yani ‹slam co¤rafyas›n›n temellerinin at›ld›¤› Abbasiler döneminde,
IX. yüzy›l›n ortalar›nda Irak’ta ‘tasviri co¤rafya’ okulu, X. yüzy›lda da Orta Asya’da
Belh’de ise Belhi taraf›ndan kurulan ‘bölgesel co¤rafya’ okulu ortaya ç›kt›. Özellikle Yunan/Grek co¤rafyas›n›n etkisinde kalan bu okullara mensup co¤rafyac›lar konu üzerinde rehberlik edecek düzeyde klasik eserler meydana getirdiler. Bu çal›flmalar ile yaflamlar›n› devam ettirdikleri bugüne göre oldukça s›n›rl› bir Dünya’da,
pratik amaçlar için önemli boyutlarda co¤rafya bilgisi oluflturdular. Bu geliflmelere
karfl›, Ortaça¤ ‹slam co¤rafyac›lar› bu ilmi günümüz modern meslektafllar› gibi, iyi
tan›mlanm›fl ve s›n›rlar› belli bir bilim dal› olarak tan›m›yorlard›. Bundan dolay›
co¤rafyan›n çeflitli dallar›yla ilgili hususlar, astronomi, kozmo¤rafya, felsefe, matematiki co¤rafya, tasviri co¤rafya gibi çeflitli konular içinde ve seyahatnamelerde
da¤›n›k flekilde bulunuyordu. Bu yüzden o dönem yazarlar› co¤rafi eserlere ‘elMesalik ve’l-Memalik, Kitabü’l-Büldan, Suverü’l-ekalim, Kitabü Nüzheti’l-müfltak
fi’htiraki’l-afak’ gibi benzer anlaml› fakat de¤iflik isimler vermifllerdir (Gümüflçü,
2010: 86-87).
Müslümanlar co¤rafya biliminin üç büyük alan›ndan biri olan “matematiki co¤rafya”n›n bafllang›ç bilgilerini her fleyden evvel Yunanl›lar’dan ald›lar. Bu, yeryüzünü enlem ve boylam derecelerine göre ka¤›da veya herhangi bir vasata nakletmek esas›n› hedefliyordu. Bu iflte en zor olan boylam derecelerini ölçmekti. Yunanl›lar’dan sadece ay tutulmalar›na dayanan, çok hatal› sonuçlar veren bir metotla, sadece bir boylam derecesi Müslümanlara ulaflm›flt›. Onlar Batlamyus’un co¤rafyas›n› Arapça’ya çevirdikten sonra yüzlerce boylam ve enlem dereceleri ölçmeye koyuldular. XI. yüzy›l›n bafllar›nda sferik trigonometri ölçülerine dayanan bir
metotla Biruni, Gazne ile Ba¤dat ars›ndaki altm›fl kadar yerin boylam ve enlem derecelerini iki y›l süren bir çaba ile buldu. O, iki yer aras›ndaki enlem fark›n› rasat
yoluyla ve mesafeleri arfl›n arfl›n ölçerek sferik bir üçgenin kenarlar›n› elde ediyor,
böylece boylam fark›n› buluyordu. Onun gerçe¤e çok yak›n sonuçlar›n›n biraz daha iyisini modern co¤rafya XIX ve XX. yüzy›llarda tan›yordu. Biruni bütün bu gayretlerden sonra matematiki co¤rafyan›n ilk ve bilinen tek temel kitab›n› yazd›.
15
16
Tarihi Co¤rafya
Biruni (973-1048), ‹bn-i
Sina ile ça¤dafl olan ve
onunla tart›flt›¤› bahisler
oldu¤u bilinen astronomi,
matematik ve co¤rafyaya
orijinal katk›lar yapan ünlü
müellif. Dünyan›n flekli ve
boyutlar› hakk›nda do¤ru
fikirleri olan Biruni, “ufuk
derinli¤i” kavram›ndan yola
ç›karak Dünya’n›n çevresini
41.297 (bugün 40.000 kabul
edilir) km olarak
hesaplam›flt›r.
Müslümanlar Biruni’den sonra boylam derecelerinin ölçümü için üç yeni metot
daha buldular (Sezgin, 2010-2011: 123-124).
Co¤rafyan›n bir baflka dal› olan kartografyaya gelince, Müslümanlar Yunanl›lar’›n dünya haritas›n› IX. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde tan›d›lar. Bu tasavvura göre Hint
Okyanusu ve muhtemelen Atlas Okyanusu kapal› göller idiler. Bu tasavvurdan ve
Arapça’ya aktar›lan Batlamyus co¤rafyas›n›n çevrilmesinden sonra Halife Me’mun
yetmifl kadar bilgini bir Dünya haritas› yapmak ve bir dünya co¤rafyas› yazmakla
vazifelendirdi. Sonraki dönemlerde o harita kayboldu fakat 1983 y›l›nda ‹stanbul
kütüphanelerine ulaflan tek nüshas› ile karfl›laflt›m. Bu, büyük k›sm› ölçülen enlem
ve boylam derecelerine dayanan ilk haritayd›. Bununla bafllayan geliflme XVII.
yüzy›l›n sonuna kadar devam edecekti ve geliflmenin son yüzy›llar›nda Osmanl›lar’›n katk›s› büyük olmufltu (Sezgin, 2010-2011: 124).
Daha X. yüzy›l›n ilk yar›s›nda ‹ber yar›madas›ndan bat›ya do¤ru yol alarak Asya’ya ulaflmak için seferler yap›lm›flt›. Ayn› maksatla baflka seferlerin XIII. yüzy›lda Bat› Afrika sahillerinden yap›ld›¤›n› biliyoruz. 1420 y›l›nda Hint Okyanusu’ndan
kalk›p Karayip adalar›na ulaflan Arap gemisinin gidifl ve dönüfl yolunu çok iyi biliyoruz. Onlar›n yapt›klar› Do¤u Brezilya haritas›n›, Portekizliler 1511 y›l›nda bir
Müslüman gemisinden ele geçirerek bize kadar ulaflt›rd›lar. Müslümanlar çok büyük bir ihtimalle X. yüzy›lda Avustralya’y› tan›d›lar. XII ve XIII. yüzy›llarda Afrika’n›n güneyinden Güney kutup karalar›na kadar uzand›lar. Müslümanlar›n, dünya haritas›n› geniflletme ve olgunlaflt›rmalar› ifline iki ayr› baflar›lar›n›n büyük katS‹ZDE biri miladi IX. yüzy›ldan itibaren Hint Okyanusu’nda geliflk›s› vard›. SIRA
Bunlardan
tirdikleri bugün tan›d›¤›m›z mükemmel pusula ve yine ayn› okyanusta boylam
derecelerini
ve mesafeleri ölçmede gelifltirdikleri metotlar› idi. Müslümanlar›n haD Ü fi Ü N E L ‹ M
ritalar› ve enlem-boylam derece cetvelleri XII. yüzy›ldan itibaren Avrupa’ya s›k s›k
ulaflt›. Onlar bu haritalar› ancak kopya ediyorlar veya bu kopyalar üzerinde, atölS O R U
yelerinde de¤ifliklikler
yap›yorlard›. Dikkatle ölçülen enlem-boylam derecelerine
göre harita yapma ifli Avrupa’ da XVIII. yüzy›lda bafllad›. Befleri co¤rafyaya gelince, ‹slam kültür
bu dalda XVII. yüzy›la kadar ulafl›lan düzeye AvruD ‹ K K Adünyas›nda
T
pa’da XX. yüzy›lda rastlanabilece¤i inanc› bende uyanm›fl bulunuyor. ‹slam biliminin yükselen
çizgisi bir süre sonra tersine dönmeye bafllad› ve 500 y›l kadar süSIRA S‹ZDE
ren bir kabul etme ve asimilasyon süresinden sonra Avrupa’da XVI. yüzy›lda kreativite kendini gösterdi. XVII. yüzy›lda Avrupal›lar kendilerini önderlik durumunda görmeye
bafllad›lar; bunu Müslümanlar da kabullenmeye bafllam›fllard› (SezAMAÇLARIMIZ
gin, 2010-2011: 125-129).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
K ‹ ‹slam
T A P bilimi ve co¤rafya hakk›nda genifl bilgi için F. Sezgin, ‹slam’da Bilim
Genel anlamda
ve Teknik 5 cilt, TÜBA Yay›nlar›, 2007, isimli kitaba bakabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
T E L EMüslüman
V‹ZYON
F. Sezgin
bilim adamlar›n›n Dünya tarihindeki yerini, t›p tarihçisi
Heinrich Schipperges’ten ald›¤› veciz bir sözle flöyle vermektedir: ‹slam bilimlerinin Avrupa’ya tafl›nmas› “yüzlerce y›l çok güçlü etkilerde bulunan ve hala da etkilerine devam eden, onsuz, modern Dünya’n›n kuruluflunu kavrayamayaca¤›m›z
‹NTERNET
bir fenomendir” (Sezgin, 2010-2011: 130). Ayn› konuda Harvey “Bat›, Yunan medeniyetinin birikimini miras alarak, baflta ‹slam dünyas› olmak üzere, Çin ve di¤er
dünyalardan ald›¤› bilgileri sentezlemifl ve bir ayd›nlanma ça¤› yaflam›flt›r” (Kaya,
2010: 229) sözleriyle Avrupa’daki Ayd›nlanma Ça¤›’n›n yaflanmas›n› ‹slam dünyas›na ba¤lamaktad›r.
‹NTERNET
‹slam medeniyeti içerisinde kalmas›na ra¤men, bizim aç›m›zdan önemli oldu¤undan ayr›ca Osmanl› co¤rafyac›l›¤› üzerinde de durmakta fayda vard›r. Osmanl› co¤rafya literatürü, büyük oranda ‹slam medeniyetinden al›nma olup ilk eserlerin büyük k›sm› ‹slam co¤rafya eserlerinin çevirisi ve flerhlerinin haz›rlanmas› fleklinde ortaya ç›km›flt›r. Gerçi Osmanl› klasik dönemde ‹slam eserleri yan›nda, Bat›l› co¤rafya eserlerinden de faydalan›ld›¤› bilinmektedir ama ne yaz›k ki bu durum
az say›daki (Bat› ile temas halindeki) denizci-co¤rafyac› ile s›n›rl› kalm›flt›r.
Co¤rafya teriminin dilimize girmesi, Osmanl› döneminde bizzat Fatih eliyle gerçekleflmifltir. Onun ‹stanbul’u fethetmesinden sonra Bizans kütüphanelerinde bulunan birçok eseri çevirtti¤i bilinmektedir. Fatih, Trabzonlu G. Amirutzes (ö. 1475)
ve o¤lu Mehmed’den Batlamyus’un ‘Geographike Hyphegesis’ adl› eserini Arapça’ya çevirttirip (Tercüme-i Co¤rafya-y› Batlamyus ad›yla), onun haritalar›ndan da
faydalanarak yeni bir dünya haritas› çizmesini istemifltir. Böylece bu eser ile Helenistik bilim miras›n›n etkileri de Osmanl› co¤rafyas›na kazand›r›lm›flt›r. Dolay›s›yla
Osmanl›lar ilk defa do¤rudan klasik ‹slam co¤rafya eserleri d›fl›na ç›karken, ayr›ca
bu sayede ‘co¤rafya’ ad› ilk defa Osmanl› bilim literatürüne girmifltir (Gümüflçü,
2010: 113-114).
Modern co¤rafyan›n kurulmas›ndan önce Avrupa’da oldu¤u gibi Osmanl›da da
co¤rafya çok genifl bir manada bütün kainat› tasvir eder mahiyette idi. Bir taraftan
kozmografya ad› alt›nda matematiki co¤rafya, di¤er taraftan tarih ile örülmüfl bir flekilde memleketleri ve insanlar›n› tasvir eden bölgesel-ülkeler co¤rafyas›, co¤rafya
ilminin konusunu teflkil ediyordu. Eski Yunan döneminde kurulan ve onlar› takiben
‹slam co¤rafyac›lar›n›n da kabul ettikleri bu ikilik, aynen Osmanl› co¤rafyac›lar›na
miras kalm›flt›r. Çünkü Osmanl› co¤rafyac›lar› ço¤unlukla bafllang›çtan XVII. yüzy›la kadar büyük ‹slam co¤rafyac›lar›n›n; XVII. yüzy›ldan sonra da bat›l› co¤rafyac›lar›n eserlerini tercüme etmek ve onlar› geniflletmek vas›tas›yla, yeni eserler vücuda
getirmifllerdir. Böylece ‹hsano¤lu taraf›ndan XVIII. yüzy›l dönüm noktas› olmak
üzere, Osmanl› e¤itim ve bilim tarihi için önerilen ‘‹slam gelene¤i ve Bat› gelene¤i’
dönemleri, taraf›m›zdan yap›lan de¤erlendirmede Türk co¤rafya tarihinde Katip Çelebi’ye kadar Klasik Türk co¤rafyas› ve sonraki dönem de Modernleflme yolunda
Türk co¤rafyas› fleklinde ikiye ayr›lm›flt›r (Gümüflçü, 2010: 102-154).
fiu durumda bafllang›c›ndan XVII. yüzy›la kadar olan Osmanl› co¤rafya eserleri incelendi¤inde, bu dönemde ço¤unlukla ‹slam gelene¤i takip edilmifl olup az da
olsa bat›y› takip eden co¤rafyac›lar›n varl›¤› da dikkati çekmektedir. Baflka bir ifade ile Osmanl› Klasik co¤rafya döneminde haz›rlanan co¤rafya eserlerine bak›ld›¤›nda, XVII. yüzy›la kadar ‘biri medreseden yetiflen alimlerin temsil etti¤i ‹slam/do¤u co¤rafya ekolü, di¤eri denizcilerin ve medrese çevresi d›fl›nda olan kiflilerin
temsil etti¤i Bat›l› co¤rafya ekolü’ olmak üzere iki farkl› ekol ay›rt edilmektedir
(Gümüflçü, 2010: 112). Co¤rafya tarihindeki k›r›lma noktas›n› ‹hsano¤lu ve arkadafllar› (‹hsano¤lu ve di¤. 2000: XXXV-XXXVI) XIX. yüzy›l olarak belirtmifllerse de,
bize göre k›r›lma yukar›da da belirtildi¤i üzere Katip Çelebi ile bafllam›flt›r.
Osmanl› co¤rafyas›n›n özellikleri aras›nda, medreselerde co¤rafya derslerinin
olmay›fl›n›n da etkisiyle, Osmanl›lar›n telif ettikleri co¤rafya eser say›s›n›n di¤er bilimlere göre daha az oldu¤u öncelikle söylenmelidir. ‹kinci olarak, Osmanl›larda
bilimsel amaçlardan ziyade pratik faydalar› için co¤rafya eseri telif edilmifltir ki, bu
faydalardan ilki, Osmanl›lar›n yapacaklar› fetihleri kolaylaflt›rmak ve fetihten sonra o topraklar› iyi idare etmektir. Takiben müellifler, yazd›klar› eseri sultana, vezire veya ileri gelen devlet adamlar›na takdim ederek, onlar›n verece¤i hediyeler,
atamalar vb. faydalar için eser yazm›fllard›r. Maddi faydalara ilave, manevi beklen-
17
18
Tarihi Co¤rafya
tileri olanlar da, yazd›klar› kitab› okuyacaklar›n hay›r dualar›n› almak veya ‹slami
düflüncede her fleyin bir zekat›n›n bulundu¤unu, bilimin zekat›n›n da kitap yazmak oldu¤unu düflünerek eser haz›rlam›fllard›r (Gümüflçü, 2010: 102).
Bu amaçlarla haz›rlanan Osmanl› co¤rafya eserlerinin genel bir de¤erlendirmesi yap›l›rsa, Osmanl› co¤rafya eserlerinin Dünya co¤rafya literatürüne, özellikle
‘metodik aç›dan’ çok fazla katk› yapmad›klar› -istisnalar her zaman mevcuttursöylenebilir. Çünkü öncelikle Osmanl›lar XVII. yüzy›la kadar klasik ‹slam co¤rafya
eserlerini, daha sonra da bat›l› co¤rafya eserlerinin çevirisini yapm›fllar, ama bunu
yaparken kendi araflt›rma ve gözlemlerini ya düflük seviyelerde katm›fllar ya da hiç
katmam›fllard›r. Ayr›ca, Osmanl› döneminde co¤rafya bilimine gerekli önem ve ilginin gösterilmedi¤i, do¤urdu¤u birçok sonuçtan da anlafl›lmaktad›r. Baflta bu konu gelmekle birlikte, Osmanl› medreselerinde co¤rafya biliminin okutulmamas› ve
Osmanl›’da bilim adam› olman›n uzun ve meflakkatli bir yola ihtiyac› olmas› vb.
nedenlerle yetiflen bilim adamlar› aras›nda co¤rafyac›lar›n pay› hep düflük kalm›flt›r (Gümüflçü, 2010: 102). Fakat bu de¤erlendirmeler Piri Reis, Ali Macar Reis, Katip Çelebi, D›meflki, Evliya Çelebi ve ‹brahim Müteferrika ve di¤erleri gibi hem
Türk co¤rafya tarihi hem de Dünya co¤rafya ve haritac›l›k tarihinde önemli yer tutan isimlerin yok say›ld›¤› anlam›na gelmemelidir.
XVI. yüzy›lda bat›da Rönesans ve Reform’un etkisi ile di¤er bütün bilimlerde oldu¤u gibi, co¤rafyada da büyük geliflmeler ve dönüflümler yaflanmaya bafllam›flt›r.
Rönesans, meçhul alemlerin keflfedildi¤i büyük seyahatler ile bütün bilgilere yeni
temeller veren muazzam ilmi keflifler devridir. Gerçekten de bu devirde co¤rafi ufkun fevkalade genifllemesi, haritac›l›ktaki büyük geliflmeler ve co¤rafyan›n da yard›mc›s› olan tabii ilimlerin geliflmesi sonucu, co¤rafya yeni bir ivme ve çehreye kavuflmufltur. Avrupa’daki Rönesans ve ‘Keflifler Ça¤›’ olarak bilinen kültürel yeniden
uyan›flla birlikte, Avrupa co¤rafi bilginin merkezi haline gelmifltir. Ortaça¤’›n son
as›rlar›nda Bat› aleminde co¤rafya ilminin tekrar canlanmas› keflifler ve Rönesans’›n da içinde oldu¤u baz› temel faktörlere ba¤l› olarak geliflmifltir ki, bunlar› da
do¤rudan ve dolayl› olarak flekillendiren baz› etkenler k›saca flöyle özetlenebilir:
1- Öncelikle Haçl› seferleri sayesinde Bat›’n›n ‹slam alemi ile temasa geçmesi sayesinde Avrupa’ya ilim, fikir, sanat, teknoloji ve di¤er alanlarda birçok yenili¤in
gelmesi. 2- XIII. yüzy›l sonlar›nda Mo¤ol ‹mparatorlu¤u’nun kurulmas› ile Çin ve
Japonya’ya kadar uzanan Avrasya yollar›n›n aç›lmas›. Aç›lan bu yeni yollardan önce F. G. de Rubruk, Plan Carpin gibi papazlar ile Marco Polo gibi seyyahlar›n gitmesi sayesinde bat›daki co¤rafi ufkun daha da geniflleyerek, Uzakdo¤u’dan baz›
yeniliklerin getirilmesi. 3- Pusula, matbaa, denizcilik, gemi yap›m› gibi alanlardaki
ilerlemeler ile gözlem, harita ve astronomi ayg›tlar›n›n gelifltirilmesi kaflifleri yüreklendirerek co¤rafyan›n geliflmesini sa¤lad›. Böylece XV-XVI. yüzy›llarda co¤rafya
bilgisi k›sa sürede çok büyük ölçüde genifllemifltir. 4- Önce Müslüman alimler vas›tas›yla, XI. yüzy›ldan itibaren ve özellikle XV. asr›n bafllar›ndan itibaren Rönesans
ve Reform’un etkisiyle birçok eski Yunan eserleri ve bu arada co¤rafya eserlerinin
tercüme edilmesi. 5- Co¤rafi keflifler ile co¤rafi ufuk çok h›zl› bir flekilde genifllerken, bilimsel faaliyetler ile insan hayat›n› ilgilendiren birçok husus Rönesans ve
Reform vas›tas›yla bilim, sanat vb. alanlara bak›fl aç›s›nda zihniyetin tamamen de¤iflmesi. 6- Yeni keflfedilen topraklardan getirilen de¤erli madenlerin kazand›rd›¤›
zenginlik sonucu ve yukar›daki faktörlere ba¤l› olarak bilim, teknoloji, sanat ve di¤er benzer konulara bak›fl aç›s›n›n de¤iflmesi ve bunlara daha fazla önem verilmeye bafllanmas› (Gümüflçü, 2010: 122-123).
‹flte bu ve benzer di¤er sebeplerle, XV-XVI. yüzy›llarda büyük bir geliflme ve
geniflleme devresi yaflayan co¤rafya, böylece ‘modern co¤rafya’n›n kuruldu¤u,
sonraki ‘Ayd›nlanma Ça¤›’ ad› verilen XVIII. yüzy›la oldukça iyi bir haz›rl›k yapm›flt›r. Yukar›da da belirtildi¤i üzere, bu konuda Harvey flöyle demektedir: “Bat›,
Yunan medeniyetinin birikimini miras alarak, baflta ‹slam dünyas› olmak üzere,
Çin ve di¤er dünyalardan ald›¤› bilgileri sentezlemifl ve bir ayd›nlanma ça¤› yaflam›flt›r”. Asl›nda çok eski bir geçmifle sahip olan co¤rafya, Avrupa’da “klasik dönem” ad› verilen yaklafl›k 1750-1900 y›llar› aras›ndaki 150 y›l içinde özellikle Kant,
Humboldt, Ritter, Peschel ve Ratzel’in çal›flmalar›yla bilimsel kimli¤ini kazanm›flt›r (Tümertekin, 1990: IX).
Daha önceleri co¤rafyac›lar, seyyahlar vb. taraf›ndan yap›lan seyahatler, yeni
yerlerin bulunmas›, bunlardan ticari ya da emperyal amaçl› yararlanma, ço¤u kez
de dini yayma gibi amaçlar tafl›rken, Ayd›nlanma ça¤›nda, bunlara ek olarak bilimsel amaçl› seyahatler eklenmifltir. Bu sayede Avrupal›lar›n deniz afl›r› topraklara ilgi
duymas›, sömürgeler edinmesi ya da varolan sömürgelerini geniflletme ve de¤erlendirmelerinde co¤rafyac›lar›n büyük rol oynamas› sonucunda “sömürgeci co¤rafya”
dönemi ad› verilen bir devre yaflanm›flt›r (Özgüç-Tümertekin, 2000: 96-130).
Avrupa’daki Ayd›nlanma Ça¤›, sadece co¤rafya için de¤il hemen bütün bilim
dallar› ad›na çok önemli de¤iflim ve dönüflümlerin yafland›¤› bir dönemdir. Bilimsel devrim ad›n› da alan bu dönemde, birçok bilim dal›nda yenilikler, dallara ayr›lmalar ve yeni alt dallar›n ortaya ç›kt›¤› görülmektedir. Bu anlamda, ‹lkça¤’dan
itibaren co¤rafyan›n hakl› olarak bilimlerin anas› unvan›n› talep edebilece¤i sözünü hat›rlatmak kuflkusuz gereksizdir. Daha ‹sa’dan yüzy›llarca öncesinde co¤rafya,
tüm evreni kucaklayan bir inceleme konusu olarak kabul edilmiflti. Ayd›nlanma
ça¤›na kadar bu flekilde genifl bir sahay› kapsayan co¤rafya, geliflmelere ba¤l› olarak dallara ayr›larak çeflitlendi. Baflka bir ifade ile aradan geçen zamanla birlikte,
co¤rafyan›n birçok çocu¤u oldu; bunlar›n aras›nda astronomi, botanik, jeoloji, meteoroloji, arkeoloji ve antropoloji say›labilir (Barrows, 2005: 39).
Klasik co¤rafya dönemini 1874’te Almanya ve onu takiben di¤er Avrupa ülkeleri ve ABD üniversitelerinde co¤rafya bölümlerinin aç›lmas›yla iliflkilendirilebilecek “modern co¤rafya”n›n ortaya ç›k›fl› takip eder. Bu dönemde Darwin’in (18091882) fikirleri etkisiyle genel bir insan-yer iliflkisi teorisi üretilmifl ve bu teori “insan›n yeryüzündeki yaflam› genifl ölçüde içinde yaflad›¤› fiziki çevre taraf›ndan ve zaman içinde biçimlendirilece¤i” öne sürülmüfltür. Baflka bir ifade ile do¤a flartlar›n›n kültürü ve insan davran›fllar›n› etkileyen temel etmen oldu¤u ve bu ba¤lamda
befleri olay ve olgular› anlamada ilk baflvurulmas› gereken fleyin bir yerin/bölgenin do¤a flartlar› oldu¤u varsay›lm›flt›r. Sonuçta bu dönemde insan-çevre iliflkisi
a¤›rl›kl› olarak “çevreci determinizm” ile aç›klanm›flt›r. Darwin’in görüfllerini Malthus’unkilerle (1766-1834) sentezleyerek “sosyal Darwinizm” teorisini oluflturan H.
Spencer (1820-1903), toplumlar›n hayatta kalabilmek için birbiriyle mücadele etmesi gerekti¤ini ve güçlü olan›n varl›¤›n› sürdürebilece¤ini öne sürmüfltür. Böyle
bir Dünya alg›s› Avrupa’da modern savafl için lojistik bir temel oluflturma, ulusal ve
emperyal kimli¤i gelifltirme, kolonileri yönetme ve ekonomik sömürü için kaynaklar› gelifltirme ve yönetme ba¤lam›nda Bat›l› devletlere yard›mc› olmufltur. Çünkü
deterministik co¤rafya alg›s› sonucu sömürülen ülkelerin geri kalm›fll›¤› o ülkelerin do¤al ve befleri kaynaklar› ile aç›klanm›fl (bunun do¤al bir sonucu oldu¤u varsay›lm›fl), böylece ülkeler aras›nda bir hiyerarfli kurulmufl ve bunun sonucu olarak
da bu ülkelerim sömürülmesi ve insanlar›n›n kölelefltirilmesi meflrulaflt›r›lm›flt›r.
Bundan dolay› Özgüç ve Tümertekin’in belirtti¤i gibi co¤rafya sömürgelerin edinil-
19
Alexander von Humboldt
(1769-1859), modern fiziki
co¤rafyan›n kurucusu ve 5
ciltlik Kosmos adl›
tamamlanamayan ünlü
co¤rafya kitab›n›n
müellifidir. Tutkulu bir
bitkibilimci ve co¤rafyac›
olarak özellikle Yeni Dünya
karalar›nda oldukça uzun
seyahatler yapm›fl ve
co¤rafyada neden ve etki
iliflkisine dikkat çekmifltir.
Carl Ritter (1779-1859),
modern befleri co¤rafyan›n
kurucusu ve 19 ciltlik Die
Erdkunde adl›
tamamlanamayan ünlü
co¤rafya kitab›n›n
müellifidir. Fazla seyahat
etmedi¤i halde co¤rafya
yazm›fl ve tarih ile
ilgilenerek, tarih ve
co¤rafyay› “biri olmadan
di¤erinin yaflayamayaca¤›
k›z kardefller” olarak
görmüfltür.
20
Çevreci determinizm, insan
faaliyetlerinin tamamen
ortam/fiziki çevre taraf›ndan
kontrol edildi¤ini ileri süren
görüfl. Possibilizm/olas›c›l›k
ise, çevresel özelliklerin
insanlar üzerinde etkisi
oldu¤unu fakat belirleyici
olamayaca¤›n› ileri süren
görüfl.
Tarihi Co¤rafya
mesinde, geniflletilmesinde ve de¤erlendirilmesinde ön açan bir bilim ve co¤rafyac›lar da “emperyalizmin hizmetindeki kifliler” olarak görülmüfllerdir (Öztürk, 2007:
5-6). Co¤rafya içerisinde insan-çevre yaklafl›m›n›n bu determinist flekli eski ça¤lardan beri a¤›rl›¤›n› hissettirmifltir. Gerçekten de teknolojinin geliflmedi¤i, insan›n
do¤ada de¤ifltirici ve tahrip edici etkilerinin henüz görülmeye bafllamad›¤› bu dönemlerde, insan-çevre etkilefliminin yönünün hep çevrenin insan› etkiledi¤i fleklinde olmas›na (Ar›, 2005: 5) flaflmamak gerekir.
Co¤rafya alg›s›ndaki hakim çevreci determinizm, 1920’lerden itibaren yerini
“possibilizm”e b›rakm›flt›r. Possibilizm (olas›c›l›k) çevreci determinizmin kesin yarg›lar›n› terk ederek do¤al özelliklerin insan faaliyetleri üzerinde bütüncül bir belirleyici etkisi olamayaca¤›n› öne sürmüfltür. Ancak bu, Özgüç ve Tümertekin’in belirtti¤i gibi, çevreci determinizmden kesin bir kopuflu simgelemez, çünkü çevre
faktörleri tamamen göz ard› edilemez. ‹nsan-çevre iliflkisinde insan art›k pasif bir
varl›k olarak de¤il, yaflad›¤› çevreyi etkileyen, bu çevreyle ilgili seçimler yapabilen
ve sonuçta onu dönüfltüren aktif bir özne olarak görülmüfltür (Öztürk, 2007: 6).
Bütün Dünya’n›n çal›fl›lmas›/anlafl›lmas› imkans›z oldu¤undan, bütün daha küçük parçalara ayr›lmal›yd›. Bu küçük parçalar da bütünle ayn› yasalar, sistemler ve
süreçlerle olufltu¤u için onlar› anlamak bütünü anlamak manas›na gelecekti. Bunun sonucunda Dünya’n›n birbiriyle iliflkili “bölgeler mozai¤i”nden olufltu¤u ve
Dünya’y› anlaman›n bu “bölgeleri” anlamaktan geçti¤i fikri co¤rafyada özellikle
1930’lardan itibaren bask›n görüfl haline geldi (Öztürk, 2007: 7). Hartshorne’un
“co¤rafyan›n en üst fleklinin bölgesel co¤rafya oldu¤u” iddias›na ra¤men 1950’li
y›llarda bölgesel co¤rafya de¤iflik nedenlerle elefltirilmifl ve gerilemifltir. Ancak bu
gerileme çok uzun sürmemifl 1980’lerden sonra bölgesel co¤rafya yeniden yükselifle geçmifltir (Ar›, 2005: 8).
Bu dönemde genellikle “betimlemeye dayal›” çal›flmalar yap›lmas›, co¤rafyan›n
kendi bafl›na bir disiplin olup olmad›¤›n›n ciddi flekilde sorgulanmas›na ve sonuçta 1940’lar›n sonunda Harward Üniversitesi’ndeki co¤rafya bölümünün kapat›lmas›na kadar dayanm›flt›r. Ayr›ca bu dönemde bölgesel co¤rafyan›n yetersizli¤ini gören baz› co¤rafyac›lar, ad› geçen zay›fl›¤› gidermek için co¤rafyay› evrensel kurallar koyan ve pozitif bilim metodolojisini adapte eden (nomotetik) bir bilim olarak
tarif etmeye bafllam›fllard›r. Dolay›s›yla co¤rafyan›n tek tek olaylar› ya da bölgeleri inceleyen idiografik karakterden kurtulup genel anlamda mekansal organizasyonun kanunlar›n› araflt›ran nomotetik bir bilim olmas› gerekti¤i vurgulan›yordu. Bu
durum, belki de bir tepki olarak 1950’lerden itibaren co¤rafyada bir “nicel dönüflüm/quantitative turn” ya da baflka bir ifade ile “nicel devrim/quantitative revolution” yaflanmas›na sebep olmufltur. Nicel devrim, co¤rafyan›n istisnai bir disiplin
oldu¤u ve bu ba¤lamda kendine has yöntemleri kullanmas› gerekti¤i fikrinden
uzaklafl›larak, bilimsel olabilmesi için genel tümdengelim ve tümevar›m yöntemlerini uygulamas› gerekti¤i fikrine dayanmaktad›r (Öztürk, 2007: 8; Ar›, 2005: 9).
1970’ler Amerikan co¤rafyas›nda ve asl›nda co¤rafyaya yak›n bilimlerde yeni
bir devrimin bafllang›c›n› ifade eder. Bu tarih, “çevresel duyarl›l›klar”›n ilk kez çok
önemli bir flekilde gündeme geldi¤i “çevresel devrim” y›llar› olmufltur. Do¤al kaynaklar›n sonlu oldu¤u ilk kez bu y›llarda fark edildi ve bunlar›n ak›lc› kullan›m› ve
korunmas› konusunda tedbirler al›nmaya baflland›. Bu y›llar, çevresel devrimin yan›nda di¤er sosyal bilimlerde geliflen yeni teorilerin de y›llar› olmufltur. Baflka bir
ifade ile nicel co¤rafya yaklafl›m›n›n özellikle 1960’lardan sonra yaflanan sosyal de¤iflimleri aç›klamada yetersiz kalmas›yla birlikte genel olarak sosyal bilimler ve dolay›s›yla befleri co¤rafyada davran›flsal, hümanist, post-modern, idealist, yap›salc›,
21
Marxist, anarflist, feminist, aksiyonel, realist vb. görüfller ›fl›¤›nda yeniden tan›mlanmaya ve sorgulanmaya bafllanm›flt›r. Kafa kar›fl›kl›¤›na neden olmamak için
1970’lerden sonra, yaflanan de¤iflimler en genel haliyle “elefltirel co¤rafya” kavram› içinde ele al›nmaktad›r (Ar›, 2005: 11-13; Öztürk, 2007: 9).
Co¤rafya bilimi hangi dönemde modern bir bilim olmufltur, aç›klay›n›z?
SIRA S‹ZDE
Paleoco¤rafya
3
Tarihi co¤rafya ile ilgili konulardan biri olan paleoco¤rafya, ayn› tarihi co¤rafya gibi ülkemizde yeni ve pek araflt›r›lmayan sahalardand›r. Bununla birlikte paleoco¤O R U kabul edilrafya, çeflitli kaynaklarda co¤rafyan›n veya jeolojinin bir alt dal›S olarak
mekte olup bak›fl aç›s›na göre tarihi co¤rafya ile yak›n hatta bazen kar›flt›r›lan bir
konudur. Afla¤›da da görülece¤i gibi paleoco¤rafya, genel hatlar›yla;
jeolojik zaD‹KKAT
manlardaki fiziki co¤rafya araflt›rmalar› fleklinde tan›mlanabilir. fiu durumda paleoco¤rafya, insans›z zamanlardaki fiziki co¤rafya unsurlar›n›n (k›talar, topografya,
sular, bitkiler vb.) ilk oluflumu ve geliflimini araflt›r›r denilseSIRA
de S‹ZDE
baz›lar›na göre,
araflt›r›lan dönem Holosen’e kadar götürülmektedir.
Ansiklopedi ve sözlüklerde paleoco¤rafya hakk›nda çeflitli
aç›klamalar yap›lAMAÇLARIMIZ
maktad›r. Ana Britannica’da, ‘yeryüzünün belirli bir bölgesinin, jeolojik geçmiflin
belirli bir zaman›ndaki co¤rafyas›n›n belirlenmesini konu edinen bilim dal›’ ifadesi
kullan›lm›flt›r. Paleoco¤rafya, günümüzdeki co¤rafi ve jeolojik
geçmifle
K ‹ olgular›n
T A P
yönelik yorumlanmas›na dayan›r; bu yorumlarla ulafl›lan sonuçlardan hareketle, o
yörenin incelenen jeolojik geçmiflteki co¤rafi özelliklerinin haritas› haz›rlan›r. Paleoco¤rafya haritalar›, yaln›zca incelenen geçmiflteki kara ve deniz
gösteT E L E Vda¤›l›m›n›
‹ZYON
recek kadar basit olabilir. Ama fosil, bitki ve hayvan topluluklar›n›n yerleflimini ve
da¤›l›m›n›; tortullaflma ortamlar›n› (örne¤in deltalar, resifler, çöller, derin deniz havzalar›); yükselme, afl›nma ya da alçalma ve çökelme bölgelerini; bafll›ca mevsim ku‹ N T E R N E2010:
T
flaklar›n› gösteren karmafl›k ve ayr›nt›l› haritalar da vard›r (Gümüflçü,
67).
A. Özça¤lar, ‘Co¤rafyaya Girifl’ isimli kitab›nda paleoco¤rafyay› flöyle tan›mlam›flt›r: “‹nsan›n yeryüzüne ayak basmadan önceki jeolojik devirlerde do¤al ortamda meydana gelen faaliyetleri ve de¤iflimleri inceleyen bilim dal›. Ad›nda co¤rafya
bulunmas›na ra¤men flimdiye kadar jeolojiye ba¤l› bir dal olarak kabul edilmifltir.
Bu bilim dal›n›n bafll›ca görevi, jeolojik devirler boyunca, yer kabu¤unda meydana gelen de¤iflimleri, kara ve denizlerin yeryüzüne da¤›l›mlar›yla flekillenmelerini,
iklim koflullar›n›, bitki ve hayvan topluluklar›n›n özelliklerini ve co¤rafi da¤›l›fl›n›
incelemektir” (Özça¤lar, 2003: 19). A. Ardel ise, “paleoco¤rafya, eski jeolojik devirlerin co¤rafyas›n›, ana hatlar› ile meydana ç›karmak demektir. Bugün yeryüzünde
mevcut olan relief flekilleri, iklim tipleri, bitki formasyonlar› eski jeolojik devirlerde de vard›. Bilindi¤i üzere bir yerde görülen relief flekilleri bugüne ait flekiller olmay›p bize az çok uzak olan devirlerde meydana gelmifl ve o zamandan bu zamana kadar muhtelif tekamül safhalar› geçirmifl flekillerdir” aç›klamas›n› yapm›flt›r.
Paleoco¤rafya ile meflgul olanlar›n ilk ifli muhtelif jeolojik devirlerde k›ta ve okyanuslar›n da¤›l›fllar›n› tetkik etmektir. Bunun için de eski denizlerin k›y›lar›n›n tespit edilmesi icap eder. Dolay›s›yla, kara ve denizlerin da¤›l›fl›n› tespit amac›yla jeolojik katlar›n tespiti gereklidir. Bunun en sa¤lam yollar›ndan biri jeolojik katlar›
karakterize eden fosillerin bulunmas› gereklidir ki, ayn› fosillerin bulundu¤u her
yer -tafllar›n tabiat› ne olursa olsun- ayn› yafltad›rlar (Ardel, 1971: 3-5).
J. Whittow ünlü Penguin co¤rafya sözlü¤ünde paleoco¤rafyan›n tan›m›n›, ‘bu
terim, jeolojik zamanlar›n belirli dönemlerindeki eski ak›m flekilleri, su kütleleri ve
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
22
Tarihi Co¤rafya
yer alt› sular›n›n, mekansal olarak yeniden inflaas› ile ilgilenir’ (Whittow, 1984: 383)
fleklinde yapmiflt›r. ‹. Atalay ise paleoco¤rafyay›; ‘geçmifl dönemlerdeki do¤al ortam koflullar›n› ö¤reten bir bilim dal›d›r’ fleklinde ifade etmektedir. Paleoco¤rafya
sayesinde geçmiflteki do¤al ortam› belirtilerek günümüz ortam›n›n nas›l olufltu¤u,
ortam flartlar›na göre canl›lar›n nas›l bir evrim sürecine girdi¤i ortaya ç›kar›lmaktad›r. Örne¤in Kuvaterner’de iklim de¤iflmeleri ve bitki örtüsü aras›ndaki iliflkiler, insanlar›n ilk yerlefltikleri sahalar›n do¤al koflullar›, paleoco¤rafya çal›flmalar› ile ortaya ç›kar›lmaktad›r (Atalay, 1994: 6).
Bu bilgiler yan›nda, paleoco¤rafya hakk›nda daha farkl› düflünceler de bulunmaktad›r. Mesela ‹. Kayan konu ile ilgili olarak aynen flu ifadeleri kullanmaktad›r:
‘Paleoco¤rafya çok genel ve genifl bir sözlük anlam›na sahiptir. Örne¤in jeologlar
paleoco¤rafyay› daha çok ‘fasies’ kavram›na uygun bir anlamda kullan›rlar. Bir
bölgedeki biyo-lito-stratigrafik birimlere bak›p bunlar›n oluflma ortam›na göre co¤rafi yorumlar yaparlar ve genellikle çal›flmalar›n›n sonucunda fasies de¤iflmelerini
veya bir anlamda jeolojik geliflmeyi paleoco¤rafya olarak verirler. Kuflkusuz bu al›fl›lm›fl bir yöntemdir ve yad›rganacak bir taraf› da yoktur. Ancak co¤rafyan›n hareket noktas› bugündür. Co¤rafyada önce bugünkü yeryüzü ve o yüzeydeki fiziki ve
befleri özellikler, oluflumlar birbirleri ile olan iliflkileri dikkate al›narak de¤erlendirilir. Kuflkusuz burada da konunun bir geliflme yönü, yani zaman boyutu vard›r.
Örne¤in bugünkü yer flekillerini, iklimi, canl› topluluklar›n›, insanlar›n yeryüzündeki da¤›l›fl›n› ve onlar›n farkl› bölgelerdeki farkl› faaliyetlerinin geliflim ve de¤iflimini incelerken konular›n zaman boyutunu dikkate almamak mümkün de¤ildir’
(Kayan, 1997: 191-192).
Buna göre, co¤rafyadaki ‘paleo-’ (eski) ön eki alan konularda, bugünkü co¤rafi özelliklerin oluflumunu, bafllang›ca kadar geriye götürülmelidir. Bunu jeomorfoloji için yerkabu¤unun oluflumuna, befleri konular için ilk insan varolufluna kadar
geriye götürmek mümkündür. Ancak böyle bir bafllang›c›n co¤rafya amaç ve prensipleri bak›m›ndan gerekli oldu¤u söylenemez. Asl›nda paleoco¤rafyaya bir çerçeve çizmeye ve geriye do¤ru bir s›n›r koymaya gerek de yoktur ve böyle bir zorlama anlams›z olur. Bu s›n›r ilgilenilen konuya göre çok de¤iflebilir. Böyle bir yaklafl›mla, örne¤in prehistoryan ve arkeologlar›n düflündü¤ü ve anlad›¤› paleoco¤rafya, aç›kça ifade edilmese bile, genellikle Holosen ile s›n›rl›d›r. fiimdilerde moda
olan paleoco¤rafya da daha çok bu anlamda alg›lanmaktad›r. ‹nsan faktörünü de
dikkate ald›¤› için böyle bir yaklafl›m›n daha co¤rafi oldu¤u aç›kt›r. Sonuç olarak
paleoco¤rafya kavram› iki farkl› yaklafl›mla yorumlanabilir: 1- Jeolojide oldu¤u gibi çok eskilerden, bir yerdeki en eski jeolojik formasyonlardan bafllay›p bugüne
kadar meydana gelen geliflme ve de¤iflmeleri daha çok fasies kavram›na uygun
olarak göz önüne almak, 2- Daha co¤rafi bir yaklafl›mla bugünü tan›mlay›p, belirlenen özelliklerin ne zamandan beri ve nas›l geliflti¤ini, gerekti¤i kadar, genellikle
yak›n dönemler içinde geriye giderek de¤erlendirmek (Kayan, 1997: 192).
Asl›nda yukar›da da söylendi¤i üzere, ilk bak›flta insan›n olmad›¤› bir ortamda
co¤rafya araflt›rmas› yapmak biraz çeliflkili görünmektedir. Çünkü co¤rafyan›n tan›m›nda can al›c› nokta olarak yukar›da da görüldü¤ü gibi, ‘do¤al ortam-insan
aras›ndaki karfl›l›kl› etkileflim’ yer almaktad›r. Dolay›s›yla, iflin içerisinde insan
yoksa co¤rafyadan bahsetmek biraz garip gelebilir. Ama burada konuya co¤rafyaya girifl, yani tarihi dönemler ve günümüzdeki do¤al ortam›n ortaya ç›k›fl› ve geliflimi cephesinden bak›ld›¤›nda durum kendili¤inden ayd›nlanacakt›r. Baflka bir ifade ile insan›n bütün faaliyetlerini etkileyen do¤al ortam bir anda ortaya ç›km›fl de¤ildir. Milyonlarca y›l içerisinde birçok aflamadan, bugün bilinen veya bilinmeyen
23
birçok dönüflümden geçerek günümüze gelmifltir. fiu durumda insan›n do¤al ortam ile etkileflimini hakk›yla kavrayabilmek için do¤al ortam›n ilk ortaya ç›k›fl›ndan bugüne geçirdi¤i süreci de çok iyi araflt›rmak gerekir. ‹flte paleoco¤rafya tam
bu s›rada devreye girerek, tarihi co¤rafya ve ça¤dafl co¤rafya araflt›rmalar›na temel
malzeme haz›rlamaktad›r.
Görüldü¤ü üzere, hem tan›m› hem de inceledi¤i konular aç›s›ndan fiziki co¤rafya ile jeoloji aras›nda bir yerde olan paleoco¤rafya, bu özelliklerinden dolay›
farkl› kaynaklarda her iki bilimin de alt dal› say›lmaktad›r. Fiziki co¤rafyac›lar co¤rafyan›n alt dal› oldu¤unu, jeologlar da jeolojinin alt dal› oldu¤u kabul etmektedirler. Sadece yurt içinde de¤il, yurt d›fl›nda da hemen ayn› yaklafl›m tarzlar›n› görmek mümkündür. Farkl› kaynaklarda ve farkl› disiplinlere ait çal›flmalardaki bu
farkl› fikirlerin tart›flmas›na girmeden, varolan kar›fl›kl›¤› ortadan kald›rmak amac›yla, bir öneri getirmek gerekirse flunlar söylenebilir: Bir canl› kal›nt›s›n›n fosil
olarak kabul edilebilmesi için, günümüz co¤rafi flartlar›ndan farkl› bir dönemde
yaflam›fl olmas› gerekti¤i bilinen bir gerçektir. Bu da genellikle Holosen dönem öncesi yani günümüzden 10.000 ve MÖ. 8.000 y›l› öncesine karfl›l›k gelmektedir. Bu
tarihin afla¤› yukar› Neolitik dönem bafllang›c›na da karfl›l›k gelmesi, durumu biraz
daha kuvvetlendirmektedir. Dolay›s›yla paleoco¤rafyan›n araflt›rd›¤› dönemin Holosen öncesi dönem oldu¤unu kabul etmek do¤ru bir yaklafl›m olacakt›r. Bu yaklafl›m, di¤er tart›flmalara yeni bir katk› olabilir ama ülkemizde bu konudaki araflt›rmalar›n yeni oldu¤u düflünülürse, genel geçer bir düflüncenin oluflmas›na daha vakit var denilebilir.
Bu alandaki tart›flmalar, uzman araflt›rmac›lara b›rak›larak, konunun co¤rafyan›n içinde oldu¤u kabul edilecektir. Hatta daha da ileri gidilerek ikinci ünitede görüldü¤ü gibi, tarihi co¤rafyadan daha öncesi yani kronolojik co¤rafya tasnifinin en
eski parças› olarak kabul edilecektir. Baflka bir ifade ile t›pk› tarih disiplinindeki
prehistorik-historik dönem ayr›m›ndaki gibi bir ayr›m esas kabul edilebilir. Böylece insanlar›n ortaya ç›kmas›ndan bafllayarak Holosen döneme kadar paleoco¤rafya ve Holosen dönemden ça¤dafl zamana kadar tarihi co¤rafya olarak tasnif edilebilir. fiu durumda, yukar›da kronolojik co¤rafya tasnifi k›sm›nda da belirtildi¤i gibi, en az›ndan ülkemizde, paleoco¤rafyan›n yerini tam olarak belirlemek amac›yla, flimdilik, ikinci ünitedeki tasnife uygun bir flekilde paleoco¤rafyan›n co¤rafyan›n içinde oldu¤u ve genellikle Holosen öncesi dönemleri araflt›rd›¤› kabul edilebilir. Ama ileride yap›lacak araflt›rmalar, elbette burada belirtilen fikirlerin az veya
çok de¤iflmesine yol açabilecektir.
Paleoco¤rafyan›n tan›m›n› yaparak, hangi konular› ele ald›¤›n› aç›klay›n›z?
SIRA S‹ZDE
4
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
24
Tarihi Co¤rafya
Özet
Tarihi co¤rafya, Dünya’da XVIII. yüzy›l bafllar›nda ortaya ç›kmas›na ra¤men ülkemize girifli birbuçuk as›r sonrad›r. Biraz da Türkiye’de co¤rafya disiplininin içinde
bulundu¤u sorunlar nedeniyle tarihi co¤rafya, bugün
bile iyi anlafl›lm›fl ve bilinen bir saha olmay›p t›pk› tarihi sosyolojinin sosyoloji içinde kald›¤› gibi tarihi co¤rafya da co¤rafyan›n içerisindedir. Tarih ile co¤rafya disiplinlerinin arakesitinde kald›¤› için kaynaklar, yöntemler ve fikirler aç›s›ndan interdisipliner nitelikte olan
tarihi co¤rafya k›saca “geçmiflin co¤rafyas›” olarak bilinir ve her fleyi ile ça¤dafl co¤rafyan›n geçmiflteki uygulamas›d›r. Bu yüzden tarihi co¤rafyay› iyi anlamak için
öncelikle co¤rafyan›n iyi bilinmesi gereklidir.
Co¤rafya, k›saca do¤al ortam ile insanlar aras›ndaki etkileflimi inceleyen bilim dal› olarak tan›mlanmakta ve
bu tan›mda bir aya¤› mekan di¤eri insan olan iki unsur
yer almaktad›r. Bu unsurlar› ve dolay›s›yla co¤rafyay›
anlamak için konum, çevre, mekan, yer, bölge, harita
ve de¤iflim gibi bafll›ca kavramlar› iyi bilmek ve benzerlik ve farklar›n› kavramak gereklidir. Ad› geçen kavramlar yan›nda, co¤rafyada temel bir niteli¤e sahip olan
nedensellik, karfl›laflt›rma ve da¤›l›fl ilkelerinin bilinmesi ve uygulanmas› gereklidir. Bunlar aras›nda da¤›l›fl›n
ayr› bir yeri bulunmakta ve dolay›s›yla da da¤›l›fl›n gösterim yöntemi olan harita ön plana ç›kmaktad›r. Bilindi¤i üzere haritac›l›k ve co¤rafya bilimi eskiça¤lardan
beri birlikte-iç içe gitmifl ve ancak XVIII. yüzy›lda bütün
bilimlerde meydana gelen de¤iflim ve dönüflüm döneminde co¤rafyadan koparak ba¤›ms›z bir bilim haline
gelmifltir. Fakat haritan›n mekan›n temsil arac› olmas›
ve da¤›l›fl için vazgeçilmezli¤i tamamen co¤rafyadan
uzaklaflmas›n› engellemifltir.
Tarih, “geçmiflte yaflam›fl insan topluluklar›n›n yap›p ettiklerini yer ve zaman göstererek belgelere dayal› bir
biçimde ele alan bilim” fleklinde tan›mlan›r. Bu tan›mda kullan›lan “yer gösterme” niteli¤i, tarihi co¤rafya bilimine yaklaflt›ran, ifl birli¤i yapmas›n› sa¤layan ve hatta eskiden beri kardefl bilimler olarak alg›lanmas›na yol
açan husustur. T›pk› tarihi co¤rafya gibi geçmifli yeniden inflaa eden bir disiplin olan tarih, farkl› olarak kendi ilke ve yöntemlerine göre araflt›rmas›n› yapmaktad›r.
Uzmanl›k sa¤lamak ve araflt›rma ve ö¤retimi kolaylaflt›rmak amac›yla tasnife tabi tutulan tarih disiplini kronolojik aç›dan s›n›fland›r›ld›¤› gibi konu esasl› da ayr›labilmektedir.
Tarih disiplininin konu esasl› tasnifine göre, her konunun bir tarihi vard›r ve dolay›s›yla di¤er bilimler gibi
co¤rafyan›n da bir tarihi vard›r. Tarihi co¤rafyadan farkl› olarak co¤rafya tarihi, co¤rafya biliminin ne zaman,
nas›l ve nerede ortaya ç›kt›¤›ndan bafllayarak bugüne
kadar geçirdi¤i geliflim sürecini ele almaktad›r. ‹lk defa
Eski Yunan döneminde sistemli bir disiplin haline getirilen co¤rafya, Heredothos, Eratosthenes, Strabon ve
Ptolemaios gibi isimlerin yazd›¤› eserler sayesinde sonraki yüzlerce y›l etkili olmufltur. Özellikle ‹slam medeniyetine mensup müellifler hem yukar›da ad› geçenlerin hem de Çin, Hint ve ‹ran co¤rafya eserlerini kullanarak co¤rafya bilimini oldukça ileri bir seviyeye getirdiler. Belhi, Biruni ve di¤er birçok isim sayesinde hem
co¤rafi bilgi hem de haritac›l›k alan›nda çok ileri giden
‹slam co¤rafyas›n›n miras›n›, Rönesans ve Reform sonras› Avrupal› co¤rafc›lar devralm›fllard›r. Di¤er geliflmeler yan›nda özellikle co¤rafi kefliflerin de etkisiyle Avrupa’da co¤rafya bilgisi ve haritac›l›kta k›sa sürede o
kadar ilerlemeler yaflanm›flt›r ki, Ayd›nlanma Ça¤› ve
sonras›nda co¤rafya biliminde köklü de¤iflimler gerçekleflmifltir. Kant, Humboldt, Ritter, Peschel ve Ratzel’in
çal›flmalar›yla bilimsel kimli¤ini kazanan co¤rafya,
1874’ten itibaren üniversitelerde kurumsallaflarak günümüze kadar süren geliflmeler ve de¤iflmelere maruz kalm›flt›r.
Paleoco¤rafya, tan›m› ve araflt›rd›¤› konular aç›s›ndan
üzerinde tart›flmalar›n devam etti¤i ve bazen de tarihi
co¤rafya ile kar›flt›r›lan alanlardan biridir. Bazen jeolojik zamanlarda yeryüzü kara, deniz ve atmosferindeki
de¤iflimler ve etkileri üzerinde duran bilim dal› olarak
bazen de ad›ndaki gibi “eski co¤rafya” olarak tan›mlanmaktad›r. T›pk› tarihi co¤rafya gibi ülkemizde pek araflt›r›lmayan bir saha durumundaki paleoco¤rafya, co¤rafya disiplini içerisinde kronolojik olarak Holosen dönemine kadar olan dönemi araflt›rmaktad›r.
25
Kendimizi S›nayal›m
1. Co¤rafya disiplininin isim babas› afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. Herodothos
b. Ptolemaios
c. Eratosthenes
d. Strabon
e. Platon
2. Afla¤›dakilerden hangisi ‘ça¤dafl co¤rafya’daki önemli kavramlar/konular aras›nda yer almaz?
a. Mekan
b. ‹nsan
c. Harita
d. Da¤›l›fl
e. Geçmifl
3. Co¤rafya, afla¤›daki dönemlerden hangisinde bir disiplin haline gelmifltir?
a. Prehistorik Dönemde
b. Ortaça¤da
c. Helenistik Dönemde
d. Eski Yunan Döneminde
e. Yeniça¤da
4. Afla¤›dakilerden hangisi haritalar›n özelliklerinden
biri de¤ildir?
a. Mekan› temsil eder
b. Da¤›l›fl ilkesinin uygulanmas›n› sa¤lar
c. Nedensellik ilkesinin uygulanmas›n› sa¤larlar
d. Yo¤un bilgi içerir
e. Gerçeklik hakk›nda bilimsel bir soyutlamad›r
5. Paleoco¤rafyan›n hangi döneme kadar araflt›rd›¤›
kabul edilmektedir?
a. Yontma Tafl Ça¤›’na kadar
b. Yaz›n›n icad›na kadar
c. ‹lkça¤’a kadar
d. Ortaça’a kadar
e. Holosen’e kadar
6. Co¤rafyan›n temel ilkelerinden da¤›l›fl, afla¤›dakilerden hangisinde uygulanamaz?
a. Zamanda
b. Yatayda
c. Verevde
d. Dikeyde
e. Mekanda
7. Tarih disiplini tan›m›nda afla¤›dakilerden hangisi yer
almaz?
a. Y›l/zaman
b. Yer/mekan
c. Geçmifle ait belgeler
d. Araflt›rma
e. Ça¤dafl veri
8. Paleoco¤rafya ismindeki “paleo” hangi anlama
gelmektedir?
a. Yeni
b. Eski
c. Demoda
d. Moda
e. Ça¤dafl
9. Afla¤›dakilerden hangisi ‹slam co¤rafyas›nda bulunan/etkili olan bir okul ad›d›r?
a. fiam
b. Anadolu
c. Belh
d. Suriye
e. Küfe
10. Afla¤›dakilerden hangisi do¤al ortam ile insanlar
aras›ndaki etkileflimi inceleyen bilimdir?
a. Tarih
b. Sanat Tarihi
c. Sosyoloji
d. Co¤rafya
e. Etnoloji
26
Tarihi Co¤rafya
Okuma Parças›
Harita, yeryüzünün tamam›n›n ya da bir bölümünün,
ya da bir gök cisminin veya Gökküresi’nin belli bir ölçe¤e göre küçültülmüfl ve az çok yal›nlaflt›r›lm›fl olarak
aktar›lm›fl izdüflümüdür. Haritalar, yeryüzünde seçilmifl
olan fiziki ve befleri özellikler hakk›ndaki co¤rafi bilgiyi temsil ederler. S›n›flarda harita, hem çok çeflitli co¤rafi bilgiler havuzu olarak hizmet eder hem de bu bilgilerin zaruri olanlar›n› ö¤rencilere aktarma görevi görür.
Bu yönüyle haritalar, co¤rafya e¤itiminin en kritik elementlerinden birini oluflturmaktad›rlar.
Amaçlar›na, boyutlar›na, yap›m tekniklerine vb. aç›lardan yola ç›k›larak haritalar çeflitli flekillerde tasnif edilmektedirler. Bu tasnif aras›nda yer alan önemli haritalardan biri “zihin haritalar›”d›r. Kiflilerin duygular› yoluyla çevreden uyar›c› alarak dünya hakk›nda bilgi edinme olgusu “çevresel alg›” olarak isimlendirilmektedir.
‹çinde yaflan›lan, ziyaret edilen yerler, kitaplardan bilinen, sanat eserlerinde görülen, hayal gücüyle ve fantaziyle yarat›lan yerler zihindeki do¤a ve insan imajlar›na
ayr› ayr› katk›da bulunurlar. Çevresel alg› sonucunda
d›flar›daki dünya ile kafam›zdaki resimler aras›nda
önemli farklar ortaya ç›kar ki, co¤rafyac›lar taraf›ndan
kafam›zdaki bu resimlere “zihin haritalar›” ad› verilmektedir. Zihin haritalar› (mental maps) ya da bilmeö¤renme haritalar› (cognitive maps), insanlar›n kendi
mekansal çevreleri hakk›nda bilgiler edinme, bu bilgileri depolama, ça¤r›fl›m yapma ve de¤ifltirmeyi mümkün k›lan bilme-ö¤renme süreçlerini içine alan bir yap›
olarak tan›mlanmaktad›r.
Hiçbir bilgi birikimi olmayan bir kimse dahi yaflam›n›
sürdürüp yönlendirebilmek için zihninde çevresinin bir
haritas›n› oluflturmaktad›r. Kiflinin çevresini ö¤renirken,
bilgilerini sistemlefltirebilmesi, yaflama iliflkin senaryolar oluflturabilmesi ve güzergahlar çizebilmesi ancak bu
halde gerçekleflebilir. Kiflinin zihninde oluflan bu harita
özneldir, kifliye özgü de¤erlerle yüklüdür. Bu haritan›n
baz› yerleri belirgin, baz› yerleri belirsiz ve hatta boflluklarla doludur. Bu haritalarda çevrenin de¤iflik nesneleri aras›ndaki uzakl›klar ve aç›lar gerçe¤e göre önemli sapmalar gösterse de nesnelerin göreli konumlar› aras›nda büyük bir tutarl›l›k vard›r. ‹nsanlar günlük yaflamlar›ndaki kararlar›n› bu haritalara göre verirler fakat insan›n bir baflkas›yla iliflki kurabilmesi, anlaflabilmesi ve
mekansal koordinasyonu sa¤layabilmesi için bu zihinsel haritalar üzerinde bir uzlaflman›n bulunmas› gerekir.
Bu uzlaflma, günlük dilin kavramlar›yla ancak belli bir
ölçüde sa¤lanabilir. Bunun ötesinde bir benzerli¤in sa¤-
lanabilmesi için, bu haritalar›n nesneler üzerine çizilmesi, zihinden d›flsallaflt›r›lmas› gerekir. Böyle bir d›flsallaflt›rma, insanl›¤›n gelifliminin ilk aflamalar›ndan beri ancak simgesel iflaretlerle yap›labilir. Zihin haritalar›n›n d›flsallaflt›r›lmas›, bilgileri baflkalar›yla bölüflülür hale getirir, insanlar›n davran›fllar›n›n bir k›sm›n› anlafl›l›r
k›lar.
Kaynak: Osman Gümüflçü ve di¤., Aç›klamal› Türkiye
Tarih Atlas› Projesi/ATTAP, 107K303 nolu SOBAG/TÜB‹TAK projesi, 2011, s. 18-19.
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. c
2. e
3. d
4. c
5. e
6. c
7. e
8. b
9. c
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafya Tarihi” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Kavramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Paleoco¤rafya” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarih Disiplini” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Paleoco¤rafya” konusunu
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Tarihi co¤rafyadaki tarihi ibaresi, geçmifle ait demektir.
Ayn› tarihi sosyoloj ve tarihi dilbilim örneklerindeki gibi, araflt›r›lan konunun geçmiflte kald›¤›n› göstermekte
ve onun geçmifle ait oldu¤unu belirtmektedir.
27
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
S›ra Sizde 2
Yeryüzününü tamam›n›n veya bir bölümünün belirli
bir ölçek dahilinde küçültülerek ka¤›t üzerine aktar›lmas›na harita denilmektedir. Haritalar yeryüzünün temsili olduklar› ve yo¤un olarak bilgi içerdiklerinden bir
mekan bilimi olan co¤rafya için temel nitelikte bir kaynak ve araçt›r. Ayr›ca, co¤rafyan›n temel ilkelerinden
“da¤›l›fl” ancak haritalar yard›m›yla uygulanabilmekte
ve araflt›r›lan olay, olgu ve süreçlerin daha iyi anlafl›larak sorunlar›n çözümüne katk› sa¤lamaktad›r.
S›ra Sizde 3
Eski Yunan döneminde kurulan ve uzun bir süre “yeryüzünün tasviri” anlam›nda kullan›lan co¤rafya bilimi,
Avrupa’da bütün bilim dallar›n›n önemli de¤iflim ve dönüflümler yaflad›¤› Ayd›nlanma döneminden sonraki
geliflmeler sonucu modern anlamda yeniden kurulmufltur. Özellikle A. Humboldt ve C. Ritter gibi modern co¤rafyan›n kurucusu kabul edilen isimlerin çal›flmalar› ile
XIX. yüzy›l modern co¤rafyan›n kuruldu¤u dönemdir.
S›ra Sizde 4
Paleoco¤rafya, kelime olarak “eski co¤rafya” anlam›na
gelmekte ve farkl› düflüncelerin varl›¤›na ba¤l› olarak
temelde iki farkl› flekilde tan›mlanmaktad›r. Bunlardan
biri, Dünya’n›n jeolojik zamanlardaki co¤rafyas› anlam›nda karalar, denizler ve atmosfer ile ilgili konular›
araflt›rmas›d›r. Di¤er tan›m› ise, Holosen dönemine kadar olan sürenin co¤rafyas› fleklindedir ve tarihi co¤rafyan›n öncesi olarak kabul edilir.
Akyol, ‹brahim Hakk› (1951). Umumi Co¤rafya, ‹Ü.
Edb. Fak. Co¤. Ens. Neflr. No: 13, ‹stanbul.
AnaBritannica. (1994). “Co¤rafya”, Cilt, 8, s. 190-194.
Hürriyet Yay›nlar›, ‹stanbul.
Ardel, Ahmet (1971). Umumi Co¤rafya Dersleri III,
Jeomorfolojinin Prensipleri. ‹Ü. Co¤rafya Enstitüsü
Yay›nlar›, ‹stanbul.
Ar›, Y›lmaz (2005). “20. Yüzy›lda Amerikan Co¤rafyas›n›n Geliflimi: Genel Bir De¤erlendirme”, Edt. Y. Ar›,
20. Yüzy›lda Amerikan Co¤rafyas›n›n Geliflimi,
s. 3-23, Çizgi Kitabevi, Konya.
Atalay, ‹brahim (1994). Genel Fiziki Co¤rafya. Ege
Üni. Bas›mevi. ‹zmir.
Barrows, H. Harlan (1985). “‹nsan Ekolojisi Olarak Co¤rafya”, ‹Ü. EF. Co¤rafya Dergisi, I, s. 153-172, ‹stanbul.
Barzun, J.-H. F. Graff. (1996). Modern Araflt›rmac›
(Çev: F. Dilber), Tübitak Popüler Bilim Kitaplar›,
Ankara.
Butlin, R. A. (1993). Historical Geography, Through
the Gates of Space and Time. Edward Arnold,
London.
Fazl›o¤lu, ‹hsan (2004). “Fuat Sezgin ile ‘Bilim Tarihi’
Üzerine”, TAL‹D, 2/4, s. 355-370.
Gümüflçü, Osman (2000). “Tarihi Co¤rafya ve ‘An Historical Geography of the Otoman Empire’ (D. E.
Pitcher) Üzerine”, Türkiye Günlü¤ü, 61, s. 85-92,
Ankara.
Gümüflçü, Osman (2001). Tarihi Co¤rafya Aç›s›ndan
Bir Araflt›rma: XVI. Yüzy›l Larende (Karaman)
Kazas›nda Yerleflme ve Nüfus. TTK Yay›nlar›,
Ankara.
Gümüflçü, Osman (2004). “Internal migrations in sixteenth century Anatolia”, Journal of Historical Geography, 30/2, s. 231-248.
Gümüflçü, Osman- Abdullah Balc›o¤ullar› (2006), Co¤rayaya Girifl, Bilge Yay›nlar›, Ankara.
Gümüflçü, Osman (2010). Tarihi Co¤rafya, Yeditepe
Yay›nevi, ‹stanbul.
Gümüflçü, Osman ve di¤. (2011). Aç›klamal› Türkiye
Tarih Atlas› Projesi/ATTAP, 107K303 nolu SOBAG/TÜB‹TAK projesi.
‹hsano¤lu, E.-R. fieflen ve di¤. (2000). Osmanl› Co¤rafya Literatürü Tarihi I-II. ‹RC‹CA Yay›nlar›. ‹stanbul.
Kaya, ‹lhan (2005). “Sosyal Teori ve Befleri Co¤rafya”,
Ulusal Co¤rafya Kongresi, s. 257-266.
28
Tarihi Co¤rafya
Kaya. ‹lhan (2010). “De¤iflen Sosyal ve Bilimsel Ba¤lam
ve Co¤rafya’n›n Sorumluluklar›”, Edt. R. Özey-S. ‹ncekara, Co¤rafya E¤itiminde Kavram ve De¤iflimler, s. 227-242, Pegem Akademi Yay›nlar›, Ankara.
Kayan, ‹lhan (1997). “Yeni Yaklafl›mlarla Türkiye’nin
Plio-Kuaterner Paleoco¤rafyas›”, AÜ. TCAUM. Dergisi, 6, s. 189-197. Ankara.
Kopp, H.-Erol, O. (1991). “Tübingen Ortado¤u Atlas›
Disiplinleraras› Bir Araflt›rma Projesi”, ‹.Ü. Deniz
Bil. ve Co¤r. Ens. Bülteni, 7, s. 159-166, ‹stanbul,
Kurflun, Zekeriya (2011). “Tarih Nedir? Tan›mlar, Kavramlar”, Edt. Z. Kurflun, Tarih Metodu, Anadolu
Üniv. Yay›nlar›, Eskiflehir.
Lacoste, Yves (1998). Co¤rafya Savaflmak ‹çindir
(Çev: A. Aray›c›), Özne Yay. ‹stanbul.
Memifl, Ekrem (1990). Tarihi Co¤rafyaya Girifl, Selçuk Üniversitesi Yay›nlar›, Konya.
Özça¤lar, Ali (2003). Co¤rafyaya Girifl, Hilmi Usta Matbaac›l›k, Ankara.
Özgüç, Nazmiye-Erol Tümertekin. (2000). Co¤rafya,
Geçmifl, Kavramlar, Co¤rafyac›lar. Çantay Kitabevi, ‹stanbul.
Öztürk, Mustafa (2007). “Co¤rafya: Geliflimi, ‹çeri¤i, E¤itimi”, Edt. S. Karaba¤-S. fiahin, Kuram ve Uygulamada Co¤rafya E¤itimi, Gazi Kitabevi, Ankara.
Pickles, J. (2011). Uzamlar›n Tarihi, (Çev. K. Ifl›k),
YKY, ‹stanbul,
Robinson, J. L. (2005). “Co¤rafyan›n Dört Gelene¤ine
Yeniden Bak›fl”, Edt. Y. Ar›, 20. Yüzy›lda Amerikan Co¤rafyas›n›n Geliflimi, s. 135-147, Çizgi Kitabevi, Konya.
Sezgin, Fuat (2010-2011). “‹slam Bilim ve Teknoloji Tarihine Bir Bak›fl”, Akademik Araflt›rmalar, 47-48,
s. 113-130.
Souza, A. R. (2005). “Co¤rafya Zaman›: Yeni Amerikan
Ulusal Co¤rafya Standartlar›”, Edt. Y. Ar›, 20. Yüzy›lda Amerikan Co¤rafyas›n›n Geliflimi, s. 227231, Çizgi Kitabevi, Konya.
fiimflek, Ahmet (2011). “Geçmiflin Nesnesini Arayan Bilim Arkeoloji: Türkiye’de Tarih Ö¤retimindeki Durumu”, Turkish Studies, 6/2, s. 919-934.
Tümertekin, Erol (1990). Ça¤dafl Co¤rafi Düflüncenin
Oluflumu ve Paul Vidal de la Blache. ‹Ü. Edb.
Fak. Yay. ‹stanbul.
Tümertekin, Erol (1994). Ekonomik Co¤rafya, ‹Ü.
Edeb. Fak. Yay. No: 2926. ‹stanbul.
Whittow, J. (1984). Dictionary of Physical Geography, Penguin Books, Middlesex.
2
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Co¤rafyan›n araflt›rma konular›n›, Türkiye’de co¤rafya disiplininin nerede oldu¤unu ve sorunlar›n› ifade edebilecek,
Co¤rafya disiplininin sistematik ve kronolojik tasnifini kavrayabilecek,
Co¤rafi teknikleri ve co¤rafya ile di¤er baz› bilimler aras›ndaki interdisiplinler sahalar› aç›klayabilecek,
Tarihi co¤rafyay› tan›mlayabilecek ve co¤rafya içerisindeki yerini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Co¤rafya
• Co¤rafyan›n Sistematik Tasnifi
• Co¤rafyan›n Kronolojik Tasnifi
• Co¤rafi Teknikler
• Tarihi Co¤rafya
‹çindekiler
Tarihi Co¤rafya
Co¤rafya ve Tarihi
Co¤rafya
• G‹R‹fi
• CO⁄RAFYA
• CO⁄RAFYANIN
SINIFLANDIRILMASI
• TAR‹H‹ CO⁄RAFYA VE TAR‹H‹
CO⁄RAFYANIN CO⁄RAFYA
‹Ç‹NDEK‹ YER‹
Co¤rafya ve Tarihi Co¤rafya
G‹R‹fi
Yunanca yerin tasviri anlam›na gelen ve oldukça köklü bir bilim dal› olan co¤rafya, uzun süre kelime anlam›na uygun bir bilim olarak kabul edilmifltir. Bugün farkl› tan›mlar› yap›lsa da, genellikle k›saca “do¤al ortam ile insanlar aras›ndaki etkileflimi inceleyen bilim dal›” fleklinde tarif edilmektedir. Bütün bilim dallar› gibi kendine özgü ilke ve yöntemleri bulunan co¤rafya, temelde do¤al ortam-insan etkileflimi üzerinde durmakta, bu iki unsurun birlikte ele al›nd›¤› her konuyu kendisine
araflt›rma konusu olarak seçebilmektedir. Bu ba¤lamda afla¤›da görülece¤i üzere,
günümüzde sistematik aç›dan fiziki co¤rafya, befleri ve ekonomik co¤rafya ile bölgesel co¤rafya olarak üç ana dala ayr›lan co¤rafya, kronolojik aç›dan da geçmiflbugün ve gelece¤i araflt›ran dallar› ile de yine üç ana bafll›k alt›nda ele al›nmaktad›r. Günümüzü araflt›ran co¤rafya ça¤dafl/modern co¤rafya, gelece¤i araflt›ran
planlama co¤rafyas›/co¤rafi planlama ad›n› al›rken, geçmifli ele alan› da paleoco¤rafya ve tarihi co¤rafya olarak -kendi içerisinde iki k›s›mdan meydana gelmektedir- tasnif edilmektedir (Gümüflçü ve di¤., 2011: 13).
Farkl› tan›mlamalar› yap›lmakla birlikte tarihi co¤rafya, “modern co¤rafya ilke
ve yöntemleri ile geçmiflte bir mekan›n araflt›r›lmas› anlam›na gelmekte” ve geçmifle gitmek mümkün olmad›¤›ndan, geçmifle ait belge ve bilgilerin kullan›lmas› sayesinde geçmifli araflt›rmaktad›r. Dolay›s›yla ça¤dafl co¤rafyadan fark› sadece “geçmifli araflt›rmas›” (Jaeger, 1969: 11; Mitchell, 1975: 331) olan tarihi co¤rafya, ne yaz›k ki ülkemizde bir taraftan genellikle “co¤rafya tarihi” ile kar›flt›r›lm›fl, di¤er taraftan da konu üzerinde fazlaca araflt›rma yap›lmad›¤›ndan flimdiye kadar do¤ru ve
tam olarak anlafl›lamam›flt›r (Gümüflçü, 2010: 159-173).
Ça¤dafl co¤rafya günümüzde bir mekan›n co¤rafyas›n› araflt›r›p, bugünkü sorunlar›na çözümler üretmeye çal›fl›rken, tarihi co¤rafya da ayn› amaçla ayn› mekan›n geçmiflini ele almaktad›r. Dolay›s›yla, t›pk› tarih disiplini gibi kökeni geçmifle
uzanan sorunlar›n incelenip günümüz için çözümler üretilmesinde önemli görevler üstlenmektedir. Dolay›s›yla, Türkiye co¤rafyas›n›n bugününü en iyi flekilde anlayabilmek için Türkiye’nin geçmiflini çok iyi bilmek gerekmektedir. Bu konuda S.
Erinç aynen flu ifadeleri kullanmaktad›r: “Bugünkü Türkiye’nin kültürel yap›s›n› ve
sosyal özelliklerini lay›k›yla kavrayabilmek için, bir yandan ülkenin fiziki ve befleri co¤rafya flartlar›n›, bir yandan da uzun iskan tarihinin ve tarihi tekamülün tesirlerini göz önünde bulundurmak zorunludur. Baflka bir deyiflle, bugünün insan›n›
yaflad›¤› fiziki ortam içinde ve bu ortam›n tarihi tekamülünü dikkate alarak tahlil
32
Tarihi Co¤rafya
etmek gereklidir”. fiu halde, ça¤dafl co¤rafya çal›flmalar›nda konu nas›l inceleniyor
ve sorunlara çözümler üretiliyorsa, bunu geçmifli dikkate almadan lay›k›yla gerçeklefltirmenin mümkün olmad›¤›n› söylemek yerinde bir tespit olacakt›r (Gümüflçü ve di¤., 2011: 14).
Bu k›sa giriflten sonra, öncelikle co¤rafyan›n tan›m›ndan bafllayarak ülkemizdeki durumundan ve ç›kmazlar›ndan bahsederek co¤rafya bilimi üzerinde durmakta
büyük fayda bulunmaktad›r. Çünkü co¤rafya bilimi iyi ve do¤ru anlafl›lmal›d›r ki,
tarihi co¤rafyay› do¤ru bir ba¤lama oturtmak mümkün olabilsin.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
‹lkça¤’da ve SIRA
günümüzde
S‹ZDE co¤rafyan›n tan›m›n› aç›klay›n›z?
CO⁄RAFYA
Ü fi Ü N E L ‹ M
Ad›n›, EskiDYunan
döneminde “geo-yer ile graphien-yazmak” kelimelerinden alan
ve “yerin tasviri/yaz›m›” anlam›na gelen co¤rafya, bafllang›c›ndan itibaren ad›na
S O R U uzun süre yerin tasviri olarak kabul edile gelmifltir. Co¤rafya,
uygun bir flekilde,
bugünkü anlam›n› nispeten yak›n bir dönemde, di¤er birçok bilim gibi, yeni dallara ayr›l›p modernleflti¤i
XVIII. yüzy›lda kazanm›flt›r. Bafllang›çta biri matematiki
D‹KKAT
di¤eri bölgesel olmak üzere iki koldan geliflen co¤rafya, bat›da özellikle co¤rafi
kefliflerin artmas› sonucunda, Dünya’n›n her taraf›n›n tan›nmas› ve di¤er bilim dalSIRA S‹ZDE
lar›ndaki geliflmelere
paralel bir flekilde çeflitlenerek dallara/kollara ayr›lm›flt›r. Bu
geliflim süreci sonunda günümüzde co¤rafya, afla¤›da geniflçe üzerinde durulaca¤›
gibi “do¤alAMAÇLARIMIZ
ortam ile insanlar aras›ndaki karfl›l›kl› etkileflimi araflt›rarak sonuçlar›n› sentez olarak veren bir bilim” anlam› kazanm›flt›r (Gümüflçü, 2010: 15). Günümüzde h›zla etkisi artan bilgi-iletiflim teknolojileri bu de¤iflimlerin en önemli belirleyicisi olarak
kullan›mlar ve alg›lara yeni anlamlar yüklemektedir. BöyK ‹ mekansal
T A P
lesi bir ba¤lamda, co¤rafya yeniden keflfedilmektedir ve art›k co¤rafi unsurlara ait
verilerin ezberlenmesi fleklinde karikatürize edilemeyecek bir disiplin haline gelmifltir. Dünya
bilgileri co¤rafya arac›l›¤›yla edindi¤imizden co¤rafya biT E L Ehakk›ndaki
V‹ZYON
ze dünyay› temsili olarak sunar. Tersi bir ifade ile dünya tüm karmafl›kl›¤› ile co¤rafya arac›l›¤›yla temsil edilir ya da co¤rafya var oldu¤unu bildi¤imiz dünyay› ‘görmemizi ve anlamam›z›’ sa¤lar (Öztürk, 2007: 3).
N T E R N E T disiplini, yeryüzündeki mekanlar ile gerek do¤al, gerekse inÇa¤dafl ‹co¤rafya
san ürünü çevresel oluflumlar aras›ndaki etkileflimleri/iliflkileri, farkl›l›k ve benzerlikleri inceler. Yer, birbirinden ba¤›ms›z tekil alanlardan de¤il, farkl› özellikleri
olan ama birbirleriyle iliflkili bölgelerden oluflur. Çeflitli insan topluluklar›n›n toplumsal, ekonomik, siyasal etkinlikleri ve iklimde, yüzey flekillerinde, bitki örtüsünde farkl›laflmaya yol açan temel fiziki ve biyolojik süreçler bu yap›ya büyük bir çeflitlilik kazand›rm›flt›r. Co¤rafyan›n amac› da bu karmafl›k yap›y› örgütlü ve tutarl›
bir bütünlük içinde ele almakt›r.
Tarihte co¤rafyac›lar pek çok rol üstlenmifl, bilinmeyen bölgeleri tan›mlayan
kaflifler, co¤rafi olgular› kaydeden haritac›lar, yeni araflt›rmalar için kullan›lacak
bilgileri düzenleyen bilginler, insanlar›n yaflad›klar› dünyay› daha iyi tan›y›p anlamalar›na yard›mc› olan ö¤retmenler olarak görülmüfllerdir. Co¤rafya ve co¤rafyac›
hakk›ndaki bu yanl›fl fikirler için Erol Tümertekin, yaz›lar›ndan birinde aynen flu
ifadeleri kullanmaktad›r: “Co¤rafya, geçmiflte farkl› kimselere farkl› zamanlarda
farkl› fleyler ifade etmiflti; flimdi de farkl› fleyler ifade etmektedir. Baz›lar›nda uzak
yerlerle ilgili imajlar uyand›r›p, Dünya’n›n hiç kimsenin gitmedi¤i yerlerine giden
kaflifleri hat›rlat›rken; di¤er baz›lar› için de co¤rafyac›, Dünya’n›n en uzun nehirleri, en yüksek da¤lar›, en büyük flehirleri hakk›nda ansiklopedik bilgisi olan bir ki-
N N
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R ve
U Tarihi Co¤rafya
2. Ünite - Co¤rafya
S O R U
flidir. Televizyondaki bilgi yar›flmalar› için paha biçilmez fakat baflka
ifle yaD ‹ K K Azaman
T
ramaz bir tür konuflan atlast›r o. Ço¤u kimseye co¤rafya yer adlar›n› ezberlemekten
ibaretmifl gibi gelir. Yer adlar›n› bilmek tabii ki co¤rafya de¤ildir. Yer adlar›n› bilSIRA S‹ZDE
mek co¤rafyan›n araçlar›ndan birisidir; nas›l ki saymas›n› bilmek matemati¤in, okumas›n› bilmek de edebiyat›n bir arac› gibiyse. Co¤rafyada, di¤er inceleme alanlar›nda da oldu¤u gibi, baz› temel bilgileri toplamakla ifle bafllan›r;AMAÇLARIMIZ
bu da ‘nerede’ sorusunun sorulmas›yla olur” (Tümertekin, 2001: 187; Tümertekin-Özgüç, 2002: 3).
N N
Co¤rafya disiplininin yap›s›, özellikleri, önemli co¤rafya eserleri veK co¤rafyac›lar
hakk›n‹ T A P
da N. Özgüç-E. Tümertekin’in Co¤rafya Geçmifl Kavramlar Co¤rafyac›lar, Çantay Kitabevi,
2000, isimli eserine bak›n›z.
TELEV‹ZYON
Türkiye’de tarihi co¤rafyan›n yanl›fl alg›lanmas›nda en önemli faktörlerden biri
co¤rafya alg›s›ndaki yanl›fll›klard›r. Dolay›s›yla, tarihi co¤rafyay› do¤ru anlatabilmek için öncelikle içerisinde oldu¤u co¤rafyay› do¤ru bir flekilde verebilmek
‹NTERNET
önemlidir. Gerçekten de Türkiye’de co¤rafyay› bu meslek mensuplar› içinde bile
yanl›fl anlayanlar›n bulunmas›, co¤rafyac› olmayanlar aras›ndaki yanl›fl alg›y› hakl›
duruma getirebilmektedir. Bu nedenlerden dolay› öncelikle co¤rafyan›n ne oldu¤u/ne olmad›¤› ve co¤rafyan›n bölümleri ve konular› üzerinde durulmas›nda büyük fayda bulunmaktad›r.
Co¤rafya, çok köklü bir bilim olmas› ve ülkemize girifli de oldukça eski olmas›na ra¤men, ne yaz›k ki Türkiye’de bugün dahi kendisi ile ilgili baz› temel sorunlar ve baz› yanl›fl anlamalardan kurtulabilmifl de¤ildir. Asl›na bak›l›rsa co¤rafya, bu
aç›dan sadece Türkiye’de de¤il geliflmifl ülkeler de dahil birçok ülkede tart›flma konusu ve sorun olmufl, co¤rafyan›n ne oldu¤u, co¤rafyac›n›n kim oldu¤u ve co¤rafyac›lar›n neler yapt›¤› gibi konular yurt d›fl›nda da zaman zaman büyük tart›flmalara yol açm›flt›r. Ülkemizde uzun süre bu tür konular üzerinde araflt›rma yapan,
yazan-çizen ve eser veren pek fazla kimse olmamakla beraber, sevindirici bir geliflmeyle ülkemizdeki co¤rafyay› sorgulayan çal›flmalar›n son y›llarda bir hayli artt›¤›n› söylemek mümkündür. Türkiye’de co¤rafya kavram›ndan bafllamak üzere,
yanl›fl bilinen, yanl›fl anlafl›lan ve yanl›fl alg›lanan birçok konu bulunmaktad›r. Gerçekten de, co¤rafya teriminin bazen tv., radyo ve gazetelerin de dahil oldu¤u bütün kamuoyunca bilerek veya bilmeyerek yanl›fl bir flekilde ‘mekan’ karfl›l›¤› kullan›ld›¤›n› belirterek konuya girilebilir. Birçok yerde, mesela Balkanlar’dan bahsederken ‘bu co¤rafyada çok çeflitli kültürler bulunmaktad›r veya bu co¤rafyada birçok yeni devlet kurulmufltur’ vb. örneklerindeki gibi co¤rafya, tamamen mekan,
bölge karfl›l›¤›nda kullan›lmaya bafllanm›flt›r ki, halk›n co¤rafyay› bu flekilde kullanmad›¤›n› sadece tahsil görmüfllerin kulland›¤›n› ayr›ca belirtmek ilginç gelecektir. Bu ifadenin ne kadar yanl›fl oldu¤unu, bahsedilen cümleleri baflka bir dile mesela ‹ngilizce’ye çevirirken ortaya ç›kan sorundan kolayl›kla anlamak mümkündür
(Gümüflçü, 2010: 16-17).
Ülkemizde co¤rafyan›n yanl›fl anlafl›lmas›nda, özellikle akademisyen co¤rafyac›lar›n yapt›klar› çal›flmalar ile yapmad›klar›/yapamad›klar› çal›flmalar›n pay›n›n oldukça büyük oldu¤unu söylemek zorunday›z. Bu konuda C. fiahin taraf›ndan vurgulanan flu nokta gerçekten anlaml›d›r: “Co¤rafyan›n ve co¤rafyac›lar›n bugünkü
duruma düflmesinin sorumlular› çoktur. Ama en baflta gelen sorumlular üniversitelerdeki co¤rafya hocalar› yani bizleriz. Bunu kabul etmeden hiçbir yere varamay›z”
(fiahin, 2003; 14). Görüldü¤ü gibi, akademisyen co¤rafyac›lar›n düflünce tarzlar›,
yapt›klar› çal›flmalar, araflt›rmad›klar›, ihmal ettikleri konular, hata kabul etmezlik-
33
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
34
Tarihi Co¤rafya
leri ve hatta bofl kibirleri, ülkemiz co¤rafyas›n› iyiye de¤il belirsizli¤e ve karmaflaya sürüklemektedir.
Ülkemizdeki co¤rafya çal›flmalar›nda bulunan ve co¤rafyan›n içerisine her konuyu alma gayretleri ile her co¤rafya bölümünün her konuda çal›flma yapmas›, sadece bizde de¤il yurtd›fl›nda da yap›lan yanl›fllardand›r. R. W. Kates, konuyu flöyle ifade etmektedir: “Disiplinler aras› ortakl›k ve ço¤ulculukla, ‘neredeyse her fley
co¤rafyad›r’ anlay›fl› aras›nda ince bir çizgi vard›r. Bu ince çizgi boyunca ilerleyebilmemiz için iki düflüncemiz vard›r. Birincisi bizim disiplinimiz ve akademik bölümlerimizin daha dikkat çekici odaklanmas› ile ilgilidir. Hepimiz her yerde her fleyi yap›yor olamay›z. Sadece birkaç bölümümüz co¤rafyan›n dört gelene¤inde uzman olabilir ama hiç birisi bunu denememelidir. Fakat her birisi bu geleneklerden
en az›ndan birisinde uzmanlaflmal›d›r. ‹kinci önerim co¤rafya d›fl›nda, co¤rafyan›n
yaflad›¤› krizden daha genifl bir krizle ilgilidir. Her fley ayr›lmaktad›r; sadece co¤rafyada de¤il, bütün ilim ve sanat dallar›nda disiplin temelli merkezler tutmamaktad›r” (Kates, 2005: 221-222).
Türkiye bilimindeki genel problemlerden biri, bilimsel faaliyetlerin nitelik ve
nicelik aç›s›ndan yeterince iyi bir seviyeye ç›kmamas› hususudur. Co¤rafya aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, bilimsel metot hatalar› içinde, ülkemiz co¤rafyac›lar›n büyük
oranda Dünya’y› takip etmemesinden kaynaklanan teorik temelde ve metodik anlamda eksiklik ve yanl›fllar›n›n varl›¤› da belirtilmelidir. Türk co¤rafyas›n›n sa¤lam
teorik temelleri oldu¤unu söylemek oldukça güçtür. Ülkemizde haz›rlanan birçok
co¤rafya çal›flmas› bölgesel nitelikte olup, tasvire dayal›d›r. Dolay›s›yla Türk akademik co¤rafyas›n›n önemli epistemolojik, ontolojik ve metodolojik sorunlar› vard›r (Gümüflçü, 2010: 19).
Yaflanan bütün de¤iflme ve geliflmelere ra¤men ülkemizde bugün bile co¤rafya, yer adlar›n› ezberlemekten ibaretmifl gibi anlafl›lmaktad›r. Günümüzde dahi,
Türkiye’de co¤rafyan›n sadece bir ders ve konular›n›n da¤lardan, tepelerden ülkelerin baflkentlerinden, nüfuslar›ndan ibaret oldu¤u düflüncesi, nedense bir türlü y›k›lamam›flt›r. Daha ötesi 2003 y›l›nda geniflletilmifl üçüncü bask›s›n› yapan bir
‘Co¤rafyaya Girifl’ kitab›nda bile, co¤rafya biliminin kamuoyu taraf›ndan iyi tan›nmad›¤› ve bu yüzden çeflitli kar›fl›kl›klar ve yanl›fl anlamalar›n devam edip gitti¤i
›srarla vurgulanmaktad›r (Özça¤lar, 2003: 25-26).
Bahsedilen durumun di¤er sebepleri aras›nda, Türkiye’de co¤rafyan›n ne oldu¤u, co¤rafyan›n kuramlar›, teorileri, uygulama alanlar› vb. gibi konularda haz›rlanan eserlerin bulunmamas›, niteliksiz, vizyonsuz ve misyonsuz olmas› veya gerekenden çok az olmas› gibi konular da önemli bir yer tutmaktad›r. Gerçekten de
Türkiye’de co¤rafya metotlar› ve teorileri hakk›nda telif eser azl›¤› yan›nda, çeviri
eserler bulmak da oldukça zordur. Görünüfle bak›l›rsa bu çeviri eksikli¤i konusu,
sadece Türkiye’de ihmal edilen bir durum da de¤ildir; tabii her ülkedeki eksiklik
oran›n›n farkl› oldu¤u unutulmamal›d›r (Tümertekin, 1990: 87). Türkiye’de co¤rafya ilke ve metodolojisi, co¤rafyan›n tan›m› ve kapsam› gibi konular› bir kenara b›rak›n onlardan çok daha önce, co¤rafyan›n hangi bilim grubuna dahil oldu¤u sorunu bile çözülememifltir. Çünkü bilim tasnifi ile ilgili eserlere ve co¤rafya tan›m›
yap›lan eserlere bak›ld›¤›nda co¤rafya bazen sosyal bilimlere, bazen do¤a bilimlerine bazen de baflka bilim gruplar›na dahil edilmektedir. Bazen de bilim tasnifi konusu yeniden ele al›narak co¤rafyan›n yeni oluflturulacak bir ‘co¤rafya bilimleri’
grubunda yer almas› gerekti¤i vurgulanmaktad›r (Özça¤lar, 2003: 24-28). Üstelik
bu durum sadece Türkiye’de de¤il, yurt d›fl›ndaki co¤rafyac›lar aras›nda da geçerlidir. Johnston ve di¤erleri taraf›ndan haz›rlanan bir kitapta konu aynen flu flekilde
2. Ünite - Co¤rafya ve Tarihi Co¤rafya
belirtilmektedir: “Çeflitli flekillerde tan›mlanan co¤rafya, bilginin geleneksel organizasyonu içerisinde tart›flmal› bir yere sahiptir. Onun yeri tam olarak ne do¤al bilimdir ne de sosyal bilimdir. Co¤rafya kendini, bu yüzden bazen bir do¤al bilimler
fakültesinde bazen de bir sanat veya sosyal bilimler fakültesinde bulur. Bazen de
ikiye ayr›larak her iki fakültede bulunabilir” (Johnston ve di¤. 1997: 220-222).
Ülkemizdeki üniversite ve fakülte yap›lanmalar›n›n kat› ve de¤iflmez olmas› veya de¤iflime kapal› kalmas›, enstitü ve bölümlerin, bu arada co¤rafya bölümlerinin
de¤iflmeden uzun bir süre varl›¤›n› devam ettirmesi, ister istemez dünyada h›zla
de¤iflen bilim camias›ndaki yeni yap›lanmalar› takip etmesini zorlaflt›rmaktad›r.
Oysaki Amerikan akademik co¤rafyas›n›n en önemli özelliklerinden birisi, toplumda yaflanan de¤iflimlere çok çabuk ayak uydurmas›d›r. Co¤rafya bölümleri toplumun ihtiyaçlar›na göre kendini yenilemekte, zaman zaman isimlerini bile ortaya ç›kan ihtiyaçlara göre de¤ifltirmektedirler (Ar›, 2005: 13).
Türkiye’de mevcut co¤rafya, ihtiyaçlara cevap verecek nitelikte de¤ildir ve co¤rafyac›lar›n kendi disiplinleri ile ilgili tatminsizliklerinin oldu¤u belirtilmelidir. Bu
tür sorunlar›n ortaya ç›kmas›nda, mevcut co¤rafyan›n yap›s› ve yap›l›fl fleklindeki
bir k›s›m sorunlar›n etkisi oldukça büyüktür. Ayr›ca, co¤rafyac›lar›n yaflad›klar› kurumsal temsilsizlik ve co¤rafya bilgi üretiminin toplumun ihtiyaç ve taleplerini karfl›lam›yor olmas›n›n da büyük bir etkisi vard›r (Kaya, 2005: 257-258).
Her iflte oldu¤u üzere, bize göre co¤rafyan›n önemi ve yapt›klar›n› ‘Aynas› ifltir kiflinin lafa bak›lmaz’ özdeyiflindeki gibi, sözle de¤il icraatla anlatmak en iyi
yoldur. Bugünkü flartlarda daha da önemli olan bu durum, art›k lafla hiçbir iflin olmad›¤›n› çok iyi vurgulamaktad›r. Ayn› düflünceye sahip bir meslektafl›m›z A. Demirci bu konuda; “fiu ana kadar ülkemizde yap›lanlara bak›ld›¤›nda ço¤unlukla
co¤rafyan›n ne kadar önemli bir bilim dal› oldu¤unun anlat›ld›¤› görülmektedir.
Ancak anlatman›n sorunlar› çözmedi¤i günümüze kadar gelinen noktada rahatl›kla görülebilmektedir. Co¤rafyan›n öneminin anlat›m yerine, bizzat yaflam›n içindeki uygulamalar› ve problemlere sunmufl oldu¤u çözümleri ile gösterilmesi gerekmektedir” (Demirci, 2005: 148) hat›rlatmas› yapmaktad›r.
Yukar›da da belirtildi¤i gibi, Türkiye’de co¤rafya biliminin toplumsal yaflamda istenilen yerde olmamas›n›n alt›nda yatan pek çok neden vard›r. Bunlardan en önemlisi ülkedeki uygulan›fl flekli ile metot, saha ve kulland›¤› araçgereç ve teknoloji aç›s›ndan co¤rafya biliminin toplumsal problemlerin çözümünde yetersiz kalmas›d›r. Co¤rafyan›n güncel mesele ve toplumsal olaylardan
uzaklaflmas› zamanla di¤er bilim dallar›n›n oluflan boflluklar› doldurmas›na neden olmufltur (Demirci, 2005: 142). Ülkemiz co¤rafyac›lar›n›n çal›flmamas›, bir
konunun merak edilmedi¤i, ö¤renilmek istenmedi¤i anlam›na gelmedi¤i için,
k›sa sürede bu tür konular baflkalar› taraf›ndan çal›fl›lmakta ve boflluklar doldurulmaktad›r. Bu baflkalar›, di¤er bilim dal› mensuplar› oldu¤u gibi bazen yabanc›lar da olabilmektedir.
Ayr›ca ülkemizdeki co¤rafyac›lar›n, çeflitli sebepler yüzünden, mesela yapt›klar› araflt›rmalar› eksik veya yanl›fl yapmalar› nedeniyle, ortaya ç›kan eserler
baflkalar› taraf›ndan hep kuru, yavan ve pratik bir faydas› bulunmayan çal›flmalar olarak de¤erlendirilmektedir. Dolay›s›yla co¤rafyac›lar, kendi s›n›rl› camialar› ve ö¤rencileri d›fl›na pek ç›kamam›fllar, sonuçta hep bir k›s›r döngü içerisinde hapsolup kalm›fllard›r. Ayn› bahse de¤inen A. Özça¤lar, konuyu Türk
Co¤rafya Kurumu’nun kuruluflu ile son y›llardaki durumu örne¤inde ele alarak,
Türkiye’de co¤rafyan›n geliflmedi¤ini aksine çöküfl içinde oldu¤unu belirtmektedir (Özça¤lar, 2003: 268-269).
35
36
Tarihi Co¤rafya
Bu konuda, 1999 y›l›nda yay›mlanan ve co¤rafya camias›n›n içinde bulundu¤u
hali, ‘özellikle 10-15 y›lda yap›lan araflt›rma ve yay›nlar›n büyük bir k›sm› niteliksiz, daha önce yap›lm›fl çal›flmalar›n tekrar› fleklinde olup co¤rafi araflt›rma ilke ve
metotlar›n›n tam anlam›yla uygulanmad›¤› düflük kalite ve niteliktedir’ (Koçman,
1999: 10) fleklinde özetleyen yaz›lar›n bulunmas›, durumun ciddiyetini ve aradan
geçen uzun y›llara ra¤men sorunun halen devam etti¤ini kan›tlamaktad›r. Asl›na
bak›l›rsa Asaf Koçman’›n ifade etti¤i flekildeki düflünceler son y›llarda ortaya ç›km›fl bir durum da de¤ildir. ‹kinci bask›s›n› 1969 y›l›nda yapan ‘Nüfus ve Yerleflme’
isimli eserinde Ali Tano¤lu, co¤rafya biliminin içine düfltü¤ü s›k›nt›n›n sebepleri
aras›nda ‘ne yapt›klar›n› bilmeyen baz› co¤rafyac›lar›n pay›n›n büyük’ (Tano¤lu,
1969: 5) oldu¤una vurgu yaparak ayn› durumu ifade etmektedir. Ne yaz›k ki, bu
ve di¤er sebepler yüzünden olacak Türk co¤rafyas›, bütün çabalara ve iyi niyetli
çal›flanlara ra¤men, halen uluslararas› arenada sesini duyuramam›fl, kendi iç dünyas›ndaki sorunlar› aflarak bir türlü Dünya co¤rafya bilimi içinde hak etti¤i yerini
alamam›flt›r.
Ülkemizde co¤rafya biliminin daha iyi bir seviyeye getirilmesi için flüphesiz,
bütün co¤rafyac›lar›n birlikte hareket ederek, yukar›da s›ralanan eksiklerini tamamlamalar› gerekmektedir. Ama bunu yaparken de, hem konu olarak hem de
metot olarak son araflt›rmalar dikkate al›nmal›, dünya takip edilmelidir. Ayr›ca yine bize göre s›k›nt›y› aflman›n en iyi yollar›ndan biri interdisipliner araflt›rmalar
yapmakt›r. Baflka bir ifade ile ülkemiz co¤rafyac›lar›n›n mümkün oldu¤unca interdisipliner araflt›rmalar yaparak veya onlara kat›larak daha fazla kimseyi/alan› ilgilendiren ve onlar›n ifline yarayan çal›flmalar ile sonuca daha h›zl› ulaflma çabas›na
girmeleri zorunlu görünmektedir.
Co¤rafyan›n ülkemizdeki durumu ve sorunlar›ndan sonra, tan›mdan bafllayarak
konu ile ilgili bilgiler verilecektir. fiimdiye kadar yap›lan araflt›rmalarda, co¤rafya
için çok say›da tan›m ve tarif yap›lm›fl olmas›na ra¤men, özellikle ülkemizde genel
geçer bir tan›m ve co¤rafya sistemati¤i bulunmamaktad›r. Yurt d›fl›na göre Türkiye’deki durum daha de¤iflik ve karmafl›k bir yap› arz etmekte, konuyla ilgili çal›flmalarda bazen asgari müflterekler de bile farkl›l›klar görülebilmektedir. Buradan bilimde s›n›rlama ve k›s›rl›ktan yana oldu¤umuz anlafl›lmamal›d›r. Elbette bilimsel
araflt›rmalarda özgürlükten, tart›flmadan, farkl› fikirlerden ve çeflitlilikten yanay›z.
Ama co¤rafya gibi çok köklü ve birçok gelene¤i olan bir bilim dal›nda, en az›ndan
‘baz› temel konularda genel geçer bir fikir’ kabul edilmelidir. Ve yine en az›ndan,
“co¤rafyac› olmayanlara söyleyeceklerimiz ve ö¤rencilerimize ö¤retece¤imiz konularda temel ortak taraflar›m›z bulunmal›d›r”. Birlikte hareket etmek ad›na böyle
bir uygulama yap›l›r ve ö¤rencilerimize hep ayn› temel bilgileri verirsek, en az›ndan
herkesin ayn› temel do¤rular› ö¤renmesini sa¤lam›fl oluruz (Gümüflçü, 2010: 15).
‹nsanlar›n ço¤u için co¤rafyan›n ne oldu¤unu söylemek zor olacakt›r. Botanik bitkileri inceler, mineraloji mineralleri inceler, matematikten uzaklaflan fizik biraz daha zordur. Ama bütün insanlar tabii bilimlerin ne çal›flt›¤›n› bilir ya
da en az›ndan onu d›flar›da bulaca¤›n› hisseder. Burada daha çok tarihin tan›m› için tereddüt edilecekti ve tart›flmal› bir tan›m söylenecekti, ama tarihin eski ve oldukça aç›k olan konular›n›n ne hakk›nda oldu¤unu herkes bilir. Ama
co¤rafya...? Baz›lar›, co¤rafyaya di¤er birçok disiplinden bilgiler alan ve bunlar
içinden iyilerini seçip kullanmaktan hoflnut olan bir çeflit entelektüel eskici gözüyle bakmaktad›r. Birçok farkl› düflünceyle geniflleyerek ve konusuna hakim
olmadan amatörce haz›rlanan co¤rafya kitaplar› belki de bu fikirlere yard›m
ediyor gibi görünebilir (Mitchell, 1975: 1).
Bahsedilen durumu somutlaflt›rmak amac›yla, flimdiye kadar yap›lan baz› çal›flmalardan sadece co¤rafya tan›mlar›na göz at›lsa bile, söyledi¤imiz nokta daha iyi
anlafl›lacakt›r. Sözlük ve ansiklopedilerde co¤rafya için yap›lan tan›mlardan baz›lar› flunlard›r: Türk Dil Kurumu’nun Türkçe Sözlük’ünde tan›m ‘1-Yeryüzünü fiziki,
ekonomik, befleri, siyasi yönlerden inceleyen bilim. 2- Bir yeryüzü parças›n›, bir
bölgeyi, bir ülkeyi belirleyen, niteleyen fiziki, ekonomik, befleri, siyasi gerçekliklerin tümü’ flekillerinde yap›lmaktad›r. Dünya’n›n en eski (ilk bask› 1768 y›l›nda) ve
önemli ansiklopedilerinden biri olan Britannica’n›n Türkçe bask›s›nda ise; ‘Yerin
yüzeyini, insana ve fiziksel yap›ya iliflkin mekansal görünümlerle farkl›laflmalar› ve
bunlar›n gerçekleflti¤i ortam› inceleyip tan›mlayan disiplin’ fleklinde ifade edilmifltir (Gümüflçü-Balc›o¤ullar›, 2006: 17).
Ünlü Frans›z meslektafl›m›z Emmanuel de Martonne, co¤rafyay› flu flekilde tan›mlam›flt›r: ‘Co¤rafya, fiziki, biyolojik, sosyal hadiselerin sath-› arz›n nerelerinde
vukua geldi¤ini, bu hadiselerin sebeplerini ve karfl›l›kl› münasebetlerini araflt›ran
bir ilimdir’. Emmanuel de Martonne, bu flekilde tan›mlad›¤› co¤rafyan›n bafll›ca üç
prensibi oldu¤unu ifade etmifltir ki bunlar: ‘teflmil [da¤›l›fl]’, ‘koordinasyon [k›yaslama]’ ve ‘illiyet [nedensellik]’tir. Ad› geçen tan›m ve prensipler az çok de¤ifliklikler ve biraz farkl› görüfllerle de olsa günümüzde de hala geçerli¤ini korumaktad›r
(Gümüflçü, 2010: 29).
‹brahim Hakk› Akyol taraf›ndan yap›lan co¤rafya tan›m›; “co¤rafya asl›nda baflka ilimlerin mevzular› olan veya olabilen eflya ve hadiseleri, baflka ilimlere yabanc› bulunan veya inceleme ifli baflka ilimler için ikinci derecede kalan hususi bir bak›mdan yani eflya ve hadiselerin yeryüzüne yay›l›fllar›, aralar›ndaki ba¤lar› ve karfl›l›kl› tesirleri ve münasebetleri mekan bak›m›ndan araflt›r›r ve inceler” fleklindedir.
Akyol, ayn› konuda takip eden sayfada flu ifadeleri kullanmaktad›r: “Bugünkü co¤rafya illiyet yani hadise ve vak›alar›n niçinini araflt›rmaktan ve ittisa yani izleri harita perdesi üzerine dökülebilen eflya ve hadiselerin mekan içindeki yani yeryüzündeki da¤›l›fl ve yay›l›fllar›n› tetkik etmekten ve nihayet terabut yani muhtelif hadise ve vak›alar aras›nda müflterek münasebetler bularak bunlar› bir kanuna ba¤lamaktan ibaret üç ana temele dayanarak pozitif ilimler aras›nda yer tutmaya çal›flmaktad›r” (Akyol, 1951: 8-9). Ali Tano¤lu ise co¤rafyay›, “yeryüzü olaylar› aras›ndaki münasebetleri, bu olaylar›n da¤›l›fl›n› ve bu da¤›l›fl›n nedenlerini inceleyen bir
bilim” fleklinde tarif etmektedir. Burada belirtilen yeryüzü; atmosfer, litosfer ve
hidrosferin temas sahas› ve di¤er bütün canl› varl›klarla birlikte insanlar›n yaflama
zeminidir (Tano¤lu, 1969: 1).
A. Koçman co¤rafyay› ‘do¤al ortam ile insan yaflam›na iliflkin etkinliklerin
karfl›l›kl› iliflkilerini araflt›ran ve mekansal özellikleri ortaya koyan bir bilim olarak’ tan›mlamaktad›r. Yine ona göre co¤rafya, yeryüzünün farkl›laflm›fl lokalitelerindeki do¤al ve befleri unsurlar›n etkileflimini ve bu etkileflimin mekan› nas›l organize etti¤ini sonuçlar›yla birlikte inceler (Koçman, 1999: 3). E. Tümertekin birçok çal›flmas›nda co¤rafya tan›m› yapm›fl ve yazd›¤› eserleri ile Türk
co¤rafyac›lar›na yön vermifl bir bilim adam›d›r. 1994 y›l›nda yay›mlad›¤› bir kitab›nda co¤rafyay›, ‘bir befleri bilim olan co¤rafya, insan›n yaflad›¤›, çal›flt›¤›,
bir araya geldi¤i ve baflta kendi yaflama ortam› olmak üzere de¤ifltirmekte oldu¤u yeryüzünü inceler’ (Tümertekin, 1994: 3) fleklinde tan›mlamaktad›r. Son
yay›nlar›n›n birinde ise tan›m biraz de¤iflerek flu flekilde yap›l›r: ‘Ayr› ayr› yerlerdeki tüm fiziksel ve befleri olgular›n etkileflimi ve yerler aras›ndaki bu karfl›l›kl› etkilenmenin hangi kal›plar› yaratt›¤› ve mekan› nas›l organize etti¤inin incelenmesidir’ (Tümertekin-Özgüç, 2002: 4).
37
38
Tarihi Co¤rafya
Co¤rafyan›n tan›m› ile ilgili olarak, son y›llarda art›k hayat›m›z›n her sahas›na
ve bu arada bilime de giren internet kaynaklar›na bak›l›rsa, burada da çok çeflitli
ve çok farkl› tan›mlarla karfl›lafl›labilir. Mesela ‹ngiliz Co¤rafya Birli¤i (RGS)’nin
sayfas›nda; ‘co¤rafya, dünyan›n peyzaj manzaralar›, halklar›, yerleri/mekanlar› ve
çevrelerini kaynaflt›ran/birlefltiren bir araflt›rma sahas›d›r’. Ayn› birli¤in Amerika’daki karfl›l›¤› olan, Amerikan Co¤rafyac›lar Birli¤i (AAG)’nin web sayfas›nda
co¤rafya; ‘Co¤rafya, yer ve mekan bilimidir. Co¤rafyac›lar, fleylerin Dünya üzerinde nerede oldu¤unu, neden orada oldu¤unu, yerlerin bir yerden baflka bir yere nas›l de¤iflti¤ini ve insanlar›n çevre ile nas›l etkileflim içinde oldu¤unu araflt›r›rlar/sorarlar’ aç›klamas› kullan›lmaktad›r. Ayn› flekilde Alman co¤rafya birli¤i ‘German
Association of Geography (DGFG)’nin web sayfas›nda co¤rafya flöyle tan›mlanm›flt›r: ‘Co¤rafya, yerin yüzeyi ile insanl›¤›n maddi ve manevi çevresi kadar toplum
ile de ilgilenir. Ya da basitçe bir tan›mla co¤rafya, yaflad›¤›m›z dünya ile ilgilenir’
(Gümüflçü-Balc›o¤ullar›, 2006: 21-22) gibi bir tan›m yapmaktad›r.
Görüldü¤ü gibi co¤rafyan›n tan›m›, flartlar›n de¤iflmesine ve bilimin geliflmesine ba¤l› olarak, sürekli de¤iflmektedir. Dolay›s›yla, modern co¤rafyan›n kuruluflundan bu yana co¤rafyan›n iyi bilinen bütün tan›mlar› zamanla de¤iflikli¤e u¤ram›flt›r. Baflka disiplinlerde oldu¤u üzere, bu tan›mlardan her biri s›rayla di¤erinin
yerini alm›fl ve her biri co¤rafya ile ilgili do¤ru bir noktaya dikkat çekmifltir. Sonuç
itibariyle, di¤er birçok disiplin gibi, co¤rafyan›n do¤as›nda meydana gelen bütün
bu de¤iflikliklerin sonucu olarak, bu disiplinin bugün herkes taraf›ndan yayg›n olarak kabul edilmifl bir tan›m› yoktur demek yanl›fl olmayacakt›r.
Yukar›da da belirtildi¤i üzere, co¤rafya nerede sorusu ile bafllamaktad›r. Elbette bunun arkas›ndan co¤rafya için yine en az onun kadar önemli olan neden orada sorusu gelmektedir. Baflka bir ifade ile co¤rafya biliminde bafll›ca temel problem, iki soru ile temsil edilmektedir. Bunlardan ilki “nerede?”, ikincisi de “neden
orada?” sorular›d›r (Tümertekin-Özgüç, 2002: 3). Nerede sorusu olaylar›n, problemlerin ve fleylerin da¤›l›fl›n› belirlemektedir ve cevab› nispeten daha kolayd›r.
Oysa neden orada sorusunun cevab›n› bulmak o kadar kolay de¤ildir. Çünkü cevaplanmas› için geri plandakiler de dahil birçok bileflenin bilinmesi ve çözümlenmesi gerekmektedir (Mitchell, 1975: 5-6).
Ayn› hususa de¤inen E. Tümertekin, konuyu biraz daha açarak flu ifadeleri kullanmaktad›r: ‘Co¤rafya, araflt›rmas› yap›l›rken cevab› istenen bafll›ca sorular flunlard›r: Niçin insanlar ve faaliyetleri flimdi bulunduklar› yerdedir? Bir yerdeki özellikler ve faaliyetler oray› di¤erlerinden farkl› k›lmak için nas›l bir etkileflim halindedirler ve farkl› yerler aras›ndaki iliflkiler nelerdir? Neden ve niçin bu da¤›l›mlar de¤iflmektedir? Co¤rafyac›lar lokasyonla ilgili hususlar› ve farkl› yerlerde meydana gelen
olaylar›n birbirleriyle iliflkilerinin neler oldu¤unu bilirler. Bu yüzden de, co¤rafyay›,
ayr› ayr› yerlerdeki tüm fiziksel ve befleri olgular›n etkileflimi ve yerler aras›ndaki bu
karfl›l›kl› etkilenmenin hangi kal›plar› yaratt›¤› ve mekan› nas›l organize etti¤inin incelenmesi olarak tan›mlayabiliriz. ‹deolojisi de; ‘dünya hakk›ndaki bilgileri edinmek ve bunu toplum yarar›na uygulamakt›r’ (Tümertekin, 2001: 187-188).
Bütün bu anlat›lanlar, yeterince aç›k ve net bir flekilde ifade edilemedi¤inden
veya uygulamada gösterilemedi¤inden co¤rafyan›n ne oldu¤u ve hangi konular›
inceledi¤i, ülkemiz kamuoyunca iyi anlafl›lamam›fl ve do¤ru de¤erlendirilememifltir. Co¤rafyan›n yukar›da yap›lan hemen bütün tan›mlar›nda da görüldü¤ü üzere,
co¤rafya için esas olan ‘ortam ile insan aras›ndaki etkileflim’dir. Yoksa co¤rafya,
biyoloji, zooloji, ekoloji, jeoloji vb. gibi salt mekan ile veya antropoloji, sosyoloji
veya ekonomi gibi dallarda oldu¤u gibi salt insanla veya insan faaliyetleriyle de il-
gilenmez. Co¤rafyay› di¤er bilimlerden farkl› k›lan, as›l ay›r›c› husus ‘ortam insan
aras›ndaki karfl›l›kl› etkileflim’i incelemesidir. ‹flte co¤rafyac›lar›n baz› durumlarda
kendilerini ifade etmekte zorluk çekmelerinin as›l sebebi, yapt›klar› araflt›rmalarda
bu etkileflimi ele al›p ön plana ç›karmamalar› veya ç›karamamalar›d›r. Kald› ki, zaten co¤rafya araflt›rmalar›nda bu etkileflim ön plana ç›kar›lmadan yap›lan çal›flmalar kuru, yavan, sonuçlar› hiçbir pratik fayda sa¤lamayan ve hatta gereksiz bir u¤rafl olarak kalmakta ve öyle de alg›lanmaktad›r (Gümüflçü, 2010: 33). Dünya’da do¤al olarak bulunan canl› ve cans›z varl›klar›n tamam› do¤al ortam›; yeryüzünde bulunan ve insanlar›n faaliyetleri sonucu üretilmifl olan her fley de befleri ortam› meydana getirmektedir. ‹nsanlar yaflamlar› boyunca sürekli olarak bu iki ortamla karfl›l›kl› etkileflim içindedir. Bu etkileflim ya insanlar›n bahsedilen ortamlar› etkilemesi veya onlardan etkilenmesi fleklinde cereyan etmektedir. ‹flte bu karfl›l›kl› etkileflimlerin tamam› co¤rafyan›n esas konusunu teflkil eder.
‹nsan›n yaflad›¤› her ortam co¤rafyad›r ve dolay›s›yla co¤rafya insan›n hayat
alan›d›r, yani insandan farkl› bir konuyu ele almaz. Her ikisi birbirini etkileyen iki
varl›kt›r, oluflumdur. ‹nsan›n yaflad›¤› çevre ve insan farkl› de¤ildir, ikisi birbirinden ba¤›ms›z de¤ildir. Bizler günlük hayat›m›zda hep co¤rafyayla beraber yaflar›z
asl›nda; çünkü bizler de co¤rafyan›n bir parças›y›z. Nas›l ki, insan› yaflad›¤› yerden
ayr› düflünemezsek, co¤rafyay› da insandan ayr› düflünemeyiz. Co¤rafya bizim hayat›m›zda yediklerimizden giydiklerimize, konuflmam›zdan k›yafetimize, d›fl görünümümüzden oturdu¤umuz evlere kadar akla gelebilecek her alanda etkili olmaktad›r. Hatta co¤rafya (yerel çevre), o çevrede yaflayanlar›n do¤al dünyay› alg›lamas›nda da güçlü bir etkendir. Orman›n derinliklerinde yaflayan bir kabilenin kelime
haznesinde ‘ufuk’ kelimesi bulunmazken, aç›k arazide yaflayan insanlar›n düflüncelerinde ‘aç›k alan’ kavram› s›k› bir yer etmifltir. Eskimo dillerinde, yabanc› olan
birine hiçbir fark› yokmufl gibi gözüken kar ve buz çeflitlerini ifade etmek için birçok de¤iflik kelimeler kullan›l›r. ‘Vahflilik’ kavram› o alanda yüzy›llard›r yaflayan
avc›-toplay›c› bir kabile için hiçbir fley ifade etmezken, flehirde yaflayan bir insan
için korkunç fleyler ça¤r›flt›r›r (Bowler, 2001: 6).
Yukar›da belirtildi¤i gibi insan-do¤al ortam etkileflimini u¤rafl alan›n›n merkezine alan co¤rafya, sahip oldu¤u baz› prensiplerle de di¤er bilimlerden ayr›lmaktad›r. Temel ilkeler aras›nda nedensellik, k›yaslama ile da¤›l›fl yer almakta ve bunlar içerisinde de “da¤›l›fl” en önemli ilke kabul edilmektedir. Co¤rafya için yap›lan
farkl› tan›mlar içinde; “do¤a ve insana ait konum, da¤›l›fl, sistemler, süreçler, dokular ve etkileflimleri aç›klayan bilimdir” ifadesinden ç›kar›lacak iki önemli sonuç
vard›r. ‹lki, co¤rafyan›n insan-do¤a etkileflimini çeflitli ölçekteki yerler ba¤lam›nda
ele ald›¤› ve bu iliflkinin gelecekte etkin flekilde yönetilmesi ve sürdürülmesi gerekti¤idir. ‹kincisi ise, hem do¤a hem sosyal bilimleri konu edindi¤i (ve bu noktada sentezleme yapt›¤›) için çal›flma alan› ve yöntemlerinin oldukça genifl oldu¤udur. Kald› ki, bu durum ayn› zamanda co¤rafyay› geleneksel olarak di¤er disiplinlerden ay›rt eden önemli bir etmendir (Öztürk, 2007: 3).
Co¤rafyan›n önemini ve ayn› zamanda ö¤retilme sebeplerinden birini de teflkil
eden bir noktay› da burada hat›rlatmakta fayda vard›r. Bu da, co¤rafyan›n vatan
sevgisi kazand›rmak amac›yla ilk ve ortaö¤retimdeki ö¤rencilere okutulan bir ders
olmas›d›r. O durumda da baflka bir soru akla gelmektedir: ‹nsanlar neden yaflad›klar›, bildikleri yerleri severler, neden çocuklara ve gençlere bu yerler sevdirilmelidir? Bahsedilen sorular›n cevaplar›n› çok k›sa olarak flu flekilde vermek mümkündür: ‹nsanlar›n hissetti¤i duygular nesnelerde ve yerlerde/mekanlarda ifadesini bulur ve buralara yo¤unlafl›r. Bu nedenle insanlar›n, fazlaca anlam yükledikleri yer ve
39
40
Tarihi Co¤rafya
nesneler oluflturduklar› söylenebilir. Yer duygusu belki de hiçbir zaman birisinin
s›la özlemi çekmesinde oldu¤u kadar aç›k de¤ildir ve birisi s›la özlemini sadece s›ladan uzak oldu¤u zaman çeker. ‹nsanlar›n yerle ilgili bu duygular›n›n yok olmas› fiziki çevrenin anlam›n› yitirmesine sebep olabilir. ‹nsanlar›n yerlere sevgi hissi
duymalar› ne flekilde olur? Bunlardan birisi sürekli tekrarlanan tecrübelerdir ki,
yerle ilgili hisler günü birlik aktiviteler s›ras›nda içimize ifller. Kald›r›mlar› hissetmemiz, akflam havas›n›n kokusu ve sonbahar yapraklar›n›n rengi, uzun süreli iç
içe olmakla bizim bir parçam›z haline gelirler. ‹nsan›n drama oyununda, sadece bir
sahne de¤il yard›mc› oyuncu olurlar. Hayat›m›z›n fonksiyonel kal›b› mekan duygusunun oluflmas›na uygundur. Yere karfl› ilginin en güçlü sebebi dini nedenlerdir. Bu ba¤ akrabal›k gibidir, yak›n atalardan, uzak yar› dini kahramanlara, aile
tanr›lar›na ve türbelere kadar çeflitli nedenlerle olabilir. Toprak ve tanr›lar aras›nda gizemli bir birliktelik vard›r: Bunu yok etmek Tanr›’ya karfl› gelmektir. Modern
dünyada yere karfl› olan bu dini duygular büyük ölçüde yok olmufl durumdad›r.
Bunun kal›nt›lar›, belli bir yerin de¤il de, devletin kendisinin ‘ata yurdu’ ya da
‘ana vatan’ olarak isimlendirildi¤i milliyetçilik söylemlerinde sürdürülür. Din, tören ve kutlamalarla sürdürülür ve bu, insanlarla kutsal yerler aras›ndaki duygusal
ba¤lar› güçlendirir (Tuan, 2005: 127-131).
Bize göre, co¤rafya bilimi için sarf edilen bu sözler, asl›nda mekan üzerindeki
geçmifli araflt›ran tarih ve tarihi co¤rafya için de önemlidir. Çünkü bir bak›ma tarih,
insanlar›n ve toplumlar›n sevdikleri ve vatan kabul ettikleri mekanlar üzerinde cereyan eden olaylar› incelemektir. Kald› ki yeni nesillere vatan sevgisi ve milliyetçilik duygular› afl›laman›n en iyi yollar›ndan biri de dil ile tarih dersi vermek, tarih
bilimi okutmak oldu¤una göre, konu daha da önem kazanmaktad›r. Ama ülkemizde bu amaçla verilmeye çal›fl›lan vatan sevgisi, bize göre yal›n ve eksik kalmaktad›r. Çünkü nas›l ki bir insan› sevdirmenin yolu önce onu fiziki aç›dan tarif edip ö¤retmekten geçiyorsa, vatan sevgisi kazand›rman›n yolu da ayn›d›r ve vatan kabul
edilen topraklar›n tan›t›lmas›ndan geçer. Ama nas›l ki fiziki tariften öteye gidilerek,
sevdirilmek istenen kifli ile bizzat tan›flt›r›p görüfltürülmek imkan› verilerek o kiflinin daha fazla sevdirilmesi sa¤lanabilirse, konumuz aç›s›ndan, vatan mekan› co¤rafya bilimi vas›tas›yla tan›t›l›p sevdirilebilir ki bunun da yolu önce fiziki mekan›
tarif etmek ve arkas›ndan araziye ç›kmaktan geçer.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
2
Co¤rafya disiplininin
SIRA S‹ZDEtemel ilkelerini aç›klay›n›z?
CO⁄RAFYANIN SINIFLANDIRILMASI
D Ü fibilim
Ü N E L ‹dallar›nda
M
Di¤er bütün
oldu¤u gibi, co¤rafya da bir bütün halinde araflt›r›lamaz ve ö¤retilemez. Çünkü bilimsel ve teknolojik bilgi birikiminin ve üretiminin
bafl döndürücü
S O Rbir
U h›za ulaflt›¤› son y›llarda, art›k bütün bilimler ‘araflt›rmalarda kolayl›k sa¤lamak ve uzmanlaflmak’ amac›yla zorunlu olarak çeflitli dallara ayr›lmaktad›r. Ayr›ca, her türlü ö¤retim kademesinde bilimi dallara ay›rman›n sa¤lad›¤› koD‹KKAT
layl›klar› tart›flmaya bile gerek yoktur. ‹flte bu sebeplerde co¤rafya bilimi de kendi
içerisinde bak›fl aç›lar›na göre çeflitli flekillerde dallara ayr›lmaktad›r. Co¤rafyan›n
SIRA S‹ZDE
pek çok konuyu
birden kapsamas› öteki bilim dallar› ve disiplinlerle büyük ölçüde örtüflmesini sa¤lar; ço¤u zaman konuya co¤rafyac›lar›n gerçek katk›s›n› ay›rt etmek güçtür. Co¤rafyan›n siyasi co¤rafya, biyoco¤rafya gibi farkl› dallara ayr›lmas›
AMAÇLARIMIZ
bu sorunu bir ölçüde çözmüfltür. Günümüz bilginleri için co¤rafya, ‘bafl› çeken’
de¤il, ‘izleyen’ bir disiplindir. Co¤rafya eski ça¤larda do¤a bilimlerinin ve sosyal
bilimlerin anas›
da, co¤rafyan›n içinde geliflen pek çok disiplin bugün
K ‹ T olmuflsa
A P
N N
TELEV‹ZYON
41
farkl› birer alan olmufltur. Jeodezi ve haritac›l›k bu bölünmenin klasik örnekleridir.
SIRA S‹ZDE
Bu yüzden günümüzde s›k s›k ‘yeni co¤rafya’ deyimi kullan›l›r, bu niteleme co¤rafyan›n amac›nda gerçekleflen temel bir de¤iflimi de¤il, teknik ve yöntem bilimsel
yenilikleri belirtmektedir. Bütün bu de¤iflimler sonucunda art›kD Üco¤rafyan›n
tan›mfi Ü N E L ‹ M
lay›c› ifllevinden çok, uygulama olanaklar›na a¤›rl›k verilmektedir.
Mekansal yap›lar›n çözümünde türlü fiziki ve befleri olaylarlaS karfl›laflan
co¤rafO R U
yac›lar›n olaylarda rolü olan unsurlar› aç›klamak için baz› yan bilimlerle iliflki kurmalar›; fiziki-befleri co¤rafya ayr›m›n›n da ötesine giderek, birçok ana dallar›n orD ‹ Kfarkl›l›k
KAT
taya ç›kmas›na yol açm›flt›r. Co¤rafyan›n as›l amac›n›n, mekansal
ve benzerliklerinin, baflka sözcüklerle de¤iflik ‘co¤rafi görünümlerin’ (landscape) analizi,
insan›n mekan› olan yeryüzünün tan›nmas› ve dolay›s›yla da daha
iyi yararlanmaSIRA S‹ZDE
lar›na katk›da bulunmak oldu¤u göz önüne al›n›rsa, konusal ayr›lmalar› analize
yard›mc› uzmanl›k alanlar› olarak de¤erlendirmek gerekir (Tümertekin, 1994: 8-9).
AMAÇLARIMIZbelirledi¤i
Bu konuda sadece Association of American Geographers (AAG)’nin
co¤rafi alanlara bak›l›rsa; 1-Karto¤rafya, CBS/GIS ve uzaktan alg›lama, 2-Kültürel
ve befleri co¤rafya, 3-Ekonomik co¤rafya, 4-Çevresel çal›flmalar, 5-Co¤rafya e¤itiK ‹ T A P
mi, 6-Fiziki co¤rafya ve yer bilimleri, 7-Bölgesel co¤rafya ile 8-fiehir ve bölgesel
planlamadan meydana gelen sekiz ana bafll›k görülebilir. Hatta, yine bu sitedeki
‘specialty groups’ bölümüne bak›l›rsa, burada co¤rafya konular› ve ilgili bahsiler
TELEV‹ZYON
hakk›nda oluflturulan 59 tane uzmanl›k alan› (http://www.aag.org/sg/sg_display.cfm) belirtilmifltir.
N N
Co¤rafya konusunda küresel anlamda en önemli kurulufllardan olan‹Association
N T E R N E T of American Geographers (AAG)’nin, http://www.aag.org, web adresine bak›n›z.
Burada görüldü¤ü üzere, birbirinden az çok farkl› birçok konuyu ele alan co¤rafya, geleneksel olarak üç inceleme alan›na ayr›lm›flt›r. Yeryüzünü oluflturan bütün fiziki unsurlar fiziki co¤rafyan›n konusudur. Befleri co¤rafya ise, insanlarla ilgili durum ve faaliyetleri vurgulamas›yla fiziki co¤rafyadan ayr›l›r. Bu ba¤lamda, fiziki co¤rafya insan›n yaflad›¤› ve bütün faaliyetlerini gerçeklefltirdi¤i fiziki mekan›;
befleri co¤rafya ise insan›, özelliklerini ve faaliyetlerini çevreleriyle etkileflim içinde ve meydana getirdikleri mekansal örgütlenme biçimiyle inceler. Fiziki ve befleri elemanlar› birlikte ele alan ya da bunlar› birbirleriyle yo¤uran yaklafl›m ise bölgesel co¤rafyad›r. Bu ayr›m›n kökleri oldukça eski olup gerçekte co¤rafyada fiziki
ve befleri çevre birbirinden ayr›lmaz iki parça, madalyonun iki yüzü gibidir. Bu ikisi bir araya gelerek co¤rafyac›n›n dünyas›n› meydana getirir.
Co¤rafyan›n bölümlemesi çeflitli kaynaklarda o kadar çok ve farkl› flekillerde
yap›lm›flt›r ki, konuyu da¤›tmamak amac›yla burada, fazlaca ayr›nt›ya girmeden
k›saca geçmek ihtiyac› hissedilmifltir. Bunlardan biri, J. S. Fisher’in yapt›¤› bölümlemedir. Fisher, co¤rafyay› kitab›nda iki ayr› yerde iki farkl› flekilde bölümlere ay›rm›flt›r ki, ilki: ‘1- Fiziki ve Befleri co¤rafya; 2- Sistematik ve Bölgesel
co¤rafya’ fleklindedir. Co¤rafyan›n konusunu ele ald›¤› bahiste ise, 1- Fiziki co¤rafya, 2- Befleri co¤rafya ve 3- Co¤rafi teknikler olmak üzere üç k›sma ay›rm›flt›r (Fisher, 1989: 7-10).
Co¤rafya, araflt›rma yöntemlerine bakarak temelde fiziki ve befleri co¤rafya olmak üzere iki ana k›sma ayr›labilir. Fiziki co¤rafya, tabiatta kendili¤inden bulunan,
insan ve ürünleri d›fl›ndaki unsurlar› ele al›r. Befleri co¤rafya ise, insan ve ürünlerini kendine araflt›rma konusu olarak seçmifltir. Her iki co¤rafya dal›nda ilkeler ayn› olmas›na ra¤men, araflt›rma yöntemleri farkl›d›r. Çünkü “do¤a olaylar› ancak d›-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
42
Tarihi Co¤rafya
flar›dan bak›nca anlafl›labilece¤i halde, insanla ilgili olaylar›n, aktörlerin niyetlerinden, duygular›ndan, zihniyetinden meydana gelmifl temel bir ‘içsel’ boyutu vard›r”
(Tosh, 1997: 123). Bu yüzden fiziki co¤rafya, do¤adaki unsurlar› inceleyerek yap›ld›¤› halde, befleri co¤rafyadaki durum daha karmafl›k bir haldedir. Ayn› flekilde
co¤rafyan›n ayr›m› konusuna de¤inen Johnston ve di¤erleri ise flu ifadeleri kullanmaktad›r: ‘Kendi iç mant›¤›na göre co¤rafyan›n ikiye bölünme e¤ilimi vard›r ve do¤al dünyan›n co¤rafyas› ‘fiziki co¤rafya’ ve insan›n yaratt›¤› dünyan›n co¤rafyas›
ise ‘befleri co¤rafya’ ad›n› al›r. Co¤rafyay› ifade eden önemli karakteristikler ise en
az›ndan üç k›sma ayr›labilir. ‹lk karakteristik ‘lokasyon’ üzerinde durur (lokasyon
okulu), ikinci karakteristik, ‘insan-mekan iliflkileri’ üzerine ekolojik aç›dan vurgu
yapar (ekolojik okul) ve sonuncusu ise; mekansal ve ekolojik yaklafl›mlar› kaynaflt›ran (landscape okulu) ‘bölgesel analiz’dir’ (Jonhston ve di¤., 1997: 220-222).
Bu konuda ülkemizde yap›lan çal›flmalardan örnek verilirse, sadece fikir vermek amac›yla çeflitli y›llarda yap›lan birkaç çal›flma yeterli olacakt›r. S. Trak, y›llar önce bir kitab›nda co¤rafyay› genel ve özel olmak üzere iki k›sma ay›rmaktad›r. F. San›r da benzer flekilde co¤rafyay› genel co¤rafya ve ülkeler co¤rafyas›
fleklinde ikiye ay›rmaktad›r. Genel co¤rafya da kendi içerisinde antropoco¤rafya
ve fiziki co¤rafya olmak üzere yine ikiye ayr›lmaktad›r. M. Elibüyük “Matematik
Co¤rafya” ad›n› verdi¤i kitab›nda co¤rafyay›; 1-Matematik co¤rafya, 2-Fiziki co¤rafya, 3-Befleri co¤rafya, 4- Ekonomik co¤rafya, 5- Bölgesel co¤rafya, 6- Tarihi
co¤rafya olmak üzere alt› bölüme ay›rmaktad›r. A. Özça¤lar ise co¤rafyay› yine
alt› bölüme ay›rmakta ama konuyu farkl› bir yaklafl›mla de¤erlendirmektedir.
Ona göre co¤rafya, 1- Do¤al co¤rafya, 2- Sosyo-ekonomik co¤rafya, 3- Bölgesel
co¤rafya, 4- Tarihi co¤rafya, 5- Planlama co¤rafyas›, 6- Co¤rafi informatik olarak
bölümlere ayr›lmaktad›r. Burada verilen birkaç örnek bile, co¤rafyan›n bölümlere ayr›lmas›nda ne kadar çok ve çeflitli fikrin oldu¤unu ispatlamaya yeterlidir. Bu
nedenle daha önce de söyledi¤imiz gibi, asgari müfltereklerde birleflerek ve bize
göre bilimsel temellere oturtarak burada ayr› bir tasnif yap›lacakt›r (GümüflçüBalc›o¤ullar›, 2006: 119-120).
Görüldü¤ü üzere, günümüzde co¤rafyay› nelerin oluflturdu¤u konusunda tam
bir fikir birli¤i yoktur, geçmiflte de bu böyleydi. Ama yine de, co¤rafyac› olmayanlara ve ö¤rencilerimize ortak bir tan›m vermek amac›yla ve asgari müfltereklerde
birleflmek kayd›yla co¤rafyan›n en genel ve çok kabul edilen tan›m›n›; ‘do¤al ortam ile insanlar aras›ndaki etkileflimleri kendi prensipleri do¤rultusunda (nedensellik, da¤›l›fl, karfl›laflt›rma) araflt›ran ve sonuçlar›n› sentez olarak veren bir bilim’
fleklinde yapmak mümkündür. ‹nsan ve mekan aras›ndaki etkileflimlerin çok fazla
olmas›, co¤rafyan›n çok genifl bir konu yelpazesine sahip bulunmas›na sebebiyet
vermifltir. Dolay›s›yla yürütülen araflt›rmalar ve e¤itim-ö¤retim faaliyetlerinde kolayl›k sa¤lanmas› için co¤rafya, çeflitli flekillerde sistematik bölünüfle tabii tutulmufltur. Ne yaz›k ki, ülkemizde henüz co¤rafya tan›m›nda oldu¤u gibi sistemati¤i hakk›nda da genel geçer bir fikir kabul edilmemifl olup, bu konudaki tart›flmalar devam edecek gibi görünmektedir. Elinizdeki kitab›n konusu olmad›¤› için
bahsedilen tart›flmalar bir tarafa b›rak›lacak ve burada k›saca kendi düflüncelerimiz
verilecektir. Bize göre co¤rafya, hem araflt›rma ve ö¤retim kolayl›¤› sa¤lamak hem
de uzmanlaflmay› kolaylaflt›rmak amac›yla ‘sistematik aç›dan’ afla¤›daki flekilde üç
gruba ayr›labilir (fiekil 2.1):
43
fiekil 2.1
CO⁄RAFYA
F‹Z‹K‹ CO⁄RAFYA
BEfiER‹ CO⁄RAFYA
BÖLGESEL
CO⁄RAFYA
Kayaçlar co¤rafyas›
Yerleflme co¤rafyas›
Dünya co¤rafyas›
Jeomorfoloji
Nüfus co¤rafyas›
K›talar co¤rafyas›
Toprak co¤rafyas›
Kültürel co¤rafya
Bölgeler co¤rafyas›
Klimatoloji
Siyasi co¤rafya
Ülkeler co¤rafyas›
Hidrografya
‹dari co¤rafya
Yöreler co¤rafyas›
Bioco¤rafya
Ekonomik co¤rafya
Do¤al afetler co¤rafyas›
(Hammaddeler co¤rafyas›)
(Sanayi co¤rafyas›)
(Hizmetler co¤rafyas›)
Bu ayr›m›n tamamlay›c›s› olarak belirtilmesi gereken bir husus daha vard›r ki, o
da co¤rafyan›n yard›mc›lar› aras›nda ön plana ç›kan baz› konulard›r. Yukar›da da
ad› geçen J. S. Fisher, ‘Geography and Development’ isimli kitab›nda co¤rafyan›n
konular›ndan bahsederken, üçlü bir tasnif yaparak co¤rafyan›n bölümlerini flu flekilde göstermifltir: 1- Fiziki co¤rafya, 2- Befleri co¤rafya ve 3- Co¤rafi teknikler. Bu
tasnifte, co¤rafi teknikler olarak kabul etti¤i k›s›m içinde ise, kartografya, co¤rafyada miktar belirtme metotlar› (co¤rafi istatistik) ve uzaktan alg›lamadan oluflan bafll›klara yer verilmifltir (Fisher, 1989: 7-10). Ayn› flekilde internetten yay›m yapan baz› adreslerde co¤rafya bahsi ele al›n›rken, co¤rafya tekniklerine de de¤inilmifl ve
kartografya ile co¤rafya bilgi sistemleri co¤rafi teknik olarak kabul edilmifltir. Yine
benzer flekilde Tümertekin de ad› geçen konulardan bahsederken, co¤rafyan›n yard›m ald›¤› teknikleri s›ralam›fl ve aynen flu ifadeleri kullanm›flt›r: ‘Co¤rafyac›lar›n bak›fl aç›lar› birbirinden farkl› tekniklerle de desteklenir: Arazi çal›flmalar›, uzaktan alg›lama ve mekansal örneklemeyi içine alan gözlem bunlardan biridir; ikincisi de
kartografya, görsellefltirme, mekansal istatistikler ve co¤rafi bilgi sistemleri (CBS/GIS)
gibi co¤rafi bilgiyi analiz ve sunma teknikleridir. Fakat co¤rafyada mekansal bilgileri göstermede kullan›lan geleneksel yol haritad›r’ (Tümertekin, 2001: 188).
fiu durumda baz›lar›nca co¤rafyan›n alt dallar› veya konular› olarak nitelenen
co¤rafi bilgi sistemleri, matematiki co¤rafya, kartografya, uzaktan alg›lama vb. gibi konular asl›nda co¤rafyan›n yard›mc›s›, destekçisi ve çok kulland›¤› bir teknikten/araçtan baflka bir fley de¤ildir. Dolay›s›yla bunlar›, afla¤›da gösterildi¤i gibi
‘co¤rafya teknikleri’ ad› ile co¤rafyan›n yard›mc›lar› olarak kabul etmek mümkündür. Genel hatlar›yla bu teknikler, co¤rafya üçgenler sisteminde de görüldü¤ü üzere, baflka bilim dallar› ile co¤rafya aras›ndaki geçifli sa¤larlar ve tek bafllar›na co¤rafya say›lamazlar. Ancak, bunlar co¤rafyaya fazlas›yla yard›m ettikleri için, art›k
co¤rafyan›n bir parças› gibi alg›lanmaktad›r. Co¤rafyan›n alt dal› gibi alg›lanmas›n›n temelinde de bu husus yer almaktad›r.
Buraya kadar anlat›lanlar›n ›fl›¤›nda söylemek gerekirse; bu konular baz› co¤rafyac›lar taraf›ndan co¤rafyan›n birer alt dal› olarak kabul edilseler de, asl›nda co¤rafyan›n
yard›mc›s›, onun araflt›rmalar›na yard›m eden, iflini kolaylaflt›ran teknik ve metotlard›r.
Gerçekten de bunlar, tek bafllar›na düflünüldü¤ünde co¤rafyadan uzaklaflma e¤iliminde olan, bilim ya da interdisipliner karakterli bilim dal› özelli¤indedirler. Mesela harita
bilgisi, tek bafl›na ele al›nd›¤›nda, harita mühendisli¤i veya kartografya ad› ile ayr› bir
bilim dal› oldu¤u ve sadece co¤rafyaya de¤il mekanla ilgili çal›flma yapan bütün bilim
Co¤rafyan›n
Sistematik Tasnifi
44
Tarihi Co¤rafya
dallar›na hizmet etti¤i görülecektir. Harita bilgisi yan›nda, bu gruba giren di¤er konular›n da ayn› karakterde oldu¤u hemen dikkati çekecektir. Bahsedilen dallar, asl›nda
Dünya’da özellikle son zamanlarda co¤rafya d›fl›nda birçok bilim dal›na yard›m eden,
veri sa¤layan interdisipliner bir karakter de kazanm›fllard›r. Bunlar, co¤rafyan›n di¤er
ilgili bilim dallar› ve metotlar›na göre daha fazla kulland›¤› bir arac›, destekçisi durumundaki konular olup afla¤›daki gibi s›ralanabilir (fiekil 2.2).
fiekil 2.2
Co¤rafi Teknikler
Matematiki co¤rafya
Uzaktan alg›lama
Harita bilgisi
Co¤rafi bilgi sistemleri/CBS
Görüldü¤ü gibi, bu konuda çok farkl› fikirler olsa da bize göre co¤rafya üç gruba ayr›lmaktad›r. ‹. Atalay’›n da, 2001 y›l›nda beflinci bask›s›n› yapan bir kitab›nda
co¤rafyay›, fiziki veya do¤al co¤rafya; befleri ve ekonomik co¤rafya ve bölgesel
co¤rafya olmak üzere üç alt dala ay›rd›¤›n› (Atalay, 2001: 1-6) belirtmek gerekir.
Böyle bir ayr›m›n bize göre mant›¤› ise k›saca flöyle aç›klanabilir: Fiziki co¤rafya,
kendi yöntemlerini uygulayarak yeryüzündeki fiziki unsurlar› ön plana ç›kar›r, bu
konuda yeni metotlar üretir; befleri co¤rafya kendi yöntemlerini uygulayarak insan› ve faaliyetlerini ön plana ç›kar›r ve bu konuda yeni metotlar üretir ve nihayet
bölgesel co¤rafya da, fiziki ve befleri co¤rafya yöntemlerinin hepsini uygulayarak
konuyu de¤il bölgeyi ön plana ç›kar›r. Böylece fiziki ve befleri co¤rafyan›n birlefltirici çat›s› durumundaki bölgesel co¤rafya, Paul Vidal de la Blache’in daha 1902
y›l›nda ifade etti¤i gibi, ‘co¤rafi araflt›rman›n bafllang›c› de¤il de vard›¤› zirve olmal›d›r’ (Özgüç-Tümertekin, 2000: 223).
Baflka bir ifade ile co¤rafya yukar›daki flekilde görülece¤i gibi, bir üçgene benzetilebilir ve bu üçgenin yar›s›n› fiziki co¤rafya ve di¤er yar›s›n› befleri co¤rafya
olufltururken, bu iki yar›m›n birleflmesinden üçgeni tamam› yani bölgesel co¤rafyan›n meydana geldi¤i görülebilir. Hatta co¤rafya üçgeni yan›nda co¤rafyan›n yard›mc› bilimleri ile co¤rafya tekniklerini de dikkate ald›¤›m›zda karfl›m›za afla¤›daki
gibi bir ‘co¤rafya üçgenler sistemi’ ç›kmaktad›r (fiekil 2.3). Bu sistemde altta, oldukça genifl bir taban halinde olmas›na ra¤men burada sadece bir k›sm› belirtilen
co¤rafyan›n yard›mc› bilimleri yer almaktad›r. Burada zikredilmeyen birçok yard›mc› bilimden köklerini alan co¤rafi teknikler co¤rafya ile yard›mc› bilimleri aras›nda geçifl-köprü vazifesi görmektedirler. Ve nihayet onlardan da faydalanarak fiziki-befleri ve bölgesel alt dallar›n›n oluflturdu¤u co¤rafya bulunmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
3
SIRA S‹ZDE
Co¤rafya biliminin
sistematik tasnifi nas›ld›r, aç›klay›n›z?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
45
Co¤rafya Üçgenler
Sistemi. Sistemin
taban›nda
bulunan
co¤rafyan›n
yard›mc›
bilimlerinden
al›nan bilgiler,
co¤rafya teknikleri
ile zenginlefltirilerek
fiziki ve befleri
co¤rafyaya verilir.
Bölgesel co¤rafya,
baflka bir ifade ile
co¤rafyan›n
bütünü ise bu iki
parçan›n birbiri ile
bilgi al›flverifli
yapmas› ve
bütünleflmesi
sonucu meydana
gelmifltir.
R‹ A
fiE FY
BE RA
⁄
CO
CO F‹Z
⁄R ‹K‹
AF
YA
fiekil 2.3
BÖLGESEL CO⁄RAFYA
CBS
Harita
Bilgisi
Uzaktan
Alg›lama
Matematiki
Co¤rafya
CO⁄RAFYA
Antropoloji
Ekonomi
Tarih
Botanik
Sosyoloji
Jeoloji
CO⁄RAF‹ TEKN‹KLER
YARDIMCI B‹L‹MLER
Fiziki co¤rafya, do¤ada var olan ve insan taraf›ndan de¤ifltirilmemifl fakat insan›n yaflamas›n› do¤rudan etkileyen varl›klar› inceler. Fiziki co¤rafya araflt›rma, inceleme ve uygulamalar›n› öncelikle arazide olmak üzere, laboratuvarda ve büroda
yapar. Bu çal›flmalar sonunda, fiziki co¤rafya konular›nda yap›lacak olan di¤er bilimsel araflt›rmalar için metotlar üretir. Baflka bir tan›mda fiziki co¤rafya; ‘yeryüzünde hem canl›, hem de cans›z ortam› oluflturan ö¤eleri dikkate al›r ve adeta bir
ortam bilimi olan ekolojide oldu¤u gibi, bunlar aras›ndaki karfl›l›kl› iliflkileri inceler’ fleklinde belirtilir. Yeryüzünün fiziksel olarak çeflitli k›s›mlar› fiziki co¤rafyan›n
konusudur. Çok s›k kullan›lan bir s›n›fland›rmayla bu k›s›mlar litosfer (karalar),
hidrosfer (sular), atmosfer (hava) ve biyosfer (bitki ve hayvanlar) olarak dört gruba ayr›lmaktad›r. Daha özele inilirse; yeryüzünün flekilleri, topraklar›, maden kaynaklar›, su kütleleri, iklimi ve havas›, do¤al bitki örtüsü ve yaban hayat› tek tek ya
da bir kombinasyon halinde fiziki co¤rafyada araflt›rma konusu olmaktad›rlar.
Bunlar› inceleyen fiziki co¤rafyan›n alt kollar› ise fizyografi ya da jeomorfoloji, hidrografya, biyoco¤rafya, klimatoloji vb. gibi adlar alt›nda uzmanl›k alanlar› haline
gelmifllerdir (Gümüflçü-Balc›o¤ullar›, 2006: 127-128).
Befleri co¤rafya, psikoloji ve tarihten ayr› bir bilimdir ve kiflilerle ilgilenmez
ama insan›n yapt›¤› yap›tlarla ve kültürlerle ilgilenir. Hayat tarzlar›ndaki yerellefltirme veya standart problem olarak tan›mlanabilir. ‹ki yaklafl›m metodu vard›r: Biri, kiflisel kültürel özelliklerin bölgesel yay›l›m çal›flmas›d›r, di¤eri de bölgelerdeki
kültür komplekslerinin belirlenmesidir. Befleri co¤rafya insan aktivitelerinin bölgesel farkl›l›klar› konusuna da büyük önem verir (Sauer, 1941: 7). A. Tano¤lu befleri
46
Tarihi Co¤rafya
co¤rafyay›, ‘insan topluluklar›n›n yeryüzü ile münasebetleri, bu topluluklar›n yeryüzünün di¤er olaylar› ile ba¤lant›, karfl›l›kl› aksiyon ve reaksiyonlar› dahilinde incelenmesidir’ (Tano¤lu, 1969: 3) fleklinde tan›mlamaktad›r. Befleri co¤rafya da t›pk› fiziki co¤rafya gibi, inceleme ve araflt›rmalar› sonucunda, yeni metotlar üretir ve
bunlar› di¤er co¤rafyac›lar›n hizmetine sunar.
Befleri co¤rafya insan›, mekansal özelliklerini ve faaliyetlerinin mekanda nas›l da¤›ld›¤›n›, mekan› nas›l alg›lad›¤› ve örgütledi¤ini inceler. Baflka bir ifade ile ‘befleri co¤rafya insanlarla ilgili olgular› vurgulamas›yla fiziki co¤rafyadan ayr›l›r ve insan›, özelliklerini ve faaliyetlerini çevreleriyle iliflki içinde ve meydana getirdikleri mekansal örgütlenme biçimiyle inceler. Zaten bu yüzden befleri co¤rafya, fiziki co¤rafyaya göre çok
daha genifl bir olgular çeflitlili¤ini göz önüne al›r’ (Tümertekin-Özgüç, 2002: 45).
Bu aç›klamalardan sonra, yap›lan izahlar› somutlaflt›rmak amac›yla fiziki co¤rafyaya örnek verilirse, mesela, karst topografyas› üzerine çal›flan ve uzmanlaflmak
isteyen bir fiziki co¤rafyac› -art›k iyice küçülen ve küreselleflen Dünya’da- hem
kendi ülkesinde hem de ülkesi d›fl›nda belki bütün Dünya’daki karst flekilleri ile ilgilenecek, yeni metotlar üretecektir. Dolay›s›yla, karst d›fl›ndaki di¤er konular
onun için tali kalacakt›r. Befleri co¤rafyada çal›flan ve uzmanlaflmak isteyen bir
co¤rafyac› ise, Dünya’da konuyla ilgili bilimsel yay›m fazlal›¤›na ba¤l› olarak bir
konuda mesela, nüfus ve hatta nüfusun bir alt bafll›¤› göçler konusunda çal›flacaksa, hem ülkesinden hem de di¤er ülkelerden örnekler verecek, konuyu sistematize edecek ve yeni metotlar üretecektir. Ayn› flekilde yine burada da di¤er konular
tali kalacak ve uzmanlaflma olmayacakt›r.
Üçüncü bölümü oluflturan bölgesel co¤rafya ise yeryüzünün bütününde veya
çeflitli k›s›mlar›nda - k›talardaki do¤al ve co¤rafi bölgelerde, k›talar üzerinde devlet s›n›rlar›yla ayr›lm›fl ülkelerde ortaya ç›kan çeflitli bölgelerde ve alt birimlerinde
- co¤rafyan›n bir-birkaç veya tüm konular›n› sentezci bir yaklafl›mla araflt›r›p inceleyen co¤rafya dal›d›r. Bölgesel co¤rafyada, fiziki ve befleri çeflitli elemanlar birlikte ele al›n›r veya bunlar birbiriyle yo¤rulur. Bölgesel co¤rafyan›n araflt›rmalar›nda
esas olacak bölge kavram› ve çeflitleri üzerine flimdiye kadar o kadar fazla tan›m
ve tasnifler yap›lm›flt›r ki, baz› durumlarda çok büyük kar›fl›kl›klara sebebiyet vermifl ve vermeye de devam etmektedir. Hatta bu konuda Tümertekin: ‘Co¤rafyada
bölge tart›flmas› hiç bitmeyecek gibi görünmektedir; ama flimdiki tart›flmalar bölgenin varl›¤› üzerinde de¤il, nas›l ele al›naca¤› ve s›n›rlar› üzerindedir’ (GümüflçüBalc›o¤ullar›, 2006: 130-131) ifadesini kullanmaktad›r.
Hettner XX. yüzy›l›n bafllar›nda bölgesel co¤rafya için flöyle diyordu: ‘Co¤rafyan›n, dünyan›n alansal farkl›l›klar›n›n incelenmesi olan nihai hedefi, en belirgin biçimde bölgesel co¤rafyada aç›kl›¤a kavuflur; sistematik co¤rafya ancak bölgesel
co¤rafyayla ba¤lant›s›n› sürekli ve s›k› tutarak co¤rafyan›n amac›na hizmet edebilir ve baflka bilimlerin aras›nda kaybolup gitmez. Di¤er yandan, bölgesel co¤rafya
kendi içinde k›s›rd›r; sistematik co¤rafyadan sürekli bir kavram ve ilke ak›fl› olmaks›z›n yüksek bir do¤ruluk ve bulgular›n yorumunda kesinlik derecesine eriflemez’
(Özgüç-Tümertekin, 2000: 245).
J. Hart, “The highest form of the geographer’s art” (1982) bafll›kl› makalesinde bölgenin ‘co¤rafyac›n›n sanat›n› icra edebilece¤i en yüksek yer’ oldu¤unu ileri sürer:
Sistematik co¤rafya bölgelerin anlafl›lmas›n› kolaylaflt›rmak için teoriler üretir ve bölgesel co¤rafya da teorilerin denendi¤i yerleri oluflturur. Bölge fikri co¤rafyan›n çok
farkl› alt dallar›n› bütünlefltirecek temel birlefltirici konuyu sa¤lar, onun görevi ‘co¤rafyac›lar›n sanat›n›n en üst flekli’ bölgelerin anlafl›lmas› ve de¤erlendirilmesini kolaylaflt›racak k›flk›rt›c› tasvirleri üretmektir (Özgüç-Tümertekin, 2000: 230).
Yukar›da fiziki ve befleri co¤rafya örneklerinden sonra, somutlaflt›rmak amac›yla bölgesel co¤rafyay› örneklersek; bölgesel co¤rafyada çal›flan ve uzmanlaflmak
isteyen bir co¤rafyac›, yukar›daki örneklerden farkl› bir yol izlemek durumundad›r. Bölgesel co¤rafyac› dünyan›n tamam›, bir k›ta veya Ortado¤u, Latin Amerika
vb. gibi bir bölgede çal›flacak ve uzmanlaflacak; bu bölgelerin hem fiziki hem de
befleri co¤rafyalar› üzerinde ayn› seviyede çal›fl›p, bölgeyi ön plana ç›karacakt›r.
Bazen Ortado¤u’nun çölleri ve iklimi üzerinde çal›fl›rken bazen de petrol veya etnik yap› hakk›nda araflt›rmalar yapacakt›r. Dolay›s›yla di¤er ülke ve bölgeleri araflt›rmak onun için tali kalacakt›r.
Bölgesel co¤rafya, asl›nda bu haliyle fiziki ve befleri co¤rafyan›n ayr›lmas›n› engelleyerek, hatta birbirine yaklaflmaya zorlayarak birlefltirici/bütünlefltirici bir unsur ve sonsuza kadar birlikteli¤ini devam ettirecek bir çeflit sigorta görevini sürdürmektedir. fiayet böyle bir ayr›m yap›l›rsa, öncelikle co¤rafyan›n ortadan kalkma
tehlikesi ile karfl› karfl›ya kal›nacakt›r. Üstelik bu durumda bölgesel co¤rafya ya tamamen ortadan kalkacak ya da daha yak›n zamanlarda ortaya ç›kan bölge bilimi
(regional science) içerisinde kalarak eriyip gidecektir. ‹flte bu sebepler yüzünden,
yukar›da sistematik co¤rafya tasnifi yap›l›rken, fiziki ve befleri olmak üzere iki de¤il bölgesel co¤rafya ile birlikte üç temel co¤rafya kolu oldu¤u kabul edilmifltir.
Co¤rafyan›n sistematik tasnifinden sonra, kronolojik aç›dan yaklafl›ld›¤›nda ise
baflka türlü bir co¤rafya tasnifi yapmak zorunlulu¤u bulunmaktad›r. Çünkü afla¤›da ilgili yerde verildi¤i üzere, tarihi co¤rafyaya co¤rafyan›n sistematik tasnifinde
yer bulmak mümkün de¤ildir. Di¤er taraftan da tarihi co¤rafya co¤rafyan›n o kadar içindedir ki, söküp atmak ta imkans›zd›r. Genel anlamda bilimler tarihine bak›ld›¤›nda, ‹lkça¤’dan itibaren bilinen bilimler olmas›na karfl›n, günümüzdeki bilimlerin birço¤unun yak›n dönemlerde ortaya ç›kt›¤›, hatta eskiden beri bilinen
birçok bilimin dallara ayr›lmas›n›n da yak›n y›llarda oldu¤u görülebilir. Art›k günümüzde, yak›n y›llarda ortaya ç›kan bilimlerin say›s› ile bilimlerin alt dallara ayr›lmas› o denli artm›fl ve bilimlerin birbirileriyle al›flverifli o kadar ço¤alm›flt›r ki, baz› durumlarda neyin hangi bilimin konusu oldu¤unu tespit etmek de güçleflmifltir.
Bu konu Tümertekin’in kelimeleri ile dile getirilirse; ‘Bilim dallar› aras›nda kesin s›n›rlar yoktur, s›n›rlar geçirimlidir ve böylece bilim dallar› birbirlerini etkileyebilirler. Arada s›rada da s›n›rlar de¤iflir; bu da genelde daha önceki akademik mekan
içinde do¤an bofllu¤u kapamak isteyen yeni bir bilim dal›n›n kurulmas›yla olur’
(Özgüç-Tümertekin, 2000: 1) ifadelerinin kullan›ld›¤› görülebilir.
Hiçbir bilim dal› baflka bilimlerden faydalanmadan araflt›rma yapamayaca¤›na
göre, co¤rafyan›n da yard›mc› bilimleri olmas› kadar do¤al bir durum yoktur. Dolay›s›yla co¤rafya da di¤er bütün bilimlerdeki gibi, baflka birçok bilimden faydalanmaktad›r. Hatta co¤rafyan›n faydaland›¤› di¤er bilim dallar›n›n hemen hepsi ile
yak›ndan ilgili ve bazen ikisi aras›ndaki s›n›r›n zor ayr›ld›¤› bir co¤rafya alt dal› veya interdisipliner bir saha bulunmaktad›r. Mesela, meteorolojiye karfl›l›k klimatoloji; botanike karfl›l›k vejetasyon co¤rafyas›; sosyolojiye karfl›l›k sosyoco¤rafya; demografiye karfl›l›k nüfus co¤rafyas›; ekonomiye karfl›l›k ekonomik co¤rafya; politika/siyasal bilimlere karfl›l›k siyasi co¤rafya vb. vard›r ve bu listeyi çok daha uzatmak mümkündür. fiu durumda t›pk› politika ile co¤rafyan›n arakesitinde siyasi
co¤rafyan›n olmas› gibi, tarihi co¤rafya da tarih ile co¤rafyan›n arakesitinde yer almaktad›r. Dolay›s›yla, hem kaynaklar hem de yöntem ve teknikler aç›s›ndan co¤rafya ve tarihten faydalan›r. Yine ayn› sebepten dolay› ayr› ayr› tarih ve co¤rafyadan daha kapsaml› ve daha karmafl›k bir yap›ya sahiptir. ‹nterdisipliner bir saha olmas› nedeniyle hem tarihçiler hem de co¤rafyac›lar taraf›ndan ele al›n›p çal›fl›labi-
47
48
Asl›nda ünlü bir filozof olan
Immanuel Kant (17241804), uzun y›llar fiziki
co¤rafya dersleri de vermifl
ve “Physische Geographie”
isimli bir kitap yazm›flt›r.
Kant, co¤rafi incelemenin
tarihi incelemelerin do¤al
tamamlay›c›s› oldu¤unu
düflünüyor ve co¤rafyay›
mekansal çeflitliliklerin
incelemesi olarak kabul
ediyordu.
Tarihi Co¤rafya
lir. Fakat tarihçi bu alanda araflt›rma yapacaksa co¤rafya bilgisi/e¤itimi olmal›, co¤rafyac› bu alanda araflt›rma yapacaksa tarih bilgisi/e¤itimi olmal›d›r.
Hollandal› bir Rönesans yazar› ve teolog olan Erasmus (1466-1536) co¤rafyan›n,
tarihin anlafl›lmas› için yararl› oldu¤unu söylüyordu ve de tarihin, araflt›r›c›n›n yan›nda bir atlas ve olaylar›n meydana geldi¤i bölgeler hakk›nda bilgisi olmaks›z›n tam olarak anlafl›lamayaca¤› görüflünde idi (Tümertekin, 1990: 7). Ayn› konuda L. E. Halkin
flu ifadeleri kaydeder: Tarih ve co¤rafya aras›nda bir çifte münasebetler dizisi, karmafl›k bir aksiyonlar ve reaksiyonlar silsilesi vard›r. Bir ülkenin tarihi, co¤rafyas›n›n baz›
hususiyetleri ile topra¤›na damgas›n› basar ve buna mukabil co¤rafyas› tarihi üzerinde sürekli bir tesir icra eder. Burada, savafllar›n ve anlaflmalar›n bitmez kayna¤›n› teflkil eden, meflhur tabii s›n›rlar nazariyesini; evrensel kirlilik hadisesinin tahlilinin hem
co¤rafyaya hem tarihe ait oldu¤unu da hat›rlayal›m (Halkin, 1989: 42).
XVIII. yüzy›l›n önemli bilim adamlar›ndan Kant, co¤rafi incelemenin tarihi incelemelerin do¤al tamamlay›c›s› oldu¤unu düflünüyor, tarih ve co¤rafyan›n di¤er ö¤renme alanlar› ile birlikte s›n›fland›r›lamayacaklar›n› ileri sürüyordu: Tarih, zamanda
meydana gelen olaylar›n incelenmesiydi ve kronolojik yaklafl›m› kullan›yordu; co¤rafya da olgular›n mekanla ba¤lant›l› olarak incelenmesiydi ve mekansal yaklafl›m›
kullan›yordu. Böylece tarih ve co¤rafya, di¤er ö¤renme alanlar› gibi neyi inceleyeceklerine de¤il, nas›l inceleyeceklerine bakt›klar› için onlardan ayr›l›yorlard›. Her ikisi de
kendi konular›n› s›n›rlamamalar›n› sa¤layan ‘holistik/bütüncül’ birer bilim dal›yd›lar.
Kant, çeflitliliklerle zenginlefltiklerini kabul etti¤i tarih ve co¤rafyay› inceleme yöntemleri aç›s›ndan da birbirleriyle karfl›laflt›rd›. ‘Nas›l ki co¤rafyac›lar alanlar aras›ndaki
farkl›l›klar› inceliyorlarsa, tarihçiler de zaman devreleri aras›ndaki farkl›l›klar üzerinde
dururlar’ diye düflünüyordu (Özgüç-Tümertekin, 2000: 106-107).
Bilindi¤i üzere, co¤rafyan›n yard›mc› bilimleri aras›nda, özellikle befleri co¤rafyan›n tarih ile özel bir yak›nl›¤› bulunmaktad›r. Co¤rafya ile tarihin eskiden beri
birlikte düflünüldü¤ü ve birçok tarihçi ile co¤rafyac›n›n bu iki bilim aras›ndaki iliflki ve yak›nl›¤› belirtti¤i herkes taraf›ndan bilinir. Öyle ki, Türk e¤itim sistemi içerisinde uzun y›llardan beri tarih ile co¤rafyan›n kardefl bilim oldu¤u noktas›ndan
hareketle, bu iki dersi ayn› ö¤retmenler vermifltir. Üstelik sadece Cumhuriyet döneminde de¤il, Osmanl› e¤itim sisteminde de iflleyifl ayn› flekilde gerçekleflmifltir.
Hem geçmiflte hem de günümüzde sadece ders baz›nda de¤il bilim olarak da tarih ile co¤rafyan›n yak›n oldu¤u ve birbirini tamamlayan yanlar›n›n oldu¤u gibi
konular da vurgulanm›flt›r. Hatta bu konuda ‹. H. Akyol, bir eserinde “tarih nas›l
bir zaman ilmi ise co¤rafya da öylece bir mekan ilmidir. Fakat tarih ilmi mekans›z tasarlanamayaca¤› gibi, co¤rafya da hadise ve vak›alar› izah edebilmek için,
kendini zamandan kurtaramaz (tarihi co¤rafya)” (Akyol, 1951: 8-9) düflüncesini
ifade etmifltir. Co¤rafyas›z bir tarih ölü bir beden gibidir. Ne bir hareketi vard›r ne
de bir hayat›. Tarihsiz bir co¤rafya ise hayat ve hareket doludur, fakat tesadüfü ve
tehlikesizdir. Tarih ve co¤rafyan›n farkl› yönlerle ilgilendi¤i düflünülür. Birisi insanlar›n ve olaylar›n zamanda hikayeleri üzerine, di¤eri mekanlar, haritalar ve çevresel etkiler üzerine odaklan›r (Butlin, 1993: 2).
TAR‹H‹ CO⁄RAFYA VE TAR‹H‹ CO⁄RAFYANIN
CO⁄RAFYA ‹Ç‹NDEK‹ YER‹
Bilindi¤i üzere, ça¤dafl co¤rafyada bulunan problemler ile devam eden olay ve süreçlerin iyi anlafl›lmas›nda mutlaka geçmiflteki duruma bakma ihtiyac› vard›r. Nitekim A. Tano¤lu sadece befleri co¤rafyay› örnekleyerek verdi¤i flu ifadede konuyu
aç›kça vurgulamaktad›r: “Befleri co¤rafyan›n en çok faydalanabilece¤i ilim hiç flüp-
hesiz yak›n komflusu tarihtir. Zira bugün yeryüzünde gördü¤ümüz befleri olaylar
bu günkü çevre flartlar› yan›nda ancak tarihe baflvurmak, geçmiflteki kökleri araflt›r›lmak suretiyle iyice ayd›nlanabilir” (Tano¤lu, 1969: 3). fiu halde ça¤dafl co¤rafyan›n yan›nda, tarihi co¤rafya araflt›rmalar›na da ihtiyaç bulunmaktad›r ve ülkemizde flimdiye kadar farkl› uygulama, anlama ve izahlar olmuflsa da, tarihi co¤rafya di¤er bütün disiplinlerden çok co¤rafyan›n konusudur. Dolay›s›yla, yukar›da
co¤rafyan›n ne oldu¤u ve tasnifi üzerinde durulurken bahsedildi¤i gibi tarihi co¤rafya, co¤rafya içinde yer alan bir saha konumundad›r. Fakat yine yukar›da belirtildi¤i üzere co¤rafyan›n sistemati¤i hakk›nda genel geçer bir fikir bulunmamas›
nedeniyle, tarihi co¤rafyan›n da de¤iflik kaynaklarda çok farkl› flekillerde ele al›nd›¤› görülmektedir.
R. A. Butlin, tarihi co¤rafyay›; ‘geçmifl zaman›n co¤rafyas›n›, insan hareketleri,
de¤iflimi, evrimi, do¤al kaynaklar›n kullan›m› gibi konular›n, ait oldu¤u döneme
uygun bir flekilde yeniden inflaas› olarak kabul edilerek; yerleflme fonksiyonlar›n›n
oluflumu, önceki co¤rafi bilgilerin ve gücün insan ve do¤a üzerindeki kontrolü gibi de¤iflimleri mekansal bir saha içinde kabul eden bir çal›flma olarak karakterize
edilecektir’ (Butlin, 1993: 1) fleklinde tan›mlamaktad›r. Tarihi co¤rafyan›n, co¤rafya içinde onu di¤er bölümlerden ay›ran belirleyici özelli¤i, sadece ‘geçmifli incelemesi’dir. Amerikal› ünlü meslektafl›m›z H. H. Barrows tarihi co¤rafyay› ‘geçmiflin
co¤rafyas›’ olarak kabul etmektedir. Baz›lar› sadece bu özelli¤i ile tarihi co¤rafyan›n modern co¤rafya araflt›rmalar›na göre çok farkl› oldu¤unu ileri sürerek, co¤rafyan›n ana dallar›ndan biri olarak kabul etme e¤ilimindedirler. Oysa tarihi co¤rafya
ne befleri co¤rafya içinde ne de di¤er herhangi bir dal içinde de¤ildir. Bize göre tarihi co¤rafya, ça¤dafl co¤rafyan›n geçmiflte kalm›fl bütün halidir ve ayn› ça¤dafl
co¤rafya gibi fiziki-befleri ve bölgesel olmak üzere üç k›s›mdan oluflmaktad›r.
fiimdiye kadar yap›lan araflt›rmalarda tarihi co¤rafyan›n, kullan›lan metot ve
kaynaklara bakarak genellikle co¤rafya disiplinleri içerisinde bir yerleflme co¤rafyas› veya ekonomik co¤rafya, yani befleri co¤rafya gibi alg›land›¤› görülmektedir.
Belki, flimdiye kadar bu konuda araflt›rma yapanlar›n genellikle befleri konular ile
ilgilenmeleri sonucu, ortaya böyle bir manzara ç›km›fl olabilir. Oysa bize göre tarihi co¤rafya genel anlamda bölgesel co¤rafyan›n yani co¤rafyan›n bir parças›, hatta co¤rafyan›n bütününün geçmiflteki karfl›l›¤›/dengi olmal›d›r. Çünkü tarihi co¤rafyay› co¤rafyadan farkl› k›lan tek özellik geçmifli incelemesi oldu¤una göre, bir
tarihi co¤rafyac› araflt›rma yaparken, amac› ve kulland›¤› kaynaklara göre fiziki
co¤rafya a¤›rl›kl› da çal›flabilir, befleri co¤rafya a¤›rl›kl› da çal›flabilir. Ya da her ikisini ayn› a¤›rl›kta alarak bölgesel co¤rafya esasl› da çal›flabilir. Bu tamamen araflt›rmac›n›n ilgi ve iste¤i ile araflt›rman›n süresi, amac› ve kullan›lacak kaynaklar›n
niteli¤ine ba¤l›d›r.
Baflka kelimeler ile tarihi co¤rafya ana bafll›¤› alt›nda, fiziki, befleri ve bölgesel
aç›dan bir araflt›rma yap›labilir. Tabii, bu durumda ortaya ç›kacak çal›flma, tarihi fiziki co¤rafya, tarihi befleri co¤rafya ve tarihi bölgesel co¤rafya olacakt›r. Konu A.
H. Clark’tan takip edilirse, bizi destekler mahiyette flu bilgileri verdi¤i görülür:
“Geçmiflin co¤rafyas› veya zaman içindeki co¤rafi de¤iflimle ilgili bir çal›flma tarihi
co¤rafyad›r. Bu çal›flma kültürel, fiziki ya da biyotik fenomenler içerse ve belli bir
konu veya alanla s›n›rland›r›lm›fl olsalar bile sonuç de¤iflmeyecektir. Bu nedenle,
konunun tüm yöntem ve kavramlar› bölgesel co¤rafyada oldu¤u gibi, tarihi co¤rafyan›n tüm konular› için geçerlidir” (Clark, 1954: 71). Tam da burada bahsi geçen konuya örnek teflkil edebilecek yeni bir çal›flmay› zikretmek faydal› olacakt›r.
F. Dominguez-Castro ve di¤erleri taraf›ndan yap›lan ve Royal Meteorological Soci-
49
50
Tarihi Co¤rafya
ety dergisinin Mart 2012 tarihinde yay›nlanan “How usufel could Arabic documentary sources be for reconstructing past climate?” bafll›kl› araflt›rmada, tam anlam›yla tarihi fiziki co¤rafya içerisinde kalan tarihi klimatoloji örne¤i verilmifltir. Burada
913-1505 aras›nda Müslüman co¤rafyac›lar›n kaleme ald›klar› kitaplarda klimatolojiye ait bilgi ve veriler taranarak, 831-1007 y›llar› aras›ndaki dönemin iklim özellikleri yeniden inflaa edilmeye çal›fl›lm›flt›r (Dominguez-Castro ve di¤., 2012: 76-82).
fiu durumda tarihi co¤rafya, yukar›da yap›lan co¤rafya tasnifinde oldu¤u gibi
de¤erlendirilmelidir. Baflka kelimelerle, sistematik co¤rafya tasnifindeki yeri, co¤rafyan›n bir alt dal› de¤il, bizzat co¤rafyan›n geçmiflteki bütünü/kendisidir. Çünkü
araflt›r›c›n›n iste¤ine ve kulland›¤› belgelere göre, her konuyu geçmiflte araflt›rma
imkan› bulunabilir. Yani, nas›l co¤rafya fiziki, befleri ve bölgesel olmak üzere üç
k›sma ayr›l›yorsa, ayn› flekilde tarihi co¤rafya da üçe ayr›lmaktad›r. Tarihi co¤rafyay›, ça¤dafl co¤rafyadan ay›ran belirleyici unsur geçmifl oldu¤una göre, geçmifle
ait belge ve bilgilerle fiziki co¤rafyaya ait konular da çal›fl›labilir, befleri veya bölgesel co¤rafyaya ait konular da çal›fl›labilir. Bu durumda tarihi co¤rafyay›, sistematik tasnifteki befleri co¤rafyan›n alt›nda veya bölgesel co¤rafyan›n alt›nda kabul etmek do¤ru olmayacakt›r.
Tarihi co¤rafyan›n co¤rafya içindeki yeri ve önemi daha 1975 y›l›nda J. B. Mitchell taraf›ndan etrafl›ca izah edilmifltir. O’na göre e¤er her tarihi co¤rafyac›, co¤rafyan›n di¤er k›s›mlar›nda bilgili/hünerli olmal›ysa, her co¤rafyac› da bir ölçüde tarihi co¤rafyac› olmal›d›r. Tarihi co¤rafya, co¤rafi çal›flmalar›n dekoratif formu de¤ildir. Fiziki ve biyolojik co¤rafya, ça¤dafl dünya d›fl›ndaki, yani geçmiflteki sosyal,
politik ve ekonomik co¤rafya üzerine kuruludur. Tarihi periyodun co¤rafi paternlerini oluflturmak için yap›lan çal›flmalar›n›n “varolufl nedeni/raison d’etre”, sadece
birincil olarak yer flekillerinin pasif özelliklerinin durumu, geçmiflteki co¤rafi özellikleri de¤il, geçmiflte bafllay›p devam eden de¤ifliklikler ve de¤iflim sürecini de inceler (Mitchell, 1975: 325-332).
fiimdiye kadar haz›rlanan çeflitli co¤rafya ve tarihi co¤rafya kitaplar›nda, tarihi
co¤rafyan›n co¤rafya içindeki yeri farkl› flekillerde gösterilmifltir. Alman co¤rafyac›
E. Wirth, co¤rafyay› içlerinden biri genel co¤rafya olmak üzere alt› gruba ay›rm›fl,
(Genel co¤rafyay› Fiziki co¤rafya ve Kültür co¤rafyas› fleklinde ikiye ay›rm›fl) ve tarihi co¤rafyay› da kültür co¤rafyas› bafll›¤› alt›nda incelemifltir (Wirth, 1979: 78-79).
E. Tümertekin-N. Özgüç taraf›ndan haz›rlanan ‘Befleri Co¤rafya’ isimli eserde, befleri co¤rafyan›n çok çeflitli alt-alanlara ayr›labildi¤i belirtildikten sonra; befleri co¤rafyan›n uzmanlaflm›fl k›s›mlar› aras›nda nüfus co¤rafyas›, yerleflme co¤rafyas›,
kültürel co¤rafya, siyasal co¤rafya ve ekonomik co¤rafya ile birlikte tarihi co¤rafya da kaydedilmifltir (Tümertekin-Özgüç, 2002: 51).
J. S. Fisher, “Geography and Development” isimli kitab›nda co¤rafyan›n konusunu bir flekil ile göstermifltir. Bu flekilde merkezinde co¤rafya, çevrelerinde de
co¤rafyan›n yard›mc› bilimlerini s›ralam›fl ve her yard›mc› bilim ile co¤rafyan›n
arakesitinde oluflan co¤rafyan›n bir dal›n› göstermifltir. ‹flte burada tarihi co¤rafya,
co¤rafya ile tarih arakesitinde ortaya ç›kan bir co¤rafya kolu olarak gösterilmifltir
(Fisher, 1989: 10). Ayn› flekilde C. Whynne-Hammond, “Elements of Human Geography” ismini verdi¤i kitab›nda, çizdi¤i flekilde merkeze co¤rafyay› alarak, çevresinde iliflkili oldu¤u di¤er bilimleri koymufl ve arada ise ilgili bilimler ile co¤rafyan›n arakesitinde kalan co¤rafya dallar›n› göstermifltir (Whynne-Hammond, 1987:
4). Dolay›s›yla hemen birçok co¤rafyac›n›n bir çizim ile gösterdi¤i konu, afla¤›da
taraf›m›zdan çizilen yeni bir flekil ile aç›kça anlafl›lacak tarzda verilmifltir.
Yukar›daki tasniflerde görüldü¤ü üzere, co¤rafyan›n s›n›fland›r›lmas› üzerinde
51
çok farkl› fikirler bulunmaktad›r. Bahsi geçen farkl› düflüncelerin sentezi ve yapt›¤›m›z araflt›rmalara göre tarihi co¤rafya, co¤rafyan›n sistematik tasnifinde kendisine yer bulamayan ve bulmamas› gereken bir sahad›r. Ama co¤rafyan›n tamamen
d›fl›nda b›rak›lamayacak kadar da içerisindedir. Dolay›s›yla sistematik tasniften
farkl› olarak yeni bir bak›fl aç›s›na, yani co¤rafyan›n kronolojik aç›dan tasnifine ihtiyaç bulunmaktad›r.
Tarihi co¤rafyan›n t›pk› ça¤dafl co¤rafya gibi alt dallara ayr›ld›¤› bilgisi verildikten sonra, kronolojik tasnifte bir zaman çizgisi boyunca nas›l bir ayr›m yapmak gerekti¤i ele al›nabilir. Afla¤›da da görülece¤i üzere kronolojik tasnifte co¤rafyay›,
ça¤dafl zamanlar, tarihi zamanlar ve tarih öncesi hatta daha evvelki zamanlar ile
gelece¤i araflt›rmak üzere kendi içerisinde dört gruba ay›rmak olas›d›r. Jeolojik zamanlar ve Holosen’e kadar olan dönemi araflt›ran co¤rafya ‘paleoco¤rafya’ (asl›nda burada jeolojik zamanlar için co¤rafya tan›m›ndaki do¤al ortam-insan etkileflimi düflünüldü¤ünde bir çeliflki ortaya ç›kmaktad›r), Holosen/Neolitik dönemden
günümüze (burada kast edilen günümüzün ‘bugün’ olmad›¤›n› hat›rlatmakta fayda
vard›r) kadar olan dönemi araflt›ran co¤rafya ‘tarihi co¤rafya’; bugünü araflt›ran
co¤rafya ‘ça¤dafl/modern co¤rafya’ ve son olarak gelece¤in co¤rafyas› da diyebilece¤imiz ‘planlama co¤rafyas›’ (fiekil 2.4) (Gümüflçü, 2010: 50-51).
fiekil 2.4
Paleoco¤rafya
Tarihi co¤rafya
Ça¤dafl co¤rafya
Planlama co¤rafyas›
Konu biraz daha aç›lmaya çal›fl›l›rsa, yukar›da sistematik tasnifte gösterilen co¤rafya üçgenini, flekil 2. 5’te belirtilen bölümlerden oluflan uzun bir üçgenler prizmas› bloku olarak düflünmek ve bu blokun geçmiflten bugüne uzanan “zaman çizgisi” oldu¤unu kabul etmek isabetli bir düflünce olacakt›r. Bu çizginin en eskiyi gösteren ucunu
paleoco¤rayfa meydana getirirken, günümüze yaklaflt›kça tarihi co¤rafya, ça¤dafl co¤rafya ve zaman çizgisinin di¤er ucunda da, -ayn› zamanda gelece¤i ifade eden k›sm›nda- gelece¤in co¤rafyas› karfl›l›¤› planlama co¤rafyas› oluflturmaktad›r.
Yukar›da yap›lan öneride de belirtildi¤i üzere paleoco¤rafya Holosen dönem
öncesini araflt›rmakta, Holosen ile birlikte bafllayan MÖ. 8000’den sonras›n› tarihi
co¤rafyaya b›rakmaktad›r. Bahsedilen tarih afla¤› yukar› Paleolitik-Neolitik dönem
ayr›m›na da karfl›l›k geldi¤inden, co¤rafya bilimi düflüncesine de uygun düflmektedir. Çünkü Paleolitik dönemde, tabiat›n sunduklar› ile yaflam›n› sürdüren ve bu
nedenle “ortam/çevre”yi tam olarak “mekan”a dönüfltürmemifl bir insan toplulu¤u
varken Neolitik dönemde manzara de¤iflmifltir. ‹nsanlar bu dönemde yerleflik hayata geçerek eskisine göre çok daha kuvvetli bir “çevre”yi “mekan”a dönüfltürme
sürecine girmifllerdir. Bir bak›ma bu ayr›m t›pk› tarih disiplinindeki Prehistorik-historik dönem ayr›m›nda oldu¤u gibi de kabul edilebilir. Araflt›r›lan konular, yöntemler afla¤› yukar› ayn›d›r ve ayn› do¤rultu boyunca ilerleyen zaman çizgisini
ay›rmak biraz suni kalmaktad›r. Ama araflt›rmay›, e¤itimi kolaylaflt›rmak ve uzmanlaflmay› sa¤lamak ad›na suni de olsa bir ayr›m yap›lm›flt›r. Paleoco¤rafya-tarihi
co¤rafya ayr›m› da ayn› flekilde olup sadece referans al›nan tarih biraz daha eskiye götürülmüfltür. Yap›lan bu de¤ifliklik ise tamamen co¤rafi flartlar gere¤i olup
belki ileride yap›lacak araflt›rmalar referans tarihini de¤iflterecektir.
Burada yap›lan tasnif içerisinde kalan paleoco¤rafya, tarihi co¤rafya, ça¤dafl co¤rafya veya planlama co¤rafyas› alan›nda çal›fl›l›rken fiziki, befleri ve bölgesel co¤rafya
aç›s›ndan yaklaflarak istenilen her konu araflt›r›labilir. Bu çal›flmalarda ça¤dafl co¤raf-
Co¤rafyan›n
Kronolojik Tasnifi
52
Tarihi Co¤rafya
yadan farkl› olan, sadece ve sadece araflt›r›lan “zaman/dönem”dir. Zaman geçmifle ait
ise araflt›rma, paleoco¤rafya veya tarihi co¤rafya olurken, gelece¤e ait ise planlama
co¤rafyas› olmaktad›r. Burada geçmifl araflt›r›l›yorsa, mutlaka geçmifle ait bilgi ve belgelerin kullan›lmas› gerekti¤i de hat›rlat›lmal›d›r. E¤er planlama co¤rafyas› çal›fl›l›yorsa
bu defa, bugünün belge ve bilgileri kullan›larak gelece¤e yönelik projeksiyonlar yap›lmal›d›r. Ça¤dafl/modern co¤rafya ise yukar›da da belirtildi¤i gibi günümüzü, ça¤dafl
veya modern zamanlar› ele alan araflt›rmalar olmaktad›r.
fiekil 2.5
Co Fizik
¤ra i
fya
ri
fle ya
Be ¤raf
Co
AFYA
O⁄R FYA
C
L
ESE
RA
BÖLG R‹H‹ CO⁄
TA
Co Fiziki
¤ra
fya
Geç
mifl
Bug
ün
ri
fle ya
Be ¤raf
Co
Co¤rafya tasnifi içinde
tarihi co¤rafya.
Asl›nda, flekilden de
görüldü¤ü üzere,
ça¤dafl co¤rafya ile
tarihi co¤rafya
aras›nda sadece
zaman boyutunda bir
farkl›laflma
bulunmaktad›r. Yine
bu flekilde görüldü¤ü
üzere, ça¤dafl
co¤rafyada hangi
konular araflt›r›l›yorsa,
tarihi co¤rafyada da
ayn› konular
incelenebilmektedir.
FYA
RA
CO⁄
ESEL
G
A
L
BÖ
RAFY
CO⁄
Yukar›da belirtilen zaman çizgisi içerisinde tarihi co¤rafyan›n yerine biraz daha
yak›ndan bak›l›rsa, flekil 2. 5’n›n ortaya ç›kt›¤› görülebilir. Dikkat edilirse, üçgenler
prizmas› fleklindeki blokun bir ucu bugünü ve ça¤dafl co¤rafyay› olufltururken, referans al›nan bir tarihten önceki dönem geçmifli ve tarihi co¤rafyay› meydana getirmektedir. Dolay›s›yla günümüzde ça¤dafl co¤rafyada hangi konu nas›l ele al›n›p
araflt›r›labiliyorsa, tarihi kaynak ve yöntemlerden ald›¤› yard›m ile ça¤dafl co¤rafya
ilke ve yöntemleri çerçevesinde geçmiflte te ayn› konular ele al›n›p araflt›r›labilir ve
böylece ortaya ç›kan ürün “tarihi co¤rafya”d›r. Ama tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda
arazi araflt›rmas› için incelenen geçmifle gitmek imkan› bulunmad›¤›ndan geçmifle
ait belge ve bilgilerden hareketle geçmiflin yeniden inflaas› yap›l›r. Nitekim ça¤dafl
co¤rafyan›n tarihi co¤rafyaya göre tek üstünlü¤ü Sauer’in de belirtti¤i üzere “flimdiki durumu araflt›rman›n kesin olan tek avantaj› incelenmeye aç›k olmas›d›r”.
SIRA S‹ZDE
4
Tarihi co¤rafyan›n
co¤rafya disiplini içindeki yerini bir flekil üzerinde aç›klay›n›z?
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
53
Özet
Eski Yunan döneminde “yerin/yeryüzünün tasviri” anlam›na gelen co¤rafya, uzun geçmifli boyunca geçirdi¤i
de¤iflimlerden sonra bugün, “do¤al ortam ile insanlar
aras›ndaki etkileflimi inceleyen bilim” anlam›n› kazanm›flt›r. K›saca “geçmiflin co¤rafyas›” anlam›na gelen tarihi co¤rafya ise, “modern co¤rafya ilke ve yöntemleri ile
geçmiflte bir mekan›n araflt›r›lmas›” demektir. Baflka bir
ifade ile ça¤dafl co¤rafya ile tarihi co¤rafya aras›ndaki
temel fark birinin ça¤dafl zaman›/bugünü araflt›rmas› di¤erinin ise geçmifli araflt›rmas›d›r.
Do¤al ortam ve insanlar aras›ndaki etkileflimi araflt›rmak, temelde mekan ve mekan üzerindeki da¤›l›fllar›n
ele al›nmas›yla, baflka bir ifade ile co¤rafyada temel
problemin “nerede” sorusu ile bafllad›¤›n› göstermektedir. Ça¤dafl co¤rafyadaki temel ilkeler nedensellik, karfl›laflt›rma ve da¤›l›fl olarak ifade edilir ve belirleyici olan›n da da¤›l›fl oldu¤u kabul edilir. Bu sayede Dünya
üzerindeki olay, olgu ve süreçlerin mekan üzerindeki
durumlar›, s›kl›k ve seyreklikleri yani k›saca da¤›l›fllar›
ortaya ç›kar›larak insan-çevre etkileflimini en iyi flekilde
görebilmek mümkün olabilmektedir. Hal böyleyken,
ne yaz›k ki co¤rafya Türkiye’de bugün bile do¤ru anlafl›lamayan ve esaslar› ö¤retilemeyen bir bilim konumundad›r. Co¤rafyada araflt›r›lan konulardaki isabetsiz
seçimler, sorun çözücü ve topluma faydal› çal›flmalar›n
yap›lmamas›, Dünya’daki geliflme ve yeniliklerin takip
edilememesi, Türk co¤rafyac›lar›n içine kapal› kalmas›,
nitelik kay›plar› ve ben merkezli düflünceler ve di¤er
baz› faktörler nedeniyle co¤rafya bilimi ülkemizde hak
etti¤i yeri alamam›flt›r. Dolay›s›yla co¤rafya bilimi, co¤rafyac› ve ilgili di¤er tüm konular bu problemleri yaflamakta ve co¤rafyan›n içindeki bir saha olan tarihi co¤rafya da bu s›k›nt›n›n sonuçlar›n› paylaflmaktad›r.
Co¤rafya biliminin Türkiye’deki problematiklerinden
biri de bilimsel tasnif konusudur. Gerçekten de yap›lan
çal›flmalara bak›ld›¤›nda çok farkl› ve ne yaz›k ki bilimsel dayanaktan yoksun tasnifler göze batmaktad›r. Hatta öyle ki asl›nda sadece co¤rafyan›n çok s›k kulland›¤› birer teknikler olan harita bilgisi ve Co¤rafi Bilgi Sistemleri bile baz› çal›flmalarda co¤rafyan›n alt dal› olarak
kabul edilmektedir. Bu yüzden taraf›m›zdan yap›lan
tasnifte co¤rafya sistematik ve kronolojik olmak üzere
iki farkl› s›n›fland›rmaya tabi tutulmufl ve sebepleri ile
birlikte aç›klanm›flt›r. Sistematik tasnife göre co¤rafya
fiziki, befleri ve bölgesel co¤rafya fleklinde üçe ayr›l›rken; kronolojik tasnife göre co¤rafya, paleoco¤rafya,
tarihi co¤rafya, ça¤dafl co¤rafya ve planlama co¤rafyas
olarak dört k›sma ayr›lmaktad›r.
Tarihi co¤rafya ile ça¤dafl co¤rafya aras›nda esasta tek
fark›n inceledikleri zaman dilimi, ça¤dafl co¤rafyan›n
bugünü ele al›rken; tarihi co¤rafyan›n geçmifli araflt›rmas› olmas› nedeniyle, sistematik tasnifte tarihi co¤rafyan›n yeri yoktur. Ancak, tarih gibi co¤rafyan›n da kronolojik bir çizgi üzerindeki k›s›mlardan olufltu¤u esas
al›n›rsa, geçmifli, bugünü ve hatta gelece¤i araflt›ran
co¤rafyalardan meydana geldi¤i görülebilir. Dolay›s›yla
ça¤dafl co¤rafyada hangi konular nas›l ele al›nabiliyorsa, tarihi co¤rafyada da ayn›s› yap›labilir, tabiki bir farkla, tarihi co¤rafyada mutlaka geçmiflteki bir zaman dilimi ele al›nmal›d›r.
54
Tarihi Co¤rafya
1. Afla¤›dakilerden hangisi kronolojik co¤rafya tasnifinin ilk basama¤›n› oluflturur?
a. Tarihi co¤rafya
b. Planlama co¤rafyas›
c. Preco¤rafya
d. Paleoco¤rafya
e. Co¤rafya tarihi
6. Afla¤›dakilerden hangisi co¤rafyada yöneltilen ilk
sorudur?
a. Nerede
b. Neden
c. Neden orada
d. Nas›l
e. Nereye
2. Afla¤›dakilerden hangisi co¤rafi teknikler aras›nda
yer almaz?
a. CBS
b. Harita Bilgisi
c. Paleoco¤rafya
d. Matematiki Co¤rafya
e. Uzaktan Alg›lama
7. Afla¤›dakilerden hangisi co¤rafyan›n temel üç prensibinden biridir?
a. Geliflim
b. Geçmifl
c. Harita
d. Mekan
e. Da¤›l›fl
3. Afla¤›dakilerden hangisi konu esasl› ve sistematik
tasnif içinde kalan bir co¤rafya dal›d›r?
a. Dünya Co¤rafyas›
b. K›talar Co¤rafyas›
c. Toprak Co¤rafyas›
d. Bölgeler Co¤rafyas›
e. lkeler Co¤rafyas›
8. Afla¤›dakilerden hangisi co¤rafyada s›n›fland›rma
yapma sebeplerinden biri de¤ildir?
a. Araflt›rmada uzmanlaflmay› sa¤lamak
b. Araflt›rmada kolayl›k sa¤lamak
c. Araflt›rma zaman›n› k›saltmak
d. E¤itimde uzmanlaflmay› sa¤lamak
e. E¤itimde kolayl›k sa¤lamak
4. Türkiye kamuoyunda “co¤rafya” kelimesi afla¤›daki
anlamlardan hangisi yerine kullan›lmaktad›r?
a. Köklü bir bilim
b. Teknik
c. ‹klim
d. Geliflim
e. Mekan/bölge
9. Afla¤›dakilerden hangisi co¤rafyada en uzun süredir
kullan›lan bir teknik/araçt›r?
a. Projeksiyon
b. CBS
c. Harita Bilgisi
d. Matematiki Co¤rafya
e. Uzaktan Alg›lama
5. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de co¤rafya biliminin geri kal›fl sebeplerinden biri de¤ildir?
a. Akademisyen co¤rafyac›lar›n düflünce tarzlar›
b. Dünya’daki geliflmelerin takip edilmemesi
c. Çal›flmalar›n niteliksiz olmas›
d. Geçmiflten devral›nan miras
e. Ça¤dafl teoriler üretilmesi
10. Afla¤›dakilerden hangisi sistematik co¤rafya tasnifi
d›fl›nda kalmaktad›r?
a. Klimatoloji
b. Tarihi Co¤rafya
c. Befleri Co¤rafya
d. Ülkeler Co¤rafyas›
e. Jeomorfoloji
55
1. b
2. c
3. c
4. e
5. e
6. a
7. e
8. c
9. c
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarihi Co¤rafyan›n Co¤rafya ‹çindeki Yeri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafyan›n S›n›fland›r›lmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafya” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Co¤rafya” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
‹lkça¤’da “yerin tasviri, yaz›m›” anlam›na gelen co¤rafya, yaz›lan eserlerde de Dünya’n›n yaz›m› fleklinde temsil edilmifltir. Oysa bugün “do¤al ortam ile insanlar aras›ndaki etkileflimi inceleyen bilim” haline dönüflerek
ça¤dafl co¤rafyan›n ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r.
S›ra Sizde 2
Farkl› düflünceler olmakla birlikte, nedensellik, karfl›laflt›rma ve da¤›l›fl co¤rafyan›n temel ilkeleri olarak en
çok kabul gören düflüncedir. ‹lk ikisi her bilimde bulunmas›na ra¤men, da¤›l›fl sadece co¤rafyada bu kadar
önemli ve merkezi bir konumdad›r. Nerede sorusunun
cevab›n› da¤›l›fl verirken, neden orada sorusunu cevaplamak nedensellik ve karfl›laflt›rmaya kalmaktad›r.
S›ra Sizde 3
Geleneksel olarak co¤rafya inceledi¤i konular bak›m›ndan sistematik bir tasnife tabi tutulmaktad›r. Burada yap›lan tasnife göre co¤rafya üçgenler sisteminde fiziki co¤rafya, befleri co¤rafya ve bu ikisinin birleflimi ile ortaya ç›kan
bölgesel co¤rafya olmak üzere üç dal bulunmaktad›r. Fiziki ve befleri co¤rafya konu esasl› yeni yöntem ve teknik-
ler üzerinde uzmanlafl›rken, bölgesel co¤rafya bu ikisini
sentezleyerek mekan esasl› uzmanlaflmaktad›r.
S›ra Sizde 4
Tarihi co¤rafya, bütünüyle co¤rafyan›n geçmifli ele alan
k›sm› oldu¤undan co¤rafyay› sistematik tasnif d›fl›nda
farkl› bir flekilde s›n›fland›rmak zorunludur. T›pk› tarihin
kronoloji esasl› tasnifi gibi, bir zaman çizgisini bölümlere ay›rmak en do¤ru yoldur. Bu durumda geçmifli ele
alan paleoco¤rafya Holosen’e kadar, tarihi co¤rafya da
oradan ça¤dafl zamanlara kadar olan dönemi inceler.
Kaynaklar
Akyol, ‹brahim Hakk› (1951). Umumi Co¤rafya, ‹Ü. Edb.
Fak. Co¤rafya Ens. Neflr., ‹stanbul.
Ar›, Y›lmaz (2005). “20. Yüzy›lda Amerikan Co¤rafyas›: Genel Bir De¤erlendirme”, 20. Yüzy›lda Amerikan Co¤rafyas›n›n Geliflimi, s. 3-19. Çizgi Kitabevi, Konya.
Ar›, Y›lmaz-Abdullah Köse (2005). “‹nsan-Çevre Etkileflimini Yorumlamada Yeni Bir Alternatif: Kültürel Co¤rafya”, Ulusal Co¤rafya Kongresi, s. 51-59.
Atalay, ‹brahim (2001). Genel Fiziki Co¤rafya. Ege Üni.
Bas›mevi. ‹zmir.
Barzun, J.-H. F. Graff. (1996). Modern Araflt›rmac› (Çev:
F. Dilber), Tübitak Popüler Bilim Kitaplar›, Ankara.
Bowler, P. J. (2001). Do¤an›n Öyküsü (Çev: M. Mater),
‹zdüflüm Yay›nlar›, ‹stanbul.
the Gates of Space and Time. Edward Arnold, London.
Clark, A. H. (1954). “Historical Geography”, Edt. P. E. James-C. F. Jones, The American Geography inventory and prospect, s. 70-105.
Demirci, Ali (2005). “Globalleflen Dünyada Türkiye’deki
Co¤rafya Biliminin Amaç, Metot ve Araç-Gereç Olarak
Kendini Sorgulamas›: Co¤rafya E¤itiminde Yap›lmas›
Gereken Reformlar”, Ulusal Co¤rafya Kongresi, s.
141-149.
Do¤anay, Hayati (2002). Co¤rafyaya Girifl I, Atatürk Üniversitesi Yay›nlar›, Erzurum.
Dominguez-Castro, F. ve di¤. (2012). “How usufel could
Arabic documentary sources be for reconstructing past
climate?”, Royal Meteorological Society, 67/3, s. 7682.
56
Tarihi Co¤rafya
Fisher, J. S. (1989). Geography and Development. A
World Regional Approach. Merrill Publishing Company, Columbus.
Gümüflçü, Osman (2004). “Internal migrations in sixteenth
century Anatolia”, Journal of Historical Geography,
Vol. 30/2, s. 231-248.
Gümüflçü, Osman-Abdullah Balc›o¤ullar› (2006). Co¤rayaya Girifl, Bilge Yay›nlar›, Ankara.
Gümüflçü, Osman (2007). “The Concept of Village Boundary From the Otoman Time to Present”, Archivum
Ottomanicum, 24, s. 37-60.
Gümüflçü, Osman (2008). “The Ottoman Tahrir Defters as
a Source for Historical Geography”, Belleten, 265, s.
911-941. Ankara.
Gümüflçü, Osman (2010). Tarihi Co¤rafya, Yeditepe Yay›nevi, ‹stanbul.
Gümüflçü, Osman (2010). “Osmanl›larda Co¤rafya Bilimi”,
Edt. Y. Unat, Osmanl›larda Bilim ve Teknoloji, s.
593-646, Nobel Yay›n Da¤›t›m, Ankara.
Tarih Atlas› Projesi/ATTAP, Tübitak.
Halkin, L. E. (1989). Tarih Tenkidinin Unsurlar› (Çev:
B. Yediy›ld›z). TTK Yay›nlar›, Ankara.
Hamshere, J. D. (1987). “Data Sources in Historical Geography”, Historical Geography: Progress and Prospect (Edt: M. Pacione), s. 46-69. Croom Helm, London.
Jaeger, H. (1969). Historische Geographie, Georg Westermann Verlag, Braunschweig.
Johnston, R. J.-D. Gregory,-D. M. Smith. (1997). The Dictionary of Human Geography. UK.
Kates, R. W. (2005). “‹nsan-Çevre Gelene¤i: Takip Edilmeyen, Halen Bizi Bekleyen Yol”, 20. Yüzy›lda Amerikan Co¤rafyas›n›n Geliflimi, s. 209-226. Çizgi Kitabevi, Konya.
Kaya, ‹lhan (2005). “Sosyal Teori ve Befleri Co¤rafya”, Ulusal Co¤. Kong., s. 257-266.
Kayan, ‹lhan (2000), “Türkiye Üniversitelerinde Co¤rafya
E¤itimi, Amaç, Yeni Hedefler, Sorunlar ve Öneriler”,
Ege Co¤rafya Dergisi, 11, s. 7-22. ‹zmir.
Koçman, Asaf (1999), “Cumhuriyet Döneminde Yüksek
Ö¤retim Kurumlar›nda Co¤rafya Ö¤retimi ve Sorunlar›”, Ege Co¤rafya Dergisi, 10, s. 1-14. ‹zmir.
Lacoste, Yves (1998). Co¤rafya Savaflmak ‹çindir (Çev:
A. Aray›c›), Özne Yay. ‹stanbul.
Mitchell, J. B. (1975). Historical Geography, Hodder and
Stoughton, London.
Özça¤lar, Ali (2003). Co¤rafyaya Girifl, Hilmi Usta Matbaac›l›k, Ankara.
Özgüç, Nazmiye-Erol Tümertekin (2000). Co¤rafya Geçmifl Kavramlar Co¤rafyac›lar. Çantay Kitabevi, ‹stanbul.
Öztürk, Mustafa (2007). “Co¤rafya: Geliflimi, ‹çeri¤i, E¤itimi”, Edt. S. Karaba¤-S. fiahin, Kuram ve Uygulamada Co¤rafya E¤itimi, Gazi Kitabevi, Ankara.
Robinson, J. L. (2005). “Co¤rafyan›n Dört Gelene¤ine Yeniden Bak›fl”, Edt. Y. Ar›, 20. Yüzy›lda Amerikan
Co¤rafyas›n›n Geliflimi, s. 135-147, Çizgi Kitabevi,
Konya.
Sauer, C. O. (1941). “Foreword to Historical Geography”,
Annals of the Association of American Geographers, XXXI/1, s. 1-24.
fiahin, Cemalettin (2003). Türkiye’de Co¤rafya Ö¤retimi, Sorunlar› ve Çözüm Önerileri. Gündüz E¤itim
Yay. Ankara.
Tano¤lu, Ali (1969). Befleri Co¤rafya Nüfus ve Yerleflme I, ‹Ü. Edb. Fak. Yay., ‹stanbul.
Tosh, John (1997). Tarihin Peflinde. Modern Tarih Çal›flmas›nda Hedefler, Yöntemler ve Yeni Do¤rultular (Çev: Ö. Ar›kan), Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›, ‹stanbul.
Tuan, Y. (2005). “Mekan ve Yer: Humanist Perspektif”,
(Çev: Y. Ar›), 20. Yüzy›lda Amerikan Co¤rafyas›n›n Geliflimi, s. 119-134. Çizgi Kitabevi, Konya.
Tümertekin, Erol (1990). Ça¤dafl Co¤rafi Düflüncenin
Oluflumu ve Paul Vidal de la Blache. ‹Ü. Edeb. Fak.
Yay. ‹stanbul.
Tümertekin, Erol (1994). Ekonomik Co¤rafya, ‹Ü. Edeb.
Fak. Yay. No: 2926. ‹stanbul.
Tümertekin, Erol (2001). “Befleri Co¤rafya”, Cumhuriyet
Döneminde Türkiye’de Bilim ‘Sosyal Bilimler-II’,
TÜBA Yay›nlar›, Ankara.
Tümertekin, Erol-Nazmiye Özgüç (1999). Ekonomik Co¤rafya Küreselleflme ve Kalk›nma, Çantay Kitabevi,
‹stanbul.
Tümertekin, Erol-Nazmiye Özgüç (2002). Befleri Co¤rafya ‹nsan, Kültür, Mekan. Çantay Kitabevi, ‹stanbul.
Whynne-Hammond, C. (1987). Elements of Human Geography. Bell & Hyman, London.
Wirth, E. (1979). Theoretische Geographie, Teubner,
Stuttgart.
http://www.aag.org/sg/sg_display.cfm.
3
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Tarihi co¤rafyan›n ne zaman nas›l ortaya ç›kt›¤›n› ifade edebilecek;
Dünya’da tarihi co¤rafyan›n geliflimini kavrayabilecek;
Tarihi co¤rafyan›n Türkiye’ye giriflini ve geliflimini aç›klayabilecek;
Ders olarak tarihi co¤rafyan›n Türkiye’deki durumunu aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Edward Wells
• W. M. Ramsay
• Z. Velidi Togan
‹çindekiler
Tarihi Co¤rafya
Köken ve Geliflim
• G‹R‹fi
• DÜNYA’DA TAR‹H‹ CO⁄RAFYA
• TÜRK‹YE’DE TAR‹H‹ CO⁄RAFYA
Köken ve Geliflim
G‹R‹fi
Her konunun bir tarihinin varl›¤› gerçek olmakla beraber, tarihi co¤rafyan›n tarihini ele alman›n, asl›nda göründü¤ünden daha zor ve karmafl›k bir konu oldu¤unu
söyleyerek bafllamak gereklidir. Çünkü asl›nda bu bir isimlendirme veya kimlik sorunudur. Gerçekten de Dünya’da ve ülkemizde, flimdiye kadar yap›lan araflt›rmalar
içinde, yapt›¤› tarihi co¤rafya çal›flmas›nda tarihi co¤rafya ad›n› kullanmayanlar oldu¤u gibi, tam tersine, asl›nda ilgisi olmad›¤› halde, yapt›¤› çal›flmaya tarihi co¤rafya diyenler de vard›r. fiu durumda, böyle bir problemi ve günümüzdeki müthifl bilgi birikimi ve yay›m say›s›n›n fazlal›¤› dikkate al›narak sadece burada, tarihi co¤rafya ad›n›n kullan›ld›¤› çal›flmalar› dikkate almaktan baflka çaremiz yoktur.
Ama yeri gelmiflken hemen burada farkl› kiflilerin ayn› olaya bak›fl aç›lar›n›n
çok farkl› olabilece¤i, dolay›s›yla sonuçlar›n da farkl› ç›kaca¤›n› hat›rlatmak gerekir. Çünkü “iki kifli ayn› olaya kesinlikle farkl› görüfl aç›lar›ndan yaklafl›r; iki farkl›
ça¤daki insan iliflkilerinde ortak bir görüfl gelifltirilemez. Bir ça¤da ilgi duyulan konularla, günümüzde geçen olaylar ve de¤erlerin birbiriyle ilgisi yoktur” (BarzunGraff, 1996: 175). Dolay›s›yla, farkl› zamanlarda de¤il ayn› ça¤da bile ayn› konuya
farkl› kiflilerin farkl› bak›fl aç›lar› ve yaklafl›mlar› olacakt›r. Baflka bir ifade ile yap›lan çal›flmalar›n tarihi co¤rafya olup olmad›¤›na karar verecek kifli, öncelikle araflt›rmac›n›n kendisi, daha sonra ve as›l k›ymetlisi de uzun bir süreci takiben kamuoyu görüflü olmal›d›r. Zaten her alanda oldu¤u gibi, do¤ru ve yanl›fllar› her zaman
için ‘tarih’ yarg›layacak ve kimin ne yapt›¤› ve yapmad›¤›n› kamuoyuna gösterecektir (Gümüflçü, 2010: 197-198).
Tarihi co¤rafya, asl›nda çok daha önceki y›llarda ortaya ç›kmas›na ra¤men, co¤rafyan›n konular›ndan biri olarak üniversite sistemindeki yerini almas› XIX. yüzy›lda gerçekleflmifltir. Tabii, burada yeri gelmiflken, Dünya üniversitelerinin baz›lar›nda tarihi co¤rafya bölümlerinin y›llar önce kurulmas›na karfl›l›k, ülkemizde bugün
dahi b›rak›n bölümü, anabilim dal› olarak bile tarihi co¤rafyan›n temsil edilmedi¤ini hat›rlatmakta fayda vard›r. Dolay›s›yla tarihi co¤rafya bir araflt›rma alan› olarak ülkemize geç girmifl ve bu arada yanl›fl ve eksiklikler ortaya ç›km›flt›r. Bu konuyu ‹.
Ortayl› aynen afla¤›daki flekilde ifade etmektedir: “Türk akademik hayat›nda tarihi
co¤rafya diye bir dal mevcut de¤ildir. Tarihçilerin içinde baz› meslektafllar›n tarihi
co¤rafya bilgisinin güçlü olmas› tesadüflere ve kiflinin kendine ba¤l›d›r. Akademik
hayatta bu dal›n olmamas› hiç kuflkusuz ortaö¤retime de yans›m›flt›r. Ço¤u zaman
uluslar›n adlar› ve co¤rafya adlar› bilinçsizce tekrarlan›r. Bu kitle iletiflime kadar
60
Tarihi Co¤rafya
yans›m›flt›r. “Damascus”la “fiam”›n ayr› yerler oldu¤u san›lmaktad›r. Türk çocu¤unun o kadar ezberledi¤i Atatürk’ün, ‹talyanlara karfl› savaflt›¤› “Trablusgarp”, havaalanlar›m›z ve baz› bas›n organlar›nda “Tripoli” olarak an›l›r. Çok aç›kt›r ki biz tarihi ve hatta ülkeler co¤rafyas›n› haritas›z ö¤reniyoruz ve ö¤retmeye çal›fl›yoruz. fiahsen ö¤retim hayat›nda en seçkin üniversitelerde dahi Akdeniz co¤rafyas›n› zihninden çizemeyen ö¤rencilerin ço¤unlukta oldu¤unu gördüm. Bunun çarp›m cetvelini
bilememekten fark› yoktur. Bu bütün Akdeniz ve Ortado¤u ülkelerinde genel bir
hastal›kt›r. Dedeleri tarih yapan ve co¤rafyay› yaratan milletlerin gençleri maalesef
bu miras›n muhasebesini tutacak, bilançoyu yapacak durumda de¤ildirler. Biz Türkler de ulus olarak bu camiaya dahiliz” (Ortayl›, 2006: V).
Ülkemizde tarihi co¤rafyan›n durumunu oldukça dramatik bir flekilde tasvir
eden bu al›nt›lardan sonra, Dünya’da tarihi co¤rafyan›n ne zaman ve nas›l ortaya
ç›kt›¤›ndan bafllayarak, Türkiye’ye giriflinden itibaren günümüze kadar olan geliflimini k›saca ele almak faydal› olacakt›r.
DÜNYA’DA TAR‹H‹ CO⁄RAFYA
Co¤rafyan›n bütününde oldu¤u gibi, bu alanda da en eski yaz›lar yine ‹lkça¤ Yunan dönemine aittir. Her ne kadar müellifler yazd›klar› eserlere tarihi co¤rafya ad›n› vermemifllerse de, nihayetinde yapt›klar› tarihi co¤rafyan›n öncüleri say›lmal›d›r.
Mesela, ayn› zamanda tarihçi olan Heredothos’un MÖ. V. yüzy›ldaki yaz›lar›, özellikle Nil Deltas›’n›n nas›l olufltu¤unu ele alan aç›klamalar› tarihi co¤rafyan›n ilk örne¤i veya ilk habercisi say›labilir. Gerçekten de bu ve di¤er ‹lkça¤ co¤rafyac›lar›n
iflledi¤i konulardan baz›lar›, çok daha eski tarihlere ait co¤rafi bilgileri içerdi¤inden, tarihi co¤rafyan›n bilinçsiz bir flekilde de olsa bu dönemde bafllad›¤› kabul
edilebilir. Yine ayn› flekilde Ortaça¤ ‹slam co¤rafyac›lar›n›n eserlerinde de, ‹lkça¤
co¤rafyac›lar›n›n eserlerinden al›nt›lar bulunmaktad›r. Burada kastedilen ülke ve
bölge tasvirleri yap›l›rken, ‹lkça¤ co¤rafyac›lar›ndan al›nan bilgilerin ve yöntemlerin sanki Ortaça¤’a, kendi yaflad›klar› döneme aitmifl gibi kullan›lmas›d›r. Dolay›s›yla bu flekilde geçmifle ait co¤rafi özellikler sanki o döneme ait gibi yaz›larak veya baz› bilgiler ilave etmek suretiyle güncelleyerek bilinçsiz bir flekilde tarihi co¤rafya yap›lm›flt›r. Yoksa her bilim dal›nda mutlaka geçmiflteki eserlerden faydalan›lm›flt›r (Gümüflçü, 2010: 199).
‹lkça¤’da oldu¤u gibi Ortaça¤’da da müelliflerin günümüzdeki gibi tek bir bilim dal›nda de¤il birçok sahada çal›flmas›, tarihi co¤rafyan›n biraz daha ileri gitmesine yol açm›flt›r. Gerçekten de, Ortaça¤ ‹slam co¤rafyac›lar›ndan baz›lar› ayn› zamanda tarih, astronomi vb. alanlarda eser yazm›fllar, baz›lar›nda hepsini bir arada
alm›fllar ve böylece özellikle tarih-co¤rafya yak›nl›¤› ve kaynaflmas›n›n örneklerini
sunmufllard›r. Mesela, Yakut (ö. 1229) eserlerinde tarih ile co¤rafya aras›nda yak›n
bir iliflki bulundu¤unu ileri sürmüfltür. Ömeri (ö. 1349) taraf›ndan telif edilen ‘Mesalikü’l-ebsar fi memaliki’l-emsar’ adl› ansiklopedik eser, tarih ile co¤rafya konular›na ayr›lm›flt›r. Hemedani’nin (ö. 1318) ‘Cami’ut-tevarih’ adl› eseri, tarihi co¤rafya sahas›nda da bilgiler ihtiva eder (Ahmad, 1993: 58-61).
‹slam bilim adamlar›ndan Biruni (973-1050) taraf›ndan kaleme al›nan, “Kitab-›
Tahkik ma li’l-Hind” isimli kitap, bu anlamda da önemli bir çal›flma say›lmal›d›r.
Sezgin’in ifadeleriyle bu eser, örnek al›nabilecek bir hakikat sevgisine, elefltirici bir
düflünceye, keskin bir gözleme, dünya kültürlerine karfl› flafl›rt›c› bir aç›kl›¤a ve yazar›n nesnelli¤ine tan›kl›k etmektedir (Sezgin, 2008: 33). Biruni bu eserde, Hint tarih ve kültüründen baflka Hint alt k›tas›n›n oluflumu, stratigrafik yap›, fosiller, deniz kabuklar› topraktaki ve iklimdeki de¤iflimler hakk›nda da önemli bilgiler ver-
3. Ünite - Köken ve Geliflim
mifltir. Biruni yan›nda Belazuri’nin “Fütuhü’l-Buldan”, Ebu’l-Fida’n›n “Tarih-i
Ebu’l-Fida” ve ‹bn-i Haldun’un “Mukaddime” gibi çal›flmalar› da bu ba¤lamda de¤erlendirilebilir (Clark, 1954: 75). fiu durumda ‹slam co¤rafyac›lar›n›n ülke ve bölgesel tasvirleri ile daha çok tarih ile co¤rafyan›n birlikte ele al›nd›¤› eserlerinde,
dolayl› ve bilinçsiz bir flekilde tarihi co¤rafya bilgilerinden bahsedilebilir. Bu duruma ilave yukar›da da ifade edildi¤i gibi, büyük oranda ‹slam co¤rafya eserlerini çevirip onlara flerhler/ekler yolu ile katk›lar yapan Osmanl› co¤rafyac›lar›n›n durumunun da ayn› oldu¤u kabul edilmelidir.
Tarihi bölgesel çal›flmalar en iyi ve en eski co¤rafi gelene¤i sergilemektedir.
XVII. yüzy›lda Cluverius tarih öncesi Almanya ve ‹talya hakk›nda son derece kayda de¤er ve baflar›l› bir flekilde, ‹lkça¤’›n klasikleri bilgisi ile alan bilgisini sentezledi. Humboldt’un makalesi yeni ‹spanya üzerine ve hala klasik Meksika üzerine
en iyi tarihi co¤rafya eseridir. Humboldt ve Ritter’i güdüleyen XIX. yüzy›l›n ortalar›na do¤ru A. Meitzen’in tarihi co¤rafya üzerine çal›flt›¤› eserleridir. Tarihi bölgesel
uzmanlaflma konusu ‘Forschungen zur Deutschen Landes und Volkskunde’ de çok
iyi ifade edilmifltir (Sauer, 1941: 9).
Geçmiflteki co¤rafyalar›n incelenmesi anlam›nda tarihi co¤rafya, kurucusu say›lan Alman co¤rafyac› Philippus Cluverius’un (1580-1622) klasik dönem yap›tlar›ndaki bilgileri arazi verileriyle birlefltirerek Almanya’n›n tarihi co¤rafyas›n› yay›mlad›¤› XVII. yüzy›la kadar, göreli olarak geliflmemifl bir inceleme alan› olarak kalm›flt›r. O, Strabon’un yolundan giderek, biraz matematiki co¤rafyaya ait bilgiler verdikten sonra ülke tasvirlerini ele alm›flt›r. Cluverius, disiplinin Avrupa’da co¤rafya
ö¤reniminin geliflmesini sa¤lam›fl ve bu ismi kullanmadan tarihi co¤rafya dal›n›n
ilk kurucusu olmufltur. Bu disiplinin tarihi co¤rafya ad›n› almas› ise, afla¤›da da görülece¤i gibi XVIII. yüzy›l bafllar›nda Edward Wells ile gerçekleflecektir (Gümüflçü,
2010: 200).
Dünya’da ilk kez Edward Wells taraf›ndan yaz›lan bir kitaba, ‘tarihi co¤rafya’
ad›n›n verilmesi, tarihi co¤rafya için bir bafllang›ç say›lmaktad›r. Tarihi co¤rafya ad›
ile bu disiplinin kurulmas›, O’nun 1701 y›l›ndan itibaren yay›mlad›¤› bu konudaki
çal›flmalar› ile bafllat›labilir. Belki ayn› isimle olmasa bile ayn› düflünce ile haz›rlanan eserler daha eski tarihlere gitse bile, co¤rafyac›lar taraf›ndan yap›lan ve eser
ad›nda ‘tarihi co¤rafya’ ad›n›n kullan›lmas› ile bafllayan tarihi co¤rafyan›n kuruluflu genel hatlar›yla 1700 y›l›ndan itibarendir.
1701 y›l›nda Edward Wells (1667-1727) taraf›ndan haz›rlanan ‘A Treatise of Antient and Present Geography’ adl› kitap ile -tarihi co¤rafya ismi kullan›lmadan- tarihi co¤rafya çal›flmalar›n›n bafllad›¤› kabul edilir. Yine O’nun ‘Historical Geography of the New Testament (1708)’ ve üç ciltten oluflan ‘Historical Geography of
the Old Testament (1710, 1711, 17129)’ kitab›, tarihi co¤rafya ad›n› tafl›yan ilk kitaplard›r. Wells’in yararland›¤› kaynaklar baflta ‹ncil olmak üzere Klasik Roma ve
Yunan kaynaklar› ile daha önce genelde ticari amaçlarla buralara ziyaret gerçeklefltirmifl olan kiflilerin anlat›mlar› ve çizimleridir. Bahsedilen eserler kutsal mekanlar›n H›ristiyanl›k ve Yahudili¤in ortaya ç›kmas› zaman›ndaki durumunun yeniden
kurulmaya çal›fl›lmas› yönüyle tarihi co¤rafya aç›s›ndan önem arz etmektedir. Bu
alanda Wells’ten sonraki di¤er önemli bir çal›flma Karl Spruner’in (1803-1892) 1846
y›l›ndan 1853 y›l›na kadar yay›nlanan ‘Historisch-Geographischer Hand-Atlas’ isimli eseri olmufltur. Daha sonra bu konuda baz› kitaplar yay›mland›ysa da fazla bir
yenilik getirilmemifl, uzun süre tarihi co¤rafya konusu H›ristiyanl›k dini ile çok yak›n ba¤lant›l› bir flekilde ele al›nm›flt›r. Hatta daha sonra bu konuda yeni bir anlay›fl getiren Smith’in eseri bile, yine kutsal topraklar üzerine haz›rlanm›fl bir çal›flma-
61
Old Testament (Eski Ahit) ve
New Testament (Yeni Ahit)
olarak bilinen kitaplar,
H›ristiyanl›k için kutsal
kabul edilen “Kitab-›
Mukaddes”i oluflturan dini
metinlerdir. Kitab-›
Mukaddes’in ilk bölümünü
oluflturan ve Tevrat ve
Zebur’u da kapsayan 39
kitaba Eski Ahit; 27
bölümden oluflan ve Matta,
Markos, Luka ve Yuhanna
‹ncillerini kapsayan ikinci
bölüme de Yeni Ahit ad›
verilmektedir.
62
Tarihi Co¤rafya
d›r. George Adam Smith’in (1856-1942) yay›nlad›¤› ve konu bak›m›ndan Wells’in
çal›flmalar›yla benzer özellikler tafl›yan’The Historical Geography of Holy Land’
isimli eser için 1894 y›l›na kadar beklemek gerekecektir. Bu eser, Avrupa’daki bilimsel-arkeolojik yay›mlar yan›nda Musevi ve Arap kaynaklar› ile modern kritik
teknikleri kullan›lmas› bak›m›ndan tarihi co¤rafyada yeni bir aflama kaydetmifltir.
Ayr›ca XIX. yüzy›lda iki Frans›z Loui-Auguste Himly (1823-1906) ve Auguste-Honore Longnon (1844-1911) yapt›klar› araflt›rmalar ile tarihi co¤rafyaya oldukça büyük katk›lar yapm›fllard›r (Butlin, 1993: 1-34).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
Dünya’da tarihi
SIRAco¤rafya
S‹ZDE ad›n› ilk kullanan müellifi ve çal›flmalar›n› aç›klay›n›z?
Tarihi co¤rafyan›n geçmifli, Avrupa’da kavram ve terim olarak en az›ndan XVIIEL‹M
D Ü fi Ü N uzanmas›na
I. yüzy›la kadar
ra¤men, akademik anlamda ancak XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda önemli bir co¤rafya çal›flma alan› olarak görülmeye baflland›. Konunun
S O R U
karakter ve vurgular›,
de¤iflen ideolojiler, kiflisel ve daha genel flartlar ile araflt›rmac›lar›n, toplumun ve enstitülerin yans›mas›yla zamanla de¤iflti (Butlin, 1993: IX).
XIX. yüzy›lda tarihin kavranmas›n›n temeli olarak co¤rafya, baflta ‹ngiltere olD‹KKAT
mak üzere birçok ülkenin üniversitelerinde ele al›nmaya baflland›. Bu yaklafl›m
XX. yüzy›l bafllar›nda yerini tarihi olaylar üzerinde co¤rafyan›n etkisini incelemeye
SIRA
S‹ZDE (1877-1960), ‘ABD’nin Tarihi Co¤rafyas›’ bafll›¤› alt›nda, y›lb›rakt›. H. H.
Barrows
lar boyunca birçok co¤rafyac› ve tarihçiyi etkileyen konu üzerine ilk üniversite
derslerinden
birini bafllatt›. Tarihi co¤rafya alan›nda çal›flan Derwent S. Whittlesey
AMAÇLARIMIZ
(1890-1956) ile Carl O. Sauer’in (1889-1975) belirli bir bölgeyi tarihsel zaman aral›klar› boyunca inceleyerek yapt›¤› çal›flmalar, geriye dönük co¤rafyan›n 1930’dan
bafllayarak Könem
sa¤lad› (Gümüflçü, 2010: 200).
‹ T Akazanmas›n›
P
‹lk ortaya ç›kt›¤› dönemlerde, henüz modern formunu kazanmadan önce tarihi
co¤rafya, tarihin bir kolu, insanlar›n, devletlerin, imparatorluklar›n, medeniyetlerin
toplumsal Tdeneyim,
E L E V ‹ Z Y O Nkronoloji ve temel politik çal›flmalar›na gerekli olan co¤rafi ve
çevresel bilgileri sa¤layan yard›mc› bir kol olarak geliflti. Baflka kelimelerle bafllang›çta tarihi co¤rafya, kutsal tarihi co¤rafya sahas›nda geliflti. Avrupa’da XVII. ve
XVIII. yüzy›l bafllar›nda tarihi co¤rafya, Eski ve Yeni Ahit’in dini co¤rafyas›yla ve‹ N T E R Ns›k›
E T iliflkiler içindeydi. Bu tema, XIX. yüzy›lda ve XX. yüzy›l baflya kutsal kitapla
lar›nda da kendini göstermeye devam etti (Butlin, 1993: 2).
1870’lerde Mackinder ve Roxby çal›flmalar›yla tarihi co¤rafyaya önemli katk›lar
yapt›lar. Siyasi co¤rafyan›n da kurucular› aras›nda say›lan Mackinder, ‘Britain and
the British Seas’ (1902) adl› çal›flmas› ile tarihi co¤rafya ile politik co¤rafya aras›ndaki yak›n iliflkiyi gösteren en iyi örneklerden birini haz›rlam›flt›r. Arkas›ndan W.
R. Kermack’›n ‘Dardanelles’ isimli çal›flmas› ve W. M. Ramsay’›n ‘The Historical Geography of Asia Minor’ adl› çal›flmas› da bu konuda verilebilecek iyi örneklerdendir. Avrupal› tarihi co¤rafyac›lar›n büyük k›sm›, genellikle kutsal topraklar üzerinde yo¤unlafl›rken, baz›lar› H›ristiyanlar için yine önemli fakat kutsal topraklara göre ikinci derecede olan Anadolu sahas› ile ilgilenmifllerdir. Bu flekilde W. M. Ramsay (1851-1939) taraf›ndan haz›rlanan ve 1890 y›l›nda bas›lan ‘The Historical Geography of Asia Minor’ isimli kitab›, tarihi co¤rafya aç›s›ndan ülkemiz için de bir ilk
durumundad›r. Ramsay’dan baflka yurt d›fl›nda haz›rlanan, ama ülkemizi araflt›ran
D. R. Wilson’un 1960 y›l›nda tamamlad›¤› ve hala bas›lmayan doktora tezi, ‘The
Historical Geography of Bithynia, Paphlagonia, and Pontus in the Grek and Roman Periods’ gibi araflt›rmalar da bulunmaktad›r (Gümüflçü, 2010: 202).
N N
XX. yüzy›ldan önce tarihi co¤rafya, en az›ndan üç ayr› entelektüel çaba olarak
tan›mlanm›flt›r: ‹ncil yan›nda Yunan ve Roma’n›n klasik anlat›lar›nda tan›mlanan
co¤rafyalar›n tasvirini yapmak; imparatorluklar ve devletlerin s›n›rlar› ve uçlar›n›n
de¤iflmesiyle ‘tarihin arkas›ndaki co¤rafya’ fleklinde ortaya ç›kan araflt›rmalar
yapmak ve son olarak co¤rafi inceleme ve kefliflerin tarihini yapmak fleklinde ele
al›nm›flt›r (Heffernan, 2012). XIX. yüzy›l›n sonlar›yla XX. yüzy›l›n bafllar›nda tarihi
co¤rafya bafll›¤› ile yap›lan çal›flmalarda önemli de¤ifliklikler olmas›na ra¤men, tarihi co¤rafyan›n Avrupa ve Kuzey Amerika’daki üniversitelerde ve enstitülerde yer
al›p büyümekte olan co¤rafya bölümlerinden etkilenmeye bafllamas› ancak 192030’lu y›llardad›r.
Co¤rafya gibi zamanla baz› de¤iflikliklere maruz kalan tarihi co¤rafya, uzun bir
klasik dönemden sonra 1920-1950 y›llar› aras›nda yap›lan çal›flmalar ile ‘modern
tarihi co¤rafya’ dönemine girmifltir (Butlin, 1993). Sonradan yap›lan bütün katk›lara ra¤men 1920’lere kadar tarihi co¤rafya, klasik olmaktan kurtulamam›flt›r. Dünya’daki di¤er çal›flmalar da dikkate al›nd›¤›nda kuruluflu 1700 y›l› olan tarihi co¤rafya, bu tarihten 1920 y›l›na kadar uzun bir ‘klasik tarihi co¤rafya’ dönemi, yani
modern tarihi co¤rafyaya ‘haz›rl›k dönemi’ geçirmifltir. Görüldü¤ü gibi modern tarihi co¤rafyan›n bafllang›c› 1920’den 1930’lara (ve hatta baz›lar›nca 1950’lere) tarihlenir ki, o dönem Darby’e göre ‘tarihi co¤rafyan›n bilinçli bir disiplin olarak yükseldi¤i’ tarihlerdir. E. H. Carrier’in prehistorik dönemden günümüze co¤rafi de¤iflimi kapsayan ‘Historical Geography of England and Wales’ isimli eseri 1925 y›l›nda bas›ld›ysa da, ‹ngiltere’nin tarihi co¤rafyas› üzerine en büyük çal›flma Darby’nin
editörlü¤ü alt›nda 1936 y›l›nda haz›rlanm›flt›r (Johnston ve di¤., 1997: 246).
Tarihi co¤rafyan›n 1930’lardan sonra girdi¤i yeni dönem baz› kaynaklarda kendi içerisinde dönemlere ayr›lmakta ve üç evreye bölünmektedir. 1930’larda bafllayan ve 1960’lara kadar süren ilk evre jeomorfoloji ve tarihi co¤rafyaya dayal› olarak yap›lan çal›flmalardan meydana gelmektedir. ‹kinci evreyi 1960-1970 aras›ndaki ‘kuantitativ devrim’ ad› verilen ve daha çok ampirik çal›flmalar›n a¤›r bast›¤› dönem oluflturur. 1970’den günümüze devam eden son evre ise; tarihi materyalizm
ve idealizmin humanist perspektifini yans›tan çal›flmalardan meydana gelmektedir
(Johnston ve di¤., 1997: 246-247).
1950-60’larda geriye dönük tarihi co¤rafya, günümüz dünyas›n ait niceliksel ve
deneysel incelemelere a¤›rl›k verilerek co¤rafya araflt›rmalar›n›n kapsam›na al›nd›.
1970’lerde kuramsal ve niceliksel tekniklerin geçmiflteki co¤rafyalara uygulanmas›yla, tarihi co¤rafya ile genel anlamda co¤rafya aras›nda bir yak›nlaflma bafllad›.
Journal of Historical Geography-JHG (1975) adl› derginin yay›nlar› ile ‹ngiliz Co¤rafyac›lar Enstitüsü (1973) ve Amerikan Co¤rafyac›lar Birli¤i’ne (1979) ba¤l› araflt›rma gruplar›n›n çal›flmalar› co¤rafyada geriye dönük inceleme yaklafl›m›n›n geçerlilik kazanmas›na hizmet etti.
Farkl› kaynaklardaki farkl› görüflleri de dikkate al›r ve konuya genifl aç› ile bak›l›rsa, bugün anlad›¤›m›z flekliyle modern tarihi co¤rafya, 1920-1950 tarihleri aras›nda yap›lan araflt›rmalar ile bafllam›flt›r. fiu halde modern tarihi co¤rafyan›n bafllang›c› 1920 ile 1950 y›llar› aras›nda, özellikle H. C. Darby, E. W. Gilbert, Eva G. R.
Taylor, J. N. L. Baker, E. G. Bowen gibi tarihi co¤rafyac›lar›n yapt›klar› çal›flmalar
ile gerçekleflmifltir denilebilir.
Ça¤dafl tarihi co¤rafyan›n bir baflka önemli özelli¤i ise uzman bir bilgin grubunun çevresinden ve uzman monografi serisinden ve buna ek olarak uzman tarihi
co¤rafyac›lar›n yerel, milli ve uluslararas› co¤rafya topluluk ve enstitülerinde temellenen aktivite ve yay›nlardan sa¤lanan büyük genifllikte bir bilgi a¤›na sahip ol-
63
64
Tarihi Co¤rafya
mas›d›r. XIX. yüzy›l sonlar›ndan beri uluslararas› co¤rafya birli¤i kongrelerinde tarihi co¤rafya bölümlerine yer verildi ve üyeleri profesyonel co¤rafyac› olan birçok
milli co¤rafya toplulu¤u bu alandaki uzman gruplar aras›nda yerini ald›. Journal of
Historical Geography adl› en önemli dergi 1975 y›l›nda kuruldu ve buna benzer
isimlerle birçok dergi ABD, Japonya, Eski Çekoslovakya ve Hollanda’da yay›na
bafllad›. Burada, Amerika’da yay›nlanan ve son say›s› 2012 y›l›nda 20. cilte ulaflan
‘Past Place’ isimli dergiyi de belirtmekte fayda vard›r.
Bu sahada 1972 y›l›ndan beri ABD’nde yay›mlanan “Historical Geography (HG)”
ile 1975 y›l›ndan beri ‹ngiltere’de -ve sonra hem ‹ngiltere hem ABD- yay›m hayat›na devam eden “Journal of Historical Geography (JHG)” isimli dergilerin katk›lar›, di¤erlerine göre çok daha büyüktür. Katk›lar aç›s›ndan bak›l›rsa mesela, Journal
of Historical Geography taraf›ndan sa¤lanan çok say›daki örnekler, karakteristik bir
eser durumundaki Baker, Hamshere ve Langton’un ‘Geographical Interpretations
(1970)’ isimli eserinden daha genifl bir yelpazede daha uluslararas› kökenli kaynak materyal sa¤lar. Gene de, flu aç›k ki, say›mlar, anketler ve vergilendirme kay›tlar› gibi nicel veri yönünden zengin kaynaklar genifl oranda kullan›lmaya devam
edilecektir. Kayda de¤er bir geliflme de günlükler, mektuplar, yaz›l› eserler, sat›fl
kataloglar› ve arazi resimleri gibi nitel kaynaklar›n, yaln›zca daha nicel bir kayna¤a ilave olarak de¤il ana kaynak olarak, artan kullan›m›d›r. Bunun bir k›sm› derginin transatlantik etkisine atfedilebilir, zira uzun zamandan beri bu kaynaklar kuzey
Amerikal› tarihi co¤rafyac›lar taraf›ndan hudut ötesinin gerçek ve hayal dünyalar›n› araflt›rmak için kullan›lmaktayd›lar. Journal of Historical Geography’de yazan
Amerikal› tarihi co¤rafyac›lar çok say›da el yazmas› ya da birincil kaynak kullan›rlarken, çal›flmalar› genellikle ikincil kaynaklar›n genifl bir incelemesi ba¤lam›ndad›r. Bu yüzden, denk ‹ngiliz ve Avrupa araflt›rmalar›na nazaran, bir teorik yap›n›n
içinde ve daha büyük mekansal ortamlara ba¤l› birincil kaynaklara dayanan analizlere yönelme hususuna daha büyük bir e¤ilim vard›r (Hamshere, 1987: 55-60).
Tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda önemli bir dönüm noktas› olan ve sonrakilere
yeni ufuklar açan bir eser, flüphesiz Darby taraf›ndan haz›rlanan ve tamamen ‘Domesday Book’ tabanl› yap›lan çal›flmalard›r. Darby’nin Domesday Book’u kullanarak haz›rlad›¤› çal›flmas›, ‹ngiltere’de tarihi co¤rafyac›lar›n araflt›rma metotlar›n› etkilemede di¤erlerinden çok daha önemlidir. Darby’nin (1954-1979) Domesday Book gibi tek bir kaynaktan yola ç›karak, genifl çapl› bir çal›flma yapmas›, ‹ngiliz tarihi co¤rafyac›lar›n›, çal›flmalar›n› geleneksel olarak kullan›lan kalemler aras›nda
birincil dokümanlar üzerinde yo¤unlaflt›rma konusunda cesaretlendirme yolunda
çok fley yapt›¤›n› söylemek yanl›fl olmaz (Hamshere, 1987: 47-52).
Genel hatlar›yla Dünya’da yap›lan tarihi co¤rafya araflt›rmalar›na flöyle bir bak›l›rsa, 1970’den beri faydalan›lan veri kaynaklar›nda ve bunlar›n analizinde kullan›lan metotlarda önemli de¤iflimler olmufltur ve 1970 öncesi tarihi co¤rafyan›n ana
konusu durumunda olan tar›m toplumu ve araziye olan ilgi, flehir ve endüstri toplumuna do¤ru bir kayma ile sonuçlanm›flt›r. Bununla birlikte, yap›lan bütün araflt›rmalarda geçmiflin co¤rafyas›n›n rekonstrüksiyonu/yeniden inflaas›, hala çok
önemli bir yer tutar (Hamshere, 1987: 61-62).
Tarihi co¤rafyac›lar 1980’li y›llarda, kolektif çal›flmalar› ile önemli baflar›lara imza att›lar. Bu çal›flmalarda de¤iflik co¤rafyac›lar mekan› kendi penceresinden resmederek, farkl› bak›fl aç›lar›ndan güçlü sentezlere ulafl›lm›flt›r. Bunlar›n bafl›nda
Mitchell ve Groves’un editörlü¤ünde 17 tarihi co¤rafyac› taraf›ndan haz›rlanm›fl
olan ‘The Historical Geography of a Changing Continent’ isimli eser gelmektedir.
‹ngiliz ve Frans›z tarihi co¤rafyac›l›¤›n› eserlerinde birlefltirmifl olan Baker ve Bil-
linge editörlü¤ünde yay›nlanan tarihi co¤rafyada kaynak ve metot aç›s›ndan oldukça önemli olan ‘Periodand Place Research Methods in Historical Geography’
isimli eser de modern tarihi co¤rafyan›n klasikleri aras›na girmeyi baflarm›flt›r (Pacione, 1987: 14-15).
Tarihi co¤rafyada son zamanlarda yayg›nlaflan önemli ve ba¤lant›l› bir e¤ilim,
yöntem ve fikirleri, sosyal antropoloji, sosyoloji, sosyal ve ekonomik tarih gibi di¤er baz› sosyal bilim dallar›yla birlefltirme iste¤idir (Butlin, 1993: 10-11). Bu tarz isteklerin ortaya ç›kmas›ndaki en önemli sebep ise, daha önce Claval (1984) ve Jager (1972)’›n ifade ettikleri gibi, son zamanlarda tarihi co¤rafyac›lar›n tarihi aç›klamalar› modern problemleri ayd›nlatmak amac›yla kullanmaya yönelmifl olmalar›d›r
(Hamshere, 1987: 47-48).
Co¤rafyac›lar bilimsel bir toplant› amac›yla ilk defa 1871 y›l›nda Anvers’teki I.
Co¤rafya Kongresi’nde topland›lar. Bu kadar erken toplanan co¤rafya bilim camias›, zamanla örgütlenerek 1922 y›l›nda IGU-Uluslararas› Co¤rafya Birli¤i’ni kurdu.
Bu örgütün yapt›¤› ilk kongre 1925’te Kahire’de yap›lan XI. Co¤rafya Kongresi’dir.
Co¤rafya bilimindeki geliflmelere ba¤l› olarak Uluslararas› Co¤rafya Birli¤i kongrelerinin özellikle Moskova’da (1976), Tokyo’da (1980) ve Paris’te (1984) yap›lanlar›nda ayr› bir ‘Tarihi Co¤rafya’ bölümü yer alm›flt›r (Tümertekin-Özgüç, 2002: 31).
Ayr›ca, yine uluslararas› alanda yap›lmakta olan ‘International conference of
historical geographers’ de burada zikredilmelidir. fiimdiye kadar on dört tanesi yap›lan kongrenin sonuncusu Japonya’da yap›lm›flt›r. Önümüzde bulunan onbeflinci
kongre 6-10 A¤ustos 2012 tarihinde Prag’da gerçeklefltirilecektir. 2006 y›l› a¤ustosunda Hamburg’da yap›lan kongreye, “The Ottoman Tahrir Defters As a Sources
for Historical Geography” isimli bildiri ile bizim de bir katk›m›z olmufltur (Gümüflçü, 2008: 911-941). Bundan önceki toplant› 2001 y›l›nda Quebec-Kanada ve 2003
y›l›nda Auckland-Yeni Zelanda’da yap›lm›flt›. Bu kongrenin sonuncusu yani ondördüncüsü 2009 y›l› a¤ustosunda Kyoto/Japonya’da düzenlenmifltir. Burada belirtilmelidir ki, elimizdeki bilgilere göre daha önce ülkemizden bu kongreye hiçbir
baflvuru yap›lmazken, Japonya’daki kongreye Türkiye’den -tarihi co¤rafyac› olmasalar da- birkaç arkadafl›m›z kat›lm›flt›r.
Tarihi co¤rafya alan›nda yap›lan araflt›rmalar›n artmas› ve çeflitlenmesi sonucu,
uzmanlaflma meydana gelmifl ve bu konudaki çal›flmalar› ve e¤itimi desteklemek
için tarihi co¤rafyac›lar bir araya gelerek, ‘historical geography specialty group’ ile
‘historical geography research group’ ad›n› verdikleri organizasyonlar kurmufllard›r. Böylece ayn› alanda çal›flanlar, geliflmelerden birbirlerini haberdar ederek daha iyi ve h›zl› bir araflt›rma ortam› bulmaktad›rlar.
Yeri gelmiflken, tarihi co¤rafyan›n dünyadaki geliflimi konusuna yard›mc› olacak
bir hususu da belirtmekte fayda vard›r. Sadece tarihi co¤rafyay› de¤il, befleri co¤rafyan›n di¤er dallar›n› da ilgilendiren bir durumu/problemi dile getiren bir makalede,
1991-1997 y›llar› aras›nda uluslararas› camiada yay›mlanan 19 co¤rafya dergisi taranm›fl ve ilginç sonuçlar elde edilmifltir. Buna göre ad› uluslararas› olan bu dergilerde,
yay›mlanan yaz›lar›n % 85’i USA, UK, Kanada ve Avustralya’dan gelmifl, geriye kalan
% 15’lik k›s›m 10’dan fazla ülkeden gönderilmifltir. Ayn› makalede örnek olarak ele
al›nan JHG’yi yak›ndan takip edersek, tarihi co¤rafyadaki durumun da befleri co¤rafyan›n genel yap›s›ndan pek farkl› olmad›¤› görülür. JHG’de yay›nlanan makalelerden % 40,3’ü tek bafl›na ‹ngiltere’ye, % 44,8’ini di¤er Anglo-sakson ülkelerine ve sadece % 14,9’u di¤er ülkelere aittir. Bu dergide görev alan hakemlerin ülkesine bak›l›rsa, % 39,1 USA, % 43,3 di¤er Anglo-sakson ülkeler ve sadece % 17,2 di¤er ülkelerdendir (Gutiérrez-López-Nieva, 2001: 53-69).
65
66
Tarihi Co¤rafya
Böylece ad› uluslararas› olsa da, bu tür dergilerde yay›mlanan yaz›lar›n belirli ülkelerden geldi¤i ve dolay›s›yla, Türkiye’nin de içinde bulundu¤u di¤er ülkelerin bu
bilimsel yar›fltan oldukça uzak kald›klar› görülmektedir. Gerçekten de yap›lan bir çal›flmaya göre, uluslar aras› dergilerde 1945-2005 y›l› aras›ndaki 60 y›ll›k dönemde
Türkiye’den sadece 83 co¤rafya makalesi yay›nlanm›flt›r (Yavan, 2005: 27-57).Co¤rafyan›n tamam›nda gözlenen bu durum, ne yaz›k ki tarihi co¤rafya için çok daha
dikkat çekici özelliktedir. JHG’nin web sayfas›ndaki bilgilere göre, 1975 y›l›ndan beri y›lda dört say› ç›kan JHG içinde, 2004 y›l›nda bizim makalemizin bas›m›na kadar
Türkiye’den gelen hiçbir makale yay›mlanmam›flt›r. Ama sonraki say›larda birisi yurtd›fl›ndan olmak üzere iki makalenin daha burada yay›nland›¤› dikkati çekmektedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
SIRA S‹ZDE
Dünya’da modern
tarihi co¤rafya dönemi ne zaman bafllat›l›r, yaz›n›z?
TÜRK‹YE’DE TAR‹H‹ CO⁄RAFYA
Ü fi Ü N E L ‹ M
ÜlkemizdeDtarihi
co¤rafya araflt›rmalar› ne yaz›k ki Bat›’ya göre daha geç dönemlerde bafllam›flt›r. Asl›nda Türk müellifleri, tarihi co¤rafya ad›n› cumhuriyet öncesi
O R U
dönemde deS kullanm›fllar
ve önemini vurgulam›fllard›r. Fakat bu bilgi daha ziyade
Bat›l› co¤rafya kitaplar›ndan çeviri yaparken ve bu yolla kitap ve özellikle sözlük
haz›rlarken ö¤renildi¤i
için; o dönemlerde afla¤›da bahsedilen Celal Nuri’nin kitaD‹KKAT
b› hariç hiçbir araflt›rmada uygulanmam›fl ve bu isim kullan›lmam›flt›r.
Oldukça garip ve o kadar da ilginçtir ki, ülkemizde haz›rlanan XIX. yüzy›l sonS‹ZDE
lar› ve XX. SIRA
yüzy›l
bafllar›ndaki birçok co¤rafya eserinde dönemin tabiri ile ‘co¤rafya-y› tarihi’, yani tarihi co¤rafya ismi bulunmaktad›r. Hatta birço¤unda tan›m› yap›lm›fl ve co¤rafyan›n
AMAÇLARIMIZ önemli kollar›ndan biri oldu¤u vurgulanm›fl olmas›na ra¤men, ne yaz›k ki sonraki dönemlerde birkaç istisna d›fl›nda hiç bir co¤rafyac›n›n
eserinde bu tabirin ad›na bile rastlanmaz.
Türkçe’de
K ‹tarihi
T A Pco¤rafyadan ilk bahsedenlerden biri tarihçi ve co¤rafyac› Ahmed
Rifat’t›r. Ya¤l›kç›zade Ahmed Rifat, 1881 y›l›nda bas›lan 7 ciltlik “Lügat-› Tarihiye ve
Co¤rafiye” isimli ansiklopedik sözlü¤ü içinde tarihi co¤rafyay› da bulunduracak bir
flekilde co¤rafyay›
T E L E V ‹ Z Yflöyle
O N tan›mlamaktad›r: “Co¤rafya; küre-i arz›n ahvâl ve keyfiyetinden bahs eder bir ilim olub aksam-› adideye taksim olunmufldur. Birinci k›s›m (Co¤rafya-y› Riyazi) olub arz›n flekil ve ebad›yla hareket-i muhtelifesinden ve icram-› saire ile olan münasebetinden bahs eder. ‹kinci k›s›m (Co¤rafya-y› Hükmi) olub sath-›
‹ N Tkara
E R N Eve
T sular›n suret-i ink›sam›ndan ve cebel ve enhâr ile mevalid-i saküre-i arz ile
lise ve mahsulat-› mütenevvia ve ebna-y› beflerin ecnas-› muhtelifesinden bahs eder.
Üçüncü k›sm› (Co¤rafya-y› Politiki) olub sath-› arz›n düvel ve milel-i muhtelife münasebet-i siyasiyelerinden husule gelmifl olan taksimat›yla kavanin ve edyan›ndan ve
ebna-y› beflerin her nevi tesisat›ndan bahs eder. Dördüncü k›sm› [ve bizi as›l ilgilendiren k›sm› da] (Co¤rafya-y› Tarihi) olub bu da küre-i arz›n aksam-› muhtelifesinin
esamisiyle masdar olduklar› vukuat-› cesimeye ve meflhureden bahs eder ki, iflbu k›s›mdan (Co¤rafya-y› Kadim) ve (Co¤rafya-y› Vüsta) ve (Co¤rafya-y› Cedid) k›s›mlar›
tevlid ve bunlardan da (Co¤rafya-y› S›nai) ve (Co¤rafya-y› Nebati) ve (Co¤rafya-y›
Hayvani) denilen k›s›mlar› bahs eder” (Gümüflçü, 2010: 208).
Ahmed Rifat’›n ça¤dafl› olan fiemseddin Sami’de, ayn› flekilde Bat›l› kitaplardan
çeviri yolu ile tarihi co¤rafya tabirini ö¤renmifl ve kullanm›flt›r. O da Ahmed Rifat
gibi tarihi co¤rafyay› o dönem imlas›na uygun olarak ‘co¤rafya-y› tarihi’ fleklinde
yazmaktad›r. fiemseddin Sami, 1889-1998 y›llar› aras›nda bas›m› tamamlanan meflhur eseri ‘Kamusu’l-Âlam’›n uzun ifade-i meram [önsöz] k›sm›nda konuyla ilgili
olarak aynen flu ifadeleri kullan›r: “Co¤rafya ile tarih tevem [ikiz, benzer] hükmün-
N N
67
dedir. Birini ö¤renmek isteyen ademin di¤eriyle dahi tevagguli zaruridir. Ne mahal
cereyan› bilinmeyen bir vukuat› ö¤renmekten bir fley has›l olur, ne ö¤renilen mahallin ahval ve vukuat-› maziyesini merak etmemek mümkün olabilir. Binaenaleyh, co¤rafya tarihe ve tarih co¤rafyaya muhtaçt›r. Hatta bu iki fennin birleflti¤i bir
flubeleri vard›r, ki o da ‘co¤rafya-y› tarihi’dir. Bugün (Strabon’un) bundan 1900 sene evvel yazm›fl oldu¤u co¤rafyas›n› okusak, ekser mahallerinde baflka bir seyyarenin co¤rafyas›n› okuyoruz zannedece¤iz. Haritalar›na bakt›¤›m›zda, bildi¤imiz
yerlerden bahs olundu¤unu görürüz, lakin ne taksimat flimdiki taksimat, ne memleketlerin isimleri flimdiki isimler, ne flehir ve kasabalar flimdikiler, ne içlerinde sakin olan akvam flimdiki kavimlerdir. Bugün bir büyük ticaret ve medeniyet merkezi olan bir cesim flehrin bulundu¤u mahalli bofl ve bugün ümrandan eseri olmayan
bir mahalde cesim bir flehir görürüz. Bu tebdilat daimü’l-vukudur. Gözümüzün
önünde vukuunu görüyoruz. Binaenaleyh co¤rafya sabit bir fen de¤ildir; on sene
evvel yaz›lm›fl bir co¤rafya bugün k›smen co¤rafyay› tarihi hükmüne geçmifltir. Tarih zamand›r, co¤rafya mekand›r, zaman ile mekan›n birbirine münasebeti ise zahirdir. Zaman daima o zamand›r; mekan dahi, ilmü’l-arza aid olan gayet bat›ü’l-vuSIRA S‹ZDE
ku [meydana gelifli yavafl] baz› tebdilatdan maada, yine o mekand›r;
lakin insanlarla insanlar›n masnu-i olan fleyler de¤iflir. Küre-i arz›n üzerinde bulunan bulunmufl
olan insanlar›n ahvâl-i haz›ra ve maziyesini ö¤renmek içün, ancak
D Ü fi Ü Ntarih
E L ‹ M ve co¤rafya fenlerine müracaat edebiliriz. Bu ahvali zaman itibariyle tarihten, mekan itibariyle co¤rafyadan, müfltereken zaman ve mekan itibariyle dahi co¤rafya-y› tarihiS O R U
den ö¤reniriz” (Gümüflçü, 2010: 208-209).
fiemseddin Sami (1850-1904), yazd›klar› kitaplar, ansiklopedi ve sözlükler
D ‹ K K A Tile tek bafl›na
“bir enstitü” gibi çal›flan ve üreten bir müelliftir. ‹lk Türkçe sözlük Kamus-› Türki yan›nda
Kamus-ül Alam (1889-1898) isimli ansiklopedik sözlü¤ü ile ünlüdür.
Çal›flmalar›nda
SIRA S‹ZDE
Türkçe kaynaklar yan›nda özellikle Frans›zca’dan önemli aktarmalar› vard›r.
N N
Co¤rafya sahas›nda birçok eser veren dönemin ünlü isimlerinden
Abdurrahman
AMAÇLARIMIZ
fieref de ayn› flekilde kitaplar›nda tarihi co¤rafyay› tan›mlam›fl ve konudan haberdar
oldu¤unu göstermifltir. Ona göre, “ezmana-i muhtelifede [çeflitli zamanlar] bir memleK ‹ T A Ptarihi’ yap›lkette zuhura gelen vukuat ve tagayyüratdan bahs olunur ise ‘co¤rafya-y›
m›fl olur. Ali Cevad, 1897 y›l›nda bas›lan ‘Fezleke-i Fenn-i Co¤rafya’ isimli k›sa ve öz
eserinde, co¤rafyan›n tarifini yapt›ktan sonra co¤rafyan›n, “co¤rafya-y› riyazi, co¤rafT E L E V ‹ Z Yaskeri”
ON
ya-y› tabii, co¤rafya-y› politiki ve siyasi, co¤rafya-y› tarihi ve co¤rafya-y›
olmak
üzere 5 önemli dala ayr›ld›¤›n› belirtmektedir. Ona göre co¤rafya-y› tarihi; “milel-i kadime ve ümem-i salifenin icray› hüküm ve nüfuz etdi¤i memalik ve büldan›n tarih
nokta-i nazar›ndaki ahvalinden bahs eder” (Gümüflçü, 2010: 209).
‹NTERNET
Bu dönemde ço¤unlukla sadece tarihi co¤rafya tan›m› verenler yan›nda, tarihi
co¤rafya bafll›¤› alt›nda baz› izahat yapanlar da vard›r. Mesela Abdurrahman fieref,
1303/1885-86 y›l›nda bas›lan ‘Co¤rafya-y› Umumî’ adl› eserinin ikinci cildini, ülkeler co¤rafyas›na ay›rm›flt›r. Dönemin önemli ülkelerini ele ald›¤› bu k›s›mda, ülkelerin tarih, ekonomi, co¤rafyas›, taksimat› gibi bafll›klar yan›nda “co¤rafya-y› tarihi” bafll›¤› ile de aç›klamalar yapm›flt›r (Abdurrahman fieref, 1303: 137-138). Yine
Abdurrahman fieref’in ayn› eserinin 1313/1895 tarihinde yap›lan üçüncü bask›s›n›n
birinci cildinde Anadolu bahsi içinde bir tarihi co¤rafya, yani ‘co¤rafya-y› tarihi’
bafll›kl› k›sm› kaleme al›nm›flt›r (Abdurrahman fieref, 1313: 203-206).
Görüldü¤ü üzere, XIX. yüzy›l sonlar› ile XX. yüzy›l bafllar›nda özellikle Bat›l›
co¤rafya eserleri çevirerek yay›nlayan ya da Bat›l› eserlerden faydalanarak eser ha-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
68
Tarihi Co¤rafya
z›rlayan bütün co¤rafya eserlerinde tarihi co¤rafya tabiri ve bu bafll›k alt›nda baz›
izahatlar vard›r. Peki, ne olmufltur da sonraki eserlerde tarihi co¤rafyan›n ad› bile
ortadan kalkm›flt›r? Asl›nda sadece bu durumun bile ayr›ca araflt›rmaya muhtaç
önemli bir vak›a oldu¤u belirtilmelidir. Fakat durum ayr›ca araflt›r›lacak kadar mühim ve genifl oldu¤u için ve baflka bir gerekçe ad›na, yani konuyu da¤›tmamak
amac›yla burada ayr›nt›ya girilmeyecektir.
Celal Nuri [‹leri] (1881-1938) taraf›ndan 1918 y›l›nda haz›rlanan ‘Co¤rafya-y› Tarihi Mülk-i Rum’ isimli kitap, ülkemizde bir Türk taraf›ndan haz›rlanm›fl tarihi co¤rafya alan›nda ve tarihi co¤rafya ad›n› tafl›yan ilk çal›flma niteli¤indedir. Zaten kitab›n müellifi önsözde; “fiimdiye kadar bizde co¤rafya-y› tarihiye dair bir eser intiflar
etti¤ini bilmiyorum. Binaen aleyh öteden beriden iltikat edilmifl [devflirilmifl] bu notlarda tesadüf edilecek hatayat›n mahzar-› afv olaca¤›n› ümid ederim” diyerek durumun bilincinde oldu¤unu göstermektedir. Yine ayn› eserin önsözünde tarihi co¤rafya hakk›nda oldukça isabetli bir flekilde aynen flu ifade kullan›lm›flt›r: ‘Tarih, zaman içinde co¤rafya; co¤rafya ise, hal-i haz›rda bir tarihtir. Co¤rafya-y› tarihi de
her ikisini cem eder’. Müellif bu kitab› ne amaçla yazd›¤›n› ise flu ifadeler ile aç›klam›flt›r: “Bu periflan evrak Tarih-i Osmani’nin mukaddimesi tedvin edildi¤i vakit
bir ifle yararsa gayretimizin mükafat›n› görmüfl oluruz” (Celal Nuri, 1918: 3-4).
Bu kitapta, önsözü takiben ‘Co¤rafya-y› tarihiye aid mütalaat’, ‘Suriye ve Filistin’,
‘Arabistan’, ‘Irak’, ‘Kaf Da¤›’, ‘K›r›m ve Mavras›’, ‘Bir iddiay› co¤rafya, Anadolu Avrupa’da m›, Asya’da m› maduddur?’ bafll›klar›ndan oluflan bölümler bulunmaktad›r.
Müellif ilk bölüme, “tarih, bi-tarafane mütalaa edildi¤i vakit “muhit”in mevaki-i askeriye ve co¤rafyan›n da feth-i Osmaniyi teshil [kolaylaflt›rma] etdi¤i nazar-› dikkate
al›nmal›d›r. Bu mevaki-i askeriye ve co¤rafiyeden en mühimi el-hakk [hakikaten],
Avrupa ile Asya beyninde olan köprü, yani, Karadeniz ve Akdeniz bo¤azlar› ki, esami-i mahsusas›yla ‹stanbul bo¤az› ve Çanakkale bo¤az› ile aras›ndaki Marmara Denizi’dir. Binaen aleyh tasvirat ve tarifat›m›za oradan bafllamak icab eder” diyerek
“Bo¤azlar” bafll›¤› ile devam etmektedir (Celal Nuri, 1918: 8). Böyle bir girifl ile bafllayan kitap yukar›da zikredilen bafll›klar alt›nda ele al›narak tamamlanm›fl olup bu
haliyle ülkemizde yap›lan ilk tarihi co¤rafya araflt›rmas› niteli¤ine sahiptir. 1918 gibi
erken bir tarihte böyle bir örnek olmas›na ra¤men -takip edebildi¤imiz kadar›yla- ne
yaz›k ki arkas›ndan baflkalar›n›n gelmesine yol açamam›flt›r.
Tarihi co¤rafya ad›n› kullanarak haz›rlanan ilk eser bir yabanc› taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Bahsedilen eser, W. M. Ramsay’in ‘The Historical Geography of Asia
Minor’ isimli çal›flmas› olup haz›rland›¤› tarih itibariyle Celal Nuri’den çok önce tamamland›¤› belirtilmelidir. fiu halde ülkemiz için ilk olan W. M. Ramsay’in daha
1890’da yazd›¤› eser ne yaz›k ki ancak uzun y›llar sonra dilimize çevrilebilmifltir.
1960’da Mihri Pektafl taraf›ndan dilimize kazand›r›lan “Anadolu’nun Tarihi Co¤rafyas›” isimli eserde müellif, esas olarak yollar ve yol üstündeki flehirler üzerinde
durmufltur. As›l amac›n›n; Anadolu’daki çeflitli dönemlerdeki yollar›n birer tarihçesini çizmek, tabiat›n bunlar› nas›l açt›¤›n› göstermek, birtak›m tarihi sebeplerle nispi ehemmiyetlerindeki de¤iflikliklerin, halk kütlelerinin yay›l›p yerleflmesi üzerine
yapt›klar› tesiri izah etmek, oldu¤unu ifade etmifltir (Ramsay, 1960: 26).
Gerçekten de, eser incelendi¤inde araflt›rman›n büyük k›sm› geç Roma ve erken Bizans dönemindeki yollar ile bu yollar›n üzerinde veya yak›n›nda bulunan
yerleflme merkezlerinin lokalizasyonundan/tespitinden oluflmaktad›r. Ad›, yeri ve
durumu belli olan yerleflme merkezlerinden bahisler yan›nda, eserde as›l önemli
yeri, ad› ve yeri kaybolmufl veya flüpheli yerleflme merkezlerinin ele al›nd›¤› bahisler tutmaktad›r. Müellifin ifadesi ile Anadolu’nun eski topografyas›n›n nas›l ince-
lenmesi gerekti¤ini ele alan bu eser, sikkeler baflta olmak üzere, Bizans kilise kaynaklar›, ruhani meclis ruznameleri, piskoposluk listeleri, Peutinger tablosu, ‹tinererler, Ptolemy, Hierocles, Acta Sanetorum (Azizlerin Hayat›) gibi birinci elden
kaynaklar ile kendisinden önce Anadolu’yu gezmifl ve araflt›rm›fl birçok bilim adam›n›n eserlerine dayan›larak haz›rlanm›flt›r (Ramsay, 1960: 64-108).
Baflka bir yabanc› Martin Vivien de Saint-Martin’in ‘Description historique et geographique de L’Asie Mineure’ isimli eseri de konumuzla yak›ndan ilgili ve önemli bir
çal›flmad›r. Her ne kadar kitap ismi tarihi co¤rafya olmasa da (zaten bu yüzden kronolojik olarak eski olmakla beraber Ramsay’den sonra ele al›nm›flt›r), içerik itibariyle
konumuzla ilgilidir. Bu kitapta sadece müellifin konu ile ilgili araflt›rmalar› de¤il, kendinden önce Anadolu’ya seyahat eden ve kitap haz›rlayan müelliflerin ve eserlerin de
bir de¤erlendirmesi bulunmaktad›r. 1536 y›l›nda G. Postel ve eseri ile bafllayan kitap,
1844 M. E. Chancourtois ve eseri ile sona ermektedir. Bu iki tarih aras›nda ise yüzlerce müellif ve eserinden bahsedilmektedir (Saint-Martin, 1852: 1-364).
Cumhuriyet’ten önceki dönemi ele ald›ktan sonra, Cumhuriyet dönemine bak›lacakt›r. Ama yukar›da da belirtildi¤i gibi, burada tarihi co¤rafya ile ilgili bütün çal›flmalar›n ele al›nd›¤› iddia edilmemektedir. Bu tarz bir düflünce elinizdeki kitab›n
kapsam› d›fl›ndad›r ve böyle bir amaç da güdülmemifltir zaten. Burada yap›lmak istenen sadece, kitap veya makale ad› içerisinde ‘tarihi co¤rafya’ tabiri kullan›lan
eserlerin k›saca bir de¤erlendirmesini yapmakt›r. Yine kitab›n kapsam› d›fl›nda kald›¤› ve sayfa hacmini çok art›raca¤› gerekçesiyle, afla¤›da ele al›nan bütün eserler,
‘metin incelemesi’ veya ‘tenkitli metin neflri’ fleklinde de¤il, sadece ‘k›saca de¤inmek’ suretiyle ele al›nm›flt›r. Ayr›ca, konuya yapt›¤› katk›lar nedeniyle, tarihi co¤rafya ad›n› kullanmasa da, içerik aç›s›ndan tarihi co¤rafya olan ve bizce önemli görülen baz› eserler de burada k›saca de¤erlendirmeye tabii tutulmufltur.
Türkiye’nin yabanc›lar taraf›ndan yap›lan tarihi co¤rafya araflt›rmalar› bir yana
b›rak›l›rsa, - tarihi co¤rafya tabiri hiç kullan›lmadan yap›lan çal›flmalar aras›ndan ilk say›labilecek isim, Cumhuriyet döneminin ilk ve önemli Türk co¤rafyac›lar›ndan olan Besim Darkot’tur. Darkot’un Cumhuriyet’ten sonra yapt›¤› araflt›rmalardan baz›lar›, özellikle Milli E¤itim Bakanl›¤› ‹slam Ansiklopedisi’ne yazd›¤› flehir ve
bölge maddeleri konumuz aç›s›ndan önemlidir. O, araflt›rd›¤› yerlerin geçmiflteki
durumlar› hakk›nda bilgiler verirken tarihi kaynaklara da baflvurmufltur ki, bu haliyle Darkot, bu konuda çal›flma yapan ilk co¤rafyac› say›labilir.
B. Darkot, MEB. ‹slam Ansiklopedisi’ne ço¤unlu¤u ilk defa, bir k›sm› da ikmal
olmak üzere toplam 190 makale/madde yazm›flt›r. Darkot bu makalelerinde, ço¤unlukla ikinci el kaynaklardan faydalanarak mümkün oldu¤u kadar geçmifli yeniden inflaa etmeye çal›flm›fl, tarihi co¤rafya için iyi bir bafllang›ç/girifl yapm›flt›r denilebilir. Daha sonra H. S. Selen, N. Tunçdilek ve M. Tuncel taraf›ndan yap›lan baz› araflt›rmalar da yine tarihi co¤rafya bak›fl aç›s›na yak›n çal›flmalar say›lmal›d›rlar.
H. S. Selen’in konu ile ilgili ilk çal›flmas›, 1923 y›l›nda Viyana’da tamamlad›¤› ‘Tarihi Belgelere Göre Anadolu’da Türklük’ isimli doktora tezidir. Takiben yay›nlad›¤› makalelerde, geçmifle ait eserlere göre bir konu veya bir bölgeyi incelemifltir.
Benzer flekilde N. Tuçdilek’in bir iki makalesi ile “Türkiye’de Yerleflmenin Evrimi”
isimli kitab› ve M. Tuncel’in bir iki makalesi ile Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi’ne yazd›¤› baz› maddeleri de bu ba¤lamda zikredilmelidir.
Bu k›sa bilgilerden sonra burada, tarihi co¤rafya ad›n› tafl›yan kitap ve makalelere kronolojik olarak ve ayr›nt›l› tahliline inilmeden k›saca de¤inilecektir. Bu arada,
asl›nda co¤rafyac› olmayan, fakat araflt›rmalar›na tarihi co¤rafya ad›n› veren baz› bilim adamlar›n› da belirtmek gerekmektedir. Böyle bir durumun ortaya ç›kmas›nda
69
70
Tarihi Co¤rafya
ise baflka sebepler yan›nda özellikle, Ramsay taraf›ndan yap›lan -ve sonrakilerle ayn› amaçlar için- erken bir tarihte çevirisi yap›lan Anadolu’nun Tarihi Co¤rafyas›
isimli eserin etkisi bulunmaktad›r. Ramsay, ilgi alan› gere¤i Roma-Bizans dönemi ve
Klasik dönem üzerinde durmufl ve sonrakiler ise, bu eserden büyük oranda etkilenerek, tarihi co¤rafyan›n Klasik dönem ile ilgili oldu¤u düflüncesine kap›lm›fllard›r.
Mesela bu aç›dan B. ‹plikçio¤lu’nun yazm›fl oldu¤u “Eski Bat› Tarihi” isimli kitab›
hakk›nda söyledi¤i flu ifadeler oldukça ilginçtir: “Kitap, Eskiça¤ tarihi araflt›rmac› ve
ö¤rencilerinin yan› s›ra, tarihi co¤rafyac›, klasik filolog, klasik arkeolog, epigrafist,
nümismat gibi Eskiça¤ bilimcilerinin ve ö¤rencilerinin yararlanabilecekleri bölümler
de içermektedir” (‹plikçio¤lu, 1997: IX). Bu ifadelerden, ‹plikçio¤lu’nun tarihi co¤rafyay›, sadece Eskiça¤’› araflt›ran bir bilim gibi kabul etti¤i anlafl›lmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
3
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Türkiye’de bu isimle yap›lan ilk yay›mlardan biri ve harf devriminden önceki
istisna durumundaki
çal›flma, 1926 y›l›nda Türk Yurdu dergisinde bas›lan ve Guy
Le Strange’den çevrilen birbirinin devam› niteli¤indeki “Anadolu’nun Tarihi Co¤S Oiki
R Umakaledir. Çeviren kiflinin belirtilmedi¤i bu makalelerde, Bizans
rafyas›” isimli
Anadolusuna yap›lan Arap ak›nlar› dönemi ve arkas›ndan Türk dönemi ele al›nm›flt›r. Baflka bir ifade ile genel hatlar›yla Anadolu’nun ‹slamlaflma süreci incelenD‹KKAT
mifltir.
Tarihi co¤rafya ad› ile araflt›rma yapan ilk Türk ilim adamlar›ndan birisi Zeki
SIRA S‹ZDE
Velidi Togan’d›r.
O, her ne kadar Türkiye’nin tarihi co¤rafyas›n› de¤il, Türk illeri
ve Azerbaycan tarihi co¤rafyas›n› çal›flm›flsa da burada zikretmeden geçmek do¤ru de¤ildir.AMAÇLARIMIZ
Bu konudaki ilk eseri, “Türk ‹llerinin Tarihi Co¤rafyas›na Ait Derslere
Methal” (1928) isimli kitab› olup arkas›ndan, Azerbaycan Yurt Bilgisi dergisinde
seri halde yay›nlanan “Azerbaycan Tarihi Co¤rafyas›” (1932) isimli makaleleri gelmektedir. Togan
K ‹ T Abu
P çal›flmalar›nda amac›n›n, ‘tarihi eserlerde geçen co¤rafi isimlerin yerlerini mümkün oldu¤u kadar do¤ru tayine çal›flmakt›r’ diyerek asl›nda sadece tarihi co¤rafya araflt›rmalar›n bir basama¤› olan ‘lokalizasyon’ yapaca¤›n› haber vermektedir
1932).
T E L E V ‹ Z(Togan,
YON
Türkiye’de bu isimle araflt›rma yapanlardan baz›lar› da arkeologlard›r. 1950’li
y›llara do¤ru ortaya ç›kan ve giderek say›lar› artan bu tarz yaz›lar, genellikle Klasik dönem yerleflmelerinde yap›lan kaz› ve yüzey araflt›rmalar› için haz›rlanm›fllar‹NTERNET
d›r. Baflta Heredothos
ve Strabon olmak üzere, Klasik dönem eserlerinden hareketle kaleme al›nan bu çal›flmalarda, daha çok yerleflme merkezlerinin yeri ve
isimleri üzerinde durulmaktad›r. ‹lki 1948 y›l›nda ikinci bask›s› 1993 y›l›nda yap›lan A. M. Mansel’in ‘Türkiye’nin Arkeoloji, Epigrafi ve Tarihi Co¤rafyas› için Bibliyografya’ (1993) isimli çal›flmas›nda, tarihi co¤rafya ile ilgili hiçbir aç›klama yap›lmam›fl olup bibliyografik bilgiler verilirken, bölgesel bazda bir s›ralama verilmifltir.
Alman co¤rafyac› W. D. Hütteroth taraf›ndan 1968 y›l›nda yay›mlanan ‘Landliche Siedlungen im Südlichen Inneranatolien in den Letzten Vierhundert Jahren’
isimli Konya ve yak›n çevresini araflt›ran eser, tarihi co¤rafya ad›n› tafl›masa da,
Türkiye için bir co¤rafyac› taraf›ndan Osmanl› arfliv belgelerine dayanarak haz›rlanm›fl ilk tarihi co¤rafya eseri durumundad›r. R. Stewig’in 1970 y›l›nda Türkçe’ye
çevrilen, ‘Bat› Anadolu Bölgesinde Kültür Geliflmesinin Ana Hatlar›’ adl› eseri de
yine tarihi co¤rafya ad›n› kullanmasa da konuyla ilgili ilk çal›flmalardan biri say›labilir.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Türkiye’de tarihi
co¤rafya ad›n› kullanan ilk kitap ve müellifini yaz›n›z?
SIRA S‹ZDE
Zeki Velidi Togan (18901970), ayn› zamanda ünlü
bir siyaset adam› da olan
Togan, Türkistan Milli
Birli¤i’nin
ve ilk
‹ N T E R Nkurucusu
ET
baflkan›d›r. 1925 y›l›nda
Türkiye’ye gelerek
çal›flmalar›n› buradan
yürütmüfl bir ara yurt d›fl›na
gitmek zorunda kalmas›na
ra¤men 1939 y›l›nda
‹stanbul Üniversitesi’nde
Umumi Türk Tarihi
kürsüsünü kurmufltur. Genel
Türk tarihi, Türk illeri, Türk
edebiyat›, ‹bn Fadlan
seyahatnamesi ve daha
birçok çal›flmas› bulunan
Togan, Türk illeri ile ilgili
çal›flmalar›nda buralar›n
tarihi co¤rafyalar› üzerinde
de durmufltur.
W. D. Hütteroth’un konuyla ilgili di¤er bir çal›flmas› da, 2002 y›l›nda makale
boyutunda ele ald›¤› ‘Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Tarihi Co¤rafyas›’ bafll›kl› eseridir. Hütteroth bu makalesine, XV-XVI. yüzy›llardaki Osmanl› imparatorlu¤u topraklar›na fiziki co¤rafya aç›s›ndan bir girifl ile bafllam›flt›r. Arkas›ndan yine bu dönemdeki tar›m hayat›, ulafl›m, yerleflmelerin kurulduklar› sahalar, kentler, konargöçerler, nüfus vb. gibi konular üzerinde durmufltur.
D. E. Pitcher taraf›ndan 1950 y›l›nda haz›rlanan ve E. J. Brill taraf›ndan 1972 y›l›nda ‹ngilizce bas›lan “An Historical Geography of the Ottoman Empire, from Earliest Times to the end of the Sixteenth Century” isimli kitap, dilimize çevrilerek 1999
y›l›nda Yap› Kredi Yay›nlar› aras›nda ‘Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Tarihsel Co¤rafyas›’ ad› ile yay›mlanm›flt›r. Verdi¤i izahat bilgilerinden çok haritalar› ile ön plana ç›kan bu eser, daha önce taraf›m›zca haz›rlanan bir makalede de¤erlendirilmifltir (Gümüflçü, 2000: 85-92).
Bir tarihçi olan Ramazan fieflen taraf›ndan haz›rlanan ‘‹slam Co¤rafyac›lar›na
Göre Türkler ve Türk Ülkeleri’ (1985) isimli eser, ad›nda tarihi co¤rafya olmasa da,
içerik olarak tarihi co¤rafyad›r. ‹slam’›n klasik döneminde eser vermifl co¤rafyac›lar› kaynak olarak kullanan bu kitapta, X-XII. yüzy›llarda Türkler ve Türk ülkelerinin co¤rafyas› ele al›nm›flt›r.
Ortaça¤ tarihçisi Tuncer Baykara, 1988 y›l›nda yay›mlad›¤› ‘Anadolu’nun Tarihi Co¤rafyas›na Girifl I Anadolu’nun ‹dari Taksimat›’ bafll›kl› kitab›nda tarihi co¤rafya hakk›nda hiçbir izahat yapmadan, bu çal›flmay› haz›rlamaktaki amac›n› flu flekilde verir: “Elinizdeki eser ile idari teflkilat konusundaki adlar ve bunlarla ilgili geliflmelere dair bir ‘deneme’ yapmaya gayret ettik”. Baykara kitab›n› alt› bölüm halinde haz›rlam›fl ve flu bafll›klar› kullanm›flt›r: 1- Adlar ve terimler, 2- Anadolu’nun
fethi ve Türkiye Selçuklular›, 3- XIV. yüzy›lda Anadolu, 4- Osmanl› devri, 5- XIX.
yüzy›l bafllar›nda Osmanl› ülkesi, 6- Avrupa yay›nlar›nda Osmanl› ülkesi ve Anadolu (Baykara, 1988).
Eskiça¤ tarihçisi Ekrem Memifl 1990 y›l›nda ‘Tarihi Co¤rafyaya Girifl’ isimli bir
kitap yay›mlam›flt›r. Memifl’e göre tarihi co¤rafya; “co¤rafi faktörlerin tarih ilmine
etkilerini inceleyen bilim dal›”d›r. Bu tan›m çerçevesinde kitapta verilen konu bafll›klar› ise flu flekildedir: 1- Co¤rafi mekan, 2- Co¤rafi faktörlerin yerleflim birimlerine etkileri, 3- Co¤rafi faktörlerin savafllardaki rolü, 4- Co¤rafi faktörlerin ekonomiye etkileri, 5- Co¤rafi faktörlerin siyasal, sosyal, ekonomik, dini ve kültürel yaflant›ya etkileri, 6- Eskiça¤›n büyük co¤rafyac›lar› ve eserleri (Memifl, 1990).
Bilge Umar taraf›ndan 1993 y›l›nda haz›rlanan ‘Türkiye’deki Tarihsel Adlar,
Türkiye’nin Tarihsel Co¤rafyas› ve Tarihsel Adlar› Üzerine Alfabetik Düzende Bir
‹nceleme’ isimli eseri ile birbiri ile ayn› ismi tafl›yan bir dizi kitab›ndan söz edilebilir. Bu eserler; ‘Bir Tarihsel Co¤rafya Araflt›rmas› ve Gezi Rehberi’ alt bafll›¤› ile haz›rlanm›fl olan, Karia (1999), Lykia (1999), Kilikia (2000), Karadeniz Kappadokia’s›
(Pontos) (2000), Ionia (2001), Lydia (2001), Ailois (2002), Troia (2002), Trakya
(2003), Bithynia (2004), Paphlagonia (2007), Kapadokia (2011), Psidia (2011) ana
bafll›kl› kitaplard›r. Umar, tarihsel adlar kitab›nda Türkiye’deki yer adlar›n›n tarihini incelerken baz› yer isimlerinin Türkçe oldu¤unu anlamayarak, zorlama ve ilgisiz ba¤lant›lar kurmufltur. Örne¤in Kaman ve Esbkeflan isimlerinin Türkmen afliretlerinden geldi¤i bilinmesine ra¤men, Umar bu isimlerin Ermenice’den ve Antik dönemden geldi¤i neticelerine vararak konu hakk›nda yanl›fl fikirler ileri sürmüfltür.
Di¤er grupta yer alan dizi kitaplar›nda ise Umar, daha ziyade gezi rehberi tarz›nda
çal›flmalar haz›rlam›flt›r.
71
72
Tarihi Co¤rafya
Bülent ‹plikçio¤lu, ‘Eskibat› Tarihi’ (1997) isimli eserinde, Eskibat› tarihinin temelleri ve bunlar› araflt›ran bilimler bafll›¤› alt›nda co¤rafya ve tarihi co¤rafyaya da
de¤inmifl ve konu hakk›ndaki fikirlerini belirtmifltir. Ona göre, insan etkinli¤i, ‘zaman’ boyutunun yan› s›ra ‘yer’ boyutunu da zorunlu k›lmaktad›r. Bu noktada devreye giren tarihi co¤rafya, “Eskibat› tarihine iliflkin olarak Akdeniz kültür çevresini
ve bu kültür çevresiyle do¤rudan temas halinde bulunan komflu bölgeleri esas itibariyle MÖ. VIII. yüzy›ldan MS. VII. yüzy›l›n bafllar›na kadar olan tarih dönemleri
içinde co¤rafya bak›m›ndan araflt›rmakt›r. Tarihi co¤rafyan›n ele ald›¤› tüm konular, iki ana grupta toplanabilmektedir: Bunlardan biri, do¤al co¤rafi durumlar›n insan ve davran›fllar› üzerindeki di¤eri ise, insan›n co¤rafi durumlar üzerindeki etkileridir.
Murat A¤ar›, 2000 y›l›nda tamamlad›¤› ve ‘Tarihi Co¤rafyac›l›¤›n Do¤uflu ve Geliflimi (M. 610-1000)’ ad›n› verdi¤i doktora tezinde; tarihi co¤rafya ad› alt›nda tamamen ‘co¤rafya tarihi’ yapm›flt›r. Belki de sonradan bu durumun fark›na varm›fl
olacak ki, tezini kitap halinde yay›mlarken çal›flman›n ad›n› ‘‹slam Co¤rafyac›l›¤›
ve Müslüman Co¤rafyac›lar’ (2002) fleklinde de¤ifltirmek ihtiyac› duymufltur. A¤ar› bu kitaptaki konular›; kavramlar› ele ald›¤› girifl k›sm›ndan sonra, ‹slam öncesi
dönemde tarihi co¤rafya, ‹slam tarihi co¤rafyac›l›¤›n›n teflekkül devri, Abbasiler
döneminde tarihi co¤rafya ve ‹slam co¤rafyac›lar› ve eserleri bafll›¤› alt›nda ele alm›flt›r. M. A¤ar›, bu kitap içindeki tutars›zl›klar yüzünden C. Tomar (2004) taraf›ndan kaleme al›nan a¤›r bir tenkit alm›flt›r (Tomar, 2004: 235-242). A¤ar›’n›n co¤rafya tarihini araflt›rd›¤› bu kitaptan sonra haz›rlad›¤› di¤er eserleri de ayn› sahaya ait
olup Klasik ‹slam co¤rafyac›lar›n›n eserlerinin çevirisidir. ‹lki, Yakubi’nin ‘Kitabu’lBuldan’ (2002) isimli eserinin çevirisidir. Ayn› tarz eserler kaleme almaya devam
eden A¤ar›, 2008 y›l›nda ‹bn Hurdazbih’in “Yollar ve Ülkeler Kitab›” ile yine ayn›
y›lda A. Duman ile ortak daha önce V. Minorsky taraf›ndan yay›nlanan “Hududü’lAlem” isimli eseri yay›na haz›rlam›flt›r.
Son y›llarda, ‹ngiliz Eskiça¤ tarihçisi P. Thonemann’›n 2011 y›l›nda yay›nlad›¤›
‘The Meander Valley: Historical Geography from Antiquity to Byzantium (Grek
Culture in the Roman World)’, isimli eser ile G. Bajramovic’in yine 2011 y›l›nda yay›nlad›¤› ‘A Historical Geography of Anatolia in the Old Asyyrian Colony Period’
isimli çal›flmalar, yabanc› bilim adamlar›n›n ülkemiz tarihi co¤rafyas› ile ilgilenmeye devam ettiklerini kan›tlamaktad›r. Ayr›ca, Anadolu ile ilgilenen yabanc› araflt›rmac›lar›n ortak özelli¤i arkeolog ve eskiça¤ tarihçisi olmalar›, haz›rlad›klar› eserlerin ortak özellikleri ise Anadolu’nun Türk yerleflmesinden önceki dönemini, özellikle Helenistik ve Roma dönemi mekanlar›n› konu edinmifl olmalar›d›r.
Veli Sevin, 2001 y›l›nda ‘Anadolu’nun Tarihi Co¤rafyas› I’ isimli bir kitap haz›rlam›flt›r. Tarihi co¤rafyan›n tan›m›, ne oldu¤u ve sistemati¤ine hiçbir flekilde de¤inmeden haz›rlanan bu kitapta, daha çok Klasik dönemin yaz›l› kaynaklar› kullan›larak konu incelenmifltir. Anadolu’nun o dönemdeki bölgelerinin ele al›nd›¤› kitapta; Thrakia, Bithynia, Mysia, Troas, Aiolis, Ionia, Karia, Lykia, Pisidia, Pamphylia, Lydia, Phrygia, Galatia bölgeleri irdelenmifl (Sevin, 2001), ve muhtemelen Paphlagonia, Pontos, Kappadokia, Lykaonia, Isauria, Kilikia ve di¤er bölgeler ikinci cilde b›rak›lm›flt›r.
Co¤rafyac› olup da, geçmiflten kalan belgelere yani birinci el arfliv malzemelerine dayanarak tarihi co¤rafya çal›flan ilk Türk co¤rafyac› Mesut Elibüyük’tür. Osmanl› klasik dönemi tarihi co¤rafyas› üzerinde duran Elibüyük, konuya girifl yapmak amac›yla tarihçi R. Yinanç ile birlikte Malatya (1983) ve Marafl (1988) tahrir
defterlerinin transkriptini yay›mlam›flt›r. Tamamen arfliv belgesi yay›m› olan bu ki-
taplardan sonra, 1990 y›l›nda yay›mlad›¤› “Türkiye’nin Tarihi Co¤rafyas› Bak›m›ndan Önemli Bir Kaynak, Mufassal Defterler” isimli makalede konu ile ilgili görüfllerini belirtmifl ve tahrir defterlerinden faydalanarak nas›l çal›flma yapmak gerekti¤ini, Harput’un 1567 tarihli defteri örne¤inde göstermifltir.
Özellikle 1990’lardan sonra bu konuda araflt›rma yapan daha genç co¤rafyac›lar›n say›s›nda eskiye oranla biraz art›fl bulunmaktad›r. Bunlardan birisi Osmanl›
dönemi, özellikle de ülkemizin XVI. yüzy›l tarihi co¤rafyas› konusunda çal›flmalar
yapan Osman Gümüflçü olup di¤erleri genellikle sonraki dönemler üzerinde çal›flmaktad›rlar. Gümüflçü d›fl›ndakilerin tamam› XIX. yüzy›l ve temettü defterleri üzerinde çal›flan co¤rafyac›lar olup biri Ege Üniversitesi, co¤rafya bölümünde görev
yapan fievket Ifl›k, di¤eri ‹stanbul Üniversitesi, co¤rafya bölümünde görevli Mehmet Bayartan’d›r. Bu isimleri takiben yüksek lisans ve doktora tezinde bu konuda
tez yapan ve yapmakta olan yeni meslektafllar›m›z›n varl›¤›n› da belirtmekte fayda
vard›r.
O. Gümüflçü, tarihi co¤rafya konulu ilk araflt›rmas›n› XVI. yüzy›l Osmanl› tahrir defterleri üzerinde yapm›fl ve 1997 y›l›nda tamamlad›¤› doktora tezini “Tarihi
Co¤rafya Aç›s›ndan Bir Araflt›rma: XVI. Yüzy›l Larende (Karaman) Kazas›nda
Yerleflme ve Nüfus” ismi ile 2001 y›l›nda kitaplaflt›rm›flt›r. Tarihi co¤rafyan›n tan›m›,
sistemati¤ini vererek konu ile ilgili görüfllerini aç›klam›fl ve arfliv belgelerine dayanarak XVI. yüzy›l Larende (Karaman) kazas›n›n co¤rafyas›n› yeniden inflaa denemesi yapm›flt›r. Gümüflçü bu çal›flmas›nda, farkl› tarihlere ait bir kaç tahrir defterinden derledi¤i verileri kullanarak yerleflme, idari bölünüfl ve nüfus bafll›klar› alt›nda çal›flmas›n› tamamlam›flt›r. Bu araflt›rmada çal›fl›lan dönem, nispeten yak›n
bir dönem oldu¤undan do¤al ortam›n yeniden inflaa edilmeden, mekan›n bugünkü ile yak›n oldu¤u kabul edilmifltir. Tarihi co¤rafya ile ilgili araflt›rmalar›na devam
eden Gümüflçü, takiben 2000 y›l›nda, “Tarihi Co¤rafya ve ‘An Historical Geography of the Ottoman Empire’ (D. E. Pitcher) Üzerine”, 2002 y›l›nda “Osmanl› Mufassal Tahrir Defterlerinin Türkiye’nin Tarihi Co¤rafyas› Bak›m›ndan Önemi” ve
ayn› y›l “XVI. Yüzy›l Anadolusu’nda O¤uz Boy Adl› Yerleflmeler” isimli çal›flmalar›n› yay›mlam›flt›r.
Daha sonra ayn› metot çerçevesinde olmak üzere tarihçi bir arkadafl› ile birlikte haz›rlad›¤› “Osmanl›dan Cumhuriyete Çubuk Kazas›” (2002) ile “Gicik ve Peçenek’ten Alt›nova’ya: Bir Beldenin Oluflum Öyküsü” (2004) isimli kitaplar›n› yay›mlam›flt›r. Gümüflçü’nün bu konudaki en önemli çal›flmalar›ndan biri, Dünya tarihi
co¤rafyac›lar›n›n yay›m yapmak istedikleri en iyi dergi durumundaki ‘Journal of
Historical Geography’ içinde yer alan “Internal migrations in sixteenth century
Anatolia” (2004) isimli makalesidir. International Conference of Historical Geographers XIII’de sunulan ve ayn› isimle daha sonra Belleten dergisinde bas›lan “The
Ottoman Tahrir Defters as a Source for Historical Geography” isimli çal›flma da burada belirtilmelidir. fiüphesiz Gümüflçü’nün bu konudaki en önemli eseri, ayn› zamanda teorik aç›dan Türkiye’de tarihi co¤rafyay› ilk defa kapsaml› bir flekilde ele
alarak, konu için temel bir baflvuru kayna¤› niteli¤i kazanan “Tarihi Co¤rafya” (ilki 2006 ve ikinci bask› 2010) isimli kitab›d›r. Bu eserde tan›mlar, temel kavramlar,
ilgili disiplinler, tarihi co¤rafyan›n tan›m›, önemi, amac›, co¤rafya içerisindeki yeri,
kaynaklar, mekan, metot konular› etrafl› bir flekilde ele al›nm›flt›r. Bu kitap ülkemizde birçok aç›dan ilk ve kapsay›c› bir eser oldu¤undan sonraki birçok çal›flmada büyük oranlarda kullan›lm›fl ve bir anlamda yol gösterici eser niteli¤ini kazanm›flt›r.
73
74
Tarihi Co¤rafya
O. Gümüflçü yürütücülü¤ünde TÜB‹TAK projesi olarak haz›rlanan yeni bir çal›flma da yine do¤rudan tarihi co¤rafyan›n içerisinde yer alan ve ülkemizde ilk defa aç›klamalara yer veren bir tarih atlas›d›r. Henüz bas›larak kitap haline gelmemifl
olan “Aç›klamal› Türkiye Tarih Atlas› Projesi/ATTAP” (2011) isimli çal›flma, Türkiye s›n›rlar›n› esas alarak, bu topraklarda bafllang›c›ndan bugüne kadar cereyan
eden önemli siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel olaylar› haritalar ve izahlarla gösteren bir çal›flmad›r. Elbette normal flartlarda günümüz k›sm› bu atlas içerisinde ve
tarihi co¤rafya konusu içerisinde yer almamaktad›r. Bu bölümün çal›flma içine
al›nmas› tamamen Türkiye’yi ele alan bu araflt›rmadaki bütünlü¤ün bozulmamas›
amac›n› tafl›mas›ndand›r (Gümüflçü ve di¤., 2011).
fi. Ifl›k konu ile ilgili ilk çal›flmas›n› 1999 y›l›nda temettü defterleri üzerinde yapm›flt›r. Ifl›k’›n Afla¤› Akçay Havzas› örne¤inde temettüat defterlerinin nas›l kullan›labilece¤ini gösterdi¤i bu çal›flma, muhtemelen Türkiye’de bir co¤rafyac›n›n bu
defterlerden faydalanarak haz›rlad›¤› ilk çal›flmad›r. Bu makaleyi takiben 2002 y›l›nda ‘Karaburun Yar›madas›’n›n Tarihsel Co¤rafyas›’ adl› kitab›n› yay›mlam›flt›r.
Önceki çal›flmas›nda kulland›¤› temettü defterlerini burada kullanmayan Ifl›k, daha önce baflkalar› taraf›nda çal›fl›lm›fl iki tahrir defteri, 1831 tarihli nüfus yoklama
defteri, salnameler ve istatistiklerden faydalanarak çal›flmas›n› tamamlam›flt›r. Konu ile ilgilenen di¤er bir co¤rafyac› da E. Güney’dir. Güney, özellikle ikincil kaynaklardan faydalanarak 1999 y›l›nda ‘Antik Ça¤ Türkiye Kentleri’ isimli kitab›n› ve
2000 y›l›nda da ‘Antik Ça¤ Türkiye Tarihi Co¤rafya Bölgeleri’ isimli kitab›n› yay›mlam›flt›r. Kitaplar›n bafll›klar›ndan da anlafl›laca¤› gibi, ‹lkça¤ ve özellikle Klasik dönemle ilgilenen Güney, sonraki dönemlere de¤inmemifltir. Bu eserini sonraki çal›flmalar› ile geniflleten Emrullah Güney, Umut Güney ile birlikte 2011 y›l›nda “Türkiye Co¤rafyas›n›n Uygarl›klar› Anadolu’nun, Trakya’n›n Tarihi Co¤rafya Bölgeleri ve Antik Kentleri” ad› ile yeni bir bask› yapm›flt›r.
Tarih e¤itimi alm›fl olan Adnan Eskikurt, doktora tezi olarak haz›rlad›¤› ‘Anadolu Medeniyetleri ve Co¤rafya’ (2002) isimli araflt›rmas›nda genifl bir tarih diliminde co¤rafi flartlar›n Anadolu medeniyetleri üzerindeki etkisini incelemifltir. Eskikurt, Ortaça¤’da el-Cezire bölgesi ve Afla¤› Mezopotamya havzas› üzerine de tarihi co¤rafya alan›nda araflt›rmalar yapm›flt›r. Eskikurt’un bir de metodik makalesi
vard›r. ‘Tarihi Co¤rafya Çal›flmalar›n›n Metodolojisi Konusunda Genel Bir De¤erlendirme’ ad›n› tafl›yan bu makalede tan›mlar, tarihi co¤rafyan›n önemi ve amac›,
kaynaklar› gibi metodolojik konulara yer verilmifltir.
Mehmet Bayartan, ülkemizde tarihi co¤rafya ad›n› tafl›yan çal›flmalardan birinin
sahibi olan bir co¤rafyac›d›r. Doktora tezi olarak haz›rlad›¤› ‘XIX. Yüzy›lda Kütahya’n›n Tarihi Co¤rafyas›’ (2003) isimli çal›flmas›, temettü defterlerine dayanarak
haz›rlanm›fl ve k›rsal kesimi d›flar›da b›rakarak sadece Kütahya flehri üzerinde duran bir çal›flmad›r. fiu halde doktora tezi olarak haz›rlanan bu çal›flma, bu özelli¤i
ile Türkiye’de temettü defterlerine dayanarak haz›rlanan ilk araflt›rma durumundad›r. Bu ismi kullanarak yay›n yapan isimler aras›nda Ali Özel ve Emine Özel’i de
belirtmek gereklidir. 2006 y›l›nda ilk bask›s›n› yapt›¤›m›z kitaptan sonra bir eser
haz›rlamalar›na ve bizim kitab›m›z› da görüp faydalanmalar›na ve ne yaz›k ki co¤rafyac› da olmalar›na ra¤men söylediklerimizi hiç anlamadan “Tarihi Co¤rafya
Ders Notlar›” ismi ile kitap yay›nlam›fllard›r. Girifl, Uygarl›¤›n oluflum ve geliflimine
mekan-insan iliflkisinin etkisi, Co¤rafi özelliklerin eski Türk tarihine etkileri, Tarihi
devirlerdeki co¤rafyan›n geliflimi ve onun büyük co¤rafyac›lar› bafll›klar›yla (ÖzelÖzel, 2008) girifl hariç toplamda üç bölümden oluflan bu eser co¤rafya tarihi konular›n› ele alm›flt›r.
Bu konuda Türkiye’de yay›mlanm›fl eserlerden sonra, üniversitelerde ‘tarihi
co¤rafya’ ad› ile verilen derslere de bakmakta fayda vard›r. Çünkü derslerin verildi¤i bölümlere ve derslerin içeri¤ine dikkat edildi¤inde, yukar›da sözü edilen ‘tarihi co¤rafyadaki karmafla’ çok daha iyi anlafl›lmaktad›r. ‹nternet üzerinden yüzeysel bir flekilde yapt›¤›m›z araflt›rmaya göre, ülkemizde birçok üniversitede lisans ve
lisansüstü seviyede tarihi co¤rafya dersleri verilmektedir. Öncelikle co¤rafya olmak üzere, tarih, tarih e¤itimi, co¤rafya e¤itimi, arkeoloji ve turizm gibi birbirinden
farkl› ama bilimsel sistematikte birbirine yak›n olan bölümlerde ayn› isimle bu ders
okutulmaktad›r. Asl›na bak›l›rsa, tarihi co¤rafyan›n farkl› bölümlerde ayn› isimle
ders olarak verilmesi, tarihi co¤rafyan›n hitap etti¤i bilimlerin fazla oldu¤unu ve
ayn› flekilde yukar›da söyledi¤imiz gibi tarihi co¤rafyan›n interdisipliner karakterini kan›tlamaktad›r. Zaten vurgulamaya çal›flt›¤›m›z sorun bu noktadan sonra karfl›m›za ç›kmaktad›r. Afla¤›da görülece¤i gibi, sorun, ayn› isim alt›nda ‘birbirinden
çok farkl› içerikteki’ derslerin ‘tarihi co¤rafya’ ad› ile okutulmas›d›r. Öyle ya, ayn›
dersin hele de interdisipliner karakterdeki bir dersin farkl› bölümlerde bulunmas›nda bir problem olamaz zaten, ama bu derste verilenlerin her bölümde farkl› olmas›, ortada bir sorunun varl›¤›n› göstermezde neyi gösterir?
Web sayfalar›ndan derlenen bilgilere göre, tarihi co¤rafya dersinin verildi¤i fakülte ve enstitülerde; tarih, co¤rafya, arkeoloji, turizm, co¤rafya e¤itimi, tarih e¤itimi ve sosyal bilgiler e¤itimi bölümlerinde ve lisans, yüksek lisans ve doktora seviyesinde bu ders verilmektedir. Tarihi co¤rafya kitab›m›z› haz›rlad›¤›m›z ve ilk
bask›s›n› yapt›¤›m›z y›llarda az olan tarihi co¤rafya derslerinin büyük bir s›çrama
yaparak oldukça yayg›nlaflmas› yan›nda, baz› üniversitelerde “tarihi co¤rafya” ad›
ile verilen metodik içerikli derslere yenilerinin de ilave oldu¤u dikkati çekmektedir. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi tarih bölümünde
Anadolu’nun Tarihi Co¤rafyas›, Troas Tarihi Co¤rafyas› ve Arkeolojisi, Gelibolu
Tarihi Co¤rafyas› ve Arkeolojisi, Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, arkeoloji yüksek lisans program›nda Klasik Arkeoloji Tarihi Co¤rafyas›, Çank›r› Karatekin Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, co¤rafya bölümünde Türkiye’nin Tarihi
Co¤rafyas› I ve II, Fatih Sultan Mehmed Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, tarih bölümünde Anadolu’nun Tarihi Co¤rafyas›, Nevflehir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, tarih bölümünde ‹slam Dünyas›n›n Tarihi Co¤rafyas› gibi dersler bu ba¤lamda yak›n y›llarda ortaya ç›kan derslerdir.
Bu üniversitelerde baz›lar›nda verilen derslerin içeriklerine bak›l›rsa flu manzara ile karfl›lafl›lmaktad›r. Uluda¤ Üniversitesi, tarih bölümünde dersin içeri¤i aynen
flu flekilde verilmifltir: ‘Tarihin tan›m›, co¤rafya ile iliflkisi, kainat ve dünya içinde
insan›n yeri, insan›n co¤rafya ile tan›flmas› ve onu fert olarak kullanmas›, insan›n
co¤rafyay› ve co¤rafyan›n insan› etkileme flekilleri, insani iliflkilerde co¤rafyan›n
etkisi, tabii flartlar›n insanlar taraf›ndan de¤ifltirilmesi, Türklerin yeryüzünde yay›ld›¤› alanlar, yeryüzünde yaflay›fl biçimleri, Anadolu’ya geliflleri, yerleflik hayata geçifl flekilleri, kurduklar› köyler ve özellikleri, bunlar›n büyümesi ve kasaba ve flehirleri, Anadolu’nun iskan biçimine Türklerin etkisi, dönemin de¤erlendirilmesi’
(http://fened.uludag.edu.tr/tarih/dersler/trh4053.html). Adnan Menderes Üniversitesi’nde: ‘Tarihi süreç içerisinde Anadolu’da kurulmufl olan antik kentlerden günümüze kadar yaflam›n› sürdürenlerin kal›nt›lar› hakk›nda bilgiler vermek. Yaflam›n›
sürdüren antik kentleri turizm aç›s›ndan ele alarak turizme yönelik sonuçlar›n› ortaya koymak. Bunlar›n kuruluflundaki felsefe, yer seçimindeki etkenler gibi konulara a¤›rl›k vermek ve bunlar›n co¤rafi bölgelerde antik ça¤lardaki durumlar›n›
sosyo-ekonomik aç›dan incelemek’ (http://turizm.adu.edu.tr/yuksekders.htm).
75
76
Tarihi Co¤rafya
Abant ‹zzet Baysal Üniversitesi’nde: ‘Geçmiflten günümüze tarihle co¤rafyan›n
iliflkisi incelenip dünya genelinde mekan ve insan iliflkilerini tarihi süreç içerisinde
de¤erlendirilip olaylar›n güncellefltirilmesi. Dünya co¤rafyas›nda siyasal iliflkilerin
irdelenmesi; Türkiye özelinde geçmiflten günümüze ülkenin co¤rafi konumundan
do¤an jeopolitik öneminin tarihi süreç içerisinde de¤erlendirilmesi’ fleklinde ifade
edilmifltir. Ni¤de Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü’nde yer alan
Tarihi Co¤rafya I ve Tarihi Co¤rafya II derslerinin içerikleri flu flekilde verilmifltir:
Tarihi olaylar›n gerçekleflmesinde co¤rafyan›n rolü (savafl, ekonomi, din ve toplumsal olaylardaki etkileri), 1071 öncesi Türk tarihinin gerçekleflmesinde co¤rafyan›n
rolü. Türkiye tarihinde co¤rafyan›n rolü, Osmanl› devletinin kurulufl ve geliflmesinde co¤rafyan›n rolü ve bunun Türkiye Cumhuriyeti Devleti üzerinde etkileri.
Trakya Üniversitesi tarih doktora program›nda tarihi co¤rafya: ‘Tarihin yard›mc› bilim dallar›ndan olan co¤rafyan›n tarihle iliflkisi, tarihi olaylar› etkileyen co¤rafi faktörlerin belirlenmesi, insan tabiat iliflkisi aç›klanmaktad›r’ fleklinde verilmektedir. Ayn› kurumun arkeoloji yüksek lisans program›nda Klasik Arkeoloji Tarihi
Co¤rafyas› dersi, “Anadolu baflta olmak üzere, Akdeniz çevresi co¤rafyas›nda antik dönemde yer alan bölgeler ve tarihsel süreç içersinde oluflumlar›na katk›da bulunan olaylar ele al›nacakt›r” fleklinde ve Tarihi Co¤rafya dersi ise, “Anadolu baflta
olmak üzere, Akdeniz çevresi co¤rafyas›nda antik dönemde yer alan bölgelerin
yerleflimleri, nehir ve da¤lar gibi co¤rafi oluflumlar›n antik dönemdeki durumlar›
incelenecektir” fleklinde aç›klanm›flt›r (http://sobe.trakya.edu.tr/?i_id=132&menu_id=3.2.1).
Lisans ve lisansüstü derslerden sonra, bu isimle yap›lan lisan üstü tezlere de
bakmak faydas›z de¤ildir. Gerçekten de, YÖK’ün web sayfas›nda ‘tarihi co¤rafya’
ibaresi ile tarama yap›ld›¤›nda karfl›m›za fiubat 2005 tarihi itibariyle 26 tane tez ismi ç›kmaktad›r. Ayn› tarama Nisan 2012 itibariyle yap›ld›¤›nda 39 tane tez ad› ç›kmaktad›r. En erken tarihlisi 1990 (Irak-Suriye) ve en yeni tarihlisi 2010 y›l›na ait
olan “Yeni arkeolojik ve epigrafik veriler ›fl›¤›nda Karia bölgesi tarihi co¤rafyas›”
isimli bu tezlere bakarak da ülkemizde tarihi co¤rafyan›n çok yeni ve az ilgi duyulan bir saha oldu¤u söylenebilir. Bu tezlerin hangi bilim dal›na mensup kiflilerce
yap›ld›¤› ise, daha önce söylediklerimizi destekleyecek bir flekilde, ço¤unlu¤u
co¤rafya d›fl›ndand›r. Bunlar içerisinde co¤rafya yan›nda tarih, ilahiyat, arkeoloji,
prehistorya gibi disipline ait olanlar da vard›r.
Tarihi co¤rafyan›n Türkiye’deki durumunun ele al›nd›¤› buraya kadar olan k›sm› k›saca özetlemek gerekirse, öncelikle H. S. Selen’in 1948 y›l›nda yay›mlad›¤› bir
makalede yapt›¤› bir tespiti vermek faydal› olacakt›r: “Türkiye gibi uzun tarihi olan
ülkelerin geçmiflteki durumu ayr›ca tetkike de¤er; fakat topraklar›m›z›n tarihi co¤rafyas› henüz esasl› bir flekilde incelenmedi¤i gibi, yaz›lan k›s›mlar da çok kere siyasi emellerin tesiri alt›nda kalm›flt›r. Bütün gelip geçen kavimleri ve hükümetleri
bugün yaflayan bir k›s›m insanlar›n ceddi saymak, yaln›z baz› cihetleri mübala¤a
ile gösterip, di¤erlerini ya hiç zikretmemek, yahutta ehemmiyetsizce kaydedip
geçmek son zaman›n en a¤›r bafll› yaz›lar›nda bile dikkati çeken hususlardand›r”
(Selen, 1948: 237).
Bu tarihten sonra 1973’e kadar olan dönemin de¤erlendirmesi için, S. Erinç’in
yazd›¤› ve Türk co¤rafya çal›flmalar›n› tahlil etti¤i kitab›nda yap›lan tespitler de oldukça ilginçtir. Erinç, Türk co¤rafyas›n›n adeta yoktan bafllayarak Cumhuriyet döneminde inan›lmayacak derecede büyük geliflme gösterdi¤ini belirttikten sonra,
bu geliflmenin co¤rafya biliminin bütün ihtisas dallar›nda ayn› ölçüde olmad›¤›n›
vurgulamaktad›r. Yine Erinç’e göre, Türkiye’de en fazla ilerleyen ihtisas dallar› fi-
77
ziki co¤rafya, özellikle jeomorfoloji ve klimatoloji olurken, befleri ve iktisadi co¤rafya geride kalm›flt›r. Fakat hala befleri ve iktisadi co¤rafyan›n baz› sahalar›nda,
özellikle “tarihi co¤rafya” konusunda çok geri kald›¤›m›z›, co¤rafyan›n esas mevzuu ve kalesi olan mevzii co¤rafyan›n da baz› analitik co¤rafya dallar›ndaki süratli geliflmeye ayak uyduramad›¤›n› kaydetmek gerekir (Erinç, 1973: 60) diyerek
1973’e kadar tarihi co¤rafya sahas›nda çok geri kald›¤›m›za ayr›ca vurgu yapmaktad›r.
Bu geliflmelere ba¤l› olarak ülkemizde Cumhuriyet döneminde tarihi co¤rafya
ismi, ilk defa Zeki Velidi Togan’›n çal›flmalar›nda yer al›rken, takip eden uzun y›llar boyunca kaybolup gitmifltir. Özellikle H. S. Selen içerik olarak tarihi co¤rafya
üzerinde nispeten fazla durmas›na ra¤men, yapt›¤› araflt›rmalar›n›n hiçbirisinde tarihi co¤rafya ad›n› kullanmam›flt›r. Togan’a kadar olan dönemde arada sadece
Ramsay’in 1890 y›l›nda ‹ngilizce olarak haz›rlad›¤› kitab›n 1960 y›l›nda yap›lan çevirisi yer almaktad›r. Bu y›llardan sonra Türkiye’de tarihi co¤rafya ad›n› ilk kullanan çal›flma T. Baykara’n›n 1988 y›l›nda haz›rlad›¤› kitab›d›r. 1990 y›l›nda bu isim
yine bir tarihçi olan Ekrem Memifl taraf›ndan da kullan›lm›fl ve takip eden y›llarda
bu isimli araflt›rmalar artarak yayg›nlaflmaya bafllam›flt›r.
Bu dönemden sonraki y›llara bak›ld›¤›nda, bu alanda hareketlenmenin 1990’lardan sonra bafllad›¤›n› söylemek gereklidir. Bu tarihe kadar baz› eserler bas›lm›flsa
da, tarihi co¤rafya araflt›rmalar›n›n 1990’lardan itibaren h›zland›¤› belirtilebilir. Tarihçiler yan›nda co¤rafyac›lar›n bu alana ilgi göstermesi ve yo¤un bir flekilde çal›flmalar yapmas› O. Gümüflçü’nün 1997 y›l›nda tamamlad›¤› ‘Tarihi Co¤rafya Aç›s›ndan Bir Araflt›rma: XVI. Yüzy›l Larende (Karaman) Kazas›nda Yerleflme ve Nüfus’
isimli doktora tezinden sonraki dönemde, özellikle 2000 y›l›ndan sonra gerçekleflmifltir. Ayn› müellifin 2006 y›l›nda ilk bask›s›n› yapt›¤› ve metodik anlamda kapsaml› ve doyurucu çal›flmas› “Tarihi Co¤rafya” isimli kitap birçok aç›dan Türkiye’de ilk olma karakterindedir. fiu halde hem co¤rafyac› hem de di¤er disiplinler
taraf›ndan bu alanda günümüze kadar yap›lan araflt›rmalar nicelik ve nitelik aç›s›ndan 1973 öncesine göre çok büyük geliflmeler kaydetmiflse de, bat›daki tarihi co¤rafya seviyesine ulaflmak için daha uzun bir yolumuzun oldu¤u belirtilmelidir.
Bu bölümün son sözü olarak; ülkemizde birçok üniversitede lisans, yüksek lisans ve doktora program›nda “tarihi co¤rafya” veya “.... n›n tarihi co¤rafyas›” isimleri alt›nda çok say›da dersin verildi¤i bir gerçektir. Fakat baflta tarih olmak üzere,
co¤rafya, turizm, arkeoloji, tarih e¤itimi ve co¤rafya e¤itimi gibi bölümlerde verilen bu derslerin ço¤u kez isminden baflka ortak bir taraf›n›n olmad›¤› görülmüfltür.
Buradan hareketle, tarihi co¤rafyan›n Türkiye’de çok iyi bilinmedi¤ini, bu yüzden
de her bilim dal›ndan bu konu ile ilgilenenlerin farkl› bir bak›fl aç›s›na sahip olduklar›n› ve sonuçta asl›nda bir tarihi co¤rafya gerçe¤i varken, ortaya çok farkl› düflünce ve çal›flmalar›n ç›kt›¤›n› söylemek mümkündür. Bu yüzden de, tarihi co¤rafya
alan›nda çal›flanlar›n en k›sa zamanda bir araya gelerek, ayn› gerçe¤e ve ayn› bütüne do¤ru ad›m atmak için gerekenleri yapmalar› kanaatindeyiz.
Ders olarak tarihi co¤rafyan›n Türkiye’deki durumu nas›ld›r, aç›klay›n›z?
SIRA S‹ZDE
4
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
78
Tarihi Co¤rafya
Özet
Her konunun bir tarihi oldu¤u gibi tarihi co¤rafyan›n
da bir tarihi vard›r fakat tarihi co¤rafyan›n tarihini ele
alman›n, asl›nda göründü¤ünden daha zor ve karmafl›k
bir konu oldu¤unu söylemek gereklidir. Çünkü asl›nda
bu bir isimlendirme veya kimlik sorunudur. Gerçekten
de Dünya’da ve ülkemizde, flimdiye kadar yap›lan araflt›rmalar içinde, yapt›¤› tarihi co¤rafya çal›flmas›nda tarihi co¤rafya ad›n› kullanmayanlar oldu¤u gibi, tam tersine, asl›nda ilgisi olmad›¤› halde, yapt›¤› çal›flmaya tarihi co¤rafya diyenler de vard›r.
Tarihi co¤rafya ad›n› kullanmadan bu alanda yap›lan çal›flmalar›n ilk örnekleri, Eski Yunan dönemindeki meflhur
co¤rafyac›lara kadar uzan›r. Herodothos ile bafllat›labilecek bu tarz çal›flmalar, Ortaça¤ ‹slam co¤rafyac›lar› taraf›ndan devam ettirilmifltir. Yakut, Ömeri, Biruni ve ‹bn Haldun gibi müellifler taraf›ndan kaleme al›nan ve co¤rafya
d›fl›nda tarih, sosyoloji ve di¤er disiplinlerden de bilgiler
içeren kapsay›c› eserler bu aç›dan en güzel örnekleri oluflturmaktad›r. Ama bu ismin kullan›m› ilk defa Avrupa’da
ve XVIII. yüzy›l bafllar›nda Edward Wells eliyle gerçekleflmifltir. Wells, H›ristiyanl›¤›n kutsal kitaplar› Eski Ahit ve
Yeni Ahit’te geçen yer ve yerleflmeler üzerine yapt›¤› çal›flmalara “tarihi co¤rafya” ad›n› vermifl ve sonraki müellifler taraf›ndan da ayn› isimlendirme benimsenince yayg›nlaflarak günümüze kadar kullan›lm›flt›r.
XX. yüzy›ldan önce tarihi co¤rafya, en az›ndan üç ayr›
entelektüel çaba olarak tan›mlanm›flt›r: ‹ncil yan›nda
Yunan ve Roma’n›n klasik anlat›lar›nda tan›mlanan co¤rafyalar›n tasvirini yapmak; imparatorluklar ve devletlerin s›n›rlar› ve uçlar›n›n de¤iflmesiyle ‘tarihin arkas›ndaki co¤rafya’ fleklinde ortaya ç›kan araflt›rmalar yapmak ve son olarak co¤rafi inceleme ve kefliflerin tarihini yapmak fleklinde ele al›nm›flt›r. Fakat XX. yüzy›l bafllar›ndan itibaren yap›lan araflt›rmalar sayesinde önemli
de¤ifliklik ve dönüflümler yaflanmaya bafllam›flt›r. Modern tarihi co¤rafya, 1920-1950 tarihleri aras›nda yap›lan
araflt›rmalar ile bafllam›fl ve özellikle H. C. Darby, E. W.
Gilbert, Eva G. R. Taylor, J. N. L. Baker, E. G. Bowen gibi tarihi co¤rafyac›lar›n yapt›klar› çal›flmalar ile gerçekleflmifltir. fiu durumda Dünya’daki di¤er çal›flmalar da
dikkate al›nd›¤›nda kuruluflu 1700 y›l› olan tarihi co¤rafya, bu tarihten 1920 y›l›na kadar uzun bir ‘klasik tarihi
co¤rafya’ dönemi, yani modern tarihi co¤rafyaya ‘haz›rl›k dönemi’ geçirmifltir. Modern tarihi co¤rafyan›n bafllang›c› 1920 ile 1930/1950’ler aras›na tarihlenir ki, o dönem Darby’e göre ‘tarihi co¤rafyan›n bilinçli bir disiplin olarak yükseldi¤i’ tarihlerdir. 1930/1950’lerden günümüze kadar olan çal›flmalar ise, kaynaklar›, yöntemleri, teknikleri yani her yönü ile “modern tarihi co¤rafya” olarak kabul edilmektedir.
Ülkemizde Tanzimat döneminden sonraki yenilik ve de¤iflmeler kapsam›nda, ders kitaplar› ve bilimsel çal›flmalarda da önemli geliflmeler bulunmaktad›r. Bu ba¤lamda
Ahmet Rifat ve fiemseddin Sami gibi, özellikle bat›l› eserlerden çeviriler yoluyla faydalanan, uzun ve kapsaml›
eserler haz›rlayanlar›n çal›flmalar›nda “co¤rafya-y› tarihi”
fleklinde ilk defa tarihi co¤rafya ad› kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Fakat birçok sahada oldu¤u gibi ülkemizin tarihi
co¤rafyas› ile ilgili çal›flmalar›n ilkleri de yabanc›lara aittir.
Texier, Saint-Martin ve özellikle tarihi co¤rafya ad›n›n
kullan›ld›¤› W. M. Ramsay’in eseri bu aç›dan çok önemlidir. Takiben Türk müellifler de bu ismi kullanmaya bafllam›fllard›r ki, bu anlamda ilk ve tek tarihi co¤rafya eseri
ise 1918 y›l›nda Celal Nuri taraf›ndan haz›rlanm›flt›r.
Bu geliflmelerin sonucunda ülkemizde Cumhuriyet döneminde tarihi co¤rafya ismi, ilk defa Zeki Velidi Togan’›n çal›flmalar›nda yer al›rken, takip eden uzun y›llar
boyunca kaybolup gitmifltir. Özellikle H. S. Selen içerik
olarak tarihi co¤rafya üzerinde nispeten fazla durmas›na ra¤men, yapt›¤› araflt›rmalar›n›n hiçbirisinde tarihi
co¤rafya ad›n› kullanmam›flt›r. Togan’a kadar olan dönemde arada sadece Ramsay’in 1890 y›l›nda ‹ngilizce
olarak haz›rlad›¤› kitab›n 1960 y›l›nda yap›lan çevirisi
yer almaktad›r. Bu y›llardan sonra Türkiye’de tarihi co¤rafya ad›n› ilk kullanan çal›flma T. Baykara’n›n 1988 y›l›nda haz›rlad›¤› kitab›d›r. 1990 y›l›nda bu isim yine bir
tarihçi olan Ekrem Memifl taraf›ndan da kullan›lm›fl ve
takip eden y›llarda bu isimli araflt›rmalar artarak yayg›nlaflmaya bafllam›flt›r. Sonraki y›llara bak›ld›¤›nda, bu
alanda hareketlenmenin 1990’lardan sonra bafllad›¤›n›
söylemek gereklidir. Bu tarihe kadar baz› eserler bas›lm›flsa da, tarihi co¤rafya araflt›rmalar›n›n 1990’lardan itibaren h›zland›¤› belirtilebilir. Tarihçiler yan›nda co¤rafyac›lar›n bu alana ilgi göstermesi ve yo¤un bir flekilde
çal›flmalar yapmas› yine ayn› dönemde gerçekleflmifltir.
Bu alanda bilhassa O. Gümüflçü taraf›ndan yap›lan çal›flmalar ve yine onun ikinci bask›y› yapan “tarihi co¤rafya” isimli kitab›, co¤rafya ve farkl› disiplinlere mensup kiflilerin haz›rlad›¤› çal›flmalara örnek teflkil etmeye
bafllam›flt›r. Özellikle 2000’lerden sonra daha h›zl› bir
flekilde artmaya bafllayan bu çal›flmalar›, üniversitelerde
tarih, co¤rafya, turizm, arkeoloji, tarih e¤itimi ve co¤rafya e¤itimi bölümlerinde lisans, yüksek lisans ve doktora seviyelerinde “tarihi co¤rafya” derslerinin aç›lmas› izlemifltir. Hatta son birkça y›l içinde “Türkiye’nin Tarihi
Co¤rafyas›” gibi farkl› mekan ve dönemler üzerine yo¤unlaflan daha özellikli derslerin verilmeye bafllad›¤› da
önemle belirtilmelidir.
79
1. Afla¤›dakilerden hangisi kitab›nda Dünya’da ilk defa
“tarihi co¤rafya” ismini kullanm›flt›r?
a. E. Wells
b. W. M. Ramsay
c. C. Ritter
d. A. Humboldt
e. B. Varenius
6. Dünya’da modern tarihi co¤rafya çal›flmalar› hangi
y›llarda bafllam›flt›r?
a. 1850-1870
b. 1880-1900
c. 1920-1950
d. 1960-1980
e. 1990-2000
2. Tarihi co¤rafya, Türki’ye üniversitelerinde hangi
bölümünde ki ders olarak okutulmaz?
a. Co¤rafya
b. Tarih
c. Arkeoloji
d. Turizm
e. Jeoloji
7. Afla¤›dakilerden hangisi tarihi co¤rafyan›n ülkemize
girmesine katk› yapanlardan biri de¤ildir?
a. Ahmet Rifat
b. Abdurrahman fieref
c. fiemseddin Sami
d. Ali Murat
e. Zeki Velidi Togan
3. Dünya’da tarihi co¤rafyan›n geliflimi kaç dönem içerisinde incelenmektedir?
a. 6
b. 5
c. 4
d. 3
e. 2
8. Türkiye’de tarihi co¤rafya ad› ile yaz›lan ilk kitab›n
müellifi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. fiemseddin Sami
b. Ahmet Rifat
c. Abdurrahman fieref
d. Zeki Velidi Togan
e. Celal Nuri
4. Afla¤›dakilerden hangisi ‹ngiltere’de Domesday Book üzerinde çal›flan tarihi co¤rafyac›d›r?
a. E. Wells
b. H. C. Darby
c. W. M. Ramsay
d. C. O. Sauer
e. E. W. Gilbert
9. Uluslararas› önemli tarihi co¤rafya dergileri afla¤›daki hangi y›ldan sonra yay›n hayat›na bafllam›flt›r?
a. 1950
b. 1960
c. 1970
d. 1980
e. 1990
5. Türkiye’nin ilk tarihi co¤rafya isimli eseri olan, “The
Historical Geography of Asia Minor” afla¤›dakilerden
hangisine aittir?
a. Celal Nuri
b. C. Texier
c. E. Wells
d. fiemseddin Sami
e. W. M. Ramsay
10. Dünya’da Tarihi Co¤rafya ad›yla yap›lan çal›flmalar
ilk hangi y›ldan sonra bafllam›flt›r?
a. 1600
b. 1650
c. 1700
d. 1800
e. 1900
80
Tarihi Co¤rafya
Okuma Parças›
Anadolu en eski zamanlardan beri temdingâh-› ümem
[milletleri medenilefltirme yeri] ve akvam olan k›taat›
havidir. Kurun-› Evvela’n›n en kadim akvam›ndan Asuriler ve Babilliler ve Keldaniler Mezopotamya’da ve Finikeliler Suriye sahillerinde medeniyet atikelerinden ihlafa pek çok asar b›rakm›fllard›r ki elyevm Avrupa müzeleri onlarla tezyin eylemektedir. Asya-y› Su¤ra sahilleriyle karfl›lar›nda bulunan adalar dahi vaktiyle Yunanl›lar taraf›ndan istimlak ve imar olunarak ma¤but müluk
zaman olmufllar idi.
Hicret-i nebeviden on iki on üç as›r kadar evvel ‹ran
flahlar› Keyhüsrev ve Keykavus ve Dar› evvel Anadoluyu bafldan bafla taht-› istilay› olub yaln›z Adalar Denizi
sevahilinde bulunan Yunan müstemlekat› rabt-› hükümet ücumu gerdanda-› mukavemet olm›yarak müflkilat› siyasiye ç›karmakdan hali olmufllar idi. Kablelhicre
dokuzuncu kurun›n evasat›nda ‹skender-i Rumi saltanat geyaniye-i ‹rani düçar And›ras ve Anadolu iklimini
bittabi teshire ithal eylediyse de vefat›nda tavaif-i müluk zuhur etmekle bu küflur bir müddet anlar›n ayadi-i
girüdar›nda münkas›m ve muahharen Romal›lar›n desti iktidar›na müntakil oldu.
Zuhur-› ‹slâm evan›nda Irak ve Cezire ekalimi flahan-›
Sasaniye tabi olarak kusur yerleri flarki Rum imparatorlu¤u idaresinde idi. Hicretin kurun-› evalinde Asya-y›
Su¤ra fleba ceziresi dahil olmad›¤› halde Anadolunun
mevaki cenubiye ve flarkiyesi kamilen ehl-i ‹slam taraf›ndan feth olunarak hilafet-i Emeviye ve Abbasiye gibi
sahib-i flevket devletlere tahtgah olmufl ve Karun-› hamisde Selatin-i Selçukiye nim cezireye dahi pay-› endaz
istila olarak yaln›z Marmara denizi havalisini Rum kayserlerine b›rakm›fllar idi.
Devlet-i Osmaniye’nin bidayet-i teflkilinde yani kurun-›
samin hicri evâilinde Konya’da hükümet-i Selçukiye’ye
münderic oldu¤undan Sö¤üd ve Eskiflehir taraflar›nda
Devlet-i Osmaniye ve Karesi ve Ayd›n ve Germiyan ve
Hamid ve Teke ve Saruhan ve Mentefle sancaklar›nda
bu esami ile maruf olan hükümetler ve Konya ve ‹çil livalar›nda Karaman hükümeti ve Kastamonu ve Sinob
cihetlerinde Al-i ‹sfendiyar hükümeti ve Marafl semtlerinde Zülkadiro¤ullar› ve Adana’da Ramazano¤ullar›
hükümeti mevcud oldu¤u gibi Suriye M›s›r mülukunun
ve hatta Irakiye hükümet-i ‹lhaniyenin taht-› tabiat›na
girmifl ve ekalim-i flarkiyede bir tak›m Türkmen cemaati yerleflmekde ve tesis-i hükümete çal›flmakta bulunmufl idi. Selatin-i Osmaniye nail-i tevfikat rabbaniye olma¤la 726’da Rumlardan Brusa’y› teshir ederek tahtgâ-
h› ittihaz etmifl ve 737’de Karesi ve 762’de Ankara ve
783’de Kütahya ve k›smen Hamid 793’de Ayd›n ve Saruhan ve Teke ve Mentefle memleketleri ve 794’de Karaman ve Sivas ve Tutak ve Kayseriye semtleri ve k›smen küflur-› ‹sfendiyar ve 800’de dahi Malatya ve Kemah semtleri memâlik-i mahruse-i Osmaniye’ye zam ve
ilhak olmufl ve di¤er tarafdan Rumilide tevsin-i celadet
Osmaniye ferah ve fühur cevalan›na müsaid meydan
açmakda bulunmufl idi. Dokuzuncu kurun-› hicri ibtidalar›nda Tatar han› Timurlenk Anadolu’yu nehb ve garetle tahrib ve viran eyleyerek ve eyadi-i Osmaniyeye
geçmifl olan yerleri yine eski sahiblerine ita ve istiklallerini dahi temin ederek devletlerini zaif düflürmek esbab›n› tehye etmifl ise de bi-inayetillahi teala k›rk elli
sene zarf›nda padiflah zafer aktaran›n ihtimamat cihangiraneleriyle fütuh-› kadimemiz iade edildi¤i gibi 919’da
fiah ‹smail Safevi ile vukua gelen Çald›ran vakas›ndan
sonra liva-i Osmani Tebriz’e kadar ilerlemifl ve 922’de
Suriye ve 940’da Ba¤dad ve h›tta-› Irakiye cenah› Osmaniyân’a idhalat etmifltir.
Kaynak: Abdurrahman fieref. Co¤rafya-y› Umumi, C. I,
Karabet Matbaas›, ‹stanbul, 1313, s. 203-206.
81
1. a
2. e
3. d
4. b
5. e
6. c
7. d
8. e
9. c
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünya’da Tarihi Co¤rafya”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Tarihi Co¤rafya”
S›ra Sizde 1
Dünya’da “tarihi co¤rafya” ad›n› ilk defa kullanan Edward Wells (1667-1727) olup 1700’lü y›llar›n bafllar›nda
haz›rlad›¤›, ‘Historical Geography of the New Testament
(1708)’ ve üç ciltten oluflan ‘Historical Geography of
the Old Testament (1710, 1711, 17129)’ isimli kitaplar
bu alan›n ilk örnekleridir. H›ristiyanlar›n kutsal kitab›
“Kitab-› Mukaddes” te geçen yer ve yerleflmeler üzerine yo¤unlaflan bu kitaplar sonraki araflt›rmac›lara örnek
olmufltur.
S›ra Sizde 2
Tarihi co¤rafyan›n kuruluflu 1700 y›l› olarak kabul edilmekte ve bu tarihten 1920 y›l›na kadar uzun bir ‘klasik
tarihi co¤rafya’ dönemi geçirdi¤i düflünülmektedir.
Özellikle XX. yüzy›l bafllar›ndan itibaren bu alanda
önemli de¤iflim ve dönüflümler yaflanm›fl ve bilhassa
1920 ve hatta baz›lar›nca 1950 y›l›na kadar daha yo¤un
bir aray›fl ve modern döneme haz›rl›k aflamas› yaflanm›flt›r. Bu h›zl› geliflmelerden sonra, yani 1920 ile
1930/1950’ler aras›ndaki dönemden itibaren modern tarihi co¤rafyan›n bafllad›¤› kabul edilmektedir.
S›ra Sizde 3
Türkiye’de bir Türk müellif taraf›ndan “tarihi co¤rafya”
ad› ile haz›rlanan ilk kitap Celal Nuri [‹leri] (18811938)’nin 1918 y›l›nda bast›rd›¤› ‘Co¤rafya-y› Tarihi
Mülk-i Rum’ isimli eserdir. Müellif kitab›n önsözünde;
“fiimdiye kadar bizde co¤rafya-y› tarihiye dair bir eser
intiflar etti¤ini bilmiyorum. Binaen aleyh öteden beriden iltikat edilmifl [devflirilmifl] bu notlarda tesadüf edilecek hatayat›n mahzar-› afv olaca¤›n› ümid ederim”
diyerek ilk olmaktan kaynaklanan hatalar›n aff›n› istemektedir. Celal Nuri, bu eserde tarihi co¤rafya için ‘Tarih, zaman içinde co¤rafya; co¤rafya ise, hal-i haz›rda
bir tarihtir. Co¤rafya-y› tarihi de her ikisini cem eder’
ifadelerini kullanmaktad›r.
S›ra Sizde 4
‹lk hangi üniversitede ve ne zaman bafllad›¤›n› tespit
etmek güç olsa da, internet üzerinden yap›lan yüzeysel
bir araflt›rmada bile, ülkemizde birçok üniversitede lisans ve lisansüstü seviyede tarihi co¤rafya derslerinin
verildi¤i görülmektedir. Özellikle 2000’li y›llar›n bafl›ndan itibaren öncelikle co¤rafya olmak üzere, tarih, tarih
e¤itimi, sosyal bilgiler e¤itimi, co¤rafya e¤itimi, arkeoloji ve turizm gibi birbirinden farkl› ama bilimsel sistematikte birbirine yak›n olan bölümlerde ayn› isimle bu
ders okutulmaktad›r. Bu y›llarda sadece sadece “tarihi
co¤rafya” adl› dersler veriliyorken, son birkaç y›lda “......
nin tarihi co¤rafyas›” gibi daha özel derslerin eklendi¤i
dikkati çekmektedir.
82
Tarihi Co¤rafya
Kaynaklar
Abdurrahman fieref (1303). Co¤rafya-y› Umumi. Karabet Matbaas›, ‹stanbul.
Abdurrahman fieref (1313). Co¤rafya-y› Umumi. Karabet Matbaas›, ‹stanbul.
A¤ar›, Murat (2002). ‹slam Co¤rafyac›l›¤› ve Müslüman Co¤rafyac›lar, Kitabevi, ‹stanbul.
Baykara, Tuncer (1988). Anadolu’nun Tarihi Co¤rafyas›na Girifl I: Anadolu’nun ‹dari Taksimat›,
Türk Kültürünü Araflt›rma Enstitüsü Yay›nlar›, Ankara.
Celal Nuri [‹leri] (1918). Co¤rafya-y› Tarih-i Mülk-i
Rum, Matbaa-i Orhaniye, ‹stanbul.
Clark, A. H. (1954). “Historical Geography”, Edt. P. E.
James-C. F. Jones, The American Geography inventory and prospect, s. 70-105.
De Saint-Martin, M. V. (1852). Description Historique et Geographique de L’Asie Mineure I-II. Arthus
Bertrand. Paris.
Erinç, S›rr› (1973). Elli Y›lda Co¤rafya, Baflbakanl›k
Kültür Müsteflarl›¤›, Cumhuriyetin 50. Y›ldönümü
Yay›nlar›, Ankara.
Gümüflçü, Osman (2000). “Tarihi Co¤rafya ve ‘An Historical Geography of the Otoman Empire’ (D. E.
Pitcher) Üzerine”, Türkiye Günlü¤ü, 61, s. 85-92,
Ankara.
Gümüflçü, Osman (2001). Tarihi Co¤rafya Aç›s›ndan
Bir Araflt›rma: XVI. Yüzy›l Larende (Karaman)
Kazas›nda Yerleflme ve Nüfus. TTK Yay›nlar›, Ankara.
Gümüflçü, Osman (2002). “Osmanl› Mufassal Tahrir Defterlerinin Türkiye’nin Tarihi Co¤rafyas› Bak›m›ndan
Önemi”, XIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, III/III, s. 1321-1337.
Gümüflçü, Osman (2002). “XVI. Yüzy›l Anadolusu’nda
O¤uz Boy Adl› Yerleflmeler”, Türkler, C. VIII, s.
358-364, Yeni Türkiye Yay›nlar›, Ankara.
Gümüflçü, Osman (2004). “Internal migrations in sixteenth century Anatolia”, Journal of Historical Geography, 30/2, s. 231-248.
Gümüflçü, Osman-Abdullah Balc›o¤ullar› (2006), Co¤rayaya Girifl, Bilge Yay›nlar›, Ankara.
Gümüflçü, Osman (2008). “The Ottoman Tahrir Defters
as a Source for Historical Geography”, Belleten,
265, s. 911-941. Ankara.
Tarih Atlas› Projesi/ATTAP, Tübitak.
Heffernan, M. (2012). “Historical Geography”,
http://www.history.ac.uk/makinghistory/resources/articles/historical_geography.html.
‹plikçio¤lu, Bülent (1997). Eskibat› Tarihi I, Girifl, Kaynaklar, Bibliyografya, TTK Yay›nlar›, Ankara.
Memifl, Ekrem (1990). Tarihi Co¤rafyaya Girifl, Selçuk Üniversitesi Yay›nlar›, Konya.
Ortayl›, ‹lber (2006). “Önsöz”, Dünya Tarih Atlas›, Do¤an Burda Dergi Yay. ‹stanbul.
Özel, Ali -E. Özel. (2008). Tarihi Co¤rafya Ders Notlar›, Pegem Akademi Yay›nlar›, Ankara.
Ramsay, W. M. (1960). Anadolu’nun Tarihi Co¤rafyas›, Çev: M. Pektafl, Milli E¤itim Bakanl›¤› Yay›nlar›, ‹stanbul.
Selen, Hamit Sadi (1948). “Strabon’a Göre Eski Ça¤larda Do¤u Anadolu”, AÜ. Siyasal Bilgiler Fakültesi
Dergisi, III/1-2, s. 237-246.
Sevin, Veli (2001). Anadolu’nun Tarihi Co¤rafyas› I,
Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara.
Sezgin, Fuat (2008). ‹slam’da Bilim ve Teknik I-V, ‹st.
Büyükflehir Bel. Yay›nlar›, ‹stanbul.
Togan, Zeki Velidi (1932). “Azerbaycan›n Tarihi Co¤rafyas›”, Azerbeycan Yurt Bilgisi, S. I, s. 35-48, S. II,
s. 1-15, S. III, s. 123-132, S. IV, s. 145-156.
Tomar, Cengiz (2004), “Murat A¤ar›, ‹slam Co¤rafyac›l›¤› ve Müslüman Co¤rafyac›lar”, Türk Kültürü ‹ncelemeleri, 8, s. 235-242.
Yavan, Nuri (2005). “SCI ve SSCI Ba¤lam›nda Türkiye’de Co¤rafya Biliminin Uluslararas› Yay›n Performans›n›n Karfl›laflt›rmal› Analizi: 1945-2005”, AÜ.
TCAUM, Co¤rafi Bilimler Dergisi, 3, s. 27-57, Ankara.
http://fened.uludag.edu.tr/tarih/dersler/trh4053.html.
http://turizm.adu.edu.tr/yuksekders.htm.
http://www.sbe.ibu.edu.tr/sbe/programlar/sosyalbil.htm.
http://sobe.trakya.edu.tr/?i_id=132&menu_id=3.2.1.
http://fenedebiyat.nigde.edu.tr/tarih/index.php?option=com_content&task=view&id=20&Itemid=35.
4
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Günümüz co¤rafyas›n›n geçmiflteki uzamsal varl›¤›n› saptayabilecek,
Tarihi co¤rafya tam›mlar›ndaki farkl›l›klar›n nedenlerini aç›klayabilecek,
Tarihi Co¤rafyan›n kapsam›n› kavrayabilecek,
Tarihi Co¤rafya çal›flmalar›n›n›n modern co¤rafi çal›flmalar aç›s›ndan
önemini aç›klayabilecek,
Tarihi Co¤rafyan›n faydalar›n› aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• ‹nterdisipliner
• Arfliv
• Peyzaj
• Kültürel Co¤rafya
‹çindekiler
Tarihi Co¤rafya
Tan›m, Kapsam ve
Amaç
•
•
•
•
G‹R‹fi
TANIM
KAPSAM
AMAÇ
Tan›m, Kapsam ve Amaç
G‹R‹fi
Asl›na bak›l›rsa, co¤rafya biliminin köklü geçmiflinde tarihi co¤rafya, bilinçsiz bir
flekilde, dolayl› ve k›r›nt›lar halinde olsa da, daha ‹lkça¤’›n Yunan co¤rafyac›lar›
zaman›ndan beri bilinmekte ve yap›lmaktad›r. Üstelik bu durum sadece tarihi co¤rafyada de¤il, co¤rafya biliminin di¤er birçok dal› için de geçerlidir. Bu konuya
vurgu yapan E. Tümertekin, N. Özgüç ile birlikte yay›mlad›¤› bir eserinde (2000:
25) aynen flu ifadeleri kullanmaktad›r: “Co¤rafyada çok az fley yeni tart›fl›lmaktad›r; günümüzde güncel oldu¤unu sand›¤›m›z ve tart›flt›¤›m›z birçok konunun ve
sorunun kökleri eski co¤rafyac›lar›n eserlerinde zaten yer alm›flt›”.
Do¤al ortam ile insan aras›ndaki iliflkiler karfl›l›kl› olarak ilk insandan itibaren
var olmufltur. ‹nsan›n ilk görüldü¤ü ve öncelikli olarak Dünya’ya yay›ld›¤› yerler,
onun yaflam›na ve geliflimine uygun olan yerlerdi. Dolay›s›yla t›pk› günümüzde oldu¤u gibi geçmiflte de Dünya karalar›n›n de¤iflik yerlerinin insanlar taraf›ndan yaflam alan› olarak tercih edilmesinde farkl›l›klar görülmektedir. Geçmifl dönemlerde
Dünya nüfusunun günümüz Dünya nüfusu ile k›yaslanamayacak kadar az oldu¤u
düflünüldü¤ünde, insanlar›n yaflad›¤› alanlar›n s›n›rl›l›¤› daha iyi fark edilecektir.
Bütün bunlardan anlafl›l›yor ki, insano¤lunun Dünya’da da¤›l›fl› ve yaflay›fl› üzerinde baz› faktörler belirleyici olmufltur. Bunlar›n bafl›nda da hiç flüphesiz do¤al çevre flartlar› gelmektedir ve bunlar, insan›n yeryüzünde görülmeye bafllad›¤› y›llardan beri devam etmektedir. fiu halde, bahsedilen durum modern co¤rafi sorunlar›n tarihi boyutunu, yani tarihi co¤rafyan›n derinli¤ini göstermektedir.
Yaz›n›n ilk kullan›lmas› Sümer mi? yoksa M›s›r medeniyetine mi? ait oldu¤u tart›flma konusu iken, ele geçen hiyeroglif ve kil tabletlerdeki bilgilere göre, en eski
dönemlerde bile, co¤rafi çal›flmalar›n yap›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Nitekim Mezopotamya medeniyet ailesi üyelerinden biri olan Akadlar’dan kalan, bir kil tablet üzerine yap›lm›fl olan ve Babil ülkesini merkez alan Dünya haritas›, günümüze ulaflan
en eski (Çatalhöyük’te bulunan harita daha eskidir) co¤rafi eser olarak kabul edilmektedir (Kramer, 1999: 433-444). Bütün bunlardan anlafl›l›yor ki, insano¤lu geçmifl zamanlarda da co¤rafya ile ilgilenmifl ve vard›¤› sonuçlar› bir flekilde kaydetmifltir. Belki çok daha fazla kal›nt› da b›rakm›flt›r fakat biz, bu çal›flmalar›n sadece
günümüze ulaflan k›sm›n› bilmekteyiz.
Yukar›da da belirtildi¤i gibi, co¤rafya teriminin kullan›lmaya bafllamas› ve bu
alandaki önemli çal›flmalar ilk olarak Antik Yunan’da karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu
çal›flmalar içerisinde tarihi co¤rafya örnekleri de bulunmaktad›r. Nitekim ilmi çev-
86
Tarihi Co¤rafya
relerde Herodothos’un “M›s›r Nil’in hediyesidir” sözünü bilmeyen yoktur. Bu ifade ile Herodothos, M›s›r co¤rafyas›n› tarihi perspektiften de¤erlendirmekten baflka
bir fley yapmam›flt›r. ‹lkça¤’›n meflhur Yunan co¤rafyac›lar›ndan sonra, co¤rafya
biliminin genel geliflimine uygun bir flekilde, Klasik dönem ‹slam co¤rafyac›lar›
aras›nda da ayn› flekilde de¤erlendirilip yaz›lm›fl olan tarihi co¤rafya, bu dönemdeki araflt›rmalar›n ve bilinenlerin sürekli bir flekilde art›fl›na ba¤l› olarak, ‹lkça¤’daki durumuna göre çok daha ileri bir seviyeye ç›km›flt›r. Çünkü ‹slam co¤rafyac›lar›n›n büyük ço¤unlu¤u, kendi araflt›rma ve gözlemlerine ilave, daha önceki
birçok medeniyetin co¤rafya eserlerini görüp onlardan faydalanm›fllard›r.
Böyle bir süreç yafland›¤›ndan, Antik Yunan’dan sonraki ilmi geliflmeleri Klasik ‹slam medeniyetinde görmekteyiz. Bu medeniyete ait eserlerde de tarihi co¤rafya örneklerine rastlanmak mümkündür. En görkemli dönemini X. ve XI. yüzy›llarda yaflayan Klasik ‹slam medeniyeti, di¤er kültürlerle temasa geçerek, onlardan faydalan›p yeni ufuklar açabilmifltir (Sezgin, 2010-11: 113-130). Bu medeniyetin son temsilcilerinden birisi olan ‹bn-i Haldun; XIV. yüzy›ldaki eserleriyle ilmi
çevrelerin dikkatini çekmektedir. ‹bn-i Haldun un “Mukaddime” isimli eserinde
günümüz befleri ilimlerini bulmak mümkündür. Mukaddime’nin baz› yerlerinde
iklimin kurulan eski medeniyetler üzerindeki etkisinden bahsedilerek tarihi co¤rafya bak›fl aç›s› kullan›lm›flt›r (Dursun, 1977: 215-303). Bu sebeplerden dolay›
Herodothos ve ‹bni Haldun’u kendi zamanlar›n›n ilk tarihi co¤rafyac›lar› olarak
tan›mlamak mümkündür.
Klasik ‹slam medeniyetinin ça¤dafl› olan Ortaça¤ Avrupas›’nda her alanda oldu¤u gibi co¤rafya ve tarihi co¤rafya çal›flmalar› da sönük geçmifltir. Ancak bu dönemin sonuna do¤ru baz› örnekler görülebilmektedir. Ortaça¤’›n sonu olan XV. yüzy›l ortalar›nda bask› tekni¤i ile kutsal flehir Kudüs’ün ölçeksiz haritalar› çizilmeye
bafllanm›flt›r. Kudüs o zaman›n Avrupas› taraf›ndan Dünya’n›n merkezi olarak bilinmekteydi. Bu tür haritalar›n yap›lmas›nda ideoloji ve inançlar›n etkisi aç›kça görülebilmektedir (Butlin, 1993: 15-16). Rönesans ve Reformlardan sonra kutsal mekanlara ilgi sivil mimari üzerinden geliflmifltir. Nitekim XVII. yüzy›ldan itibaren ‹ngiliz ve Frans›z tüccarlar kutsal topraklar› ziyaret ederek bir tak›m resim ve tasvirler çizmifllerdir (Black-Butlin, 2001: 1).
Bütün bu geliflmelere ve katk›lara ra¤men, co¤rafyan›n bütününde oldu¤u üzere, tarihi co¤rafyada da as›l geliflme ve modernleflme XVIII. yüzy›l bafllar›ndan itibaren Avrupa’da gerçekleflmifltir. Bu dönemde tarihi co¤rafya alan›nda haz›rlad›¤›
eserleriyle ‹ngiliz sanat ve din adam› Edward Wells ismi öne ç›km›flt›r. Yukar›da da
belirtildi¤i üzere, “tarihi co¤rafya” ismi ilk defa kutsal kitaplar üzerine yapt›¤› çal›flmalarda, Wells’in yay›nlar›nda kullan›lm›fl ve takip eden dönemde kabul görerek yayg›nlaflm›flt›r. Dolay›s›yla XVIII. yüzy›lda tarihi co¤rafya isminin kullan›lmas›yla bafllayan ve bu isim ad› alt›nda XX. yüzy›la kadar devam eden çal›flmalar genelde ideolojik ve dini yönü ön planda olan eserlerdir. Bu eserler, tarihi co¤rafya
isminin kullan›lmas› ve “geçmiflin yeniden kurulmas›” fikriyle tarihi co¤rafyan›n
bilimsel kimli¤inin oluflumu yönünde önemli aflamalar olarak kabul edilebilir. Yukar›da da belirtildi¤i gibi, tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda 1700’den 1920 y›l›na kadar
süren uzun bir “kurulufl veya klasik” dönemden sonra, 1920-1950 y›llar› aras›n›
kapsayan ve “yeniden yap›lanma” ad› verilebilecek çal›flmalar neticesinde 1950 y›l›ndan itibaren “modern tarihi co¤rafya” dönemine girilmifltir. Bu süreç içerisinde
meydana gelen geliflmelere ba¤l› olarak bugün tarihi co¤rafya, “geçmifl bir zaman
diliminde, dünyan›n tamam›n›n veya bir parças›n›n ça¤dafl co¤rafya ilke ve yöntemlerine uygun olarak yap›lan co¤rafyas›” anlam›n› kazanm›flt›r.
4. Ünite - Tan›m, Kapsam ve Amaç
Buraya kadar anlat›lanlardan görüldü¤ü üzere tarihi co¤rafya, XVIII. yüzy›ldan
itibaren kendi kimli¤ine kavuflmaya bafllayan bir disiplin olmas›na ra¤men, bu konu hakk›nda ne yaz›k ki ülkemizde ve d›flar›da baz› kaynaklarda günümüzde bile
yanl›fl fikirler ve yorumlar bulunmaktad›r. 1975 y›l›nda ‹ngiltere’de bas›lan bir kitapta, konuyla ilgili olarak aynen flu ifadeler kullan›lmaktad›r: “Baz› kaynaklarda tarihi
co¤rafya hala, eski haritalar hakk›ndaki düflünce ve inan›fllardan biraz ileri giden ve
belki de eski denizciler, Ortaça¤ seyyahlar› ve macerac› tüccarlar›n hikayeleri ile de
meflgul olan bir s›r olarak görülmektedir. Baz›lar› ise co¤rafyac›lar›n, tarihi aç›klamak için yapt›klar› hatal› giriflimler oldu¤unu düflünmektedir ve hatta belki de baz›lar›, tarihi co¤rafyac›lar›n kesinlikle baflkalar›n›n konular›n› ihlal etti¤ini ve etmeye devam etti¤ini düflünmektedirler. Ama kesinlikle bu böyle de¤ildir ve tarihi co¤rafyac› sonunda ve her zaman oldu¤u gibi öncelikle bir ‘co¤rafyac›’d›r. Bu nedenle ö¤rencilerine co¤rafya ö¤retmek onun ilk iflidir” (Mitchell, 1975: 1-2).
Gerçek flu ki, Türkiye’deki tarihi co¤rafyan›n durumu, bat›ya göre çok daha geri ve karmafl›k bir haldedir. Çünkü yukar›da belirtildi¤i gibi Türkiye’de tarihi co¤rafya, XIX. yüzy›l sonlar›ndan beri bilinmesine ra¤men, ne yaz›k ki bir ara tamamen unutulmufl ve ancak kuvvetle muhtemel 1960 y›l›nda W. M. Ramsay’in kitab›n›n çevrilmesinden bir süre sonra yeniden bahsedilen bir konu haline gelmifltir.
Fakat biraz co¤rafyac›lar›n bu konuya ilgisiz kalmalar›, biraz da baflka sebepler yüzünden, bat›daki durumun aksine ülkemizde co¤rafyac› olmayanlar ve co¤rafya
bilgisine sahip olmayanlar tarihi co¤rafya alan›nda çal›flmaya bafllam›fllard›r.
Tarihi co¤rafya, modern co¤rafyan›n içinde, genifl bir araflt›rma alan› ile günümüzden geçmifle uzanarak geçmiflin co¤rafyas›n› günümüze tafl›maktad›r. Bu
disiplin tarih ve co¤rafya disiplinlerinin arakesitinde/s›n›r›nda yer almakta; çal›flma konusu, kaynaklar ve metodoloji aç›s›ndan kompleks yaklafl›m› ve ilgileri
onu interdisipliner/disiplinler aras› bir alan haline getirmektedir (Warf, 2006:
210). Gerçekten de tarihi co¤rafya, hem içeri¤i hem kaynaklar› ile yurtd›fl› ve
Türkiye’deki uygulamalar› ile tamamen “interdisipliner/disiplinleraras›” bir
karakter kazanm›flt›r. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, yurtd›fl›nda de¤il ama ülkemizdeki uygulamalarda bir yanl›fl anlama oldu¤u kanaatindeyiz. Çünkü ülkemizde tarihi co¤rafya ile co¤rafyadan çok farkl› bilim dallar›na mensup kifliler ilgilenmektedir ki, bu durum interdisipliner olman›n flartlar›ndan biridir zaten. Ama
Türkiye’de yanl›fl anlafl›lan bir husus vard›r ki k›saca flöyle izah edilebilir: Tarihi co¤rafya interdisipliner karakterli bir alan olsa da, bu onun araflt›rma konusu, ilkeleri, metotlar›, kaynaklar› yani onun her fleyinin de birbirinden oldukça
farkl› oldu¤u anlam›na gelmez, gelmemelidir de. Ama ne yaz›k ki yukar›da Türkiye’de tarihi co¤rafyan›n geliflimi bölümünde de görüldü¤ü gibi, ülkemizde tarihi co¤rafya ad› ile birbirinden oldukça farkl› metot, ilke ve düflünceler ile yap›lm›fl araflt›rmalar mevcuttur ve hatta birbirinden farkl› tarihi co¤rafya dersleri
verilmektedir.
Yukar›da da görüldü¤ü üzere, ülkemiz tarihi co¤rafyas› ile ilgili ilk eserlerin
XIX. yüzy›ldan itibaren yabanc›lar taraf›ndan yap›ld›¤› görülmektedir. Ramsay ve
Texier gibi isimlerden sonra, tarihi co¤rafya ismini kullanmamalar›na ra¤men tarihi co¤rafya bak›fl aç›s›n› kullanarak yap›lan ilk çal›flmalar 1930’lu y›llarda H. S. Selen ve B. Darkot gibi co¤rafyac›lara aittir. 1990’l› y›llara do¤ru tarihçi T. Baykara ve
arkas›ndan baflka tarihçiler bu alana yönelirken, yine ayn› dönemlerde co¤rafyac›lar›n da bu alana ilgi gösterdikleri dikkati çekmektedir. Bunlardan Ankara Üniversitesi ö¤retim üyelerinden M. Elibüyük ve O. Gümüflçü’nün çal›flmalar› öncelikle
belirtilmelidir. Özellikle Gümüflçü’nün ilk bask›s› 2006 ve ikinci bask›s› 2010 y›l›n-
87
‹nterdisipliner/disiplinlerar
as›, bilimsel sistematikte
tan›mlanan herhangi bir
bilim dal›n›n s›n›rlar› içine
s›¤may›p; kaynak, yöntem ve
metot aç›s›ndan birden fazla
bilim dal›ndan yararlanan
ara bilim dallar›na denir.
88
Tarihi Co¤rafya
da yap›lan “Tarihi Co¤rafya” isimli kitab› ülkemizde tarihi co¤rafyan›n tan›m›, kavramlar›, metodu ve içeri¤inin ne oldu¤una yönelik yay›nlanan bir metodolojik ve
kaynak eser olma özelli¤i göstermektedir. Bahsedilen eser, Sauer’in “Foreword to
Historical Geography” isimli eserinin ülkemizdeki yans›mas› gibidir. Gerçekten de
Sauer’in bu eseri, nas›l ki baflta Amerika olmak üzere di¤er bat› ülkelerinde ortak
bir tarihi co¤rafya anlay›fl›n›n geliflmesi yönünde önemli bir etki yapt›ysa, Gümüflçü’nün ad› geçen eseri de ülkemizde ortak bir tarihi co¤rafya anlay›fl›n›n geliflmesinde etkili olmufl ve olmaya da devam etmektedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
Sauer’in “Foreword
to Historical Geography” isimli eseri ile O. Gümüflçü’nün “Tarihi Co¤SIRA S‹ZDE
rafya” isimli eseri aras›nda nas›l bir iliflki kurulabilir?
TANIMD Ü fi Ü N E L ‹ M
fiimdiye kadar yay›mlanan yerli ve yabanc› çal›flmalarda tarihi co¤rafya, çok çeflitli flekillerde Stan›mlanm›flt›r.
Bu tan›mlar›n hepsini burada vermeye gerek yoktur
O R U
ama en az›ndan bir fikir sahibi olmak ve bugünkü tarihi co¤rafyay› daha iyi anlamak için, tan›m›n geçmiflten günümüze kadar nas›l bir geliflim sürecinden geçti¤iD‹KKAT
ni görmekte fayda vard›r. Mesela tarihi co¤rafyan›n en önemli isimlerinden Gilbert’in önerdi¤i en az befl farkl› tan›m vard›r ki, bunlardan baz›lar› flöyledir: “TariS‹ZDE bölgesel co¤rafya metotlar› ile tarihi elefltirileri birlefltirmekhi co¤rafya,SIRA
modern
tir”, “tarihi co¤rafyan›n gerçek rolü geçmiflin bölgesel co¤rafyas›n› yeniden inflaa
etmektir” ve bir baflkas› da “tarihi co¤rafyac›n›n görevleri k›saca fludur: arkeoloji ve
AMAÇLARIMIZ
tarihten toplad›¤› genifl çapta bilgiden, eski ve yeni haritalardan, planlar, grafikler
ve günümüz co¤rafya çal›flmalar›ndan hareketle, insan aktivitelerini ve da¤›l›fllar›n› fiziki özelliklere
K ‹ T A Pba¤l› olarak adilce yeniden kurarak ‘periyot resimleri’ni sunmakt›r” (Butlin, 1993: 26).
Özellikle XIX. yüzy›ldan sonra h›zl› bir geliflim sürecine giren bilimsel tasniflerde, bilimler
o kadar küçük parçalara ayr›lm›flt›r ki art›k parçalanamaz hale gelmiflTELEV‹ZYON
lerdir. Bu durumda bilhassa sosyal bilimler birbirleriyle iliflki kurmak zorunda kalarak günümüzün interdisipliner alanlar›n›n do¤mas›na sebep olmufllard›r. Bunlardan birisi de tarih disiplininin anlat›mlar›ndaki mekanlar›, çeflitli çizimlerle göster‹ N T E Rdo¤an
NET
me gere¤inden
tarihi co¤rafyad›r (Black-Butlin, 2001: 1).
Tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda, co¤rafyac› farkl› sosyal disiplinlerden yararlanmak zorunda kalmaktad›r ki, bunlar›n bafl›nda tarih, arkeoloji ve antropoloji gelir.
‹nterdisipliner karakterdeki tarihi co¤rafyay› oluflturan büyük ortak önce co¤rafya
ve ondan sonra da tarih olmas›na ra¤men, tarihi co¤rafya geçmiflle ilgili di¤er disiplinlerden de faydalanmaktad›r. Tarihi co¤rafya araflt›rmas› yap›l›rken belirli bir
geçmifl döneme, bir mekana, çeflitli kaynaklara ve araflt›rma metotlar›na ihtiyaç duyulmaktad›r. Bu yüzden tarihi co¤rafya, her ne kadar co¤rafyan›n içinde kalsa da,
özellikle son y›llarda bilim dallar› aras›ndaki ortak araflt›rma imkanlar›n›n artmas›
ve yayg›nlaflmas› e¤ilimine uygun olarak asl›nda interdisipliner bir araflt›rma sahas› olma özelli¤ini kuvvetlendirmektedir. Kald› ki, bahsedilen baflka bilimlerden
faydalanma konusu sadece tarihi co¤rafya için de¤il, interdisipliner karakterli di¤er bütün bilim dallar› için de geçerlidir. Mesela, çok büyük k›sm› ülkemizde bulunan bir tarihi belge dizisi, bu nitelikte yeni bir disiplinin ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r. Özellikle son y›llarda yerli ve yabanc› olmak kofluluyla çeflitli bilim dallar›na mensup birçok bilim adam›n›n tek bir kaynak üzerinde, yani Osmanl› tahrir
defterleri üzerinde çal›flmalar›, “defteroloji” ad› verilen interdisipliner bir bilim dal›n›n do¤mas›na yol açm›flt›r. Dolay›s›yla tarih araflt›rmalar› ve geçmiflle ilgilenen
N N
herkes için önemli katk›lar yapabilecek karakterde olan tarihi co¤rafya, asl›nda interdisipliner karakteri ile ayn› zamanda defteroloji içine de girmek durumundad›r
(Gümüflçü, 2010: 151).
Tarihi co¤rafyan›n de¤iflik disiplinlerle etkileflim içinde olmas› kendi kimli¤ini
oluflturmas› konusunda önemli tart›flmalara neden olmufl ama bu, onun kendi kimli¤ini oluflturmas›na engel olamam›flt›r. Nitekim sorun “yeniden yap›lanma” döneminde tarihi co¤rafyac›lar taraf›ndan uzun süre tart›fl›larak co¤rafyan›n içinde oldu¤u kanaatine var›lm›flt›r. 1975 y›l›nda yay›na bafllayan “Journal of Historical Geography” dergisiyle de bu anlay›fl co¤rafi ilke ve yöntemler çerçevesinde kurumsallaflt›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Buna göre interdisipliner bir alan olmas› sebebiyle farkl›
disipline mensup kifliler de tarihi co¤rafya alan›nda çal›flabilir, ancak temelde bu
çal›flmalar›n co¤rafya ilke ve yöntemlerine göre yap›lmas› gerekmektedir.
Tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda durum, tarih disiplininin araflt›rmalar›n› yaparken kulland›¤› “ne zaman” sorusu ile asl›nda bir co¤rafyac›n›n sormas› gereken
“nerede” ve “neden orada” sorular›n›n birlikte sorulmas› gibidir. Bu, insanlar›n
bir olaya karfl› merakla ne zaman sorusunu sorduktan sonra gayri ihtiyari bir flekilde arkas›ndan nerede sorusunu yöneltivermesi gibidir. Günlük hayatta da ço¤u
zaman bir olay ifade edilirken, olay›n cereyan etti¤i yer ile birlikte ifade edilme
zorunlulu¤u kendili¤inden hissedilmektedir. Bir yerdeki insan gruplar›n›n faaliyetleri çeflitli biçimlerde orada iz b›rak›rken, burada tarih kendili¤inden oluflmufl,
bu olaylar›n üzerinde ise co¤rafya flartlar› etkili olmufltur. Baflka bir ifade ile co¤rafya flartlar› tarihin ak›fl›n› etkilemifltir. ‹flte bu yak›nl›ktand›r ki, tarihi co¤rafya tan›mlan›rken sürekli tarihle kar›flt›r›lmakta, hatta tarihi co¤rafyan›n tarih içinde yer
almas› gerekti¤i bile ifade edilmektedir (Gümüflçü, 2010: 164). Halbuki, co¤rafya
ile tarih disiplini arakesitinde yer alan co¤rafya(n›n) tarihi, co¤rafya biliminin ne
zaman ve nas›l ortaya ç›kt›¤›ndan bafllayarak günümüze kadar olan geliflimini,
co¤rafyac›lar› ve eserlerini niçinleri ile birlikte ele al›p inceleyen disiplindir. Dolay›s›yla co¤rafyadan çok tarih disiplini içerisinde yer almakta ve onun ilke ve
yöntemlerini takip etmektedir.
Tarih disiplini, dönemleri ve dönemler içindeki sosyal, ekonomik ve di¤er
olaylar› araflt›r›rken, co¤rafya mekanla ilgilenmektedir. Bu durumda co¤rafyan›n
anlafl›lmas› için mekan›n iyi bilinmesi zorunlulu¤u do¤maktad›r. Mekan› do¤al ortamdan ay›ran özellikler nelerdir? Her ortam bir mekan m›d›r? Bu konu çok karmafl›k ve tart›flmaya aç›kt›r. Nitekim çeflitli uzmanl›k alanlar›n›n ve çeflitli mesleklerin
mekan› tan›mlar› farkl›l›k göstermektedir. Do¤al ortam Dünya karalar›n› niteleyip
çok öncelerden beri mevcut iken, mekan; insan ortaya ç›kt›ktan sonra oluflmaya
bafllam›flt›r. Mekan kendi bafl›na bir nesne olmay›p nesnelerin organizasyonuyla
oluflmufltur; öyleyse mekan› ifade edecek somut unsurlar bulunmal›d›r. Nitekim
baz› sosyologlar aç›kça mekan›n görünebilirli¤inden, insan taraf›ndan üretildi¤inden ve belli bir tarihi derinli¤inin oldu¤undan bahsetmektedirler. Hatta bunlara
göre mekan›n görülüyor olabilmesi onun muhteflemli¤inin önüne geçmifltir (Lefebvre, 1991: 75-83). ‹flte modern co¤rafya, bu çerçevede insan-ortam etkileflimi
sonucu ortaya ç›kan mekan› ve üzerindeki insan›n faaliyetlerini kendi ilke ve yöntemleri ile araflt›ran bir disiplindir.
Tarihi co¤rafyan›n tan›m›n› yapabilmek için tarih, co¤rafya ve co¤rafya tarihi
gibi konular›n iyi anlafl›lmas› gerekir. Asl›na bak›l›rsa bu disiplinleri birbirinden kesin çizgilerle ay›rmak neredeyse imkans›zd›r. Bir de tarih ile co¤rafyan›n eskiden
beri birlikte an›lmas› ve aralar›nda ortak yön ve çal›flmalar›n fazlal›¤› dikkate al›n›rsa, ortada karmafl›k bir manzaran›n varl›¤› dikkati çeker. Gerçekten de ilgili flekil-
89
90
Tarihi Co¤rafya
de de görüldü¤ü üzere (fiekil: 4.1), tarih ile co¤rafya disiplinlerinin ele ald›¤› araflt›rma problemlerinin arakesitleri dört farkl› bak›fl aç›s›n› ortaya ç›karm›flt›r.
fiekil 4.1
Tarih, co¤rafya ve
onlar›n araflt›rma
konular›
aras›ndaki iliflki.
Kaynak: Baker,
2003: 3.
CO⁄RAFYA
Co¤rafyan›n Tarihin
Tarihi Co¤rafyas›
Tarihi
Co¤rafya
TAR‹H
Co¤rafi
Tarih
PROBLEM
Baker, “Geography and History Bridging and Divide” isimli eserinde tarihi
co¤rafya ve co¤rafi tarihi, co¤rafya, tarih ve bunlar›n ele ald›¤› araflt›rma problemi aras›ndaki kesiflimin/arakesitin ortas›ndaki iki merkez noktas› olarak görmektedir. Bu kesiflimde Baker, “problem”i ortak payda olarak alm›flt›r. Burada problemden kastedilen nesne, düflünce, olay, yer, mekan›n tarih ve co¤rafya taraf›ndan araflt›r›lmaya de¤er yönüdür. Bilimsel bir araflt›rma, var olan, üzerinde çal›fl›lmaya de¤en ve giderildi¤inde insanlar›n fayda görece¤i bir probleme çözüm
bulmak için çal›fl›r. Bahsedilen problemin tarihi ve co¤rafi yönünün kesiflmesinde ise o problemin tarihi co¤rafyas› ve co¤rafi tarih ortaya ç›kmaktad›r. Baker
bunu baz› örneklerle somutlaflt›rmaya çal›flm›fl olup bunlardan birisi fleker pancar› örne¤idir. fieker pancar›n›n bir tarihi boyutu vard›r; tarihsel süreçteki geliflimini bir problem olarak al›r, inceler ve anlat›r. Bir de co¤rafi boyutu vard›r ki,
yetiflme koflullar›n›, rekoltesini, ekonomik de¤erini vb. co¤rafi problem olarak
inceler, araflt›r›r ve sentezleri çözüm önerisi olarak ortaya koyar. fieker pancar›n›n tarihi süreçteki co¤rafi sorunlar›n› ise tarihi co¤rafya araflt›rmaktad›r. K›saca
söylenirse, tarihi co¤rafyada; co¤rafyan›n içindeki tarihi boyut, co¤rafi tarihte ise
tarihin içindeki co¤rafi boyut anlafl›lmaktad›r. Co¤rafya ve tarih Dünya’ya farkl›
aç›lardan bakar, fakat bahsedilen bak›fl aç›s› farkl›l›¤› birisinin ilgi gösterdi¤i bir
konuya di¤erinin uzak durmas›n› gerektirmemektedir. Tarihçiler geçmifl zaman
üzerine yo¤unlafl›rken, co¤rafyac›lar mekan üzerine yo¤unlafl›rlar. Tarihi co¤rafya bize geçmiflte, insan›n içinde oldu¤u mekan›n nas›l oldu¤unu ifade ederken,
tarihçiler ise dönemler aras›ndaki farkl›l›¤›n nas›l üretildi¤ini aç›klar. Baker, tarih
ve co¤rafyan›n iki farkl› hedefinden söz ederken, bu hedeflere giden farkl› yol-
lar›n varl›¤›ndan bahsetmektedir. Buraya kadar verilenler özetlenirse flunlar söylenebilir: fiekilde görüldü¤ü gibi tarihin hedeflerine giden iki farkl› yol co¤rafyan›n s›n›rlar›n›n üzerinden geçer ki, böylece co¤rafi tarih ve tarihin co¤rafyas› do¤ar. Konuya di¤er aç›dan bak›ld›¤›nda ise, co¤rafyan›n hedeflerine giden iki
farkl› yol, tarihin s›n›rlar›n›n içinden geçer ki, bu durumda da tarihi co¤rafya ve
co¤rafyan›n tarihi disiplinleri oluflmaktad›r. Bu çizimde arakesitte bulunan ve tarihi co¤rafya ile ba¤lant›l› bir baflka disiplin co¤rafi tarihtir. Tarihi co¤rafya ve
co¤rafi tarih benzer kaynak ve metotlar kullanmakta fakat geçmifle farkl› aç›lardan bakmaktad›rlar. Co¤rafyan›n tarihi boyutu tarihi co¤rafyay› olufltururken, tarihin co¤rafi boyutu ise co¤rafi tarihi oluflturmaktad›r. Co¤rafya ve tarihin Dünya’ya bak›fl aç›s› farkl› olmas›na ra¤men birbirlerini tamamen d›fllamazken, geçmifli ele al›fl biçimi olarak de¤iflik co¤rafyac›lar aras›nda farkl›l›klar görülebilmektedir (Baker, 2003: 2-4).
Tarihi co¤rafyaya yak›n ve ilgili di¤er bir disiplin ise “çevresel tarih”tir. Çevresel tarih ile tarihi co¤rafya aras›ndaki temel fark, çevresel tarihin kapitalist ekonomiyle birlikte do¤al kaynaklar›n tüketilmesi üzerinde durmas›d›r. ‹lgilendi¤i
dönem ise daha çok sanayi devriminden sonraki geliflmeler, yani yak›n dönemdir. Bu dönemin özelli¤i do¤an›n, insan›n ekonomik faaliyetleri u¤runa afl›r› derecede kullan›lmas› ve do¤al peyzaj›n zarar görmesidir. Tarihi co¤rafyay› sanayi
devrimiyle s›n›rland›rmak söz konusu olamaz, bilakis onu Neolitik’e kadar götürmek mümkündür. Çevresel tarih XIX. yüzy›l sonlar›nda Amerika’da ortaya ç›km›fl
ve tarihin içinde yer alm›flt›r, oysa tarihi co¤rafya, co¤rafya disiplini içinde yer
al›r. Çevresel tarih anlay›fl›nda çevreden kast edilen bakir do¤a ve onun de¤iflimi iken, tarihi co¤rafyac›lar›n çevreden kast ettikleri mekan ve onda meydana
gelen de¤iflmelerdir.
Buraya kadar verilen bilgilerden sonra, tarihi co¤rafyan›n tan›m› için farkl› tarihlere ait de¤iflik eserlere ve XX. yüzy›l bafllar›ndan itibaren bu konu ile ilgili tart›flmalara bakmak faydal› olacakt›r. Öncelikle ça¤dafl sözlüklerde tarihi co¤rafyan›n, oldukça farkl› ve hatta bazen co¤rafya tarihi ile kar›flt›r›larak yanl›fl bir flekilde
tan›mland›¤›n› belirtmekte fayda vard›r. Mesela, meflhur Longman sözlükte, tarihi
co¤rafya, “geçmiflin gerçek, alg›lanan veya teorik fiziki veya befleri co¤rafyas›d›r”
(Audrey, 1992: 279) fleklinde ve do¤ru olarak tan›mlan›rken, TDK Türkçe Sözlük’te
“co¤rafyan›n tarihi yönünü ve geliflmesini ele alan ve inceleyen co¤rafya kolu”
fleklinde aç›klanarak tamamen co¤rafya tarihi ile kar›flt›r›lm›flt›r.
Modern tarihi co¤rafyan›n bir disiplin haline gelmesinde ve dolay›s›yla tarihi
co¤rafyan›n tan›mlanmas›nda I. ve II. Dünya savafllar› aras› dönemde, yani 1920 ve
1930’lu y›llarda Amerikan, ‹ngiliz ve Frans›z tarih ve co¤rafyac›lar›n›n çal›flmalar›
oldukça önemlidir. Frans›z tarihçiler Febvre’nin 1922 y›l›nda yay›nlad›¤› “La Terre
et l Evolotion humaine: Introduction Geographique al Historie”, Bloch’un “Les Caracteres Originaux de l Historie Rurale Francise” isimli eserleriyle, Amerikan co¤rafyac› Sauer’in 1925 y›l›nda yay›nlad›¤› “The Morphology of Lanscape”, ‹ngiliz co¤rafyac› Darby’nin 1936 y›l›nda yay›nlad›¤› “An Historical Geography of England
Before A. D. 1800” adl› eserler, bu dönemin çal›flmalar›na verilebilecek en önemli
örneklerdir. Darby, tarihi co¤rafyan›n mekanda de¤iflimi alg›lamak için önemli oldu¤unu vurgulamakta ve bu eserde yerin tarihi co¤rafyac› taraf›ndan tarihi boyutta ele al›nd›¤›n› ifade etmektedir. Kanadal› co¤rafyac› Clark, düflüncelerini “Three
Centuries and the a Hisorical Geography of Settlement and Agriculture in Prince
Edward Island Canada” isimli eserinde aç›klama imkan› bulmufltur. Clark tarihi
co¤rafyay› “Natural History” yani do¤al tarihin bir formu olarak gören gelenekten
91
92
Tarihi Co¤rafya
gelmekte ve tarihi co¤rafyan›n zamanla meydana gelen co¤rafi de¤iflimler için
önemli oldu¤unu ifade etmektedir.
Tarihi co¤rafya tart›flmalar›n›n iki dünya savafllar› aras› dönemde etkili oldu¤u
yer Amerika ve Fransa’da yay›na bafllayan ‘Annal’ yani ‘dergi/y›ll›k’lard›r. Frans›z
tarihçiler Bloch ve Febvre öncülü¤ünde 1929 y›l›nda kurulan “Annales de Historie Econemuqie et Sociale” isimli dergide tarih ve di¤er disiplinler aras›nda tart›flmalar yap›lmaktayd›. Bu y›llardaki yeni tarih anlay›fl›n›n Fransada’ki temsilcileri olarak kabul edilen Febvre ve Bloch’a daha sonra ünlü tarihçi Fernand Braudel de kat›lm›flt›r. Braudel’in “II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyas›” isimli eseri Frans›z tarihi co¤rafyas›n›n en önemli eserleri aras›na girmeyi baflarm›flt›r. Co¤rafyac›; Darby, Sauer, Clark, tarihçi; Bloch, Febvre isimleri kendileri ve yetifltirdikleri ö¤rencilerin çal›flmalar›yla tarihi co¤rafyay› gelece¤e tafl›yarak onun modern
bir disiplin haline gelmesine imkan sa¤lam›fllard›r (Baker-Gregory, 1984: 1-9). Tarihi co¤rafya, fikir savafllar›na sahne olan bu dergiler vas›tas›yla bir disiplin haline
gelmifl, yine bu sayede tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda 1920’lerde bafllayan “Yeniden yap›lanma” dönemi 1950’li y›llardan itibaren yerini “Modern döneme” b›rakm›flt›r (Meining, 1989: 80).
Amerika’da Berkeley Okulu’nun öncülü¤ünde devam eden ve Sauer’in ön saflarda oldu¤u tart›flmalar, ayn› dönemlerde ‹ngiltere’de Oxford Üniversitesi’ndeki
co¤rafyac›lar taraf›ndan da yap›lm›flt›r. Oxford Üniversitesi akademisyenlerinden
Mackinder ve Herbertston’un konuya iliflkin bölgeselci yaklafl›mlar› mevcut olup
bu görüflleri daha sonra Gilbert’in de devam ettirdi¤i görülür. 1932 y›l›nda tarihi
co¤rafya nedir? sorusunu tart›flan “Londra Tarih ve Co¤rafya Toplulu¤u” kat›l›mc›lar›ndan olan Gilbert, bu toplant›da daha sonra yay›nlayaca¤› eserinin özetini sunmufltur. Ona göre tarihi co¤rafya “geçmifl zamanda bir bölgenin co¤rafyas›n›n
analiz edilmesidir”. Bu görüfl toplant›ya kat›lan di¤er baz› araflt›rmac›lar taraf›ndan
da kabul görmüfltür. Gilbert flehirlerin kurulmas›nda ve geliflmesinde co¤rafi unsurlar›n öneminden bahsederek, tarihi co¤rafya ile geçmiflin bölgesel co¤rafyas›n›n
kurulabilece¤ini söylemektedir. Metot aç›s›ndan ise tarih ve co¤rafya disiplinlerinin metotlar›n›n kullan›lmas› gerekti¤i ifade eder. “The Exploration of Western
America 1800-1850” isimli eserinde Gilbert tarihi co¤rafyada kendi bölgesel metotlar›n› uygulama imkan› bulmufltur. ‹ngiliz co¤rafyac› Darby ise tarihi co¤rafyan›n tan›m› ile ilgili görüfllerini flu dört bafll›k alt›nda toplam›fl ve özellikle Frans›z
tarihi co¤rafyac›lar› taraf›ndan bu görüflleri kabul görmüfltür. Bunlar: “Tarihin arkas›ndaki co¤rafya”, “Geçmiflin co¤rafyas›”, “Co¤rafi de¤iflim”, “Bu günün içindeki geçmifl”tir (Baker-Gregory, 1984: 16).
Darby’nin “mekansal de¤iflim” hakk›ndaki görüflleri 1950’li y›llar›n bafllar›nda
etkili olmufltur. 1954’te Mitchell’in “Historical Geography” isimli ve birçok bask›s›
yap›lan eserinde, Britanya’n›n tarih öncesinden XX. yüzy›l bafllar›na kadar yerleflmelerin geçirdi¤i “de¤iflim” temas› ön planda olup co¤rafi de¤iflim ifllenmifltir.
Darby’nin tarihi co¤rafyan›n konusuna yönelik bu yaklafl›m› yak›n geçmifl ve günümüzün di¤er tarihi co¤rafyac›lar› taraf›ndan da uygulanmaya çal›fl›lm›flt›r. Bu anlay›fl›n en baflar›l› örneklerinden birisi ise Butlin’in 1993 y›l›nda yay›nlad›¤› “Historical Geography: Through the Gates of Space and Time” adl› eseridir. Daha önce
bafllayan de¤iflim konusuna önem verme gelene¤i bu eserle günümüz tarihi co¤rafyas›n›n temel özelli¤i haline gelmifltir (Baker, 2003: 12-13).
Baker’in editörlü¤ünde haz›rlanan “Period and Place” ad› alt›nda yay›nlanan
eserdeki “Historical Geography and Collingwoods Theory of Historical Knowing”
isimli çal›flmada tarihi co¤rafya ile tarih aras›nda önemli bir mant›ksal fark olmad›-
¤› vurgulanmaktad›r. Her ikisinin de geçmiflle ilgilendi¤ini, farkl› olan›n ise tarihçilerin geçmiflteki sosyal ve politik sorunlarla ilgilenirken co¤rafyac›lar›n insan yerleflmesi ve arazi kullan›m› ile ilgileniyor olmas›ndan kaynaklad›¤› ifade edilmektedir. Ayr›ca tarihi co¤rafyada, tarihi terimi ile ifade edilmek istenen geçmifl olup bu
terimi kullanmak için co¤rafyac›lar›n tarihçi olmas›na gerek olmad›¤› vurgulanm›flt›r (Guelke, 1982: 192). Guelke’nin bu görüfllerinin on sekiz y›l sonra yay›nlad›¤›
“The Relations Between Geography and History Reconsidered” isimli esrinde de¤iflti¤i görülmektedir. Burada tarihi co¤rafyan›n sadece geçmiflle ilgilenmeyip insanlar›n yaflad›¤› flu anki yeryüzü ile de ilgilenmesi gerekti¤i ifade edilmifltir. Tarihi
co¤rafyac›lar›n insan›n yaflam alan› olan mekan ve etkileflimde oldu¤u sosyal, ekonomik, teknik ve estetik sistem unsurlar›yla ilgilenmesi için bir zaman periyodu ve
mekana ihtiyaç duyduklar›n› da belirtmifltir (Guelke, 1997: 229).
Do¤al tarih anlay›fl›n›n temsilcilerinden olan Sauer, tarihi co¤rafyada “zaman”›
co¤rafyan›n dördüncü boyutu olarak görmektedir (Guelke, 1997: 217-223). Bu anlay›fla göre de¤ifliklikleri tespit edebilmek için geçmiflin yeniden kurulmas› temel
flartt›r. Çünkü var olmayan/bilinmeyen bir fleyin de¤iflikli¤inin tespiti de mümkün
de¤ildir. Böylece savafllar aras› dönem de denilen 1930’lu y›llarda “geçmiflin yeniden kurulmas›”na, “de¤iflen görünüm” de eklenmifltir (Pacione, 1987: 52). Tarihi
co¤rafya geçmiflin co¤rafyas› oldu¤una göre, geçmiflteki mekan›n› olufltururken,
mekan›n en önemli unsuru olan insan, insan›n içinde yaflad›¤› toplum ve bu toplumun sosyal organizasyonlar›n›n iyi anlafl›lmas› gerekmektedir. Bunlar yap›lmad›¤› takdirde mekan› anlamakta yetersiz kal›n›r. Belli bir zaman periyodunda bir mekandaki toplumun sosyal ve kültürel politikas› ile ekonomik organizasyonlar› bize
mekana yönelik çok fley anlatacakt›r. Bunlar›n için de özellikle “sosyal s›n›f”lar›n,
mekan›n anlafl›lmas›nda ayr› bir önemi vard›r (Billinge, 1982: 19-33).
Naylor tarihi co¤rafyay› “mikro tarih” anlay›fl›na yak›nl›¤›yla de¤erlendirmektedir. Sebebi ise alansal de¤iflimin üyeleri olan insan, yer, do¤a, obje ve siyasi kurumlard›r. Bunun için de tarihi co¤rafya birçok disipline yak›nl›k göstermektedir.
Bunlardan birisi de tarihi arkeolojidir ve arkeolojinin araflt›rma konusu da insana
ait nesneler oldu¤u için tarihi co¤rafyan›n s›n›rlar›n› ay›rt etmenin zorluklar›n› belirtmektedir (Naylor; 2008: 266). Modern tarihi co¤rafyac›lardan Holdsworth tarihi
co¤rafyay› bir sahadaki ahtapota benzeterek, onu “kuflaklar›n de¤iflimi ve geçmifli
hayal etmenin yollar›” olarak tan›mlamaktad›r. Bu ahtapot sahada genifl bir alana
yay›lm›flt›r ve kollar›n›n sanayileflmeden, kolonicili¤e kadar de¤iflik konulara uzand›¤›n›, baflta tarih olmak üzere çeflitli kaynaklardan beslendi¤ini bunlar›n ise onun
tan›m›n› zorlaflt›rd›¤›n› ifade etmektedir. Tarihi co¤rafyada geçmiflin yeniden inflaas›/kurulmas› için Almanlar›n bafllatm›fl oldu¤u deneysel gelenek günümüzde de
devam ettirilmektedir. Geçmifl yeniden oluflturulurken mekan›n; zaman içinde yatay (horizontal) ve dikey (vertical) olarak araflt›r›lmas› gerekmektedir. Bu demek
oluyor ki, tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda bir mekan belli bir zamanda derinlemesine yeniden kurulmaya çal›fl›l›r ve belli periyotlar aras›nda bu mekandaki de¤iflim
tespit edilir (Holdsworth, 2004: 528-535).
Modern dönemlere gelerek son y›llarda haz›rlanan farkl› co¤rafya sözlü¤ü ve
ansiklopedilerine bak›ld›¤›nda tarihi co¤rafya ile ilgili tan›mlamalar›n birbirine yak›n oldu¤u hemen dikkati çekmektedir. Monkhouse taraf›ndan Amerika’da haz›rlanan “A Dictionary of Geography” isimli sözlükte, tarihi co¤rafyan›n tarih ve co¤rafyan›n s›n›rlar›nda bulundu¤unu, geçmifl mekan›n oluflturulmas› ya da zaman
içinde ard arda gelen geçifl serilerinin tespit edilmesi ya da “retrospective” yani geriye dönüp bakma yöntemi ile zaman içinde meydana gelen de¤iflikliklerin s›ras›y-
93
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
94
Tarihi Co¤rafya
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
la tespiti oldu¤u
edilmektedir (Monkhouse, 2009: 176). Gosh editörlü¤ünde
S O R ifade
U
Hindistan’da bas›lan “Academic Dictionary of Geography” isimli çal›flmada ise tarihi co¤rafya, geçmiflin co¤rafyas›n›n yeniden kurularak zaman içinde ard arda geD‹KKAT
len de¤iflikliklerin
tespit edilmesi olarak aç›klanm›flt›r (Gosh, 2005: 156).
Dünya’da co¤rafya sahas›nda sayg›n bir yeri bulunan ve hatta Dünya co¤rafyaSIRA S‹ZDE
s›na yön veren
“The Association of American Geographers”, (AAG)’in web sayfas›nda tarihi co¤rafya flu flekilde tan›mlanm›flt›r: “Tarihi co¤rafyac›lar, geçmifl zamanlar›n co¤rafyas›n› yeniden inflaa etmekle/oluflturmakla ilgilenirler. Bunu yaAMAÇLARIMIZ
parken, günümüz co¤rafyas›n› anlamak için tarihçiler ve arflivcilere katk›da bulunarak onlar›n yöntem ve tekniklerine çok yak›n çal›fl›rlar”. ‹nternet ortam›nda yay›n yapan Britannica Academic Edition’da tarihi co¤rafya, “geçmiflte belirli bir zaK ‹ T A P
man veya periyotta bir yerin ya da bölgenin co¤rafi araflt›rmas›; ya da bir yer veya
bölgede zaman›n bir periyodu boyunca meydana gelen co¤rafi de¤iflimini araflt›rmak” ifadeleriyle aç›klanm›flt›r. Yine internet ortam›ndaki The Canadian EncycloTELEV‹ZYON
pedia isimli baflka bir eserde tarihi co¤rafya, “hem geçmiflteki co¤rafya hem de zaman içindeki co¤rafi patern de¤iflimlerinin araflt›r›lmas›” olarak tan›mlanm›flt›r.
N N
Tarihi co¤rafyan›n
konusunda http://www.aag.org/Careers/Cultural_Human_Geog‹ N T E R N Etan›m›
T
raphy.html adresine baflvurabilirsiniz.
Mayhew taraf›ndan haz›rlanan Oxford Co¤rafya Sözlü¤ü’ne göre ise tarihi co¤rafya, “co¤rafi aç›dan geçmifle bak›lmas›” olarak tan›mlanm›flt›r. Warf’›n editörlü¤ünde haz›rlanan “Human Geography” isimli ansiklopedide tarihi co¤rafya, insan
co¤rafyas› yani befleri co¤rafyan›n bir alt dal› olarak gösterilerek, tarih ve co¤rafyan›n s›n›rlar›nda yer ald›¤› için, yöntem ve metot olarak ikisinden de yararland›¤›n›, amac›n›n ise “geçmiflin co¤rafyas›n› anlamak” oldu¤u ifade edilmifltir (Warf,
2006: 210-216).
Modern dönemde 1970’li y›llardan itibaren tarihi co¤rafya giderek kurumsallaflm›fl ve uluslar aras› bir kimlik kazanarak ortak bir metot benimsenmesi süreci h›zlanm›flt›r. Bahsi geçen ba¤lamda bu y›llardaki “Tarihi Co¤rafya Gazetesi”, Amerikal›lar›n “Historical Geography”, Almanlar›n “Historische Geographie”, Çeklerin
“Historicka Geografie”, Japonlar›n “Historical Geography”nin önemli hizmetleri olmufltur. Modern dönemin en önemli temsilcisi, hiç flüphesiz 1975 y›l›nda kurulan
Journal of Historical Geography dergisi olmufltur. Bu dergi y›lda dört say› ç›karmakta ve Dünya’n›n de¤iflik yerlerinden tarihi co¤rafyac›lar›n yaz›lar›n› bir araya
getirmektedir. Bu durum modern tarihi co¤rafyada konu ve metot bak›m›ndan
uluslararas› bir uzlaflma sa¤lanmas›na imkan sa¤lam›flt›r ki, bu dergide tarihi co¤rafya; “geçmiflin yeniden kurularak, zaman içinde mekanda meydana gelen de¤iflikliklerin tespit edilmesi” olarak tan›mlanm›flt›r.
Bütün bunlardan anlafl›ld›¤› gibi yurt d›fl›ndaki çal›flmalarda bafllang›çta tarihi
SIRA
S‹ZDE
co¤rafya için
var
olan farkl› düflünceler ve tan›mlar zamanla kitap, makale, co¤rafya sözlükleri ve ansiklopedilerinde ortak bir anlay›fla do¤ru evrilmifltir. Ayr›nt›da
baz› küçükD Üfarklar
olsa da, ana hatlardaki ortak tan›mlamalar, günümüz modern tafi Ü N E L ‹ M
rihi co¤rafya anlay›fl›n›n ortak yans›malar›n›n ifadeleri olarak kabul edilmektedir.
Ülkemizde ise durum yurtd›fl›ndaki gibi olmay›p de¤iflik sözlükler ve çal›flmalarda
S O R U
farkl› tan›mlamalar›n
oldu¤u dikkati çekmektedir.
Ülkemizde tarihi
tan›m›nda karfl›lafl›lan en büyük sorunlardan biri, tarihi co¤rafD ‹ K Kco¤rafya
AT
ya ve co¤rafya tarihinin birbirine kar›flt›r›lmas›ndan kaynaklanmaktad›r.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
95
Journal of Historical Geography dergisinin modern dönem tarihi co¤rafyas›n›n
SIRA S‹ZDE geliflmesindeki önemini aç›klay›n›z.
SIRA S‹ZDE
KAPSAM
2
Tarihi co¤rafyan›n da di¤er bütün bilimlerde oldu¤u gibi, bir kapsam› ve nerede
S O R Uana hatlar›yla
bitti¤inin bilinmesi gerekli olan s›n›rlar› vard›r. Kapsam yani içerik,
baflta mekan olmak üzere geçmifl zaman, konu, de¤iflim ve metot olmak üzere befl
bafll›k alt›nda toplanabilir. Yap›lan araflt›rmada bahsedilen befl hususun ad› iyi koD‹KKAT
nulmal› kapsam› ve s›n›rlar› tart›flmaya kapal› olacak flekilde netlefltirilmelidir. Konu, de¤iflim ve metot ilerleyen sayfalarda ele al›naca¤› için burada ilk ikisi, yani
SIRA S‹ZDE
mekan ve geçmifl üzerinde durulacakt›r.
Yukar›da da belirtildi¤i gibi tarihi co¤rafya kaynak ve yöntem olarak de¤iflik disiplinlerden yararlanmakla birlikte, co¤rafyan›n içerisinde olmas› dolay›s›yla teAMAÇLARIMIZ
melde onun ilke ve yöntemlerini benimsemifltir. Tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda tarih disiplininden kaynak aç›s›ndan yararlan›lmaktad›r, ama her fleyden önemlisi
üzerinde çal›flt›¤› sorunun co¤rafi bir sorun olmas› gereklidir. KBu
co¤raf‹ TdaA tarihi
P
yan›n disiplinler içerisindeki konumunu belirlemekte ve onu co¤rafyan›n kapsam›na sokmaktad›r. Tarih ve co¤rafyan›n kulland›¤› materyaller birbirine benzese de
Dünya’ya bak›fl aç›lar› birbirinden farkl›l›k arz eder. Tarihi co¤rafya
T E L E V ‹ Z Yile
O Nyap›lmaya
çal›fl›lan, co¤rafi bir soruna tarihi perspektiften bakmakt›r (Baker, 2003: 36). Tarihi
co¤rafya tarih ve co¤rafyan›n arakesitinde olmas›ndan dolay› ad› geçen disiplinlerden daha genifl bir kapsama sahiptir. Bu durum tarihi co¤rafyac›ya baz› dezavan‹ N T E Roldu¤u
NET
tajlarla beraber avantajlar da sa¤lar. Dezavantajlar›, interdisipliner
için konunun s›n›rland›r›lmas›n›n daha zor olmas›; avantajlar› ise farkl› disiplinlerden faydalanarak metot ve kaynak s›k›nt›s› çekmeden, titiz bir çal›flma ile ortaya de¤erli
bir eser ç›karabilmesinin mümkün olmas›d›r.
Tarihi co¤rafya, geçmiflin co¤rafyas›d›r ve geçmiflte herhangi bir periyottaki artan veya azalan insan faaliyetlerini, tarihi uyum içinde basitçe inceleyen/dile getiren co¤rafi bir çal›flmad›r. Konunun tarihi veya tarih öncesi dönemde olmas› o kadar önemli de¤ildir, önemli olan/vurgulanan araflt›rman›n co¤rafi ilke ve metotlar
ile yap›lmas›d›r. Baflka bir ifade ile söylenirse, üzerinde durulan nokta, co¤rafi çal›flmalardaki “mekan/yer”dir. Bu yüzden tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda dikkate
al›nmas› gereken baz› noktalar vard›r: Bunlardan ilki ve belki de en önemlisi, co¤rafyan›n herhangi di¤er çal›flmalar›nda oldu¤undan daha büyük bir dikkatle co¤rafi gerçeklerin kurulmas›d›r. Bunun için öncelikle tart›fl›lan konular›n ve problemlerin yerinin dönemindeki gerçek da¤›l›fl›n›n belirlenmesi gereklidir. ‹kinci olarak,
tarihi co¤rafyac› iyi bir fiziki ve bio-co¤rafyac› olmal›d›r. Ayr›ca, do¤an›n güçleri
durumundaki büyük ölçekli co¤rafi de¤iflimleri irdelemelidir. Bunlar, jeolojik devirlerde gerçekleflen co¤rafi devrimler: da¤lar›n afl›nmas›, karalar›n deniz olmas›,
derin okyanus diplerinin adalar ve da¤ zincirlerinin yerine geçmesi gibi olaylard›r
(Mitchell, 1975: 12-13).
Do¤al ortam, insan gücü taraf›ndan flekillenerek ve ifllenerek mekan haline gelebildi¤ine göre, flekil veren güç mekana mührünü b›rakm›fl demektir. Bu mühür
bireysel olmaktan öte toplumsal bir iflarettir. Tarihi co¤rafyac› iflte bu mekana flekil veren gücü hissedebilmeli onu anlayabilmelidir. Bu, o mekan›n çekicili¤ini artt›rabildi¤i gibi geçmiflin co¤rafyas›n› da çekici hale getirmektedir. Dikkat edildi¤inde mekan araflt›rmac›ya çok fley anlatacakt›r, bunun için de tarihi co¤rafyac› mekan›n anlatt›klar›n› anlayabilecek donan›ma sahip olmal›d›r. Örnek olarak, bir me-
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
96
Tarihi Co¤rafya
kan incelenirken de¤iflik kültürlere ait kal›nt›lar birlikte var olabilmektedir. Araflt›rmac› üst üste ya da birlikte var olan bu kal›nt›lar› kronolojik ve kültürel olarak tasnif edebilmelidir. Bunu yaparken baflta tarih olmak üzere, arkeoloji ve antropolojiden yard›m almal›d›r. Ayr›ca tarihi co¤rafyac› e¤er yeterli kayna¤a ulaflamam›flsa
analizleri eksik kal›r ki, bu eksiklik onun sa¤l›kl› sentez yapmas›n›n önünde büyük
bir engeldir. Analizler yeterli oldu¤unda bunlar› senteze dönüfltürmek de oldukça
önemlidir.
Yap›lan araflt›rman›n tarihi co¤rafya olabilmesi için seçilen bir mekan üzerinde
geçmiflin ele al›nmas›, yani geçmiflin inflaa edilmesi gereklidir. Geçmiflin yeniden
kurulabilmesi için o dönemden kalan yaz›l› dokümanlar›n titiz bir tahlile tutulmas› gerekmektedir. Bunun için de tarihi co¤rafyac› araflt›rma yapaca¤› dokümanlar›
okuyabilmelidir. Kiflini okuyamad›¤› belgelere hakim olmas› mümkün de¤ildir,
bahsi geçen yetene¤i, onun bu çetin mücadelede en büyük yard›mc›s› olacakt›r.
Eldeki belgelerle mekana ait bilgileri de k›yaslayabilmelidir. Sahada çal›flmaya bafllad›ktan sonra cevap vermesi gereken sorular fazlalaflacakt›r. Bunlar› cevaplayabilmek için tarihi co¤rafyac›n›n keskin bir gözlem yetene¤ine sahip olmas› gerekir.
Bu gözlemlerle oradaki yaflam mekanlar› ve yollar tespit edilebilir. Araflt›rmac› bugünün arkas›na saklanm›fl olan›, yani geçmifli görebilmelidir. Zira dikkat edildi¤inde geçmiflin derece derece kayboldu¤unun görülmesi mümkündür. Bu da de¤iflimin fark›ndal›¤›n› artt›racakt›r. Bunlar belgelerle k›yaslanabildi¤i ve kuvvetli bir
gözlem yetene¤i ile birleflti¤inde tarihi co¤rafyac›n›n zaman tünelinde takip etti¤i
yolu ayd›nlanacakt›r. Araflt›rmac›n›n çal›flt›¤› sahada geçmifle ait ipuçlar› çok az oldu¤u zaman k›yas zorlafl›r. Tarihi co¤rafyac› mekandaki kültürel unsurlar› tespit
edebilmelidir ki, bunlar eskinin formalar›n› kurmak için gerekecektir. Eski, yeninin
üzerinde bir yük olarak bulunur. Yerleflme kal›nt›lar›/harabeleri bize o yerin eski
yerleflme lokalizasyonu hakk›nda önemli bilgiler verir. Bu ise burada yerleflme kurulmas›n›n sebepleri üzerinde düflünmeye ve bunlara cevaplar bulmaya yönlendirir (Sauer, 1941: 14).
Tarihi co¤rafyac› çal›flt›¤› bölgede araziye ç›kt›¤›nda, bugünde yaflayan geçmifli
görebilmeli, onu di¤erlerinden ay›rt edebilmeli ve geçmiflten gelenin d›fla dönük
s›rlar›n› iyi okuyabilmelidir. Geçmiflin yeniden kurulabilmesi için ona ait kal›nt›lar
oldukça önemlidir. Bunlar›n bafl›nda yaz›l› belgeler gelir ki, bunlar ciddi bir arfliv
çal›flmas› gerektirmektedir. E¤er yaz›l› belge kalmam›flsa o zaman mekandaki kültürel unsurlara baflvurma zorunlulu¤u do¤acakt›r. Bunlar insan izlerini tafl›yan her
türlü kültürel unsurlard›r. Mekan olarak kullan›lm›fl olan yerlerde insano¤lu, mutlaka kendinden bir fleyler b›rakm›flt›r. ‹nsan›n geride b›rakt›¤› materyaller yapay
unsurlar olarak ilk bak›flta göze çarpar ve do¤al olandan farkl›l›k gösterir. Kal›nt›lara yüzeyde rastlanabilece¤i gibi baz› yerlerde de kaz›lar yard›m› ile ulaflmak gerekmektedir. Yerleflme kal›nt›lar›, tak›lar, süs eflyalar›, ibadethaneler, kaleler vb.
yüzeyde bulunan kültürel unsurlardand›r. Bahsedilen yeryüzü ve yeralt› kaynaklar›n›n yan›nda bir de çevrenin, insan mekan› olmufl olan yerlerinde d›flar›ya yans›yan, ‘dolayl› kal›nt›lar’ diyebilece¤imiz iflaretler de bulmak mümkündür. Orta
Anadolu’da halk aras›nda ‘harabe otu/mezarl›k otu’ olarak ta bilinen ve karakteristik bir step bitkisi olan üzerlik otu/Peganum harmala, sadece insan at›¤› bulunan
ve insanlar taraf›ndan kullan›lm›fl yerlerde yetiflmektedir. Bu durum ilk bak›flta alakas›z gibi alg›lansa da, üzerlik otunun fosfat bak›m›ndan zengin yerlerde yetiflti¤i
ve yerleflme alanlar›n›n da fosfatça zengin oldu¤u bilgisinden sonra ilgi kurulabilir. O zaman step bölgeler için “üzerlik otunun bulundu¤u yerlerin çevresinde geçmifle ait mekan kal›nt›lar› bulma olas›l›¤› yüksektir” genellemesini yapmak yanl›fl
olmayacakt›r. Bundan da anlafl›l›yor ki, nas›l yer alt› su seviyesinin yeryüzüne yak›n yerlerinde su bitkilerinin görülme olas›l›¤› art›yorsa, geçmiflte insana mekan olmufl olan yerlerde de do¤rudan olmasa bile, dolayl› olarak bir zamanlar orada insan yaflam› oldu¤una dair iflaretler bulmak mümkündür.
Tarihi co¤rafyan›n tan›m›nda “geçmifl zaman” kavram› bulunmakta ve bu nitelik ça¤dafl co¤rafyadan ayr›lma hususunu meydana getirmektedir. ‹lk bak›flta geçmifl zaman kavram› bir sorunsal gibi durmasa da, derinlemesine düflünüldü¤ünde
geçmifl zaman›n bir bafllang›c› ve sonunun olmas› gerekti¤i düflüncesi gündeme
gelmektedir. Tarih ve ça¤dafl/modern yani, geçmifl ve bugün/flimdiki zaman terimleri s›k s›k kar›flt›r›lan sözcükler olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu konuda tarihin
tan›m› bahsedilen ayr›m›n yap›lmas›nda belirleyici özellik olacakt›r. Tarihin çeflitli
tan›mlar› yap›lm›fl olsa da hepsindeki ortak özellik “geçmifl” ve “insan”da birleflmektedir. Bir olay›n tarihe geçebilmesi için gerçekte etkilerinin önemli olmas› gerekmektedir. ‹nsan gruplar› ve onlar›n meydana getirdi¤i olaylar belli bir süre sonra tarihin konusu olmaktad›r. Bu süre zarf›nda, olay toplum haf›zas›nda flekil kazanarak, bu olay›n sebepleri ve sonuçlar› da daha iyi anlafl›lmaktad›r. Tarihi olay
asl›nda büyük bir tabloya bakmaya benzetilebilir. Bu tabloya yak›ndan bak›ld›¤›nda resmin bütününe hakim olmak oldukça zor olup ancak küçük detaylar› görülebilir. Ayn› tabloya belli bir mesafeden bak›ld›¤›nda ise, resimdeki bütünlü¤ü daha
iyi görmek mümkündür. Tarih ve flimdiki zaman›n aras›ndaki temel fark, tarihe
mal olmufl bir olay›n etkisinin günümüzde art›k olmay›fl›d›r. fiimdiki zamanda ise
olay daha yeni ve neticeleri netleflmedi¤i için onun hakk›nda sa¤l›kl› bir görüfl bildirmek için henüz erkendir. Ama belli bir süre geçtikten sonra insan›n da bir üyesi oldu¤u toplum bu olay› de¤erlendirecek ve tablo netleflecektir (Halkin, 1989: 5).
‹nsano¤lunun Dünya’da ortaya ç›kt›¤› ve de¤iflik sahalara yay›ld›¤› ortamlar
ayn› zamanda yeryüzündeki ilk mekanlard›r. Yaz›, insan›n duygu ve düflüncelerinin sembollerle ifade edilifli oldu¤u için, yaz›n›n kullan›lmad›¤› dönemler, mekandaki insan eseri olan nesneler yard›m› ile ayd›nlat›lmaya çal›fl›lmaktad›r. Bunlar›n bir k›sm›n› eski bar›naklardaki iflaretler oluflturdu¤u gibi, di¤er bir k›sm›n›
ise arkeolojik kaz›lar sonucu ulafl›lm›fl nesneler oluflturmaktad›r. Günümüzden
M.Ö. 3500 y›l›na kadar yaz›l› kaynaklara ulafl›lm›fl olup bundan önceki döneme
“Pre history” yani “Tarih öncesi” denilmektedir. Tarih öncesinden tarihi döneme
kadar geçen zamanda mekana ait bilgiler, Neolitik’te yerleflik hayata ve tar›msal
üretime geçiflten itibaren artm›flt›r. Bundan anlafl›lan fludur ki “ortam”› mekan haline getiren, insano¤lunun papirüs ya da kil tabletlere yazd›¤› yaz›lar de¤il, ondan
kalan her fleydir.
Tarihe ait bilgilere ulaflabilmek için arfliv ve kütüphanelerde çal›fl›lmas› zorunludur. Köken itibariyle Yunan ve Latin dillerine dayanan arfliv terimi benzer formlarda günümüz bat› dillerinde kullan›lmakta olup Türkiye Türkçesi’ne de bu diller
vas›tas›yla geçmifltir. Bu sözcü¤ün Osmanl› Türkçesi’ndeki karfl›l›¤› evraklar›n topland›¤› yer anlam›na gelen “Hazine-i Evrak”t›r (Gedikli, 2000: 205). Bilinen en eski arflivler Mezopotamya flehirlerinde ve günümüzden 2500 y›l öncesine aittir. M›s›r ve Eski Yunan’da da devlet arflivlerine rastlanmakta olup Roma ‹mparatorlu¤u’nda bu faaliyetler oldukça geliflmifltir. Ortaça¤’da ise arfliv, özellikle Halife Hz.
Ömer zaman›ndan itibaren “sicil” gelene¤i ile ‹slam dünyas›nda kurumsallaflmaya
bafllam›flt›r. Abbasiler’de “Hazine-i Evrak” dairesi kurulmufl ve bu di¤er ‹slam devletleri ve Osmanl›’da da devam etmifltir. Kurulan Türk devletlerinden Turfan Uygurlar›’ndaki arflivcilik Alman Türkologlar taraf›ndan gün ›fl›¤›na ç›kar›lm›flt›r (Ö¤men, 1992: 7-13). Arflivcili¤in geliflmesi Avrupa’da Frans›z ihtilal›ndan sonra baflla-
97
98
Tarihi Co¤rafya
Arfliv: Macar bilgin Horcog
Jozsef, arflivi “Resmi veya
yar› resmi her hangi bir
daire, cemiyet, aile ve
flah›slar›n faaliyetleri
sonucunda ortaya ç›kan ve
tanzim edilmek üzere
kendilerinde bulunan
yaz›lar›n tamam›d›r”
ifadeleriyle aç›klam›flt›r.
m›flt›r. Modern arflivlerin kurulmas› konusunda Frans›z arflivcili¤inin di¤er Avrupa
ve Dünya milletlerine göre daha ileride oldu¤u görülmektedir. Fransa’da 1789 y›l›nda “Milli Arfliv/Archives Nationalise” kurularak 1796 y›l›nda Taflra Arflivleri Teflkilatland›rmas› yap›lm›flt›r. Arflivler bünyesindeki malzemeler yönünden “Resmi”
ve “Özel” olmak üzere ikiye ayr›lmaktad›r. Resmi arflivlerde kurum ve kurulufllara
ait bilgiler mevcutken, özel arflivlerde kurum ve kurulufllara ait bilgilerin d›fl›nda
kalan kay›tlar yer almaktad›r. Bu konuda üzerinde durulmas› gereken bir nokta ise
hangi kay›tlar›n arfliv malzemesi olaca¤› sorunudur. Her kay›t saklanmal› m›d›r? Bu
konu Türkiye’nin mevzuat›na göre 28.9.1988 tarih ve 3473 say›l› kanuna dayal›
“Devlet Arfliv Hizmetleri Hakk›nda Yönetmelik” ile belirlenmifl olup burada resmi
kay›tlarda korunmas› gereken kay›tlar›n tan›m› yap›lm›flt›r. Yönetmelikte belirtilen
ifade “En az 15 y›l geçen ve devletin gelece¤i için faydal› olabilecek kay›tlar›n koruma alt›na al›nmas›, di¤erlerinin de yok edilmesi”dir. Bunlardan da anlafl›ld›¤› gibi resmi arflivcilikte, saklanacak olan belgelerin devletin gelece¤i için faydal› olma
flart› koyulmufltur.
Osmanl› Devleti’nde de kurumlar›n kendi belgelerini saklama sistemine dayanan geleneksel arfliv sistemi devam etti¤i halde, 1847 y›l›nda bu günkü Osmanl›
Arflivleri’nin bulundu¤u yerde Hazine-i Evrak ad›yla an›lan binan›n inflaa edilmesi ve kurumlardaki eski kay›tlar›n buraya nakledilmesiyle modern arflivcilik dönemine geçilmifltir. Tafl›nan bu kay›tlar devlete ve özellikle divana ait önemli defterlerdir. Ülkemizde Cumhuriyet’ten sonra bir süre ‹stanbul’daki Osmanl› Arflivi ve
Ankara’daki Cumhuriyet Arflivi 1933 y›l›na kadar ayr› müdürlüklerle yönetilmifl,
bundan sonra bu iki müdürlük birlefltirilerek tek bir müdürlük haline getirilmifltir.
1943 y›l›nda bu yap›, Arfliv Umum Müdürlü¤ü, 1960 y›l›nda Baflbakanl›k Arfliv Genel Müdürlü¤ü olarak de¤ifltirilmifltir. 1982 y›l›nda Osmanl› Arflivi Daire Baflkanl›¤›, 1984 y›l›nda ise Baflbakanl›¤a ba¤l› Devlet Arflivleri Genel Müdürlü¤ü ad› alt›nda Osmanl› Arflivi Dairesi Baflkanl›¤› ile Cumhuriyet Arflivi Daire Baflkanl›¤› kurulmufltur. Günümüzde Osmanl›’dan kalan evrak›n tamam› Osmanl› Arflivleri Dairesi Baflkanl›¤›’nda olmay›p bir k›sm› Tapu Kadastro, Vak›flar, K›z›lay ve Genel
Kurmay gibi kurumlar›n arflivlerinde de bulunmaktad›r (Ö¤men, 1992: 7-22).
Bahsedilen arflivlerde resmi yaz›flmalar›n yan›nda özel kay›tlar da bulunmaktad›r. Resmi kay›tlardaki eksiklikler, kütüphanelerin yazma eserler bölümünde bulunan resmi olmayan metinler ya da özel arflivlerden giderilmeye çal›fl›l›r. Bu kay›tlar için Avrupa’da en önemli merkezler XV. yüzy›ldan kalan Vatikan Kütüphanesi, XVI. yüzy›ldan kalan ve Paris’te bulunan Biblioteque Nationale ve XVIII. yüzy›la ait British Museum’dur (Halkin, 1989: 20). Ülkemizde ise Süleymaniye Kütüphanesi, Milli Kütüphane ve Beyaz›t Kütüphanesi gibi yerler eski kay›tlar yönünden
önemli merkezlerdir. Arflivler geçmifl ile günümüz aras›nda bir köprü vazifesi görmekte ve bir bak›ma toplumsal haf›zay› muhafaza etmektedirler. Baflka bir ifadeyle arflivler befleri ilimler ve özellikle de tarih ve tarihi co¤rafya gibi geçmiflle ilgilenen disiplinler için dönemin flahitleri taraf›ndan kayda geçirilen son derece önemli birinci elden kaynaklar› bar›nd›rmaktad›rlar.
Ülkeler arflivlerin araflt›rmac›lara aç›lmas› konusunda baz› önlemler alm›fllar ve
belgenin ortaya ç›kmas›n›n üzerinden belli bir sürenin geçme flart›na ba¤lam›fllard›r. Bu da tarihi manada geçmiflin oluflmas› için geçmesi gerekli olan süreye karfl›l›k gelmektedir. Bu süre bak›fl aç›s›na, flartlara, araflt›rmac›lara ve ülkelere göre de¤iflir. De¤iflik Avrupa ülkelerine göre farkl›l›k göstermekle beraber ülkemizde yasal düzenlemelerde bu süre “elli y›l” olarak belirtilmifltir (Ö¤men, 1992: 61). Buna
göre ülkemizdeki resmi anlay›fla göre üzerinden en az elli y›l geçen belgeler tarihi
kavram olarak geçmifli ifade ederken bundan sonras› da tarihi kavram olarak günümüz-ça¤dafl› ifade etmektedir. Ülkemizde “geçmifl” ve “bugün”ü ay›rt etmek
için kullan›lan elli y›ll›k resmi süre baz› araflt›rmac›lar taraf›ndan daha gerilere götürülebilmektedir. Gümüflçü; ‹nalc›k ve Faroqhi’yi referans göstererek, Cumhuriyet
döneminde Osmanl› toplumsal ve ekonomik yap›s›ndaki büyük k›r›lman›n 1950’lere kadar getirilebilece¤inden bahsetmekte, de¤iflik görüfllerden sentez yaparak ülkemizde tarihi kavram olarak geçmifl ve bugünü ay›ran s›n›r›n 1920 ve 1930’lu y›llar aras›nda oldu¤unu ifade etmektedir (Gümüflçü, 2010: 171).
Bu konu tart›flmal› ve çetrefilli bir manzara arz etmekte ve asl›nda araflt›rmac›lar›n bak›fl aç›s›na göre de¤iflmektedir. E¤er konuya siyasi aç›dan yaklafl›l›rsa, Mutlakiyet’in sonu ve Meflrutiyet’in bafllang›c› olan 1876-1908 ile Meflrutiyet’in sonu ve
Cumhuriyet’in bafllang›c› olan 1923 y›llar›, toplumsal ve ekonomik olarak bak›l›rsa
‹nalc›k’›n ifade etti¤i gibi 1950’li y›llarda bafllayan sanayileflme ve geleneksel üretim metotlar›n›n de¤iflmesi, büyük de¤iflimlere referans gösterilebilir. Geçmifl zaman›, meydana gelen büyük olaylara göre dönemlere ay›rmak tarihin do¤as›nda
olan bir özelliktir. Bu konuyu ülkemizde tespit edebilmek için elimizde kesin bir
ölçüt bulunmamakla beraber geçmifl ve bugünü ay›ran s›n›r Gümüflçü taraf›ndan
belirtilen 1920-30’lu y›llar olarak kabul edilebilir. Bunun en önemli sebebi olarak
ise 600 y›ll›k toplumsal yap› ve ekonomik manzaran›n ve buna ba¤l› de¤erlerin sona ererek tamamen farkl› bir döneme geçildi¤i y›llar›n bu döneme karfl›l›k gelmesidir. Bu durumda Türkiye’de tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda geçmifl kavram› için
flimdilik 1920-1930 y›llar› aras› (bu tarih önümüzdeki y›llarda 1950 olarak düzeltilebilir) referans al›nabilir. Baflka bir ifade ile bu y›llardan sonras›n› kapsayan co¤rafya çal›flmalar›n› modern co¤rafya olarak de¤erlendirmek gerekir.
Co¤rafya fiziki ve befleri çal›flma alanlar› ile do¤a bilimleri ve befleri bilimler
aras›nda bir köprü olarak görülmektedir. Bu asl›nda co¤rafya yapman›n bir zorunlulu¤u olarak geliflmifltir. Köprünün bir taraf›nda çevre ve fiziki ortam di¤er taraf›nda insan bulunur. Tarihi co¤rafya ile co¤rafya çal›flmalar›na mekan ve dördüncü boyutu oluflturan zaman kavram› da girmifltir. Böylece tarihi co¤rafya bir disiplin haline gelerek mekanda insan faaliyetlerinin iziniN takip edilebilmesine imkan
sa¤lanm›flt›r. Bu sayede geçmiflteki fiziki çevre hakk›nda bilgi sa¤lanarak, mekandaki de¤iflim analiz edilip, geçmiflin co¤rafyas› yeniden kurulabilmektedir (Sinha,
1993: 2-9).
Tarihi co¤rafya kapsam›nda bulunan fiziki konular üzerine co¤rafyac›lar›n fazla bir e¤ilim göstermedikleri bilinen bir gerçektir. Tarihi co¤rafyada fiziki konular
çal›fl›larak geçmiflin fiziki co¤rafyas› oluflturulup bundaki de¤iflimler tespit edilebilir. De¤iflimlerin kayna¤› iki yönlüdür. Bunlar iklim de¤ifliklikleri, vejetasyon de¤ifliklikleri, buzul de¤ifliklikleri, k›y› de¤ifliklikleri, drenaj de¤iflikliklerinin insan yaflam›na etkisi ve insan faaliyetlerinin do¤adaki de¤iflikliklere etkisi olarak tan›mlanabilir (Sauer, 1941: 20).
Yeryüzünde baz› mekanlar insanl›k tarihinde di¤er mekanlar›n önüne geçmekte ve yerin üstü kadar alt› da zenginlik göstermektedir. Ortado¤u bölgesi ve Akdeniz havzas› buna verilebilecek en güzel örnek olup ‹bn-i Haldun’un “yedi bölge”
tasnifindeki insan yaflam›na en elveriflli olan “dördüncü-beflinci bölge” nazariyesine de paralellik gösterir (Dursun, 1977: 182-193). Zira bu yerler insana ait kal›nt›lar yönünden oldukça zengindir. Bu sahada çal›flan tarihi co¤rafyac› çal›flt›¤› periyodu Dünya’n›n di¤er yerlerine göre çok daha gerilere götürebilir. Nitekim bu mekanlar tarihi co¤rafyan›n erken, klasik-kurulufl dönemindeki uygulama alanlar›n›
oluflturmufltur. Yani tarihi co¤rafyac›lar›n yeryüzünde ilk dikkatini çeken mekanlar
99
100
Tarihi Co¤rafya
“kutsal topraklar” olmufltur. Bahsedilen dönemlerden sonraki zamanlarda keflifler,
kolonileflme siyasi s›n›rlar›n de¤iflmeleri tarihi co¤rafyan›n di¤er uygulama alanlar› aras›nda yer alm›flt›r.
Tarihi co¤rafya çal›flmalar›yla geçmiflteki mekan yeniden kurulur, ona eski ruhu tekrar kazand›r›larak adeta geçmiflin panoramas› oluflturulur. Yani zaman mekanla buluflmufl, kemiklerin üzerini örten dokular gibi görev yaparak ona canl›l›k
kazand›rm›flt›r. Bu çal›flmalarda insan, geçmifli sadece duymakla kalmaz ayn› zamanda onu görebilir. ‹nsan›n gördükleri onun görsel haf›zas›na yerleflerek kal›c›
olmas›n› sa¤lar. Bu da daha etkili bir ö¤renmeyi beraberinde getirmektedir. ‹nsan,
gördü¤ünün flahididir, ama duydu¤unun flahidi olamaz. Geçmifli görme eylemi
mekana co¤rafi bir yorum kat›larak sa¤lanabilir. Böylece geçmifl daha çekici bir
hale gelerek, salt hikaye olmaktan ç›kacakt›r. Tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda insan
kendi bafl›na de¤il, çevresiyle beraber vard›r (Schein, 2001: 9). Bunda çevrenin insana, insan›n çevreye etkisi, çevrenin zaman içindeki de¤iflimi gözlenebilir. ‹flte bu
nedenlerden dolay› tarihi co¤rafya geçmiflle bu günü ba¤layan bir geçit üzerinde
bulunmaktad›r, bu geçit bahsedilen iki disiplini birlefltirirken ayn› zamanda da
ay›rmaktad›r.
Tarihi co¤rafyada baz› çal›flmalar ile dergiler kaynak ve metot aç›s›ndan kendilerinden sonrakilerine rehberlik etmifllerdir. Bunlarda topo¤rafik ve tarihi kaynaklara ait yeterince örnek mevcuttur. Tarihi co¤rafyac› kaynaktaki bilgilerin da¤›l›fl›n› haritalarda gösterebilmeli ayn› yere ait de¤iflik tarihlerdeki haritalarla o yerdeki
de¤iflimi k›yaslayabilmelidir. Daha ötesi, haritalar›n d›fl›nda da da¤›l›fl› ifade yöntemleri kullanabilmelidir. XIX. ve XX. yüzy›lda çal›flmalar›n kaynak ve yöntemlerinde s›n›rl›l›k mevcut iken günümüze yaklaflt›kça bunlarda bir zenginlik ve çeflitlilik göze çarpmaktad›r. Çünkü, XX. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndaki küreselleflme rüzgar›ndan tarihi co¤rafya da etkilenmifl ve o da art›k uluslar aras› bir yap›ya dönüflmüfltür. Zira herkes ondan yararlanmakta, herkes ona bir fleyler kazand›rmaktad›r.
Bu ba¤lamda tarihi co¤rafyac›lar kayna¤›n kendisi üzerinde de¤il onun bir bütünü
tamamlamas›ndaki önemi üzerinde durmal›d›r (Pacione, 1987: 28-31).
Geçmifl zamanla ilgili bu tespit ve önerilerden sonra, amaç bahsine geçmeden
evvel tarihi co¤rafyan›n kapsamla ilgili baz› uygulama ve özellikleri üzerinde durmak faydal› olacakt›r. Son otuz y›lda Dünya’daki tarihi co¤rafyac›lar›n çal›flmalar›na bak›ld›¤›nda uygulamalarda farkl›l›klar görülmektedir. Günümüze ait herhangi
bir co¤rafi sorunun geçmifli de oldu¤undan ülkelere ve bölgelere has co¤rafi sorunlar uygulamalardaki çeflitlili¤i artt›rm›flt›r. Kuzey Amerika’da California Berkeley
Okulu’ndan Sauer, Wisconsin Üniversitesi’nden Clark, Kanadal› Wynn, Cambridge’ten Darby, Alman Kllefeld ve Burggraaf, Frans›z Pitt, Japon Kinda, Çinli Queu,
Avustralyal› Jeans’›n çal›flmalar›nda kendi ülkelerine ait tarihi uygulama alanlar›
seçtikleri görülmektedir (Baker, 2003: 15).
Bu, ülkemiz tarihi co¤rafyac›lar›n›n kendisine uygulama alan› olarak Türkiye’deki herhangi bir co¤rafi sorunu seçmelerine benzemektedir. Araflt›rmac›y› buna zorlayan sebeplerin en bafl›nda ise yaflad›¤› ülkenin diline, yaz›s›na ve tarihine
karfl› duydu¤u yak›nl›k bulunmaktad›r. Her ne kadar çal›flt›¤› dönem geçmifl olsa
da, araflt›rmac›lar›n geçmiflten kendilerine en yak›n olan› seçmeleri gayet do¤ald›r.
Ülkemiz tarihi co¤rafyac›lar›n›n çal›flmalar›nda Osmanl› dönemine ait çal›flmalara
yo¤unlaflmas› da asl›nda bundan kaynaklanmaktad›r. Her ne kadar alfabe ve kullan›lan Türkçede büyük de¤ifliklikler olsa da bize en yak›n geçmifl odur. Bu genel
bir kural olmamakla beraber s›kça görülen bir özelliktir. Yabanc›lar›n ülkemizle ilgili çal›flmalar›, ilk bak›flta bunu sanki haks›z ç›kar›r gibi görünse de olay›n arka
101
plan›na bak›ld›¤›nda öyle olmad›¤› anlafl›lacakt›r. Ülkemiz co¤rafyas› ile ilgili yabanc› tarihi co¤rafyac›lar›n yapt›¤› çal›flmalar dönem olarak genelde Selçuklu öncesi ve özelde de Helenistik döneme ait zamanlarda yo¤unlaflmaktad›r. Görünüflte bu konu onlarla ilgisiz gibi görünse de gerçekte öyle de¤ildir. Çünkü Türk iskan› öncesinde Anadolu’daki herhangi bir zaman ve mekan özel olarak onlar› ilgilendirmektedir. Bu, t›pk› ülkemiz tarihi co¤rafyac›lar›n›n genifl Osmanl› topraklar›ndan herhangi bir yerin tarihi co¤rafyas›n› çal›flmas›na karfl› duydu¤u ilgiye benzetilebilir. Nitekim yüz y›l öncesine gidildi¤inde çok genifl bir sahan›n ülkemiz tarihi co¤rafyac›lar›n› bekledi¤i görülecektir.
Tarihi co¤rafya disiplininin ortaya ç›kmas›nda oldu¤u gibi, co¤rafyan›n di¤er
alt disiplinlerinin ortaya ç›kmas›nda da Amerikan ve ‹ngiliz co¤rafyac›lar›n çal›flma sahalar›n›n etkisi büyüktür. Bunlardan birisi de “kültürel co¤rafya”d›r. Belli
bir grup taraf›ndan paylafl›lan ve kuflaktan kufla¤a aktar›lan de¤erler bütünü “kültür” olarak tan›mlanmaktad›r. Kültürün maddi ve manevi unsurlar› bulunmaktad›r. Kültürel unsurlar belli bir zamanda oluflup geliflerek kuflaktan kufla¤a devredildi¤i için bunun bir de geçmifl boyutu mevcuttur. Yani kültür co¤rafyac›lar›
mevcut kültürle ilgilenirken bu kültürün tarihi arka plan›n› göz ard› edemez, kültürün birikimi ve aktar›lma süreci ile de ilgilenmek zorundad›r. Bu gün yaflayan
bir kültür varsa bunun mutlaka geçmifli de vard›r. Mekan nas›l insan taraf›ndan
üretiliyorsa, kültür de insan taraf›ndan üretilmektedir. Bu yüzden de Amerikan
kültür co¤rafyas›n›n öncülerinden olan Sauer’in çal›flmalar›nda kültür co¤rafyas›
tarihi co¤rafyadan farkl› olmay›p tarihi co¤rafyan›n içinde yer almaktad›r. Amerikan Berkeley Okulu’nun di¤er mensuplar› ise Sauer’in anlay›fl›n›n d›fl›na ç›karak
daha çok modern zaman›n kültürel konular› üzerinde durmufllard›r (Warf, 2006:
71-72). Bu okulun temsil etti¤i “kültürel co¤rafya; kültürlerin da¤›l›m›, kültür bölgelerinin tan›mlanmas›, do¤al ortamdan kültürel ortama dönüflümü, insanlar›n
çevre ve kültürel unsurlar› nas›l alg›lad›klar›” gibi konular üzerinde çal›flm›fllard›r. Birmingham Üniversitesi’nin temsil etti¤i ‹ngiliz kültür co¤rafyac›lar› ise kültürel konularda günümüze daha çok yaklaflarak kültürün tarihi derinliklerine inmeyi göz ard› etmifllerdir. Bunlar daha çok mekandaki kültür unsurlar› ve de¤iflik
kültürel uygulamalar üzerinde durmufllard›r. Bu uygulamalar kültürel co¤rafyan›n
tarihi co¤rafya kapsam›ndan ç›karak bir disiplin haline gelmesine, befleri co¤rafya içinde tarihi co¤rafya ile kardefl olmas›na ortam haz›rlam›flt›r. Nitekim kültürel
co¤rafya günümüzde üniversitelerin co¤rafya bölümlerinde befleri co¤rafya dersi
olarak lisans ö¤rencilerine verilmektedir.
Kültürel co¤rafyan›n tarihi co¤rafyadan ayr›lmas›n› sa¤layan temel özelli¤ini
SIRA S‹ZDEaç›klay›n›z?
AMAÇ
K›saca geçmiflin co¤rafyas› fleklinde tan›mlanan tarihi co¤rafyada
as›l amaç, tarih
öncesi ve tarihi dönemlere ait yüzey araflt›rmalar› ile arkeolojik araflt›rmalar sonuU
cunda kaz›lardan ç›kan malzemelerden geçmifle ait bütün belgeS OveR bilgileri
kullanarak co¤rafi sentez yapmakt›r. Baflka kelimelerle tarihi co¤rafya bütün “tarihi belge ve bilgilerden yola ç›kmak kayd›yla, modern co¤rafya ilke ve yöntemlerini kulD‹KKAT
lanarak geçmifl bir zaman diliminde bir sahan›n co¤rafi araflt›rmas›n› yapmak”t›r.
Fakat en eski devirlerden itibaren bu zaman dilimleri kronolojik s›rayla birlefltirilSIRAolmaktad›r.
S‹ZDE
di¤inde, geçmiflten günümüze kadar olan zaman da araflt›r›lm›fl
Gerçekten de, tarihi co¤rafyada esas olan geçmifl oldu¤una göre, bahsedilen geçmifl
araflt›r›l›rken baflka bilim dallar›n›n yard›m›na baflvurmak, bir zorunluluk haline
AMAÇLARIMIZ
Kültürel co¤rafya, kültür
gruplar›, bunlar›n da¤›l›fl›,
toplumun mekansal iflleyifli
bak›m›ndan dil, din,
ekonomi, e¤itim, gelenekler
gibi kültür unsurlar›n› ve
bunlar›n de¤iflimini
inceleyen bir disiplindir.
3
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
102
Tarihi Co¤rafya
Peyzaj, Frans›zcadan
dilimize geçen peyzaj
kavram› do¤al ve kültürel
varl›klar›n birlikte meydana
getirdi¤i görünümü ifade
etmektedir ve ‹ngilizce
karfl›l›¤› Lanscape’tir.
gelmektedir. Çünkü en az›ndan geçmifle ait bilgi ve belgelerin elde edilip okunmas› ve de¤erlendirilmesinde mutlaka baflka bilimler ve bu bilimlere ait metotlardan
faydalanma gere¤i do¤maktad›r ki, bu durumda tarihi co¤rafya yukar›da belirtildi¤i gibi interdisipliner bir karakterde olmak zorundad›r.
Tarihi co¤rafyada mekana, zaman boyutu eklenerek onun dördüncü boyut haline gelmesi sa¤lanm›flt›r. Tarihi co¤rafya bunu yaparken baflta tarih olmak üzere
di¤er disiplinlerden yararlan›r, ama tarihle aras›ndaki iliflki di¤erlerine göre oldukça özeldir. Sosyal disiplinler aras›nda tarih; insan gruplar›n›n geçmiflteki faaliyetlerini konu almas› bak›m›ndan di¤erlerinden farkl›l›k gösterir. XIX. yüzy›l sonunda
Kant, Vico, Hegel gibi filozoflar tarihin ayr› bir disiplin haline gelmesini savunurken dayand›klar› temel nokta da bu farkl›l›¤a dayanmaktayd›. Tarihi co¤rafya ile ilgili tart›flmalar yüz y›l› aflk›n bir konu iken, bu tart›flmalar›n içinde co¤rafya ve tarih aras›ndaki iliflki hep önemli bir yere sahip olmufltur. Tarih ve co¤rafya aras›ndaki fark› en güzel aç›klayanlardan birisi Hartshorne’d›r. Ona göre tarih anlat›r ve
zaman› kendine konu edinmifltir, co¤rafya ise tan›mlar ve mekan› konu edinmifltir. ‹kisi bir araya geldi¤inde ortaya ç›kan ise hareketli bir resim gibidir, yani gözümüzün önünde bir mekana ait olan film flerididir. Tarihi co¤rafyac›lar yar›m as›rl›k
bir sürede bu konuya genifl yer vermifllerdir. Sauer, Darby, Clark ve Meining bu
tart›flman›n öncüleri olup bunlar›n metodolojik ve felsefi görüflleri günümüz tarihi
co¤rafyas›n›n oluflmas› üzerinde büyük etki yapm›flt›r. Savunduklar› temel felsefe
ise mekan› ve onda meydana gelen de¤iflmeleri ön plana ç›karmalar› ve tarihi co¤rafyan›n co¤rafya disiplininin içinde oldu¤u düflüncesidir. Sauer do¤al tarih anlay›fl›n› savunarak landscape yani peyzaj›n/mekan›n do¤al faktörler ve insan gruplar›n›n beraberli¤i ile olufltu¤unu ifade etmektedir. Bahsedilen do¤al tarih anlay›fl›nda de¤iflimin d›flar›dan gözlenmesi esast›r. Geçmiflte insanlar›n yaflad›¤› yerlerin
peyzaj› ve peyzaj›n burada yaflayan insan›n kültür yönü hakk›nda önemli bilgiler
verdi¤i vurgulanm›flt›r (Guelke, 1997: 217-228).
A.R.H. Baker haz›rlad›¤› “Geography and History Bridging the Divide” isimli kitapta, tarihi co¤rafyan›n amaçlar›n› da ifade edecek flekilde tarihi co¤rafya ile tarih
aras›ndaki iliflkide var olan üç prensipten bahsetmifltir. Bunlardan ilki; tarihi co¤rafya t›pk› tarih gibi geçmiflle ilgili sorular sorar. ‹kincisi, tarihi co¤rafya hem kaynaklar hem de teoriler bak›m›ndan tarih gibi problematik niteliktedir. Üçüncüsü,
tarihi co¤rafyan›n odak pratiklerinde tart›flma vard›r. Benzer flekilde tarihi co¤rafya ile co¤rafya aras›nda da baz› prensipler ileri sürmüfltür. Bunlardan birincisi, tarihi co¤rafya özellikle zaman içerisindeki co¤rafi de¤iflim ile ilgilenir. ‹kincisi, tarihi co¤rafya bütünüyle co¤rafyan›n merkezinde olup kesinlikle periferisinde de¤ildir. Üçüncüsü, tarihi co¤rafya mekansal analizle de¤il esasen mekansal sentezle ilgilenir. Son olarak, tarihi co¤rafya belirli mekanlar›n tarihi spesifikliklerini/özgüllüklerini vurgular (Baker, 2003: 209-221).
XIX. yüzy›l sonlar› ve XX. yüzy›l bafllar›nda baz› bilim dallar›ndaki de¤iflme ve
geliflmeler sonucunda alt disiplinler oluflturulmaya bafllanm›fl olup bu alt disiplinlerden birisi de daha önce bahsedildi¤i gibi tarihi co¤rafyad›r. Her disiplin gibi tarihi co¤rafyada belli bir bilimsel bofllu¤u ve ihtiyac› karfl›lamak için ortaya ç›km›flt›r. O, insanlarda geçmifle karfl› ilgi uyand›rarak mekana ait bir materyalin gereksiz
bir ayr›nt› olmad›¤›n› aksine bir bütünün parças› ve tamamlay›c›s› oldu¤u izlenimini vermektedir. Tarihi co¤rafya geçmifle ilgi uyand›r›rken geçmiflin belli bir oranda
da gelece¤e tafl›nmas›na yard›mc› olur (Denecke, 1979: 127). Tarihi co¤rafya sayesinde geçmiflin co¤rafyas› yeniden oluflturulurken birçok keflif yap›lmakta, co¤rafyac›n›n yararlanabilece¤i malzemeler zenginlefltirilmektedir. Bu sayede co¤rafi bil-
gi giderek artarak, günümüz co¤rafyas›n›n arkas›ndaki geçmiflin co¤rafyas› da netlik kazanmaktad›r (Mitchell, 1954: 15).
Arazi/saha çal›flmalar› geçmifli yeniden kurabilmek için oldukça etkili olup
co¤rafya ilkelerinden biri olan harita üzerindeki da¤›l›fl› gösterebilmek için de gereklidir. Tarihi bilgilerin harita üzerindeki da¤›l›fl›n›n gösterilmesi, araflt›rman›n en
zor aflamalar›ndan olup tarihi co¤rafya için gerekli olan co¤rafi temel bir ilkedir.
Tarihi co¤rafyac›n›n amac›, gerçe¤e en fazla yaklaflma ideali olmal›d›r. E¤er böyle bir ideali bulunmazsa, onun çal›flmas› gözleri kapal› olan bir insan›n bir fili tarifinden öteye geçemeyecektir. Tarih ve co¤rafyan›n iflbirli¤inin, co¤rafyada tarihi
süreçte meydana gelen de¤iflimi anlamak için önemli oldu¤u daha önce de ifade
edilmiflti. Zira tarihi co¤rafya çal›flmalar›ndan geçmifli en muhtemel haliyle kurmas› beklenir. Bir di¤er önemli nokta ise zaman içinde mekanda meydana gelen de¤iflim, bu de¤iflime neden olan problemler ile bu problemlere bulunan çözümler
diyalekti¤inin tespitidir. Tarihi co¤rafya kriti¤inin temelinde de
bu diyalekti¤i anSIRA S‹ZDE
lamak yatmaktad›r. Bahsedilen özellik modern tarih anlay›fl›yla da paralellik arz
eder. Bu ise mevcut olan› hikaye etmek de¤il, nedenleriyle birlikte ortaya koymaD Ü fi Ü N Eyan›nda
L‹M
ya çal›flmakt›r. Tarihi co¤rafya böylece geçmifli yeniden kurman›n
de¤iflimi de saptamaya çal›flmakta ve de¤iflimin nedenlerini aç›klamaktad›r (Guelke,
1997: 230-233).
S O R U
Tarihi co¤rafyac› arfliv malzemelerini kullanarak geçmiflin co¤rafyas›n› ayd›nlat›r. Bu malzemeler ile insan ve çevre aras›ndaki iliflkiyi tespit etmek mümkünD ‹ K Kverileri
AT
dür. Günümüzde kullan›lan Co¤rafi Bilgi Sistemleri (GIS) ile arfliv
haritalara aktar›larak, bu sayede bilgi harita üzerinde görsel hale getirilebilmektedir.
SIRA S‹ZDE
Günümüz tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda bilgilerin görsellefltirilmesi
ve sorgulanmas› bak›m›ndan Co¤rafi Bilgi Sistemlerinin önemi gün geçtikçe daha iyi anlafl›lmaktad›r (Dobbs, 2011: 3-5). Giderek geliflen kartografik yöntemler ve özellikle
AMAÇLARIMIZ
uzaktan alg›lama ile saha çal›flmalar›n›n tarihi co¤rafya çal›flmalar›ndaki
önemi art›k daha iyi anlafl›l›r hale gelmifltir. Nitekim NASA’n›n uzaya gönderdi¤i uydulardan al›nan Amerika k›talar›na ait kartografik görüntüler insan-çevre iliflkisi aç›s›nK ‹ T A P
dan uzmanlar taraf›ndan de¤erlendirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Bu araflt›rmalar sonucunda bat›l›lar›n bu k›tay› keflfinden önce de buralarda medeniyetlerin var olabilece¤ine dair önemli deliller bulunmufltur. Bu bilgiler Amerikan tarihi co¤rafyas›na eflTELEV‹ZYON
siz bir hazine sa¤lamaktad›r ki, asl›nda bu modern zamanlarda adeta Amerika’n›n
yeniden keflfi anlam›na gelmektedir.
N N
NASA’dan al›nan yeni karto¤rafik görüntüler konusunda http://blog.lib.umn.edu/globe‹NTERNET
rem/main/Raat%20article.pdf baflvurabilirsiniz.
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinin tarihi co¤rafyada kullan›lmas› ile buna benzer yeni
kefliflerin yolu aç›lmaktad›r. Co¤rafi Bilgi Sistemleri 1990’lardan sonra Dünya’da,
2010’lu y›llarla beraber ülkemizdeki tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda kullan›lmaya
bafllanm›flt›r. Bu sayede bilgi, haritalar üzerinde daha h›zl› ve do¤ru bir flekilde
görsellefltirilerek zengin bir ifade düzeyine ulaflm›flt›r. Nas›l ki tarihi co¤rafya mekana dördüncü boyutu kazand›rm›flsa, Co¤rafi Bilgi Sistemleri de tarihi co¤rafya
haritalar›n› basit çizimler olmaktan ç›kararak, güçlü analiz araçlar› haline getirmifltir. Knowles, Co¤rafi Bilgi Sistemlerini tarihi co¤rafyada kullanan ilk araflt›rmac›lardand›r. O, tarihi co¤rafyada insanlar›n isterlerse yeni fleyleri hayal ederek yapabilece¤ini ifade etmektedir (Holdsworth, 2002: 672). Ülkemiz co¤rafya çal›flmalar›nda bu sistemlerin kullan›m› giderek yayg›nlafl›rken, tarihi co¤rafya çal›flmalar›na da
103
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
104
Tarihi Co¤rafya
girmifltir. Nitekim ülkemiz tarihi co¤rafyac›lar›ndan Gümüflçü yöneticili¤inde tamamlanan TÜB‹TAK destekli bir araflt›rma projesinde “Aç›klamal› Türkiye Tarih
Atlas›/ATTAP” isimli çal›flmayla, Co¤rafi Bilgi Sistemlerinin ülkemiz tarihi co¤rafya
çal›flmalar›nda kullan›lmas›na öncülük edilmifltir. Günümüz tarihi co¤rafyas› bu tür
teknikleri kullanarak geçmiflteki mekan› daha h›zl›, do¤ru ve etkili bir flekilde ifade edebilmekte, geçmiflteki mekanlara karfl› ilgi ve o mekanlar hakk›ndaki bilginin
artmas›na yard›mc› olmaktad›r.
Yeryüzündeki her fley bir devinim içinde, sürekli de¤iflim geçirmektedir. ‹nsan
gözüyle mekan ve toplumdaki de¤iflimin, tarihi manada alg›lanabilmesi için belli
bir süreye ihtiyaç duyuldu¤u daha önce belirtilmiflti. Mutlak manada ise saniyeler
aras›nda bile fark oldu¤u kesindir. Bat›l› düflünürlerin bir k›sm› de¤iflimi diyalektikle (z›tl›klarla beraber var olma) aç›klamaya çal›fl›rken, befleri bilimlerin kurucusu olan ‹bn-i Haldun bunu, kainat›n yarat›c›s›n›n koydu¤u bir yasa olarak de¤erlendirmektedir. O, sadece çevrenin de¤il insan ve toplumun da sürekli olarak de¤iflti¤ini ve bu de¤iflimi alg›lamada tarihçilerin sürekli olarak yan›ld›¤›n› belirtmektedir (Dursun, 1977: 20). Bu görüflüyle ‹bn-i Haldun tarih içinde co¤rafyan›n eksikli¤ini vurgulam›flt›r. Bu durum, ‹bn-i Haldun’un günümüzden alt› yüz y›l öncesinde modern tarihi co¤rafya anlay›fl›n›n bugün savunduklar›n› ifade etti¤ini göstermektedir. Nitekim modern tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda zaman içinde mekanlar yeniden kurulurken de¤iflimin alg›lanmas› ve tespit edilmesi amaçlanmaktad›r.
Tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda üzerinde inceleme yap›lan mekan›n anlafl›lmas›
için, araflt›rma yap›lan zaman›n ruhuna nüfuz edilmesi gerekir. Bu da ancak tarih
vas›tas›yla zaman içinde yolculuk yap›lmas› ile mümkündür. Bu sayede, mekan ve
onun unsurlar›n›n günümüz flartlar›na göre de¤il ait oldu¤u zaman›n flartlar›na göre de¤erlendirilmesi mümkün hale gelecek ve sonuçta de¤iflimin alg›lanmas›nda
yard›mc› olacakt›r. Mekan sadece maddi kal›nt›lara sahip olmay›p tarihi derinli¤i
olan bir kavramd›r. Mekan›n tarihi boyutu, onun insan taraf›ndan üretildi¤i ve anlamland›r›ld›¤› tan›m›, sosyal bilimcilerin en çok ilgi gösterdi¤i tan›mlardan biridir.
Yerleflme alanlar› mekan›n önemli bir parças› oldu¤u için yerleflmelere ait harabeler, kal›nt›lar ve di¤er izler geçmifl mekanlar›n kurulmas› için oldukça önemlidir.
Çünkü mekan›n kuruldu¤u zaman ile sonraki zamanlardaki de¤iflimini tespit etmek böylece mümkün olmaktad›r. Geçmifle ait yeterli co¤rafi bilgiye sahip olunmazsa birçok alg›lama ve anlama hatas›na düflülecektir. Bunu flu örnekle somutlaflt›rmam›z gayet yararl› olur. Bugün ‹stanbul denildi¤inde Anadolu ve Rumeli yakas›nda birbirine komflu birçok ilçesi olan büyük bir metropol anlafl›lmaktad›r. Oysa geçmifle gidildikçe ‹stanbul’un, günümüzde “tarihi yar›mada” olarak ta bilinen
surlar içinde kalan yer oldu¤u görülecektir. Daha önce de ifade etti¤imiz gibi tarihi co¤rafya çal›flmalar› ile geçmifl, belli periyotlarla yeniden kurulup adeta pefl pefle birçok resim çekilerek gözümüzün önüne getirilmeye çal›fl›l›r ve bu resimler hareket ettirildi¤inde gözümüzün önünde hareketli bir film oluflacakt›r. Hareketi sa¤layan ise tarihi co¤rafyan›n bir ö¤esi olan “de¤iflim”den baflkas› de¤ildir.
fiu halde, tarihi co¤rafya içerisinde sihirli bir kavram gibi olan “de¤iflim” üzerinde durulmas›nda fayda bulunmaktad›r. TDK Türkçe Sözlü¤ü’nde de¤iflim, “bir zaman dilimi içindeki de¤iflikliklerin bütünü” fleklinde ifade edilmifltir ki, tan›mdaki
iki unsur dikkati çeker: zaman dilimi ve de¤ifliklik. Bu noktada tarihi co¤rafya için
bahsi geçen zaman diliminin geçmiflte olmas› gerekti¤i hat›rlat›lmal›d›r. Herhangi
bir olay ve konuda belirli bir zamandaki durum tespiti ve arkas›ndan gelen zaman
içindeki geliflimi anlaman›n yolu de¤iflimi incelemekten geçer. Asl›na bak›l›rsa, de¤iflim kelimesinin bünyesinde dolayl› da olsa bir “geçmifl zaman dilimi” kavram›
oldu¤u belirtilmelidir. De¤iflimi anlamak için belirli bir periyot bafl›ndaki durum ile
sonundaki durumu karfl›laflt›rmak yeterlidir. Ancak bu sayede de¤iflimin olup olmad›¤› ve olduysa ne derece oldu¤u görülebilir. Bu inceleme geçmifl bir zamanda
co¤rafya ilke ve yöntemlerine göre yap›l›r ve özellikle co¤rafi paternlerin de¤iflimi
ele al›n›rsa ortaya bir tarihi co¤rafya araflt›rmas› ç›kacakt›r. Dolay›s›yla, bu ifadelere dikkat edilirse tarihi co¤rafyadaki en önemli konu ve ö¤elerin bafl›nda de¤iflimin geldi¤i, hatta de¤iflim için tarihi co¤rafyadaki en önemli anahtar kavramlardan
biri oldu¤u söylenebilir.
De¤iflim konusu, tarihi sosyolojide de benzer bir öneme sahiptir. Bu konuda E.
Özdalga özetle flu ifadeleri kullanmaktad›r: “Tarihi sosyoloji, toplumsal ve tarihsel
dönüflümlerle, yani belirli bir yönü oldu¤u varsay›lan de¤iflimlerle ilgilenir. Dönüflüm ya da “bir yöne sahip olan de¤iflim” üzerine yap›lan vurgudan yap›labilecek
ç›kar›m, de¤iflimin uzun süreli tarihsel perspektifler olmadan anlafl›lmas›n›n mümkün olmad›¤›d›r. De¤iflim çok h›zl› gerçekleflebilir ve hatta kökleri derinlerde olan
yap›lar bile aniden, bir gecede de¤iflebilir, fakat bu süreçlerin ne anlama geldi¤ini
aç›klayabilmek için, araflt›rmac›lar bu tür olaylar› daha uzun bir tarihsel perspektife yerlefltirmek zorundad›rlar. Örne¤in Ortaça¤’lar›n feodal düzenini ya da Bourbon hanedanl›¤› alt›ndaki mutlakiyetçili¤i içermeyen bir perspektifle Frans›z Devrimi’ne dair hiçbir ciddi çözümleme yap›lamaz” (Özdalga, 2009: 11-12).
Uzun sürede yaflanan benzer bir perspektifi, de¤iflmesi muhtemel en önemli
unsurlar aras›nda bulunan dil ve yaz› için de söylemek mümkündür. Üzerinde çal›fl›lan mekanda geçmiflte kullan›lan dil ile orada günümüzde kullan›lan dilin farkl›laflm›fl olmas› mümkündür. Dil de¤iflmese bile ayn› dil zamanla farkl›l›k gösterebilmektedir. Türkçe, Anadolu’da bin y›ldan beri konufluldu¤u halde bu süreç içinde beylikler döneminde Eski Türkçe, Osmanl› döneminde Osmanl› Türkçesi günümüzde ise modern ‹stanbul Türkçesi konuflulmaktad›r. Osmanl› dönemi ya da daha öncesine ait dokümanlar› de¤erlendirebilmek için hem Türkçenin o zamanki
formunu hem de zaman›n alfabesini bilmek gerekmektedir. Bunun için de tarihi
co¤rafyac› çal›flt›¤› konunun dil ve alfabesine genel olarak hakim olmal›, sorunla
karfl›laflt›¤›nda ise uzmanlar›ndan yard›m alma yolunu tercih etmelidir. E¤er çal›flt›¤› dokümanlar›n dil ve alfabesine yönelik hiçbir tecrübesi olmay›p bunu tamamen filologlar›n yard›m› ile yapmaya çal›fl›rsa, bu; ona saha çal›flmalar›nda da büyük sorun oluflturacak, onun eseri hiçbir zaman ideal olana yaklaflamayacakt›r.
Tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda geçmifl ön planda oldu¤undan günümüze kadar
birçok de¤ifliklik gerçekleflmifltir. Dolay›s›yla tarihi co¤rafyac› üzerinde çal›flt›¤›
mekan›n çal›flt›¤› periyot içindeki geçirdi¤i tüm de¤iflimleri, özellikle ekonomik yap› ve sosyal organizasyonlardakileri bilmek zorundad›r. Yerleflme ve bölgelere ait
isimler mekandaki sosyal organizasyonun aç›klanmas›nda vazgeçilmezler aras›ndad›r. Pruss, eski bir Balt›k kavminin ad› iken ayn› zamanda onlar›n yaflad›klar›
bölgenin ad› olmufl ve Prusya denilmifltir. Daha sonraki zamanlarda az›nl›¤a düflmelerine ra¤men bu isim kullan›lmaya devam etmifltir (Jager, 1979: 45). Benzer flekilde Anadolu ve Rumeli’de kurulan birçok Türk yerleflme ad›nda da sosyal organizasyona ait izler bulmak mümkündür. Gelenekler gibi sosyal organizasyonlarda
ait oldu¤u toplumlarla beraber ölür, yaz›l› belgeler y›pran›r, fiziki kal›nt›lar do¤al
ve yapay faktörlerden zarar görür. Tarihi co¤rafyac› sahip oldu¤u dikkatiyle de¤iflimin peyderpey nas›l gerçekleflti¤ini görebilecektir. Bu, eskinin yerini yeninin almas› fleklindeki bir de¤iflimdir (Sauer, 1941: 17).
Mekandaki de¤iflimler tarihi süreç içerisinde her toplum için ayn› zamanda m›
gerçekleflmifltir? Bu sorunun cevab› birçok etkene ba¤l› olup temelinde ise o top-
105
106
Tarihi Co¤rafya
lumun sahip oldu¤u kültürel de¤erleri yatmaktad›r. Çünkü baz› kültürler de¤iflime
ve geliflmeye aç›kken baz›lar› kapal› kalm›fllar ve de¤iflmeyi yavafllatm›fllard›r. Nitekim baz› medeniyetler de¤iflimi ilerleme olarak görürken baz›lar› hofl karfl›lamayabilirler. Tarihi co¤rafyac› bunlar›, de¤iflimi h›zland›ran ve yavafllatan faktörler
olarak de¤erlendirmek zorundad›r. Toplumlar›n sahip oldu¤u uygarl›klar›n s›n›rlar› vard›r. Bu s›n›rlar “aktif s›n›r” ve “gerçek s›n›r” olarak ikiye ayr›l›r. Giderek büyüyen medeniyetler aktif s›n›rlara sahiptir. Medeniyetin gerçek s›n›r› ise o medeniyeti kuran lider kültür taraf›ndan belirlenir (Sauer, 1941: 22-23). Aktif s›n›rlara sahip olan medeniyetler siyasi s›n›rlar› afl›p baflka yerleri de etkileyebilmektedir.
Farkl› devletler birbirleriyle düflman bile olsalar, medeniyet olarak güçlü olan di¤erini etkisi alt›na alacakt›r. Güçlü medeniyetlerle mücadelede zay›f olanlar ona
uyum sa¤layarak yaflamakta ya da kaybolmaktad›r. Bulgar kültürünün Do¤u Roma
karfl›s›nda eriyip yok olmas› buna örnek olabilir ve tarihi co¤rafyac› kültürel unsurlar› de¤erlendirirken bu geliflimi görmemezlikten gelemez.
Geçmifle karfl› ilgi ve ondan yararlanma iste¤i toplumlarda zaman içinde farkl›l›k göstermifltir. Bahsedilen ilginin geliflmesinde toplumlar›n ekonomik refah›
önemli olmufltur. Refah artt›kça entelektüel düflünceye olan ihtiyaç ta artm›flt›r.
Modern zamanda tarihi co¤rafya çal›flmalar›n›n zengin endüstri toplumlar›nda geliflmesinin sebebi de budur. Belli de¤iflimler geçirerek bu noktaya ulaflan toplumlar belli bir refaha ulaflman›n verdi¤i rahatl›k ile geriye dönüp bakmak, de¤iflimin
h›z›n› anlamak istemifllerdir. Bu özelliklere sahip olmayan toplumlar›n tarihi co¤rafyaya bak›fl aç›s› daha dar olup kendi mekanlar›nda tespit edilebilecek önemli
bir de¤ifliklik te bulamazlar (Butlin, 1982: 16).
Tarihi co¤rafyan›n amaçlar› içinde say›labilecek önemli bir husus, Dünya’da
son y›llarda önemi artan turizm ve özellikle kültür turizmi ile ilgilidir. Çevresiyle
uyumlu bir flekilde yaflayan kültür unsurlar›, kültürel peyzaj› oluflturur. Bunlar modern ya da geçmiflteki insan gruplar›n›n ekonomisi, sosyal hayat›, ulafl›m flekilleri,
sanat›, inanc› hakk›ndaki önemli delillerdir. Günümüzde, uluslararas› kurulufllar›n
destekleriyle özellikle geçmiflten miras kalan ve yok olmaya yüz tutmufl kültürel
peyzaj yaflat›lmaya çal›fl›lmaktad›r. Bunlar korumaya al›nmad›¤› takdirde modern
dönemdeki de¤iflimlerden ve tek tiplilikten etkilenerek h›zla yok olacakt›r. Böyle
yerler yok olma tehdidi alt›nda oldu¤u için insanlar taraf›ndan orijinal haliyle görülmek istenmektedir. Bahsedilen durum turizm sektörünün içinde “kültür turizmi” ad›yla bir faaliyet alan›n›n do¤mas›na ortam haz›rlam›flt›r. Kültür turizminde
insanlar, gezdikleri yerlerin orijinal kal›nt›lar›n› do¤al ortam›nda görmeyi ve mekan›n havas›n› teneffüs etmeyi arzulamaktad›rlar. Bu ise asl›nda geçmiflin co¤rafyas›d›r. Sauer’in çal›flmalar›nda oldu¤u gibi, kültürün tarihi boyutu öne ç›kt›¤›nda kültürel co¤rafya, tarihi co¤rafyaya yaklaflmakta ve onunla tarihi co¤rafya ad› alt›nda
tek vücut olmaktad›r. Bütün bunlar tarihi co¤rafyan›n popülerli¤inin anlafl›lmas›
için önemli hususlard›r.
Tarihi co¤rafyan›n amaçlar› aras›nda, -modern co¤rafi sorunlar›n geçmiflte de
var olmas›ndan dolay›- bugünkü sorunlar›n çözümü için geçmifle müracaat edilmesi zorunlulu¤u da önemli bir yer tutmaktad›r. Nitekim Dion günümüzün befleri
co¤rafyas›n› yeteri kadar anlayabilmemiz için geçmifle bakmam›z gerekti¤ini ifade
eder. Bu yüzden tarihi co¤rafyan›n esas olarak co¤rafya oldu¤unu, tarih olmad›¤›n› aç›klar. Gachon co¤rafi de¤iflimin dinamik nedenlerini bulabilmemiz için tarihi
bak›fl aç›s›na sahip olmam›z gerekti¤ini belirtmifltir. Houston ise co¤rafyan›n geçmifle bakarak birçok sorunu çözebilece¤ini söyler. Hartshorne tarihi co¤rafyay› ayn› zamanda eserinin ismi de olan tarihin arkas›ndaki co¤rafya olarak görmektedir
107
(Baker, 2003: 25-27). Bahsedilen sebeplerden dolay› baz› araflt›rmac›lar tarihi co¤rafyay›, co¤rafyan›n gelece¤inin sigortas› olarak görmekte, bu alana gerekli ilginin
gösterilmesi gerekti¤i ifade etmektedirler (Meining, 1989: 86).
Tarihi co¤rafyan›n amaçlar› aras›nda belirtilmesi gereken son husus, baz› co¤rafyac›lar›n 1950 ve 1960’l› y›llarda sosyal gücün co¤rafi güçten kaynakland›¤› görüflleridir. ‹nsanl›k tarihi boyunca co¤rafi faktörler onun biyolojik, kültürel ve ekonomik geliflimi üzerinde etkili olmufltur. Toplumlar›n gücü ve modernli¤i onlar›n
befleri co¤rafyas› ve dolay›s›yla da tarihi co¤rafyas›na ba¤l›d›r (Harris, 1991: 679).
Büyük medeniyetler ve uygarl›klar ancak ekonomik ve sosyal geliflmenin olabilece¤i yerlerde kurulurlar ki, yaflan›lan yer buna imkan sa¤lamal›d›r. Ekonomik gücü bulunan devletler çevresine daha fazla hakim olup onun üzerinde silinmez izler b›rakabilmifllerdir (Sauer, 1941: 10-11). Günümüzde M›s›r, Yunan ve Roma medeniyetinin uzun y›llar geçmesine ra¤men kendilerinden söz ettirebilmeleri asl›nda onlar›n ekonomik ve sosyal gücünün büyüklü¤ünün de bir ifadesidir. Nitekim
Herodothos’un M›s›rla ilgili görüflleri ve ‹bn-i Haldun’un yeryüzünde “yedi bölge”
tasnifi de bu görüflü desteklemektedir. Medeniyetlerin gücü asl›nda toplumlar›n
kendilerini gerçeklefltirebilmesidir ki bu da birey ve toplumlar›n öncelikli ihtiyaçlar›n›n giderilmesi sayesinde olabilecektir. ‹flte tarihi co¤rafyan›n nihai amaçlar›ndan biri, geçmiflteki medeniyetleri araflt›rarak günümüze yans›malar› ve
devamlar› olan modern co¤rafyaya ›fl›k tutmakt›r.
Ekonomik ve sosyal geliflmifllik ile medeniyetler aras›ndaki iliflkiyi aç›klay›n›z?
SIRA S‹ZDE
4
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
108
Tarihi Co¤rafya
Özet
‹nsan çevre etkilefliminin sonucu olan co¤rafi çal›flmalar›n geçmifli Antik Yunana kadar götürülebildi¤i gibi
daha gerilere götürmek de mümkündür. Biz ancak ulaflt›klar›m›zdan haberdar olup co¤rafyan›n bafllang›c›n›
da ancak oraya kadar götürebilmekteyiz. Oysa zamanla yeni bilgi ve belgelerin ortaya ç›kmas› ve yeni buluntular bu düflünceleri tamamen de¤ifltirebilir. Sosyal bilimlerin merkezinde insan oldu¤u için bu bilimleri kesin s›n›rlar›yla birbirinden ay›rmak mümkün de¤ildir.
Tarihi co¤rafya da bir sosyal bilim olmas› ve özelliklede interdisipliner bir alan olmas› sebebi ile co¤rafya ile
tarihin kesiflimi ve farkl› di¤er disiplinlerle etkileflimi
sonucu meydana gelmifltir. Bu etkileflim ve kesiflimler
tarihi co¤rafyan›n tan›mlamas›ndaki farkl›l›klara neden
olmufltur. Bütün farkl›l›klara ra¤men genel hatlar›yla tarihi co¤rafya, “modern co¤rafya ilke ve yöntemleri ile
geçmifl bir mekan›n incelenmesi” olarak tan›mlanabilir.
Tarihi Co¤rafyada üzerinde çal›fl›labilecek geçmifl zaman boyutu, sadece tarihi dönemle s›n›rl› olmay›p bunu Neoliti¤e kadar geriye götürmek mümkündür. ‹nsan faaliyetine sahne olan ve belli bir tarihi boyutu
olan yerler, tarihi co¤rafya çal›flmalar›n›n yap›laca¤›
mekan›n s›n›rlar›n› oluflturmaktad›r. Günümüze do¤ru
gelinirse, kapsam olarak tarihi co¤rafya araflt›rmalar›n›n Türkiye için 1920-30’lu y›llara kadar ele ald›¤› söylenebilir. Konu aç›s›ndan yaklafl›l›rsa, tarih ve co¤rafyan›n ara kesitinde olmas›ndan dolay›, tarihi co¤rafyan›n tek bafl›na bu iki disiplinin ele ald›¤› bütün konu
ve problemleri araflt›rd›¤› belirtilmelidir.
Modern co¤rafi sorunlar›n bir de geçmifl boyutu oldu¤u için tarihi co¤rafya çal›flmalar›, modern co¤rafi sorunlar›n çözülmesi için önem tafl›maktad›r. Günümüz
co¤rafyas›ndaki fiziki ve befleri co¤rafi sorunlar›n kökleri geçmiflin co¤rafyas›na uzanmaktad›r. Tarihi co¤rafya ile geçmiflin co¤rafyas› kuruldu¤u takdirde bu sorunlar›n nedenleri daha iyi anlafl›lacakt›r. Ayr›ca tarihi
co¤rafya geçmifle karfl› ilgi uyand›rmakta, onun belli bir
oranda gelece¤e tafl›nmas›n› sa¤lamaktad›r. Baflta haritalar olmak üzere üretilen malzemeler ile geçmifle görsellik kazand›rarak onun daha iyi anlafl›lmas›na imkan
sa¤lamaktadr. Geçmifli yeniden inflaa ederken, araflt›r›lan dönemin bafl› ile sonu aras›ndaki de¤iflimi ortaya ç›karmakta ve böylece, geçmifli gerçe¤e en yak›n durumuyla yeniden inflaa etmeye çal›flmaktad›r.
109
1. Tarihi co¤rafyan›n kurulufl ve klasik dönemi afla¤›dakilerden hangisinde birlikte ve do¤ru olarak verilmifltir?
a. 1700-1820
b. 1830-1850
c. 1880-1910
d. 1920-1950
e. 1960-2010
2. Afla¤›dakilerden hangisi tarihi co¤rafyay› en k›sa
flekilde tan›mlamaktad›r?
a. Sosyal incelemelerin yap›lmas›
b. Alansal incelemelerin yap›lmas›
c. Mekansal analiz yap›lmas›
d. De¤iflimin tespit edilmesi
e. Geçmiflin co¤rafyas›n›n yeniden kurulmas›
3. Tarihi co¤rafyan›n interdisipliner olmas›n›n sebebi
afla¤›dakilerden hangisi ile aç›klanabilir?
a. Geçmiflle ilgilenmesiyle
b. De¤iflimi konu edinmesiyle
c. Çal›flma konusu, kaynak ve metodoloji aç›s›ndan kompleks yaklafl›mlar gerektirmesi
d. Arfliv kaynaklar›ndan yararlanmas›, mekansal
araflt›rmalar için saha çal›flmas› yap›lmas›yla
e. Co¤rafya uzmanl›k alan› içinde yer almas›yla
4. Tarihi co¤rafyan›n, co¤rafya disiplini içinde yer almas›n›n temel sebebi afla¤›dakilerden hangisi ile aç›klanabilir?
a. ‘Zaman ile ilgilenmesi ve ‘ne zaman?’ sorusuna
cevap aramas›yla
b. ‘Mekan’ ile ilgilenmesi ve ‘nerede’ sorusuna cevap aramas›yla
c. ‹nterdisipliner olmas›yla
d. De¤iflik sosyal disiplinlerden kaynak, yöntem ve
metod aç›s›ndan yararlanmas›yla
e. De¤iflimi konu edinmesiyle
5. Afla¤›dakilerden hangisi tarihi co¤rafyac›da olmas›
gereken temel özelliklerden biridir?
a. ‹yi bir tarihçi ve arfliv uzman› olmas›
b. ‹yi bir antropolog olmas›
c. ‹yi bir sosyolog olmas›
d. ‹yi bir fiziki ve bio-co¤rafyac› olmas›
e. ‹yi bir arkeolog olmas›
6. Afla¤›dakilerden hangisi günümüz tarihi ço¤rafyas›nda kullan›m› h›zla yay›lan tekniklerden biridir?
a. Co¤rafi bilgi sistemleri
b. Rapido ile harita çizimleri
c. Kasetçalar
d. Tepegöz
e. Video film
7. Tarihi co¤rafyan›n tarihten farkl› olarak insana kazand›rd›klar›yla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?
a. Geçmiflteki olaylar› kronolojik bir flekilde s›ralayarak hikaye etmesidir
b. Geçmifle ait bilgiler vermesidir
c. Geçmiflin co¤rafyas›n› görsellefltirerek daha iyi
anlafl›lmas›n› sa¤lamas›d›r
d. Tarihi mekanlar› ö¤reterek onlar›n gelece¤e tafl›nmas›n› sa¤lamas›d›r
e. Tarihi olaylar› ö¤retmesidir
8. Afla¤›dakilerden hangisi bir olay›n tarih olabilmesi
için gereken temel özelliktir?
a. Etkilerinin günümüze kadar ulaflmas›
b. Savafllar, bar›fllar ve di¤er sosyal olaylar› konu
edinmesi
c. Günümüz olaylar› üzerinde etkili olmas›
d. Olay›n sa¤l›kl› bir flekilde de¤erlendirilebilmesi
için gerekli olan zaman›n geçmesi
e. Bellibir mekan üzerinde gerçekleflmesi ve o mekana ait kal›nt›lar›n bulunabilmesi
9. Afla¤›dakilerden hangisinin ülkemiz tarihi co¤rafyas›n›n gelifliminde etkisi bulunmaktad›r?
a. Amerika ve Fransa’da yay›nlanan annal/y›ll›klar›n
b. Savafllar aras› dönemdeki tarihi co¤rafya tart›flmalar›n›n
c. Türkiye üniversitelerinde co¤rafya bölümlerinin
kurulmas›n›n
d. Journal of Historical Geography isimli derginin
yay›nlanmaya bafllamas›n›n
e. W.Ramsay ›n eserinin Türkçeye çevrilmesinin
10. Tarihi co¤rafyan›n tan›m› ve kimli¤i ile ilgili fikir
tart›flmalar›n›n en yo¤un oldu¤u dönem afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. 1900-1910 Bloklaflma Dönemi
b. 1915-1919 Birinci Dünya Savafl› Dönemi
c. 1920-1930 Savafllar Aras› Dönem
d. 1939-1945 ‹kinci Dünya Savafl› Dönemi
e. 1946-1990 So¤uk Savafl Dönemi
110
Tarihi Co¤rafya
1. a
2. e
3. c
4. b
5. d
6. a
7. c
8. d
9. e
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tan›m” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kapsam” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Amaç” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Amaç” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kapsam” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tan›m, Kapsam ve Amaç”
gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Sauer’in ‘Forewrd to Historical Geography’ isimli eseri
küresel ölçekte bir ortak tarihi co¤rafya anlay›fl›n›n geliflmesine neden oldu¤u gibi, Gümüflçü’nün ‘Tarihi Co¤rafya’ isimli eseri de ülkemizde ortak bir tarihi co¤rafya anlay›fl›n›n geliflmesine neden olmufltur. Dolay›s›yla
etkileri aç›s›ndan Gümüflçü’nün ad› geçen eseri Sauer’in eserinin ülkemizdeki yans›mas› gibidir.
S›ra Sizde 2
Journal of Historical Geography dergisi yay›na bafllamadan önce küresel ölçekte kat›l›m›n sa¤land›¤› bir
dergi bulunmamaktad›r. Bu dergi ile hem araflt›rma
konular› bak›m›ndan hem de co¤rafi yöntem ve metotlar aç›s›ndan ortak bir tarihi co¤rafya anlay›fl›na
yaklafl›lmaktad›r.
S›ra Sizde 3
Tarihi Co¤rafya; geçmiflin co¤rafyas› ve co¤rafi de¤iflimle ilgilenirken, kültürel co¤rafya; geçmiflle beraber
günümüzdeki kültürel unsurlar ve kültürlerin da¤›l›fl›
ile ilgilenmektedir.
S›ra Sizde 4
Ekonomik geliflmifllik düzeyi ile sosyal geliflmifllik aras›nda yak›n bir iliflki bulunmaktad›r. Ekonomik yönden
geliflmifl olan toplumlar çevresine daha fazla hakim olmakta ve kendisinden sonraki zamanlara, kendilerinden daha fazla eser b›rakabilmektedir. Geçmifl medeniyetlerden günümüze an fazla eser b›rakanlar ekonomik
refah› yüksek olan toplumlara aittir.
Kaynaklar
Audrey, N. C. (1992). Longman Dictionary of Geography Human and Physical, Longman.
Baker, A. R. H. (2003). Geography and History Bridging the Divide, The Edinburg Building, Cambridge, UK.
Baker, A. R. H. - Gregory, D. (1984). Explorations in
Historical Geography (Interpretative Essays), The
Edinburg Building, Cambridge, CB2 8RU, UK.
Billinge, M. (1982). “Reconstructing Societies in the Past:
The Collective Biography of Local Communities”,
Edt. A. R. H. Baker and M. Billinge, Period and
Place Research Methods in Historical Geography, Cambridge University Press, UK.
Black, I. S.- Butlin, R. A. (2001). “A. R. H. Baker: Historical Geographer”, Essay in Historical Geography
in Honour of Alan R. H. Baker, Les Presses de I
Universite Laval, Canada.
Butlin, R. A. (1993). Historical Geography, Through the of Gate Space and Time, Edward Arnold, London.
Butlin, R. A. (1982). “Developments in Historical Geography in Britain in the 1970s”, Edt. A. R. H. BakerM. Billinge, Period and Place Research Methods
in Historical Geography, Cambridge University
Press, UK.
Denecke, D. (1982). “Applied Historical Geography and
Geographies of the Past: Historico-Geographical
Change and Region Process in History”, Edt. A. R.
H. Baker-M. Billinge, Period and Place Research
Methods in Historical Geography, Cambridge
University Press, UK.
Dobbs, G. R. (2011). “Archival Materials and the Teaching of Historical Geography and Historical GIS”,
Journal for the Society of North Carolina Archivists, 9/1. USA.
Gedikli, F. (2000). “Osmanl› Devleti’nin Kuruluflunun
700. Y›l›nda Osmanl› Arflivlerinin Durumu”, ‹stanbul Üniversitesi, ‹stanbul.
Guelke, L. (1982). “Historical Geography and Collingwood’s Theory of Historical Knowing”, Edt. A. R. H.
Baker-M. Billinge, Period and Place Research Methods in Historical Geography, Cambridge University Press, UK.
Guelke, L. (1997). The Relations Between Geography
and History Reconsidered, Studies in the Philosophy of History, UK.
Halkin, L. E. (1989). Tarih Tenkidinin Unsurlar›,
(Çev: B.Yediy›ld›z), T.T.K. Yay›nlar›, Ankara.
Harris, C. (1991). “Power, Modernity, and Historical Geography”, Annals of the Association of American Geographers, 81, s. 671-83. USA.
Holdsworth, D.W. (2002). “Historical Geography: The
Ancients and the Moderns-Generational Vitality”,
Progress in Human Geography, 26/5, s. 671-678,
USA.
Holdsworth, D. W. (2004). “Historical Geography: The
Octopus in the Garden and the Fields”, Progress
in Human Geography, 28/4, s. 528-35, USA.
‹bn-i Haldun (1977). Mukaddime I, (Çev: Turan Dursun), Onur Yay›nlar›, Ankara.
Jaeger, H. (1982). “Reconstructing old Prussian landscapes, with special reference to spatial organization”,
Edt. A. R. H. Baker and M. Billinge, Period and
Place Research Methods in Historical Geography, Cambridge University Press, UK.
Kramer, S.N. (1999). Tarih Sümer’de Bafllar, (Çev: H.
Koyukan), Kabalc› Yay. ‹stanbul.
Lefebvre, H. (1991). The Production of Space, (Translated by Donald Nicholson-Smith), Blackwell Publishers, Oxford, UK.
Meining, D. W. (1989). “The Historical Geography Imperative”, Annals of the Association of American Geographers, 79/1, s. 79-87, USA.
Mitchell, J. B. (1975). Historical Geography, The English Universities Press, London.
Monkhouse, F. J. (2009). A Dictionary of Geography,
Chicago: Aldine Pub. USA.
Naylor, S. (2008). “Historical Geography: Geographies
and Historiographies”, Progress in Human Geography, 32, 265-74, UK.
111
Sinha, S.P.-Nangalia, H. R. (1993). Encyclopedia of
Geography, Published by K.M. Rai Mittal for Mittal
Publications, A-110 Mohan Garden, New Delhi.
Ö¤men, ‹. (1992). Arflivcilik Sistemi ve Organizasyonu, ‹stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
(Bas›lmam›fl Yüksek Lisans Tezi), ‹stanbul.
Özdalga, E. (2009). Tarihsel Sosyoloji, Do¤uBat› Yay›nlar›, Ankara.
Pacione, M. (1987). Historical Geography: Progress
and Prospect, Croom Helm, London.
Sauer, C. (1941). “Foreword to Historical Geography”,
Annals of Associations of the American Geographers, XXXI/1, s. 1-24, USA.
Schein, R. H., (2001), Re-placing the Past? Practicing
Historical Geography, Historical Geography, 29,
s. 7-13.
Sezgin, Fuat (2010-2011).”‹slâm Bilim ve Teknoloji Tarihine Bir Bak›fl”, Akademik Araflt›rmalar, 47-48,
s. 113-130. ‹stanbul.
Warf, B. (2006). Encyclopedia of Human Geography
(C), Sage Publications , USA.
Williams, M. (1994). “The Relations of Environmental
History and Historical Geography”, Journal of Historical Geography, 20/1, s. 3-21, UK.
Tümertekin, Erol-Nazmiye Özgüç (2002). Befleri Co¤rafya ‹nsan, Kültür, Mekan, Çantay Kitabevi, ‹stanbul.
5
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Tarihi co¤rafyan›n kaynaklar› ve çeflitlili¤i hakk›nda bilgi sahibi olabilecek;
Arkeolojik verileri ve yüzey araflt›rmas›n› kavrayabilecek;
Arflivlerden elde edilebilecek belgeleri aç›klayabilecek;
Araziden elde edilebilecek verileri kavrayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Arkeolojik Veri
• Arazi Verileri
• Arfliv Belgeleri
• Tahrir Defterleri
‹çindekiler
Tarihi Co¤rafya
Kaynaklar
• G‹R‹fi
• TAR‹H ÖNCES‹ (PREH‹STOR‹K)
DÖNEM KAYNAKLARI
• TAR‹H‹ DÖNEM KAYNAKLARI
Kaynaklar
G‹R‹fi
Tarihi co¤rafya araflt›rmalar›n›n ça¤dafl co¤rafyadan ayr›ld›¤› en önemli husus ‘geçmifli’ araflt›rmas› oldu¤una göre, burada geçmifl özel bir önem kazanmaktad›r. Bu
önemin, yap›lan araflt›rmaya hakk›yla yans›t›lmas› ise, ancak çal›fl›lan döneme ait
kaynaklara ulaflmak ve onlardan faydalanmakla mümkündür. Aksi halde, do¤rudan döneme ait kaynaklara ulafl›l›p onlardan faydalan›lmad›¤› sürece, ele al›nan
olay› do¤ru bir flekilde de¤erlendirip tarih sahnesindeki gerçek yerine koymak
mümkün de¤ildir. Tarih ile co¤rafya aras›nda yer alan tarihi co¤rafya, ilke ve metotlar aç›s›ndan oldu¤u kadar, kaynaklar aç›s›ndan da iki bilim dal› aras›nda yer alman›n ayr›cal›klar›na sahiptir. Bu durum ayn› zamanda tarihi co¤rafyaya kaynak
zenginli¤i olarak da yans›maktad›r ki, konuyla ilgili olarak Butlin flu ifadeleri kullanmaktad›r: Tarihi co¤rafyan›n kaynaklar› yerel ve ulusal yöneticilerin elinden ç›kan yönetime, nüfusa, vergiye ve mülkiyete ait her türlü kay›t, envanter, nüfus say›mlar›, haritalar, keflif ve sondaj raporlar›, toprak mülkiyetini ve kullan›m›n› gösteren kay›tlar, kiliseye kay›tl› mallar, mali kay›tlar, yerel ya da ulusal mahkeme kay›tlar› ile özel kifliler taraf›ndan tutulan ve günümüze ulaflabilen özel arflivlerdir.
Tabii ki bu kaynak ve veriler tarih öncesi dönemler ve topluluklar üzerine yap›lacak araflt›rmalar için geçerli de¤ildir. Zira o dönemler üzerine yap›lacak çal›flmalarda, daha çok alan çal›flmas› ve arkeolojik kaz›lardan elde edilen verilere ihtiyaç
vard›r (Butlin, 1993: 73).
Genel anlam› ile kaynak, bilgi veren malzeme olup insan›n söyledi¤i, yazd›¤›
ya da üretti¤i her fley bu kapsama girer, ancak her bilgi veren malzeme de kaynak
olma özelli¤i tafl›maz. Bir malzemenin kaynak olabilmesi için ya devrinde vücuda
getirilmifl olmas› ya da devrine yak›n bir zamanda ve devrinin kaynaklar›ndan faydalan›larak meydana getirilmifl olmas› gerekir. Birinci gruba giren malzemelere
“ana kaynak” ad› verilir ve tarih araflt›rmalar›nda son derece önemlidir. ‹kinci grup
kaynaklar ise, birincilerin bulunmad›¤› hallerde önem kazan›rlar ve bunlar ana
kaynaktan faydalan›larak meydana getirildiklerinden “birinci elden kaynak” olarak tan›mlan›rlar. Ana kaynakla birlikte, birinci elden kayna¤›n bulunmamas› halinde, birinci elden kaynaklardan faydalan›larak meydana getirilen “ikinci elden
kaynaklar” önem kazan›r (Kütüko¤lu, 1998: 17).
Birincil ve ikincil kaynaklar aras›ndaki ayr›m, tarih araflt›rmalar› aç›s›ndan temel
nitelikte olsa da, ilk bak›flta zannedilece¤i kadar kesin ve belirgin de¤ildir; kesin
ayr›m çizgisi, uzmandan uzmana de¤ifliklik gösterir. Kimi durumlarda birincil kay-
114
Tarihi Co¤rafya
naklar›n üstünlü¤ü söz konusu olmas›na ra¤men, kimi durumlarda da ikincil kaynaklar›n daha fazla kaynaktan yararlanmas› dolay›s›yla olumlu taraflar› öne ç›kar.
Hatta kaynaklar›n verdi¤i bilgileri do¤rulama aç›s›ndan bak›l›rsa, birincil kaynaklar›n önemli bir eksikli¤i vard›r. Çünkü birincil kaynaklar birer tan›k ifadesi niteli¤indedir ve onlar›n da yan›lmalar› söz konusu olabilir, dolay›s›yla mutlaka di¤er kaynaklarla teyit edilmesi gerekir (Tosh, 1997: 33-125). Yaz›l› belge ve kitaplar için yap›lan birincil-ikincil kaynak tasnifi yan›nda, tarihi co¤rafyan›n kaynaklar› aras›nda,
do¤rudan ve dolayl› olarak araziden toplanabilecek topografik ve arkeolojik veriler de birincil niteliktedir. Bu veriler, do¤rudan araziden toplanabilece¤i gibi, haritalar üzerinden de elde edilebilir. Asl›nda eski ve modern haritalar, arazi verileri ile
birlikte birincil kaynak durumundad›rlar ve bu yüzden mutlaka kullan›lmal›d›rlar.
Tarihi co¤rafyan›n kaynaklar› ülkeden ülkeye ve kaynak türlerine göre de¤iflik tasniflere tabi tutulmaktad›r. Burada, genel bir çerçeve belirlenecek ve Türkiye üzerine yap›labilecek bir çal›flmada yararlan›labilecek kaynaklara a¤›rl›k verilecektir.
Türkiye’nin sahip oldu¤u kaynak zenginli¤i ve çeflitlili¤i nedeniyle, tarihi co¤rafyaya kaynakl›k eden çok say›da materyali çeflitli flekillerde tasnife tabi tutmak mümkün olmakla beraber konunun çerçevesi de düflünülerek, burada a¤›rl›kl› olarak
“birinci elden kaynaklar” üzerinde durulacakt›r. fiu halde tarihi co¤rafya kaynaklar› ana hatlar›yla afla¤›daki gibi tasnife tabi tutulabilir (Gümüflçü, 2010: 237-308).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
Kaynak nedir,
çeflitlerini
SIRA
S‹ZDE aç›klay›n›z?
TAR‹H ÖNCES‹ (PREH‹STOR‹K) DÖNEM KAYNAKLARI
D Ü fi Üyaz›n›n
N E L ‹ M icad›yla bafllayan devirlere Tarihi ça¤lar, yaz›n›n bilinmedi¤i
Bilindi¤i gibi,
devirlere de Tarih Öncesi (Prehistorik) ça¤lar ad› verilmektedir. ‹lk yaz›, Mezopotamya’da yaklafl›k,
S O R U M.Ö. 3.500 y›llar›nda kullan›lmaya bafllam›flt›r. Yaz›n›n icad› o
kadar önemli olmufltur ki, insanl›k tarihinde yeni bir dönemi bafllatt›¤› kabul edilmifltir. Bu durumda, Tarih Öncesi dönem kaynaklar› denildi¤i zaman, yaz›n›n icaD‹KKAT
d›ndan önceye ait bütün kaynaklar anlafl›lmal›d›r ve bunlar, yüzeyden ve arkeolojik kaz›lardan elde edilen veriler olmak üzere iki k›s›mda de¤erlendirilebilir. Ancak
SIRA hat›rlat›lmal›d›r
S‹ZDE
burada hemen
ki, yüzey araflt›rmalar› ve arkeolojik kaz›lar sadece
Tarih Öncesi dönemlere ait de¤il, Tarihi dönemlere ait bilgi ve veri toplama metotlar› aras›nda da yer al›r. Bütün tarih araflt›rmalar›nda oldu¤u gibi, tarihi co¤rafya çaAMAÇLARIMIZ
l›flmalar›nda da, geçmifle ait olmak kayd›yla elde edilebilen bütün veriler, geçmiflin
ayd›nlat›lmas›na katk› sa¤layabilece¤i düflüncesiyle önemli önemsiz ayr›m›na tabi
tutulmadanK de¤erlendirmeye
al›nmal›d›r. Zira küçük bir veri, öyle olur ki, geçmifl
‹ T A P
hakk›nda önemli bir bilgi bofllu¤unun doldurulmas›na katk› sa¤layabilir.
N N
Yüzey Verileri
TELEV‹ZYON
‹nsanlar son buzul ça¤›ndan itibaren, çevre koflullar›n›n el verdi¤i ölçüde yerleflmeye uygun bölgelerde hayatlar›n› sürdürmüfllerdir. Bu dönemlerden kalan izler,
yüzey araflt›rmalar› ve arkeolojik kaz›lar yoluyla tespit edilip, eski insan›n geliflen
‹ N T Ehayat
R N E T tarz› hakk›nda k›smen de olsa bilgi sahibi olunabilmektedir.
ve farkl›laflan
Yüzey araflt›rmalar› yoluyla elde edilen verilerden, yerleflmelerin konumlar›, boyutlar› ve nitelikleriyle, eski dönemlerdeki çevre koflullar›, tarihi olaylar ve o dönem insan›n›n eriflti¤i teknolojik düzey hakk›nda bilgi edinilebilir (Ökse, 1998:
299). fiu halde, tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda baflvurulan yüzey araflt›rmas›, arkeolojik yerleflmelerin bulunmas›, belgelenmesi ve bunlar›n kaz› yap›lmadan bilimsel yöntemlerle incelenmesidir. Arkeolojik çal›flman›n da ilk basama¤›n› teflkil
5. Ünite - Kaynaklar
eden yüzey araflt›rmas›nda verilerin tespitinde, sismik sars›nt› kaynakl› dalga yay›lmas›, magnetik ve elektromagnetik yöntemler, pusula, magnetik kuvvet çizgileri,
zamansal de¤iflkenlik, kayalar›n manyetizmas› ve diferansiyel manyetometre ile
toprak direncinin ölçülmesi gibi belli bafll› ön keflif yöntemleri ile baz› arkeolojik
kaz› tekniklerine baflvurulabilir. Yüzey araflt›rmas› ve arkeolojik malzeme toplanan
belli bafll› alanlar vard›r. Bunlar aras›nda; ma¤aralar, nehir ve göl yataklar›, höyükler, tümülüsler, akropoller ve nekropoller en fazla dikkati çekenlerdir. Bu tür mahallerde yap›lan araflt›rmalarda, yerleflme birimleri tespit edilirken, uyulmas› gereken bir tak›m kurallar vard›r. Bilhassa karada yüzeyden arama yap›l›rken; düz arazide düzenli tepeler, düzgün biçimli oval tepeler, çevre duvarl› çitler, bitki örtüsü,
eski yol a¤lar›, resimli kayalar vb. gibi; havadan yap›lan aramalarda ise, küçük kabar›klar, k›y›lar, yollar, bitki örtüsü ve yerleflme izleri gözlemlerin kaydedilmesi,
hava foto¤raf› al›nmas›, ulafl›m a¤›, nemlilik oran› ölçümü gibi hususlara dikkat
edilmesi gerekmektedir (Gümüflçü, 2010, 242).
Yüzey araflt›rmalar›nda, do¤rudan insanlar taraf›ndan üretilen, kullan›lan ve
sonra da at›lan materyallerden tespit edilebilen çeflitli yerleflme izleriyle karfl›lafl›labilir. Geçmifle ait kolayca ulafl›labilen üç tür yerleflme biçimi vard›r; höyükler, tümülüsler ve ma¤aralar. Höyükler, Mezopotamya ve ‹ran’da oldu¤u gibi Anadolu’da da, evlerin tarih öncesi ça¤lar boyunca kerpiçten yap›lmas› ve kültür katlar›n›n zamanla üst üste y›¤›lmas› sonucunda, topraktan büyük tepelerin oluflmas›yla
meydana gelmifllerdir. Mezopotomya’da “tell”, ‹ran ve Türkiye’de “tepe” de denilen bu tür yerleflme birimlerini, Türk halk› “höyük/üyük” olarak isimlendirmifltir.
Höyükler genellikle ›rmak ya da dere kenar›na ve çevresi tar›ma elveriflli alanlarda bulunmakta olup daha önce orada bulunan kerpiç evlerin y›k›nt›lar› düzlefltirilerek, yeni iskan›n eskinin üzerine kurulmas›yla oluflur. Höyük olarak adland›r›lan
bu tür yerleflme birimlerine, özellikle Orta ve Güneydo¤u Anadolu olmak üzere
Türkiye’nin birçok yerinde çokça rastlanmaktad›r. Tümülüsler ise, höyük gibi yapay tepecikler olup, kral, kraliçe, prens ve prensesler gibi önemli kifliler için yap›lm›fl y›¤ma tepe flekilli an›t mezarlard›r. Bunlar, bir defada yapay olarak oluflturulan, küçük ve sivrice, an›t mezar özelli¤indeki tepeler olarak dikkati çekerken, höyükler belki binlerce y›ll›k bir zaman diliminde, yerleflme merkezlerinin üzerinin
toprakla kapanmas›yla oluflurlar. Bu iki tür yerleflme merkezi, bak›ld›¤›nda kolayca birbirinden ay›rt edilebilir (Akurgal, 2005: 10-11).
Türkiye Arkeolojik Yerleflmeleri (TAY) Projesi çerçevesinde, Anadolu ve Trakya’daki höyükler, tümülüsler, an›tlar, mezarl›klar ve ören yerleri ayr› ayr› gerek bas›l›, gerekse elektronik ortamda yay›nlanmaktad›r. Bu proje kapsam›nda kay›t alt›na al›nan tarih öncesi dönemlere ait yerleflme birimleri aras›nda ma¤aralar ayr› bir
yer tutmaktad›r. Genel olarak ma¤ara denildi¤inde, yeralt›nda çeflitli nedenlerle
oluflmufl boflluklar anlafl›l›r ve buralar, genellikle insanlar›n s›¤›nabilece¤i yerlerdir.
TAY Projesi çerçevesinde, Türkiye’de kay›t alt›na al›nan ma¤ara say›s› 2.707’dir
(http://www.tayproject.org/veritab.html). Ma¤aralar, Türkiye’nin yerleflme tarihi
aç›s›ndan oldukça önemli unsurlar olup kaz› veya gözlem yap›lan 600 kadar› d›fl›nda araflt›r›lmay› beklemektedir. Türkiye’nin ma¤ara ve do¤al bar›naklar yönünden çok zengin oldu¤u bilinmekte ve 3.500’den fazlas› küçük ma¤ara (in) olmak
üzere, 40.000’e yak›n ma¤aran›n varl›¤› tahmin edilmektedir (Gümüflçü, 2010:
245).
115
116
Tarihi Co¤rafya
Arkeolojik Veriler
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Arkeoloji bilimi, özellikle belgelerin bulunmad›¤› devirler için tarihin en önemli
yard›mc›lar›ndad›r. Uygarl›k tarihinin bafllang›c›ndan günümüze ulaflan ilk aletler,
en eski evler, tap›naklar, çanak-çömlek kal›nt›lar›, tafl boncuklar, piflmifl toprak
heykelcikler, ocaklar, ocaklardaki yanm›fl kömürler ve küller, tohumlar, bitki art›klar›, hayvanSIRA
kemikleri
S‹ZDE gibi maddi kültür varl›klar› arkeolojik veriler aras›nda yer
al›r. Arkeolojide bu tür maddi kültür kaynaklar›na “kal›nt›”; yüzey araflt›rmas› ya
da kaz› sonucu ortaya ç›kart›lanlara da daha çok “buluntu” ad› verilmektedir (GüN E L ‹ MButlin, tarihi co¤rafyan›n kaynaklar› üzerine yapt›¤› de¤erlenD Ü fi Ü224).
müflçü, 2010:
dirmede; arkeolojik verileri, hayvan ve insan kal›nt›lar›, mezarl›klar, ekonomik faaliyetler, diniS OveR dünyevi
törenlere ait tafl yap›lar, toprak y›¤›nlar›, her çeflit araç ve
U
gereçler, ekilmifl bitki kal›nt›lar›, orijinal flekillerinde korunan ya da polen analizleri ile belirlenebilen yabani otlar ve çevredeki co¤rafi-arkeolojik de¤ifliklik izleriD‹KKAT
nin her biri olarak s›ralam›flt›r. O, bu tür verilerle, eski ça¤lardaki insan yerleflmeleriyle, buralardaki her türlü bireysel ve toplumsal insan faaliyetlerinin, ya arkeoloSIRA S‹ZDE do¤rudan, ya da analizler, grupland›rmalar veya di¤er baz›
jik kaz›lar arac›l›¤›yla
dolayl› metotlarla araflt›r›larak ortaya konulmas›n› önermektedir (Butlin, 1993:
108).
AMAÇLARIMIZ
Türkiye’de Arkeoloji çal›flmalar›, Osmanl› Devleti’nin son y›llar›nda, XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda bafllam›flt›r. Bunda Osmanl› Devleti’nin s›n›rlar› içindeki eski
medeniyet merkezleri ve kutsal topraklar üzerine Avrupal› araflt›rmac›lar›n çal›flK ‹ T A P
malar›n›n büyük etkisi vard›r. Osmanl› Devleti’nin son y›llar›ndan günümüze
(2012’ye) kadar 906 arkeolojik kaz›n›n gerçeklefltirildi¤i ve bunlardan da sadece
104’ünün final yay›n›n yap›ld›¤› bilinmektedir. TAY Projesi isimli envanter çal›flmaTELEV‹ZYON
s›nda, Türkiye’deki arkeolojik yerleflmelerin say›s›, ma¤aralar d›fl›nda, 7.077 olarak
tespit edilmifltir (http://www.tayproject.org/trhome.html).
N N
‹ N T E R N E TYerleflmeleri projesi hakk›nda genifl bilgi için, http://www.tayproTürkiye Arkeolojik
ject.org, web adresine bak›n›z.
Arkeolojik verilerden yola ç›karak, geçmifl toplumlar›n, sosyal, siyasal, ekonomik, dini ve kültürel yaflant›lar› hakk›nda bilgi sahibi olunabilir. Özellikle antik yaflam koflullar›n›n ve yerleflim birimlerinin tespiti ve analizi gibi konularda, arkeolojik verilerden yararlan›labilir. Baz› durumlarda, geçmifle ait yerleflmeler ve insan
yap›lar› yüzeyde kalm›fl olsa bile, özellikle ülkemiz gibi afl›nma ve tafl›nman›n fazla oldu¤u bölgelerde, yak›n zamana ait yerleflmeler bile toprak alt›nda kalmakta ve
kaz› yapma zorunlulu¤u ortaya ç›kmaktad›r. Bundan dolay›, sadece tarih öncesi ya
da tarihi dönemlerin ilk evrelerine de¤il, yak›n dönemlere ait yerleflmeler üzerine
-özellikle Osmanl› dönemi için- bile arkeolojik araflt›rmalar ve kaz›lar yap›larak art›r›lmal›d›r. Kimi zaman yüzey araflt›rmalar› kimi zaman da kaz›larla elde edilen her
türlü arkeolojik kal›nt› ve bulgu, tarihçiler taraf›ndan, muhafaza edildikleri ve hizmete sunulduklar› yer göz önünde bulundurularak, “müzelik malzeme” olarak tan›mlanm›flt›r. Bunlar, gündelik hayatta kullan›lan bir kap-kacak, yaz›l› bir kil tablet, bir kral y›ll›¤› ya da mektubu, bir antlaflma metni, bir sütun, bir heykel, bir lahit, bir zafer tak› vs. olabilir. Araflt›rmac›lar genelde bu tür arkeolojik verilere daha
çok müzelerde, ören olarak tan›mlanan maddi kültür varl›klar› bulunan harabe durumdaki yerleflme yerlerinde, yaz›l›, bas›l› ve çizili olarak kütüphanelerde ve son
zamanlarda yayg›nlaflan haliyle de elektronik ortamlarda ulaflabilirler.
117
Prehistorik kaynak nedir, aç›klay›n›z?
SIRA S‹ZDE
2
Tarihi Dönem Kaynaklar›
L‹M
D Ü fi Ü N Edo¤ru
Tarihi dönem denildi¤inde, yaz›n›n icad›yla bafllay›p, günümüze
uzanan
yaklafl›k 5.500 y›ll›k zaman dilimi anlafl›lmaktad›r. Tarih öncesi dönemlerle, tarihi
dönemleri birbirinden ay›ran en önemli özellik, yaz›n›n kullan›lmas›d›r.
S O R U Bu nedenle, “tarih yaz› ile bafllar” ya da S. N. Kramer’in kitab›na bafll›k olan Tarih Sümer’de
Bafllar tan›mlamas›nda da oldu¤u gibi “yaz› ve tarih” iliflkisi birbiriyle adeta özdefl
D‹KKAT
hale gelmifltir. Tarih öncesi dönemin aksine, bu dönemde bilinenlerin artmas›,
kaynak türlerinin çeflitlenmesi, yeni belge ve verilerin kullan›lmaya bafllanmas›
S‹ZDE tespiti ve
araflt›rmac›lar›n iflini kolaylaflt›rm›flt›r. Ancak bunlar›n kaynakSIRA
de¤erinin
çal›flma alan›n›n özelliklerine uygun olmas› gerekir. Bir tarihi co¤rafya araflt›rmas›nda kullan›lacak kaynaklar, yukar›da müze malzemesi olarak de¤erlendirilen arAMAÇLARIMIZ
keolojik veriler d›fl›nda, arazide, arflivlerde ve kütüphanelerde bulunur ki flimdi
bunlar üzerinde durulacakt›r.
N N
Arazideki Kaynaklar
K ‹ T A P
Sadece tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda de¤il, modern co¤rafya çal›flmalar›nda da
arazi ya da alan çal›flmas›, oldukça önemlidir. Bu bak›mdan, arazinin bizzat kendiTELEV‹ZYON
si ve arazide bulunanlar›n tamam›, co¤rafya araflt›rmalar› için kaynak niteli¤indedir. Hangi dönem üzerine çal›fl›l›rsa çal›fl›ls›n, her flartta, mutlaka araflt›rma konusu
olan arazinin incelenmesi ve görülmesi gerekir. Bilhassa arazinin jeomorfolojisini
T E R N E T yaflayan inyüzeysel olarak görmek bile, en az›ndan araflt›r›lan dönemde,‹ Nburada
sanlar›n nas›l bir mekanda hayatlar›n› sürdürdüklerini anlamay› kolaylaflt›r›r. Çal›flmaya bafllamadan önce arazide yap›lacak incelemeler, belki de araflt›rman›n yönünü belirleyecek, kaynaklar›n kullan›m›na ve yorumlanmas›na yard›m edecektir. Zira co¤rafi flartlar›, arazisi ve mekan› bilinmeden yap›lan çal›flmalar, ayaklar› yere
basmayan, masa bafl›nda üretilmifl, sadece eldeki belgelerin s›n›rlar› içinde kalan
bir araflt›rmadan öteye gitmeyecektir. Bu durum sadece tarihi co¤rafya çal›flmalar›
için de¤il, tarih ve saha çal›flmas› gerekli olan di¤er bilim dallar› için de geçerlidir.
Bir arazi çal›flmas›nda öncelikli olarak, yerleflmeler ve buralarda bulunan yap›larla, yer ve yerleflme merkezlerinin adlar› tespit edilmelidir.
Yerleflmeler ve Yap›lar: Yerleflmeler, geçmiflin her dönemi için tarihi co¤rafyan›n temel kaynaklar› aras›nda yer al›r. Yerleflme merkezleri ister k›rda, isterse flehirde olsun, ad›ndan bafllayarak, buralardaki her türlü abidevi nitelikteki yap›lar,
ticari mekanlar, yollar, meskenler, sokaklar, su tesisleri gibi her türlü yap› ele al›n›r ve incelenir. Buralardan elde edilen verilerle, o dönemde orada yaflayan insanlar›n sosyal, ekonomik ve kültürel durumlar› hakk›nda bilgi sahibi olunur. Bir bak›ma yerleflme ile insan iliflkileri aras›ndaki ba¤ gözler önüne serilir. Ayr›ca yerleflme merkezleri, çevre koflullar›, özellikle de iklim, bitki örtüsü ve kullan›lan inflaat
malzemesinin türü gibi konular üzerinde durulur. Kültürel co¤rafi görünümün, mimari ya da genifl anlam›yla yerleflmeler üzerindeki etkisi gözlemlenir, en basit konuttan en gösteriflli an›ta kadar ele al›n›p incelenir. Bu yap›lar›n her biri o dönemin maddi kültürü ve de¤erleri hakk›nda bizlere çok fleyler anlatabilir (Gümüflçü,
2010: 249).
Tarihin ilk ça¤lar›ndan itibaren, ülkemizde kesintisiz kültürlerin süregeldi¤i sahalarda, tip ve fonksiyon bak›m›ndan farkl› yerleflme merkezleri bulunmaktad›r.
Her dönemde yerleflme alanlar›n›n oluflumunu belirleyen çeflitli faktörler olmufltur.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
118
Tarihi Co¤rafya
Bunlar› iklim, yeryüzü flekilleri, yükselti, su, güvenlik, ulafl›m, toprak ve ekonomik
faaliyetler olarak s›ralayabiliriz. Bu faktörlere ba¤l› olarak kurulan yerleflmeler, öncelikle kentsel ve k›rsal olarak ayr›lmakta daha sonra da farkl› aç›lardan farkl› tasniflere tabi tutulmaktad›r. Zira yerleflmelerin türleri ve fonksiyonlar›, orada yaflayan
insanlar›n sosyal ve ekonomik durumlar› hakk›nda önemli bir göstergedir. fiehirlerin, daima k›r yerleflme merkezlerinden büyük, iflbölümü ve uzmanlaflman›n yafland›¤›, tar›m d›fl› üretimin yap›ld›¤›, sa¤lam, dayan›kl› ve korunakl› yap›lar›n çokça oldu¤u, güvenlili¤in ön planda tutuldu¤u ve k›r yerleflme birimleri üzerinde
bask› unsuru oldu¤u göz önüne al›n›rsa, sadece k›r-flehir ayr›m› ve sonuçlar› üzerinden de oldukça fazla bilgi ç›kar›labilir. Ayr›ca flehirlerin sosyal, ekonomik ve
idari yap›lar› hakk›nda bilgi sahibi olunup oralarda yaflayan insan topluluklar› üzerine tahliller yap›labilir.
Yerleflmelerde bulunan her türlü yap› ve tesis, özellikle flehirlerdeki an›t niteli¤indeki abidevi yap›lar, o yerleflme biriminin ekonomik geliflmiflli¤ine de ›fl›k tutar. Ayr›ca sosyal, dini ve ticari yap›lar, su ve sulama tesisleri, incelenen dönemin
her bak›mdan canl› flahitleridir. Bu çerçevede yerleflme birimlerindeki her türlü yap›, ister mimari, isterse s›radan özelliklere sahip olsun, tarihi kaynak olma özelliklerini sürdürmektedirler. Bu tür yap›lardan yola ç›karak, bir binan›n yap›m tarz›,
kullan›lan malzemesi, yap›ld›¤› yer, ifllevi, dönemin mimarl›k anlay›fl› ve özellikleri gibi durumlar› ö¤renmek mümkün olur (Faroqhi, 2001: 120-125). Yerleflme merkezleri zaman içerisinde, yok olma, isim de¤ifltirme ya da baflka bir yere nakil gibi durumlarla karfl›laflabilirler. Bunlar, kimi zaman do¤al afetlerden, kimi zaman da
insanlar›n kararlar›ndan ve davran›fllar›ndan kaynaklanabilir. Bu hallerde kaz› ve
belgelerde olup günümüze ulaflmayan bütün yerleflme merkezleri eksiksiz bir flekilde tespit edilmeli, yani lokalizasyonu yap›lmal›d›r. Aksi durumda co¤rafyan›n
temel ilkelerinden olan da¤›l›fl›n uygulanmas› mümkün olmayacakt›r. Tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda yerleflme birimlerinin tespiti/lokalizasyonu ya uzak geçmiflten
günümüze ya da tersi bir uygulama ile günümüzden geçmifle do¤ru gidilerek yap›labilir. Avrupa’da terk edilmifl yerleflme birimlerinin tespitinde, eski ve detayl›
haritalar, yüzey araflt›rmalar›, arkeolojik kaz›lar, uzay foto¤raflar› gibi yöntemler
kullan›lmakta; ayr›ca elde edilen sonuçlar ›fl›¤›nda teoriler ve modeller gelifltirilip,
analizler yap›lmaktad›r (Butlin, 1993: 89-90).
Yer ve Yerleflme Adlar›: Yer adlar› sadece belirli mevkileri ifade eden birer
isim olmaktan öte; tarih, arkeoloji, folklor, co¤rafya ve di¤er baz› ilimlerin de ilgi
alan›na girmekte ve bu disiplinlerin çal›flmalar›na katk› sa¤lamaktad›r. Dilbiliminin,
özel isimleri inceleyen, onlar›n kökenleri ve anlamlar›yla u¤raflan bilim dal›na onomastik/adbilim denilmektedir. Onomastik biliminin yer adlar›n› inceleyen dal›na
toponimi; bunun nehir, göl gibi su adlar›yla u¤raflan dal›na hidronimi; flah›s adlar›yla u¤raflan dal›na da antroponimi denilmektedir. ‹nsanlar, çevresindeki varl›klara isim verirlerken, kendi geçmiflleri, kültürleri, özlemleri, gelenek ve göreneklerini yans›tan isimleri tercih etmifllerdir. Yerleflme merkezlerine verilen isimlerde de
bu durum geçerlili¤ini korumufltur (Gümüflçü, 2010: 252-253). Toponiminin araflt›rma konusuna, do¤al olarak tabiatta bulunan da¤lar, tepeler, ovalar, vadiler, yamaçlar, s›rtlar, mevkiiler, geçitler gibi morfolojik unsurlar girer ki, genel anlamda
bunlara verilen isimlere “yer adlar›” denilir. Yine toponimi içinde kalmak kayd›yla, bahsedilenlerden farkl› olarak insanlar taraf›ndan vücuda getirilen flehir, kasaba, köy, mezraa, yayla, k›flla, kom, a¤›l gibi bütün yerleflme merkezlerine verilen
isimlere de “yerleflme adlar›” denilmektedir (Gümüflçü, 2002: 358).
119
Tarih boyunca yerleflmelere isim verilirken dikkat edilen hususlar aras›nda mesela yeni bir köy veya kasaban›n kuruluflunda, ço¤u zaman yerleflen toplulu¤un
veya önde gelen birisinin ad›n›n verilmesi bulunmaktad›r. Yerleflmelere verilen bu
isimler bize, ayn› ad› tafl›yan boy, afliret, cemaat gibi gruplar›n nas›l bir da¤›l›fl içerisinde olduklar›n› da gösterir. Bu isim vermeler sadece flehir veya kasabaya kifli
veya toplulu¤un ad›n› verme olarak de¤il, köy ve kasabadan flehre geliflte, gelinen
yerin ad›n›n mahalle ya da semte verilmesi fleklinde de kendisini göstermifltir. Bir
baflka ad verme flekli de XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren Osmanl› Devleti’nin toprak kayb›na u¤ramas›yla, kaybedilen bölgelerden gelen göçmenlerin yerlefltirilmesinde yaflanm›flt›r. Nitekim Aziziye, Hamidiye, Refladiye gibi adlar› tafl›yan
yerleflim birimlerine, o dönemin padiflahlar›n›n isimleri (Kütüko¤lu, 1998: 14-15)
verilmifltir ki, buralar, bir bak›ma “göç yadigar›” yerleflme merkezleridir. Ülkemizde yer ve yerleflme adlar›, kimi zaman idari ve siyasi gerekçelerle kimi zamanda
yerel halk›n talebi do¤rultusunda de¤ifltirilmektedir. Yaflanan bu ad de¤ifltirmeler
dolay›s›yla, araflt›rmac›lar, zaman zaman yerleflim birimlerinin geçmiflle günümüz
aras›ndaki ba¤lant›s›n› kurmada s›k›nt› çekmektedirler. Yap›lan araflt›rmalarda Türkiye’de yer adlar›n›n de¤ifltirilmesi iflinin, daha ‹ttihat ve Terakki döneminden beri yap›ld›¤› tespit edilmifltir. Giresun örne¤i yan›nda mesela 1913 y›l›nda, Trabzon
vilayetine ba¤l› sancak ve kazalarda, Türkçe olmad›¤› ve “terbiye-yi milliyeye mugayir oldu¤u” gerekçesiyle köy isimlerini de¤ifltirme teflebbüsleri yap›lm›flt›r (Yüksel, 1999: 161-172). Görüldü¤ü gibi, 1913 y›l›ndan beri gündemde olan isim de¤iflikli¤i Cumhuriyet’in ilk y›llar›ndan beri yap›lmakta olup üstelik bu ad de¤ifltirme
sadece köylerle s›n›rl› kalmam›fl; Türkiye’nin çeflitli bölgelerinden da¤, tepe ve
mevki adlar›ndan yaklafl›k 28.000’ini de bu uygulamaya maruz kalm›flt›r (Tunçel,
2000: 31). Yerleflme adlar›n›n yaklafl›k üçte birinin, yak›n zamanda de¤iflmifl olan
bir ülke üzerinde araflt›rma yapman›n zorlu¤u ortada olup bu sorun, tarihçilerin,
co¤rafyac›lar›n, arkeologlar›n, halkbilimcilerin ve di¤erlerinin karfl›s›nda bir da¤ gibi durmaktad›r.
Yaz›l› Kaynaklar
Yaz›l› kaynaklar denildi¤inde, ad›ndan da anlafl›laca¤› üzere yaz›n›n icad›ndan
sonraki döneme ait olanlar anlafl›lmaktad›r. Bu kaynaklar, muhafaza edildikleri/bulunduklar› yerler esas al›nmak kayd›yla genel olarak, “arfliv malzemesi, kütüphane malzemesi ve müzelik malzeme” olmak üzere üç ana bafll›k alt›nda toplanmaktad›r. Müzelik malzeme, yukar›da yüzey araflt›rmalar› ve arkeolojik kaz›lardan elde edilen veriler kapsam›nda genel hatlar›yla ele al›nm›flt›. Burada sadece arkeolojik yaz›l› kaynaklardan bahsedilecek, müzelik malzeme olarak de¤erlendirilen di¤er buluntu ve kal›nt›lara girilmeyecektir. Di¤erleri yan›nda arfliv malzemesi
olan yaz›l› kaynaklar bak›m›ndan da Dünya’n›n en zengin ve en fazla malzemesine sahip ülkelerden birisi Türkiye’dir. Bu tarihi malzemeler, kimi zaman bir kal›nt›, bir buluntu, bir kitabe olarak, kimi zaman da devletin organlar› taraf›ndan haz›rlanan resmi bir belge veya özel flah›slar›n elinden ç›kan özel bir belge olarak
karfl›m›za ç›kmaktad›r. Burada Türkiye’de tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda baflvurulabilecek yaz›l› kaynaklardan genel hatlar›yla bahsedilecektir.
Yaz›l› kaynak grubunda hangi tür kaynaklar vard›r, aç›klay›n›z?
SIRA S‹ZDE
Arkeolojik Yaz›l› Malzemeler: Tarihi dönemlere ait yaz›l› kaynaklar günüD Ü fi Ü N E L ‹ M
müzde müzelerde veya ç›kart›ld›klar› alanlardaki ören yerlerinde
muhafaza edil-
3
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
120
Hiyeroglif, Yunanca “Hieros
(Kutsal) + Glypho (Yaz›t)”
kelimelerinden oluflur ve
“Kutsal Yaz›t” anlam›na
gelir. Alfabeyi oluflturan
harflerin de kökeni kabul
edilen baz› resim ve
flekillerden oluflan bir yaz›
türüdür.
Tarihi Co¤rafya
mektedir. Tarihin bilinen ilk yaz›l› belgeleri Sümerler taraf›ndan M.Ö. 3500’lerde
çivi yaz›s› ile yaz›lm›flt›r. Önceleri kil tabletler üzerine yaz›lan bu yaz›, Ön Asya’da
3.000 y›la yak›n bir zaman boyunca Akkad, Assur, Babil, Pers, Hitit ve Urartu gibi
birçok devlet taraf›ndan kullan›lm›fl ve Fenikeliler’in alfabe yaz›s›na öncülük etmifltir. Fenikeliler taraf›ndan yayg›nlaflt›r›lan alfabe yaz›s› ise Aramiler, Frigler, Lidyal›lar ve di¤er eski do¤u uygarl›klar› taraf›ndan da kullan›lm›flt›r. Eskiça¤’da M›s›r’da
kesintisiz biçimde kullan›lan hiyeroglif (resim) yaz›s›n›, Anadolu’da Luviler, Hititler ve Genç Hititler kullanm›fllard›r (Köro¤lu, 2011: 22-26).
Anadolu yerleflme tarihi bak›m›ndan Dünya’n›n birçok sahas›na göre daha eski ve yerleflme türü bak›m›ndan da oldukça zengindir. Bu sahada kurulan Hititler’den günümüze intikal eden bilgi ve belge say›s› di¤er devlet ve medeniyetlerden daha fazlad›r. Hititler’in baflkenti Hattufla’da (Bo¤azkale) yap›lan arkeolojik
kaz›larda bugüne kadar yaklafl›k 25.000 çivi yaz›l› tablet bulunmufltur. Bu tabletlerden oluflan Hitit baflkent arflivinde, devlet yönetimiyle ilgili belgeler, kral y›ll›klar›,
siyasal antlaflmalar, mektuplar, hukuki, dini, mitolojik, gelenek ve görenek, fal ve
büyü gibi konulara ait metinler bulunmaktad›r. Ayr›ca burada çivi yaz›s› ile HititSümer-Akkad ve Hurri dillerinde sözlük niteli¤indeki tabletlerin ele geçmesi, bu
arflivin daha çok bugünkü anlay›fla göre kitapl›k niteli¤i tafl›d›¤›n› ortaya koymaktad›r. Hattufla’n›n do¤usunda, yine bir Hitit merkezi olan Maflathöyük’deki kaz›larda da bir arfliv bulunmufl ve buradan da yaz›l› belgeler ç›kart›lm›flt›r. Hitit dönemine ait bir baflka arfliv de Çorum/Ortaköy’deki fiapinuva’da yap›lan kaz›larda ortaya ç›kart›lm›flt›r. Buras›, Anadolu’nun Bo¤azkale ve Maflat’tan sonraki üçüncü büyük Hitit arflivi kabul edilmekte ve içinde 3.000’den fazla tablet bulunmaktad›r
(Gümüflçü, 2010: 235-236). Urartular’›n Hurri dilinin bir lehçesini konufltuklar› ve
çivi yaz›s›n› kulland›klar›, en önemli kitabelerini tafl levhalar üzerine bina bloklar›na veya kayalar üzerine yapt›klar› bilinmektedir. Sonraki dönemlerde Likyal›lar,
Helenler, Frigler, Lidyal›lar, Fenike kökenli alfabeyi kullanm›fllard›r. ‹lk Likya yaz›tlar› M.Ö. VI. yüzy›lda bafllam›fl ard›ndan M.Ö. V. ve IV. yüzy›llarda yayg›n bir biçimde kullan›lm›flt›r. Helen etkisinin artmas›yla da M.Ö. V. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru Helen yaz›tlar› ortaya ç›kmaya bafllam›fl ve Roma devri sonuna kadar kullan›lm›flt›r (Akurgal, 2005: 173-269). Kaynaklar›n ço¤almas› ve çeflitlenmesiyle, tarihi
dönemlerin bilinenleri daha da artmaya bafllam›flt›r. Burada, arkeolojik kaz›lar ya
da yüzey araflt›rmalar› ile tespit edilen yaz›l› belgelerden sadece bir k›sm›na de¤inilmifltir. Elbette bu tür eserlerin say›s› oldukça fazlad›r ve yap›lacak yeni çal›flmalar ve yorumlamalar, gelecekteki araflt›rmalardan elde edilmesi muhtemel verilerle
geçmifl dönemlere ait yeni bilgileri ortaya ç›kartacakt›r.
Arfliv Malzemeleri: Günümüzde arfliv malzemesi denildi¤inde sadece yaz›l›
olanlar anlafl›lmaz; ses, resim, foto¤raf, harita, çizim ve görüntüler gibi malzemeler
de bu kategoride de¤erlendirilir. Bunun da bafll›ca nedeni, bahsi geçen malzemenin sakland›¤›, korundu¤u ve hizmete sunuldu¤u yerlerin genelde arflivler olmas›d›r. Ayr›ca bu tür malzemenin ekseriyeti unique/eflsiz, tek nüsha oldu¤undan, bu
özelli¤i ile de kütüphane malzemesinden ayr› tutulmufllard›r. Arfliv malzemelerini;
yaz›l› arfliv malzemeleri, çizili arfliv malzemeleri, görüntülü ve sesli arfliv malzemeleri gibi genel bafll›klar alt›nda tasnife tabi tutabiliriz (Kütüko¤lu, 1998: 20-22).
Yaz›l› Arfliv Malzemeleri: Yaz›l› arfliv malzemeleri genel olarak; ferman, berat, emir, hüküm, ahidname ve muahedenameler gibi hükümdar›n imza, mühür
veya tu¤ra ya da damgas›n› tafl›yan belgelerle, bunlar›n resmi kopyalar›; divan ve
meclislerin müzakere ve kararlar›; kanunname, nizamname, adaletname gibi zaman›n›n hukuki ve adli kararlar›n› içeren dosya ve siciller; özel sözleflmelerin tes-
cil edildi¤i noter belgeleri ve mektuplar; vakfiyeler ve vak›flarla ilgili kay›tlar, mühimme, ahkam, tahrir, avar›z, cizye, temettuat, nüfus vb. sosyal, ekonomik, askeri
ve idari bir tak›m gerekçelerle kay›t alt›na al›nan defterler akla gelmektedir. Türkiye’de araflt›rmac›lar›n en fazla müracaat etti¤i Osmanl› Arfliv’inde, defter ve dosya
usulüne göre tasnif edilmifl, farkl› tarihlere ait 150 milyona yak›n belge bulunmaktad›r. Benzer belgeler, di¤er Türk ve ‹slam devletlerinde de mevcut olmas›na ra¤men günümüze pek ulaflmad›¤›ndan belirtilen arfliv malzeme türü a¤›rl›kl› olarak
Osmanl› dönemine aittir. Dolay›s›yla burada Osmanl› dönemi belgeleri üzerinde
fazlaca durulmas›n›n bafll›ca nedeni, günümüzde en fazla bilinen ve kullan›lan arfliv malzemesi olmas›ndand›r. Osmanl› dönemine ait arfliv malzemesi, ayn› zamanda onun topraklar› üzerinde, günümüzde var olan 40’a yak›n devleti do¤rudan,
iliflki içinde oldu¤u onlarca devleti de dolayl› olarak ilgilendirmektedir, çünkü Osmanl› belgeleri ve arflivi bir imparatorluk arflividir.
Türkiye’de tarih ve tarihle iliflkili bilim dallar›yla u¤raflan araflt›rmac›lar›n baflvurabilecekleri ve hizmet alabilecekleri çeflitli resmi arflivler bulunmaktad›r. Bunlardan tapu, vak›flar, askeri arfliv gibileri ço¤unlukla özel uzmanl›k konular›na yönelik çal›flmalara hizmet sunarken, Osmanl› Arflivi daha genel, hemen hemen her döneme ait her konuda bilgiyi araflt›rmac›lar›n hizmetine sunmaktad›r. Bu bak›mdan
Osmanl› Arflivi, sadece Türkiye için de¤il, Dünya’n›n pek çok ülkesinden gelen
araflt›rmac›lar için oldukça büyük öneme sahiptir. Devlet arflivlerindeki belgelerin
ço¤unlu¤u, -flah›slardan arflivlere devredilenler d›fl›nda- resmi belgelerdir. Resmi
belgeler, devlete ait kurum ve kurulufllar›n faaliyetleri ve icraatlar› sonucunda oluflan kay›tlar olup bunlar en üstteki yöneticiden en afla¤›daki memura kadar çok genifl bir kesimde üretilmifltir. Araflt›rma s›ras›nda belgeler üzerinde titiz çal›flmalar
yap›lmal›, sadece görünen yüzleri de¤il, arka planlar›na da nüfuz edilmelidir. “Belge resmi kaynaklardan ç›km›flt›r, dolay›s›yla mutlaka do¤rudur” yaklafl›m›na uzak
durulmal›d›r. Ayn› flekilde “bu belge resmi görüflü yans›t›yor kullan›lmamal›” yaklafl›m› da sak›ncal›d›r. Burada, Türk tarihinin yaklafl›k 600 y›ll›k dönemini oluflturan Osmanl› döneminde tutulmufl olan defterlerden ve belgelerden, tarihi co¤rafya çal›flmalar› aç›s›ndan önemli olduklar›n› düflündüklerimiz k›saca ele al›nacakt›r.
Çal›flman›n muhtevas› gere¤i sadece ad›ndan bahsedilenler önemli ya da hiç bahsedilmeyen kaynaklar önemsiz diye bir alg›ya da kap›lmamal› ve hatta yeri, konusu, araflt›rman›n muhtevas› gere¤i arflivlerden ç›kabilecek her kayd›n bizler için
önemli oldu¤u hat›rdan ç›kar›lmamal›d›r.
Tahrir Defterleri: Eski ça¤lardan itibaren merkezi otorite kurmufl olan devletler, nüfusu ve ekonomik güçlerini bilmek, idare ettikleri topraklar› bütün yönleriyle tan›mak istemifllerdir. Dolay›s›yla bu gruptaki sanayi öncesi tar›m toplumu yap›s›na sahip bütün devlet ve imparatorluklar, vergi ve vergi nüfusunu belirlemek için
çeflitli say›mlar yapm›fllard›r. Bilhassa Akdeniz’de kurulmufl hemen bütün devletlerde vergi gelir ve nüfusunun tespiti amac›yla, arazi ve nüfus say›mlar› yap›lm›flt›r. Belirtilen say›mlar›n sonucunda ortaya ç›kan kay›tlar her ülkede de¤iflik adlarla an›lm›fl olup bu kay›tlara Osmanl›’da tahrir defteri, ‹ngiltere’de Domesday Book, Sicilya’da Cera’id, Divan veya Defatir, M›s›r’da Revk (Rok), ‹lhanl›lar’da Kanun
veya Yasamifli gibi isimler verilmifltir. Bu defterler geçen yüzy›l›n ortalar›na do¤ru
sosyal ve ekonomik tarih araflt›rmalar› için eflsiz bir kaynak olarak keflfedilmifl ve
yo¤un bir flekilde üzerlerinde çal›fl›lmaya bafllanm›flt›r (Çiçek, 1995: 52).
Osmanl› dönemi arazi ve vergi durumunun tespiti amac›yla yap›lan say›ma;
yazma, yaz›lma, kaydetme anlam›na gelen tahrir, bu kay›tlar›n yer ald›¤› defter serisine de tahrir defterleri denilir. Osmanl›lar, bir yeri fethettiklerinde o bölgeye yet-
121
Domesday Book,
‹ngiltere’de Kral I. William
the Conqueror’›n (krall›¤›,
1066-1087) emriyle ülkenin
kaynaklar›n› ve topraklar›n›
kay›t alt›na almak amac›yla
1086 tarihinde haz›rlanan
ve ülkenin büyük bir k›sm›n›
kapsayan tek arazi
envanteridir.
122
Tarihi Co¤rafya
kili bir emin gönderip nüfus ve gelir kaynaklar›n› ayr›nt›lar›yla araflt›r›p deftere geçirirlerdi. Bu defterler, d›flar›dan müdaheleyi engellemek ad›na, o dönemde de az
say›da kiflinin bildi¤i “siyakat” hatt› ile yaz›lm›flt›r. Her sancak için ayr› bir nüfus ve
gelir defteri meydana getirilir ve o bölgede vergi kaynaklar› çeflitli etkenlerle de¤iflti¤i zaman veya her 10, 20 veya 30 y›lda bu tahrir ifllemi yenilenirdi. Bugün bir
k›sm› Tapu Kadastro Genel Müdürlü¤ü, Kuyud-› Kadime Arflivi’nde bulunan bu
defterler, Osmanl› Arflivi’nin en de¤erli koleksiyonlar›ndan biridir. Tahrir defterleri, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun sosyal, demografik ve ekonomik tarihine ait, benzeri baflka hiçbir yerde bulunmayan ayr›nt›l› bilgiler sunan kaynaklard›r. Osmanl›
Arflivi’nde 835-1300/1431-1882 y›llar›na ait 1.100 adet olan tahrir defterleri, Ankara
Tapu Kadastro Genel Müdürlü¤ü’nde bulunan 2.322 defterle birlikte önemli seri
teflkil etmektedirler (Anonim, 2010: 99). Tahrir defterlerinin her bak›mdan ayr›nt›l› olan›na mufassal, yaln›zca idari teflkilata göre vilayet, sancak, kaza, nahiye, köy
ve mezraa isimlerini ve toplam gelir/has›l miktarlar›n›, timar sahibinin ad›n› içeren,
yani özetlenmifl olan›na icmal ve iki tahrir aras›ndaki de¤iflikliklerin kaydedildi¤i
defterlere ise derdest ve ruznamçe ad› verilmektedir. Ayr›ca vak›flarla ilgili kay›tlar›n yer ald›¤› evkaf (vak›flar) defterleri de bu seri içinde önemli bir yere sahiptir.
Arflivlerde, ilki 1431 Arnavutluk sonuncusu da 1711 Rodos ve 1726 Erdebil ve Tebriz tarihli defterler bulunuyorsa da, tahrir defterlerin büyük k›sm› XV. yüzy›l ortalar›ndan XVI. yüzy›l sonlar›na kadar olan döneme aittir. “Tahrir Ça¤›” olarak da
adland›r›lan bu döneme ait defterlerle, Osmanl› tarihinin idari, askeri, iktisadi, sosyal ve kültürel durumuna ait oldukça önemli veriler elde etmek mümkündür.
Mufassal Tahrir Defterleri: Arazi tahririnin ayr›nt›l› dökümünü içeren mufassal (ayr›nt›l›) defterler, hane esas› üzerinden vergi veren flah›slar›n isimlerini, hukuki durumlar›n›, mükellefiyetlerini, imtiyazlar›n› ve ellerindeki arazilerin dökümüyle, ödedikleri vergilerin tamam›n› kapsamaktad›r. Bir bak›ma topra¤›n mülkiyet ve tasarruf sistemi, vergi nüfusu ve vergileri belirlemek için tutulan bu defterler, miri arazinin yani devlet topra¤›n›n esas kayd› oldu¤undan, tapu hükmünde
kabul edilmifller ve ayn› zamanda bunlara tapu tahrir defterleri de denilmifltir. Bu
defterler, sancak esas›na göre tutuldu¤undan ço¤u defterin bafl›nda, o sanca¤›n bir
kanunnamesi yer al›r ve sancaktaki idari ve askeri yap›, vergiler ve oraya has uygulamalar› bu kanunnameden ö¤renilebilir. Mufassal tahrirlerden, sanca¤›n ba¤l›
oldu¤u eyaleti, sancak merkezini, mahalleleri, kazalar›, nahiyeleri, köyleri, mezraalar›, çiftlikleri, yaylalar› ayr›nt›l› olarak bulunabilir. Ayr›ca, Osmanl› askeri siteminin bel kemi¤i olan timar sisteminin iflleyifli, gelir kaynaklar›, mukataalar› hakk›ndaki bilgilere de bu defterlerden ulafl›labilir. Mufassal defterlerde yer alan cami,
mescit, medrese, zaviye, tekke, bedesten, han, hamam, de¤irmen vs. yap›lar dönemin ve bölgenin sosyal, iktisadi, kültürel, ilmi ve dini hayat› hakk›nda bizlere
önemli ipuçlar› verir. Ayr›ca bu defterlerde kay›tl› verilerin çok ayr›nt›l› ve çeflitli
olmas›, yatayda-düfleyde ve hem de zaman içinde da¤›l›fl ve karfl›laflt›rma imkan›
tan›mas› tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda bulunmaz bir f›rsat ve zenginlik sa¤lar. Bu
defterlerde tahriri yap›lan sahalardaki bütün yerleflme merkezlerinde yaflayan vergi nüfusu, baba adlar› ile birlikte kaydedilip, toprak sahipli¤i ve miktarlar› ile kay›tl›d›r. Nüfus kayd›ndan sonra vergiye tabi ne varsa, isimleri ve vergi miktarlar›
bulunmaktad›r. Tar›msal faaliyetlerle üretilen bütün ürünlerden sonra hayvan say›s›, ar› kovan› say›s›, s›nai ve ticari faaliyetlerden al›nan bütün vergileri bu defterlerde bulmak mümkündür (Gümüflçü, 2010: 262).
Tahrir defterleri do¤rudan nüfus say›m defterleri de¤ildir. Ancak vergi hanesi
üzerinden yap›lan kay›tlar, bizlere yerleflme merkezlerinin tahmini nüfusunu orta-
123
ya koymam›za yard›mc› olur. Bu tahrirler sayesinde bir merkezin, bir bölgenin ve
nihayet ülke tamam›n›n nüfus ve yerleflme kompozisyonlar› hakk›nda genel görüfl
sahibi olunabilir. Tek tek bütün yerleflme merkezlerinin ekonomik yap›lar› belirlenerek, birçok aç›dan k›r-flehir ayr›m› yap›labilir. Bir de, ayn› saha için tahrir serileri varsa flimdiye kadar bahsedilen bütün konular uzun bir dönem için aç›klanabilir. Bu denli ayr›nt›l› ve genifl alanlar için kaynak olan tahrir defterlerinin belirtilmesi gereken bir di¤er önemli özelli¤i istatistiki veri sunmalar›d›r. Yani, çal›fl›lan
mekan üzerindeki bütün yerleflmeler için ayn› tür veriye ulaflmak mümkündür.
Tahrir defterlerindeki standart/flablon verilerden elde edilen bu veriler yan›nda,
baz› defterlerde bazen bulunabilen tesadüfi veriler sayesinde de farkl› ve çeflitli baz› verilere ulafl›labilmektedir (Gümüflçü, 2008: 911-920).
‹cmal Defterleri: Tahrir defterleri içinde ikinci önemli seriyi icmal (özet) defterleri oluflturmaktad›r. Bu defterler; mufassal tahrir defterlerin müsveddelerine dayan›larak onlardan önce haz›rlanan, gelirlerin kimler taraf›ndan tasarruf edildi¤ini
gösteren defterlerdir. Yaln›z idari bölünüfle göre gelir birimlerinin isimlerini ve y›ll›k has›llar› bu defterde yer al›r. Bu defterlerde vergi ödeyen kiflilerin isimleri ve
vergilerin nerelerden al›nd›¤› gibi ayr›nt›l› bilgiler bulunmaz (Afyoncu, 1997: 2425). Bunlar özellikle mufassal defterlerin olmad›¤› yer ve y›llar için önemli bir kaynak vazifesi görmektedir.
Evkaf Defterleri: Bir sancaktaki vak›f say›s› az ise genellikle mufassal tahrir
defterlerinin sonuna kaydedilmifl; vak›f say›s› fazla ise ayn› usulde fakat ayr› defterlere kaydedilmifltir. Bu flekilde ayr› tutulmufl defterlere vak›f veya evkaf defterleri ad› verilir. Bu defterler, vak›flar›n vakfiyeleri ve hüccetleri esas al›narak haz›rlanm›flt›r. Mufassal defterlerdeki usul üzere kaydedilen vak›f defterleri, Osmanl› ya
da öncesi dönemde kurulmufl olan vak›flar›n isimleri, bunlar›n gelir kalemleri ve
harcama alanlar›, vakfiyelerine dayand›r›larak kay›t alt›na al›nm›flt›r. Vak›f defterlerinde yer alan bilgiler, bize o dönemin dini, sosyal ve ekonomik hayat›n› yans›tan
önemli veriler sunar. Bunlar, Osmanl› Arflivi’nin yan› s›ra Tapu Kadastro Arflivi’nde
de bulunmakta ve Ankara’daki Vak›flar Genel Müdürlü¤ü Arflivi’nde yer alan vakfiyeler ve vak›flarla ilgili di¤er kay›tlarla desteklenerek kullan›lmas› gerekmektedir.
Tahrir defteri nedir, türlerini ve önemini aç›klay›n›z?
SIRA S‹ZDE
Avar›z Defterleri: Avar›z ve tekalif türü vergiler, XVI. yüzy›lda yaln›zca ola¤aD Ü fifleklinde
Ü N E L ‹ M toplanan
nüstü durumlarda, ihtiyaç duyuldukça nakdi, ayni ya da hizmet
“avar›z-› divaniye ve tekalif-i örfiye” idi. K›saca avar›z olarak bilinen bu vergiler,
vergi muafiyetine sahip olanlar d›fl›nda, Müslüman, gayrimüslim
reayadan
S O bütün
R U
al›n›rd›. Bu vergi, XVII. yüzy›l bafllar›na kadar t›pk› di¤er vergiler gibi ‘hane’ bafl›na toplanm›flt›r (Özel, 2000: 36-37). Nüzul, sürsat ve ifltira gibi avar›z türü vergiler,
D‹KKAT
ola¤and›fl› bir vergi olmas›na ra¤men, hazinenin para ihtiyac›n› karfl›lamak üzere
XVII. yüzy›lda ola¤an ve düzenli vergiler aras›nda yerini alm›flt›r. Önceleri ayni yüSIRA S‹ZDE
kümlülük iken, zamanla nakdi yükümlülü¤e dönüflen bu vergiler,
avar›zhane üzerinden tahsil edilmifltir. Bu vergilerin tahsili için mahalle ve köylerin avar›zhanelerinin kaydedildi¤i defterlere de avar›z defterleri denilmifltir (Barkan, 1979: 13-19).
AMAÇLARIMIZ
XVI. yüzy›ldan sonra tahrir gelene¤inin terk edilmesi üzerine, gerek flehirler,
gerekse k›r kesiminin nüfusu hakk›nda bilgiye ulaflabilmek için bilhassa XVIIXVIII. yüzy›llarda avar›z defterlerinden yararlanma yoluna gidilmifltir.
K ‹ T A PBu defterler,
avar›z ve avar›z-› divaniyye olarak toplanan vergilerin, nüfusun belirli birimlere
ayr›lmas› sonucu ortaya ç›kan avar›zhane kay›tlar›n›n yer ald›¤› mevkufat defterle-
4
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
124
Tarihi Co¤rafya
rinin bir parças›d›r. Ancak bu defterlerdeki avar›zhane kay›tlar›ndan yola ç›karak
nüfus hakk›nda tahminlerde bulunmak, e¤er bir avar›zhanenin gerçekte kaç hane
kabul edildi¤ini gösteren veriler yoksa oldukça zor gözükmektedir. Avar›zhane
tespitleri s›ras›nda gerçek hane ile avar›zhane aras›ndaki fark ve bunun flehirden
flehire, mahalleden mahalleye, köyden köye farkl›l›k arz etmesi; yine kad›lar taraf›ndan ayn› yerde oturanlar aras›nda bile, ahalinin “tahammüllerine göre” fakir, orta halli ve zengin olarak düzenlenmesi, avar›zhane say›s›n›n kiflilerin ekonomik
durumuna göre takdir edilen itibari bir say› oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Bu sebeplerden dolay› avar›zhanelerin nüfus tahmininde kullan›lmas›nda dikkatli olunmas› gerekmektedir (Ç›nar, 2000: 296-298). Ancak yine de XVI. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren tahrir defterlerinin b›rakt›¤› bofllu¤u XVII-XVIII. yüzy›llarda avar›z ve
cizye defterlerindeki verilerle kapatmak mümkün gözükmektedir. Bu defterlerden
en fazla yararlan›labilecek hususlar›n bafl›nda, flehirlerdeki ve köylerdeki yerleflme
birimlerinde yaflanan de¤iflim, büyüme, küçülme, artma gibi konular gelmektedir.
Avar›z defterlerinde gözden kaç›r›lmamas› gereken bir nokta da bu vergiden muaf olan kimselerdir. Bunlar bazen bir vak›f köyü bazen de herhangi bir hizmet karfl›l›¤› vergi muafiyetine sahip bir topluluk ya da köy olarak karfl›m›za ç›kabilir.
Kanunnameler: Devletçe tanzim olunan usul ve kaidelere kanun ad› verilmekte ve devletin yetkili organlar› taraf›ndan hak ve yükümlülüklerin belirlendi¤i
hukuk kurallar›n›n bütünü olarak kabul edilmektedir. Osmanl› dönemindeki uygulanan flekli ile kanunname, fler‘i hukukun yan›nda idari, mali, cezai muhtelif hukuk sahalar›na ait olmak üzere, vaktiyle padiflahlar›n emir ve fermanlar› ile uygulamaya konulmufl kanun ve nizamlar›, aynen veya özet olarak bir araya toplamak
suretiyle düzenlenen mecmualar veya bu kanunlardan belirli bir zümre veya sahaya ait olanlardan birine verilen isimdir. Bazen kanun yerine yasa veya yasak ve kanunname yerine de yasakname tabirinin kullan›ld›¤› da olmufltur. Osmanl› döneminde uygulanan kanunnameleri araflt›rmac›lar çeflitli flekillerde tasnife tabi tutmufllard›r (Akgündüz, 1990: 87-101). Kanunnamelerde farkl› konulara ait bilgiler
verilse de, önemli olan nokta, kanunlar›n nas›l uyguland›¤›d›r. Zira kanunnameler,
statik ve normatif karakterli belgeler, kurallar listesidir. Bir bak›ma uygulaman›n
nas›l olmas› gerekti¤ini gösterirler ve teknik bilgileri yans›t›rlar. Osmanl› kanunnamelerinde belirtilen hususlara günlük hayatta uyulup uyulmad›¤›, ancak arfliv belgelerinde, tahrir defterlerinde, fler‘iye sicillerinde görülebilir. Kanunnameler, baz›
konularda bafll› bafl›na kaynak olabilecekleri gibi, ayn› zamanda baflta tahrir defterleri olmak üzere di¤er baz› belgelerdeki idari, askeri, hukuki ve mali çeflitli bilgilerin aç›klan›p yorumlanmas›nda anahtar görevi üstlenmektedirler.
fier‘iye Sicilleri: Osmanl› dönemi araflt›rmalar› için önemli bir kaynak serisi
de fler‘iye sicil defterleridir. Mahkeme kay›tlar› da denilen bu defterler, mahkemeye intikal eden olaylar›n kay›t alt›na al›nmas› sonucu oluflmufltur. Osmanl› kaza
sistemine göre kay›t alt›na al›nan fler‘iye sicillerinde; kad› taraf›ndan verilen hükümler ve ilamlar d›fl›nda, devlet merkezinden gönderilen fermanlar, emirler, beratlar ve buyruldularla, eyalet merkezlerinden gönderilen buyruldular kaydedilmifltir. Sicillerin ilk k›sm›nda genelde sat›fl, borç verme, boflanma davalar›, kölelerin azad› gibi yerel mahkemelerin noterlik yapt›¤› ifllemlerle; miras paylafl›m› ve
di¤er yerel halktan gelen h›rs›zl›k, cinayet, cinsel sapk›nl›k flikayetleri gibi davalar yer al›yordu. Sicillerin ikinci k›sm›na Divan-› Hümayun’dan ç›kan emirler, padiflah fermanlar›, sadaret ve beylerbeyi buyruldular› gibi belgeler kaydedilmifltir.
Bu emirler kad›lara ve di¤er taflra görevlilerine hitaben yaz›lm›flt›r. Divan-› Hümayun’dan kazaya gelen emirlerin büyük bir k›sm› ise kad› veya sancakbeyini do¤-
rudan ilgilendiren, o kaza ya da idari birimle ilgili meseleler hakk›nda olurdu (Faroqhi, 2001: 55-56).
fier‘iye sicilleri, XV. yüzy›l›n ilk yar›s›ndan XX. yüzy›l›n ilk çeyre¤ine kadar ki
yaklafl›k befl as›rl›k döneme ait Osmanl› tarihinin siyasi, idari, hukuki, sosyal ve
kültürel yönlerini ayd›nlatmada baflvurulan en önemli kaynaklardand›r. Günümüze, savafllardan, do¤al afetlerden ya da insanlar›n vermifl oldu¤u zararlardan arta
kalan yaklafl›k 20.000 civar›nda fler‘iye sicili kalm›flt›r. Bunlar›n da yaklafl›k yar›s›
‹stanbul mahkemelerine ait olup günümüze intikal eden fler‘iye sicilleri Ankara
Milli Kütüphane’de ve ‹stanbul’a ait olanlar da ‹stanbul Müftülü¤ü Arflivi’nde bulunmaktad›r. Ancak yak›n zamanda Milli Kütüphane’deki fler‘iye sicillerinin orijinalleri Osmanl› Arflivi’ne devredilmifl, sadece mikrofilmleri kütüphanede kalm›flt›r.
fier‘iye sicilleri hakk›nda, 1930’lu y›llarda ‹. H. Uzunçarfl›l› ve T. M. Yaman’n›n, bu
kaynak serisinin tan›t›m›n› ve Türk tarihine sa¤layaca¤› katk›y› konu alan yaz›lar›,
bu sahadaki ilk çal›flmalar olarak dikkati çekmektedir. 1940’l› y›llardan itibaren
fler‘iye sicillerinin sosyal ve iktisat tarihi kayna¤› olarak kullan›m› gündeme gelmifl
ve bunun öncüsü de H. ‹nalc›k olmufltur (Ç›nar, 2010: 477-481). Di¤er arfliv belgelerinden oldukça farkl›, ilginç ve detay veriler sa¤layan fler‘iye sicilleri, tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda yeni ufuklar açabilecek niteliktedir. Ama bu defterlerde yer
alan bilgilerin istatistiki olmamas›, sadece mahkemeye baflvurulan olaylar hakk›nda bilgi vermesi, “örnekleme” veri kayna¤› olarak kullan›lmas›n› gerektirmektedir
(Gümüflçü, 2010: 249).
Temettuat Defterleri: Temettu vergisi, tüccar ve esnaf›n senelik kazançlar›
üzerinden al›nan vergiye verilen add›r. 1839 y›l›nda ç›kar›lan bir emirle, Tanzimat
uygulamalar› aras›nda Osmanl› Devleti genelinde bulunan ahalinin ismi, flöhreti,
arazileri, hayvanlar›, tüccar ve esnaf›n ise y›ll›k gelirleri vb. bilgilerin bu deftere
kaydedilmesi emredilmifltir. Bu kay›t üzerinden de temettu vergisi, sonraki ad›yla
“kazanç vergisi” al›nm›flt›r. Osmanl› Arflivi’nde Maliye Nezareti defterleri aras›nda
yer alan temettuat defterleri, tahrir defterlerinde oldu¤u gibi vergi amaçl› tutulmufltur. Ülkenin tüm kaza, köy gibi yerleflim birimleri hane esas› üzerinden herkese ait
flahsi mal varl›¤›, emlak, arazi, hayvanat, ürün vb. bilgiler kaydedilmifltir. Envanter
niteli¤i tafl›yan bu defterlerin, tasnifi ve kataloglanmas›nda o tarihlerdeki Osmanl›
idari taksimat› esas al›nm›flt›r. Temettuat defterleri 1256-1261/1840-1845 tarihleri
aras›nda kay›t alt›na al›nm›fl ve toplam 17.747 adettir (Anonim, 2010: 248-249). Tarihi co¤rafya çal›flmalar› için de önemli bir kaynak serisi olan temettuat defterlerinde; kiflilik bilgileri, vergiler, tafl›n›r ve tafl›nmaz servetler, gelirler yer almaktad›r.
Temettuat defterleri, klasik dönemin tahrirlerine benzeyen, hatta baz› durumlarda
onlardan daha ayr›nt›l› bilgi veren kaynaklard›r. Ayr›nt›l› ve her merkez için haz›rland›klar›ndan, t›pk› tahrir defterleri gibi istatistiki veri sa¤larlar. Ama tahrirlere göre eksik bir yanlar› vard›r ki, bu haliyle sadece tarihi co¤rafyac›lar› de¤il bütün
araflt›rmac›lar› k›s›tlamaktad›rlar. O da, bu defterlerin, ülkenin büyük k›sm› için
1840-1845 y›llar› aras›nda ve ço¤unlukla bir defaya mahsus olarak haz›rlanm›fl olmalar›d›r (Gümüflçü, 2010: 281). Bu defterler, Nüfus Defterleri ile birlikte ele al›nd›¤›nda, Osmanl› Devleti’nin XIX. yüzy›ldaki nüfus tahminleri üzerinde çeflitli de¤erlendirilmeler yap›lmas›na katk› yapmaktad›rlar.
Çizili Arfliv Malzemesi: Arflivlerde yer alan tarihi co¤rafya kaynaklar› aras›nda
plan ve haritalar›n da aralar›nda bulundu¤u çizili malzemeler önemli bir yer tutar.
Çizili malzemelerden bir k›sm› kütüphanelerde de yer alabilir. Bu tür malzemeler,
genellikle belli bir amaç için haz›rland›klar›ndan adetleri s›n›rl›d›r. Ço¤u zaman da
haz›rland›klar› birimde ya da o birimin ba¤l› oldu¤u arflivde saklan›rlar. Tarihe mal
125
126
Tarihi Co¤rafya
olan çizili malzemeler ise genellikle arflivlerdedir. Nitekim Osmanl› Arflivi’nde “Harita, plan, proje-kroki, albüm ve foto¤raf ihtiva eden kataloglar” bafll›¤› alt›nda bir
belge fonu bulunmaktad›r (Anonim, 2010: 427-429). Tarihi araflt›rmalarda kullan›lacak malzemelerin mutlaka yaz›l› olmas› gerekmez. Baz› durumlarda bir tek harita, bir resim, bir çizim sayfalar dolusu yaz›dan daha çok fley anlatabilir, ya da yaz›l› kaynaklar›n eksik b›rakt›¤› bilgileri tamamlayabilir. Bu nedenle araflt›rmalarda
çizili kaynaklardan faydalanmak oldukça önemlidir. Çizili kaynaklar denildi¤i zaman akla öncelikle, haritalar gelmektedir. Ayr›ca, bir flehrin, bir yap›n›n, bir aletin
planlar› da her zaman için araflt›rmalara kaynak olacak nitelikteki çizili malzemelerdir. Eski dönemlerde yap›lm›fl olan haritalardan ya da bir kroki veya plandan,
dolan bir körfez, mecras› de¤iflen bir nehir, yollar, geçitler ve yok olan veya ismi
de¤iflen yerleflme merkezleri gibi bilgilere ulaflmak da mümkündür. Günümüzde
araflt›rmac›lar nazar›nda hak etti¤i yeri bulamayan çizili malzemeleri ana hatlar›yla; eski haritalar, modern haritalar, planlar ve krokiler bafll›klar› alt›nda ele al›nabilir (Kütüko¤lu, 1998: 21).
Eski Haritalar: Harita, Dünya’n›n tamam›n›n veya bir parças›n›n belirli bir ölçek dahilinde ka¤›t üzerine aktar›lmas›d›r. En eski devirlerden beri harita çizme gelene¤i olup bu eski haritalar›n günümüz aç›s›ndan en önemli özelli¤i, o dönem insanlar›n›n düflüncelerini, bilgi birikimlerini ve dünyay› alg›lama flekillerini yans›tmas›d›r. Baz› durumlarda yaz›n›n ifade edemedi¤i bilgileri de aktaran harita vb. çizili-görüntülü kaynaklar, tarihi co¤rafya araflt›rmalar›n›n vazgeçilmezleri aras›ndad›r. Günümüze ulaflan örneklere göre Osmanl›larda haritac›l›¤›n geçmifli XV. yüzy›l bafllar›na kadar gitmektedir fakat bugün Osmanl› Arflivi’nde en erken tarihlisi
1739 y›l›na ait olmak üzere toplam 720 harita bulunmaktad›r. Ancak, kay›t alt›na
al›nd›¤› numara içinde birden fazla harita ya da pafta oldu¤u dikkate al›n›rsa, say›n›n bundan daha fazla oldu¤u söylenebilir. Bu haritalar›n büyük bir k›sm› Osmanl› topraklar›na ait olup az da olsa Avrupa, Amerika, Asya ve Afrika k›talar›na
ait olanlar› vard›r. Asl›nda harita-minyatür kar›fl›m› bir tarzda eserler veren Matrakç› Nasuh’un flehir harita/tasvirleri de tarihi co¤rafya çal›flmalar› için oldukça önemli bilgi vermektedir (Gümüflçü, 2010: 294-295). Her ne kadar kütüphane malzemesi k›sm›nda bahsedilecek olsa da konunun geliflimi aç›s›ndan Osmanl› döneminde
bas›lan co¤rafya ile ilgili kitaplar ve dokümanlar aras›nda haritalar, krokiler ve atlaslarla ilgili önemli bir bilgi ve kaynakça IRCICA taraf›ndan yay›nlanan Osmanl›
Co¤rafya Literatürü Tarihi bafll›kl› çal›flmada yer almaktad›r. Bu çal›flmada co¤rafya ile ilgili tespit edilen 1.628 eser ad› yer almaktad›r. Bu eserlerden 941’i harita,
atlas, kroki ve haritac›l›kla ilgili kitaplar olup bu çal›flmada ortaya ç›kan sonuç, Osmanl› döneminde co¤rafya ile ilgili çal›flmalar›n yaklafl›k % 58’inin harita, kroki, atlas türü eserlerden meydana gelmesidir (‹hsano¤lu ve di¤., 2000).
Modern Haritalar: Eski haritalar›n d›fl›nda, nispeten yak›n bir devirde haz›rlanm›fl ve bir k›sm›n›n haz›rlanmas› da hala devam eden modern haritalar, tarihi
co¤rafya araflt›rmalar› aç›s›ndan oldukça önemlidir. Çünkü sadece geçmifli yeniden
inflaa etme konusunda de¤il, bugünü anlamak aç›s›ndan da araflt›rmas› yap›lan sahan›n haritalar›na ihtiyaç vard›r. Çok say›da istatistikten ya da yaz›l› belgeden üstün bir co¤rafi betimleme biçimi olan haritac›l›¤›n, ülkemizde modern haritalar olarak haz›rlan›p bas›lmas›, 1911 y›l›nda 1/200.000 ölçekli topografya haritalar› ile
bafllamaktad›r. Dönemin Osmanl› topraklar›, özellikle Anadolu ve Balkanlar için
haz›rlanan bu haritalardan, bugünkü s›n›rlar›m›z içinde toplam 125 pafta bulunmaktad›r. Takip eden y›llarda haz›rlanan bütün haritalara temel teflkil etmifl bu haritalardan baflka, 71 paftadan oluflan 1/250.00’lik harita, 396 paftadan oluflan
1/100.000, 5.884 paftadan oluflan 1/25.000 ve henüz bas›m› devam eden 1/50.000
ölçekli Türkiye haritalar› da bu kaynaklar aras›nda yer almaktad›r. Türkiye için yap›lan araflt›rmalarda, bu haritalar içinde, baz› eksik ve yanl›fllar olsa da, tarihi yer
ve yerleflme isimlerini belirlemek için oldukça iyi bir kaynak olan 1/200.000 ölçekli paftalar›n ayr› bir yeri bulunmaktad›r. Özellikle, yerleflme merkezlerinin lokalizasyonu aflamas›nda hayati öneme sahip bu haritalar›n yetmedi¤i
durumlarda diSIRA S‹ZDE
¤er kaynaklara ve arazi araflt›rmalar›na müracaat edilmelidir (Gümüflçü, 2010: 296).
Modern haritalar›n d›fl›nda atlaslar da tarihi co¤rafya aç›s›ndan önemli kaynakD Ü fi Ü N E L ‹ M
lar aras›ndad›r. Co¤rafya atlaslar›ndan F. S. Duran’›n haz›rlad›¤› “Büyük Co¤rafya
Atlas› (1930)”, tarih atlaslar›ndan ilki F. R. Unat’›n haz›rlad›¤› “Tarih Atlas› (1951)”,
O R U
di¤erleri yan›nda H. Da¤tekin’in “Genel Tarih Atlas› (1980)”, G.SBarraclough’tan
Z.
Okar taraf›ndan çevrilen “Times Dünya Tarihi Atlas› (1980)” bunlardan bafll›calar›d›r. Ayr›ca M. Künküt taraf›ndan 1968 y›l›nda haz›rlanarak MilliD Kütüphane
yay›n‹KKAT
lar› aras›nda bas›lan “Harita ve Atlaslar›n Tasnif ve Kataloglama Kaideleri” isimli
eser de tarihi co¤rafya çal›flmalar› için baflucu eser niteli¤indedir (Gümüflçü, 2010:
SIRA S‹ZDE
297). Bu k›s›mda son olarak belirtilmesi gereken Gümüflçü yürütücülü¤ünde
tamamlanan “Aç›klamal› Türkiye Tarih Atlas› Projesi/ATTAP (2011)” isimli çal›flma
da, Türkiye’deki tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda kullan›labilecek
önemli bir baflvuAMAÇLARIMIZ
ru eseri niteli¤indedir (Gümüflçü ve di¤., 2011).
N N
Tarih atlaslar› hakk›nda genel bilgi ve Paleolitik’ten günümüze kadar
kapsamK Türkiye’nin
‹ T A P
l› bir tarih atlas› için O. Gümüflçü yürütücülü¤ünde TÜB‹TAK projesi olarak tamamlanan
“Aç›klamal› Türkiye Tarih Atlas› Projesi/ATTAP” isimli çal›flmaya bak›n›z.
TELEV‹ZYON
Planlar ve Krokiler: Haritalardan farkl› amaçlarla ve farkl› ölçeklerde haz›rlanan planlarla, ölçeksiz yap›lan krokiler de tarihi co¤rafya çal›flmalar› aç›s›ndan
önemli kaynaklar aras›ndad›r. Özellikle flehirlerin kuruluflu ve geliflim aflamalar›y‹ N T E R N E plan
T
la, belli dönemlerde yap›lan de¤ifliklikler hakk›nda çizili tek kaynak
ve krokilerdir. Planlardan ve krokilerden yola ç›karak, zamanla mahalle ve sokak adlar›nda yaflanan de¤iflmeler ya da yenilerinin kurulmas›, meskenler, idari, dini, sosyal ve ticari gayelerle inflaa edilen yap›lar ve dönemin teknik özellikleri hakk›nda
bilgi sahibi olunabilir. Bugün Osmanl› Arflivi’nde tasnifi yap›lan belgeler aras›nda
plan, proje ve krokiler bir tasnif grubu meydana getirecek kadar çok say›da bulunmaktad›r. Tasnif edilen malzeme 1.099 adet olup, 1792-1912 y›llar› aras›na aittir.
Plan, proje ve krokilerin ço¤u ‹stanbul ile alakal› olup ‹stanbul yan›nda Adana, Ankara, Ayd›n, Edirne, Bursa, Trabzon gibi di¤er Türkiye s›n›rlar›nda kalan Osmanl›
flehirleri ile Türkiye d›fl›ndaki Beyrut, Bosna, Halep, Kosova, vb. gibi flehirlere ait
olanlar› da bulunmaktad›r (Anonim, 2010: 427-429).
Görüntülü ve Sesli Arfliv Malzemeleri: Eski devirlere ait ister elle yap›ls›n, isterse o dönemin teknik imkanlar›yla elde edilsin, her türlü resim ve foto¤raf görüntülü arfliv malzemesi olarak de¤erlendirilmektedir. Dokümanter filmler, videobantlar› ve CD romlar da geçmifle ›fl›k tutacak kaynaklar aras›nda say›ld›klar› için
bu kategori içindedirler. Ayn› flekilde, tafl plaklar, ses kasetleri, DVD, CD’ler ve kaydedilmifl bilgiler de günümüzde sesli arfliv malzemesi olarak kabul edilmektedir.
Minyatürler: Genellikle el yazmas› kitaplarda yer alan küçük boyutlu, renkli
resimlere minyatür denilir. Bu kelime, Ortaça¤ Avrupas›’nda haz›rlanan el yazmalar›n›n bölüm bafllar›nda metnin ilk harfinin etraf›na k›z›l-turuncu minium ile yap›lan miniatura adl› tezhipten gelmekte ve “sülü¤enle boyanm›fl” anlam›n› tafl›maktad›r; ancak zamanla minör (küçük) kelimesinin etkisinde kalarak “küçük (resim)”
127
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
128
Tarihi Co¤rafya
anlam›nda kullan›lm›flt›r. ‹slam sanat›nda minyatüre “tasvir”, minyatür sanatç›s›na
“musavvir” veya “nakkafl” ad› verilmektedir. Metni aç›klamak amac›yla kitap sayfalar›na veya bir albüm içinde toplanmak için tek yaprak halinde suluboya ve alt›n,
gümüfl yald›zla yap›lan minyatürler, ›fl›k-gölge oyunlar›yla derinlik duygusu kazand›r›lmayan küçük boyutlu resimlerdir. ‹lk örneklerinin eski M›s›rl›lar’a uzand›¤› bilinmekte olup ‹slam minyatürlerinin mevcut en eski örnekleri XII-XIII. yüzy›llara
aittir (Mahir, 2005: 118-123). Resimden farkl› bir tarzda, derinlik, perspektif vb. unsurlardan yoksun olarak yap›lan minyatürler, baz› eksikliklerine ra¤men, hem sanat hem de tarihi araflt›rmalar aç›s›ndan oldukça önemli birer malzemedirler. Minyatürleri konular›na göre flenlikler ve at meydan›, elçi kabulleri, padiflah alaylar›,
savafl sahneleri, ordu tasvirleri, av sahneleri, cülus merasimleri, flehir tasvirleri,
Topkap› Saray›, cenaze tasvirleri gibi bafll›klar alt›nda toplamak mümkündür. Ay›ca, devrin kaynaklar›nda bütün halinde verilemeyen k›l›k-k›yafetler, giyim, kuflam,
durufl, oturufl, yürüme düzeni ve biçimsel her görüntü için minyatürler yeri doldurulamaz birer kaynakt›r. Tabii ki bu malzemelerin karfl›laflt›r›lmal› olarak di¤er kaynaklarla birlikte kullan›lmas› gerekmektedir (Gümüflçü, 2010: 298).
Gravürler: Gravür a¤aç, metal veya tafl bir yüzeye ayr› katlar halinde de¤iflik
renkli boyalar sürüldükten sonra üstteki katlar› yer yer kaz›yarak alttaki renklerden
yararlanma tekni¤i, kaz›ma resim anlam›na gelmektedir. Bir bask› tekni¤i olarak
matbaac›l›kta ve sanat ürünlerinin yarat›m›nda kullan›lan gravür, bir kaz›ma flekli,
çukur bask› veya oyma bask› olarak adland›r›labilir. XV. yüzy›ldan itibaren gravür,
günümüze kadar bat›l› sanatç›lar taraf›ndan yayg›n bir biçimde kullan›lm›fl ve gelifltirilmifltir. Matbaac›l›kta ise XIX. yüzy›l›n sonlar›na kadar bas›m› yap›lan kitaplarda yer alan resimlerin kaliteli reprodüksiyonu için faydalan›lm›fl bir bask› tekni¤i
olarak günümüzde de foto gravür ya da tiftruk bask› (rota gravür) biçiminde kullan›lmaktad›r (Gümüflçü, 2010: 300).
Resimler ve Foto¤raflar: ‹nsanlar›n duygular›n›, düflüncelerini ve gözlemlerini belirli estetik kurallar çerçevesinde ka¤›da yans›tmas› olan resim sanat›, ayn›
gravürde oldu¤u gibi, Avrupal›lar taraf›ndan üretilmifl bir kaynak türüdür. Osmanl› kültürü aç›s›ndan resim sanat›, daha çok Avrupal›lar’›n imgeleri üzerinden uygulama alan› bulmufltur. Osmanl› hükümdar› ve payitaht› bizlere bir yabanc›n›n bak›fl aç›s›yla sunuldu¤undan bu resimlere bakarken, bir yabanc›n›n pek çok fleyi
yanl›fl anlayabilece¤ini de göz önünde bulundurmak gerekir. Osmanl› payitaht›ndaki Avrupal› sanatç›lar›n, hem kendi kültürel önkabulleri hem de içinde bulunduklar› flartlar taraf›ndan k›s›tland›¤› belirtilmeli, bundan dolay› da ürettikleri resimler ve çizimler daha dikkatli ve mukayeseli incelenmelidir. Avrupal› ressamlar
taraf›ndan, bilhassa XVI. yüzy›l›n ilk çeyre¤inden itibaren ‹stanbul ve Osmanl› toplumu üzerine çeflitli resimler çizilmifltir. Bunlardan 1533 sonras›nda, muhtemelen
Habsburg elçisiyle birlikte Osmanl› saray›na gelen Pieter Cocke van Aalst’›n çizdi¤i ‹stanbul panoramas›, en önemlileri aras›ndad›r (Faroqhi, 2001: 128-136). Foto¤raf makinesinin ele al›nabilir bir obje haline gelmesinden sonra merakl›, ilgili birçok seyyah ve bilim adam›n›n bir parças› durumuna geldi. Bu seyyahlardan baz›lar› o zamanki Osmanl› topraklar›na da gelerek, bizim için önemli bir kaynak grubunun oluflmas›na sebep oldular. Osmanl› topraklar›n› ziyaret eden ilk foto¤raf çeken seyyah, Frederic Goupil Fesquet (1806-1893) olup takiben, J. Robertson, F.
Beato, J. P. G Prangey ve di¤erleri belirtilmelidir (Özendes, 1999: 499-507).
Kütüphane Kaynaklar›: Kütüphane kaynaklar› tasnifi içinde flecereler, takvimler, y›ll›klar, vekayinameler, biyografiler, otobiyografiler, hat›ralar, seyahatnameler, süreli yay›nlar vb. malzemeler yer almaktad›r. Kütüphane malzemesi, ister
yazma, isterse basma eser olsun say›lar›, arfliv malzemesinden fazla olup burada
ana hatlar›yla ele al›nan kütüphane malzemesinin döneminde kaleme al›nan kaynak eserler olmas›na dikkat edilmifltir.
Takvimler ve Y›ll›klar: Takvimler, önemli siyasi ve tabi olaylar›n kronolojik
olarak günü gününe tutuldu¤u cetvellerdir. Öncekiler gibi ‹slam devletlerinde de
olaylar› kaydetme gelene¤i vard› ve Selçuklular, Timurlular ve Osmanl›lar’da da bu
usul devam etmifltir (Kütüko¤lu, 1998: 23). Bilhassa Osmanl› Devleti’nin kurulufl
devri tarih kaynaklar› aras›nda tarihi takvimler önemli bir yer tutmaktad›r. Müneccimler taraf›ndan haz›rlanmas› nedeniyle saray müneccimlerinin, ilk vak’anüvisler
oldu¤u ileri sürülmüfltür. Saray takvimleri de denilen bu k›sa metin manzumelerde, Hz. Adem’den itibaren peygamberlerin ve halifelerin kronolojik listeleriyle,
Selçuklu, Osmanl› ve Karamanl›lar’›n tarihlerine ait önemli olaylara ve ayr›ca kehanetler ve rüya tabirlerine de yer verilmifltir. Alt›s› yay›nlanan bu takvimlerin ço¤unlu¤u II. Murad dönemine ait olup en eskisi Farsça yaz›lm›fl 824/1421 tarihli olan›d›r. Di¤erleri 835/1431, 843/1439, 848/1444, 850/1446 tarihlerine aittir. Bu takvimlerde k›sa bilgiler bulunsa da zaman zaman önemli olaylara da yer verildi¤inden
sonraki tarihçiler için, dönemleri aç›s›ndan kaynakl›k etmifltir (Afyoncu, 2007: 20).
Vekayinameler: Tarihi olaylar› kronolojik s›rayla kaydeden ve genellikle yazan›n öznel görüfl ve gözlemlerini de içeren eserlere vekayiname/kronik denilmektedir. Bat› dillerinde chronicle olarak adland›r›lan vekayiname türü eserlerin ilki, Kayseri Piskoposu Eusebios (M.S 266-339) taraf›ndan kaleme al›nm›flt›r. Eusebios, 325 y›l›na kadar gelen olaylar› anlatan ve “kronik” ad›yla bilinen bir dünya
tarihi yazm›fl olup bu tür tarih yaz›c›l›¤›n›n ilk örne¤i kabul edilmektedir (Ostrogorsky, 1999: 22). Vekayiname gelene¤i sonraki y›llarda Avrupa’da ve ‹slam dünSIRA
S‹ZDE
yas›nda tarihçiler taraf›ndan ra¤bet edilen bir tarih yazma türü
olmufltur.
Hemen
hemen her dönem ve bölgede irili ufakl› çok say›da vakayiname yaz›lm›fl, kimisi
özel flah›slar, kimisi de resmi görevliler ya da görevlendirilen kimseler taraf›ndan
kaleme al›nm›flt›r. Siyasi, sosyal, dini ve kültürel tarih araflt›rmalar› için vekayiname olarak adland›r›lan bu eserler, tarihin her döneminde hem bat›da hem do¤u
S O R U
önemli kaynaklar aras›nda kabul edilmifllerdir.
Kendinden sonraki tarihçilere kaynakl›k eden ve bugüne ulaflmayan, Yahfli
ait MeD ‹ K K AFakih’e
T
nâk›b-› Âl-i Osman ilk Osmanl› kroni¤i kabul edilmektedir. XV. yüzy›l› bafllar›nda Germiyanl› Ahmedî’nin yazd›¤› ‹skendernâme’nin sonuna eklenen Dâsitân-› Tevârîh-i Mülûk-i
SIRA S‹ZDE
Âl-i Osman ise günümüze ulaflan ilk yaz›l› Osmanl› tarihi kayna¤›d›r.
N N
Tarihi, siyasi, edebi, co¤rafi, biyografi ve kültürel aç›lardan
büyük önem tafl›AMAÇLARIMIZ
yan vekayinameler, gerek tarih araflt›rmalar›n›n gerekse tarihi olaylarla ba¤lant›l›
çal›flma yapan bilim dallar› için vazgeçilmez kaynaklard›r. Bu eserler, yaz›ld›klar›
dönemlere ait önemli bilgileri bizlere sunarlar. Vekayinamelerin
K ‹ özel
T A Pya da resmi
kiflilerce yaz›lmas› tabii ki önemlidir. Ancak resmi vekayinamelerin hep ön yarg›l›
ve olaylara tarafl› bakt›¤› söylenemeyece¤i gibi, Naima Mustafa Efendi ve Ahmed
Cevdet Pafla örneklerinde oldu¤u gibi, özel vekayiname yazanlar›n
T E L E V ‹ da
Z Y Oön
N yarg›dan
uzak, objektif eserler sunduklar› da söylenemez. Bu eserler kullan›l›rken, mutlaka
patronaj/himaye iliflkileri de göz önünde bulundurulmal› ve mutlaka baflka türden
kaynaklarla karfl›laflt›rma yap›lmal›d›r.
‹NTERNET
Biyografiler ve Otobiyografiler: Tarihe mal olmufl flahsiyetlerin hayatlar›n›n,
kiflinin kendisi taraf›ndan de¤il de onu yak›ndan tan›yan veya hayat›n› inceleyen
129
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
130
Tarihi Co¤rafya
baflka bir kimse taraf›ndan yaz›lmas›na biyografi ya da terceme-i hal denir. Eski
Yunan ve Roma’da da örnekleri görülen biyografi yazma gelene¤ine, ‹slam devletlerinde de ayr› önem verilmifl, çeflitli zamanlarda farkl› flekillerde müellifler taraf›ndan biyografik eserler vücuda getirilmifltir. Osmanl›lar’da da sadrazamlar, fleyhülislamlar, ulema, kaptan paflalar, reisülküttablar, hattatlar gibi çeflitli meslek gruplar›nda isim yapm›fl flahsiyetler için ayr› ayr› biyografi kitaplar› yaz›lm›flt›r. fiuara tezkirelerinde ise her türlü meslek erbab›ndan olan flairlere yer verilmifltir. Müstakil
biyografi/terceme-i hal kitaplar› d›fl›nda vekayinamelerde de her y›la ait olaylar›n
sonunda, o y›l içinde ölen flah›slar›n biyografilerini ihtiva eden vefayat k›s›mlar›
bulunmaktad›r (Kütüko¤lu 1998: 24). Osmanl› döneminde biyografik eserler XVI.
yüzy›lda kaleme al›nmaya bafllam›fl olup Taflköprülüzade’nin Arapça Nevadirü’lAhbar’› ve efl-fieka-iku’n-Nu’maniyye’si ile Mustafa Ali’nin Menak›b-› Hünerveran’›
bu türün ilk örnekleridir. Bu dönemin bir baflka biyografi dal›, Araplar›n tabakat,
‹ranl›lar›n tezkire gelene¤inin uzant›s› say›labilecek tezkirelerdir. Bu alanda da çeflitli eserler verilmifltir. XX. yüzy›l›n iki önemli biyografi eseri Mehmed Süreyya
Bey’in 4 ciltlik Sicill-i Osmani’si ve ‹bnülemin Mahmud Kemal’in Son Sadrazamlar isimli çal›flmalar›d›r (Özcan, 2012: 1-10; Afyoncu, 2007: 138-141). fiahs›n hayat
hikayesinin kendisi taraf›ndan kaleme al›nmas›na da otobiyografi denilir. Az say›daki müstakil otobiyografiler yan›nda, baz› yazarlar›n eserlerinde ayr› bahisler açarak biyografilerini verdikleri görülmektedir. Mesela, Taflköprülüzade fiakayiku’nNu’maniyye’si sonunda, Katip Çelebi Sullemü’l-Vusul ve Mizanü’l-Hakk’›nda,
Cevdet Pafla Tezakir’inin 40. tezkire’sinde hayat hikayelerini vermifllerdir. Zaman
zaman olay›n ak›fl› içinde bir ba¤lant› kurarak kendilerinden veya mesleklerinden
bahseden yazarlar da olmufltur. Bu bilgilerin bir araya getirilmesiyle o flahs›n biyografisi ortaya ç›kar›l›r. Ancak bu kay›tlar, Mesela Lütfi Pafla ve Mustafa Ali’de de
görüldü¤ü gibi, hissi ve tarafgirane olabilir. Onun içindir ki, otobiyografiler, kullan›l›rken mutlaka tenkit süzgecinden geçirilmesi gerekir (Kütüko¤lu, 1998: 24).
Seyahatnameler: Yolculuk izlenimleri diyebilece¤imiz seyahatnameler, ço¤u
zaman yabanc› bir ülkeyi tasvir ettiklerinden, seyyahlar, orada, kendilerince ilginç
gördüklerini yazm›fllard›r. Bazen o milletten birinin göremeyece¤i veya yazamayaca¤› bir fleyi bulup ç›karm›fllar, bazen de eseri cazip k›lmak için mübala¤aya kaçm›fllard›r (Kütüko¤lu, 1998: 24-25). Seyahatnameler, sadece tarihi co¤rafya için de¤il, seyahatname müellifinin ilgi ve merak sahas›na göre hemen her konuda çok
önemli bilgiler verebilmektedir. Daha ‹lkça¤’dan itibaren Anadolu topraklar›ndan
bahseden bir tak›m seyahatname ve benzeri kitaplar söz konusudur. Bunlar aras›nda en meflhurlar›; Heredothos, Strabon ve Pliny’inin eserleri gelmektedir. Ayr›ca Anadolu ve Türkler’den bahseden ilk seyahatnameler aras›nda; X. yüzy›lda ‹dil
Havzas›’na seyahat eden Arap seyyah ‹bn Fadlan, XIII. yüzy›lda Asya’ya seyahat
eden Marco Polo, yine Mo¤ollar devrinde seyahat eden Plano Carpini ve Rubruk,
XIV. yüzy›lda Anadolu’yu dolafl›p çok k›ymetli bilgiler veren ‹bn Battuta ile Timur
zaman›nda seyahat eden ‹spanyol Clavijo’nun eserleri oldukça önemlidir (Togan,
1985: 59). Bir araflt›rmaya göre 1333 y›l›ndan XVI. yüzy›l sonuna kadar geçen sürede Osmanl› topraklar› hakk›nda yaz›lan seyahatname say›s› 449’u bulmaktad›r.
Osmanl› topraklar›na yap›lan seyahatler XVI. yüzy›ldan itibaren h›zla artm›fl olup
bu dönemle ilgili elde kesin bir say› bulunmamaktad›r. Bahsi geçen dönem için
çok k›ymetli seyahatnameler bulunmaktad›r ki, ilk akla gelenler aras›nda; Tavernier, M. V. de Saint-Martin, C. Texier, J. Thevenot, Tournefort, Lady Mary Montagu,
F. Beaufort, J. Hamilton, M. M. Moltke, V. Cuinet, M. M. Kiepert gibiler ile ünlü Osmanl› tarihçisi J. Von Hammer’in birkaç eseri say›labilir (Gümüflçü, 2010: 289-290).
Anadolu’yu gezen yabanc› seyyahlar yan›nda, say›lar› onlar kadar fazla olmasa
da Türk seyyahlardan da bahsetmek mümkündür. Bunlar içinde hemen herkesin
ilk akl›na gelecek seyyah, Evliya Çelebi olup XVII. yüzy›l Osmanl› topraklar› ve
çevresi ile ilgili 10 ciltlik muazzam bir eser b›rakm›flt›r. Bu nedenle Evliya Çelebi
ve eseri tek bafl›na araflt›r›lacak kadar önemli ve genifltir. Evliya Çelebi’den daha
önce, belki de ilk Türk seyyah kabul edilebilecek kifli yak›n zamanlarda ismi tespit edilen Hace Hatib Mahmud’dur. O, XVI. yüzy›l bafllar›nda, muhtemelen 153132’den sonra ilk Osmanl› seyahatnamesi olan Seyahatü’l-Kübra ve Müfredatü’lEtibba isimli eseri yazm›flt›r (Bayram, 2000: 251-255). Bunlar›n d›fl›nda, özellikle
XIX. yüzy›l sonlar› ve XX. yüzy›l bafllar›na ait Dervifl Mehmed Pafla’n›n (ö. 1878)
Hudud-› ‹raniye Dair, Mehmed Hurflid Pafla’n›n (ö. 1878) Seyahatname-i Hudud,
Fuad Bey’in (1905’te sa¤) Yadigar-› Seyahatim gibi eserleri burada belirtilebilir (‹hsano¤lu ve di¤., 2000: L-LI).
Salnameler: Önemli kaynaklar aras›nda yer alan salnameler, muhtevalar›na
bak›ld›¤›nda, geçmifl y›llardaki önemli olaylar› özetleyen ve ait olduklar› y›llar›n
müessese ve hal tercümeleri gibi çeflitli konular hakk›nda son derece k›sa ve
önemli bilgiler veren eserlerdir. Bir y›ll›k olaylar› topluca göstermek üzere haz›rlanan bu eserler için kullan›lan salname; Farsça, “sene” ve “mektup/kitap” anlam›na
gelen iki kelimeden oluflan ve Tanzimat sonras›nda kullan›lmaya bafllanan bir
isimdir. Ayn› türden kaynak olan “nevsal” da “yeni y›l, y›lbafl›” anlam›nda Farsça
iki kelimedir. Osmanl› salnamelerini; devlet, vilayet, resmi kurum ve kurulufl salnameleri, özel konulu veya kifli ve kurulufllara ait salnameler, resmi veya özel kurum ve kurulufllara ait nevsaller fleklinde grupland›rmak mümkündür. ‹lk devlet
salnamesi 1847 y›l›nda Hayrullah Efendi, Ahmet Vefik Pafla ve Ahmed Cevdet Pafla’n›n ortak çal›flmas›yla yay›nlanm›flt›r. 1847-1918 y›llar› aras›na ait toplam devlet
salnamesi say›s› 68 olup bunlara 3 adet de Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda bas›lan devlet salnameleri eklenmelidir. ‹kinci önemli seriyi teflkil eden vilayet salnameleri de
vilayetler baz›nda yay›nlanan, Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda ve 1940’l› y›llarda da birkaç kez bas›lan eserlerdir. Toplamda 505 adeti bulan ve Osmanl› döneminde bas›lan ilk vilayet salnamesi 1866 Bosna Vilayet Salnamesi, sonuncusu ise 1921-22’de
yay›nlanan Bolu Livas›/Sanca¤› Salnamesi’dir. Bir baflka salname serisi de Askeri,
‹lmiye, Bahriye, Hariciye, Maarif, Gümrük, Türkiye Salnamesi ve TBMM y›ll›klar›
gibi baz› bakanl›k ve kurulufllara aittir. Bunlar›n toplam say›s› da 74 olup ayr›ca
özel konulu veya kifli ve kurulufllara ait 26 salname daha vard›r. Nevsal olarak yay›nlanan resmi ve özel kurum ve kiflilere ait; Meflahir, Eczac›, Osmani, Servet-i Fünun, Takvim’ün Nisa-› Ebüzziya gibi eserlerin say›s› da 54’tür. Osmanl› döneminde ç›kmaya bafllay›p, 1928’e kadar devam eden salnamelerin toplam say›s› 730’dur.
Salnamelere genel olarak bak›ld›¤›nda, dönemine dair tarihi, co¤rafi, idari yap›,
kurumlar, biyografiler, ekonomi, ordu ve donanma, e¤itim, kültür ve di¤er alanlara ait oldukça önemli bilgiye ulafl›labilir. Ayr›ca mesafe cedveli, baz› köprülerin
krokileri, flehir plan ve haritalar›, çeflitli foto¤raflar, sancak resimleri gibi nadir bulunabilecek malzemelere de bu kaynak serisinde s›kça rastlanmaktad›r (Duman,
2000: 1-19).
Süreli Yay›nlar: Süreli yay›nlar denildi¤inde genel olarak akla ilk olarak gazete ve dergiler gelmektedir. Matbaan›n icad›ndan sonra ilk olarak Strasburg’da
131
132
Tarihi Co¤rafya
(1609) Almanca olarak yay›nlanan gazeteyi sonraki y›llarda Anvers (1619), Londra
(1622), Paris (1631), Roma (1640) ve di¤er ülkede yay›nlananlar takip etmifltir. Osmanl› Devleti’nde Türkçeden önce Frans›zca gazete yay›nlanm›fl olup 1828’de M›s›r’da ç›kan Vak‘a-i M›sriyye, Türkçe-Arabça’d›r. Devletin ilk resmi gazetesi Takvim-i Vekayi 1831’de, resmi olmayan ilk Türkçe gazete Ceride-i Havadis ise bir ‹ngiliz taraf›ndan 1840’da yay›nlanmaya bafllam›fl; bunu di¤er gazeteler ve dergiler
takip etmifltir (Kütüko¤lu, 1998: 25). Osmanl› Devleti’nin sonlar›na do¤ru bas›lmaya bafllanan gazete ve dergiler, özellikle yerel boyutlarda ç›kar›lanlar, di¤er kaynak
gruplar›nda bulunmayacak kadar ayr›nt›l› ve özel konular› ihtiva eden bilgiyi bizlere sunmaktad›r. Bu tür kaynaklar H. Duman taraf›ndan yap›lan bir çal›flma ile listelenip kataloglanm›flt›r. Bahsedilen çal›flmada, ilk süreli yay›n›n ç›kt›¤› 1828 y›l›ndan 1928 harf devrimine kadar ç›kar›lan süreli yay›n ve gazetelerin say›s› 2.526’d›r
(Duman, 2000).
Sözlü Kaynaklar
Sözlü kaynaklar, menflei belli olan veya olmayan; fakat a¤›zdan a¤›za söylenerek
gelen tarihi fliirler, hikayeler, efsaneler, destanlar, menk›beler vs. dir ki, bunlar›n
bir k›sm› daha sonra kaleme de al›nm›flt›r (Kütüko¤lu, 1998: 19). Sözlü kaynaklar,
ça¤dafl co¤rafya araflt›rmac›lar›n›n da kimi zaman bilerek ya da bilmeyerek arazi
araflt›rmalar›nda baflvurdu¤u bir yöntemdir. Fakat bu veriler, ço¤unlukla bilinçli
olarak toplanmad›¤› için sistematik bir flekilde kullan›lmamaktad›r. Hatta sözlü
kaynaklar baz› araflt›rmac›lar taraf›ndan güvenilir bulunmad›¤›ndan kullan›lmamakta ve kullananlar elefltirilmektedir. Halbuki Bat›l› ülkelerde, sözlü kaynaklara
da en az di¤erleri kadar önem verilmekte ve çal›flmalarda kullan›lmaktad›r (Gümüflçü, 2010: 303-304). Yaz›l› ya da görsel kaynaklar›n arka planlar›n›n okunmas›nda ya da anlafl›lma zorlu¤u çekilen kimi durumlarda sözlü bir anlat› sizin imdad›n›za yetiflebilir. O nedenle sözlü tarih ihmal edilemeyecek kadar önemlidir. Nitekim günümüzde tarih araflt›rmalar›nda giderek artan ölçüde sözlü kaynaklara yer
verilmekte ve onlardan yararlan›lmaktad›r. Sözlü gelenek, sanayileflmifl ülkelerde,
pratikte tükenmiflse de esas olarak sözlü bir kültürün yerini okuryazarl›¤›n tam anlam›yla almad›¤› ülkelerde ise hala canl›l›¤›n› korumaktad›r (Tosh, 1997: 190). Burada, sözlü kaynaklar grubunda önemli görülen baz›lar› genel hatlar› ile ele al›nacakt›r.
Tarihi fiiirler ve Türküler: Halk aras›nda sözlü kültürün en yayg›n flekillerden biri, halk flairleri taraf›ndan, bir hat›ran›n yaflat›lmas› için, destani mahiyette olmamak üzere, a¤›zdan a¤›za yay›lan fliirlerdir. Bunlar›n örneklerine, Asya’da Türk,
Mo¤ol ve Araplar aras›nda, Avrupa’da ise Germenlerde rastlanmaktad›r (Kütüko¤lu, 1998: 19). Manzum destan, mani, tekerleme, a¤›t, ninni gibi edebi türlerin de
dahil oldu¤u bu grupta, en önemli yeri fliirler ve türküler tutmaktad›r. Bu tür sözlü kültür ürünleri, mal olduklar› yöreye, kiflilere ve topluma ait özellikler hakk›nda önemli bilgiler sunarlar (Gümüflçü, 2010: 305).
Hikayeler: Burada kastedilen hikayeler, tabii içinde tarihi bilgi olanlard›r. Bunlar da, mahalli olanlar ve milletler aras› iliflikler neticesinde bir memleketten di¤erine, bir k›tadan öbür k›taya geçerek ufak tefek farklarla dünyan›n birçok yerinde
tekrarlananlar olarak iki grupta de¤erlendirilebilir. Birincilerde tarihi gerçek pay›
bulunursa da ikinciler, flah›s ve yer adlar›n›n de¤iflmesi suretiyle de¤iflik memleketlerde tekrar edildiklerinden güvenilir de¤ildirler (Kütüko¤lu, 1998: 19).
Efsaneler ve Destanlar: Halk edebiyat› ürünlerinden biri olan efsaneler, geçmiflle günümüz aras›nda kültürel aktar›m› sa¤lar. Ayr›ca insan› ve onun oluflturdu¤u kültürel yap›n›n anlafl›lmas›na yard›mc› olur. Gerçek ve hayali varl›klara, yer ve
olaylara ola¤anüstü özellikler atfederek oluflturulan efsaneler, milli ve milletler aras› olmak üzere ikiye ayr›l›rlar. Birinci gruba girenler, milletlerin karakterlerini aksettirmesi bak›m›ndan önemli ise de ikinci gruptakiler için böyle bir özellik söz konusu de¤ildir. Konular›na göre efsaneler flöyle s›n›fland›r›labilir. Tarihi yer, kifli ve
olaylar, ola¤anüstü varl›klar, hayvanlar, dini konular, bitki ve a¤açlar, do¤al çevre
ve olaylarla ilgili efsaneler (Gümüflçü, 2010: 305-306). Destanlar ise, kahramanlar›n ola¤anüstü eylemlerini coflkulu, törensel bir üslupla anlatan ve genellikle birkaç bölümden oluflan uzun manzum eserler olup bilinen en eski edebiyat türlerindendir. Naz›m türündeki destanlarda ola¤anüstü olaylar, tabiatüstü varl›klar yarat›larak mübala¤aya kaç›lsa bile esas konu, tarihi hakikatlere dayan›r ve bu bak›mdan
tarihi kaynak olarak kullan›labilirler. Nitekim esas yaz›l› kaynaklardaki boflluklar›n
doldurulmas› için destanlar›n kullan›ld›¤› eserler de mevcuttur. Destanlar›n bize intikal eden flekilleri ise, daha sonraki devirlerde kaleme al›nm›fl olanlar›d›r (Kütüko¤lu, 1998: 20).
Menk›beler: Gerek Do¤u, gerekse Bat›’da azizler, evliyalar ve fleyhler hakk›nda söylenenlere menk›be denilmektedir. Bunlardan baz›lar›, bu flah›slar›n yapt›klar› ifller, gösterdikleri kerametlerle ilgili oldu¤u gibi baz›lar› da mezarlar›n›n yerlerini konu etmektedir. Menk›belerin zamanla yaz›l› hale gelmesi menak›bname olarak adland›r›lan, sözlü kayna¤›n yaz›l› kayna¤a dönüflen türünü ortaya ç›karm›flt›r
(Kütüko¤lu, 1998: 20). Tasavvuf ak›mlar›n›n geliflmesiyle yayg›nlaflmaya bafllayan
menak›bnameler ilk defa X. yüzy›lda ortaya ç›km›flt›r. Yaz›ld›klar› dönemin dini,
sosyal ve siyasi özelliklerini de yans›tan bu eserler, Türkler aras›nda XIII. yüzy›ldan itibaren görülmeye bafllanm›flt›r. Türk edebiyat›nda ilk menak›bname, Karahanl› hükümdar› Satuk Bu¤ra Han etraf›nda yaz›lan Tezkire-i Satuk Bu¤ra Han
isimli eser olup Türk edebiyat›nda 100’ün üzerinde menak›bname mevcuttur. Anadolu topraklar›n›n Türkleflmesi ve ‹slamlaflmas›nda tasavvuf ve tarikatlar›n büyük
rolü olmufltur. Yaz›l› kaynaklara geçmifl veya geçmemifl tarikatlara mensup velilerin
flöhretleri ve etkileri o dönemde, o kadar fazlad›r ki, bugün izleri Anadolu’nun pek
çok yerinde evliya, ermifl ya da yat›r türbeleri olarak adland›r›lan yap›lar ya da mezarlarla karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu ba¤lamda tarikatlara ait tekke ve zaviyelerini menak›bname türü eserlerden yararlanarak ö¤renmek mümkündür (Ocak, 1997: 15).
Anket-mülakatlar: Yap›lan araflt›rma ister ça¤dafl olsun isterse tarihi olsun, bir
co¤rafyac›n›n mutlaka yapt›¤› ifllemler, kulland›¤› kaynaklardan biri, arazi gözlemleri, anketler ve mülakatlard›r. Mülakat yöntemi, günümüzde art›k sosyal bilimlerde önemli bir araflt›rma arac› haline gelmifltir. Co¤rafya için de önemi giderek artan bu yöntemi, özellikle befleri co¤rafyac›lar yayg›n bir flekilde kullanmaktad›rlar.
Özel olarak sistemli bir anketin haz›rlanmad›¤› durumlarda co¤rafyac›, arazi araflt›rmas› ve gözlemi yaparken, sahada yaflayan insanlarla görüflerek yaz›l› belgelere
geçmemifl verileri toplayabilir (Gümüflçü, 2010: 304-305).
Baz› eksik ve k›saca de¤inmelere ra¤men buraya kadar görüldü¤ü üzere, Türkiye tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda kullan›labilecek oldukça fazla kaynak bulunmaktad›r. Hatta bir taraftan sürekli bir flekilde yeni kaynaklar ve bu kaynaklardan
yararlanma metotlar› gündeme gelmektedir. Ancak bugünü ilgilendiren bütün veriler k›sa zamanda dün olmakta, ya da olma yolundad›r. Dolay›s›yla, bilim ve tek-
133
134
Tarihi Co¤rafya
noloji alan›nda yaflanan geliflmeler, devletlerin ve insanlar›n bir tak›m teorik ya da
pratik kural ve yöntemleri uygulamaya koymas›, sosyal ve kültürel al›flkanl›klar›n
de¤iflmesi gibi bir tak›m yenilikler sonucunda, belki geçmiflte önemsenmeyen ya
da yeni ortaya ç›kan ürünlere ait baz› belgeler, yak›n bir gelecekte tarihi co¤rafyac›lar›n kaynaklar› aras›nda yer alacakt›r. Bu da gelecekte tarihi co¤rafyac›lara kaynak olabilecek unsurlar›n artmas›na, çeflitlenmesine zemin haz›rlayacakt›r. Bütün
bunlar, sadece yeni tutulan kay›tlarla de¤il, geliflen bilim ve teknolojinin bize sundu¤u yeni imkanlarla gerçekleflecektir (Gümüflçü, 2010: 307).
Geliflen teknoloji ile birlikte günümüzde arkeologlar, uydular, uçaklar ve helikopterler yard›m›yla yeryüzünü tarayarak, foto¤raflar›n› çekerek birçok arkeolojik
kal›nt› ve buluntunun izini veya yerini tespit etmektedirler. Bütün bunlar›n d›fl›nda, geçmifle oranla önemli art›fl gösteren gazeteler, dergiler, günlükler, an›lar, bütün kamu kurum ve kurulufllar›n›n tuttu¤u kay›tlar, sendikalar, kooperatifler, belgesel ve sinema filmleri gibi say›lar› ve çeflitleri geçmifle göre h›zla artan malzemelerin hepsi de tarihi co¤rafya araflt›rmalar› için birer hazine de¤erindedir. Bütün bu
artan kaynaklar, sonuçta tarihi co¤rafya araflt›rmalar›n› niteliksel aç›dan yükselterek, daha ilginç ve daha çok say›da çal›flman›n yap›lmas›na yard›m edecektir (Gümüflçü, 2010: 308). Devlet arflivlerinin yan› s›ra, özel kurumlar›n ve flah›slar›n ellerindeki belge ve dokümanlar›n da en az devletin ki kadar muhafaza edilmesi ve
korunmas› gerekir. Bu sayede, günümüzde pek de önemsenmeyen ve bir veri kayna¤› oldu¤u düflünülmeyen duvar ilan›ndan sinema afifllerine, reklam amaçl› belgelerden, kataloglara, telefon rehberlerinden el ilanlar›na kadar her türlü bas›l› ka¤›t da gelecekte siyasi, sosyal, iktisadi ve kültürel aç›dan kaynak olabilecektir.
135
Özet
Tarihi co¤rafyay› ça¤dafl co¤rafyadan ay›ran temel unsur “geçmifl” oldu¤una göre, geçmifle ait kaynaklar›n
kullan›larak çal›flman›n yap›lmas› gereklidir. Bütün bilimlerde oldu¤u gibi tarihi co¤rafya kaynaklar› da kendi içerisinde çeflitlere ayr›lmakta ve baz› özellikleri bulunmaktad›r. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda tarihi co¤rafya kaynaklar› co¤rafyadan çok tarih disiplini kaynak tasnifine
daha yak›n görünmektedir.
Yaz›n›n icad›, insanl›k tarihinde o kadar önemli bir etki yapm›flt›r ki, uzmanlar yaz›n›n kullan›lmas›n› “tarih”in
bafllang›c› olarak kabul etmifllerdir. Oysa yaz›dan önce
de insanlar yaflad›, devletler kuruldu ve medeniyetler
geliflimini sürdürdü. Fakat insanlar yapt›klar› bütün faaliyetleri ya sözlü olarak ya da resim ve çizimler arac›l›¤›yla baflka insanlara veya sonraki nesillere aktar›yorlard›. Dolay›s›yla bu dönemi araflt›ran günümüz uzmanlar›, yapt›klar› çal›flmalar›nda bahsedilen resim, çizimler, geçmiflten günümüze ulaflan yüzeydeki her türlü iz
ve kal›nt›lar ile yüzeyde görünmese de arkeolojik kaz›lardan elde edilen bütün buluntulardan faydalan›rlar.
Tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda faydalan›lan tarihöncesi dönem kaynaklar›, yüzey verileri ve arkeolojik veriler olmak üzere iki bafll›k alt›nda incelenmekte olup
yüzeydeki höyük, tümülüs, ma¤ara, insan at›klar› ve
yerleflme harabeleri önemli kaynaklar aras›nda yer al›r.
Arkeolojik veriler ise, yap›lan kaz›larda elde edilen her
türlü buluntudan ibaret olup Türkiye’de flimdiye kadar
yaklafl›k 906 arkeolojik kaz› yap›lm›flt›r.
Genel hatlar›yla M.Ö. 3500’lerden itibaren bafllayan zamana “tarihi dönem” ad› verilmekte olup önceki dönemden fark›, art›k insanlar›n faaliyetlerini yaz› ile ifade etmeleridir. Prehistorik dönem benzeri yine araziden toplanabilecek kaynaklar bulundu¤u gibi, bunlara
ilave olarak hepsi de yaz›l› nitelikte olan “arfliv malzemesi, kütüphane malzemesi ve müzelik malzeme” burada ele al›nmas› gereken kaynaklard›r. Eski ça¤lardan
beri önceleri kil tabletler halinde, daha sonra da papirüs ve ka¤›t üzerine yaz›l› belgeler üretilmeye bafllanm›flt›r ki, özellikle merkezi devletlerin kurulmas›ndan
sonra h›zla artan belgeler arflivlerin ortaya ç›kmas›n›
sa¤lam›flt›r. Ayn› süreci takip eden devletlerden biri Osmanl› ‹mparatorlu¤u olup bu döneme ait resmi kurumlar ile özel kifliler taraf›ndan üretilmifl milyonlarca defter ve belge günümüze ulaflm›flt›r. Sadece tarihi co¤rafya için de¤il, tarihi dönemlere iliflkin çal›flma yapan her
bilim dal›na mensup araflt›rmac›lar için oldukça önemli
olan bu belgeler, geçmiflte her konu ve mekan›n yeniden inflaa edilmesinde hazine k›ymetinde kabul edilmektedir. Özel belgeler yan›nda Osmanl› Arflivlerinde
bulunan tahrir defterleri, avar›z defterleri, fler’iye sicilleri, mühimme defterleri, temettuat defterleri, salnameler,
evkaf defterleri, eski haritalar, planlar, krokiler ve burada sayamayaca¤›m›z di¤er tüm defter ve belgeler, bu
aç›dan geçmifle dönük araflt›rma yapanlara yepyeni
ufuklar açabilecek niteliktedir. Bütün bu yaz›l› belgeleri destekleyecek nitelikte ve bir k›sm› yaz›ya geçirilmifl
sözlü kaynaklar›n da varl›¤›, tarihi co¤rafya araflt›rmac›s›n›n iflini biraz daha kolaylaflt›rmakta ve çok daha zengin bir kaynak varl›¤› ile çal›flmas›n› tamamlama flans›
vermektedir.
136
Tarihi Co¤rafya
1. Afla¤›dakilerden hangisi “istatistiki veri” sunan kaynaklardan biridir?
a. fieriye sicilleri
b. Mühimme defterleri
c. Tahrir defterleri
d. Cizye defterleri
e. Salnameler
6. Afla¤›dakilerden hangisi yer ve yerleflme adlar›n› incelemektedir?
a. Toponimi
b. Onomastik
c. Adbilimi
d. Sözbilimi
e. Bilgibilimi
2. Afla¤›dakilerden hangisi sözlü kaynaklar aras›nda
yer almaz?
a. fiiirler
b. Türküler
c. Anketler
d. Efsaneler
e. Süreli yay›nlar
7. Verdi¤i bilgiler aç›s›ndan fleriye sicillerinin önemi
afla¤›dakilerden hangisini vermesinden kaynaklanmaktad›r?
a. Ayr›nt›l› veri
b. Örnekleme veri
c. Rakamsal veri
d. ‹statistiki veri
e. Nitel veri
3. Da¤›l›fl aç›s›ndan tahrir defterlerinin önemi afla¤›dakilerden hangisini vermesinden kaynaklanmaktad›r?
a. Ayr›nt›l› veri
b. Örnekleme veri
c. Rakamsal veri
d. ‹statistiki veri
e. Nitel veri
4. Osmanl› tahrir defterleri niçin siyakat hatt› ile yaz›lm›fllard›r?
a. Güzel görünmesi için
b. Kolayl›k sa¤lamas› için
c. Kanun öyle oldu¤u için
d. Al›flkanl›k gere¤i
e. Müdahaleyi azaltmak için
5. Afla¤›daki kaynaklardan hangisi Tanzimat’tan sonra
ortaya ç›kan kaynaklardan biri de¤ildir?
a. Temettuat defterleri
b. Gazeteler
c. Dergiler
d. Salnameler
e. Evkaf defterleri
8. Tahrir defterleri genellikle hangi yüzy›llar hakk›nda
bilgi verirler?
a. XIII-XIV
b. XV-XVI
c. XVI-XVII
d. XVII-XVIII
e. XIX-XX
9. Afla¤›dakilerden hangisi prehistorik kaynaklar aras›nda yer almaktad›r?
a. Defterler
b. Höyükler
c. Belgeler
d. Yerleflme adlar›
e. Efsaneler
10. Afla¤›dakilerden hangisi “örnekleme veri” sunan
kaynaklar aras›nda yer al›r?
a. Tahrir defterleri
b. Temettuat defterleri
c. Mühimme defterleri
d. Avar›z defterleri
e. fieriye sicilleri
137
Okuma Parças›
Ülkemizin çok eski ve zengin medeniyetlere sahne olmas›, tarihi co¤rafya kaynaklar›n›n da ayn› konu zenginlik ve çeflitlili¤ine sahip olmas›na yol açm›flt›r. Dünyan›n en zengin arflivleri aras›nda bulunan Osmanl› arflivleri, bu haliyle sadece ülkemiz için de¤il, bütün Dünya için oldukça iyi bir araflt›rma imkan› sunmaktad›r.
Dünyada bu arflivlerden faydalanarak haz›rlanan araflt›rmalar›n fazlal›¤› bir kenara, sadece burada Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi’nden faydalanan yabanc›lar hakk›nda birkaç istatistik verildi¤inde bile, durum daha iyi anlafl›lacakt›r. Osmanl› arflivlerinden faydalanan araflt›rmac›lar›n istatisti¤ine flöyle bir bak›l›rsa; 1921-1991 aras›nda 1118 yerli araflt›rmac›ya karfl›l›k 1362 yabanc› araflt›rmac› bulunmaktad›r. Yabanc› araflt›rmac›lar›n 329 tanesi devlet teflkilat› ve idari yap› ile ilgilenirken 282 tanesi siyasi konular ve devletleraras› münasebetler üzerine çal›flma yapm›flt›r. Yerli araflt›rmac›lar ise (196) en
fazla flehir, vilayet-sancak tarihi ile ilgilenmifllerdir.
Aradan on y›l› aflk›n bir süre geçtikten sonra, araflt›rmac› say›s›nda büyük bir art›fl oldu¤u dikkati çeker. Bu
konuda bas›na yans›yan flu ifadeleri belirtmek de faydal› olacakt›r: “Osmanl› Devleti topraklar›nda kal›p da
ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan ülkelerin araflt›rmac›lar›, öncelikle kendi ülke tarihleri ile kültür ve ekonomik durumu incelerken, komflu ülkelerle ilgili belgelere önem
verdiler. Avrupa, Amerika, Asya ve Avustralya k›talar›ndan gelen araflt›rmac›lar ise Osmanl› Devleti’nin sosyal,
ekonomik, kültürel, siyasi ve demografik yap›s›yla ilgili çeflitli konular› araflt›rd›. Osmanl› Arflivleri, yaln›z Osmanl› Devleti co¤rafyas› içinde olup da ba¤›ms›zl›¤›n›
ilan eden devletlerin de¤il, dünyan›n çeflitli ülkelerinden yüzlerce araflt›rmac›n›n da ilgisini çekiyor. Baflbakanl›k Devlet Arflivleri Genel Müdürlü¤ü Osmanl› Arflivleri Daire Baflkanl›¤›’ndan al›nan bilgiye göre, arflivlerden geçti¤imiz y›l (2004 y›l› içinde) 69 ülkeden 3628
araflt›rmac› yararland›. Araflt›rmac›lar›n ülkelerine göre
da¤›l›m›na bak›ld›¤›nda, ilk s›ray› 444 araflt›rmac›yla
ABD ald›. Bunu s›ras›yla 259 araflt›rmac›yla Japonya,
193 araflt›rmac›yla Almanya, 120 araflt›rmac›yla Fransa
ve 115 araflt›rmac›yla Yunanistan izledi”.
1. c
Kaynak: Osman Gümüflçü, Tarihi Co¤rafya, Yeditepe
Yay›nevi, ‹stanbul, 2010, s. 219-220.
2. e
3. d
4. e
5. e
6. a
7. b
8. b
9. b
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yaz›l› Kaynaklar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sözlü Kaynaklar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Arazideki Kaynaklar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarihöncesi Dönem Kaynaklar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
138
Tarihi Co¤rafya
Kaynaklar
S›ra Sizde 1
Genifl manada düflünülürse kaynak, bilgi veren her tür
malzeme olup insan›n söyledi¤i, yazd›¤› ya da üretti¤i
her fley bu kapsama girmektedir. Birincil ve ikincil kaynaklar olarak iki gruba ayr›l›rlar ve ilk elden ve döneminde haz›rlanm›fl bütün kaynaklar birincil kaynak, onlardan faydalan›larak yap›lm›fl genellikle araflt›rma ürünü olanlar da ikincil kaynak olarak kabul edilirler.
Afyoncu, E. (2007). Tanzimat Öncesi Osmanl› Tarihi
Araflt›rma Rehberi, Yeditepe Yay. ‹stanbul.
Akgündüz, A. (1990). Osmanl› Kanunnameleri I, Fey
Vakf› Yay. ‹stanbul.
Akurgal, E. (2005). Anadolu Kültür Tarihi, TÜB‹TAK
Yay., Ankara.
Anonim. 2010. Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi Rehberi,
Osmanl› Arflivi Daire Baflkanl›¤› Yay›nlar›, ‹stanbul.
Aslanapa, O. (1999). “Osmanl› Minyatür Sanat›”, Osmanl›, XI, s. 151-159, Yeni Türkiye Yay›nlar›, Ankara.
Barkan, Ö. L. (19797. “Avâr›z”, ‹slam Ansiklopedisi,
II, s. 13-19. MEB Yay.
the Gates of Space and Time. London.
Caunce, S. (2011). Sözlü Tarih ve Yerel Tarihçi, (çev.
B. Bilmez Can-A. Yalç›nkaya), Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›, ‹stanbul.
Ç›nar, H. (2000). 18. Yüzy›l›n ‹lk Yar›s›nda Ay›ntap
fiehrinin Sosyal ve Ekonomik Durumu, ‹ÜSBE,
Bas›lmam›fl Doktora Tezi, ‹stanbul.
Ç›nar, H. (2010). “Türkiye’de Üniversitelerde fier‘iye Sicillerine Dayal› Olarak Yap›lan Çal›flmalar”, Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Tarihçilik ve Tarih Yay›nc›l›¤› Sempozyumu (Bildiriler), TTK
Yay. s. 359-422 Ankara.
Çiçek, K. (1995). “Osmanl›lar’dan Önce Akdeniz Dünyas›nda Yap›lan Tahrirler Hakk›nda Baz› Gözlemler”, OTAM, 6, s. 51-89, Ankara.
Duman, H. (2000). Osmanl› Sâlnâmeleri ve Nevsâlleri Bibliyografyas› ve Toplu Katolo¤u, Haz›rlayan: Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri
Vakf›, Ankara.
Duman, H. (2000). Osmanl›-Türk Süreli Yay›nlar› ve
Gazeteleri (1828-1928). Bafllang›c›ndan Harf
Devrimine Kadar Osmanl›-Türk Süreli Yay›nlar
ve Gazeteler Bibliyografyas› ve Toplu Katalogu,
1828-1928, I-III, Enformasyon ve Dokümantasyon
Hizmetleri Vakf› Yay›nlar›, Ankara.
Faroqhi, S. (2001). Osmanl› Tarihi Nas›l ‹ncelenir?
(Çev. Z. Altok), Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›, ‹stanbul.
Gümüflçü, O. (2008). “The Ottoman Tahrir Defters as a
Source for Historical Geography”, Belleten, 265, s.
911-941. Ankara.
Gümüflçü, O. (2010). Tarihi Co¤rafya, Yeditepe Yay.,
‹stanbul.
S›ra Sizde 2
Yaz›n›n icad›ndan önceki devirlere Tarih Öncesi (Prehistorik) ça¤lar ad› verilmektedir. Mezopotamya’da
M.Ö. 3.500 y›llar›nda kullan›lmaya bafllayan yaz›dan
önce insanlar›n faaliyetlerini b›rakt›¤› izlerden takip etmek mümkündür. Bunlar, yüzeyden ve arkeolojik kaz›lardan elde edilen veriler olmak üzere iki k›s›mda de¤erlendirilmektedir.
S›ra Sizde 3
Yaz›l› kaynaklar muhafaza edildikleri/bulunduklar› yerler esas al›nmak kayd›yla genel olarak, “arfliv malzemesi, kütüphane malzemesi ve müzelik malzeme” olmak
üzere üç ana bafll›k alt›nda toplanmakta olup ilkça¤lara
ait olanlar genelde kil tabletler üzerine yaz›l› malzemeler, sonraki ça¤lar ise papirüs ve ka¤›t üzerine yaz›l›
belgelerden oluflmaktad›r.
S›ra Sizde 4
Osmanl› dönemi arazi ve vergi durumunun tespiti amac›yla yap›lan say›ma; yazma, yaz›lma, kaydetme anlam›na gelen tahrir, bu kay›tlar›n yer ald›¤› defter serisine de tahrir defterleri ad› verilmektedir. Bugüne ulaflan
tahrir defterlerinin ço¤u XV-XVI. yüzy›llarda tutulmufl
olup içeri¤i ve amac›na göre mufassal, icmal ve evkaf
olmak üzere üç tür halinde haz›rlanm›fllard›r.
Gümüflçü, O. ve di¤. (2011). Aç›klamal› Türkiye Tarih Atlas› Projesi/ATTAP, 107K303 nolu SOBAG/TÜB‹TAK projesi, Ankara.
‹hsano¤lu, E.-R. fieflen ve di¤. (2000). Osmanl› Co¤rafya Literatürü Tarihi, I-II. IRCICA Yay›nlar›, ‹stanbul.
‹nalc›k, H. (1953-54). “15. As›r Türkiye ‹ktisadî ve ‹çtimaî Kaynaklar›”, ‹Ü. ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›,
15/1-4, s. 51-67, ‹stanbul.
Karpat, K. H. (2003). Osmanl› Nüfusu (1830-1914),
(Çev. B. T›rnakç›), Tarih Vakf› Yurt Yay., ‹stanbul.
Köro¤lu, K. (2011). “Yaz›l› (Tarihi) Sürecin Bafllang›c›
ve Sümerler”, Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi,
Edt. K. Köro¤lu, Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim
Fakültesi Yay›n›, Eskiflehir.
Kütüko¤lu, M. (1998). Tarih Araflt›rmalar›nda Usül,
Kubbealt› Neflriyat›, ‹stanbul.
Ocak, A. Y. (1997). Kültür Tarihi Kayna¤› Olarak
Menak›bnameler Metodolojik Bir Yaklafl›m,
TTK Yay›nlar›, Ankara.
Özcan, A. (2012). “Osmanl› Tarihçili¤i ve Tarih Kaynaklar›”, s. 1-10, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-219097/h/edityazisi.pdf.
Özendes, E. (1999). “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Foto¤raf”, Osmanl›, XI, Yeni Türkiye Yay›nlar›, Ankara, s. 496-509.
Özgüdenli, G. O. (2011). “Ortaça¤ Tarihinin Ana Kaynaklar›”, Tarih Metodu, ed. Z. Kurflun, Anadolu
Üniv. Aç›k¤retim Fak. Yay., Eskiflehir.
Sezgin, F. (2008). ‹slam’da Bilim ve Teknik, III, ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi Kültür A.fi. Yay›nlar›, ‹stanbul.
Süel, A. (1997). “Ortaköy-fiapinuva Arflivleri”, 1996 Y›l› Anadolu Medeniyetleri Müzesi Konferanslar›, Ankara, s. 93-99.
Togan, Z. V. (1985). Tarihte Usül, Enderun Kitabevi,
‹stanbul.
Tosh, J. (1997). Tarihin Peflinde. Modern Tarih Çal›flmas›nda Hedefler, Yöntemler ve Yeni Do¤rultular, (çev: Ö. Ar›kan), Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›, ‹stanbul.
Tunçel, H. (2000). “Türkiye’de ‹smi De¤ifltirilen Köyler”, F›rat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,
Cilt: 10, Say›: 2, Elaz›¤, s. 23-34.
Yüksel, A. (1999). “Trabzon Vilayetinde Yer Adlar›n› ve
‹dari Yap›y› De¤ifltirme Teflebbüsleri”, Türk Dünyas› Araflt›rmalar›, 119, s. 161-172.
http://www.tayproject.org/veritab.html.
139
6
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Radyometrik tarihlendirme tekniklerini aç›klayabilecek,
Y›ll›k katman kay›tlar›na dayal› tarihlendirme tekniklerini aç›klayabilecek,
Dolayl› tarihlendirme tekniklerini aç›klayabilecek,
Geçmifl dönemlere ait mekan koflullar›n› ayd›nlatan tekniklerini aç›klayabilecek,
De¤inilen tüm yöntemleri karfl›laflt›rabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Radrokarbon (Karbon-14)
Tarihlendirmesi
• Lüminesans
• Dendrokronoloji
• Paleomanyetizma
‹çindekiler
Tarihi Co¤rafya
Tarihlendirme
Teknikleri ve Geçmifl
Mekan› Yeniden ‹nflaa
Yöntemleri
• G‹R‹fi
• TAR‹HLEND‹RME TEKN‹KLER‹
• YILLIK KATMAN KAYIT
TEKN‹KLER‹
• DOLAYLI TAR‹HLEND‹RME
TEKN‹KLER‹
• GEÇM‹fi MEKANI YEN‹DEN ‹NfiAA
YÖNTEMLER‹
Tarihlendirme Teknikleri ve
Geçmifl Mekan› Yeniden
‹nflaa Yöntemleri
G‹R‹fi
Tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda, araflt›r›lan dönem yak›n bir geçmiflte ise ve yeterince yaz›l› belge bulunuyorsa tarihlendirme için ayr›ca bir u¤rafla gerek yoktur.
Çünkü aradan geçen süre k›sa oldu¤undan, di¤er flartlar yan›nda fiziki mekan›n
nas›l oldu¤u kolayca tespit edilebilir veya günümüz koflullar›na benzedi¤i kabul
edilirse pek bir sorun teflkil etmez. Oysa araflt›r›lan dönem eskilere gittikçe ve elde kesin tarihi belirlenebilen yaz›l›, çizili veya di¤er belgelerin de bulunmad›¤›
durumlarda tarihlendirme ihtiyac› do¤acakt›r. Baflka bir ifade ile araflt›r›lan dönemdeki konular hakk›nda do¤ru sonuçlara ulaflmak, elimizdeki verilerin ne oldu¤u ve ne zamana ait oldu¤u ile yak›ndan ilgili olacakt›r. Dolay›s›yla elimizde
yaz›l›-çizili belge yoksa veya bulunamam›flsa, tahmini ve dolayl› tarihlendirmelerden daha sa¤lam tarihlendirme teknikleri kullan›larak do¤ru zaman›n tespit edilmesi gerekebilir.
Bu sayede tarihlendirme teknikleri kullan›larak geçmiflteki fiziki çevre yeniden
kuruldu¤unda, kesin do¤ru olmasa bile do¤ruya en yak›n tarihlendirme yapmak
mümkün oldu¤undan en do¤ru araflt›rma sonuçlar›na ulafl›lacakt›r. Yukar›da da
belirtildi¤i gibi, tarihi co¤rafyan›n ça¤dafl co¤rafyadan fark› geçmifli incelemesi olmas›ndan dolay›, geçmiflin iyi bilinmesi zorunludur. Bu ise, geçmiflte araflt›r›lan konunun ne kadar geçmifl oldu¤u ve o dönemdeki fiziki mekan baflta olmak üzere
ilgili tüm geçmiflin yeniden inflaas› ile mümkündür. Yeniden inflaa yapabilmek de
ancak tarihlendirme teknikleri ve geçmifl mekana ait verileri sunan belge-bilgi ve
yöntemlerle mümkün olabilmektedir. Bahsedilen bu yöntem ve teknikler baflta arkeoloji olmak üzere, antropoloji, tarih gibi geçmifli ele alan disiplinler yan›nda Kuvaterner ve tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda da kullan›lmaktad›r.
Bilindi¤i üzere yaz›n›n icad›, insano¤lu için önemli pek çok olay›n kay›t alt›na
al›nmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu kay›tlar içerisinde geçmiflteki co¤rafi koflullar ve do¤al
afetler hakk›nda da de¤erli bilgiler bulunmaktad›r. Ancak yaz›n›n icad›ndan sonraki dönem, tüm insanl›k tarihi ele al›nd›¤›nda çok da uzun bir süreyi kapsamamaktad›r. Üstelik Dünya gezegeninin 4,6 milyar y›ll›k yafl› düflünüldü¤ünde insanl›k tarihinin 24 saatlik bir günün son saniyesi gibi kald›¤› görülebilir.
‹nsano¤lu taraf›ndan kay›t edilmeyen ve yeryüzünde insanlar›n henüz bulunmad›¤› dönemlerdeki olaylara, canl›lara ve cans›z nesnelere ait kay›tlar asl›nda do¤ada pek çok de¤iflik yolla kaydedilmifltir. Bu kay›tlar›n okunmas›na yönelik teknikler olan tarihlendirme tekniklerinin büyük bir k›sm› son yüz y›l içinde keflfedil-
142
Tarihi Co¤rafya
mifltir. Günümüzde bir volkanik aktivitenin ne zaman meydana geldi¤ini, bir delta ovas›n›n ne zamandan beri geliflmekte oldu¤unu, yüksek enlemlerdeki bölgelerin ne zamanlar buzullarla kapland›¤›n›, buz devirlerinden birinde yaflam›fl bir canl›ya ait kemik parçalar›ndan yola ç›karak o canl›n›n ne zaman yaflam›fl oldu¤unu
veya Dünya’n›n çok eski zamanlar›nda oluflmufl bir kaya parças›n›n yafl›n› bulmak
mümkündür. Ayr›ca, insanlar›n b›rakt›klar› at›klar ile izlerden ne zaman ve nas›l
yaflad›klar›n›, yeni tar›msal üretime bafllad›¤› dönemlerden kalma bir çömlek parças› ile insanlar›n b›rakt›¤› her at›k, mimari yap›, alet ve eflyan›n yafl›n› ve bunlara
benzer do¤ada bulunan ya da insan eseri olan pek çok malzemenin yafl›n› bu tarihleme tekniklerinden biriyle ya da bir kaç›yla tespit etmek mümkündür.
Bunun yan›nda gezegenimizin geçmiflinde co¤rafi koflullar›n bugünkünden
çok farkl› oldu¤u da bilinmektedir. Farkl› iklim koflullar›n›n hüküm sürdü¤ü, buna
paralel olarak bitki örtüsünün farkl›laflt›¤›, k›talar›n dahi farkl› yerlerde bulundu¤u
dönemler olmufltur ve hatta bu dinamik sürecin halen devam etti¤i kabul edilmektedir. Farkl› iklim koflullar›n›n ve bitkilerin kay›tlar› da çeflitli yollarla do¤ada (polen fosillerinde, derin deniz canl›lar›n›n kal›nt›lar›ndaki oksijen elementlerinde vs.)
kay›tl›d›r. Bu kay›tlar›n tarihlendirme teknikleriyle yafllar›n›n bulunmas›, geçmiflte
hangi dönemde hangi ortam koflullar›n›n yafland›¤›n› da ortaya ç›karmaktad›r.
Böylece hem araflt›r›lan konunun geçmiflte hangi döneme ait oldu¤u hem de geçmifl mekan›n flartlar› belirlenebilmekte ve bu sayede paleoco¤rafya ve tarihi co¤rafya çal›flmalar›n›n yap›lmas› da mümkün olmaktad›r.
Bilim ve teknolojinin oldukça h›zl› geliflimi dolay›s›yla, tarihlendirme yapmak
için kullan›lan çok çeflitli teknikler olup en do¤ru sonuca ulaflmak amac›yla çal›fl›lan zamana ve imkanlara göre birisi veya birkaç›yla tarihlendirme yap›lmal›d›r. Tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda ortam konusuna de¤inen R. A. Butlin, yapt›¤› çal›flmada geçmiflteki do¤al ortam/çevrenin yeniden inflaa teknikleri üzerinde de durmufltur. Ona göre fiziki çevrenin yeniden kurulmas› için yap›lmas› gerekli teknikler; palinoloji ya da çiçek tozu analizleri, böcekler, hayvan kemikleri içeren fosil
organizmalar›n kullan›m› arac›l›¤›yla yeniden kurulmaya olanak veren paleoekolojiye ait metotlar, diatomeler, jeolojik katmanlar gibi paleolimnolojiye ait göstergeler, paleoklimatik ve jeoarkeolojik metotlar, dendrokronoloji, balç›k tabakalar›
analizi ile lichenomtry gibi tekniklerdir (Gümüflçü, 2010: 297). Bu konuda Holosen
dönemi üzerine çal›flan N. Roberts’in “The Holocene an Environmental History”
isimli kitab›nda da oldukça ayr›nt›l› bilgiler verilmifltir. Bu esere göre tarihlendirme
metotlar› üç gruba ayr›lmaktad›r. Bunlardan ilki “historical” tarihleme grubu olup
içerisine radyometrik tarihleme, dendrokronoloji ve radyokarbon kalibrasyonu ile
di¤er “incremental” tarihleme ve “paleomagnetik” tarihleme metotlar› girmektedir.
‹kinci grup, polen analizi, polen-iklim ve insan etkisi ile bitki makrofosilleri ve kömürden oluflan “paleoekolojik” tekniklerdir. Jeolojik teknikler ad›n› alan son grupta ise, “stable isotope” analizi, jeomorfoloji ve iklim ile jeoarkeoloji tarihlendirme
metotlar› bulunmaktad›r (Roberts, 2002: 9-54).
Baflka kaynaklarda farkl› flekillerde yap›lan tasniflerden yap›lan tercihe göre tarihlendirme teknikleri öncelikle; radyometrik teknikler, y›ll›k katman kay›t teknikleri ve dolayl› tarihlendirme teknikleri olarak üç grupta toplanabilir. Radyometrik
yöntemler de kendi içerisinde iki ayr› bölümde incelenir. Bunlardan birincisi radyoaktif maddelerin miktar›n›n zamanla azalmas›na dayanan, Karbon-14 ve Potasyum/Argon gibi yöntemlerdir. ‹kincisi ise, radyoaktiviteden dolay› ç›kan enerjinin
madde içinde biriktirilmesi olay›na dayan›r ki lüminesans, elektron spin rezonans
bu tür tarihlendirme yöntemlerine bir örnektir. Y›ll›k katman kay›t teknikleri, den-
143
6. Ünite - Tarihlendirme Teknikleri ve Geçmifl Mekan› Yeniden ‹nflaa Yöntemleri
drokronoloji, varv ve buzul katmanlar›ndan oluflmakta ve son grupta ise kaya yüzeyi y›pranmas›, obsidyen hidrasyonu, pedojenez ve amino asit resamizasyonu yer
almaktad›r. Geçmifl mekan› yeniden inflaa etme yöntemleri olarak da oksijen izotoplar›, tefra kronolojisi, paleomanyetizma ile paleopalinoloji ele al›nmaktad›r.
TAR‹HLEND‹RME TEKN‹KLER‹
Radyoaktif Parçalanmaya Dayal› Radyometrik Teknikler
Radyokarbon Tarihlendirmesi: Nesnelerin yafl›n› belirlemek için kullan›lan tekniklerden ilki ve en yayg›n kullan›lan›, radyokarbon veya karbon-14 (14C veya C14) ile yafl tayininidir. Karbon-14 ile yafl tayini, yaklafl›k son 50.000 y›la ait organik
madde içeren buluntular için geçerlidir. Bu metot, kemik gibi organik kal›nt›lar,
bitki kal›nt›lar›, yak›n geçmiflte insano¤lu taraf›ndan kullan›lan k›yafet, ahflap malzeme gibi örneklerin yafl tayininde kullan›l›r. Amerikal› kimyac›, Willard Frank
Libby, paleontolojik devirlerden veya tarihin derinliklerinden arda kalan kal›nt›lar›n yafllar›n›n tayininde yeni ve flaflmaz bir yöntem olarak Karbon-14’ün kullan›labilece¤ini kan›tlam›fl ve bu bulufluyla 1960 y›l› Nobel Ödülü’nü kazanm›flt›r (Walker, 2005: 18). Libby bu yöntemle Mezopotamya’da çiftçili¤in 7.000 y›l önce bafllad›¤›n›, Teotihuacan (Meksika) günefl piramidinin zannedildi¤i gibi 15.000 y›ll›k de¤il, fakat sadece 3.000 y›ll›k oldu¤unu ve benzeri daha birçok tarihi yan›lg›y› düzeltmifltir (Özden, 1983).
Bu yöntemin temelinde Dünya atmosferine her gün giren çok say›da kozmik
›fl›n bulunmaktad›r. Konu örneklendirilirse, bir insana her saat yaklafl›k yar›m milyon kozmik ›fl›n çarpar, kozmik ›fl›nlar genellikle atmosferde atomlarla çarp›flarak
enerjik nötron formunda ikincil kozmik ›fl›nlar› olufltururlar. Bu enerjik nötronlar
da azot atomlar›yla çarp›fl›rlar. Nötron çarp›flt›¤›nda bir azot-14 (14N) atomu bir
karbon-14 (14C) atomuna ve bir hidrojen atomuna (1H) dönüflür (fiekil: 6.1). Karbon-14 atomunun yar› ömrü yaklafl›k olarak 5.736 y›ld›r.
fiekil 6.1
Kozmik radyasyon
Nötron, bir azot
atomuyla çarp›flt›¤›nda,
azot-14 atomu
bir karbon-14’e
dönüflür
Azot-14
Kozmik ›fl›nlar dünya atmosferine
girer ve bir atomla çarp›flarak
enerjik bir nötron oluflturur
Nötron
Nötron tuzaklama
Bitkiler karbondioksiti so¤urur ve
fotosentez boyunca karbon-14 içerir.
Hayvanlar ve insanlar bitkileri yer
ve karbon-14 al›rlar.
Proton
Canl›lar
Canl› kal›nt›lar›
Karbon-14
Karbon-14
Ölüm ve yanmadan sonra canl›
kal›nt›lar›ndaki karbon-14
azot-14’e dönüflür.
Beta bozunumu
Azot-14
Karbon-14 - Azot14 çevrimi.
144
Tarihi Co¤rafya
Atmosferin üst tabakalar›nda y›lda toplam olarak yaklafl›k 7,5 kg C-14 meydana geldi¤i bulunmufltur. Radyokarbon izotopu oluflur oluflmaz, 5.736 y›l olan yar›lanma süresine göre bozunmaya bafllar. Yani C-14 izotopu bir yandan oluflurken
di¤er yandan bozunma yoluyla yok olur. Oluflum h›z› ile bozunma h›z›n›n eflitlendi¤i denge noktas›ndan sonra toplam C-14 miktar› sabit kal›r (Özbakan, 1994: 60).
Baflka bir ifadeyle, kozmik ›fl›nlarla oluflan karbon-14 atomlar› oksijenle birleflerek karbondioksiti oluflturur. Karbondioksiti bitkiler do¤al olarak so¤urur ve fotosentez yoluyla bitki liflerine iletir. Hayvanlar ve insanlar bu bitkileri yiyerek karbon-14 atomu al›rlar. Herhangi bir anda tüm yaflayan canl›larda ve havadaki karbon-12’nin karbon-14’e oran› yaklafl›k olarak sabittir. Trilyonda bir karbon atomundan biri karbon-14 olabilir. Karbon-14 atomlar› daima bozunur. Yaflayan bir
organizma ölür ölmez yeni karbon-14 al›m›n› durdurur. Ölüm an›nda karbon12’nin karbon-14’e oran› her canl› için ayn›d›r fakat karbon-14 bozunur ve yer de¤ifltirmez. Kullan›lacak örnekteki karbon-12 miktar› sabit kal›yorken yar› ömrü
5.736 y›l olan karbon-14 bozunmaya bafllar. Böylelikle karbon-12’nin karbon-14’e
oran› bozulmaya bafllar. ‹ncelenen örnekteki karbon-12’nin karbon-14’e oran›na
bakarak ve bu de¤erleri canl› bir organizman›nkiyle k›yaslayarak daha önceden
yaflam›fl olan canl›lar›n yafl›n› oldukça hassas bir flekilde tayin etmek mümkündür.
Canl› ne kadar önce öldü ise, içerdi¤i C-14 miktar› da o kadar az olur.
Buna göre; yaflayan bitki, hayvan ve insan yap›s›nda var olan her gram karbon
içinde dakikada 16 radyoaktif bozunum olur. Canl› ölüp besin çevriminden çekilince, yeni karbon takviyesi kesildi¤i için, bünyesinin ihtiva etti¤i radyo karbon, bu
radyoizotopun 5.736 y›l olan yar› ömrü ile azalmaya bafllar. An›lan sürenin sonunda fosilin ihtiva etti¤i gram karbon bafl›na dakikada 8 beta, iki yar› ömür (11.472
y›l) sonra 4 beta yay›nlanacakt›r. Duyarl› teknikler sayesinde 10 yar› ömre kadar
azalan radyo karbon aktiviteleri ölçülebilmifltir. Yani zaman›m›zdan geriye 57.000
y›l giden bir tarih dönemi için radyo karbon, sanki bir do¤al saatmiflçesine kullan›labilmektedir. A¤aç, kemik, ka¤›t, v.b. kal›nt›larla, karbonlaflm›fl tabakalar›n (kömür, petrol) arkeolojik ve jeolojik yafl tayinleri bu sayede mümkün olabilmektedir
(Özden, 1983).
Radyokarbon yöntemi, yafl›n› ba¤›ms›z olarak arkeolojik kaynaklardan bildi¤imiz nesneler üzerinde denenmifl ve etkileyici baflar›lar elde edilmifltir. Test edilen
ilk eflyalardan biri, M›s›r’da bir firavun mezar›ndan ç›kar›lm›fl olan ve ba¤›ms›z olarak 3.750 y›l öncesine ait oldu¤u bilinen a¤aç bir kay›kt›. Radyokarbon denemesi
3.441 ile 3.801 y›l aras›nda bir tarih verdi; bu yaln›zca 51 y›l gibi bir hata demekti.
Fakat bu umut verici bafllang›çtan hemen sonra, yöntem için zorluklar bafllad› ve
sonraki denemeler anormal yafllar verdi. Anormal yafllarla ilgili son örneklerden birisi fluydu: 1991’de Güney Afrika’da aç›k arazide bulunan kayalara ait resimler Oxford Üniversitesi taraf›ndan analiz edilmifl ve yaklafl›k 1.200 yafl›nda olduklar› hesaplanm›flt›r. Bu önemliydi, çünkü bunlar bölgede bulunan ilk aç›k arazi resimleriydi. Bu anormal kefliflerle ortaya ç›kan durum, Prehistorik Arkeolojiye Girifl adl›
eserde flöyle özetleniyor: “Y›llardan beri, muhtemel hatalar›n nispeten küçük etkileri olabilece¤i düflünüldü, fakat radyokarbon yafllar›yla ilgili yak›n zamanda yap›lan araflt›rmalar, karbon-14’ün atmosferdeki do¤al konsantrasyonunun hesaplanan
yafllar› belli dönemlerde önemli ölçüde etkileyecek kadar de¤iflmifl oldu¤unu gösteriyor. De¤iflim miktar› teorik olarak tahmin edilemedi¤inden, karbon-14 ile gerçek takvim aras›nda korelasyon yapabilecek mutlak kesinlikte paralel bir yafl tayin
yöntemi bulmak art›k zorunlu olmufltur.” Ancak yine de karbon-14, Kuvaterner jeolojisi ve arkeoloji çal›flmalar› için birincil yöntem olma özelli¤ini korumaktad›r
(Özalp ve di¤., 2002: 62).
145
SIRA S‹ZDE neden yaRadyokarbon yöntemiyle 50.000 y›ldan daha yafll› maddelerin tarihlendirilmesi
p›lamamaktad›r?
1
Argon-‹zotop Tarihlendirmesi (Potasyum-Argon (K-Ar) ve Argon-Argon
(Ar-Ar)): Bu yöntemde tarihlendirme 14C ile benzerdir. Argon izotop tarihlendirS O R U yöntemlerimesinde iki yaklafl›m vard›r. Bunlar Potasyum-Argon ve Argon-Argon
dir. Potasyum yeryüzünde bol bulunan bir elementtir ve evaporitler, kil mineralleri, mika içeren birçok mineralde bulunur. Özellikle volkanik kökenli
minerallerin
D‹KKAT
temel elementi potasyumdur. 1960’larda gelifltirilen Potasyum-argon (K-Ar) tarihleme yöntemi, potasyum radyoaktif izotopunun (40K) zamanla radyoaktif bozunmaSIRA S‹ZDE
ya ba¤l› olarak Argon’a (40Ar) dönüflmesiyle geriye kalan 40K miktar› ile biriken
40Ar miktar› oran›n›n ölçümüne dayan›r. Yani bu yöntemde belirleyici olan 14C’teki gibi elementin eksilmesi de¤il, 40Ar’›n birikmesidir. Bu yöntem
daha çok volkaAMAÇLARIMIZ
nik kayaçlarda kullan›l›r. Çünkü s›cak veya erimifl kayalar›n içindeki argon serbest
kal›r. Böylece bir volkanik püskürmede erimifl ya da s›cak kayalarda veya bu kayalar›n temas etmesi sonucu ›s›nan di¤er kayalarda Argon s›f›rlan›r.
K ‹ T A PBu s›f›rlama
zaman›ndan günümüze do¤ru 40Ar birikimi gerçekleflir. Potasyum 40’›n yar›lanma
ömrü 1,25 milyar y›l oldu¤u için yeryüzündeki baz› en eski kayaçlar›n yafl›n›n belirlenmesi mümkün olur. Kuvaterner çal›flmalar› aç›s›ndan iseT E100
daha
L E V bin
‹ Z Y Oy›ldan
N
yafll› kayaçlar› yaflland›rmak için kullan›labilir. Bu nedenle jeolojik uygulamalar
için daha kullan›fll› olsa da arkeolojide de volkanik aktivitelerle iliflkili durumlarda
100 bin y›ldan daha eski örneklerin yaflland›r›lmas›nda önemli bir role sahiptir
‹NTERNET
(Walker, 2005: 58).
40
39
Argon-Argon yöntemi ( Ar- Ar) metamorfik (baflkalafl›m) ve magmatik minerallerin tarihlenmesinde s›kl›kla kullan›l›r. Geleneksel K-Ar metodundaki problem,
ölçümlerin eflit miktardaki ayr›flt›r›lm›fl örneklerden yap›lmak zorunda olmas› ve
bunun sonucunda da örnek malzeme heterojense (bazalt gibi) hatal› yafl ölçümlerine neden olabilmesidir. Bu sorunlar çerçevesinde bir yol olarak Ar-Ar metodu
gelifltirilmifl ve tek örneklerde ölçüm yap›labilmifltir. Burada 40Ar içeri¤i önceden
oldu¤u gibi do¤rudan ölçülürken, 40K konsantrasyonu, potasyum ve argon izotoplar›n›n bilinen oranlarda kullan›m› ile dolayl› olarak ölçülür (Walker, 2005: 59).
K-Ar ve Ar-Ar yöntemleri uygulanarak Orta Afrika’da ilk insan olan Homo Ergaster (Homo Erectur)’e ait fosilleri içeren sedimanlar›n yafl›n›n maksimum 1,8-2
milyon y›l aral›¤›nda oldu¤u hesaplanm›flt›r. Bu sonuçlar paleomagmatik tarihlemeyle desteklenmifl ve bu ilk insan fosillerinin 1,7 milyon yafl›nda oldu¤u belirlenmifltir. Benzer flekilde Java adas›ndaki fosiller de 1,7 milyon y›l civar›nda sonuç
vermifltir. Bu tarihlenen yerler Ürdün vadisi ve Çin’deki kan›tlarla birlikte Homo Ergaster’in Afrika’dan kuzeye ve do¤uya do¤ru 1,5 milyon y›l kadar önce göç ettikleri ve 1 milyon y›l kadar önce Avrupa’n›n içlerine geldiklerini göstermektedir
(Stringer, 2003: 692-693).
Uranyum Serisi Tarihlendirme: Radyokarbon tarihleme yönteminden sonra
uranyum serisi (U-Serisi) tarihleme, Kuvaterner biliminde muhtemelen en genifl
kullan›ma sahip radyometrik tarihleme tekni¤idir. Bu metot, II. Dünya Savafl›’n› izleyen y›llarda gelifltirilmifl ve ilk olarak derin okyanus tortular›n›n tarihlemesinde
kullan›lm›flt›r. Fakat 1960’lardan beri hem denizel hem de karasal karbonatlar›n tarihlenmesi için kullan›lm›flt›r. 1980’ler boyunca kütle spektrometri uygulamas› ve
1990’lardaki iyilefltirmelerle hem kesinlik hem duyarl›l›k gelifltirmeleri önemli avantajlar sa¤lam›flt›r. Bu teknik, her biri farkl› yar› ömre sahip do¤al olarak oluflmufl
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
146
Tarihi Co¤rafya
238U
ve 235U izotopunun çok uzun zaman içinde kurfluna dönüflmesi ve uranyumkurflun oran›n›n hesaplanmas›na dayan›r. Uranyumun en çok rastlanan flekli olan
238U 4,5 milyar y›lda yar› oranda kurfluna dönüflür. U-serisi tarihleme tekni¤i, alfa-partikül spektrometriyle birkaç yüzden 350 bin y›la kadar, kütle spektrometrisiyle ise 500 bin y›la kadar uygulanabilir. U-serisi tarihleme farkl› birçok ortamdaki çeflitli karbonatl› materyallere uygulanabilir. Bu yöntem deniz seviyesi de¤iflimlerinde, özellikle interglasyal yüksek deniz seviyesinin belirlenmesinde kullan›lm›flt›r. Ayr›ca mercanlar, mollusklar ve denizalt› karbonat platformundaki sedimanlar da bu yöntemle tarihlenebilir (Walker, 2005: 66-68).
Bu yöntem özellikle kireçtafl› alanlar›ndaki iyi korunmufl fosil iskeletlerin bulundu¤u ma¤aralarda da iyi sonuçlar verir. Örnek olarak Shen ve di¤. (2001) Pekin’nin yaklafl›k 50 km güneybat›s›ndaki Zhoukoudian ma¤aras›nda keflfettikleri
ilk insanlara ait iskeletlerin yafl›n› elde etmek için bu yöntemi kullanm›fllard›r. Burada 40 birey, 98 tür memeli ve kayda de¤er nicelikte tafltan alet bulunmufltur. Homo Erectusu temsil eden ve Pekin Adam› olarak isimlendirilen bu ilk insanlara ait
iskeletlerin en az 500 bin y›ll›k oldu¤u U-serisi tarihlemeyle elde edilmifltir (Shen,
2001: 680-686; Walker, 2005: 72).
Kozmojenik Yafl Tayini: Yeryüzündeki bir yüzeyin ne kadar süreyle kozmojenik ›fl›n ya¤muruna (birincil protonlar, alfa molekülleri ve di¤er a¤›r izotoplar gibi) maruz kald›¤›n›n belirlenmesinde kozmojenik yafl tayin yöntemi kullan›l›r.
Kozmojenik yafl tayin yönteminin temel ilkesi, bir kaya yüzeyine nüfuz eden kozmojenik ›fl›nlar mineral atomlar›nda nükleer reaksiyona neden olurlar. Bu reaksiyonlar›n sonucunda kozmojenik radyoizotoplar oluflur. Radyoizotop miktar›n›n
kütle spektrometri metodu ile ölçülmesiyle yüzeyin kozmojenik ›fl›n ya¤muruna
maruz kald›¤› zaman hesaplan›r. 10Be, 26Al, 14C ve 36Cl izotoplar›n›n ve 3He, 21Ne
durayl› izotoplar›n›n yar› yaflam süreleri kullan›larak, farkl› özellikteki birçok kayaç
türünün 0’dan 5 milyon y›la kadar yafllar› belirlenebilir (Vardar ve di¤., 2006: 8-9;
Ivy-Ochs ve Kober 2008: 179). Bu yöntem ile akarsu veya buzullar taraf›ndan afl›nd›r›lm›fl yüzeyler, fay yamac› yüzeyleri ile heyelan kopma yüzeyleri gibi ana kaya
yüzeyleri do¤rudan örneklenip tarihlenebilirken, di¤er tarihleme metotlar›nda bu
pek mümkün de¤ildir. Morenler (fiekil: 6.2), heyelan depolar›, akarsu seki malzemeleri, yamaç döküntü-enkaz depolar› ile birikinti koni-yelpazeleri gibi sedimanter birimlerde, kaya blo¤u yüzeylerinden ya da pek çok k›r›nt› ve parçadan al›nan
örneklerle do¤rudan tarihlenebilir (Ivy-Ochs ve Kober, 2008: 180).
Kozmojenik yafl tayin yöntemi eski iklim ortam koflullar›n›n yorumlanmas›
amac›yla buzul ilerleme ve gerileme evrelerinin belirlenmesinde, akarsu vadilerinin geliflim evrelerinde, akarsu sekisi yafllar›n›n tespitinde, yamaçlardaki erozyon
oran›n›n belirlenmesinde, fay yamaçlar›ndaki hareket ve s›kl›¤›n belirlenmesinde,
birikinti koni ve yelpazelerinde, eski volkanik aktivitelerin yafllar›n›n tespitinde, k›y› çizgisinin de¤iflim yafllar›n›n belirlenmesinde, heyelanlar›n yafllar›n›n belirlenmesinde ayr›ca Paleolitik ve Neolitik döneme ait insan yap›m› aletlerin tarihlendirilmesinde de kullan›labilen bir yöntemdir (Vardar ve di¤., 2006: 9, Ivy-Ochs ve
Kober 2008: 180). Türkiye’de buzullaflmaya u¤ram›fl yüksek da¤lar›n bir bölümü
olan, Uluda¤, Sand›ras Da¤›, Dedegöl Da¤lar›, Alada¤lar, Erciyes Da¤› ve Do¤u
Karadeniz Da¤lar›’n›n Kaçkar ve Verçenik bölümülerinde bu yöntem uygulanm›flt›r. Ayr›ca K›z›l›rmak sekileri ile Hattufla arkeolojik yerleflmesinde de bu yöntem
uygulanmaktad›r.
147
fiekil 6.2
Kaçkar Da¤lar›
(Do¤u Karadeniz
Da¤lar›) Bölgesinde
kozmojenik
tarihleme için
granit bir moren
(buzultafl) bloktan
örnek al›m›.
Kaynak: S. Yeflilyurt
arflivi.
Radyoaktiviteden Ç›kan Enerjinin Birikimine Dayanan Radyometrik
Teknikler
Lüminesans Yöntemlerle Tarihleme: Bu teknik, toprak ve toprak türü malzemelerden yap›lm›fl eflyalar›n tarihlemesinde güvenilir olarak kullan›ld›¤› gibi kemik
vb. organik materyallerin tarihlemesinde de kullan›l›p kullan›lamayaca¤›na iliflkin çal›flmalar sürmektedir. Lüminesans tarihleme kendi içerisinde termolüminesans (TL) ve
optik uyarmal› lüminesans (OSL) fleklinde ikiye ayr›lmaktad›r (Koflal, 2009: 1).
Lüminesans Olay›: Lüminesans yöntemler kullan›larak yap›lan tarihlendirme
çal›flmalar›n›n temeli lüminesans sinyalinin say›m›na dayanmaktad›r. Çal›fl›lan örnekte lüminesans olay›n› oluflturabilmek için örnek atomlar›n›n uyar›lmas› gerekmektedir. Uyar›lan atomlar›n enerji seviyelerindeki de¤iflimler ve taban durumuna
dönme istekleri sonucu ›fl›k yay›n›m› olmaktad›r. Ifl›k uygun sistemler kullan›larak
say›lmakta ve bu uygulama örne¤in yafl›n› belirlemedeki temel mekanizmay› oluflturmaktad›r. Say›lan lüminesans fliddeti, örne¤in gömülü kald›¤› süre boyunca so¤urmufl oldu¤u radyasyon miktar›n›n bir karfl›l›¤›d›r. Toprakta do¤al halde uranyum (U), toryum (Th) gibi radyoaktif seriler bulunmaktad›r. Bu serilerdeki radyoaktif elementler do¤al olarak bozunuma u¤rarken de¤iflik enerjilerde alfa, beta
parçac›klar› ve gama ›fl›nlar› yaymaktad›r. Gömülü halde bulunan örnekler ise bu
yay›lan radyasyon enerjisine maruz kalmakta ve bu enerjiyi so¤urmaktad›r. Örnek
gömülü kald›¤› süre boyunca deprem, erozyon, sel, f›rt›na, çeflitli iklimsel de¤iflimler vb. sonucu yer de¤ifltirebilmekte ve günefl ›fl›¤›na maruz kalabilmektedir. Bu
durum tuzaklanm›fl elektronlar›n serbest kalmas›na neden olmaktad›r. Saniyeler
veya dakikalar içerisinde gerçekleflen bu olay örne¤in daha önce biriktirmifl oldu¤u lüminesans sinyalini s›f›rlamaktad›r. Meydana gelen s›f›rlamadan sonra örnek
gömülü halde günefl ›fl›¤› görmeden tekrar lüminesans sinyali biriktirmektedir.
Uzun y›llar süren bu süreçten sonra laboratuvar ortam›nda al›nan sinyal, örne¤in
en son ›fl›k gördü¤ü zaman› bize vermektedir. Çünkü laboratuvar ortam›nda say›lan lüminesans de¤eri, örne¤in en son ›fl›k gördü¤ü andan laboratuvarda deney
an›na kadar geçen süreci içermektedir. Benzer durum örnek bir çömlek parças› oldu¤unda da geçerlidir. Yap›m› ve kullan›m› esnas›nda yüksek s›cakl›¤a maruz kalm›fl olmas› örne¤in daha önce biriktirmifl oldu¤u lüminesans sinyalinin s›f›rlanmas›na neden olmaktad›r. Ayn› örne¤in ›s›t›larak yap›lan tarihlendirmesi en son ›s›t›ld›¤› zaman› iflaret etmektedir. Bu nedenle laboratuvar ortam›nda ölçülen lümine-
148
Tarihi Co¤rafya
sans say›m› örne¤in topraktan ald›¤› doz de¤erinin bir sonucudur. Bu doz de¤erini y›l fleklinde ifade edebilmek için bu de¤er bir y›lda al›nan doz de¤erine bölünmekte ve örne¤in yafl› hesaplanmaktad›r. Bu hesaplama afla¤›daki formüle göre
yap›lmaktad›r.
Yafl (y›l) = Eflde¤er Doz / Y›ll›k Doz
Bu ifadede ki eflde¤er doz, numunenin gömülü kald›¤› sürece alm›fl oldu¤u
doz miktar›, y›ll›k doz ise numunenin gömülü kald›¤› yerde bir y›l içinde ald›¤› doz
miktar›d›r.
Aç›klanan bu yöntem, içerisinde kuvars, feldspat veya benzeri mineralleri bulunduran materyallere uygulanmaktad›r. Bu mineraller (kuvars, feldspat vb.) gömülü kald›klar› zaman boyunca, maruz kald›klar› radyasyon miktar›n› kaydetmeleri aç›s›ndan birer dozimetre gibi davranmaktad›rlar. Kuvars ve feldspat minerallerinin toprakta bolca bulunmalar›, tarihlendirilecek olan örneklerin içerisinde bulunduklar›ndan örne¤in geçmifline ait bilgilerin tümüne sahiptirler. Ayr›ca bu minerallerin doza karfl› doyum de¤erleri de yüksektir. Örne¤in kuvars minerali feldspat mineraline göre daha düflük doz doyum de¤erine sahiptir (Günefl, 2009: 3).
Uyar›lm›fl bir atom veya molekül karars›zd›r ve fazla enerjisini geri vererek teSIRA
S‹ZDE ister. Atom veya molekül, temel enerji düzeyine dönerken
mel duruma
dönmek
fazla enerjisinin tümünü veya bir k›sm›n› ›fl›k yayarak atabilir ve böylece sistemden
›fl›ma gözlenir. Bu ›fl›k yay›lmas› olay›na genel olarak Lüminesans denir. Di¤er bir
deyiflle flekil 6.3, a’da görüldü¤ü gibi, maddenin kuantumlanm›fl taban ve uyar›lm›fl enerji seviyeleri aras›nda elektronlar›n (i) geçifli için uyar›lmas› sonucu (j) geS O R U
çifli ile ›fl›k sal›nmas›na
Lüminesans ›fl›ma denir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Dozimetre, radyasyonla
çal›flan kiflilerin maruz kald›¤› radyasyon miktar›n›n belirlenmeD‹KKAT
si için kullan›lan cihazlard›r. Radyasyona karfl› ölçülebilir ve tekrar üretilebilir etkileflime
sahip cihaz ya da malzemedir.
N N
SIRA S‹ZDE
fiekil 6.3
AMAÇLARIMIZ
Sistematik enerji
diyagram›
gösterimi a)
Flöresansta
Kelektronun
‹ T A P
uyar›lmas› ve
sal›n›m›, b)
fosforesansta bir
T Eelektronun
LEV‹ZYON
uyar›lmas›,
tuzaklanmas› ve
tekrar serbest
kalmas› ve
sal›nmas›.
‹NTERNET
Flöresans
AMAÇLARIMIZ
Fosforesans
Uyar›lm›fl
Durum
E
K ‹ T A P
M
(i)
(k)
(j)
TELEV‹ZYON
Taban
‹NTERNET
Durum
(a)
(b)
‹deal bir kristal örgü içinde atomlar belirli aral›klarla ve aç›larla “sonsuz” mesafede dizilim arz ederler. Ancak do¤ada ço¤unlukla “kusur” ad› verilen kristal içinde olmas› gereken bir atom veya iyonun yerinde olmamas›ndan kaynaklanan boflluklar vard›r. Bunlar, farkl› bir atomun kristal örgü içinde bulunmas› (katl›, safs›zl›k), örgü noktalar› aras›nda kristalin kendi atomunun bulunmas› (Frenkel kusuru),
örgü noktas›nda fazladan elektron veya elektron bofllu¤unun (hole) bulunmas›
kristal kusurlar›na örnek gösterilebilir. Bir molekül içinde atomlar›n enerji düzeyleri birbirlerine çok yak›n de¤erlerde olduklar› için bu enerji durumlar› ço¤u kez
birbirlerinin içine geçmifl olarak kabul edilir. Kristal yap›s›n›n anlafl›lmas›n› kolaylaflt›rmak amac›yla kat›hal fizi¤inde enerji band modeli öne sürülmüfltür.
Basit bir TL modelinde de bu enerji düzeylerinin iki temel banda ayr›ld›¤›; ilk
grup iletime katk›da bulunan yük tafl›y›c›lar›n enerji düzeylerinin “iletim band›”n›n
taban›n›n alt›nda yerleflti¤i ve moleküle ba¤l› yüklerin enerji düzeylerinin “de¤erlik band›”n›n tepesinin üzerinde yerleflti¤i varsay›lm›flt›r. Yal›tkan ve yar› iletkenlerde bu iki band yasak enerji aral›¤› ile ayr›l›r, ancak yukar›da sözü edilen kusurlar bahsi geçen yasak bölgede tuzak (T) denilen enerji düzeylerini oluflturur. Bu
tuzaklar, dengedeki en yüksek enerji (Fermi enerji) düzeyinin üzerinde yer al›r.
Ayr›ca bu tuzaklar denge durumunda yani radyasyona maruz b›rak›lmadan (elektron-deflik çiftleri yarat›lmadan) önce bofltur.
Lüminesans sürecinin aflamalar› flu flekildedir:
1) Kristalin nükleer radyasyona maruz kalmas›yla de¤erlik band›ndaki elektronlar iyonizasyon yoluyla iletim band›na geçerler,
2) Ard›nda b›rakt›¤› boflluklar (holler) de¤erlik band›n›n hemen üzerinde yasak bölgede lüminesans merkezleri (L) veya çak›fl›k olan yeniden birleflme
merkezleri (R) denilen enerji düzeylerini olufltururlar.
3) ‹letim band›na geçen bu elektronlar›n difüzyonla, ortam›n ›s›sal etkileriyle
bu enerji band›nda fazlaca beklemeden de¤erlik band›na düflerken birço¤u
tuzaklara yakalan›rlar. Tuzaklarda kap›lan bu elektronlar› kurtarmak için ›s›
veya ›fl›k enerjisi vermek gerekir.
4) Laboratuvarda kontrollü biçimde verilen bu enerji ile kurtulan elektronlar
yeniden iletim band›na ç›kar ve difüzyonun
5) Hemen ard›ndan afla¤›daki lüminesans merkezlerindeki defliklerle yeniden
birleflir.
6) Bu birleflme, kristalin lüminesans sal›n›m› olarak d›flar›daki fototüplerle say›l›r.
Uyart›lan elektronun iletim band›ndan difüzyon süresi o kadar k›sad›r ki lüminesans›n anl›k olufltu¤u düflünülebilir. ‹yonizasyonu, elektron-hole çiftlerinin oluflumu;
lüminesans da bu çiftin lüminesans merkezinde yeniden birleflimi gibi düflünülebilir.
Bu mekanizma kristalde elektronlar yerine bazen hollerin tuzaklanmas›yla gerçekleflir, ancak pratikte sonuç de¤iflmez. Bu yüzden baz› yazarlarca anlat›m›nda elektron
yerine yük kelimesi tercih edilen bu olgu; tuzaklardan elektronlar›n kurtarmak için
›fl›k kullan›ld›¤›nda optik uyarmal› lüminesans (OSL), ›s› kullan›ld›¤›nda termolüminesans (TL) ad›n› al›r. E¤er yeniden birleflme bu merkezlerde oluflmay›p da “ölü”
merkezlerde olufluyorsa ›fl›k sal›n›m› gerçekleflmez ve fazla enerji kristale ›s› olarak
da¤›l›r. Kristal ne kadar süre nükleer radyasyona maruz kal›rsa o kadar çok iyonizasyonla elektronlar›n tuzaklara yakalanma olas›l›¤› artar ve ne kadar çok elektron bu tuzaklardan kurtulabilirse o ölçüde fazla lüminesans sal›n›m› gerçekleflir (fiekil: 6.4).
Topra¤›n alt›ndan ç›kan malzemenin bir y›lda çevresinden ve kendi içindeki
radyoaktif izotoplardan so¤urdu¤u dozun (y›ll›k doz) de¤iflmez oldu¤u varsay›larak kontrollü uyart›lan lüminesans›n, bilinen bir doz h›z›na ölçeklendirilmesi ile tarihlendirme yap›l›r. Yukar›da anlat›lan mekanizmada, malzemenin (kristalin) toprak alt›nda veya yap› içinde ça¤lar boyunca bar›nd›rd›¤› tuzak say›s›n›n sabit oldu¤u varsay›l›r. Bununla birlikte çok büyük radyasyon dozlar›na b›rak›lan kristaller
içinde yeni tuzaklar›n yarat›lma olas›l›¤› ortaya ç›kar, ancak belli bir radyasyon de¤erinden sonra bofl tuzak kalmayacakt›r. Bu durum kristalin doza karfl› tepki vermedi¤i doyum noktas›na karfl›l›k gelir (Koflal, 2009: 8).
149
150
Tarihi Co¤rafya
fiekil 6.4
Lüminesans
sürecinin enerji
seviyesi diyagram›.
Elektron
Difüzyon
Difüzyon
‹letim Band›
Ifl›k veya
Is›tma
E
T
T
E
‹yonlaflma
L
L
Difüzyon
Deflik
( a ) Ifl›nlama
L
Ifl›k
De¤erlik Band›
( b ) Depolama
( c ) Ç›k›fl
Termolüminesans (TL): Kristal örgünün yasak band aral›¤›ndaki tuzak merkezlerinde tuzaklanm›fl elektronlar, iyonize ›fl›n›mla (iyonize radyasyon) ›fl›nlama
sonucunda serbest hale gelir. Ard›ndan tuzaklanm›fl elektronlar›n ›s›sal uyar›lma
ile tuzak merkezlerinden ayr›l›r ve lüminesans merkezler ile yeniden birleflme yapar. Bunun sonucu olarak yay›mlanan lüminesans ›fl›malar›, ›s›tma s›cakl›¤›n›n
fonksiyonu olarak elde edilir. Bu olaya Termolüminesans (TL) ad› verilmektedir.
Genel termolüminesans deneylerinde öncelikle sistem radyasyona tutulur ve
daha sonra yüksek bir s›cakl›k de¤erine kadar belli bir ›s›tma h›z›nda ›s›t›l›r. Bu s›cakl›¤›n üst s›n›r›, bütün yüklerin bulundu¤u yar› kararl› seviyeden ›s›sal olarak
uyar›ld›klar› ve lüminesans ›fl›man›n tamamen kayboldu¤u bir s›cakl›k de¤eridir.
E¤er ›fl›ma fliddetinin s›cakl›¤a veya zamana ba¤l› olarak grafi¤i çizilirse elde
edilen e¤ri ›fl›ma e¤risi olarak adland›r›l›r. Ifl›ma e¤rileri farkl› enerji seviyelerindeki tuzaklara karfl›l›k gelen birden fazla ›fl›ma tepelerine sahip olabilir. Termolüminesans ›fl›ma yapma özelli¤ine sahip maddeler (fosforlar), safs›zl›klara ve kristal
örgü kusurlar›ndan kaynaklanan yüksek yo¤unlukta elektron ve deflik tuzaklar›na
sahiptir.
Ifl›nlamaya maruz kalan yal›tkan materyalde tuzaklanm›fl elektronlar›n say›s›
so¤urulan doz ile orant›l›d›r. Belirli bir ›fl›nlama dozunda tuzaklanan elektronlar›n
tuzaklar› boflaltmalar› sonucu yay›mlanan lüminesans ›fl›malar›n›n fliddeti incelenen maddenin so¤urdu¤u radyasyon dozu ile orant›l›d›r. Di¤er bir deyiflle; lüminesans ›fl›ma fliddetinin ölçülmesi ile incelenen materyalin so¤urmufl oldu¤u radyasyon doz de¤eri belirlenebilir. Bu olay termolüminesans dozimetrenin temelini
oluflturmaktad›r. Kristalin s›cakl›¤›n›n artt›r›lmas›yla tuzaklarda bulunan yüklerin
tuzaklardan ayr›lma olas›l›¤› artar. Verilen belli bir tuzak derinli¤i için burada tuzaklanan elektronlar ancak belli bir s›cakl›k de¤erinde tuzaktan kurtulmak (potansiyel engelini aflmak) için yeterli enerji kazan›rlar ve iletim band›na geçerler. Yeniden tuzaklanan elektronlar kristale nüfuz eder ve elektronlar›n bir k›sm› yeniden
birleflme merkezlerine gider. Difüzyon zaman› çok k›sad›r ve yeniden birleflme
kendili¤inden olabilir. Tüm elektron deflik yeniden birleflme olaylar› herhangi bir
›fl›k yay›n›m› olmaks›z›n meydana gelebilir (›fl›k yay›n›ms›z).
S›cakl›k artarken tekrar tuzaklanma olas›l›¤› da artar. Ifl›ma fliddeti bafllang›çta
artar, bir süre sonra maksimum bir de¤ere ulafl›r ve sonras›nda tekrar s›f›ra düfler.
Lüminesans fliddetindeki düflüfl tuzaklar›n boflalmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Herhangi bir materyal çeflitli derinliklerde farkl› tuzak tipleri bulunduraca¤›ndan ›fl›ma
e¤rilerinin her biri farkl› tuzak enerji seviyesi ile uyuflan birkaç tepeden oluflabilir.
Derin tuzaklardaki elektronlar›n ortam s›cakl›¤›ndaki ›s›l ömrü, s›¤ tuzaklardaki
elektronlar›n ›s›l ömründen daha uzundur. Düflük s›cakl›klarda (<200 °C) meydana gelen TL ›fl›ma tepelerine karfl›l›k gelen tuzak elektronlar› ortam s›cakl›¤›nda
karars›z olup dozimetrik özellik göstermezler. TL ›fl›ma tepelerinin ortam s›cakl›¤›ndaki ›s›sal kararl›l›klar› göz önüne al›nd›¤›nda genel olarak 200 °C veya daha
yüksek s›cakl›klarda ortaya ç›kan ›fl›ma tepelerinin dozimetrik tepe olarak kullan›labilece¤i düflünülür. Kuvars kristalinde gözlenen en genel TL ›fl›ma tepeleri 110
°C, 160 °C, 220 °C, 325 °C ve 375 °C s›cakl›k de¤erlerinde gözlenmifltir. 325 °C ve
375 °C deki ›fl›ma tepeleri s›ras›yla h›zl› ve yavafl flekilde solan tepeler olarak bilinir ve 325 °C tepesi optiksel uyar›lma ile soldu¤undan 375 °C’deki tepeden daha
h›zl› solar. H›zl› flekilde solan tepeler OSL için özellikle önemlidir. Birçok örnekte,
bafllang›ç OSL sinyalinin % 99’unun, kuvars için 325 °C TL tepesinden kaynakland›¤›na inan›lmaktad›r. OSL modeli ›fl›¤a en hassas tuzak seviyelerini temel al›r. Bu
nedenle yük popülasyonu etkin bir flekilde s›f›rlanmaktad›r.
TL ölçümlerindeki karfl›lafl›lan önemli bir sorun ›s›sal sönüm olay›ndan meydana gelmektedir. Örnek s›cakl›¤› artt›r›ld›¤›nda lüminesans verimlili¤i genellikle
azalmaktad›r. Kuvars için verimlilikteki bu azalma, s›cakl›¤›n artmas› ile yay›n›ms›z
(›fl›mas›z) yeniden birleflme olas›l›¤›n›n artmas› biçiminde aç›klanabilir. Bu olay ›s›sal sönüm olay› olarak adland›r›lmaktad›r (Do¤an, 2010: 13).
Optiksel Uyar›lma ile Lüminesans (OSL): Optiksel uyar›lma ile lüminesans
(OSL), ›fl›nlanm›fl bir yal›tkan veya yar› iletkenden ›fl›¤a maruz kalma süresince yay›mlanan ›fl›mad›r. OSL fliddeti örnek taraf›ndan so¤urulan radyasyon dozunun bir
fonksiyonudur ve radyasyon dozimetresi metodunun temelini oluflturur. De¤erlik
band›ndaki elektronlar›n iyonlaflmas› ve elektron/deflik çiftlerinin yarat›lmas›na
neden olan ›fl›nlama ile süreç bafllar. Örnek içerisinde önceden var olan kusurlar
›fl›mas›z tuzak geçiflleri boyunca serbest elektron ve deflikleri tuzaklar. Radyasyon
ile ›fl›nlanm›fl bir örne¤in ›fl›k ile uyar›lmas› sonucu tuzaklanm›fl olan elektronlar›n
serbest kalarak iletim band›na geçifli sa¤lan›r. Serbest elektronlar›n lokalize olmufl
defliklerle yeniden birleflmesi ›fl›mal› yay›n›m ve lüminesans ile sonuçlan›r. Bu OSL
sinyalidir ve sinyalin fliddeti so¤urulan radyasyon dozu ile orant›l›d›r.
OSL sinyalleri genellikle foto iletkenlik olay› olarak an›l›r. Foto iletkenlik, bir
maddenin morötesi ›fl›¤›, elektromanyetik ›fl›n›m ve dalga boyuna göre çeflitli s›n›flara ayr›l›r. Bunlar, en uzun dalga boyundan en k›sas›na do¤ru radyo, mikrodalga,
k›z›lötesi, görünür, morötesi X-›fl›n› ve gama ›fl›n›mlar›d›r. Dalga boyu artt›kça, ›fl›n›m›n enerjisi azal›r. Baflka bir deyiflle foto iletkenlik, gama ›fl›nlar› veya görünür
›fl›k gibi elektromanyetik ›fl›n›mlar› so¤urarak elektrik iletkenli¤inin de¤iflmesine
verilen isimdir. Bir yar› iletkenin foto iletken olmas› için serbest elektronlar ve deflikler içermesi gerekir. Ifl›k yar› iletken taraf›ndan so¤uruldu¤unda deflikler ve serbest elektronlar›n da¤›l›m› de¤iflir ve elektrik iletkenli¤ini artt›r›r.
Arkeolojik ve jeolojik materyaller taraf›ndan so¤urulan radyasyon dozunun hesaplanmas›nda OSL oldukça popülerdir. Bu yöntemde hedef örnekler (do¤al kuvars
tanecikleri ve/veya feldspatlar) uygun dalga boyu ve yo¤unluktaki ›fl›k kayna¤› ile
›fl›¤a maruz b›rak›l›r. ‹yonize radyasyona maruz kalan kuvars tanecikleri mavi veya
yeflil ›fl›¤a maruz kald›¤› zaman gözlenen optiksel olarak uyar›lan ›fl›man›n miktar›,
çanak/çömle¤in ›s›t›lmas› veya sediman›n oluflum zaman›ndan itibaren do¤al olarak
oluflan radyoaktiviteden üretilen radyasyon dozunu belirlemek için kullan›l›r. Bu
radyasyon dozu bilinen bir laboratuvar dozu sayesinde üretilen OSL sinyali ile do¤al
OSL sinyalinin k›yaslanmas› ile hesaplanabilir. Fakat OSL tarihlendirmesinin limiti
151
152
Tarihi Co¤rafya
olan 500.000 y›ldan daha yafll› sedimanlarda OSL sinyali doyuma ulaflaca¤›ndan bu
sedimanlar için OSL tarihlendirilmesi problemlidir (Do¤an, 2010: 13).
TL ve OSL’de malzemenin doza tepkisi hemen hemen ayn›d›r. Bununla birlikte OSL’nin TL tekni¤ine göre üstünlükleri söyle s›ralanabilir:
1. Oda s›cakl›¤›nda da yap›labilir olma özelli¤i, tekni¤in sadece f›r›nlanm›fl
malzemelerin tarihlemesiyle s›n›rl› olmay›p numunenin en son ne zaman
gün ›fl›¤› gördü¤ünün bulunabilmesine imkan sa¤lar. Böylelikle deprem fay
hatlar›n›n yafllar› tespit edilebilmektedir. Burada, araziden çökel materyallerin jeologlarca titiz bir flekilde al›nmas› çok önemlidir.
2. TL say›mlar›nda ›s›, numunenin kristalinde yap›sal bozuklulara yol açabilmektedir. Numune tabletinin ilk ölçümünden sonra TL duyarl›l›¤› ve verimi
de¤iflebilmektedir. Bu, minimum hata payl› ölçümlerin çoklu disk yöntemi
ile al›nmas›n› gerekli k›lar. Prensipte OSL tarihlemesi tek bir numune tabletiyle yap›labilir, TL de yap›lamaz. Farkl› doza ölçeklendirme yöntemlerinin
sonuçlar› k›yaslanarak bu üstünlük fark edilebilir. Optik tarihlemede bir numune tableti birçok kez duyarl›l›¤› ve verimi de¤iflmeden okunabilir.
3. OSL ölçümünden sonra TL ölçümleri yap›labilmektedir. Ancak bunun tersi
olas› de¤ildir.
4. Her dalga boyunda OSL tarihlemesi mümkündür, ancak bu, numunenin mineral konsantrasyonu ile yak›ndan iliflkilidir.
5. TL tarihlendirilmesinde paleodoz bulunurken düzeltme faktörünün de hesaplanmas› gerekmektedir (Koflal, 2009: 20).
Elektro Spin Rezonans Tarihlendirme Yöntemi (ESR): Radyoaktif elementler karars›z olup parçalanarak kimyasal yollarla farkl› özellikte elementlere
dönüflürler. Bu oluflum s›ras›nda farkl› adlarda (alfa, beta, gama) enerji tafl›yan parçac›k veya ›fl›n›m salarlar. Böyle radyoaktif elementler birçok kayaç ve minerallerin kristal yap›s›nda eser miktarda bulunur ve sald›klar› enerji tafl›yan parçac›klar
yap›daki elektronlar› ba¤l› bulunduklar› yerlerden kopar›rlar.
Normalde elektronlar ba¤l› olduklar› çekirdek etraf›nda dolan›rken kendi eksenleri etraf›nda da dönerler (spin hareketi) ve z›t yönde spin hareketi yapan elektron çiftleri fleklinde bulunurlar. Bunlardan birinin yerinden kopar›lmas› halinde
geride tek elektron kal›r ki, buna çiftleflmemifl elektron da denir. Böyle bir elektronun spin hareketi bu elektrona manyetik bir özellik kazand›r›r ve bu elektron bir
m›knat›sç›k olarak düflünülebilir. Bu özelli¤e sahip maddelere paramanyetik maddeler denir. Bir manyetik alana konmad›¤› takdirde madde içindeki bu m›knat›sç›klar gelifli güzel yönlerde da¤›lm›fllard›r ve hepsi ayn› enerjiye sahiptirler. Madde
manyetik alana kondu¤unda bu m›knat›sç›klar ya manyetik alan yönünde ya da
buna z›t yönde yönlenirler. ‹ki grubun enerjileri farkl› de¤erdedir. Enerjisi bu enerji fark›na eflit olan bir elektromanyetik dalga maddeye gönderilirse düflük enerjiye
sahip olan elektronlar bu enerjiyi al›p yüksek enerjili elektron grubuna dönüflürler. Bu olaya Elektron Spin Rezonans (ESR) olay› denir ve yönlerini de¤ifltiren
elektron m›knat›sç›klar›n›n say›s›ndan hesaplan›r.
Her maddenin ESR hassasiyeti farkl›d›r, bunu kalibre etmek için incelenen
madde yapay olarak bilinen dozlardaki ›fl›nlarla ›fl›nlan›r. Verilen doza karfl›l›k bu
dozda ESR yapan elektronlar›n say›s› iflaretlendi¤inde bu bir do¤ru verir. Bu do¤runun geriye uzat›lmas› ile bulunan doz miktar› ise arkeolojik doz, R, olarak bilinir. Bu miktar, arkeolojik maddede son ›s›t›ld›¤›ndan bu yana oluflan elektron m›knat›sç›klar›n›n say›s›d›r. Maddenin senelik alabilece¤i doz miktar› madde içine konan dozimetrelerle ölçülür ve maddenin yafl›,
Yaş =
Arkeolojik doz
Senelik doz
oran›ndan hesaplan›r (Özer, 1985: 21).
Termolüminesans (TL) yöntemiyle ayn› prensibi paylaflmas›na karfl›n ESR yönteminin TL yöntemine göre baz› üstünlükleri vard›r. Bunlar flöyle s›ralanabilir:
1. Ölçüm s›ras›nda ESR merkezleri bozulmad›¤› için ölçü, istenilen say›da ayn›
örnekle tekrarlanabilir.
2. ESR yüzeysel olaylara karfl› daha az duyarl› oldu¤u için kullan›lan maddenin taneciklerinin belirli bir büyüklükte olma flart› yoktur.
3. Örnek haz›rlama ve oda s›cakl›¤›nda ölçü alma ifllemleri çok daha kolayd›r.
4. Tekstil v.s. gibi organik maddelerin incelenmesinde de bu yöntem baflar› ile
kullan›lmaktad›r.
Fizyon ‹zi Tarihlendirme: Özellikle cam, obsidyen aletler ve seramik eflyalar
üzerinde uygulanan bu yöntem, yafl› en az 20.000 y›l olan volkanik oluflumlar› tarihlemede kullan›l›r. Uranyum 238’in kendili¤inden fizyona u¤ramas› sonunda
meydana gelen yüksek enerjili parçac›klar›n kristalimsi yap›larda ve camlarda iz
b›rakmas› esas›na dayanmaktad›r (Ye¤ingil, 1984: 182).
Uranyum tafl›yan kristallerin tarihlendi¤i bu yöntem, çekirde¤in yaklafl›k 30
ile 65 aras› orta atom numaras›na sahip elementleri oluflturmak için 238U’in do¤al fizyonuna u¤ramas›na dayan›r. Bu süreç, komflu atomlar ve fizyon parçalar›
aras›ndaki yüksek h›zl› çarp›flmalara yol açar ve kristal örgü boyunca hasar izlerine sebep olur. Bu izler milyonlarca y›l tutulabilir. Ço¤u mineral uranyum içermesine ra¤men uranyum miktar›, izleri tutma ve yo¤unluk gibi özelliklerinden
dolay› bu metot ile sadece Kuvaterner kayaçlar›ndan zirkon ve cam tarihlenebilir (Naeser ve Naeser, 1988). Bilhassa bu yöntem, volkanik püskürük (bazalt, tefra ve tüf içeren) kayaçlar›na ve ayr›ca obsidyen ve pomza tafl› gibi volkanik camlara uygulanabilir. Fizyon izi tarihleme yöntemi ABD’nin bat›s›nda ve Güney
Amerika’da buzul depolar›yla ara katk›l› küllerde, özel buzul olaylar›n›n s›n›rl›
tarihlerinin belirlenmesinde ve ‹talya’da Orta Pleistosen’e ait fosilli serilerde kullan›lm›flt›r (Walker, 2005: 117).
YILLIK KATMAN KAYIT TEKN‹KLER‹
Dendrokronoloji
Dendrokronolojik araflt›rmalar, a¤aç halkalar›n› inceler. Baflka bir ifade ile dendrokronoloji, a¤açlar›n y›ll›k halkalar›na dayanarak yafl saptama bilimidir. A¤açlar
bir yandan boylar›n› uzat›rken bir yandan da gövdelerinin ve köklerinin kal›nlaflmas› fleklinde çap art›m› gerçeklefltirirler. Belirgin yaz ve k›fl mevsimlerinin görüldü¤ü ›l›man iklim kufla¤›nda a¤açlar gövdelerinde her y›l belirgin bir halka olufltururlar. Tropikal bölgelerde a¤açlarda geliflim kesintisiz devam eder, bu yüzden buradaki a¤açlarda belirgin halkalar görülmemektedir (Akkemik, 2004). A¤aç halkalar›n›n say›lmas› ile a¤ac›n yafl› ortaya ç›kar, ancak daha da önemlisi iklim faktörlerine ba¤l› olarak bu halkalar›n geniflliklerinin de¤ifliyor olmas›d›r.
Benzer iklim koflullar›na sahip alanlarda kesim tarihi bilinen a¤açlar›n gövdelerindeki halkalar ile daha eski a¤açlar›n gövdelerindeki halkalar karfl›laflt›r›lmakta,
benzer dar-genifl halka ardalanmalar› gözlendi¤inde bu a¤açlar›n çak›flt›¤› y›llar da
ortaya ç›kmaktad›r. Böylelikle kronolojiyi geriye do¤ru uzatmak mümkün olabilmektedir (fiekil: 6.5).
153
154
Tarihi Co¤rafya
‹klim koflullar› karfl›s›nda farkl› a¤aç türleri farkl› dirence sahip olmakla birlikte, genel olarak düflük s›cakl›klar, vejetasyon mevsimini k›saltarak dar halkalar›n
oluflumuna neden olurken ya¤›fl miktar›ndaki düflüfller de su noksanl›¤› sebebiyle
y›ll›k halka geliflimini s›n›rlamakta ve dar halkalara neden olmaktad›r (Akkemik,
2004: 91).
E¤er a¤aç yeterli su alabiliyorsa halkalar› genifller, su azal›yorsa halkalar daral›r. Bu flekilde elde edilen dendrokronolojik verilerin baflka faktörlerin etkilerine
de pay b›rak›larak de¤erlendirilmesiyle, geçmiflteki ya¤›fl ve kurakl›k durumlar›yla
ilgili bir fleyler söylenebilmektedir. Ahflap parçalar bar›nd›ran tarihi yap›lar›n yap›m ve onar›m y›llar›n› bu yöntemle tespit etmek mümkün oldu¤u gibi uzun dönem iklim kay›tlar› da elde edilebilmekte, iklim koflullar› haricinde çevresel de¤iflimlerin (volkanik aktiviteler, depremler gibi) izleri ve y›llar› da ortaya ç›kar›labilmektedir. Türkiye’nin büyük bir bölümünün de içinde yer ald›¤› Do¤u Akdeniz
Havzas›’nda yap›lan dendrokronolojik çal›flmalarda 1400 y›l›ndan günümüze kadarki iklim koflullar› ortaya ç›kar›lm›fl, bu süre zarf›nda kurak ve ya¤›fll› dönemlerin tam olarak hangi y›llar oldu¤u belirlenmifltir (Touchan ve di¤., 2005).
fiekil 6.5
Kesim tarihli bilinen bir a¤açtan al›nan kesit
Dendrokronoloji
yönteminde
kullan›lan a¤aç
halkalar›.
Ayn› döneme ait
halkalar
Kesim tarihli bilinmeyen, daha eski bir a¤açtan al›nan kesit
Küçük Buzul Ça¤›, y›llar için
farkl› fikirler olmakla
beraber 1550 ile 1850 y›llar›
aras›nda devam eden görece
serin iklim periyodudur.
Küçük Buzul Ça¤› süresince
önemli say›labilecek iklim
de¤ifliklikleri olmufl, özellikle
1570-1630 ile 1675-1715
aras›ndaki dönemlerde
so¤uk iklim flartlar› hüküm
sürmüfltür.
SIRA S‹ZDE
S O R U
2
Uzun vadede yap›lacak dendrokronolojik araflt›rmalar, Osmanl› k›rsal tarihi
üzerine çal›flma yapanlar için önemli veriler sunabilir. Dendrokronolojik araflt›rmalar, a¤açlar›n yeterli suyu almas› durumunda halkalar›n›n geniflledi¤ini, suyu az almas› durumunda da darald›¤› sonucundan yola ç›karak, geçmifl yüzy›llardaki çevre ve iklim flartlar›, ya¤›fl ve kurakl›k durumlar› gibi konular hakk›nda bilgi edinilmesine katk› sa¤lamaktad›r. P. I. Kuniholm ve W. Griswold’un dendrokronolijik
veriler ›fl›¤› alt›nda yapt›klar› çal›flmalar, bunun en güzel örnekleridir. Nitekim bu
iki araflt›rmac›, Osmanl› Devleti’ni XVI. yüzy›l›n ikinci yar›s› ile XVII. yüzy›l›n ilk
yar›s›nda oldukça meflgul eden Celali isyanlar›n›n ç›k›fl nedenleri aras›nda, o dönemde Avrupa’da da hüküm süren Küçük Buzul Ça¤›’n›n etkisi oldu¤unu ileri
sürmüfller; iklim koflullar› ve çevre faktörlerini göz önüne alan çal›flmalar›nda Anadolu köylüsünün de iklim koflullar›ndan etkilendi¤ini, kurakl›k ve k›tl›¤›n bu isyanlar› tetikledi¤ine vurgu yapm›fllard›r (Faroqhi, 2001: 83-86; Griswold, 2002).
Kesim tarihiSIRA
bilinmeyen
S‹ZDE a¤açlar›n yafl› nas›l hesaplanmaktad›r?
Varv Kronolojisi
fi Ü N E L ‹“varv”
M
‹sveççe’denD Ügelen
kelimesi katmanlar ya da halkalardaki tekrarlanma anlam›na gelir. Silt, kil ve kumlar›n fleritler veya laminalar fleklinde ritmik birikimi jeolojik kay›tlardaki
S O R U ortak özelliktir. Laminalar genellikle nispeten kaba taneli kat-
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
manlar ile ince taneli fleritlerin düzenli olarak birbirini izlemesiyle düzenli çiftler
halinde s›ralan›rlar (Lowe-Walker, 1997: 266). Ço¤u s›ral› göl sediman›n›n karakteristik özelli¤i, yap›s› ve dokusu farkl› olan yatay tabakalanm›fl, düzenli ince laminal› sedimanlar halinde olmas›d›r. Sediman birikimindeki bu düzenli veya ritmik
de¤iflim, göl ekosistemlerindeki mevsimsel sediman birikimi veya biyojenik ve
kimyasal süreçleri yans›t›r. Ço¤u durumda bu çift s›ral› katmanlar yani varvlar çökeltilerin y›ll›k döngülerini yans›t›rlar. Bunlar y›ll›k olarak depoland›klar› için varv
katmanlar›n›n say›lmas›yla bir zaman aral›¤›ndaki kronolojik geliflim s›ras› kurulabilir. E¤er bir varv serisi radyometrik veya baflka bir yöntemle tarihlendirilirse, o
zaman›n takvimini ortaya ç›karacak kadar detayl› bir kronolojik s›ra oluflturulabilir
(Walker, 2005: 133).
Varvl› sedimanlar›n birçok çeflidi vard›r, bunlardan en iyi bilineni klastik varvlard›r. Ad› geçen varvlar ardalanmal› kaba taneli katmanlar ve ince taneli bantlar
fleklindedir. Bunlar›n en güzel örnekleri glasyolakustrin yani buzullarla iliflkili göl
alanlar›nda bulunanlard›r. Baflka bir ifadeyle, bu sedimanlar buzullar›n çevresindeki göllerde birikirler. Bahar ve yaz aylar› süresince yani göl buzsuzken sedimanlar
göle kaba taneli olarak istiflenir. K›fl›n göl yüzeyi dondu¤unda ise suda as›l› olan
ince silt, kil çökelir ve ince unsurlu bantlar oluflur. Böylece y›lda tane boyu farkl›
olan iki ayr› katman oluflur. Varvlar eski iklim ve ortam özellikleri için çok de¤erli bilgiler sa¤larlar. Bir buzul gerileme tarihçesi elde edildi¤inde iklim de¤iflikli¤i,
bitki de¤iflikli¤i ve arazi kullan›m geçmifli hakk›nda kesin bilgiler elde edilebilir
(Walker, 2005: 133).
Y›ll›k Buzul Katmanlar›
Derin okyanus sondajlar›n›n yan› s›ra, XX. yüzy›lda Kuvaterner biliminde elde edilen büyük baflar›lardan biri de büyük buzul örtülerinde sondaj›n geliflen bir teknoloji olmas›d›r. ‹lk derin buz sondajlar› 1966’da Grönland’taki Camp Century’den elde edilmifl ve o zamandan beri sondaj, Grönland ve Antarktika ile birlikte Kanada
Arkti¤inde bulunan Devon adas›ndaki küçük örtü buzulunda ve Güney Amerika
ile Tibet gibi düflük enlemlerdeki buz takkelerinde uygulanm›flt›r (Thompson,
2000; Walker, 2005: 148).
Buzul buzu, fiekil 6.6’da görüldü¤ü üzere y›ll›k olarak düzenli flekilde birikti¤i
için, görülebilir yap›s› ve di¤er özelliklerine dayan›larak kronolojik bir cetvelin kurulmas›na imkan sa¤lar. Kutup buz katmanlar›n›n üst seviyelerindeki temiz belirgin katmanlar buza dönüflen y›ll›k kar tabakalar›n› yans›t›r. Bir buz sondaj karotunda bu de¤iflikliklerin ya da bu katmanlar›n say›s› hesaplanabilir veya böylece sondaj›n derinli¤i boyunca kronolojik bir kurgu oluflturulabilir. Ek olarak buzun görsel özelliklerindeki de¤ifliklikler ve di¤er düzenli de¤iflimler buz katmanlar›n›n tarihlenmesinde temel al›n›r. Bunlar stabil izotop oranlar›ndaki y›ll›k de¤iflimler, buzun elektrik iletkenli¤i, toz içeri¤i, mikroskobik içerikler ve kimyasal element bileflimlerini içerir (Budd ve di¤., 1989; Lowe-Walker, 1997: 274).
Buzul buzu Kuvaterner bilimleri için çok büyük öneme sahip eski bir çevresel
bilgi arflivi sunar. Buzullar karbondioksit ve metan gibi atmosferik gazlar›n de¤iflim
kay›tlar›n› içerir. Bu gazlar ince kabarc›klar halinde buzda tutulur. Eski zamanlara
ait duman, toz veya volkanik kül gibi çeflitli atmosferik partikül maddeler buzullar›n içerisinde ince katmanlar halinde bulunurlar. Eskiye ait bu kal›t maddeler atmosferik sirkülasyondaki de¤iflimler yani eski s›cakl›k ve ya¤›fl rejimleri, volkanik
aktivitelerin geçmifli ve insan›n küresel iklim sistemine olan etkilerinin ne derece
ve özellikte oldu¤unun belirlenmesinde kullan›labilir (Alley, 2000; Mayewski-White 2002; Walker, 2005: 151).
155
156
SIRA S‹ZDE
Tarihi Co¤rafya
3
Buzun içerisinde
bulunan hava kabarc›klar› ve baflka atmosferik partikül maddeler ne giSIRA S‹ZDE
bi bilgiler sa¤lar?
N E L ‹ M6.6
D Ü fi Üfiekil
Kaçkar Da¤›nda
S O R U Kaçkar
bulunan
buzulunda belirgin
olarak görülen
y›ll›k
AT
D ‹ K Kbuzul
katmanlar›.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
N N
Kaynak:
S. Yeflilyurt
SIRA
S‹ZDE
arflivi.
S O R U
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
DOLAYLI TAR‹HLEND‹RME TEKN‹KLER‹
TELEV‹ZYON
Kaya Yüzeyi Y›pranmas›
‹NTERNET
Bütün yer yüzeyleri afl›nma süreçlerine maruz kal›rlar. Bu da yüzey depolar› ile örtülü ana kayan›n
ve kimyasal bozulmas›na neden olur. Fiziksel ayr›flma sü‹ N T E R Nfiziksel
ET
reçleri (kama flekilli donmalar ve eksfoliasyon-pulpul soyulma gibi) tafl ve blok yüzeylerinin parçalanmas›na neden olur ve yer yüzeyine etki eder. Kimyasal ayr›flt›rma süreçleri (oksidasyon, hidroliz ve erime gibi) suyun kayalara temas etti¤i yerlerde meydana gelir ve hem derindeki hem de yüzeydeki kayac›n ayr›flmas›na neden olabilir. Tipik ayr›flma özellikleri, kumtafl› gibi kolay ufalanabilen özelli¤e sahip kaya ve k›r›nt›lar›n oluflturdu¤u parçalanm›fl kayalar› içerir. Ayr›ca toprak yüzeyindeki oldukça stabil olan çört ve kuvars gibi materyallerin kar›fl›m›n› da içerir.
Birçok kayaç aç›k yüzeyli olsun ya da ince toprak katman›yla örtülü olsun yüzeylerinden derinlere do¤ru ayr›flmaya e¤ilim gösterirler. Sonuçta kaya içerisinde bir
ayr›flma kabu¤unun olmas› ve bu kabuklar›n kal›nl›klar›n›n çeflitlili¤i kaya yüzeyinin eskili¤inin belirlenmesinde kullan›labilir. Yeni Zelanda ve ABD’nin bat›s›ndaki
örneklerde ayr›flma kabu¤u çeflitleri ba¤›l kronolojik tespitlerde s›kl›kla kullan›l›r.
Buradaki yüzey kabuklar› k›sa zaman aral›klar›nda (Holosen gibi) uygulanmaya elverifllilerken, yüzeyin alt›ndaki kabuklar ise uzun zaman aral›klar›n› (belki yüz binlerce y›l) belirlemek için daha uygundurlar (Walker, 2005: 166).
Baz› kaya tipleri (andezit, bazalt ve iri taneli kumtafl› gibi) keskin iç kenarlar ile
temiz kabuklar oluflturur ve bunlar do¤ru bir flekilde ölçülebilir. Di¤er tip kayalar
(granit ve kuvarsit gibi) genellikle iç kenar kabuklar› daha fazla da¤›l›rken, baz›lar› (flist ve kireçtafl› gibi) ise zay›f kabuklar olarak görülmeye e¤ilimlidir. Bu teknik
daha çok buzullaflma alanlardaki ayn› veya yak›n yafltaki buzulsal yüzeyler ile
farkl› yafllardaki morenlerin karfl›laflt›r›lmas›nda kullan›l›r (Bursik-Gillspie, 1993).
Baz› yerlerde radyometrik yöntemlerle elde edilen yafllar yard›m›yla bunlar kalibre edilerek detayl› tarihler elde edilebilmektedir.
Obsidyen Hidrasyon Tarihlendirmesi
Genellikle siyah olan obsidyen koyu renkli cams› bir volkanik kayaçt›r. Konkoidal
(midye kabu¤u fleklinde, yüzeyinde çukurluklar olabilen) k›r›klar oluflturacak biçimde k›r›l›r ve keskin kenarl› olarak flekillendirilebilir. Bu nedenle prehistorik dönemde ilkel kesme araçlar› olarak genifl alanlarda kullan›lm›fllard›r. Obsidyenin yeni k›r›lm›fl yüzeyleri, onu çevreleyen ve perlit olarak bilinen bir katman taraf›ndan
su veya nem emer. Perlit gelifliminin boyutunu belirleyen faktör zamand›r. Bu nedenle sulu-nemli katman derinli¤inin ölçülmesiyle obsidyen yüzeyinin ne kadar
zaman önce k›r›ld›¤› tespit edilebilir. Bu da perlit katman›n›n kal›nl›¤›na göre hesaplanmaktad›r. Obsidyen hidrasyon terihleme yöntemi bu nedenle obsidyenden
imal edilmifl aletlerde kullan›lmaya olanak tan›r. Bu yöntemle 200 y›ldan 100 bin
y›la kadar sonuç al›nabilir (Aitken, 1990). Obsidyen hidrasyon yöntemi arkeologlar taraf›ndan insan yap›s› obsidyen aletlerinin yafl›n›n belirlenmesinde kullan›ld›¤› gibi ayr›ca volkanik aktivitelerin tarihlerinmesinde (Fiedman-Obradovich, 1981)
ve buzulsal olaylar gibi jeolojik ve jeomorfolojik durumlarda da kullan›l›r.
Pedojenez
Rölatif kronolojinin esas al›narak elde edilebildi¤i bir di¤er gösterge, toprak gelifliminin derecelenmesidir. Bu yaklafl›m belirli bir bölgede oluflmufl kronolojik olarak
s›ralanan bir toprak dizininin kullan›lmas›na dayan›r (Hugget, 1998). Böylece toprak geliflim derinli¤i, mikro morfolojik özellikler, parçac›k boyutundaki de¤ifliklikler ile di¤er parametreler aç›s›ndan farkl› toprak profilleri aras›ndaki karfl›laflt›rmaz›tl›klar bir zaman fonksiyonunun varoluflunu yorumlayabilmeyi ve böylece bu
toprak geliflimi yüzeyinin göreceli olarak tarihlenebilmesini sa¤lar (Birkeland,
1999). Toprak gelifliminin niteliksel de¤erlendirmesi, lokal buzul kronolojilerinin
kurulmas›yla faydal› olsa da, daha niceliksel bir metot yani toprak geliflim indeksi
gibi daha yeni çal›flmalarda benimsenmifltir. Rölatif kronolojileri temel alan pedojenik farkl›l›klar Kuzey Amerika’da çok genifl bir alanda kullan›l›r. Bat› Kordillera’daki birçok yeni buzullaflma alan›nda, örne¤in toprak geliflimi ve morfolojideki
sistematik de¤ifliklikler ana malzeme yafl›n›n art›fl›n› yans›t›r. Bunlar horizonlar›n
alt alta s›ralanmas› ve kal›nl›¤›n› yani B horizonundaki kil içeri¤inde art›fl, B ve C
horizonlar›n›n oksitlenme derinli¤i ve kil mineralindeki de¤iflim gibi özellikleri içerir (Shroba-Birkeland, 1983). Bu tip kan›tlar›n kullan›lmas›yla moren s›ralar›n›n 140
bin y›l öncesine kadarki uzan›fllar›n›n rölatif yafllar›n›n belirlenmesine imkan tan›r
(Birkeland, 1985; Lowe-Walker, 1997: 295).
Amino Asit Resamizasyonu
Proteinler canl› organizmalar›n temel bileflenlerindendir ve amino asitlerden oluflur. Canl› organizman›n ölmesi ile birlikte proteindeki peptit zinciri bozulur ve
amino asitler serbest kal›r. Ancak bu süreç organizman›n kemik ve kabuk k›s›mlar›nda binlerce y›ll›k gecikme ile gerçekleflir. Proteinleri oluflturan amino asitler resamizasyon ad› verilen de¤iflime u¤rayarak proteinsiz amino asit haline dönüflürler. Proteinsiz amino asit oran› zamanla artar. Bu art›fl oran›n›n hesaplanmas› ile
canl› organizman›n yaflad›¤› dönem ö¤renilebilmektedir (Walker, 2005: 186).
GEÇM‹fi MEKANI YEN‹DEN ‹NfiAA YÖNTEMLER‹
Buraya kadar verilenler, do¤rudan yafl tayini amac›yla kullan›lan teknikler olup
dolayl› bir flekilde geçmifl mekan›n flartlar› hakk›nda da bize bilgiler sunarlar.
157
158
Tarihi Co¤rafya
Ancak bir de do¤rudan yafl tayini yapmakta kullan›lmayan baz› teknikler vard›r
ki bunlar, esasen geçmifl mekan›n ortam flartlar›n› belirlemeye yararlar. Elbette
geçmifl mekan› yeniden inflaa etme amac›na hizmet ederken dolayl› olarak yafl
tayini yapmaya da imkan vermekte olan bu teknikler, bafll›ca dört grup alt›nda
incelenmektedir:
Paleopalinoloji
Polen, (çiçek tozu) bitkinin
erkek gametini (DNA) difli
gamete tafl›yan bir yap›d›r.
Polen, bu tafl›nma s›ras›nda
erkek gametini çok iyi korur.
Ekzin ad› verilen polenin d›fl
duvar› nadir olarak bulunan
ve çok dayan›kl› olan
sporopollenin denilen bir
yap›dan oluflmaktad›r. ‹ç
tabaka ise selülozdan
yap›lm›fl olup tipik bitki
hücre duvar›n›n
yap›s›ndad›r. Polen taneleri
mikroskobik olup genellikle
15-100 mikron s›k›flt›r›lm›fl
polen tozu binlerce polen
tanesi içermektedir.
Palinoloji, bitki spor ve polenlerini inceler. Öncelikle güncel bitkilerin spor ve polenleri incelenirken jeolojik katmanlarda sakl› kalm›fl çok eski dönemlerden kalma spor ve polenlerin varl›¤›, içinde bulunduklar› katmanlar hakk›nda çok daha
detayl› bilgiye sahip olmam›z› sa¤lam›fl ve böylelikle paleopalinoloji ad›nda yeni
bir disiplin ortaya ç›km›flt›r (Akyol, 1964: 63).
Çiçekli bitkilerde polen ad› verilen üreme organlar› bulunmakta, bu polenlerin bir k›sm› böcekler taraf›ndan toplan›rken di¤er bitkilere de ulaflmakta, bir k›sm› ise rüzgarlar arac›l›¤›yla çok genifl alanlara da¤›lmaktad›r. Daha ilkel bitkilerde ise üreme organ› olarak sporlar bulunmaktad›r. Çok eski dönemlerde rüzgarlar arac›l›¤›yla da¤›lan spor ve polenlerin kal›nt›lar› jeolojik katmanlarda halen
bulunmaktad›r. Bitkilerden da¤›lan spor ve polenlerin büyük k›sm› atmosfer flartlar›ndan korunamay›p yok olurken batakl›k ortamlar› gibi oksijen oran› düflük
olan alanlarda ekzin ad› verilen kabuk k›s›mlar› korunarak fosil haline gelebilmektedir (Akyol, 1964: 63).
Bitkiler iklim flartlar›n›n hassas göstergeleri oldu¤u için spor ve polenler bize
eski ortamlar›n iklim koflullar› hakk›nda pek çok bilgi sa¤lar (Traverse, 2007: 48).
Sondajlarla elde edilen örneklerde yafl tayini yap›ld›ktan sonra spor ve polen fosilleri incelenerek o bölgenin hangi dönemde orman, hangi dönemde step formasyonuna sahip oldu¤u, hangi dönemlerde s›cak-so¤uk, nemli-kurak iklim karakterleri tafl›d›¤› bilgisi elde edilebilmektedir. Örne¤in içerisinde O. Gümüflçü’nün de
oldu¤u ve W. Eastwood baflkanl›¤›ndaki bir ekip taraf›ndan yap›lan bir araflt›rmada, Nevflehir-Derinkuyu yak›n›ndaki Nar Gölü’nde yap›lan sondajlardan elde edilen polen analiz sonuçlar›na göre MS. 300’lerden günümüze kadar arazi kullan›m›
ve kullan›mdaki de¤iflimler incelenmifltir (Eastwood-Gümüflçü ve di¤., 2009: 4569). Anadolu’nun büyük k›sm› steplerden olufltu¤u için her türlü ürünün hasad›
ya¤›fl miktar›yla do¤rudan ba¤lant›l›d›r. Polinolojik araflt›rmalar ise uzun vadede,
batakl›k ve sazl›klarda muhafaza edilmifl bitki art›klar› üzerinde yap›lan analiz sonuçlar›n› kullan›r. Bu ise di¤er faktörlerle birlikte de¤erlendirilerek, do¤al çevrenin
yeniden inflaa edilmesinde yard›mc› olabilir (Faroqhi, 2001: 83-84).
Prekambriyen’den günümüze kadar (yaklafl›k 2 milyar y›ll›k) tortul kayaç örneklerinden yüz binlercesi incelenmifl olup günümüzde referans palinofloralar
mevcuttur. Dar jeolojik zaman dilimlerini karakterize eden palinomorflardan tarihlendirme çal›flmalar›nda da yararlan›lmaktad›r (Traverse, 2007: 45).
Oksijen ‹zotoplar›
Son 2,5 milyon y›l içerisinde defalarca birbirini takip eden buzul ça¤lar› ve günümüz koflullar›na benzeyen s›cak dönemler yaflanm›flt›r. Bu dönemlerin kan›tlar›
öncelikle karasal ortamlardaki jeolojik tabakalarda, fosillerde, buzul kütlelerinde
aranm›fl ancak sürekli erozyona u¤rayan -özellikle buzul ça¤lar›nda buzul afl›nd›rmas›n›n da çok güçlü oldu¤u- karalar üzerinde uzun dönemli sediman kay›tlar› nadiren korunabilmifltir. Derin deniz tabanlar›nda ise karalardan afl›nan malzemeler
ve okyanuslarda yaflayan canl›lar›n kal›nt›lar› kesintisiz olarak yüz binlerce y›ld›r
159
çökelmektedir. Okyanus sular›nda ço¤unlukla oksijen-16 izotopu bulunmas›na
karfl›n, oksijen-18 izotopu ise çok az miktarda bulunmaktad›r. ‹kincisi çekirde¤inde fazladan iki nötron bulundu¤u için, ilk izotopa göre daha a¤›rd›r. Ancak bu iki
izotopun deniz suyundaki oran› ayn› kalmay›p buzul ça¤lar› ve buzul aras› dönemlerde karalardaki buzul kütlelerinin miktar›na (dolay›s›yla artan ya da azalan deniz
seviyesine) göre de¤iflmektedir. Buzul ça¤lar›nda denizlerde su miktar› azal›rken
Oksijen-18 oran› artmakta, buzul aras› dönemlerde azalmaktad›r.
Yap›lan sondajlar ile yüzeye ç›kar›lan derin deniz taban›ndaki mikroorganizma
kal›nt›lar›nda bu izotoplar›n oran› ölçülmekte, buna göre s›cak-so¤uk dönem sal›n›mlar›n›n tespiti yap›lmaktad›r. Sondaj örnekleri bir yandan da radyometrik yöntemlerle tarihlendirilmekte, böylece buzul ça¤lar›n›n ve buzul aras› dönemlerin
yaklafl›k hangi y›llara karfl›l›k geldi¤i ortaya ç›kar›lmaktad›r. Yap›lan ölçümler yaklafl›k son 800.000 y›lda on buzul ça¤› ve on buzul aras› dönem yafland›¤›n› göstermifltir (Walker, 2005).
Buzul ça¤lar›nda denizlerde hangi oksijen izotopunda art›fl görülmektedir?
SIRA S‹ZDE
4
Tefra Kronolojisi
Bir volkanik püskürmeyi takiben kül veya tefra genifl bir alanda
h›zla yay›l›r ve
akarsu sekisi, nehir a¤z› sedimanlar›, göl taban› sedimanlar›, batakl›k yüzeyleri ve
S O Rolarak
U
derin deniz sedimanlar› gibi yerlerde efl zamanl› ince bir katman
çökelir.
Kül katmanlar› s›kl›kla birbiri ard›na gelen sedimanlarda belirgin aç›k renkli oldu¤u için dikkat çeker ve jeokimyasal iflaretler ile mineralojik ve petrografik
özellikD‹KKAT
ler gibi granülometrik karakteristikler içeren pek çok farkl› yöntem taraf›ndan sondaj karotlar›nda tan›mlanabilirler (Lowe-Walker, 1997: 281). Bunlar sadece küller
SIRA S‹ZDE
aras›ndaki farkl›l›klar› ay›rt etmek için kullan›lmaz, ayr›ca kökenlerinin saptanmas› için de imkan tan›yabilirler. Bir tefra tabakas›n›n yafl› göl veya batakl›k sedimanlar›ndaki a¤aç parças› gibi organik maddelerin radyokarbon yöntemiyle
AMAÇLARIMIZ belirlenebilir ya da eski çökeller için K-Ar, Ar-Ar, fizyon izleri, TL veya ESR tarihleme metotlar› kullan›labilir. Konya Ovas› ve Kapadokya’da bu yöntem Kuzucuo¤lu ve di¤.
‹ T A P
(1998) taraf›ndan 14C, 230Th/234U yöntemleriyle desteklenerekK kullan›lm›flt›r.
N N
Paleomanyetizma
T E L E V ‹ Z Ysahiptir.
ON
Kayaçlar› oluflturan minerallerin büyük bir bölümü manyetik özelli¤e
Volkanizma sonucu yer yüzeyine yükselen magma, so¤uyup volkanik kayaç haline
geldi¤inde olufltu¤u dönemdeki Dünya’n›n manyetik alan›na paralel bir m›knat›slanma kazan›r. ‹lk paleomanyetizma çal›flmalar› volkanik kayaçlar
yap›l‹ N T E Rüzerinde
NET
m›fl olmakla birlikte, daha duyarl› ölçüm aletlerinin gelifltirilmesiyle baflka kayaçlar›n ufalan›p depolanmas›yla oluflan sedimanter kayaçlar üzerinde de ölçümler yap›lmaya bafllanm›flt›r (Orbay-Özçep, 2001). Daha önce kal›c› m›knat›sl›k kazanm›fl
mineraller içeren sedimanlar, durgun su ortam›na tafl›n›p çökeldikleri s›rada kendi
m›knat›slanma eksenleri yerin manyetik alan›n›n kuvvet çizgileri yönünde olacak
flekilde dizilmektedirler (Sanver, 1992: 74).
Paleomanyetik çal›flmalar ile yerkabu¤unu oluflturan levhalar›n geçmifl jeolojik
dönemlerdeki hareketleri ölçülebilir hale gelmifltir. Bütün k›talar›n bafllang›çta tek
parça halinde bulunmas›, sonras›ndaki parçalanma ve hareket yönleri bu çal›flmalarla ölçülebilmifltir. Anadolu’yu oluflturan parçalar›n yaklafl›k son 90 milyon y›ldan
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
160
Tarihi Co¤rafya
bu yana Avrupa’ya göre saatin tersi yönünde 40-45 derece kadar dönmüfl oldu¤u
da paleomanyetik çal›flmalarla ortaya ç›kar›lm›flt›r (Orbay-Özçep, 2001).
Dünya’n›n manyetik alan do¤rultusunun zaman içinde de¤iflim göstermesi arkeolojik baz› bulgular›n da bu yöntemle incelenmesini sa¤lam›fl ve arkeomanyetizma ad›nda yeni bir disiplini ortaya ç›karm›flt›r. Kilin piflirilmesiyle yap›lan kapkacaklar›n piflirildi¤i f›r›nlarda orijinal konumlar›n› koruyanlar arkeologlara de¤erli bilgiler vermektedir. Kil mineralleri demir içermekte, piflirme ifllemi s›ras›nda demir atomlar› oksitlenerek hematit minerallerini oluflturmakta, so¤umaya b›rak›lan
kildeki hematit mineralleri o dönemdeki jeomanyetik alan do¤rultusunda kal›c›
m›knat›slanma kazanmaktad›r (Sanver, 1992: 148). Bu minerallerin yönü ile günümüzdeki manyetik alan do¤rultusu aras›ndaki fark ile malzemenin piflirildi¤i tarih
hesaplanabilmektedir.
161
Özet
Tarihlendirme teknikleri
Tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda, araflt›r›lan dönem yak›n
bir geçmiflte ise ve yeterince yaz›l› belge bulunuyorsa
tarihlendirme için ayr›ca bir u¤rafla gerek yoktur. Oysa
araflt›r›lan dönem eskilere gidiyor ve elde kesin tarihi
belirlenebilen yaz›l›, çizili veya di¤er belgeler de bulunmuyorsa tarihlendirme ihtiyac› do¤acakt›r. Dolay›s›yla
elimizde yaz›l›-çizili belge yoksa veya bulunamam›flsa,
tahmini ve dolayl› tarihlendirmelerden daha sa¤lam tarihlendirme teknikleri kullan›larak do¤ru zaman›n tespit edilmesi gerekebilir.
‹nsano¤lu taraf›ndan kay›t edilmeyen veya yeryüzünde
insanlar›n henüz bulunmad›¤› dönemlerdeki olaylara,
canl›lara ve cans›z nesnelere ait kay›tlar asl›nda do¤ada
pek çok de¤iflik yolla kaydedilmifltir. Ayr›ca geçmiflte
yaflayan insanlardan kalan at›klar, mimari yap›lar, alet
ve eflyalar ile di¤erleri sadece sosyal-ekonomik hayat›n
niteli¤i hakk›nda de¤il, insanlar›n bu kal›nt›lar› ne zaman yapt›¤› veya kulland›¤›na iliflkin kronolojik bilgiyi
de sunarlar. Böylece insanlar›n ne zaman nas›l bir faaliyet içerisinde bulunduklar› ve mekan› nas›l kulland›klar› baz› teknikler yard›m›yla tespit edilebilir.
Bilim ve teknolojinin geliflimine ba¤l› olarak, günümüzde çok say›da tarihlendirme teknikleri ile do¤rudan tarihlendirmeye yaramasa da, geçmiflteki mekan› inflaa
etmeye yarayan baz› teknikler gelifltirilmifltir. Tarihlendirme teknikleri öncelikle; radyometrik teknikler, y›ll›k
katman kay›t teknikleri ve dolayl› tarihlendirme teknikleri olarak üç grupta toplanabilir. Radyometrik yöntemler de kendi içerisinde iki ayr› bölümde incelenir. Bunlardan birincisi radyoaktif maddelerin miktar›n›n zamanla azalmas›na dayanan yöntemlerdir. ‹kincisi ise,
radyoaktiviteden dolay› ç›kan enerjinin madde içinde
biriktirilmesi olay›na dayan›r. A¤aç gövdeleri, göl tabanlar› ve buzullardaki y›ll›k katman oluflumlar› hem
çok az hata pay›na sahip olup hem de tarih yan›nda ortam bilgisi de verebilmektedir.
Geçmifl mekan› yeniden inflaa yöntemleri
Bir alanda farkl› iklim koflullar›n›n ve farkl› bitki örtülerinin bulundu¤u dönemlerin kay›tlar› da oksijen izotoplar› ölçümüyle, polen fosillerinin analizleri tefra ve
paleomanyetizma gibi yöntemlerle ortaya ç›kar›labilmektedir. Bu kay›tlar›n tarihlendirme teknikleriyle yafllar›n›n bulunmas›, geçmiflte hangi dönemde hangi ortam koflullar›n›n yafland›¤›n› da ortaya ç›karmaktad›r.
162
Tarihi Co¤rafya
1. Afla¤›dakilerden hangisi tarihlendirme tekniklerinden biri de¤ildir?
a. Karbon-14
b. Termolüminesans
c. Aminoasit resamizasyonu
d. Oksijen izotoplar›
e. Fizyon izleri
6. Afla¤›dakilerden hangisi dolayl› tarihlendirme teknikleri aras›nda yer almaz?
a. Amino asit resamizasyonu
b. Obsidyen hidrasyon
c. Pedojenez
d. Kaya yüzeyi y›pranmas›
e. Varv kronolojisi
2. Afla¤›dakilerden hangisi geçmifl ortam koflullar› hakk›nda bilgi vermez?
a. Oksijen izotoplar›
b. Paleopalinoloji
c. Dendrokronoloji
d. ESR
e. Varv kronolojisi
7. Afla¤›dakilerden hangisi k›talar›n hareketlerinin ölçümünde kullan›lan tekniktir?
a. Dendrokronoloji
b. Karbon-14
c. Paleomanyetizma
d. Fizyon izleri
e. ESR
3. Afla¤›dakilerden hangisi polen fosilleflmesine uygun
bir ortamd›r?
a. Ormanl›k alan
b. Bozk›r
c. Batakl›k alan
d. Deniz yüzeyi
e. Kayal›k alan
8. Afla¤›dakilerden hangisi hem tarihlendirme için hem
de geçmifl ortam koflullar› hakk›nda bilgi almak için
kullan›lan tekniktir?
a. Karbon-14
b. Dendrokronoloji
c. Termolüminesans
d. ESR
e. OSL
4. Karbon-14 yöntemiyle en fazla kaç y›ll›k örnekler
tarihlendirilebilir?
a. 10.000
b. 57.000
c. 150.000
d. 500.000
e. 4.500.000
5. Afla¤›dakilerden hangisi Karbon-14’ün yar› ömrüdür?
a. 4087 y›l
b. 4736 y›l
c. 5230 y›l
d. 5650 y›l
e. 5736 y›l
9. Afla¤›dakilerden hangisi Karbon-14 yöntemiyle tarihlendirilemez?
a. Kemik parçalar›
b. Seramik parçalar›
c. Kumafl parçalar›
d. Deniz kabuklular›
e. Ahflap parçalar›
10. Jeoloji bilimi aç›s›ndan Karbon-14 metodunun
olumsuz yan› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Çok yafll› örneklerin tarihlendirilememesi
b. Hata pay›n›n yüksek oluflu
c. Yeterince güvenilir bulunmamas›
d. Örneklerin özel aletlerle ç›kar›lmas› gereklili¤i
e. Sucul ortamdaki örneklere uygulanamamas›
163
Okuma Parças›
Tokat ‹li ve Çevresinde Bulunan Baz› Tarihi
Yap›lar›n Dendrokronoloji Yöntemleriyle
Tarihlendirilmesi
Anadolu, çok say›da arkeolojik alan ve tarihsel yap›yla
zengin bir kültürel mirasa sahiptir. Bu yap›lar›n bir bölümünün yap›m ve onar›m tarihlerine iliflkin bilgiler, ya
yaz›l› kay›tlarda ya da kap› veya duvar üzerlerinde bulunan kitabelerde verilmifltir. Buna karfl›n ço¤u tarihi
yap›n›n, büyük hasarlar ve tahribatlar gördü¤ü için kitabeleri kaybolmufl durumda olup yap›m ve onar›m tarihlerine iliflkin herhangi bir bilgi bulunmamaktad›r. Bu
tür yap›larda ya hiç tarih verilmemekte ya da yüzy›ll›k
aral›klar verilmektedir. Örne¤in, Tokat Deveciler Han›
ve Tokat Bedesteni’nde yap›m tarihleri XV-XVI. yüzy›l
olarak yaz›lm›fl olup, 200 y›ll›k bir aral›k verilmifltir.
Uygun ahflap materyaller bulunabilen tarihi yap›lar›n
yap›m ve onar›m tarihlerinin belirlenmesinde en etkili
yöntemlerden birinin “Dendrokronoloji” oldu¤u bilinmektedir. Dendrokronoloji yöntemleri kullan›larak ülkemizdeki çok say›da yap›n›n, yap›l›fl ve onar›m tarihleri saptanm›fl olup yap›lan çal›flma say›s› henüz yeterli
düzeyde de¤ildir. Türkiye genelinde Selçuklu ve Osmanl› dönemlerinden kalan tarihi yap›lar›n birço¤una
ait yap›m/onar›m bilgilerinin bulunmay›fl›, dendrokronolojinin ne denli önemli oldu¤unu göstermektedir. Bu
ba¤lamda çal›flman›n amac›, Tokat Vak›flar Bölge Müdürlü¤ü s›n›rlar› içerisinde yer alan ve tarihlendirmeye
uygun ahflap örnekleri bulunan dört önemli yap›n›n yap›l›fl/onar›m tarihlerini saptamakt›r.
Yap›lan çal›flmalarla Tokat ve Amasya-Merzifon’da bulunan dört önemli tarihi yap›n›n yap›m tarihleri saptanm›flt›r. Amasya-Merzifon’da bulunan ve 1666 y›l›nda Kara Mustafa Pafla ad›na yapt›r›lan caminin hemen do¤usunda yer alan Merzifon Bedesteni’nin yap›m tarihi XVII. yüzy›l olarak bilinmektedir. Yap›m tarihi bilinmeyen
Bedesten’den al›nan ve tümüyle orijinal olan örne¤in
1672 y›l›na tarihlendirilmesi, Bedesten’in Kara Mustafa
Pafla Camisi tamamland›ktan 6 y›l sonra yap›ld›¤›n› ortaya koymufltur.
Tokat Gülbahar Hatun Külliyesi, Tokat Meydan Camisi
içerisinde bulunan ve yap›m tarihi bilinen bir camiyle
birlikte yap›lm›fl olma olas›l›¤› yüksek olan bir yap›d›r.
Dört örnek üzerinde yap›lan tarihlendirme sonucunda,
kesin tarih belirlenmifl ve Külliye’de kullan›lan a¤açlar›n
1485 y›l›nda kesilmifl oldu¤u, Külliye’nin de bu kapsamda ya a¤ac›n kesildi¤i 1485 y›l›nda ya da bir sonraki y›l
1486’da yap›lm›fl oldu¤u sonucuna var›lm›flt›r. Buna dayanarak tarihlendirme sonucu 1485-1486 olarak veril-
mifltir. Yavi taraf›ndan belirtilen tarihsel bilgilere göre,
cami 1474 y›l›nda yap›lm›fl, sonras›nda küçük oldu¤u
gerekçesiyle geniflletilmifl ve bu süreçte yan›ndaki külliye ve imarethane infla edilmifltir. Dendrokronolojik sonuçlar, bu inflaat sürecinin cami yap›m›ndan sonra da
en az 10 y›l kadar sürdü¤ünü ortaya koymufltur.
Tokat Bedesteni’nden al›nan örneklerden 2 ve 3 nolu
olanlar tarihlendirilmifltir. 2 nolu örnek, 1446 y›l›na tarihlenmifl olup diri odun halkas› içermedi¤inden, örne¤in kesin olarak kullan›ld›¤› y›l ve 1446 y›l›ndan sonraki bölümünde kaç tane halka oldu¤u belirli de¤ildir.
Bu, büyük bir olas›l›kla küçük çapl› bir onar›ma ait örnek olabilir. Buna karfl›n orijinal yeri girifl kat iç avludaki ana duvarlardan biri olan 3 nolu örnek, 1424 y›l›na
kesin olarak tarihlendirilmifltir. Bu örnek, odunun tamam›n› (en son halkas›n›) içerdi¤inden Bedesten’in yap›m y›l› 1424-1425 olarak saptanm›flt›r. Yavi taraf›ndan
Bedesten’in XV-XVI. yüzy›la ait olabilece¤i belirtilmifl
olup dendrokronolojik sonuçlar Bedesten’in XV. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde yap›ld›¤›n› ortaya koymufltur.
Deveciler Han›’n›n alt kat›ndan al›nan üç örnek üzerinde yap›lan çal›flmalar sonucunda Han’da kullan›lan
ahflaplar 1488 y›l›na tarihlendirilmifltir. 2009 y›l›nda,
girifl kattaki iç avlunun ana duvarlar› içinden al›nan
orijinal örneklerin de ayn› döneme tarihlendirilmesiyle Han’›n yap›l›fl tarihi kesin olarak 1488-1489 olarak
saptanm›flt›r. Yavi taraf›ndan han›n XV-XVI. yüzy›lda
yap›lm›fl olabilece¤i belirtilmifl olup dendrokronojik
analizler, han›n XV. yüzy›l›n sonlar›nda yap›ld›¤›n› ortaya koymufltur.
Bu araflt›rma, Tokat ve çevresindeki Osmanl› dönemi
tarihi yap›lar›na iliflkin dendrokronolojik sonuçlar› içeren ilk çal›flmad›r. Bunun d›fl›nda Kuniholm taraf›ndan,
Selçuklu Dönemi’ne ait Gök Medrese’nin, yap›m tarihi
ile al›nan örneklerin tarihlendirilmesi karfl›laflt›r›lm›fl ve
tarihlenen örneklerin orijinal oldu¤u sonucuna var›lm›flt›r. Tokat veya baflka illerdeki de¤iflik tarihi yap›lardan toplanacak yeni örneklerle daha fazla tarihlendirme yap›labilir ve böylece illerin kültürel tarihine dendrokronolojik aç›dan da katk› sa¤lanabilir. Bu çal›flma
ayn› zamanda, dönemleri saptanan binalar›n, mimari
aç›dan de¤erlendirilmesi aflamas›nda da, önemli bir altl›k oluflturabilir.
Kaynak: Ünal Akkemik, Nesibe Köse, “Tokat ‹li ve Çevresinde Bulunan Baz› Tarihi Yap›lar›n Dendrokronoloji
Yöntemleriyle Tarihlendirilmesi”, Journal of the Faculty
of Forestry, ‹stanbul University, 2010, 60/2, s. 7-16.
164
Tarihi Co¤rafya
1. d
2. d
3. c
4. b
5. e
6. e
7. c
8. b
9. b
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Oksijen ‹zotoplar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “ESR” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Paleopalinoloji” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Radyokarbon tarihlendirmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Radyokarbon Tarihlendirmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Varv Kronolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Palomanyetizma” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dendrokronoloji” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Karbon-14 elementinin radyoaktif bozunma h›z› çok
yüksektir (5735 y›lda yar›s› bozunmufl olur). 50.000 y›l
sonras›nda organik kal›nt›da bulunan radyokarbon ölçülemez seviyelere iner.
S›ra Sizde 2
Kesim tarihi bilinen a¤açlar›n gövdelerindeki halkalardaki darlaflma ve genifllemeler izlenerek daha eski a¤açlar›n halkalar›yla karfl›laflt›r›l›r. Örtüflen halka serileri
bulunursa eski a¤ac›n günümüzden ne kadar y›l önce
yaflad›¤› ortaya ç›kar.
S›ra Sizde 3
Buzullar binlerce y›lda olufltuklar› için içerisinde hapsolmufl hava kabarc›klar› ve volkanik kül veya toz gibi
di¤er baflka atmosferik partiküller çok eski zamanlara
ait olabilmektedirler. Bu maddelerin analizi sonucunda
ait olduklar› zaman diliminde atmosferin yap›s› ve genel hava sirkülasyonu hakk›nda detayl› bilgilere ulafl›labilir. Örne¤in Antarktika’daki buzullar›n 100 bin y›l öncesine denk gelen katmanlar› içerisinde Akdeniz’deki
bir volkana ait küllerin bulunmas›, 100 bin y›l önceki
hava dolafl›m›n›n modellenmesinde fikir verecek bilgiler ortaya koyabilmektedir.
S›ra Sizde 4
Okyanus sular›nda ço¤unlukla oksijen-16 izotopu bulunmas›na karfl›n, oksijen-18 izotopu daha a¤›r olup
buzul ça¤lar›nda denizlerdeki oran› artmaktad›r.
Kaynaklar
Aitken, M. J. (1990). Science-Based Dating in
Archaeology, Longman, London.
Akyol, E. (1964). “Palinoloji Nedir ve Tatbikat›”, T. J. K.
Bülteni, IX/1-2, s.63-70.
Akkemik, Ü. (2004). Dendrokronoloji, ‹st. Üniv. Orman Fak. Yay›nlar›, ‹stanbul.
Alley, R. B. (2000). The Two-Mile Time Machine,
Princeton University Press, New Jersey.
Birkeland, P.W. (1985). Quaternary soils in the western
United States. Edt. J. Boardman, in Soils and
Geomorphology, 303-324, John Wiley, Chichester
and New York,
Birkeland, P. W. (1999). Soils and Geomorphology,
Oxford University Press, Oxford.
Bursik, M. I.-Gillespie, A. R. (1993). “Late Pleistocene
glaciation of Mono Basin, California”, Quaternary
Research, 39, 24-35.
Do¤an, T. (2010). Optiksel Uyar›lmayla Lüminesans
(OSL) Tarihlendirme Yöntemi Kullanarak Do¤u Anadolu Fay Sisteminin (DAFS) Paleosismolojik Analizi. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri
Enstitüsü Doktora Tezi, Adana
Eastwood, W.-Gümüflçü, O. ve di¤. (2009). “Integrating
Palaeoecological and Archaeo-Historical records:
Land use and Landscape change in Cappadocia
(central Turkey) since late Antiquity”, Edt. T. Vorderstrasse and J. Roodenberg, Archaeology of the
Countryside in Medieval Anatolia, PIHANS 113,
s. 45-69.
Faroqhi, Suraiya (2010). Osmanl› Tarihi Nas›l ‹ncelenir? (Çev. Z. Altok), Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›, ‹stanbul.
Günefl, Ç. (2009). Lüminesans Yöntemlerle Gerçeklefltirilen Tarihlendirme Çal›flmalar›nda Kullan›lan Örnek Haz›rlama Tekniklerinin Karfl›laflt›r›lmas›. A.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara
Ivy-Ochs, S.-Kober, F. (2008). “Surface exposure dating
with cosmogenic nuclides, Eiszeitalter und
Gegenwart”, Quaternary Science Journal, 57/1-2,
179-209.
Koflal, M. (2009). Anadolu’da Bulunan Baz› Arkeolojik Eserlerin Lüminesans Yöntemi Kullan›larak
Tarihlendirilmesi. A.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü
Doktora Tezi, Ankara.
Kuniholm, P. I. (2004). “Dendrokronoliji Yöntemiyle
Tarihlenmifl Osmanl› An›tlar›”, Osmanl› Arkeolojisi, Edt. U. Baram-L. Carroll, (Çev. B. Alt›nok), 100140, Kitap Yay›nevi, ‹stanbul.
Kuzucuo¤lu, C.-Pastre, J. F.-Black, S.-Ercan, T.Fontugne, M.-Guillou, H.-Hatte, C.-Karab›y›ko¤lu,
M.-Orth, P.-Türkecan, A. (1998). “Identification and
dating of tephra layers from Quaternary sedimentary
sequences of Inner Anatolia, Turkey”, Journal of
Volcanology and Geothermal Research, 85/1-4,
153-172.
Lowe, J. J.-Walker, M. J. C. (1997). Reconstructing
Quaternary Environments, Prentice Hall,
England.
Naeser, C. W.-Naeser, N. D. (1988). “Fission-track dating
of Quaternary events”, Geological Society of
America, Special Paper, 227, 1-11.
Orbay, N.-Özçep, F. (2001). “Dünyada ve Türkiye’de
Paleomanyetizma: Geçmifl, Günümüz ve Gelecek”,
Jeofizik, 15, 19-32.
Özalp, S.-Battalo¤lu, S. (2002). “Karbon-14”, Bilim ve
Teknik, 421, Ankara.
Özbakan, M. (1994). “Radyokarbon Yöntemiyle Tarihlendirme Nas›l Yap›l›r?”, Bilim ve Teknik, 318, Ankara.
Özden, N. (1983). Nükleer Ça¤›n ‹lk 40 Y›l›. ‹TÜ Nükleer Enerji Enstitüsü Genel Yay›nlar›, ‹stanbul
Özer, A. M. (1985). “Elektro Spin Rezonans (ESR) Tarihlendirme Yöntemi: Arkeolojik Uygulamas›”, I. Arkeometri Sonuçlar› Toplant›s›, TC. Kül. ve Turizm Bak., Ankara.
Roberts,
Neil
(2002).
The Holocene an
Environmental History. Blackwell Publishers.
Hong Kong.
Sanver, M. (1992). Paleomanyetizma, ‹TÜ. Maden Fakültesi Yay›nlar›, ‹stanbul.
Serway, R. A. (1996). Fen ve Mühendislik için Fizik
3, Palme Yay›nlar›, Ankara.
Shen, G.-Ku, T.L.-Cheng, H.-Edwards, R. L.-Yuan, Z.-Q.
Wang. (2001). “High-precision U-series dating of
Locality 1 at Zhoukoudian, China”, Journal of
Human Evolution, 41, 679-688.
165
Shroba, R. R.-Birkeland, P. W. (1983). “Trends in LateQuaternarty soil development in the Rocky
Mountains and Sierra Nevada of the western United
States”. Edt. S. C. Porter, in Late Quaternary
Environments of the United States, 145-156,
Longman, London.
Stringer, C. (2003). “Out of Ethiopia”, Nature, 423, 692694.
Thompson, L. G. (2000). “Ice core evidence for climate
change in the Tropics: implications for our future”,
Quaternary Science Reviews, 19, 19-36.
Touchan, R.-Xoplaki, E.-Funkhouser G.-Luterbacher, J.Hughes M. K.-Erkan, N.-Akkemik, Ü.-Stephan, J.
(2005). “Reconstructions of spring/summer
precipitation fort he Eastern Mediterranean from
tree-ring widths and its connection to large scale
atmospheric circulation”. Climate Dynamics, 25,
75-98.
Traverse, A. (2007). Paleopalynology, Second Edition,
Springer, The Netherlands.
Vardar, M.-Schlüchter, C.-Sunar, F.-Yavuz, E. V.-Akçar,
N. (2006), Do¤u Karadeniz Da¤lar›n›n Kuvaterner
Buzullaflmas› ve Paleoiklimsel Sonuçlar›, Tübitak
Araflt›rma Projesi, No: 103Y114.
Ye¤ingil, Z. (1984). Fizyon ‹zleri ve Arkeoloji. Arkeometri Ünitesi Bilimsel Toplant› Bildirileri I (1980),
TÜB‹TAK Yay›nlar›, Ankara
Walker, M. (2005). Quaternary Dating Methods, John
Wiley and Sons Ltd, England.
7
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Mekan kavram›n› tan›mlayabilecek,
Mekan›n önemini kavrayabilecek,
Farkl› disiplinlerde mekan anlay›fl›n›n çeflitlili¤ini izleyebilecek,
Tarihi co¤rafya anlay›fl›nda mekan› de¤erlendirebilecek,
Mekan›n (geçmiflte) yeniden inflaas›n› aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Mekan
• Mekan Alg›s›
• Mekan›n Yeniden ‹nflaas›
• Yer, Ortam
‹çindekiler
Tarihi Co¤rafya
Mekan ve Mekan›n
Yeniden ‹nflaas›
• G‹R‹fi
• MEKAN TANIMLARI VE ALGILARI
• MEKANIN YEN‹DEN ‹NfiAASI
Mekan ve Mekan›n
Yeniden ‹nflaas›
G‹R‹fi
Nesnenin kaplad›¤› yer, uzay anlam›na gelen mekan, sözlükte “olmak” anlam›ndaki “kevn” (kiyân, keynûne) mastar›ndan türetilmifl ism-i mekand›r ve “oluflun meydana geldi¤i yer” demektir. Ço¤ulu “emkine”, bunun da ço¤ulu “emakin”dir. Kelimenin kökünün “sayg›n bir yere sahip olmak” manas›ndaki “mekane” mastar›yla
da irtibat› vard›r. Nitekim klasik fikri eserlerde “yer kaplamak” anlam›nda kullan›lan ve bu mastardan türetilen “temekkün” ayn› kökten gelmeyen mekan terimiyle
kavramsal bir iliflki içindedir. Mekan kelimesinin kavramlaflma süreci eski Yunan
felsefesine kadar gider. Eski felsefe metinlerinde “yer” (‹ng. place, space) karfl›l›¤›
olarak “khora, topos ve pou” terimleri kullan›lm›flt›r (Kutluer, 2003: 550).
Mekan çeflitli bilim çevrelerince eskiden beri konu edinilmifl, kimi zaman bir
sorun kimi zaman bir de¤er olarak nitelendirilmifltir. Mekan de¤iflik anlamlarda
kullan›lm›fl ve farkl› kavramsal anlay›fllar içinde de¤erlendirilmifltir. Bunlar›n aras›nda “yer”, “uzam”, “do¤a”, “bölge”, “çevre”, “ortam”, “toprak” “saha” ve “alan” terimleri ilk akla gelenlerdir.
Mekan›n dikkat çeken taraf› esas itibariyle kullan›m›ndan itibaren varoluflun da
bir parças› olarak alg›lanmas›d›r. Zira mekan üzerinde her türlü faaliyetin gerçeklefltirilme çabas›n›n gerçek bir göstergesi olmaktan baflka bir fley de¤ildir. Mekan,
alg›lanmas›nda de¤iflkenlikler arz etse de asl›nda tek bir anlam ifade etmektedir.
Bu nedenle tan›mlanmas›nda ve tariflenmesindeki farkl›l›klar, bu gerçe¤i de¤ifltirmeyecektir. Fakat tan›mlamalardaki zenginlik, mekan›n önemini ve insanlar›n ona
karfl› fark›ndal›¤›n› artt›rmakta ve ona çok üst düzey bir de¤er kazand›rmaktad›r.
Geçmiflte çevresel etkenlere, bölgesel farkl›laflmaya ve mekansal da¤›l›ma odaklanm›fl geleneksel co¤rafya, somut hemen gözlemlenebilen, say›labilir, ölçülebilir,
haritalanabilir fenomenleri temel araflt›rma nesnesi yapm›flken; günümüzde co¤rafya sosyal bilimlerin mekan kurgusunu temel araflt›rma konusu edinmifltir. Ancak
sosyal bilimlerdeki bu yeni co¤rafi mekan pozitivist paradigman›n kesin, somut, s›n›rlar› belli geometrik ve edilgen olan mekan› de¤il; farkl› kültürlerin, toplumsal,
politik ve ideolojik süreçlerin süzgecinden geçirilerek yarat›lan ve inflaa edilen
(constructed) mekan›d›r. Bu yönüyle sosyal süreçlerde “mekan zaman› görünür
k›lma yolu” olarak alg›lanmaktad›r. Günümüzde genel geçer aç›klamalar bulmaktan ziyade teorik ve yorumlamac› (hermeneutik) yönü ön plana ç›kan, sosyal bilimlerde kültürel bir tasavvur olarak mekan›n a¤›rl›¤› bu nedenle artmaktad›r.
Uluslararas› iliflkilerden, kent çal›flmalar›na, göçe ve kültür araflt›rmalar›na var›nca-
168
Tarihi Co¤rafya
ya dek tüm sosyal bilimlerde “mekansal okuman›n” ya da “mekan› okuman›n”,
sosyal süreçleri anlamak ve ne yöne do¤ru seyredece¤ini kestirmek için gerekli bir
giriflim oldu¤u görülmektedir. Dolay›s›yla mekansal süreçlerin kendisi sosyal süreçlerin belirleyeni, ayn› paran›n farkl› yüzü gibi alg›lanmaktad›r. Bu nedenle sosyal süreçleri gerçeklefltikleri mekan›n ba¤lam›ndan ba¤›ms›z düflünme hatas›na
düflemeyiz. Sibley’in (1995) deyimiyle “...kültürel anlamda mekan› okumak için
mekansal organizasyon ritüellerine vurgu yapan ‘mekan›n antropolojisi kavram›na’ ihtiyac›m›z vard›r” (Kaygalak, 2011: 5).
Mekan› ön plana ç›karan bak›fl aç›lar›n›n giderek önem kazanmas›, son y›llarda sosyal bilimlerin gündemini belirleyecek olgunlu¤a eriflmifltir. Bu nedenle çok
say›da sosyal bilimci uzunca bir süredir sosyal bilimler gündeminden d›fllanm›fl gibi duran -ve bir mekan bilimi olan- co¤rafya disipliniyle ilgilenmekte, bu alanda
ürünler verip, tart›flmalara kat›lmaktad›rlar. Harvey’in ifadesiyle, “Mekana iliflkin
sorular›n sadece co¤rafyac›lara b›rak›lamayacak ölçüde önemli oldu¤u”, mekanla ilintili konular›n sosyal bilimler gündeminde yeni aç›l›mlar sa¤layaca¤› düflüncesi de giderek daha fazla taraftar bulmaktad›r. Çok farkl› hareket noktalar›ndan yola koyulan, farkl› disiplinleri temel alan çok say›da araflt›rmac› ayn› noktada birleflmektedirler: “Mekan” günümüz toplumlar›n›n anlafl›lmas› (ve dönüfltürülmesi)
aç›s›ndan temel öneme sahip bir kategoridir. Dolay›s›yla mekan kavram›, kazand›¤› önem ile farkl› disiplinlerin bir kesiflme noktas› haline gelmekle kalmamakta,
ayn› zamanda disiplinler aras› bölünmelerin sorgulanmas›n›n (ve belki de bu s›n›rlar›n afl›labilmesinin) bir platformu haline dönüflmektedir. Giderek artan say›da
sosyal bilimci kuramlar›nda mekansal ö¤eleri ya da mekansal metaforlar› kullanmakta, mekan kavram› modernite projesinin temel varsay›mlar›n›n sorgulanmas›n›n oldu¤u kadar yeni bir gelecek tasar›m›n›n da vazgeçilmez bir arac› haline gelmektedir. Bu nedenle çok say›da sosyal bilimci, co¤rafya disiplininin ve bu disiplinin temel araflt›rma nesnesi olan mekan konular›n›n sosyal bilimlerin merkezine
oturdu¤unu son derece net bir flekilde ortaya koymaktad›r (Ifl›k, 1994: 7-9).
Co¤rafyac›lar›n sosyal bilimlere artan katk›lar› ya da co¤rafyac› olmayan sosyal
bilimcilerin co¤rafya tart›flmalar›ndan esinlenmeleri, mekana iliflkin sorular›n sosyal bilimler gündeminin merkezine yerleflmekte oldu¤unun kan›tlar› olarak de¤erlendirilebilse bile bu de¤iflim, en belirgin ifadesini as›l olarak toplumsal varl›¤›n iki
temel unsuru olan zaman ve mekan›n birlikte kavramsallaflt›r›lma çabalar›nda bulmaktad›r. Bir yanda tarih ve co¤rafya, di¤er yanda da sosyoloji ve co¤rafya disiplinlerinin yak›nlaflmas› ile sonuçlanan (belki de uzun dönemde bu disiplinler aras›ndaki bilindik s›n›rlar›n yeniden tan›mlanmas›na varacak) bu aray›fllara göre sosyal bilimler, insan varl›¤›n›n temel unsurlar› olan zaman ve mekana efl derecede
önem vermemifller ve zaman› (tarih) esas alan aç›klamalar ve eylem biçimleri gelifltirmifllerdir (Ifl›k, 1994: 7-9).
Son yirmi y›lda geliflen co¤rafya/mekan tart›flmalar›ndan ç›kan belki de en
önemli sonuç, toplumsal teorinin insan varl›¤›n›n en temel unsurlar› olan zaman
ve mekana efl derecede önem verecek flekilde yeniden yap›lanmas› gere¤idir. Sosyal bilimlerin önündeki görevlerden biri, bir baflka kutuplaflmay›, zaman-mekan
karfl›tl›¤›n› aflabilmek, bu kategorileri birbiri cinsinden tan›mlamayan yeni bir kavramsallaflt›rmaya geçebilmektir. Bunun için, mekan›n yerelden küresele dek uzanan her ölçekteki dinamik, toplumsal iliflki ve süreçlerin bir aradal›¤›, eflzamanl›l›¤› olarak kavranabilmesi gereklidir. Öncelikle mekan›n toplumsal, toplumun da
mekansal olarak yap›land›¤›n›n gözden kaç›r›lmamas› gerekir. Tüm toplumsal eylemler, olgular ve iliflkilerin mekansal bir biçimi vard›r ve belirli bir mekan üzerin-
169
7. Ünite - Mekan ve Mekan›n Yeniden ‹nflaas›
de gerçekleflir. Bu iliflkilerin mekansal yay›l›m biçimleri de zaman içinde de¤ifliklik gösterir ki, bahsi geçen iliflkileri mekansal k›lan da bunlar›n eflzamanl›l›¤›d›r
(Ifl›k, 1994: 25-33).
Mekan tan›m›ndaki çeflitlilik mekan›n gerçek anlam›nda bir de¤iflimSIRA
yarat›r
m›?
S‹ZDE
MEKAN TANIMLARI VE ALGILARI
Ü fi Ü N Emevcuttur.
L‹M
Mekan›n hemen her disiplinde anlamland›¤› ve alg›land›¤› birDtaraf
Bu
nedenle mekanla ilgili tan›mlama ve alg› çeflitlili¤inin çok fazla oldu¤u görülür. Baz› görüfllere ve bak›fl aç›lar›na ulaflabilmek bahsedilen tan›mlara
ve özelS Obakmak
R U
likle bilimlerin temel buldu¤u felsefede, mekan alg›s›na bakarak bafllamakta fayda
vard›r.
D‹KKAT
Felsefe tarihinde yaz›l› kaynaklara bakt›¤›m›zda Parmenides, Atomcular, Platon, Heiddeger ama özellikle kavramla yak›ndan ilgilenen Aristoteles, sonras›nda
SIRAhep
S‹ZDE
Descartes, Kant, Newton gibi çeflitli bilim adamlar› ve filozoflar
mekanla u¤raflm›fllard›r. Aristoteles’te gerek kategori olarak gerekse de do¤a felsefesinin önemli bir konusu olarak aç›mlanan mekan, Descartes’ta cismin temel özelli¤i halini alAMAÇLARIMIZ
makta, Kant ise onu her türlü deneyden önce gelen, görünün sübjektif bir formu
olarak incelemektedir. Bunun çeflitli sebepleri olmakla birlikte as›l sebep mekan›n
alg›lan›fl›n›n insanlar›n dünya tasavvurlar› ve varl›k anlay›fllar›yla
yak›ndan iliflkili
K ‹ T A P
olmas›d›r. Ayn› flekilde Heidegger, insan›n var oluflunu dünya üzerinde konumland›r›lm›fl olmas›na ba¤lamaktad›r (K›l›ç, 2011: 4).
Herodothos’un belirtti¤i gibi, “mekan› ölçme sanat›n› bilenT Einsan
ayn› zamanda
LEV‹ZYON
ona nas›l hakim olaca¤›n› da bilir”. Bu bize mekan›n ayr›ca siyaset için de çok
önemli oldu¤unu göstermektedir. Daha sonra bu anlay›fl do¤aya hakim oldukça,
onun daha iyi kullan›labilir olmas› noktas›na kadar götürülmüfltür. Herodothos
‹ N T E R N E Tde niteliksel
kendi döneminde gidip gezdi¤i yerleri gerek ölçüme vurarak gerekse
özelliklerini anlatarak tasvir etmifltir. O burada mekan ve zaman koordinatlar›n›
kullanarak bir anlamda Dünya’n›n nicellefltirilmesi ve ayd›nl›¤a kavuflmas›n› sa¤lam›flt›r (K›l›ç, 2011: 4).
‹slam müellifi Cürcani, geleneksel ‹slam düflüncesinde görülen “mekan” ve
“hayyiz” terimlerini ayn› flekilde tan›mlayarak ikisini efl anlaml› saymaktad›r. Müellifin tespitine göre ‹slam kelamc›lar› mekanla hayyizi -cisim gibi uzam yahut boyutlara sahip olan veya atom gibi uzam› bulunmayan- “nesnelerin kaplad›¤›, varl›¤› zihinde olan bir boflluk” olarak, ‹slam filozoflar› ise “kuflatan cismin kuflat›lan
cismin d›fl yüzeyiyle örtüflen iç yüzeyi” fleklinde tan›mlam›flt›r. Bu tan›m farkl›l›¤›n›n ard›nda kelam ve felsefe geleneklerinin uzun çözümleme ve tart›flmalar› yer almaktad›r. Latince “locus” terimi de hem mekan hem hayyiz karfl›l›¤› kullan›lm›flt›r
(Kutluer, 2003: 550).
Büyük ‹slam alimlerinden Farabi’de, mekan tan›m› biraz daha belirginleflmektedir. Filozofa göre “kuflatan cismin iç yüzeyi ile kuflat›lan cismin d›fl yüzeyine mekan” denir. Buna göre evrenin ötesinde onu d›fltan kuflatan bir fley bulunmad›¤›na göre evrenin mekan› yoktur. Aristo’daki tabii mekan kavram›na da at›fta bulunan Farabi evrenin ötesinde doluluk veya bofllu¤un olmad›¤›n› vurgular. Ancak
mekan›n mahiyetini tamamlayan as›l kavram filozofa göre “kuflat›c› s›n›r”d›r. Kavrama kategori mant›¤› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda “o nerede” sorusunun mesela “evde”
fleklindeki cevab› her zaman mekan›n Fizika’da yer alan “kuflat›c› yüzey” fleklindeki tan›m›na uygun düflmeyebilir. Nitekim evde bulunan kimse ev taraf›ndan kuflat›l›yor de¤ildir. Zira tabiat felsefesi aç›s›ndan anlaml› olan kuflatan-kuflat›lan ara-
1
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
170
Tarihi Co¤rafya
s›ndaki izafet iliflkisi mant›k kategorisi olarak yer ve yer iflgal eden aras›ndaki ‹liflkiyle her durumda ayn› de¤ildir (Kutluer, 2003: 551). Farabi, Harfler Kitab›’n›n bafl›nda zaman› anlat›rken de mekana de¤inmekte ve mekan›n zamana göre daha
zorunlu oldu¤unu ifade etmektedir: “Zamandaki durum, mekandaki durum gibi
de¤ildir. Çünkü cisimlerin türleri, daha önce onlar› saran fleylerde zorunlu olarak
mekanlara muhtaçt›r” (Farabi, 2008: 3).
Cisim muhakkak ki bir mekanda yer al›r, t›pk› Aristoteles’te gördü¤ümüz gibi.
Ancak takiben bu cisimler hareket ettikten sonra zamandan bahsedebiliriz, hareket yoksa zamandan da bahsedemeyiz. Farabi için Aristoteles’te oldu¤u gibi cisimler için mekan› düflünmek flartt›r, yani mekans›z cismi düflünemeyiz. Çünkü o var
olmaya bafllad›¤› noktada bir mekandad›r, yerdedir. Yine burada zaman d›fl dünyada gerçekli¤i olmayan, ancak ak›lda var olan bir kategori gibi anlafl›lmaktad›r
(K›l›ç, 2011: 47).
Modern felsefenin öncü isimleri de mekan problemiyle ilgilenmifltir. Descartes’a göre maddenin mahiyeti uzam ya da yer kaplamakt›r. Dolay›s›yla mekan ve
cisim ayn› fley olup boflluktan söz edilemez. Monadolojisiyle ünlü Leibnitz, mekan›n hiçbir flekilde cevher say›lamayaca¤›n› ileri sürerek mekan› yaln›zca “bölünemeyen cevherlerin (monad) içinde yer ald›¤› bir iliflkiler sistemi” olarak tan›mlam›flt›r. Kant ise mekan›n nesnel gerçekli¤i olmayan, yaln›zca bilen öznede deney
öncesi var olan bir sezgi yahut fenomenleri görme biçimi oldu¤unu ileri sürmüfltür. Her ne kadar pozitivist aç›dan metafizik ve hatta teolojik nitelikte oldu¤u vurgulansa da ünlü izafiyet teorisinin ortaya konulufluna kadar modern bilime egemen olan Newtoncu mutlak mekan kavram› yerini dört boyutlu uzay-zaman (space-time) kavram›na b›rakm›flt›r (Kutluer, 2003: 551).
Konuyu felsefi olarak tart›flan yaklafl›mlar d›fl›nda, sosyolojide Marx, Durkheim,
Simmel, Tönnies ve Weber gibi klasik sosyologlar›n makro ölçekte yapt›klar› vurgulara ek olarak, özellikle 1950’lerden sonra Chicago Okulu taraf›ndan yap›lan çal›flmalar, mekana yap›lan vurgulardaki önemin artmakta oldu¤unu gösteriyor. Daha sonraki y›llarda özellikle Faucoult, Lefebvre, Massey, Castells, Harvey, Soja, Jameson, Urry gibi de¤erli bilim adamlar›n›n çal›flmalar› mekan sosyolojisine dair
teorik ba¤lam›n zenginleflmesine dönük önemli katk›lar olarak say›labilir (Aytaç,
2006). ‹çinde yaflad›¤›m›z dünyan›n geçirdi¤i de¤iflimin/dönüflümün izini mekan
üzerinde yapabiliriz. Sosyal bilimlerin genelinde pozitivizme karfl› beliren elefltiri
co¤rafyada Lefebvre (1991), Harvey (1969) ve Soja (1989)’n›n öncülü¤ünde birçok
Marksist yazar›n hedef tahtas›na konulmufl ve elefltirilmifltir. Marksist yaz›n›n öncülük etti¤i bu yap›salc› kuram, pozitivist yaklafl›m›n mekansal organizasyonun politik süreçlerle olan ba¤›n› aç›klamaktan yoksun oldu¤unu, modern toplumu oluflturan kurumsal, sosyal ve politik iflleyiflin belli öngörüler ve varsay›mlar üzerine
kurulan “sözde bilimsel” olarak addedilen baz› teknik ve modellerle aç›klanamayaca¤›n› öne sürmüfltür (Kaygalak, 2011: 1-10).
Marx, Kapitalizmin mekan üzerinde kurdu¤u otonomiye dikkatleri çekerek, kapitalist birikimin mekan›n zaman taraf›ndan yok edilmesine dayand›¤›n› ve bunun
tar›m, sanayi ve nüfusta köklü dönüflümler yaratt›¤›n› belirtir. Durkheim, mekan
üzerindeki yo¤unlu¤a dikkat çekmifl ve toplumdaki iflbölümünün mekan odakl› iki
tip toplum (mekanik ve organik dayan›flmal› toplum) ayr›m›na kaynakl›k etti¤ini
ileri sürmüfltür. Simmel’in, metropolis üzerine klasik çal›flmas›, mekan›n sosyolojik
boyutlanmas›na dair derinlikli ça¤›r›fl›mlar tafl›maktad›r. Ona göre genifl iliflkiler a¤›
kurmaya imkan veren mekan›n kentsel biçimidir. Tönnies’in, k›rsal ve kentsel mekanlar üzerinden nüfusun büyüklü¤ü, yo¤unlu¤u ve heterojenli¤ine dayal› top-
lumsal ve kültürel yaflam örüntülerinin çözümlemesi uzun y›llar kent sosyolojisindeki ana e¤ilimi oluflturmufltur. Faucoult, XIX. yüzy›l›n bir zaman ve tarih ça¤› oldu¤unu, XX. yüzy›l›n ise mekan›n öne geçti¤i bir ça¤ oldu¤unu ifade etmifltir. Bu
dönemle birlikte sosyal bilimlerde mekan›n toplumsal/politik boyutlanmas›na dayal› olarak ideolojik kuramsal perspektifler öne ç›km›flt›r (Aytaç, 2006). Faucoult,
özel mekan ve kamusal mekan, aile mekan› ile toplumsal mekan, kültürel mekanla yararl› mekan aras›ndaki karfl›tl›klar›n anlamland›rmada aç›kl›k oldu¤unu belirtmektedir (Faucoult, 2005: 292-294).
Mekan›n alg›lan›fl› geçmiflten günümüze öylesine çok de¤iflmifltir ki, bu süreci
takip etti¤imizde, konunun fark›na daha iyi var›lmaktad›r. Geçmiflte dünya karfl›m›zda güçlü yap›s›yla dururken, bugün art›k tersi durum söz konusudur. Önceden
do¤an›n hakimiyetine ayak uyduran insan bugün art›k do¤ay› hakimiyeti alt›na almaktad›r (K›l›ç, 2011: 5). Bugün mekan› sadece metafizik kavram olarak de¤il, ayn› zamanda yeryüzü ve dünya olarak da incelemeye hatta sorumlulu¤unu duymaya -ki bu bir aç›dan bizim yarar›m›zad›r- mecburuz. Çünkü yeryüzünü unutmak,
asl›nda zaman ile mekan› unutmakt›r (Serres, 1994: 7).
Lefebvre, “Mekan›n Üretimi” adl› eseriyle, mekana dair kuramsal bir temel
oluflturmaya çal›flm›flt›r. Lefebvre bu eserine mekan›n toplumsal bir inflaa oldu¤u
gerçe¤ine vurguda bulunmufltur. Lefebvre’in mekan anlay›fl› temelde “ak›flkand›r”
ve mekan her tür toplumsal de¤iflimin aynas› olarak görünür. Mekan› anlayabilmek için ayna metaforu kullanan Lefebvre, ayn› zamanda mekan› alg›layan bireyin
konumunun da büyük önem tafl›d›¤›n› belirtir. Ona göre mekan, özellikle alg›lanm›fl, tasarlanm›fl ve yaflanm›fl olmak üzere üç farkl› derinlik düzeyinde yaflan›r. Mekansal derinli¤in alg›lanmas› ise, mekanla iliflki içinde bulunan bireyin bak›fl›nda
gerçekleflir (Lefebvre, 1991; Avar, 2009: 7-16).
Massey, “Eme¤in Mekansal Da¤›l›m›”, adl› eserinde, sosyal iliflkilerin mekansal
örgütlenmesi ve mekan›n sosyal olarak yeniden üretim süreçlerini incelemeye çal›fl›r. Bunu yaparken de, “mekandaki nesneler”i yeniden yorumlar, mekan ile toplum ya da kültür kavramlar› aras›nda iliflki kurar. Yer ve mekan›n kavramsallaflt›r›lmas› üzerinde önemle duran Massey, yer ve mekan kavramlar›n›n kiflinin sosyal
dünyay› alg›lay›fl biçimini derinden etkiledi¤ini düflünür. Massey’in yer, mekan,
bölge ve yerelli¤e dair yeniden kavramlaflt›rma çabalar› sosyal bilimlerde yeni aç›l›m imkanlar› yaratm›flt›r. Castells’in, mekansal yeniden üretim veya mekansal farkl›laflma düflüncesi, yeni eflitsizlik örüntüleri ortaya ç›kar›r. Bu süreçte bölgesel ekonomiler de giderek çözülmeye bafllar. Harvey’e göre mekan adeta zaman içinde
tahrip olmakta, zaman bildik anlam›n› yitirerek “anl›k” bir süreye hapsolmaktad›r.
Bu de¤iflim kendisini iktisadi alanda belirgin bir flekilde hissettirmektedir. Gerçekte kapitalist emek zaman›n›n örgütlenmesindeki de¤iflimler, yerler aras›ndaki her
türden farkl›l›¤› bast›rarak mekan› dönüfltürme biçimine yol açm›flt›r. Bu sayede,
olaylar ve süreçler giderek karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k içine girerler. Jameson, kapitalizmin
her evresinin kendine uygun mekansal formlara sahip oldu¤unu belirtir. Postmodern kapitalizmine denk düflen mekan ise, parçalanm›fl mekand›r. Söz konusu mekan, herhangi bir bütünlük alg›s›ndan yoksun, birbirinden kopuktur. Urry, sosyolojide mekan üzerine odaklanan s›n›rl› say›daki teorisyenlerden biridir. Onun, yer
ve mekan olgular›n›n kapitalizmle birlikte de¤iflen do¤as›n› anlama yönünde gelifltirdi¤i bak›fl aç›lar›, modern zamanlarda yer ve mekan›n reel anlam›na dönük alg›lar›m›z› dönüfltürecek gibidir. O, yer ve mekan alg›s›n›n, modernlik/postmodernlik ba¤lam›nda geçirdi¤i de¤iflime odaklanm›flt›r. “Mekanlar› Tüketmek” adl› eserinde, mekan, yer, yerellik, kimlik, özne, turist vb. kavramlar›n modernlikle birlik-
171
172
Tarihi Co¤rafya
te geçirdi¤i de¤iflime ve bunlara dayal› yeni durumsall›klara dikkat çekmifltir.
Urry’nin ana sorunsal›, mekan›n sadece bir nesne, co¤rafi bir imge olmaktan ç›karak, ekonomik, politik, kültürel, stratejik ve sosyolojik bir sorunsal haline geldi¤i
hususudur. Urry’e göre toplumsal hayat› anlamak, esasta, mekanla kurdu¤umuz
iliflkiye ba¤l›d›r (Aytaç, 2006: 876-896).
Mekan alg›lan›fl› sürekli olarak de¤iflmekte ve gerek dönemin dünya görüflü gerekse de felsefi görüfl ve bilimsel paradigmalar ile siyasi otorite ve teknolojik geliflmenin gölgesinde farkl› mekan görüflleri oluflmaktad›r. Kent, alan, mesafe, dünya,
flehir mekanla ilgili tüm bu kavramlar zamanla farkl› biçimlerde alg›lanm›flt›r. Bu
aflamalardan önemli bir tanesi de postmodernizmdir. Gerek modernizm ve gerekse de postmodernizmde sadece insanla ilgili görüfller de¤iflmemifl ayn› zamanda
mekan, mimaride de oldukça de¤iflik bak›fl aç›lar› alt›nda incelenmifltir (Harvey,
2010; Aytaç, 2006).
Son y›llarda mekana dönük toplumsal bak›fl›n inflaa etti¤i düflünsel ba¤lam sayesinde, mekan sosyolojisi, yeniden flekillenmekte ve özellikle mekan üzerine
odaklanan di¤er disiplinlerin bak›fllar›ndan ay›r›c› yan›n› ortaya koymaktad›r. Özellikle mimarl›k, flehircilik, mühendislik, ekoloji vb. mekanla iliflkili disiplinlerin gelifltirdikleri kavramsal ve kuramsal katk›lar, mekan sosyolojisinin kendisini göstermesini perdelemekte ancak, toplumsall›¤›n mekan üzerindeki çözümlemelerinin
k›flk›rt›c› do¤as›, mekan›n toplumsall›¤›na dair bak›fl›n merkezili¤ini, di¤er disiplinlerin de kabul edece¤i bir noktaya do¤ru çekmektedir. Mekan›n bu aç›dan, sosyolojik bak›fl›n dar/genifl tüm anlam örülerinin kesiflti¤i, bu ölçüde daha zenginleflerek merkezili¤ini hissettirecek bir sosyal disiplinin odak kavram› haline gelmekte
(Aytaç, 2006: 876-896) oldu¤u söylenebilir.
Her bilim, günlük dilde de kullan›lan, kendi temel kavramlar›na sahiptir: Fizikte kütle, enerji; kimyada element; iktisatta arz ve talep; biyolojide organizma gibi.
Ayn› flekilde, co¤rafyada da temel olan kavramlar vard›r: Bu temel kavramlar günlük dilde de s›k s›k kullan›lan fakat co¤rafya için anlamlar› bundan daha genifl olan
lokasyon, yer, bölge ve mekand›r (Özgüç-Tümertekin, 2006: 49).
‹lkel toplumlarda esas etkileflim oldukça yal›t›lm›fl durumdaki bireylerin meydana getirdi¤i gruplarla, onlar›n içinde bulunduklar› fiziki çevreler aras›nda meydana gelir ve co¤rafi inceleme de toplumlarla mekansal farkl›l›k gösteren do¤a aras›ndaki iliflki üzerinde odaklafl›r. Buna karfl›l›k, teknolojik geliflmelerle birlikte bafll›ca ba¤lant›lar bireyler aras›nda meydana gelmeye bafllar. Toplumlar›n içinde bireyler aras›nda ve toplumlar›n kendi aralar›nda birbirilerine ba¤›ml›l›¤›, yerler aras›nda farkl›laflman›n karmafl›klaflmas›n›n sonucu olarak daha da artar; öyle ki, modern insan›n varoluflundaki en önemli süreç, mekansal bak›mdan farkl› do¤al çevrelerde de¤il, mekansal bak›mdan farkl›laflm›fl toplumlara ba¤l›d›r. Yeryüzünün insan taraf›ndan kullan›l›fl kal›plar›n› yaratan ve befleri co¤rafyac›lara temel konusunu sa¤layan da iflte bu farkl› yerlerde yaflayan gruplar aras›ndaki birbirine ba¤›ml›l›kt›r (Özgüç-Tümertekin, 2000: 264).
Baflka hiçbir bilim dal›nda mekan, dünyaya yaklafl›mda ve onun tan›mlanmas›nda bu kadar merkezi bir rol üstlenmemifltir. Ancak, mekan› tart›flmak için önümüzde en iyi say›labilecek tek bir kavramsal flema da yoktur. Zaman zaman çevre
sözcü¤üyle de efl anlaml› olarak kullan›lan mekan, insan›n yerde, yerin derinli¤inde ve uzaya do¤ru tüm çevresini üç boyutlu olarak kaplad›¤›ndan, çevreden çok
daha genifl bir anlama sahiptir ve içine psikolojik, toplumsal ve ekonomik anlamlar›n da kat›lmas›yla yaln›zca fiziksel bir anlam tafl›maktan da uzaklaflmaktad›r. Mekan kavramlar›n›n çeflitlili¤i yüzünden, co¤rafyac›lar da çeflitli mekan ay›r›mlar›na
173
gitmifllerdir. Mekan, içinde yaflayanlar taraf›ndan alg›lanan ve de¤erlendirilen düzlemdir, ufuktur; mekan› yaln›zca geometrik tan›mlamak yanl›fl bir yaklafl›m olacakt›r. Mekan, yaflam›n geliflmesinde zaman kadar vazgeçilmezdir (Özgüç-Tümertekin, 2006: 49).
‹nsan, yaln›zca fiziki mekan ya da çevreyle de¤il, di¤er insanlarla karfl›l›kl› etkileflim halinde oldu¤u için, toplumsal mekan ya da çevreyle de ekonomik, toplumsal ve siyasal iliflkiler içindedir. Bu karfl›l›kl› etkileflim, insanlar›n gittikçe artan
bir orandaki k›sm›n›, özellikle kasaba ve flehirlerde yaflayanlar›, fiziki çevrenin
do¤rudan etkisinden ay›ran bir mekan oluflturmufltur. Özellikle 1960’lardan itibaren befleri co¤rafyada araflt›rma ve incelemeler, insan›n meydana getirdi¤i mekanlar, bunlar›n çevreden etkilenifl flekilleri, dolay›s›yla da toplumun mekan› nas›l örgütledi¤i üzerinde yo¤unlaflm›flt›r. Asl›nda, sürekli olarak vurguland›¤› gibi, co¤rafyada mekan her zaman için bilim dal›n›n ana konusu olmufltur. Ancak 1960’lardan
sonraki ak›m, karmafl›k mekanda baz› kal›plar›n tespiti yoluyla lokasyonu ve da¤›l›fllar› aç›klayacak teoriler gelifltirmek flekline dönüflmüfl; bu SIRA
teorileri
S‹ZDEgelifltirmek
için de, araflt›rmalar daha çok insan davran›fl›n›n mekansal yap›s›n›n -insan›n mekan› hangi yollardan alg›lad›¤› ve alg›lar›n onun mekansal davran›fl›n› nas›l etkileD Ü fi Ü N E L ‹ M
di¤inin- incelenmesini de içine alm›flt›r (Özgüç-Tümertekin, 2006:
49-50).
Co¤rafya temelde bir mekan bilimidir ve co¤rafya tan›m›nda belirtilen do¤al orO R U da çok iyi
tam-insan aras›ndaki etkileflimin belirlenebilmesi ancak her iki Sunsurun
analiz edilmesiyle mümkündür. Bir bölgenin, bir toplumun geçmifl kültürü, sosyoekonomik durumu vb. çok iyi bilinse bile, o bölge veya toplumun yaflad›¤› do¤al
D‹KKAT
ortam da çok iyi bilinmedi¤i sürece, co¤rafya yani konumuz aç›s›ndan tarihi co¤rafyas›n› araflt›rmak mümkün olmayacakt›r. Araflt›r›lsa bile, iki yüzü olan madalyoSIRA S‹ZDE(Gümüflçü,
nun bir yüzü iyi bilinecek ama di¤er yüzü hep bilinmez kalacakt›r
2010: 281). Bu sebeple geçmifle gitmek mümkün olmasa da, tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda yap›lmas› gereken, öncelikle elimizdeki bütün bilgi
ve verilerin kullaAMAÇLARIMIZ
n›lmas› ile geçmiflteki mekan› yeniden inflaa etmektir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
Tarih araflt›rmalar›nda mekan konusuna en genifl yer veren iyi örneklerden
K ‹ T A P biri için, F.
Braudel, II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyas› I-II, ‹mge Kitabevi, (1993)
isimli kitaba bak›n›z.
MEKANIN YEN‹DEN ‹NfiAASI
2
D‹ NÜTfiEÜRN NE LE‹TM
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
D‹ NÜ Tfi EÜ R
N ENLE‹ TM
Almanca “urlandschaft” terimi (‹ngilizce landscape, Türkçe mekan/peyzaj) Alman
co¤rafyac› R. Gradmann (1865-1950) arac›l›¤›yla co¤rafya literatürüne
S O R Ugirmifltir (Butlin, 1993: 98). Buradan hareketle oluflturulan “rekonstruktion der urlandschaften”
ise, mekan›n yeniden inflaas› anlam›na gelmektedir. Asl›na bak›l›rsa, ‹ngilizce’de
D‹KKAT
“reconstruction of space” olarak karfl›lanan bu terim, içerisinde do¤rudan “geçmifl”e
at›f› da bulundurmaktad›r. Çünkü var olan bir fleyin yeniden inflaas› mümkün de¤ilSIRA S‹ZDE
dir; ancak geçmiflte var iken bugün olmayan bir fley yeniden inflaa
edilebilir.
Yukar›da da belirtildi¤i gibi, tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda do¤ru sonuca ulaflmak için insan-çevre/mekan aras›ndaki karfl›l›kl› etkileflimin irdelenmesi gerekliAMAÇLARIMIZ
dir. Mekan analizi yapmadan co¤rafi araflt›rma yap›lamayaca¤›na göre, öncelikle
mekan›n bilinmesi zorunludur. Kald› ki, mekan araflt›r›l›rken, zaten bir yerde co¤rafya yap›lmaktad›r, çünkü co¤rafya insan-çevre etkileflimini araflt›rd›¤›na
göre, her
K ‹ T A P
N N
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Mekan›n co¤rafi anlamda di¤er disiplinlerdeki alg›lara göre merkezi
SIRAözellik
S‹ZDE tafl›mas›n›n
esas›n› aç›klay›n›z?
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
174
Tarihi Co¤rafya
iki unsurun da ayr›nt›l› bir flekilde incelenmesi gereklidir. Dolay›s›yla da tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda -geçmiflte de olsa- mekan›n iyi araflt›r›lmas› ve bilinmesi; konunun da bilinen mekan üzerinde inflaa edilmesi söz konusudur.
Lefebvre’nin üçlü mekan diyalekti¤i; tasarlanan, alg›lanan ve yaflanan aras›ndaki iliflkiler sabit ve dura¤an de¤ildir ve tarihsel olarak tan›mlanm›fl özellikler ve içerikler sergiler. Mekana dair bilgi, mekan üretimi süreçlerini kavramak zorundad›r
ve teori de, mekan›n alg›lanabilir ve alg›lanamaz niteliklerini bilinebilir k›lmal›d›r.
Hem ampirik hem de teorik araflt›rma gerektirecek böylesi bir çal›flma, bir anlamda, mekan›n üretiminin incelikli bir yeniden inflaas› olacakt›r. Bu da hem somut ile
soyut, mümkün olan ve olmayan aras›nda, hem de tekil ile tümel, yerel ile küresel, birey ve toplum aras›nda hareket etmeyi gerektirir (Avar, 2009: 13-14).
Geçmifle ait mekanlar›n araflt›r›lmas›nda önde gelen husus, bir bölgenin tarihteki co¤rafi durumunun araflt›r›lmas›d›r. Geçmifl, bir bölgenin yeniden inflaas›na
yönelik araflt›rmalarda o bölgeyi tan›mam›z önemli bir husustur. Bu konu, bilimsel
olarak temelde do¤a bilimleriye (fiziki co¤rafya, jeoloji ve paleobotanik gibi), tarih
bilimi ve tarihin alt dallar›yla (tarih öncesi, bölge tarihi, sosyal tarih, tarihi kültür,
ekonomik co¤rafya, halk bilimi), filoloji bilimleriyle (yer adlar›n›n araflt›r›lmas› ve
karfl›laflt›rmal› dilbilim) iliflkilidir. Bölgenin tarihinin incelenmesi, geçmiflte belli bir
zamana ait devlet arazisi ya da herhangi bir arazi gibi gerçek bir mekan›n co¤rafi
olarak araflt›r›lmas›d›r. Böylece geçmifl bir bölgenin kültürel (yerleflme, eski caddeler, limanlar vs.) ve do¤al (eski akarsular, batakl›klar, göller vb.) unsurlar›n yerleri
saptanabilir. Geçmifl bir bölgedeki birçok unsurun yerlerinin belirlenmesinde mühim bir yard›mc›, elbette önemli bir araflt›rma ve tasvir kayna¤› durumundaki haritalard›r. Konuya iliflkin haritalar (iklim, yer, bitki co¤rafyas› ve yerleflme haritalar› gibi) birbirleriyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda geçmiflteki bir bölgenin flekilsel özellikleri
hakk›nda bilgi al›nabilir (Jaeger, 1969: 89-90).
Asl›na bak›l›rsa, co¤rafya biliminin bütün alt dallar›nda çok önemli bir yeri olan
mekan, tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda di¤erlerinden daha farkl› bir yere sahiptir.
Çünkü ça¤dafl/modern co¤rafya araflt›rmalar›nda mekan; gerekli durumlarda gidilip görülebilen, araflt›r›labilen ve gözlem yap›labilen bir yer niteli¤indedir. Hatta
daha da önemlisi kontrolü/sa¤lamas› yap›labilen bir araflt›rma yapmaya imkan vermektedir. Baflka kelimelerle, günümüzde mekan hali haz›rda mevcut bulunan bir
yer oldu¤undan, do¤rudan mekanla ilgili problemler kolayca çözülüp sadece
problem durumundaki di¤er olay ve durumlara yo¤unlaflma f›rsat› vard›r. Oysa
mekan aç›s›ndan, tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda durum oldukça farkl›d›r. Çünkü
yapabileceklerimiz aras›nda “zaman tüneli” gibi bir vas›ta ile geçmifle gitmek bulunmad›¤›ndan, araflt›rmay› tamamlamak için öncelikle incelenen konunun üzerinde cereyan etti¤i mekan›n rekonstrüksiyonu/yenide inflaas› söz konusudur. Zira
mekan›n özellikleri bilinmeden bu mekan üzerinde geçen herhangi bir olay veya
durumun aç›¤a kavuflturulabilmesi mümkün de¤ildir (Gümüflçü, 2010: 279).
Peki tarihi co¤rafyac› geçmifli nas›l ve hangi koflullarda bilebilir? Geçmifl mekan› ve geçmiflteki flartlar› ayd›nl›¤a kavufltururken konuya hangi pencereden bakmal›d›r. Bu hususta, benzer sorular› yönelten bir disiplin karakterindeki tarih bilimi mensubu Collingwood flu aç›klamay› yapmaktad›r: “Bu soruyu ele al›rken dikkat edilecek ilk nokta, geçmiflin hiçbir zaman alg› yoluyla deneysel olarak kavranabilecek bir olgu olmad›¤›d›r. Varsay›mdan ç›karak, tarihçi bilmek istedi¤i olgular›n görgü tan›¤› de¤ildir, zaten tarihçi de öyle oldu¤unu sanmaz; geçmifle iliflkin
tek olanakl› bilgisinin arac›l›, ç›kar›msal ya da dolayl› oldu¤unu, hiçbir zaman deneysel olmad›¤›n› çok iyi bilir. ‹kinci nokta, bu arac›l›¤›n tan›kl›ktan etkilenemeye-
ce¤idir. Tarihçi geçmifli s›rf söz konusu olaylar› görmüfl ve kay›tl› kan›t›n› b›rakm›fl
bir tan›¤a inanarak bilmez. Bu çeflit arac›l›k eninde sonunda bilgi de¤il, inanç, çok
çürük temelli ve olas› olmayan inanç verecektir. Tarihçi yine, kendi izledi¤i yolun
bu olmad›¤›n› pekiyi bilir; sözde yetkelerine yapt›¤› fleyin onlara inanmak de¤il,
onlar› elefltirmek oldu¤unun fark›ndad›r” (Collingwood, 2010: 366).
XX. yüzy›l›n ilk zamanlar›nda tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda önemli olan k›s›m
tarih öncesi mekanlar›n yeniden inflaas›d›r. Geçmifl mekanlar›n yeniden inflaas› gelene¤i devam etmektedir ve bu hem arkeoloji hem de antropoloji, fiziki co¤rafya
ve çevre bilimi gibi çeflitli bilim dallar› ile iliflkilendirilmifltir. Bu konuda üç temel
görüfl vurgulan›r; birincisi, tarih öncesi ilkel bölgelerin yeniden inflaas›; ikincisi, insan aktiviteleri ile de¤iflikli¤e u¤rat›lm›fl do¤al çevredeki çeflitli unsurlar; üçüncüsü
ise, insan faaliyetlerini forma sokan alg› yöntemidir. Bunlar›n her biri tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda yer ald›¤› gibi ayn› zamanda fiziki co¤rafyac›lar›n, arkeologlar›n,
tarihçilerin, etnograflar›n, antropologlar›n ve çevre bilimcilerinin çal›flmalar›nda
bulunabilir (Butlin, 1993: 98).
Geçmiflteki insanlar›n faaliyetlerini, kulland›klar› eflyalar›, yaflam flartlar›n›, anlamam›z için fiziken olmasa da zihnen o dönemlere gitmemiz gerekir. Sözgelimi
Tafl Devri’nde insanlar›n tafl aletlerle neleri ve nas›l ifllediklerini görebilmek için
geriye bir gidifl gerekir. Romanlarda veya filmlerde “On y›l geriye dönelim” gibi
sözlere rastlan›r ve bunlar istedikleri flekilde zamana geri bir dönüfl yapabilirler.
Üstelik kahramanlar› hakk›nda da istediklerini yazmakta serbesttirler. Peki, biz nas›l hareket etmeliyiz? Uydurmam›z söz konusu de¤ildir. Üstelik bizim on y›l de¤il
belki de on binlerce y›l geriye dönmemiz gerekebilir (Il›n-Segal, 2004: 23). Bunu
yapabilmenin en iyi yolu mekan› yeniden inflaa etmek, bir baflka deyiflle mekan›,
zaman›n gereklerine göre yeniden kurgulamak, canland›rmakt›r. fiüphesiz bu hiç
kolay olmayacakt›r, fakat imkans›z de¤ildir. Zira yeryüzünün her parças›; gözlemlenebilen, tan›mlanabilen, tasvir edilebilen, baz› ipuçlar› sunmaktad›r. Bu ipuçlar›,
soruna ›fl›k olabilecek niteliktedir ve bunlardan baz›lar›n› do¤ada, baz›lar›n› toplum hayat›nda, baz›lar›n› ise bilgi ve belgelerde ve her dönemin kendine has tan›mlamalar›n› yans›tan mimari unsurlarda görebilmek mümkündür. Dünya’daki
tüm önemli olaylar, belirgin izler b›rak›rlar; örne¤in bir sel felaketi sonucu, göllere ve denizlere çok fazla çamur tafl›n›r, k›sa bir sürede kal›n bir tortu istifi oluflur.
Bu sele kap›lan tüm hayvan ve bitkiler bahsi geçen çamurlar içinde, göl veya deniz diplerinde, yaflad›klar› dönemin temsilcileri olarak ebediyete aktar›l›p tafllafl›rlar, yani fosilleflirler. Bir volkan patlar, bu volkan›n külleri denizlerdeki çamurlara
kar›fl›r ve o tortul tabaka oluflurken, çevrede bir volkan›n patlad›¤›n›n tan›kl›¤›n›
yapar. Bir deprem olur, o depremde oluflan çatlaklar, o zamana kadar oluflmufl ve
sertleflmifl tortul tabakalarda kaydedilirler. ‹klim so¤uksa, deniz veya göllerde, so¤uk iklimi yans›tan izler kal›r (buzul çak›llar›, so¤uk iklim bitkileri kal›nt›lar›, vs.);
iklim s›caksa, tabakalarda s›cak iklimi yans›tan izler b›rak›r (tuz tabakalar›, kömür
oluflumlar›, vs.). Deniz veya göllerde zaman› yans›tacak flekilde, bu tabakalar üst
üste y›¤›fl›rlar ve olufltuklar› zaman aral›¤›n›n tüm önemli kay›tlar›n› tutarlar! O zamanlar hangi hayvanlar yafl›yordu, hangi bitki türleri vard›, tüm bu sorular›n yan›tlar›, o tabakalarda kay›tl›d›r (Gedik, 1998: 75-139).
Paleolitik mekan›n araflt›r›lmas›ndaki amaç, ilkel insanlar için önemli olan eski
bölge unsurlar›n›n yeniden inflaa edilmesidir. Bunun temel sebebi mümkün oldu¤u kadar detayl› bir flekilde eski mekan› yeniden inflaa etmek ve sonra dönemin
önemli unsurlar›n› tan›maya çal›flmakt›r. Bu tarz bir yaklafl›mda Paleolitik mekan›
tan›madan önce eski toplumlar›n niteliklerini tart›flman›n daha uygun oldu¤u gö-
175
176
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Tarihi Co¤rafya
rülür. Arkeolojik deliller ekonomiyi ayd›nlat›r ve böylece eskiden ekonomik kaynaklar›n ne oldu¤u ortaya ç›kabilir. Yahut fiziksel faktörlere dayanarak yerleflmelerin da¤›l›fl› incelenebilir. Yine mekan›n yeniden inflaas› konusunda detayl› toprak bilimi çal›flmalar›na da ihtiyaç duyulur. Mekan›n yeniden inflaas›n›n amac›n›n
aç›k olmas›na ra¤men, delillerin azl›¤› her zaman k›s›tlay›c› bir etken olmufltur
(Davidson ve di¤., 1975: 349-350).
Tarih öncesi ilkel çevrelere ait geçmiflin yeniden kurgulanmas›na dair birçok
bilimsel teknik mevcuttur. Tarihi co¤rafyac›lar›n bu teknikleri uygulamas› onlara
büyük avantajlar sa¤lar. Bu yöntemler, zaman içinde fiziki ve befleri faktörlerin etkileriyle de¤iflen ortam›n yeniden kurgulanabilirli¤ini sa¤lamas› aç›s›ndan önemlidir. ‹nsan yap›m› çeflitli nesneler belge niteli¤i tafl›rlar ve bu tekniklerle örtüflürler.
‹nterdisipliner çal›flmalar›n sahip oldu¤u perspektif, bahsi geçen yöntemlerin geliflmesinde önemli bir etkiye sahiptir. Günümüzde tarihi co¤rafya alan›na yard›mc›
birçok disiplinin s›k› bir ba¤ oluflturduklar› görülmektedir. Jeologlar ve fiziki co¤rafyac›lar taraf›ndan uygulanan teknikler ile arkeoloji ve çevre bilimleri taraf›ndan
uygulanan yöntemler buna iyi bir örnek teflkil eder. Buna benzer mekan›n yeniden inflaas›na dair olan yöntemler, hayvan kemiklerini, böcekleri, polen bilimini
ya da polen analizlerini, tek hücreli yosunlar› içeren fosil organizmalar›n kullan›m›yla yeniden canland›rmaya izin veren paleoekolojik teknikler gibi metotlar› kapsamaktad›r (Butlin, 1993: 104-105). Tarih öncesi iklim de¤ifliklikleri, polen spektrumlar› taraf›ndan belirlenen bitki türlerindeki de¤iflikliklerin temel sebebi olarak
kabul edilir. E¤er bir bölgedeki tarih öncesi bitki türleri polen çal›flmalar› arac›l›¤›yla geçmifle dair kurgu yapmaya imkan veriyorsa, o bölge tarihi co¤rafya çal›flmalar› aç›s›ndan uygun bir alan olarak düflünülür. Zira polen örnekleri civardaki
bitki türlerinin do¤ru göstergeleri olabilir. Modern yüzeydeki polen örnekleri ile
birlikte yorumland›¤›nda, arkeolojik bölgelerden al›nan polen örnekleri tarih öncesi bitkiselSIRA
de¤ifliklikler
hakk›nda sonuç ç›karmada ve tarih öncesi iklim koflullaS‹ZDE
r›n›n izah›nda kullan›labilmektedir. Do¤rusal uyumlama analizi, polen ya¤muru ve
bölgesel bitkiler aras›ndaki iliflkiyi tan›mlar, çünkü polen bilimi do¤as› gere¤i h›zÜ fi Ü N E L ‹ M
l› ve kolayD ölçülebilen
istatistiksel bir tekniktir ve ayn› zamanda nicel analiz ve istatistiksel yaklafl›m, polen analizi aç›s›ndan yorumlamalar›n nesnel olmas›n› sa¤lamaktad›r (Mackey-Holbrook,
1978: 40).
S O R U
Fizyolojik hassasiyetleri çevresel etkilere göre de¤iflen k›nkanatl›lar, kar›ndan
bacakl›lar ve yumuflakçalar› kapsayan fosil hayvanlar da çevrenin yeniden inflaD ‹ K K A Tönemli faktörlerdir, çünkü onlar çevrede olan bölgesel de¤iflikas›nda kullan›lan
liklerin önemli göstergelerindendir. Tek hücreli yosun türleri, küçük su yosunlar›
S‹ZDE analitik kullan›m›, mekandaki de¤iflimler konusundaki çal›flgibi mikro SIRA
faunalar›n
malarda önemli rol oynarlar. Bunlar ekolojik ba¤lamda son derece hassas canl›lar
olduklar› için bir mekan›n tarihi co¤rafyas› incelenirken yararlan›lmas› gereken unAMAÇLARIMIZ
surlard›r (Butlin,
1993: 105-106). Kaz›larda ortaya ç›kan mikro fauna kal›nt›lar› müzelerdeki örneklerle osteolojik (kemik bilimi) karfl›laflt›rmalar ve çok de¤iflkenli istatistiksel analiz ile türler hatas›z bir flekilde tespit edilebilirler. Arkeolojik türlerin
K ‹ T A P
tespit aflamas›nda bilgisayar çal›flmalar›ndan faydalanmak türleri tan›ma ve gruplamada do¤ruluk oran›n› artt›r›r (Mackey-Holbrook, 1978: 32). Mikro fauna kal›nt›lar›, insanlar›n yaflad›klar› çevreyle olan iliflkileri hakk›nda da bilgi verir. Çünkü bu
TELEV‹ZYON
hayvan türleri
yaflad›klar› çevredeki de¤iflikliklerden çok etkilenmifller ve mikro faunalar›n arazideki da¤›l›fllar› yerleflmelerin yap›lanmas›n› etkilemifltir
N N
(http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_22.html).
‹NTERNET
177
Bu alanda yararlan›lan di¤er bir metot ise erozyon çal›flmalar›n› ve paleohidrolojiyi kapsayan morfolojik metottur. Mekan›n yeniden inflaas›n› yapabilmek için
bölgede geçmiflte meydana gelmifl olan morfolojik de¤iflimler ve bu de¤iflimlerin
befleri unsurlar üzerindeki etkileri yol gösterici olacakt›r. Kaya ve sedimentlerin çökelmesi ve erozyon sonucu ortaya ç›kan de¤ifliklikler, tarihi co¤rafyac›lar için çevresel de¤ifliklikler ile befleri faaliyetleri iliflkilendirerek araflt›rma yapma imkan› vermesi bak›m›ndan oldukça önemlidirler. Erozyonun yan› s›ra paleohidrolojik alandaki akarsu araflt›rmalar› da fiziki mekan›n yeniden inflaas› için önemli bir faktördür. Tarihi co¤rafyac›lar için paleohidrolojik çal›flmalar›n belki de en önemlisi kanal ak›fl h›z› ve sedimantasyon h›z›n›n baraj havzas› bölgelerindeki befleri faaliyetlere yans›mas› konusundaki çal›flmalard›r (Butlin, 1993: 106-107).
Geçmifle yönelik mekansal kurgunun izlerini araflt›r›rken; örne¤in SIRA
Paleolitik
S‹ZDE döneme ait
özelliklerin ortaya konmas›nda esas amaç nedir?
D Ü fi Ü de¤ifliklikler
NEL‹M
Çevre aç›s›ndan tarih öncesi ve tarihin ilk dönemlerinde olan
örne¤in, arkeolojik kal›nt›lar›n incelenmesi genifl oldu¤u kadar ayn› zamanda karmafl›k konulard›r. ‹nsanlar›n yaflad›klar› yerler ile avc›l›k, toplay›c›l›k,
S O R Ubal›kç›l›k, çobanl›k ve ziraat amac›yla kulland›klar› yerler, uzun dönemlerden bu yana do¤rudan ya da dolayl› olarak bir tür kan›t olarak kullan›l›rlar. Bu deliller flunlar› içerir:
D‹KKAT
‹nsan ve hayvan kal›nt›lar›; bir dizi alet-edevat ve yap› malzemeleri; orijinal flekilleri korunmufl yabani otlar ve kültür bitkisi kal›nt›lar› ile çevresel de¤iflimin gösterSIRA bireysel
S‹ZDE
gesi olan bir dizi jeo-arkeolojik kal›nt›lard›r. Uzak geçmiflteki hem
hem de
toplu olan befleri faaliyet alanlar›n›n içeri¤i, büyüklü¤ü ve durumu hem arkeolojik
kaz›lar arac›l›¤›yla yap›lan araflt›rmalar gibi do¤rudan yöntemlerle hem de uzaktan
AMAÇLARIMIZ
alg›lama gibi dolayl› yöntemlerle incelenebilir. Arkeolojik kaz› merkezlerinden elde edilen kal›nt› ve nesnelerin geliflmifl laboratuvar analizleri, kökenine ve tipine
göre s›n›fland›rmaya ve tarihlendirmeye, varsay›m ve modellerin
test edilip formüK ‹ T A P
le edilmesine olanak sa¤lar (Butlin, 1993: 108).
Arkeolojik verilerden ne tür befleri faaliyetlerin oldu¤u ö¤renilip bütün bunlar
yeniden inflaa edilebilir. Arkeolojik kal›nt›lardan, insanlar›n ne tür eflyalar yapt›kTELEV‹ZYON
lar›n›, hammadde olarak ne kulland›klar›n›, ne yediklerini, nerede yaflad›klar›n› ve
yerleflim merkezlerinin ne kadar varl›¤›n› sürdürdü¤ünü ö¤renilebilir. Arkeolojik
kaz›lar sonucunda, yerleflme modellerini ve kaç farkl› yerleflim yeri, konaklama ye‹ N T E Ruygun
N E T düzenleri ve flehir/köy oldu¤unu ve bunlar›n araziye ve kültürel ekolojiye
nip düzenlenmedi¤ini görebilir ve mekan› dönemin çevresel ve teknolojik flartlar›na göre yorumlayabiliriz (http://www.indiana.edu/~arch/saa/matrix/ia/ia03_mod_
08.html).
Geçmifl mekan› inflaa etmeye yarayan önemli bir konu da k›y› de¤iflmeleri veya deniz seviyesi de¤iflmeleridir. Bu konu özellikle yerleflme tarihinin çok eskiye
uzand›¤›; yüksek, e¤imli ve h›zl› ak›fll› akarsulara sahip olan ülkemiz için daha da
önemlidir. Bu aç›dan iyi bir örnek olabilecek çal›flma; S. Göney taraf›ndan yap›lm›flt›r. Eski k›y› izlerinin tespit edilmesi suretiyle Büyük Menderes deltas›n›n oluflum ve geliflim evreleri ve süreçlerinin ortaya kondu¤u bu çal›flmada, geçmiflte
mekan kurgusuna dayal› önemli ipuçlar› verilmektedir. Ayr›ca co¤rafi faktörlerin
etkisiyle idari, siyasi, askeri, ekonomik, kültürel vb. birçok faaliyetin nas›l etkilendi¤i zengin bir anlat›mla, flekil ve haritalarla desteklenerek izah edilmifltir (Göney,
1975). Bu konuda yap›lan bir di¤er çal›flma ise, O. Erol’un Ceyhan deltas› için yapt›¤› araflt›rmad›r. Erol, yapt›¤› bu araflt›rmada Ceyhan deltas›n›n 4.000 y›l öncesin-
3
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
178
Tarihi Co¤rafya
den günümüze kadar 12 evrede olufltu¤unu tespit etmifl ve bahsedilen evrelerin
her birinde Ceyhan deltas›n›n durumunu haritalam›flt›r (Erol, 2003: 59-81). Daha
detayl› bir çal›flmada, Kraft ve di¤erleri tarihi Efes liman flehrinin k›y› de¤iflimleri
sonucu nas›l k›y›dan uzaklaflt›¤›n› göstermifllerdir. Günümüzden 6.000 y›l önce ve
MÖ. 300-1 y›llar› için haz›rlad›klar› iki harita ile sondaj ve analiz sonuçlar›n›n gösterildi¤i bu çal›flmada, Efes flehrinin k›y›dan uzaklaflma süreci aç›kça görülmektedir (Kraft ve di¤., 2007: 121-149).
Bilindi¤i üzere, do¤a her canl›ya bir yaflam ortam› sunmufl ve izin verdi¤i ölçüde yaflama flans› tan›m›flt›r. Fakat insan di¤er canl›lardan farkl› olarak ortaya ç›k›fl›ndan beri hayal s›n›rlar›n›n ötesinde ifller baflararak ve büyük bir dinamizmle
adeta do¤an›n denge unsurlar›ndan biri olmufltur. Bafllang›çta di¤er canl›lar gibi
do¤al ortam›n bir parças› olan insan, sadece düflünmek de¤il ayn› zamanda farkl›
sahalarda, farkl› zamanlarda çok çeflitli kültürler yaratm›flt›r. ‹nsan›n Dünya üzerindeki bu serüveni yeryüzünde farkl› mekanlarda veya zamanlarda bafllam›fl olup
büyük bir h›zla günümüzde de devam etmektedir.
Tarihin çok eski devirlerinden beri insan›n çevresiyle olan etkileflimini araflt›rmak ve ortaya koymak için sahip olunan her türlü iflaret, mekansal boyutta inceleme imkan› tan›maktad›r. Böylece tarihsel materyal olarak nitelendirebilece¤imiz
bilgi, belge, mimari yap›lar vs. bizlere bu süreci k›smen de olsa yaflayabilme imkan› tan›r. ‹nsan-çevre iliflkisinin geçmiflteki durumunu bizler bu bilgiler ›fl›¤›nda ortaya koyabilmekteyiz (Bayartan, 2006: 602). Hiç flüphesiz bu belgelerin ilk örneklerinden biri ma¤ara duvarlar›ndaki resimlerdir. ‹nsanlar, ma¤ara duvarlar›na çizmifl olduklar› resimler ile do¤al ortam›, faaliyetlerini ve müflahedelerini bu kompozisyonlarda iflleyerek günümüze gelecek flekilde aktarm›fllard›r (fiekil: 7.1).
fiekil 7.1
Paleolitik döneme
ait ma¤ara
resimleri, LascauxFransa M.Ö.
15.000-10.000.
Kaynak: http://www.faculty.umb.edu.
Dolay›s›yla insan-çevre iliflkisinin ilk örneklerini bahsi geçen duvar resimlerinde görebilmek mümkündür. Bunun gibi Dünya’n›n birçok yerinde farkl› dönemlerde çok çeflitli belge niteli¤i tafl›yan ve Dünya tarihini ayd›nlatan, her biri kendi
döneminin simgeleri olan bu kompozisyonlar, ortam› bir baflka deyiflle mekan› ve
mekan üzerindeki faaliyetleri anlat›r (fiekil: 7.1). Bu ve benzer faaliyetler ise, bugün bizlere çok geçmifllerde kalm›fl o mekan› yeniden inflaa etmemize ›fl›k tutarlar.
179
fiekil 7.2
Çatalhöyük duvar
resmi, M.Ö. 5500.
Kaynak: http://www.turkleronline. com.
Gerçekten de flekil 7.2 ve flekil 7.3’e bak›ld›¤›nda, günümüzden binlerce y›l öncesindeki bir yerleflme merkezi, yani Çatalhöyük’ün çevresindeki do¤al hayat ve avlan›lan hayvanlar ile bizatihi yerleflme merkezinin cadde-sokak sisteminin nas›l oldu¤u
anlafl›lmaktad›r. Sadece iki tane duvar resminden elde edilen bu veriler, yap›lacak
araflt›rmalar sonucu ortaya ç›kar›lan di¤er bütün veriler ile birlikte de¤erlendirilip yorumland›¤›nda, çok daha sa¤lam zemine oturan ve çok daha fazla ayr›nt›s› bilinen
geçmifl bir mekan› yeniden kurmam›z› sa¤layacakt›r. Bunu yapmak ta t›pk› ça¤dafl
co¤rafya mekan›nda oldu¤u gibi, mekan›n co¤rafi mevkii baflta olmak üzere, o mekan› oluflturan fiziki unsurlar›n tamam›n›n bilinmesi ile mümkündür. Gerçekten de
yukar›da aç›klanan tarihlendirme teknikleri ile geçmifl mekan› inflaa etmeye yarayan
teknikler yard›m›yla elde edilen bütün veriler ve bilgiler sayesinde geçmiflteki mekan
araflt›r›labilir. Bu da mekan›n mevkii, yer flekilleri, iklimi, bitki örtüsü, jeolojik yap›s›
ve topra¤› temelde olmak üzere, insanlar›n bu mekan üzerinde gerçeklefltirdi¤i bütün
sosyo-ekonomik faaliyetler ve kurduklar› bütün yerleflmeler tek tek incelenerek, bütünde sanki günümüzde bir mekanda araflt›rma yap›l›yormufl imkan› sa¤lanabilir.
Çatalhöyük, Konya’n›n
Çumra ilçesinde bulunan ve
geçmifli günümüz öncesi
8000’lere kadar uzanan
önemli bir arkeolojik kaz›
merkezidir. Çatalhöyük’te,
biri do¤uda Neolitik döneme
di¤eri de bat›da Kalkolitik
döneme ait olmak üzere iki
yerleflim yeri bulundu.
Yap›lan kaz›larda evlerin
bitiflik düzende yap›ld›¤› ve
evlere giriflin tavandan
oldu¤u görüldü. Ayr›ca
evlerin duvarlar›nda, k›rm›z›
boyayla yap›lm›fl, genellikle
av ve dans sahnelerinin
bulundu¤u resimlere
rastland›. Çatalhöyük’te
bulunan tarihi eserler
aras›nda, tafltan ve
topraktan yap›lm›fl
heykelcikler önemli bir yer
tutar. Ayr›ca bulunan kimi
tah›l kal›nt›lar›, burada
tar›m yap›ld›¤›n›
kan›tlamaktad›r.
fiekil 7.3
Yine Çatalhöyük’ten baflka bir duvar resmi. Dünya’n›n en eski haritas› kabul edilen bu çizim M.Ö. 6200’lü
y›llara tarihlenmektedir. Çatalhöyük Haritas› olarak bilinen bu çizim basit bir yerleflme merkezi krokisi olup
ön k›sm›nda Çatalhöyük’ün cadde-sokak sistemi ve yap›lar, arkada ise muhtemelen Hasanda¤/Karada¤ (?)
volkan›n›n püskürmesi görülmektedir.
Kaynak: http://fe-mitolojisozlugu.com/catalhoyuk.html.
180
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Tarihi Co¤rafya
4
Tarihi co¤rafyac›n›n
insan-çevre etkileflimini araflt›r›rken hareket imkan› buldu¤u, insan
SIRA S‹ZDE
faaliyetlerini tan›mlayabilmesine olanak tan›yan unsurlar› örnekleyiniz?
D Ü fico¤rafyan›n
ÜNEL‹M
Yukar›da
di¤er bilimlerden ay›rt edici özelliklerinden en önemlisinin da¤›l›fl ilkesi oldu¤u belirtilmiflti. Da¤›l›fl mekan› tamamlayan bir nitelik olup
hem fiziki hem
S O de
R U befleri aç›dan mütalaa edilmesi gerekli bir konudur. Zira mekansal farkl›l›klar›n neden ve sonuçlar› üzerinde de durmakta fayda vard›r. Bilindi¤i
gibi Dünya’n›n oluflum ve geliflim flartlar›nda tek bir k›tadan bafllayan süreç, bugün
D‹KKAT
en genel anlamda yedi karasal k›tan›n varl›¤›yla devam etmektedir. Bu de¤iflim, asl›nda mekansal da¤›l›fl›n ilk göstergesi olup k›talardaki, her türlü olay ve olgunun
SIRA S‹ZDE
tarihsel süreçte
izah›n› mümkün k›lan birçok delil bulunmaktad›r. Co¤rafi aç›dan
bak›ld›¤›nda, fiziki ve befleri olaylar›n da¤›l›fllar›, sebep ve sonuçlar› ve bunlar›n etkileri büyük
bir çeflitlilik ve dinamizmle zaman dilimleri içinde görünebilmektedir.
AMAÇLARIMIZ
Da¤›l›fl konusunu anlamak için öncelikle mevkii/konum bilgisini bilmek gerekir. Çünkü da¤›l›fla aç›kl›k getirmekte kullan›lan en önemli araçlardan biri mevkiidir. Bu nedenle
K ‹ T çok
A P rahatl›kla denilebilir ki, tarihi süreçlerin izah›n›n en önemli
odak noktas› mevkiilerdir. Mevkii, ça¤dafl co¤rafyada oldu¤u gibi tarihi co¤rafya
çal›flmalar›nda da mekan›n izah›, daha do¤rusu mekan›n yeniden inflaas›nda önemli bir rol oynamaktad›r.
T E L E V ‹ Z Y O N Mevkii konusunu asl›nda ilk olarak jeolojik zaman tablosu
içerisinde ve jeolojik etkilerle birlikte izah etmek çok daha do¤rudur. Nitekim yerküre üzerindeki mekansal farkl›l›klar›n temelinde jeolojik tesirler yatar. Kuflkusuz
bafl›ndan itibaren her hareketin neden ve sonuçlar›na bak›ld›¤›nda süreçlerin bir‹NTERNET
birini etkiledikleri görülmektedir. Dünya’n›n oluflumundan itibaren geçen bu süreç
devirlerle izah edilmektedir ki, bu jeolojik devirler içerisinde tarihi co¤rafya aç›s›ndan en önemlisi Kuaterner’dir. IV. zaman ad› da verilen bu devrin tarihi co¤rafya
araflt›rmalar› aç›s›ndan tafl›d›¤› önem, insanl›¤›n ortaya ç›kt›¤› ve halen içerisinde
yaflad›¤› dönem olmas›ndan kaynaklanmaktad›r.
‹nsanla bafllayan bu süreci, mekan›n izah› ve kullan›m› aç›s›ndan de¤erlendirmek gerekir. Nitekim do¤al ortam içinde dar manada co¤rafi faktörler dedi¤imiz fiziki yahut statik faktörler, befler tarihi çerçevesi içinde kendileri de¤iflmeyen faktörlerdir; yani insanl›k tarihinin en eski ça¤lar›nda bugünkü co¤rafi mevkii, yer flekilleri, iklimi ne idiyse, bugün de afla¤› yukar› o dur. Fakat kendileri de¤iflmeyen
bu faktörlerin insanl›k tarihinin tekamülü içinde, insan topluluklar› üzerindeki tesirleri itibariyle, bu tekamülün her devir ve merhalesine göre durmadan de¤ifltiklerini kabul etmek icap eder (Tano¤lu, 1963: 50).
Yeryüzünün her taraf›, her mekan parças›, her bölge, keza her deniz; içinde veya yan›nda yer alan bir saha ünitesine kendi özelliklerini vermekte, adeta baz› özellikleriyle damgalamaktad›r. Ayn› husus genifl bir saha dahilinde yay›lm›fl bir ›rka, bir
dine ve bir kültüre ait halk topluluklar›n›n özellikleri için de geçerlidir. Zencilerin
hakim oldu¤u sahalarda kabile devletleri, Müslümanl›¤›n yay›ld›¤› sahalarda umumiyetle ‹slam devletleri bulunmaktad›r. Böylece denilebilir ki, mevkii tabiri sadece
tabii muhit flartlar›n›, topografya özelliklerini, saha geniflli¤ini, ülkelerin s›n›rlar›n›
de¤il, ayn› zamanda ›rk, halk, din ve dil grubu bak›m›ndan durumunu, keza hangi
kültür bölgesine girdi¤ini de belirtmektir. K›saca mevkii bir yerin tabii imkanlar›n›
ve bütün kültürel özelliklerini ifade etmektedir (Göney, 1993: 56).
N N
Tarihte ilk medeniyetler, kurak ve yar› kurak bölgelerde, subtropikal kuflakta
bulunuyordu. Büyük devletlerin ve önemli siyasi faaliyetlerin, kurak ve yar› kurak
bölgelerin daha kuzeyine geçmesi, Yeni ve Yak›n ça¤larda görülmektedir. Eskiden
büyük devletler ve ilk büyük medeniyetler, orta iklim kufla¤›n›n güney k›sm›nda
ve subtropikal kuflakta yer al›yordu. Bunun sebebi insanlar›n henüz orta iklimin
kuzey kufla¤›n›n sert ve uzun k›fllar›na intibak edecek medeni seviyeye eriflmemifl
olmas› ve bu sahalar› kaplayan yo¤un orman örtüsüyle ilgiliydi. Gerçekten orta iklimin kuzey kufla¤›n›n kuzey k›sm›n›n tamamen ormanla kapl› bulunmas›, insanlar›n bu kufla¤a sokulmas›n› güçlefltirmifl ve geciktirmifltir. Bir devlet için kuzey veya güney yar›mkürede yer almak, onun siyasi ve iktisadi hayat› ve iliflkileri bak›m›ndan çok önemlidir. Zira güney yar›mkürede karalar az yer tutmakta ve ayn› zamanda daha küçük adalar halinde bulunmaktad›r. Güney yar›m küresinde genifl
saha kaplayan denizler, yani okyanuslar etraf›ndan karalar birbirinden ayr›lm›flt›r
ve aralar›nda genifl mesafeler bulunmaktad›r (Göney, 1993: 57).
Tarihte hemen bütün eski devletler, dünya imparatorluklar›, umumiyetle kenar
bölgelerde kurulmufltur. Fenike ve Eski Yunan yerleflmeleri esas itibariyle Akdeniz
k›y›lar›nda geliflmifllerdi. MÖ. 336-323 y›llar› aras›ndaki Büyük ‹skender’in imparatorlu¤u da güneydo¤u Avrupa, güneybat› Asya ve kuzeydo¤u Afrika’da yay›lm›flt›.
Bu büyük imparatorluk Akdeniz, Karadeniz, Basra körfezi ve bunun kuzey k›y›lar›nda yer al›yordu. Roma ‹mparatorlu¤u da, genellikle kenar sahalarda geliflmiflti.
Karalar›n iç k›s›mlar›nda kurulan imparatorluklar›n da zamanla kenarlardaki sahalara yöneldikleri ve deniz k›y›lar›n› sahalar› içine katmak için mücadele ettikleri
görülmüfltür. Hititler’in Anadolu’nun bat› ve güney k›y›lar›n› ele geçirmeleri, Selçuklular’›n ve Osmanl›lar’›n Anadolu içlerinden deniz k›y›lar›na ç›kmak için sarf ettikleri gayretler, bu hususla ilgili di¤er baz› örneklerdir. Eski Çin ‹mparatorlu¤u da
k›ta kenar›nda geliflmiflti ve Asya içinde kuvvetlenen eski Türk imparatorluklar›n›n
Çin ile mücadelesinde, kenarda kalan sahay› ele geçirmek arzusu, büyük ölçüde
rol oynam›flt›r. Gerçekten Hunlar’›n Çin’e ak›nlar›ndaki sebeplerden biri de Çin
‹mparatorlu¤u idarisindeki kenar sahalarda üstünlük sa¤lamakt› (Göney, 1993: 67).
Mekan› izah ederken iklim flartlar›n›n da hesaba kat›lmas› gereklidir. ‹klim, yeryüzünde tarih boyunca; varl›¤›n, yoklu¤un, geliflmenin ve son bulmalar›n sebebi
olmufltur. ‹nsan›n mekan› tan›ma sürecinde iklim ve hava olaylar› daima dikkatini
çekmifl, araflt›rm›fl ve hareketlerini ve faaliyetlerini buna göre düzenlemifltir. ‹klim
flartlar› yeryüzünün farkl› mekan ünitelerinde tarih boyunca çeflitli dönemlerde örneklerini görebilece¤imiz siyasi hayat›n flekillenmesinde önemli bir yere sahiptir.
Ratzel’in yerinde olarak ifade etti¤i gibi, yeryüzünün tarihinin büyük bir k›sm›, dönenceler ile kutup kuflaklar› aras›nda kalan iklim sahalar›nda yaflayan insan topluluklar›n›n siyasi ve kültürel faaliyetlerini içine almaktad›r (Göney, 1993: 140).
‹klim flartlar› ve özellikleri, bilhassa milletlerin iktisadi hayat› üzerine yapt›¤› tesir bak›m›ndan adeta milletlerin iktisadi seviyesini tayin eden bir amil olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Herhangi bir bölgedeki iklim özellikleri sadece yetifltirilen
ürün çeflitlerini tayin etmekle kalmaz, fakat bunun yan›nda insanlar›n hayat tarz›n› da büyük ölçüde etkisi alt›nda bulundurmaktad›r. Böylece yeryüzünün baz› bölgeleri devletlerin kurulmas› ve geliflmesine daha elveriflli flartlar arz etmektedir.
Bütün devletlerin genifl manada orta iklim kufla¤›nda toplanmas›, herhalde bir tesadüf eseri de¤ildir. Orta iklim kufla¤›, yeryüzünün di¤er k›s›mlar›na siyasi faaliyetlerin da¤›lmas›na elveriflli özelliklere sahiptir. Kutup bölgeleri, hiçbir zaman Dün-
181
182
Tarihi Co¤rafya
ya siyasetinde söz sahibi olabilecek durumda de¤ildir ve bir devletin nüvesini teflkil etmeyecektir. Zira bu sahalarda befler hayat›n›n son derece k›s›tl› olmas›, siyasi faaliyetleri de hayli s›n›rlamaktad›r. Bununla birlikte kurakl›k da zirai faaliyetlerin yo¤unluk ve yayg›nl›k kazanmas›na büyük ölçüde mani olmaktad›r. Bu sebepten dolay› kurakl›¤›n had safhada oldu¤u yerler, yani çöller bofl veya seyrek nüfuslu sahalard›r. Çöllerde ancak suyun bulunabildi¤i ve sudan istifade edilebildi¤i
yerlerde, yani vahalarda siyasi birimlere, medeniyetlere rastlanmaktad›r. Tarihte ilk
büyük medeniyetler, ilk büyük devletler, M›s›r, Mezopotamya, ‹ndus bölgesi ve
Orta Asya gibi çöllerde ve kurak bölgelerde geliflmifltir. ‹lk büyük devletlerin ve siyasi organizasyonlar›n çöller ve kurak bölgelerde do¤mas›nda suyun büyük rolü
olmufltur. Bu sebepten dolay› ilk büyük siyasi topluluklara “hidrolik medeniyetler”
de denilmektedir (Göney, 1993: 126-129).
Mekana ba¤l› olarak her ülkenin iç bünyesindeki iklim özellikleri de¤ifliklikler
gösterir ve bu iklim çeflitlili¤inin, milletlerin karakteri ve devletlerin yap›s› üzerinde önemli etkileri oldu¤u görülür. Örne¤in Roma ‹mparatorlu¤u, esas itibariyle
Akdeniz iklimi ülkelerini içine almaktad›r. Bu sadece Akdeniz k›y›lar›n› hakimiyeti alt›na ald›¤›ndan dolay› de¤il, ayn› zamanda k›fl ya¤›fllar› ve yaz kurakl›klar›n›n
do¤urdu¤u benzer iktisadi ve befleri meseleler dolay›s›yla bir Akdeniz imparatorlu¤u olmas›ndand›r. fiüphesiz mevzii olarak, bir yerden di¤er yere göre iklim flartlar›nda de¤ifliklikler mevcuttur. Mesela imparatorlu¤un dahilindeki sahalarda kuzeydeki bölgeler güneydekilerden daha so¤uk, keza kuzeybat› bölümü güneydo¤u kesiminden daha ya¤›fll›d›r. Bu hafif farkl›l›klara ra¤men, imparatorluk dahilinde bir birlik mevcuttu. Böylece Roma ‹mparatorlu¤u’nun hükümranl›k sahas›nda
her yerde ayn› co¤rafi dil konufluluyor, biri di¤erini anl›yor ve meseleler benzer oldu¤undan dolay› imparatorlu¤un bir merkezden idarisi mümkün oluyordu. ‹klim
özelliklerindeki yeknesakl›k Roma idaresinde merkeziyeti kuvvetlendirmifl ve imparatorlu¤un uzun süreli ve baflar›l› olmas›n› k›smen haz›rlam›flt›r. Böylece Roma
‹mparatorlu¤u’nun kurulmas›, geliflmesi ve bu imparatorlu¤un ayn› sahalar dahilinde as›rlarca tutunabilmesinin bafll›ca sebebini, Akdeniz bölgesinin kendine has
olan ikliminde aramak gerekmektedir (Göney, 1993: 139).
Mekan›n fiziki flartlar› da son derece etkili olmakta, insan faaliyetlerini kimi zaman etkilemekte veya flekillendirebilmektedir. Yer flekilleri flartlar› insan›n özellikle yerleflmelerde, gerek yap› malzemelerinde, gerekse kullan›m flekillerinde veya
mimaride çeflitli derecelerde etki yapmaktad›r. ‹nsanlar mekan›n fiziki flartlar›na
bafllarda uyum sa¤layarak hareket etmifl fakat tarihsel süreç içerisinde kimi zaman
engelleri ortadan kald›rm›fl, kimi zaman da engelleri uygun bir flekilde aflm›flt›r.
Yerleflmelerinin insan hayat›na ve yaflant›s›na katk› sa¤lad›¤›, kolaylaflt›rd›¤› görüldü¤ü gibi bazen de flartlar› zorlaflt›rd›¤› bilinmektedir.
Mekan›n önemi büyüktür fakat son y›llarda mekan›n nas›l kullan›ld›¤›na dair
hususlar çok daha önem kazanm›flt›r. Yeryüzünde siyasi hakimiyet çabalar›n›n,
baflka deyiflle mekana sahip olma arzusunun zaman içinde flekil de¤ifltirmek suretiyle devam etti¤ine tarih boyunca flahit olmak mümkündür. Dünya tarihinde;
meydana gelen savafllar, yap›lan antlaflmalar, kurulan çeflitli birlikler, üstünlük çabalar› vs. gibi çok fazla örnek mevcuttur. Siyasi ortam›n sürekli flekil de¤ifltirmesi
ve teknolojik geliflmeler, mekansal önemin zaman zaman yer de¤ifltirmesine sebebiyet vermifltir. Özellikle ‹kinci Dünya savafl›ndan önceki dönemde kara hakimiyetine dayanan fikirler ön planda iken, II. Dünya savafl›ndan sonra, deniz hakimi-
yetinin siyasi aç›dan önemi daha çok artm›flt›r. Bununla birlikte teknolojiyle birlikte meydana gelen geliflmeler, hava hakimiyetinin de önemini ortaya koymufltur
(Göney, 1993: 11).
Bu bölümün sonucu olarak, insan-çevre iliflkisinin en önemli basamaklar›ndan
biri olan topra¤a ba¤lanma yani, mekan› sahiplenme veya yeri mekansallaflt›rma
süreci tar›msal üretimle bafllam›fl denilebilir. Bu flekilde bafllayan süreç, mekana
kök salma ve mekan› biçimlendirmenin önemli bir basama¤›n› oluflturan ev ve daha sonra kurdu¤u yerleflmeler ve nihayet insanlar taraf›ndan gerçeklefltirilen bütün
di¤er faaliyetler ile devam etmifl ve halen de etmektedir. Bütün bu faaliyetler ve
unsurlar yukar›da belirtilen araflt›rma yöntem ve teknikleri ile ortaya ç›kar›labilir ve
böylece elde edilen veriler ise geçmiflteki mekan› anlamay› ve mekan› yeniden inflaa ederek, bu mekan üzerinde yürütülen bütün faaliyetleri daha iyi incelemeyi
mümkün k›lmaktad›r.
183
184
Tarihi Co¤rafya
Özet
Nesnenin kaplad›¤› yer, uzay anlam›na gelen mekan,
sözlükte “olmak” anlam›ndaki “kevn” (kiyân, keynûne)
mastar›ndan türetilmifl ism-i mekand›r ve “oluflun meydana geldi¤i yer” demektir. Ço¤ulu “emkine”, bunun
da ço¤ulu “emakin”dir. Kelimenin kökünün “sayg›n bir
yere sahip olmak” manas›ndaki “mekane” mastar›yla da
irtibat› vard›r. Nitekim klasik fikri eserlerde “yer kaplamak” anlam›nda kullan›lan ve bu mastardan türetilen
“temekkün” ayn› kökten gelmeyen mekan terimiyle
kavramsal bir iliflki içindedir. Mekan kelimesinin kavramlaflma süreci eski Yunan felsefesine kadar gider. Eski felsefe metinlerinde “yer” (‹ng. place, space) karfl›l›¤› olarak “khora, topos ve pou” terimleri kullan›lm›flt›r.
Mekan çeflitli bilim çevrelerince eskiden beri konu edinilmifl, kimi zaman bir sorun kimi zaman bir de¤er olarak nitelendirilmifltir. Mekan de¤iflik anlamlarda kullan›lm›fl ve farkl› kavramsal anlay›fllar içinde de¤erlendirilmifltir. Bunlar›n aras›nda “yer”, “uzam”, “do¤a”, “bölge”, “çevre”, “ortam”, “toprak” “saha” ve “alan” terimleri ilk akla gelenlerdir.
‹nsano¤lu mekan› kullanmak ve dizayn etmek için onu
alg›lamak, tan›mak, tan›mlamak zorunlulu¤u içinde olmufltur. Mekan, hemen her disiplinde tan›mlanm›fl ve
anlamland›r›lm›flt›r. Felsefe tarihinde yaz›l› kaynaklara
bak›ld›¤›nda Parmenides, Atomcular, Platon, Heiddeger ama özellikle kavramla yak›ndan ilgilenen Aristoteles, sonras›nda Descartes, Kant, Newton gibi çeflitli bilim adamlar› ve filozoflar hep mekanla u¤raflm›fllard›r.
‹slam araflt›rmac›lar› taraf›ndan da mekan anlay›fl› incelenmifl ve bu konuda çok çeflitli çal›flmalar yap›lm›flt›r.
Bunun yan› s›ra sosyoloji konusunda Marx, Durkheim,
Simmel, Tönnies ve Weber gibi klasik sosyologlar›n
makro ölçekte yapt›klar› vurgulara ek olarak, özellikle
1950’lerden sonra Chicago Okulu taraf›ndan yap›lan
çal›flmalar, mekana yap›lan vurgulardaki önemin artmakta oldu¤unu göstermifltir. Daha sonraki y›llarda
özellikle Faucoult, Lefebvre, Massey, Castells, Harvey,
Soja, Jameson, Urry gibi de¤erli bilim adamlar›n›n çal›flmalar› mekan sosyolojisine dair teorik ba¤lam›n zenginleflmesine dönük önemli katk›lar olarak say›labilir.
Mekan, co¤rafi anlay›fl içinde di¤er bilimlere göre çok
daha ön plandad›r. Bu nedenle mekan, co¤rafya biliminin merkezinde yer alm›flt›r. Nitekim co¤rafya bir mekan bilimidir ve co¤rafyan›n tan›m›nda belirtilen do¤al
ortam-insan aras›ndaki etkileflimin belirlenebilmesi ancak her iki unsurun da çok iyi analiz edilmesiyle mümkündür. Tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda do¤ru sonuca
ulaflmak için insan-çevre aras›ndaki karfl›l›kl› etkileflimin irdelenmesi gereklidir. Mekan analizi yapmadan
co¤rafi araflt›rma yap›lamayaca¤›na göre, öncelikle mekan›n bilinmesi zorunludur.
Tarihin çok eski devirlerinden beri insan›n çevresiyle
olan etkileflimini araflt›rmak ve ortaya koymak için sahip olunan her türlü iflaret, mekansal inceleme imkan›
tan›maktad›r. Böylece tarihsel materyal olarak nitelendirebilece¤imiz bilgi, belge, mimari yap›lar vs. bizlere
bu süreci k›smen de olsa yaflayabilme imkan› tan›r ve
insan-çevre iliflkisinin geçmiflteki durumu bu bilgiler
›fl›¤›nda ortaya konulabilir. Geçmifle ait mekanlar›n araflt›r›lmas›nda önde gelen husus, bir bölgenin tarihteki
co¤rafi durumunun araflt›r›lmas›d›r. Geçmifl, bir bölgenin yeniden canland›r›lmas›na yönelik araflt›rmalarda o
bölgeyi tan›mam›zda önemli bir kriterdir. Bu konu bilimsel olarak temelde do¤a bilimleriyle (do¤al co¤rafya, jeoloji ve paleobotanik gibi), tarih bilimi ve tarihin
alt dallar›yla (tarih öncesi, bölge tarihi, sosyal tarih, tarihi kültür, ekonomik co¤rafya, halk bilimi), filoloji bilimleriyle (yer adlar›n›n araflt›r›lmas› ve karfl›laflt›rmal›
dilbilim) iliflkilidir. Bölgenin tarihinin incelenmesi, geçmiflte belli bir zamana ait devlet arazisi ya da herhangi
bir arazi gibi gerçek bir mekan›n co¤rafi olarak araflt›r›lmas›d›r. Böylece geçmifl bir bölgenin kültürel (yerleflme, eski caddeler, limanlar vs.) ve do¤al (eski akarsular, batakl›klar, göller vb.) unsurlar›n yerleri saptanabilir. Yeryüzünün her parças›; gözlemlenebilen, tan›mlanabilen, tasvir edilebilen, baz› ipuçlar› sunar. Bu ipuçlar›, soruna ›fl›k olabilecek niteliktedir ve bunlardan baz›lar›n› do¤ada, baz›lar›n› toplum hayat›nda, baz›lar›n›
ise bilgi ve belgelerde ve her dönemin kendine has tan›mlamalar›n› yans›tan mimari unsurlarda görebilmek
mümkündür.
Çevre aç›s›ndan tarih öncesi ve tarihin ilk dönemlerinde olan de¤ifliklikler, arkeolojik kal›nt›lar›n incelenmesi aç›s›ndan genifl oldu¤u kadar ayn› zamanda karmafl›k
konulard›r. ‹nsanlar›n yaflad›klar› yerler ile avc›l›k, toplay›c›l›k, bal›kç›l›k, çobanl›k ve ziraat amac›yla kulland›klar› yerler, uzun dönemlerden bu yana do¤rudan ya
da dolayl› olarak bir tür kan›t olarak kullan›l›rlar. Bu ve
di¤er kan›tlar tarihlendirme teknikleri ve geçmifli inflaa
etme teknikleri yard›m›yla tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda “geçmifl mekan›n yeniden inflaas›” sürecinde kullan›labilmektedir.
185
1. Geleneksel co¤rafya çevresel etkenlere, bölgesel
farkl›laflmaya ve mekansal da¤›l›ma odaklanm›flken; günümüz co¤rafyas›n›n temel araflt›rma konusu afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Mekan kurgusu
b. Süreçleri izlemek
c. Do¤al ortam› keflfetmek
d. ‹statistiklerden faydalanmak
e. Baflka disiplinlerden faydalanmak
2. Çok say›da bilimci taraf›ndan ortaya koyulan ve sosyal bilimlerin merkezinde yer alan temel araflt›rma nesnesi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Sosyal bilimler
b. Co¤rafya
c. Mekan›n yeniden inflas›
d. Do¤a bilimleri
e. Mekan
3. “Mekan› ölçme sanat›n› bilen insan ayn› zamanda
ona nas›l hakim olaca¤›n› da bilir”, görüflü afla¤›dakilerden hangisine aittir?
a. Kant
b. Max Weber
c. Aristoteles
d. Herodothos
e. Farabi
4. Mekans›z cismin düflünülemeyece¤ini savunan filozoflar afla¤›daki seçeneklerin hangisinde birlikte ve do¤ru olarak verilmifltir?
a. Aristoteles ve Farabi
b. Platon ve Kant
c. Heredotos ve Descartes
d. Lefebvre ve Max Weber
e. Harvey ve Marx
5. Tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda do¤ru sonuca ulaflabilmek için irdelenmesi gereken husus afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Sentez
b. Do¤al çevre
c. ‹nsan-Çevre aras›ndaki iliflki
d. Yöntem
e. Analiz
6. Afla¤›dakilerden hangisi mekan›n yeniden inflaas›na
dair olan yöntemlerden biri de¤ildir?
a. Co¤rafi gözlem metodu
b. Paleoekolojik metotlar
c. Polen taneci¤i analizi
d. Kemik analizi
e. Fosil analizi
7. Afla¤›dakilerden hangisi insanl›k tarihinin en eski
ça¤lar›nda bugünkünden farkl›yd›?
a. Co¤rafi mevkii
b. ‹nsan topluluklar›
c. Yer flekilleri
d. Ma¤aralar
e. Da¤lar
8. Tarihte ilk medeniyetler hangi alanlarda yer alm›fllard›r?
a. Da¤larda
b. Ekvatorda
c. Kutuplarda
d. Denizlerde
e. Kurak-yar›kurak bölgelerde ve subtropikal kuflakta
9. ‹lk büyük medeniyetlerin çöller ve kurak bölgelerde
do¤mas›nda suyun büyük rolü olmufltur. Bu nedenden
dolay› ilk büyük siyasi topluluklara ne ad verilmifltir?
a. Hidrolik medeniyetler
b. Savaflç› kavimler
c. Bedeviler
d. Çöl insan›
e. Araplar
10. Türkiye’de ilk yerleflmelere örnek teflkil eden yerin
ad› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Hattufla
b. Truva
c. Çatalhöyük
d. ‹stanbul
e. Ürgüp
186
Tarihi Co¤rafya
Okuma Parças›
Ütopyalarda Co¤rafi Mekan
Ütopya sözcü¤ü Yunancada yer/mekan anlam›na gelen
“topos”’un bafl›na olumsuzluk tak›s› eklenerek türetilmifltir. Bu haliyle u-topos: olmayan yer, yok-ülke anlam›na gelmektedir. Bir baflka tan›mda ütopya, asl›nda
olmayan fakat tasarlanm›fl ideal toplum ve devlet flekli
anlam›n› tafl›r. Köken olarak Yunanca “yok/olmayan”
anlam›ndaki ou (outopia), “mükemmel olan” anlam›ndaki eu (eutopia) ve “yer/toprak/ülke” anlam›ndaki topos sözcüklerinden türemifltir. Türk Dil Kurumu’nun
sözlü¤ünde ütopya; “Gerçeklefltirilmesi imkans›z tasar›
veya düflünce”, “Düflülke” olarak tan›mlanm›flt›r. Ütopya için yap›lan bu ikinci tan›m ise toplumsal bir kavram
olman›n yan› s›ra, mekansal bir kavram› da iflaret etmesinden dolay› dikkat çekicidir. Farkl› düflüncelerin çeflitlili¤i içinde yeryüzünde farkl› disiplinlerde yer edinerek tart›flma yaratan “Ütopya” sözcü¤ü ilk kez ‹ngiliz
yazar Thomas More’un (1478-1535), 1516 tarihinde yay›nlanan Ütopya adl› eserinde Yunanca kökenli bir terim olarak kullan›lm›flt›r.
‹nsanl›k tarihinin bilinen en eski dönemlerinden beri
çevreyi tan›ma iste¤i yan›nda, keflif ve ekonomik amaçl› göçlerin, gezilerin de varl›¤› bilinmektedir. Nehir-vadi uygarl›klar›, Akdeniz uygarl›klar›, Antik Dönem uygarl›klar›, Roma ve Arap dünyas›nda birçok co¤rafi keflif hareketlerinin varl›¤› bilinir. Fakat etkileri, sonuçlar›
ve yo¤unluklar› bak›m›ndan co¤rafi kefliflerin yo¤unlaflt›¤› dönem 1450-1650 aras›ndaki 200 y›ll›k bir süreci
kapsayan dönemdir. ‹nsanlar› bu kefliflere iten nedenler din, ekonomi ve teknoloji ekseninde yo¤unlaflmaktad›r. Keflifler, ilk ça¤lardan beri süregelen mitolojiler,
maceraperestlik ve kahramanl›k, ulusal rekabet ve sömürgeci tutku, politik organizasyonun güçlendirilmesi,
askeri üstünlük sa¤lanmas› ve içinde bulunulan co¤rafi
konum gibi nedenlerden kaynaklanm›flt›r. Bu nedenle
insan›n do¤a bilgisinin gittikçe artmas›nda büyük katk›s› olan co¤rafi keflifler, ütopyac› gelene¤in geliflmesinde önemli rol oynam›flt›r.
‹lk ça¤lardan beri üretilen ütopyalar kendi dönemlerinin bilgisine uygun olarak gelifltirilmifllerdir. Ancak
ütopya kurgusu, ço¤u zaman her biri dönemin ekonomik, sosyal, siyasal, askeri ve hatta psikolojik olumsuzluklar›na atfedilerek üretilmifl ve dönemlerine ait memnuniyetsizliklerin birer yans›mas› olarak ortaya konmufltur. fiüphesiz ütopyalar gelece¤e dair bir kurgu tafl›r. Gelece¤e atfedilen bu düflünsel üretim tarz›nda, istenilen veya arzu edilen çevre beklentisinin zemine ya-
y›lmas› ve kurgunun birçok yerinde çevre üzerine tasar›mlar›n bulunmas› dikkat çekicidir.
Ütopyalar›n baz›lar› -hatta ço¤u- ideal bir toplumu ve
bu toplumun içinde yaflad›¤› mekan› konu al›rken ve
“var olmayan yer”, “iyi yer”, “mutlu yer” gibi sözcüklerle ve çizgilerle ifade edilerek özlenen, örnek al›nmas›
gereken ideal bir toplum ve mekan› anlat›rken; baz›
ütopyalar ise, tam tersine; insanlar›n bask› alt›nda tutuldu¤u ve hayatlar›ndan pek de memnun olmad›¤› toplumlar› anlatmaktad›r. Bu tür ütopyalar; “anti-ütopyalar”, “karfl›-ütopyalar”, “ters-ütopyalar” ya da “distopyalar” olarak adland›r›l›rlar.
Olumlu veya olumsuz bir düflünsel tasar›m›n her birinde co¤rafi aç›dan de¤erlendirilebilecek mekansal tasvirin ütopyalarda mutlak bir bilgi olarak yer ald›¤›n› söylemek yanl›fl olmayacakt›r. Zira co¤rafi alan, mekansal
kurgunun çizilmesinde çeflitlilik sa¤layacak kadar genifltir. Ayr›ca çok çeflitli co¤rafi unsur içinde temellendirilebilecek konular oldu¤u gibi ayn› mekan üzerinde
çok çeflitlilik de söz konusu olabilmektedir. Burada
önemli olan kurgunun insan-zaman-mekan üçgeni içinde ne derecede gelifltirildi¤idir. ‹stisnas›z denilebilir ki,
hemen hemen tüm zamanlar›n ütopyalar›nda, tarihsel
bir anlam tafl›yan ço¤u kurguda, dönemin özelliklerini
yans›tacak iflaretler bulunur. Fakat esas olarak kurguda
gelece¤e dair bir at›f söz konusudur. Bununla birlikte
mekansal aç›dan daima temel teflkil edecek bir bilgi
içermektedir. Çünkü bilgi, tasar›ma yön verecek bir mahiyet tafl›r. Olmayan yer düflüncesinde dahi bir yer bilgisi söz konusudur. Zira kelimenin kökeninde zaten bir
mekan bilgisi yer almaktad›r; “ütopya” kelimesinin içinde bar›nd›rd›¤› anlama bak›ld›¤›nda “topos” kelimesi
yer anlam›na geldi¤inden zaten bir mekansal ifade söz
konusudur. Ütopya, olumsuzluk belirten “u” önekiyle
birlikte kullan›ld›¤›nda “olmayan yer” manas›na gelmektedir. Fakat bu kelime, olmayan anlam›n› içeren bu
haliyle bile yine de bir “yer” kavram›na iflaret etmektedir. Bu nedenledir ki hayali de olsa co¤rafi mekan üzerine oturtulmufl bir kurgu söz konusudur.
Mekan›n zihindeki tasar›m›na temel olabilecek co¤rafi
unsurlar, ço¤u zaman gerçektir. Kurgulanan ütopyalarda dünya, bölge, ülke, flehir ile befleri faaliyetler söz
konusu oldu¤unda, insan-mekan iliflkisinin de bu bilgi
do¤rultusunda kurgulanarak gelifltirildi¤ini görmekteyiz. Bireysel yaflamdan, iflbirli¤ine dayanan toplumsal
yaflant›ya kadar hemen her kurgu bir mekan üzerinde
gerçekleflmektedir. Fakat bu alan üzerinde yaflayan in-
187
sanlar›n kurgusal özellikleri de¤iflebilmektedir. Ütopya
isimlerinde ço¤u zaman co¤rafi mekan vurgusuna, içeriklerinde ise mekana ait tasar›mlara önem verilmesi oldukça anlaml›d›r. Co¤rafi mekana iliflkin iflaretleri; ütopyalar›n amaçlar›nda ve insan›, toplumu ya da dünyay›
alg›lay›fl biçimlerinde aramak gerekir. Öncelikle aran›lan kusursuz toplum için temel teflkil edebilecek uygun
bir mekansal zemin tasarlanmal›d›r. Bu durumda mekan, her fleyin temelini oluflturan önemli bir etken olarak görülmektedir. Ütopyalarda kurgu tasvir edilmifl bir
mekan›n üzerine yap›ld›¤›ndan mekan›n, olanla olmayan aras›nda adeta bir köprü misali geçifl yapmakta oldu¤u görülür. Co¤rafi mekan esas itibariyle gerçektir ve
ütopya bu mekan üzerinde geliflir. Bu nedenle hedef alternatif bir toplum projesi ortaya koymak oldu¤u halde
eser isimlerinde ço¤u kez toplum ya da devletten çok
mekan vurgusuna yer verilmesinin anlam› bu olmal›d›r.
1. a
Kaynak: Mehmet Bayartan, “Ütopyalarda Co¤rafi Mekan”, Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 18. Say›, 2009/1, s. 6995, ‹stanbul.
10. c
2. e
3. d
4. a
5. c
6. a
7. b
8. e
9. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mekan ve Mekan›n Yeniden
‹nflaas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mekan ve Mekan›n Yeniden
‹nflaas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mekan Tan›mlar› ve Alg›lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mekan›n Yeniden ‹nflaas›”
188
Tarihi Co¤rafya
S›ra Sizde 1
Mekan›n dikkat çeken taraf› esas itibariyle kullan›m›ndan itibaren varoluflun da bir parças› olarak alg›lanmas›d›r. Zira mekan üzerinde her türlü faaliyetin gerçeklefltirilme çabas›n›n gerçek bir göstergesi olmaktan baflka bir fley de¤ildir. Mekan alg›lanmas›nda de¤iflkenlikler arz etse de tek bir anlam ifade etmektedir. Bu nedenle tan›mlanmas›nda ve tariflenmesindeki farkl›l›klar,
bu gerçe¤i de¤ifltirmeyecektir.
S›ra Sizde 2
Baflka hiçbir bilim dal›nda mekan dünyaya yaklafl›mda
ve onun tan›mlanmas›nda co¤rafyadaki kadar merkezi
bir rol üstlenmemifltir. Zaman zaman çevre sözcü¤üyle
de efl anlaml› olarak kullan›lan mekan, insan›n yerde,
yerin derinli¤inde ve uzaya do¤ru tüm çevresini üç boyutlu olarak kaplad›¤›ndan, çevreden çok daha genifl
bir anlama sahiptir ve içine psikolojik, toplumsal ve
ekonomik anlamlar›n da kat›lmas›yla yaln›zca fiziksel
bir anlam tafl›maktan da uzaklaflmaktad›r. Mekan kavramlar›n›n çeflitlili¤i yüzünden, co¤rafyac›lar da çeflitli
mekan ay›r›mlar›na gitmifllerdir. Mekan, içinde yaflayanlar taraf›ndan alg›lanan ve de¤erlendirilen düzlemdir, ufuktur; mekan› yaln›zca geometrik tan›mlamak
yanl›fl bir yaklafl›m olacakt›r. Mekan, yaflam›n geliflmesinde zaman kadar vazgeçilmezdir. ‹nsan, yaln›zca fiziki mekan ya da çevreyle de¤il, di¤er insanlarla karfl›l›kl› etkileflim halinde oldu¤u için, toplumsal mekan ya da
çevreyle de ekonomik, toplumsal ve siyasal iliflkiler
içindedir. Bu karfl›l›kl› etkileflim, insanlar›n gittikçe artan bir orandaki k›sm›n›, özellikle kasaba ve flehirlerde
yaflayanlar›, fiziki çevrenin do¤rudan etkisinden ay›ran
bir mekan oluflturmufltur. Asl›nda, sürekli olarak vurguland›¤› gibi, co¤rafyada mekan her zaman için bilim
dal›n›n ana konusu olmufltur.
S›ra Sizde 3
Paleolitik mekan›n araflt›r›lmas›ndaki amaç, ilkel insanlar için önemli olan eski bölge unsurlar›n›n yeniden inflaa edilmesidir. Bunun temel sebebi mümkün oldu¤u
kadar detayl› bir flekilde eski mekan› yeniden inflaa etmek ve sonra dönemin önemli unsurlar›n› tan›maya çal›flmakt›r. Bu tarz bir yaklafl›mda Paleolitik mekan› tan›madan önce eski toplumlar›n niteliklerini tart›flman›n
daha uygun oldu¤u görülür. Arkeolojik deliller, ekonomiyi ayd›nlat›r ve böylece eskiden ekonomik kaynaklar›n ne oldu¤u ortaya ç›kabilir. Yahut fiziksel faktörlere
dayanarak yerleflmelerin da¤›l›fl› incelenebilir. Mekan›n
yeniden inflaas›n›n amac›n›n aç›k olmas›na ra¤men, delillerin azl›¤› her zaman k›s›tlay›c› bir etken olmufltur.
S›ra Sizde 4
Tarihin çok eski devirlerinden beri insan›n çevresiyle
olan etkileflimini araflt›rmak ve ortaya koymak için sahip olunan her türlü iflaret, mekansal inceleme imkan›
tan›maktad›r. Böylece tarihsel materyal olarak nitelendirebilece¤imiz bilgi, belge, mimari yap›lar vs. bizlere
bu süreci k›smen de olsa yaflayabilme imkan› tan›r. ‹nsan-çevre iliflkisinin geçmiflteki durumunu bizler bu bilgiler ›fl›¤›nda ortaya koyabilmekteyiz. Hiç flüphesiz bu
belgelerin ilk örneklerinden biri ma¤ara duvarlar›ndaki
resimlerdir. ‹nsanlar›n ma¤ara duvarlar›na çizmifl olduklar› resimlerde, do¤al ortam›, faaliyetlerini ve müflahedelerini bu kompozisyonlarda iflleyerek günümüze
gelecek flekilde aktarm›fllard›r. Bu ve benzer kan›tlar
ise, bugün bizlere çok geçmifllerde kalm›fl o mekan› yeniden inflaa etmemize ›fl›k tutarlar. Örne¤in, bugüne
ulaflan Çatalhöyük çizimleri ile Çatalhöyük’ün çevresindeki do¤al hayat ve avlan›lan hayvanlar ile bizatihi yerleflme merkezinin cadde-sokak sisteminin nas›l oldu¤u
anlafl›lmaktad›r. Sadece iki tane duvar resminden elde
edilen bu veriler, yap›lacak araflt›rmalar sonucu ortaya
ç›kar›lan di¤er bütün veriler ile birlikte de¤erlendirilip
yorumland›¤›nda, çok daha sa¤lam zemine oturan ve
çok daha fazla ayr›nt›s› bilinen geçmifl bir mekan› yeniden kurmam›z› sa¤layacakt›r.
189
Kaynaklar
Avar, A. A. (2009). “Lefebvre’in Üçlü -Alg›lanan, Tasarlanan, Yaflanan- Mekan Diyalekti¤i”, TMMOB Mimarlar Odas›, Dosya Dergisi, 17, s. 7-16, Ankara.
Aytaç, Ö. (2006). “Mekan(›n) Sosyolojisi: Toplumsal›n
Yeniden Kuruluflu”, Sosyoloji ve Co¤rafya, Prof.
Dr. Süha Göney ve Prof. Dr. Sabahattin Güllü’ye
Sayg› Kitab›, Türk Sosyolojisi Araflt›rmalar› Sosyoloji Y›ll›¤›-Kitap 15, s. 876-896, ‹stanbul.
Aytaç, Ö. (2006). “Moderniteden Postmoderniteye De¤iflen Mekan Anlay›fllar›”, Sosyoloji ve Co¤rafya,
Prof. Dr. Süha Göney ve Prof. Dr. Sabahattin
Güllü’ye Sayg› Kitab›, Türk Sosyolojisi Araflt›rmalar› Sosyoloji Y›ll›¤›-Kitap 15, s. 897-913, ‹stanbul.
Bayartan, Mehmet (2006). “Türkiye’de Tarihi Co¤rafya
Araflt›rmalar› Aç›s›ndan Osmanl› Y›ll›klar›n›n (Salname) De¤erlendirilmesi”, Sosyoloji ve Co¤rafya,
Prof.Dr. Süha Göney ve Prof. Dr. Sabahattin
Güllü’ye Sayg› Kitab›, Türk Sosyolojisi Araflt›rmalar› Sosyoloji Y›ll›¤›-Kitap 15, s. 602, ‹stanbul.
Bayartan, Mehmet (2009). “Ütopyalarda Co¤rafi Mekan”, Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 18. Say›, 2009/1, s.
69-95, ‹stanbul.
Butlin, R.A. (1993). Historical Geography, Through the
of Gate Space and Time, Edward Arnold, London.
Collingwood, R. G. (2010). Tarih Tasar›m› (Çev. K.
Dinçer), Do¤uBat› Yay›nlar›, Ankara.
Davidson, A. D.-Jones, R. L.-Renfrew, C. (1976). “Palaeoenvironmental Reconstruction and Evaluation: A Case
Study from Orkney”, Transactions of the Institute
of British Geographers, New Series, Vol. 1, No. 3,
Man’s Impact on Past Environments , s. 346-361.
Erol, O¤uz (2003). “Ceyhan Deltas›n›n Jeomorfolojik
Evrimi”, Ege Co¤rafya Dergisi, 12, s. 59-81.
Farabi, (2008). Harfler Kitab› (Kitâbu’l- Hurûf) (Çev.
Ö. Türker), Litera Yay›nc›l›k, ‹stanbul.
Faucoult, M. (2005). “Baflka Mekanlara Dair” (Çev: Ifl›k
Ergüden), Özne ve ‹ktidar, (Haz: Ferda Keskin),
Ayr›nt› Yay›nlar›, s. 292-294, ‹stanbul.
Gedik, ‹. (1998). “Dünyan›n oluflumundan insanl›¤›n
geliflimine: De¤iflimler ve Dönüflümler”, Jeoloji Mühendisli¤i Dergisi, TMMOB Jeoloji Mühendisleri
Odas› Yay, Say›: 52, s. 75-139, Ankara.
Göney, Süha (1975). Büyük Menderes Bölgesi, ‹st.
Üniv. Edb. Fak. Yay., ‹stanbul.
Göney, Süha (1993). Siyasi Co¤rafya, ‹st. Üniv. Edb.
Fak. Yay., ‹stanbul.
Gümüflçü, Osman (2010). Tarihi Co¤rafya, Yedetepe
Halkin, L. E. (1989). Tarih Tenkidinin Unsurlar› (Çev:
B. Yediy›ld›z), TTK Yay›nlar›, Ankara.
Harvey, D. (2010). Postmodernli¤in Durumu: Kültürel De¤iflimin Kökenleri, (Çev. S. Savran), Metis
Il›n, M.-Segal, E. (2004). ‹nsan Nas›l ‹nsan Oldu? (Çev.
A. Zekerya), Say Yay›nlar›, ‹stanbul.
Ifl›k, O¤uz (1994). “De¤iflen toplum/mekan kavray›fllar›: Mekan›n politikleflmesi, politikan›n mekansallaflmas›”, Toplum ve Bilim, 64-65, s. 7-36.
Jaeger, H. (1969). Historische Geographie, Georg
Westermann Verlag, Braunschweig.
Kaygalak, ‹rfan (2011). “Postmodern Elefltirilerin Co¤rafi
Düflünce ve Yeni Mekan Kavray›fllar› Üzerine Yans›malar›”, Co¤rafi Bilimler Dergisi, 9/1, 1-10, Ankara.
K›l›ç, E. (2011). Aristoteles ile Farabi’nin Mekan Anlay›fllar›n›n ‹ncelenmesi, ‹stanbul Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas›lmam›fl Yüksek Lisans
Tezi, ‹stanbul.
Kraft, J. C.-Brückner, H.-Kayan, ‹.-Engelmann, H. (2007).
“The Geographies and Ancient Ephesus and the Artemision in Anatolia”, Geoarchaeology: An International Journal, 22/1, s. 121-149.
Kutluer, ‹lhan (2003). “Mekan”, D‹A, 28, Türkiye Diyanet Vakf› Yay›nlar›, s. 550-551, ‹stanbul.
Lefebvre, H. (1991). The Production of Space, (‹ng.
Çev. D. Nicholson-Smith), Blackwell, Oxford.
Mackey, J. C.-Holbrook, S. J. (1978). “Environmental
Reconstruction and the Abandonment of the LargoGallinaArea, New Mexico”. Journal of Field Archaeology, 5, s. 32-40, Boston University.
Mayon-White, R. (2005). Çatalhöyük 2005 Archive Report, http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/
2005/ar05_22.html.
Özgüç, Nazmiye-Erol Tümertekin (2000). Co¤rafya:
Geçmifl-Kavramlar-Co¤rafyac›lar, Çantay Kitabevi, ‹stanbul.
Özgüç, Nazmiye-Erol Tümertekin (2006). Befleri Co¤rafya: ‹nsan-Kültür-Mekan, Çantay Kitabevi, ‹stanbul.
Serres, M. (1994). Do¤ayla Sözleflme, (Çev. T. Ilgaz),
Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul.
Soykan, Ömer Naci (2008). “Uzam Bellek Ba¤lant›s› Aç›s›ndan Mimarl›¤a Bir Bak›fl”, Yay. Haz. A. fientürer ve
di¤., Zaman-Mekan, s. 34-39, Yem Yay›nlar›, ‹stanbul.
Tano¤lu, Ali (1963). “Türkiye’nin Co¤rafi Mevkii ve Bu
Mevki ile ‹lgili Baz› Meseleler”, ‹Ü. Co¤rafya Enstitüsü Dergisi, 7/13, 50-63, ‹stanbul.
White, N. http://www.indiana.edu/~arch/saa/matrix/
ia/ia03_mod_08.html.
8
Amaçlar›m›z
N
N
Araflt›rma yöntemlerini aç›klayabilecek,
Araflt›rma sürecini kavrayabilecek ve araflt›rma metninin yaz›m›n› ifade
edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Araflt›rma Yöntemi
• Araflt›rma Süreci
• Araflt›rma Basamaklar›
• Araflt›rma Metni Yaz›m›
‹çindekiler
Tarihi Co¤rafya
Araflt›rma
Yöntemleri ve Süreci
• G‹R‹fi
• ARAfiTIRMA YÖNTEMLER‹
• ARAfiTIRMA SÜREC‹
Araflt›rma Yöntemleri
ve Süreci
G‹R‹fi
En genifl anlam›yla metot/yöntem, bizi gerçe¤e götüren yoldur ve bir araflt›rmada
bilimsel gerçe¤e ulaflma konusunda önemli bir rol oynar. Bilimsel düflünüfl anlay›fl›na göre, gerçeklere ulaflman›n en güvenilir, en verimli ve baflar›l› yolu ancak bilimsel yöntemlerle mümkün olabilir. Bilimsel yöntem, düzenli düflünmeyi, bilgi
edinmede belirli kural ve yollardan yine düzenli bir flekilde yararlanmay› ve bunu
daha güvenilir ve verimli k›lmak için gerekli alet ve teknikleri bulup kullanmay› ve
gelifltirmeyi ifade eder (Türkdo¤an, 2003: 209).
Yukar›da söylendi¤i gibi, tarihi co¤rafya gerek kapsam ve gerekse kaynak bak›m›ndan oldukça genifl bir yelpazeye sahiptir. Yap›lan araflt›rmalar ve bas›l› kaynaklar
yan›nda yaln›zca Osmanl› döneminden kalan arfliv belgelerinin miktar›n› hat›ra getirmek kayna¤›n ne kadar genifl oldu¤unu ifade etmeye yeterli olsa gerektir. Dolay›s›yla bu denli genifl yelpazeye sahip ve genifl kapsaml› bir bilim dal›n›n her veri kayna¤›n› detayl› bir flekilde ö¤renmeye de¤il, flöyle bir göz atmaya bile ömür yetmez (Gümüflçü, 2010: 333). Bu durumu Barzun-Graff (1996: 175) flöyle ifade etmektedir:
“Kapsaml› bir konu da¤a benzer, hiç kimse tamam›n› göremez. T›rmand›¤›nda yaln›zca geçti¤i yanlar›n›, uzaktan bakt›¤›nda yaln›z genel hatlar›n› ve tek bir yan›n›, üzerinden uçarsa üst k›s›mlar›n› görebilir”. Da¤ örne¤inde oldu¤u gibi zirveye ulaflmak
için araflt›rmac› kendisine da¤›n bir yamac›n›/uzmanl›k alan›n› seçmeli ve oradan zirveye ulaflmak için çaba sarf etmelidir. Araflt›rmac› seçmifl oldu¤u uzmanl›k alan›ndaki okumalar›n› yapmal› ve çal›flmalar›n› söz konusu sahada yo¤unlaflt›rmal›d›r.
Hiçbir araflt›rmac› bir çal›flmay›, o çal›flman›n geçmifli ile ilgili daha çok bilgi toplamad›kça ve arflivleri kullanmad›kça yapamaz; bir çal›flmay› yapmak veya ilgili disiplindeki kifliler ile o konuyu tart›flmak için konun geçmiflini ve o konu ile ilgili
söylenenleri bilmek zorundad›r. Bir araflt›rmac›, tek bafl›na bu kadar fazla ve çeflitli
kayna¤› okuyup de¤erlendirme imkan› bulamayaca¤›na göre, mutlaka di¤erlerinden yard›m almal›d›r. Baflka bir ifade ile araflt›rmac›, baflka araflt›rmac›lar›n toplad›¤› bilgileri gerekti¤i flekilde kullanmay› bilmelidir. (Barzun-Graff, 1996: 5-12). Böylece araflt›rmac› gereksiz tekrarlardan ve daha önce ortaya konulmufl olan bilgi ve
bulgular› tekrar etmek gibi durumlardan ve ayn› ifl için bofla mesai harcamaktan
kurtulacakt›r. Konuyla ilgili daha önce yap›lm›fl olan çal›flmalar› taramak, söz konusu çal›flmalar›n içeri¤ine hakim olmak, kifliye daha önce ihmal edilmifl, gözden kaçm›fl, herhangi bir sebeple de¤inilmemifl bir durumu-konuyu, yeni bir bak›fl aç›s› ile
de¤erlendirmek suretiyle daha orijinal bir çal›flma ortaya koymas›n› da sa¤layabilir.
192
Tarihi Co¤rafya
Tarihi co¤rafya araflt›rmalar› yap›l›rken ve yaz›l›rken dikkat edilmesi gereken
ilk husus, ele al›nan konu ifllenirken ve de¤erlendirilirken hangi metodun izlenece¤idir. Modern anlamda ülkemizde oldukça yeni bir çal›flma sahas› olan tarihi
co¤rafya, metot olarak daha çok modern co¤rafya ilke ve yöntemlerine ba¤l›d›r.
Tabii bu arada tarih ile co¤rafyan›n aras›nda bir yerde bulunan tarihi co¤rafyan›n,
tarih bilimi ve geçmiflle ilgili di¤er bilimlerin metotlar›ndan da faydaland›¤› unutulmamal›d›r. Baflka bir ifade ile temelde tarihi co¤rafya, modern co¤rafya ilke ve
yöntemlerinden faydalan›larak yap›labilir. Ama yeri gelmiflken burada tarihi co¤rafyan›n, modern co¤rafya ilke ve yöntemlerinden faydalanmas› ile tarihten tamamen ayr›ld›¤›n› da belirtmekte fayda vard›r (Gümüflçü, 2010: 335).
Konuya girmeden önce, burada araflt›rma yaparken dikkat edilmesi gereken
modern co¤rafyan›n üç temel ilkesinden bahsetmek faydal› olacakt›r. Yukar›da da
belirtildi¤i gibi co¤rafyan›n üç temel ilkesi: ‘nedensellik, karfl›laflt›rma ve da¤›l›flt›r’.
Emmanuel de Martonne’nin ifadesi ile co¤rafyan›n üç prensibi, ‘teflmil (da¤›l›fl)’,
‘koordinasyon (k›yaslama)’ ve ‘illiyet (nedensellik)’ tir’. Co¤rafya çal›flmalar›nda
takip edilmesi gereken metot ve ilkeler ile ilgili olarak en son haz›rlanan kitaplarda bile bu konu hakk›nda bir birlik olmay›p, az çok farkl› fikirleri görmek mümkündür. fiu halde burada bir tercih yapmak gerekirse, Martonne’nin y›llar önce belirtti¤i ve günümüzde ço¤unlukla kabul edilen üç temel co¤rafya ilkesini kabul etmek en do¤ru yol gibi görünmektedir (Gümüflçü, 2011: 301).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
S‹ZDEco¤rafya ve tarihi co¤rafyan›n temel ilkeleri nelerdir?
Metot nedir?SIRA
Modern
ARAfiTIRMA YÖNTEMLER‹
Tarihi co¤rafya, reduktif (geriye giden/indirgemeci) yöntemlerle desteklenen ampirik bir bilimdir ve her araflt›rman›n bafllang›c›, kal›tsal (genetik) yöntemlerle araflS O olaylar›n
R U
t›r›lan bölgesel
analizini oluflturur. fiüphesiz tarihi co¤rafya tüm ilgili co¤rafi yöntemleri kullan›r, bunun üzerine elbette birkaç spesifik tarihi co¤rafya metodu da mevcuttur.
D ‹ K K A T Tarihi co¤rafya alan›nda yap›lan çal›flmalara bak›ld›¤›nda her
araflt›rmac› kendine göre en iyi yöntemi aç›klamaya çal›flm›fl ve metodolojik bilgiler aktarm›fllard›r. Konuya metodik aç›dan yaklaflan önemli isimlerden birisi de
SIRA S‹ZDE
Jaeger’dir. O tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda uygulanacak metotlar› alt› gruba ay›rm›flt›r ki, bunlar afla¤›da s›ralanm›flt›r (Jaeger, 1969: 11-14):
1- Kademeli
geliflim (progresif ) metodu: Progresif kelime anlam› olarak ‘ilerleAMAÇLARIMIZ
me, geliflme ’ demektir ve tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda ilerleme daha çok geriye
yönelik bir ilerlemeyi ifade etmektedir. Tarihi olgular her zaman yükselen bir yönde geliflme Kgöstermez,
bilakis geriye do¤ru bir geliflmeyi karakterize eder. Dolay›‹ T A P
s›yla bu yöntem ile terk edilmifl bir saha incelenerek daha sonraki dönemler hakk›nda bilgi sahibi olunabilir. Yani incelenen bölge geçmiflte hangi aflamalardan geçerek bugünkü
alm›flt›r sorusunun cevab› verilebilir. Bu metotta geçT E L E V ‹görünümünü
ZYON
miflten günümüze de¤in meydana gelen olaylar›n tetkikinin ilerletilmesi ve oradan
da yeni ö¤elerin genetik aç›klamas›na gidilebilir. Baflka bir ifadeyle bu yöntemin
özünde bir incelemedeki olay›n eskiden yeniye do¤ru ilerletilmesi ve bununla bir‹ N T E R N E Tgenetik aç›klamalar›n›n ortaya konulmas› vard›r.
likte yeni ö¤elerin
2- ‹ndirgeme (reduktif ) metodu: Tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda “geçmifl” araflt›r›ld›¤›na göre en önemli husus da geçmiflin nas›l araflt›r›l›p ortaya konulaca¤› meselesidir. Bu noktada geçmifli araflt›ran tarih, arkeoloji gibi di¤er bilim dallar›n›n
metotlar›ndan yararlanmak mümkündür. Jacques Barzun ve Henry F. Graff’a göre,
içinde yaflad›¤›m›z an›n tan›mlanmas› asl›nda geçmiflin, geçen y›l ya da geçen haf-
N N
8. Ünite - Araflt›rma Yöntemleri ve Süreci
tan›n tan›mlanmas›d›r; geriye bakmaktan baflka bir fley de¤ildir. fiu anda yaflanmakta olanlar ancak geçmiflte yaflanm›fl olaylarla aç›klanabilir. Tarihi co¤rafyada
“geçmifl” önemli oldu¤u için öncelikli olarak geçmifli araflt›rma yöntemleri iyi bilinmelidir. Bir bölgeyi günümüz flartlar›nda anlayabilmek için o bölgenin geçmiflini
de bilmemiz gerekir ki, bu konuda da reduktif (indirgeme) yöntem bize yol gösterici olacakt›r. Bu yöntem, günümüzde ya da geçmiflteki belli bir zamanda olan
bölgesel olaylar ile geçmifltekiler aras›nda bir ba¤lant› oldu¤una dayan›r.
Genel hatlar›yla düflünüldü¤ünde indirgeme metodu içerisinde kalmak kayd›yla, birbirine yak›n ama amaçlar› farkl› iki yöntem bulunmaktad›r. Bunlardan ilki
Alan R. H. Baker’›n deyimiyle “geçmifli ele alan”, yani retrospektif yöntemdir. Bu
yöntem ele al›nan sahan›n co¤rafi manzaras›n› geçmiflten hareketle aç›klamaya çal›fl›r. Yönteme göre bir bölgenin bugünkü durumu, onun geçmiflini anlatan genetik
ö¤elerle aç›klan›r. Bu metot ile tarihi bir bölgenin co¤rafi çerçevesini asl›na uygun
bir biçimde ortaya koymak nadiren mümkün olmaktad›r (‹plikçio¤lu, 1997: 26).
‹kinci yöntem ise “geriye giden”, yani retrogresif yöntemdir. Retrogresif yöntemde ise incelenen bölgenin bugünkü durumu hareket noktas› olarak seçilir ve
ad›m ad›m geriye gidilerek tarihi bölgenin co¤rafi çerçevesi oluflturulur. Yöntemin
temel amac› günümüzü inceleyerek geçmifli anlamaya çal›flmaktad›r. Bu metot, tarih atlas› üzerine olan çal›flmalar ba¤lam›nda tarihi bölgede gelifltirilen geriye giden yöntemdir. Geriye giden araflt›rman›n temelini bölgesel durumun günlük analizi oluflturur. Bir bölgeyi retrogresif yöntemle incelerken öncelikle bölge elemanlar›n›n gençten yafll›ya do¤ru bölgesel dizilimini gerçeklefltirmek gerekir. Baflka bir
ifadeyle bafllang›ç noktas› en genç unsur olur ve ilerleme yönü yafll› olana do¤rudur. Bu yöntem yard›m›yla geçmiflteki bir bölgeyi ilk haliyle yeniden canland›rmak
mümkün olmaktad›r. Retrogresif yöntem geçmifle odaklanm›flken, retrospektif
yöntem günümüze odaklanm›flt›r. Retrospektif yöntemle günümüz sadece bafllang›ç de¤il, ayn› zamanda son anlam›na da gelmektedir. Retrogresif yöntemde ise
günümüz bizi sonuca götüren bir ad›md›r (Baker, 1968: 244).
3- Tipolojik metot: Bu yöntem, bilinen bölgesel geliflim aflamalar›n›n önemli flekillerini belirleyen araflt›rmaya dayan›r. Olgular›n ortak özellikleri bir araya getirilerek tiplendirme yap›l›r. Örne¤in, tek parsellik blok flekiller ya da ayr›lmaz çevre çizgisine sahip ve ormanlarla çevrilmifl küçük arazi parçalar› Akdeniz d›fl›nda Avrupa’da bölge tarihinin sanayi öncesi zaman faz›ndan gelir. Düzensiz toplu köyler ve
s›k›fl›k imarlar her seferinde Avrupa’da uzun bir geliflmenin tipik geç formlar›d›r. Bu
yöntemde tamamen flekilsel özellikli ifllerde baz› benzerlikler oldu¤una dikkat edilmelidir, özellikle farkl› kültürel bölgeler karfl›laflt›r›ld›¤›nda bu benzerlikler ortaya
ç›kmaktad›rlar. Baflka bir ifadeyle birbirine dayanan olaylar benzer manzaralar gösterirse, bölgesel unsurlarda da benzerlikler olur. Ernst Winkler’in ortaya ç›kard›¤›
bölgenin kültürel tarihi tipolojisi ilk olarak bilim olgusunu benimsetmifltir.
4- Karfl›laflt›rma (komparative) metodu: ‹yi gözlenebilen, eskinin korunmufl oldu¤u bir alandaki inceleme sonuçlar›n›, baflka bir alanda ayn› tiplerin araflt›r›lmas›nda kaynak olarak kullanmak mümkündür. Bu yönüyle tipolojik metotla benzerlik gösteren karfl›laflt›rma metodu, analoji [haz›r durum] metodudur. Bu metotta,
bir yerdeki flekillerin analizi ile bir baflka yerdeki flekiller belirlenmeye çal›fl›l›r ve
bunlar karfl›laflt›r›larak sonuca var›l›r. Karfl›laflt›rma yöntemiyle, bir bölgedeki olgu
örnekleri ile baflka olgu örnekleri karfl›laflt›r›larak bilinen bir tarihi bölgenin bir
baflka bölgeyle olan bezerlikleri ortaya konulur. Örne¤in, Mortensen eski belgelerin yetersizli¤i yüzünden, bilindi¤i kadar›yla aç›kl›¤a kavuflturdu¤u orta Avrupa’n›n
do¤usunda karfl›laflt›¤› problemlerden edindi¤i bilgilerin yard›m›yla Almanya’n›n
193
194
Tarihi Co¤rafya
kuzey bat›s›ndaki inceledi¤i yerleflmeleri bir çözüme ulaflt›rd›. Harald Uhlig de bat› ve orta Avrupa’da eski köylerin iç ve d›fl yap› sistemlerini karfl›laflt›r›rken bir karfl›laflt›rma metodunu kullanm›flt›r.
5- Enine ve boyuna kesitlerle tetkik metodu: Bu metot grubu alandaki incelemelerin bilimsel ifadesinin yap›lmas›d›r. Tarihi-co¤rafi olay unsurlar›n›n tasvirinde biçimsel nitelik ve bunun yan›nda bu olgular›n d›fl görünüflü ve di¤erlerine olan fonksiyonel niteli¤i de dikkate al›nm›flt›r. Tarihi co¤rafya, yaln›z bir zaman dilimi için yap›lmamal›, aksine bir bölgenin zaman içindeki de¤iflimlerini tasvir ederek bölge tarihini aç›klay›p gelifltirmelidir. Yani sahan›n alansal tarihinin tasviri yap›lmal›d›r. E¤er
mümkünse, birçok zaman analizinde bir alandaki olaylar mekansal alanlar ile ba¤lant› içerisinde inceleme yap›larak ortaya konulur. Analitik araflt›rmalar ve sonuçlar›
vertical (enine) inceleme ve horizontal (boyuna) inceleme yöntemlerini ortaya ç›kar›r. Enine inceleme yöntemi, bir bölgenin geçmiflteki tarihi-co¤rafi geliflimini tasvir
ederek genetik incelemeye öncelik verir. Boyuna (horizontal) inceleme yöntemi, günümüzdeki ya da geçmiflteki bir alan›n aç›klanmas›nda uygulanan yerin alansal tarihidir. Belli bir zamandaki tarihi-co¤rafi olgular›n bölgesel çerçevede analizidir.
6- Formal ve fonksiyonel tetkik metodu: Genetik inceleme flekli, tarihi co¤rafyada formal ve fonksiyonel yöntemden önce gelir. Onlar, günümüz co¤rafyas›nda
oldu¤u gibi benzer önemli bir role sahiptirler. Her araflt›rman›n sonucu, fizyolojik
özelliklere göre tarihi co¤rafya ö¤elerinin düzenli bir tasviridir. Onu, bölgenin etki alan› ya da iliflki sisteminde ö¤elerin durumu sorusu izler, baflka bir deyiflle onlar›n fonksiyonu sorulur. Bunun yan› s›ra fonksiyon ve flekil aras›nda bir tutars›zl›k söz konusu de¤ildir çünkü temel fonksiyonlar korunamaz. Uzun geliflmelerin
sonucu olarak birçok fonksiyonun ayn› ö¤ede birbirleriyle ba¤lant›s› vard›r. Fonksiyon de¤iflikliklerine örnek olarak Güney Almanya’n›n say›s›z küçük köylerini verebiliriz. Bu köyler bugün genellikle sadece iflçilerin yaflam yeridir ama bu yerler
Ortaça¤’›n sonunda kurulufllar›ndan sonraki yüzy›llar boyunca kendi bölgelerinde
merkezi yerler olmufllard›. XIX. yüzy›lda büyük devletlerin ve ekonomi alanlar›n›n
kurulmas›yla bu yerler merkezi yerleflim yeri olma özelliklerini tamamen yitirmifllerdir. Bir baflka kelime ile onlar›n sahip olduklar› fonksiyonlar› sönmüfltür. Bunun
yan›nda bahsi geçen metot yard›m›yla bir yerin fonksiyonu ile formu aras›ndaki temalar aç›klan›r. Yani bir yerin formel ve fonksiyonel özellikleri aras›nda ba¤lant›
var m›?, varsa ne gibi bir ba¤lant› oldu¤u araflt›r›l›p incelenir.
Buraya kadar bahsedilen araflt›rma yöntemlerinden biri veya bazen birkaç tanesi seçilerek ilgilenilen çal›flma yap›labilir. Fakat hangisi seçilirse seçilsin, di¤er bütün disiplinlerde oldu¤u gibi bir de takip edilmesi ve tamamlanmas› gereken bir
araflt›rma süreci bulunmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
2
SIRAçal›flmalar›nda
S‹ZDE
Tarihi co¤rafya
uygulanan metotlar nelerdir?
ARAfiTIRMA SÜREC‹
Her bilimsel araflt›rma bütünüyle bir süreç olup süreci meydana getiren aflamalar›n s›ralamas› de¤iflse bile, esas olan bütün aflamalar›n mutlaka yerine getirilerek
S O R U Bilimsel bir araflt›rma neden, niçin, nas›l, ne zaman ve nerede
tamamlanmas›d›r.
sorular›na cevap vermek ve sonuçta topluma ve bilime yönelik faydal› ürünler/bilgiler ortaya ç›karmak
amac›yla yürütülen bir bilgi üretim sürecidir. Bu sebeple, orD‹KKAT
taya ç›kan bilgilerin do¤ru ve geçerli olmas› çok önemlidir. Dolay›s›yla bilimsel
araflt›rma sürecinin yap›land›r›lmas›nda çok titiz davran›lmal› ve hiçbir aflamada
SIRA S‹ZDE
hata yap›lmamaya
gayret edilmelidir.
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
195
Modern co¤rafyan›n temel ilkelerine ba¤l› olarak yap›lan tarihi co¤rafya araflt›rma süreci, di¤er disiplinlerde oldu¤u gibi belirli aflamalardan geçerek tamamlanaS O R U hipotezlerin
bilir ki, bunlar; araflt›rma sorusunun belirlenmesi, literatür taramas›,
belirlenmesi, veri toplama, araflt›rma yönteminin belirlenmesi, analiz, sentez ve
de¤erlendirme ile yaz›m’d›r.
D‹KKAT
Araflt›rma s›ras›nda genel hatlar›yla verilen bu s›ralama takip edilebilece¤i gibi,
bunun kat› bir kural olarak da alg›lanmamas› gerekir. Çünkü bu s›ralama araflt›rSIRA S‹ZDE
mac›n›n tarz›na, amaca, zamana, imkanlara ve çal›fl›lan konunun özelli¤ine göre
de¤iflebilir. Ancak bir tarihi co¤rafya araflt›rma sürecinde söz konusu aflamalar
mutlaka gerçeklefltirilmelidir. Di¤er bir ifadeyle bir tarihi co¤rafya
çal›flmas› ancak
AMAÇLARIMIZ
bu aflamalar›n hepsinin gerçeklefltirilmesi ile tamamlanabilir.
D Üsüreç,
fi Ü N E L ‹ M
Türkçe sözlükte
“aralar›nda birlik olan veya
belli bir düzen veya zaman
içinde tekrarlanan,
S Oilerleyen,
R U
geliflen olay veya hareketler
dizisi, vetire, proses”
fleklinde tan›mlanmakta;
D ‹ Kise,
K Abir
T
baflka kaynaklarda
fleyin yap›l›fl, üretilifl biçimini
oluflturan sürekli ifllemler,
eylemler dizisiSIRA
olarakS‹ZDE
ifade
edilmektedir. Süreç, olgular›n
ya da olaylar›n, belli bir
tasla¤a uygun bir flekilde ve
belli bir sonuca
götürecek
AMAÇLARIMIZ
biçimde düzenlenmesi, art
arda s›ralanmas›d›r.
N N
Bilimsel araflt›rma süreci hakk›nda genel bilgi için, J. Barzun-H. F. KGraff,
Araflt›r‹ T AModern
P
mac› (Çev. F. Dilber), Tübitak Popüler Bilim Kitaplar›, (1996) isimli kitaba bak›n›z.
Araflt›rma Sorusunun Belirlenmesi
TELEV‹ZYON
Bir çal›flmada konu belirlendikten sonra öncelikli olarak yap›lmas› gereken
“araflt›rma sorusunun” belirlenmesidir. Bilimsel araflt›rman›n en önemli amac›,
yap›lacak araflt›rma ile yeni bir yöntem bulmak veya bilinen bir yöntemi yeni bir
‹ N T E R Nbelirlenen
ET
sahada uygulayarak “mevcut bir problemi” çözmektir. Böylelikle
bir
konuya göre araflt›rma sorusu belirlenecek ve araflt›rma sonucunda ortaya ç›kan
ürün bir fayda sa¤layacakt›r. Bu sayede daha önce yap›lmam›fl bir çal›flma haz›rlanarak bilim camias›na “yeni bir katk›” sa¤lanm›fl olacakt›r. Örne¤in konu
olarak “Osmanl› Döneminde Nüfus”, araflt›rma sorusu olarak ta “XVI. yüzy›lda
Anadolu k›rsal›nda meydana gelen göçlerin sebepleri nelerdir?” fleklinde bir soru belirlenebilir.
Araflt›rma sorusu belirlendikten sonra bu soruna göre konu, mekan ve zaman
s›n›rland›rmas› yap›lmas› gerekir. Çünkü birçok durumda çal›flman›n (makale, bildiri, kitap ve tez çal›flmalar› gibi...) bitirilmesi gereken bir süresi vard›r. Tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda konu tespit edilirken, konu araflt›rma flartlar›na göre s›n›rland›r›lmal›, belirli bir mekan/yer seçilmeli ve geçmifl bir zaman dilimi araflt›r›ld›¤› için
de araflt›rma dönemi/zaman dilimi tayin edilmelidir. Ancak bu sayede araflt›rman›n
kapsam ve s›n›rlar› belirlenerek okuyucunun yapaca¤› kapsam d›fl› elefltirilerin
önüne geçilebilecektir. Konu tespit edilirken, e¤er belirli bir saha/bölgeye has bir
özellik ise, bu durumda mutlaka bölge flartlar› da dikkate al›nmal›d›r. Butlin bu konuyla ilgili olarak flunlar› ifade etmektedir: “Tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda bölge,
her zaman önemli bir yere sahip olmufltur ve flüphesiz anahtar olma özelli¤ini sürdürecektir. Düzenli bir flekilde gündeme gelen ve gündemden düflen co¤rafi çal›flmalar bir bak›ma, sadece bölgesel olmalar› nedeniyle uzun süre önemlerini koruyacaklard›r” (Butlin, 1993: 69).
Yukar›daki noktalara göre konu tespiti yap›ld›ktan sonra -bölgeye has bir konu de¤ilse ki bu durumda konu ve yer otomatikman birlikte belirlenecektir- bu konunun en iyi hangi bölgede çal›fl›laca¤›, en iyi sonuçlar›n nerede al›naca¤› belirlenir. Bu nedenle co¤rafi bir çal›flmaya bafllarken ço¤unlukla konu ve yer birlikte
düflünülür, düflünülmelidir. Çünkü aksi durumda konu yerden ba¤›ms›z belirlenirse, konunun olmasa bile ilgili di¤er ba¤lant›lar›n zay›f, renksiz, kuru ve yavan kalma ihtimali vard›r. Dolay›s›yla yap›lan araflt›rma zay›f kal›p, istenen sonuçlara ulafl›lamama durumu ile karfl›laflabilir. Di¤er durumda e¤er konu bölgeye has bir durum ise, zaten konudan önce bölge belirlenmifl olmaktad›r (Gümüflçü, 2010: 305).
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
196
Tarihi Co¤rafya
Önemli bir husus ta hangi konu nerede çal›fl›l›rsa çal›fl›ls›n, araflt›rman›n niteli¤i, amac›, zaman, teknik ve mali kaynaklar›na ba¤l› olarak ‘araflt›rman›n zaman›/dönemi ’de çok iyi belirlenmeli ve araflt›r›lan konunun, yeri/sahas›nda oldu¤u
gibi bafllang›c› ve sonu çok iyi s›n›rlanmal›d›r. Çünkü hemen her dönemde oldu¤u gibi, Osmanl› üzerine yap›lacak herhangi bir konuda da geçerli olan kavram ve
durumlar belirli bir süre sonra ya tamamen kaybolmufllar ya da nitelik de¤ifltirmifllerdir. Dolay›s›yla, ayn› kavram›n erken tarihlerde tafl›d›¤› anlam ile geç tarihlerde
tafl›d›¤› anlam birbirinden çok fakl› olabilmektedir (Gümüflçü, 2010: 305).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
SIRA S‹ZDEbelirlenmesinde dikkat edilmesi gerekenler nelerdir?
Araflt›rma sorusunun
Literatür Taramas›
Konu, yer ve zaman tespit edilip s›n›rland›rmas› yap›ld›ktan sonra, hem bütün
bunlar› ve hem de araflt›rman›n sonraki k›s›mlar›n› büyük oranda etkileyecek olan
S O R U
literatür taramas›/bibliyografyan›n
belirlenmesi ve elde edilmesi/toplanmas› gelir
(Kütüko¤lu, 1997: 39-63). Bibliyografya araflt›rmas› bir çal›flman›n olmazsa olmazlar›ndand›r. DBibliyografya
araflt›rmas›, çal›fl›lmak istenilen konu ile do¤rudan veya
‹KKAT
dolayl› olarak, daha önce kimler hangi tür çal›flma yapm›fllar ve sonuç olarak neler ortaya koymufllar ise onlar› belirlemek amac›yla yap›l›r. Ayr›ca bibliyografya
SIRA S‹ZDE
araflt›rmas› araflt›rmac›ya yapaca¤› çal›flman›n çerçevesini belirlemesine de yard›mc› olacakt›r (Kasapo¤lu, 2010: 8).
Öncelikle,
“klasik” usulde kitap ve makale taramas› yap›labilir. Özellikle TürkiAMAÇLARIMIZ
ye gibi ülkelerin birço¤unda, geçmifl tarihli çal›flmalar ve bibliyografik kaynaklar›n
büyük k›sm› henüz web ortam›na giremedi¤inden ilk ad›m klasik usülde olmal›d›r.
Bunlar aras›nda
K ‹ T bir
A Ptarihi co¤rafya çal›flmas›nda tarih, co¤rafya gibi temel konular›n bibliyografya eserleri baflvurulacak ilk kaynaklar olmal›d›r. Bu flekilde özel
amaçlar için haz›rlanm›fl bibliyografya eserlerinden sonra, genel bir kitap taramas›
için “Türkiye
ve makaleler için de “Türkiye Makaleler BibliyografT E L EBibliyografyas›”
V‹ZYON
yas›”n› kullanmak iyi bir yol say›labilir. Konuya göre olmak koflulu ile baz› durumlarda daha önce yay›mlanm›fl olan bibliyografya eserlerine de bak›labilir (Gümüflçü, 2010: 307).
‹ N T E R N E Taraflt›rmas› için Devlet Arflivleri Genel Müdürlü¤ü, Milli KütüpTarihi co¤rafya
hane ve Kültür Bakanl›¤› taraf›ndan yay›mlanan bibliyografya ve yazma kataloglar› mutlaka görülmelidir. Ayr›ca, 1906 y›l›ndan itibaren yay›nlanm›fl ‹slam ve Türk
tarih, dil, edebiyat ve di¤er konularla ilgili makalelerin topland›¤› “Index Islamicus” ile 1975 y›l›ndan itibaren yay›na bafllanan “Turkologischer Anzeiger ”in mutlaka görülmesi ve kullan›lmas› gerekir. Ayr›ca art›k klasik duruma gelmifl bu taramadan sonra, geliflen teknolojinin getirdi¤i en önemli kolayl›klardan biri olan “internet ” kullan›lmal›d›r (Gümüflçü, 2010: 307).
Bunun için öncelikle yap›lmas› gerekenlerden ak›ll›ca olan›, genel bibliyografik çal›flmalarla ifle bafllamakt›r. Geliflen bilim ve teknoloji, bilgisayar ve özellikle
internet imkanlar› bu aflamada yap›lacak ifli, bir yandan çok kolaylaflt›rm›fl ama di¤er yandan o kadar da zorlaflt›rm›flt›r. Çünkü bugün, sadece Türkiye’de bulunup
da internet hizmeti veren kütüphanelerin taranmas› bile oldukça fazla kitap ve makaleye ulaflma imkan› vermektedir. Bu avantaj› yan›nda di¤er aç›dan bak›ld›¤›nda,
incelemek için ulafl›lmas› gereken eser say›s› çok büyük oranda artt›¤› için yap›lacak iflin uzamas›na ve s›k›c› ve hatta b›kt›r›c› bir hale gelmesine de sebep olabilmektedir (Gümüflçü, 2010: 307). Baflta bütün devlet ve vak›f üniversitelerinin kütüphaneleri olmak üzere, Ankara Milli Kütüphane, mkutup.gov.tr; Türk Tarih Ku-
N N
rumu Kütüphanesi, ttk.gov.tr; Türk Dil Kurumu Kütüphanesi, tdk.gov.tr; Yüksek
Ö¤retim Merkezi Kütüphanesi, yok.gov.tr; Diyanet Vakf› ‹slam Araflt›rmalar› Merkezi Kütüphanesi, isam.org.tr; Osmanl› dönemi için ayr›ca, obib.hacettepe.edu.tr
adreslerine bak›labilir (Gümüflçü, 2010: 308).
Kaynaklar için önemli bir aflama olan bu araflt›rmay› yaparken, Milli Kütüphane taraf›ndan haz›rlanarak kullan›ma sunulan, “www.yazmalar.org” adresi de unutulmamal›d›r. Konu hakk›nda bibliyografya taramas› yap›l›rken, temel eserler yan›nda konu ile ilgili yan dallara ait kaynaklar da toplanmal›d›r. Tarihi co¤rafya
araflt›rmalar›nda baflvurulabilecek önemli kaynaklardan biri de Anadolu ve Osmanl›’ya iliflkin yabanc›lar taraf›ndan yap›lan araflt›rmalar ve özellikle seyahatnamelerdir. Yukar›da da ifade edildi¤i üzere Anadolu’ya iliflkin seyahatnameler 1333
‹bn-i Batuta ile bafllar ve 1600 y›l›na kadar yaklafl›k 450’yi bulur. Ama Osmanl›’ya
iliflkin seyahatnamelerin as›l art›fl gösterdi¤i dönemin XVII-XX. yüzy›llar oldu¤u
unutulmamal›d›r (Gümüflçü, 2010: 309).
Yap›lacak bibliyografya çal›flmas›n›n iyi olmas›, (her zaman geçerli olmasa da)
sonuçta ortaya ç›kan çal›flman›n niteli¤inin de o nispette iyi olmas›n› sa¤layacakt›r.
Araflt›rmalar›n kalitesini belirleyen önemli faktörlerden birisinin de bibliyografyan›n zenginli¤i ve çeflitlili¤i oldu¤u unutulmamal›d›r. Araflt›rmac› taraf›ndan ne kadar fazla kitap, makale ve di¤er çal›flmalar taran›rsa, araflt›rmac›n›n bak›fl aç›s› ve
de¤erlendirmesi de o nispette iyileflecektir. Çünkü bir müellifin göremedi¤ini baflka biri görmüfl olabilir ve böylece eksiklikler mümkün oldu¤unca giderilebilir.
Hatta baz› durumlarda araflt›rmac›n›n tarad›¤› bu çal›flmalar neticesinde daha önce
fark edilmeyen ya da eksik kalm›fl bir hususu ortaya koyma ve yeni fikirler üretme
imkan› bulabilecektir.
Hipotezlerin Belirlenmesi
Bir sonraki aflama hipotezlerin belirlenmesidir. Bu noktada, öncelikli olarak her
araflt›rmada mutlaka hipotez yaz›lmas›n›n gerekmedi¤i belirtilmelidir. Mevcut durumun ortaya konulmas› amac›yla yap›lan betimleyici (descriptive) ve nitel araflt›rmalarda hipotez kurulmamaktad›r. Nedensel, iliflkisel veya deneysel araflt›rmalarda ise hipotezlere yer verilmelidir. Hipotez, araflt›rman›n olas› sonuçlar›na iliflkin
bir tahmin ifadesidir. Hipotezlerin amaçlarla tutarl› olmas›, test edilebilecek ve ölçülebilecek biçimde haz›rlanmas› ve analizlerde kullan›lacak tüm de¤iflkenleri
içermesi gerekir. E¤er araflt›rma problemi test edilebilecek nitelikte ise mutlaka hipotez yaz›lmal›d›r. Do¤ru olarak yap›land›r›lm›fl hipotezler, hangi istatistiksel analiz yönteminin kullan›laca¤›, de¤iflkenlerin hangisinin ba¤›ml› ve ba¤›ms›z olaca¤›
ve analizlere nas›l kat›lacaklar› konusunda yön göstericidir. Hipotezlerin do¤rulu¤unun beklenmesi çal›flmada yanl›l›¤a sebep olur, bu sebeple çal›flmalarda, istatistiksel testlerin sonucunda anlaml› ya da anlams›z ç›kan tüm hipotezlere yer verilmelidir. Baz› çal›flmalarda istatistiksel olarak anlaml› ç›kmad›¤› gerekçesiyle hipotezlere yer verilmedi¤i tespit edilmifltir. Baz› çal›flmalarda ise istatistiksel testler yap›lm›fl olmas›na ra¤men bu testlere yönelik hipotezlerin, çal›flmalarda yer almad›¤› görülmüfltür (Toy-Tosuno¤lu, 2007: 5).
Araflt›rmac›lar›n tamam› belli bir teorik yaklafl›ma sahip olarak araflt›rma yaparlar. Belli bir teorik yaklafl›ma sahip olmak, araflt›r›lan konuda olgu ve olaylara belli bir perspektiften bakmak demektir. Bu nedenle araflt›rmac›lar, araflt›rma yapmak
istedikleri alandaki olgu ve olaylar› daha iyi aç›kland›¤›na inand›klar› bir bak›fl aç›s›n›, yani teorik bir yaklafl›m› benimserler. Kifli araflt›rma problemini bu çerçevede
gelifltirir ve bir araflt›rma yapmaks›z›n daha önce bildi¤i ya da bildi¤ine çok büyük
197
198
Tarihi Co¤rafya
oranda emin oldu¤u olgu ve olaylar aras›ndaki iliflkileri varsay›m olarak belirler.
Araflt›rmac›lar, sahip olduklar› teorik yaklafl›mlardan hareketle, olgu ve olaylar aras›nda muhtemel oldu¤unu düflündükleri ve araflt›rma ile test etmek istedikleri iliflkileri hipotez olarak ifade ederler. Araflt›rmac› bilimsel araflt›rma sürecinde, olgu
ve olaylarla ilgili olarak belli hipotez ve varsay›mlar› saha çal›flmas›na bafllamadan
önce gelifltirmek zorundad›rlar. Araflt›rmac›, böylece önceden belirlenen hipotezler ile ne tür iliflkileri araflt›rma kapsam›nda ele alaca¤›n› ve olgu ve olaylarla ilgili
muhtemel iliflkilerin neler olabilece¤ini belirlemek zorundad›r (Su¤ur, 2010: 7-8).
Veri Toplama
Tarihi co¤rafya çal›flmas› yapacak olan bir araflt›rmac› konu, yer, zaman ve mekan
belirlerken, konuyla ilgili mekanda-zamanda verinin var olup olmad›¤›n› bilmeli ve
ona göre seçimini yapmal›d›r. Çünkü konuyla ilgili veri olmayan bir araflt›rma bafll›¤› seçmek araflt›rmac›n›n kendini dipsiz bir kuyuya atmas› anlam›na gelebilir. Dolay›s›yla elde edilebilecek/ulafl›labilecek veri kaynaklar›n› bilmeli konuyu, zaman›
ve mekan› ona göre s›n›rland›rmal›d›r. Veri toplama aflamas›n›n kullan›lacak araflt›rma yönteminden önce yap›lmas› gerekir. Çünkü ço¤u durumda takip edilecek yöntem, eldeki mevcut verilere göre flekillenmektedir. Dolay›s›yla bu derece ifle yarar,
etkili ve hassas veriler bulundu¤unda yöntem tespiti aflamas›na geçilebilir.
Genel olarak bak›ld›¤›nda tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda araflt›rmac› kullanaca¤› veriyi arflivden, kütüphaneden, müzeden, araziden, haritalardan, t›pk›bas›m
ve çeviri birinci elden kaynak eserlerden, yay›nlanm›fl olan çeflitli araflt›rmalardan
ve son olarak internetten yararlanarak toplayabilir.
Tarihi co¤rafya çal›flmas› geçmifl bir zaman diliminde yap›ld›¤› için, araflt›rmac›n›n geçmifl döneme ait kaynaklara ulaflmas› ve oralardan veri toplamas› gerekecektir. Bu durum arflivin tarihi co¤rafya çal›flmalar› için olmazsa olmazlar›ndan biri oldu¤unu ortaya ç›karmaktad›r. Arflivin önemini Halkin (2000: 18) flu cümlelerle
ifade etmektedir: “Arflivin önemi o kadar büyüktür ki, genellikle araflt›rman›n çerçevesini ve yönünü belirler”. Nitekim araflt›r›lacak konunun tespiti ve bir problemin çözümü eldeki belge ve bulgulardan hareketle yap›labilir. Bu da tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda arfliv malzemesi ile mümkündür.
Tarihi co¤rafyada arflivin önemini Sauer (1941: 13-14) flu ifadelerle dile getirmektedir. “Tarihi co¤rafyada arfliv; bir kültür alan›n›n geçmifl safhalar›n›n yeniden
inflaa edilmesinde ilk ad›m o kültürün yaz›l› belgelerinin kontrolüdür. Öncü k›r
manzaras›n›n örne¤ini veren toprak ve yaz›hane ba¤›fllar›n›n eski kay›tlar›nda yeterli miktarda k›ymetli malzemeler var. fiah›s ve eflyalar›n, toprak tipleri isimlendirmelerinin, de¤erlendirmelerin, üretimin olaylara dayal› s›n›rl› bilgileri farkl› arflivlerde ihmal edilmifl bir flekilde kullan›lmay› bekliyor. Di¤er sahalarda belgesel kaynaklar, tarihin birbirini takip eden safhalar› boyunca yaflanan co¤rafi modeli yeniden inflaa etmek için gerekli verilerin büyük bir k›sm›n› vermeyecektir. Üstelik bu
tür kaynaklar›n bilinmesi çok zaman ve araflt›rma isteyen bir ifltir”.
fiunu da hat›rda tutmak gerekir ki, arflivde bulunabilecek belgeler, günümüzden 500 veya 1.000 y›l ya da en iyimser flartlarda 1.500 y›l öncesine ait olabilir. Ka¤›t ve benzeri malzemeden oluflan arfliv belgelerinin daha önceki tarihlere ait olmas› neredeyse mümkün de¤ildir. Daha eski y›llar söz konusu oldu¤unda art›k, arflivin yerini çivi yaz›l› tabletlerin sakland›¤› müzeler ile arkeolojik buluntular almaktad›r. Bu kadar eski ve farkl› belgelerle, üzerinde durulacak bir tarihi co¤rafya
araflt›rmas›nda, elimizdeki belgenin karakteri nas›lsa, yap›lacak araflt›rman›n metodu da otomatikman ona göre flekillenecektir (Gümüflçü, 2010: 310).
Resmi ya da yar› resmi kurumlar›n organlar›, ticari kurulufllar›n özel birimlerin
çal›flmalar›yla ilgili kay›t ve belgelerin düzenli bir bütün olarak sakland›klar› mekanlara arfliv ismi verilmektedir (Özçelik, 2001: 89). Arfliv vesikalar›/belgeler de¤erlendirilirken flu hususlara dikkat etmek gerekir (Tosh, 1997: 60-61; Abac›, 2011:
262): Bir belgeyi de¤erlendirmede ilk ad›m, onun hakiki olup olmad›¤›n› ortaya ç›karmakt›r. ‹lk olarak belgenin kayna¤› meselesi vard›r; belgenin, onu ortaya koydu¤u ya da üretti¤i söylenen kifliye veya kuruma kadar izi sürülebiliyor mu, yoksa belge sonradan m› üretilmifltir. Kaynakta konuflan kimdir? Neden bu belgeyi
yazm›flt›r? Belgeyi yaz›ya geçiren ile belgede anlat›lan olay ayn› kifliye mi aittir? ‹lk
yaz›ld›¤› gibi mi saklanm›flt›r yoksa daha sonra üzerinde düzenleme yap›lm›fl m›d›r? Belgenin genel nitelikleri (yaz› tipi, ka¤›t vb.) dönemine uygun mudur? Yazan
kiflinin belgede anlat›lanlar› tam olarak bilmesi mümkün müdür? Anlat›lanlar daha
önceden bilinenlerle uyumlu mudur? Yazar›n kaleme ald›klar›ndan tarafs›zl›¤›n› etkileyecek bir kimli¤i var m›d›r? Yazar›n anlat›ld›¤›n› ya da görmezden geldi¤ini düflündü¤ünüz bafll›klar var m›d›r? Ayr›ca belgenin flekli ve kullan›lan dili çok önemli ipuçlar› verebilir. Son olarak ta belgenin üretilmesinde kullan›lan malzemenin incelenmesi için teknik uzmanlar›n yard›m›na baflvurulabilir.
Tarihte meydana gelen olaylar hakk›nda iki tür veriden söz edilebilir: ‹lki veriler do¤al yoldan oluflur, olay cereyan ederken, do¤al çevreye bir tak›m izler b›rak›r. ‹kincisi ise veriler bilinçli olarak olay cereyan ederken ya da hemen sonras›nda kay›tlar tutulur ki, bunlar ço¤unlukla resmi kay›tlard›r. Do¤al olarak oluflan ve
bilinçli olarak oluflturulan tüm bu materyaller, dönemi araflt›rmak isteyen araflt›rmac› için adeta bir laboratuvar oluflturur. Olay›n kat›l›mc›lar› taraf›ndan daha sonra tutulan kay›tlar birinci elden kaynaklar olarak kabul edilir. Kat›l›mc› veya gözlemcinin bireysel bak›fl aç›s›n› yans›tan hat›ralar, bu tür kaynaklar›n en güzel örne¤ini oluflturur. Birinci elden kaynaklar araflt›rmac›lara daha meflru kay›tlar olarak
görünür. Bunlar araflt›rmac›ya, tarihi bir olay veya dönem esnas›nda gerçekte ne
oldu¤una dair do¤rudan bilgi verebilir. ‹kinci elden kaynaklar, birinci elden kaynaklar üzerine yorum ve de¤erlendirme yap›lan eserlerden di¤er bir ifadeyle orijinal kaynaklar›n derlenmesiyle oluflur. Araflt›rmac› imkan nispetinde birinci elden
kaynaklar› kullanmaya özen göstermelidir. Birinci elden kaynaklar araflt›rmac›ya
yeni sorular sorma ve tarihsel problemlere yeni çözümler bulma konusunda yeni
perspektifler sunar. E¤er akademik bir çal›flma sadece ikinci elden kaynaklar ile
yap›lm›flsa bu, orijinal araflt›rman›n yap›lmad›¤› anlam›na gelir. fiayet birinci elden
kaynak yok ise araflt›rmac› dikkatli biçimde ikinci elden kaynaklar› kullanmaya yönelebilir (Acun, 2011: 120-123). ‹kinci elden kaynak kan›tlar›n›n k›s›tlamalar› aras›nda, yanl›fl tarihi anlat›mlar ve ilgi alanlar›nda çal›flma eksikli¤i bulunur. Bu tür
kaynaklar hipotezleri test etmek için kullan›lamaz. Ciltler dolusu ikinci elden kaynaklar, bir araflt›rmac› için ayr›nt›lar ve yorumlardan oluflan bir labirenttir. Araflt›rmac›n›n betimleyici çal›flmalar y›¤›n›n› anlafl›labilir bir tabloya dönüfltürmesi gerekir. Bu tablo, kan›tlar›n zenginli¤iyle tutarl› olmal› ve onu yans›tmal›d›r. Ayr›ca belirli zaman dilimi ya da olaylar›n geçti¤i yerler birbirine ba¤lanmal›d›r. Araflt›rmac›,
ikincil kaynaklarda potansiyel sorunlarla karfl› karfl›yad›r (Neuman, 2010: 624-625).
Tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda kayna¤›n kodunun/dilinin aç›k biçimde anlafl›lmas›, kayna¤›n baflar›l› bir flekilde kullan›lmas›nda büyük önem tafl›r. Cheney’nin bilgece belirtti¤i gibi, “Kay›tlar uzak geçmiflin küçük çocuklar› gibidir, sadece onlarla konufluldu¤unda konuflurlar ve asla yabanc›larla konuflmazlar”. Bu
yüzden kayna¤›n dili de, haz›rlayan›n metodu, amac› ve motivasyonu gibi çok iyi
kavranmal›d›r (Hamshere, 1987: 48). Araflt›rmac› taraf›ndan tarihi bir belge ele
199
200
Tarihi Co¤rafya
al›nd›¤› zaman o belgeyi sadece “kuru bir nakilci ” olmaktan ziyade, olaylar› tenkit ederek de¤erlendirmelidir. Çünkü tarihte ki olgu ve olaylar bize hiçbir zaman
“saf ” olarak gelmez, saf bir flekilde var olmaz ve var olamazlar. Bu sebeple bir
araflt›rmac› bir tarihi kayna¤› (belgeyi) eline ald›¤› zaman dikkat edece¤i ilk nokta o kayna¤›n içindeki bilgilerden önce onu yazan kifli olmal›d›r. ‹kinci nokta ise
araflt›rmac›n›n inceledi¤i kifli ya da kiflilerin zihniyetlerinin, eylemlerinin gerisindeki düflüncelerini, hayal gücü ile anlamaya çal›flmal›d›r (Biçer, 2008: 82). Ayr›ca
söz konusu eserin/belgenin yaz›ld›¤› siyasi, toplumsal ortam hakk›nda bilgi sahibi olmak gerekir. Söz konusu eserin/belgenin yaz›l›fl›nda ne gibi edebi kal›plar›n
belirleyici oldu¤unu ve kimin okuyaca¤› düflünülerek yaz›ld›¤›n› saptamak gerekir. Önemli bir nokta da yazar›n kafas›nda ne gibi pratik kayg› oldu¤unu anlamak
gerekti¤idir (Faroqhi, 2010: 31).
Türkiye için araflt›rma konusu ve dönemi ‹lkça¤’a ait ise, Anadolu Medeniyetleri Müzesi baflta olmak üzere, ilgili yerlerdeki çivi yaz›l› tabletler ile arkeolojik buluntular üzerinde çal›flma yap›lacak demektir. Araflt›r›lan dönem Osmanl› ile ilgiliyse,
bu defa da Osmanl› arflivleri baflta olmak üzere ilgili yabanc› devlet arflivlerinden
faydalanmak gerekecektir. Bizim araflt›rd›¤›m›z dönem Osmanl› oldu¤u için, yukar›da kaynaklar konusunda özellikle bu döneme ait olan kaynaklar üzerinde durulmufltu, dolay›s›yla burada da yine Osmanl› arfliv belgelerinin bulundu¤u yerlerden
bahsedilecektir (Gümüflçü, 2010: 313). Bu ba¤lamda araflt›rma yaparken faydalan›lmas› gereken arflivler: Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi, Cumhuriyet Arflivi, Tapu Kadastro Kuyud-› Kadime Arflivi, Vak›flar Arflivi, ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi Atatürk
Kütüphanesi, Genelkurmay Arflivi ve di¤erler arflivler olarak say›labilir.
Tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda araflt›rmac›n›n önemli bir veri kayna¤›n› da haritalar oluflturmaktad›r. Gerek çal›fl›lan döneme ait haritalar ve gerekse Harita Genel Komutanl›¤› taraf›ndan haz›rlanan topografya haritalar›ndan önemli veriler elde etmek mümkündür. Haritan›n co¤rafya araflt›rmalar›nda özel bir yeri olup co¤rafyada çok önemli olan “yerel iliflkiler ”in aç›klanmas›nda ve anlafl›lmas›nda yard›mc› olmas›n›n yan› s›ra kantitatif bir bilgi kayna¤› olarak da faydalan›lmaktad›r.
Haritalar aras›nda özellikle topografik haritalar hem fiziki hem de befleri özelliklere ayr›nt›lar›yla yer verdi¤i için co¤rafyac›lara en yararl› olan›d›r. Gerçekten de
yükseltiler, röliyef, yerleflme merkezleri, akarsular ve göller, batakl›klar, ormanlar,
çal›l›klar, karayollar›, demiryollar›, patikalar, kanallar, köprüler, tafl ocaklar›, su
kaynaklar› ve benzeri birçok unsuru haritan›n ölçe¤ine uygun oranda görmek
mümkündür. Co¤rafyac›lar›n alan çal›flmalar›nda ve haz›rlayacaklar› haritalarda
büyük ölçüde yararlanabildikleri bu haritalardan belirli bir çal›flmaya iliflkin “temel
veriler ”in büyük k›sm› sa¤lanabilmektedir (Özgüç, 1979: 19-20). Özellikle tarihi
co¤rafya araflt›rmalar›nda yerleflmelerin lokalizasyonu ile ilgili çal›flmalarda yerleflmelerin tespitinde söz konusu haritalar araflt›rmac›n›n iflini oldukça kolaylaflt›rmaktad›r. Gerek yerleflme adlar› ve gerekse mevkii, ova, akarsu, da¤, tepe vb. adlar›ndan yola ç›karak yerleflme merkezlerini tespit etmek mümkündür. Baz› durumlarda eldeki yaz›l› belgelere geçmeyen bir durumu haritadan tespit etmek oradan veri elde etmek bile mümkün olabilmektedir. Tabii ki eldeki harita ne kadar
eski tarihli ise araflt›rmac›ya o denli fayda sa¤layacakt›r.
Tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda mutlaka arazide çal›flma yap›lmas› zorunlulu¤u
vard›r. Arazi çal›flmalar› s›ras›nda da araflt›rmac› hem yerel iliflkileri çok daha iyi
anlayacak hem de çal›flmas›yla ilgili kay›tlara geçmeyen baz› verileri toplayabilecektir. Özellikle çal›flma alan›nda arazi çal›flmas› s›ras›nda kitabeler, terk edilmifl
yerleflmeler/eski ören yerlerini görme flans›na sahip olunabilir. Ayr›ca araziyi gör-
mek belgede geçen bir bilgiyi test etme ve verinin mekansal uygunlu¤unu elefltirel bir bak›fl aç›s›yla de¤erlendirme imkan› verecektir.
Araflt›rmac› araflt›rd›¤› konu ile ilgili olarak kütüphanelerden de veri toplayabilir. Gerek yazma eserler ve gerekse bas›l› eserlerin bulundu¤u kütüphanelerin kataloglar›n› tarayarak e¤er var ise bu kitaplara ulafl›p, araflt›rma konusuna göre ifline yarayacak verileri toplamal›d›r. Ayr›ca art›k internet vas›tas›yla birçok yerli ve
yabanc› kayna¤a ulaflmak mümkün oldu¤u için ilgili konunun internet ortam›nda
da taramas›n›n büyük faydas› bulunmaktad›r.
Günümüzde art›k kütüphaneler ve arflivlerdeki klasik usulde saklanan bilgilerin
h›zla internet ortam›na aktar›ld›¤› bir gerçektir. Türkiye’dekiler de dahil binlerce dergi ve gazetenin vb. di¤er kaynaklar›n internette elektronik versiyonlar› yay›nlanmaktad›r. Bunun için araflt›rmac›n›n söz konusu kaynaklara da müracaat etmesi gerekir
(Acun, 2011: 145). Özellikle arama motorlar› sayesinde konu bafll›¤›na ve anahtar
kelimeye göre yap›lan taramalar neticesinde araflt›r›lan konuyla ilgili ulusal ve uluslararas› birçok kayna¤a ulaflmak mümkündür. Buradaki bilgilerden hareketle ilgili
kaynaklara -flayet tam metni internette yoksa- ulaflma imkan› bulunmaktad›r.
Araflt›rma Yönteminin Belirlenmesi
Bilimsel araflt›rma sürecinde takip edilmesi gereken aflamalardan biri yöntemin belirlenmesidir. Genel anlam›yla yöntem, belli bir hedefe ulaflma amac›yla ve belli ç›k›fl noktalar›na göre gerçeklefltirilen planl› bir eylemdir. Belli bir hedefe uzanan yoldaki belli tutumlar ve davran›fl biçimleri, o hedefe eriflmenin yöntemini oluflturur.
Araflt›rma yöntemi, “nas›l” sorusuna cevap verir ve bir araflt›rman›n amac›na uygun
haz›rlanm›fl araflt›rma plan›n› ifade eder. Araflt›rma yöntemi, araflt›rman›n amac›n›
gerçeklefltirebilmek için kulland›¤› genel yaklafl›md›r (Türkdo¤an, 2003: 207).
Metot, araflt›rma yolu ile bulunup ortaya konulabilecek somut sebep-netice iliflkilerini ve bu iliflkilerin temelinde yer alan soyut ilmi kanunlar› tespit edebilmek
için izlenmesi gereken yol anlam›na gelir (Türkdo¤an, 1989: 169). Tarihi co¤rafya
araflt›rmas› yapmaya karar veren bir araflt›rmac› kendine mutlak surette bir yöntem/metot belirlemelidir. Konuyu belirledikten sonra bu konuyu nas›l araflt›raca¤›n› ne tür bir araflt›rma metodu kullanaca¤›na karar vermelidir. Seyido¤lu (2003: 58)
bilimsel araflt›rmalarda metodun önemine flu flekilde vurgu yapmaktad›r: “Bilimsel
çal›flmalarda yöntemin büyük önemi vard›r. Denilebilir ki araflt›rman›n yar›s› do¤ru konu seçmekse di¤er yar›s› da uygun yöntem kullan›lmas›d›r. Bir araflt›rman›n
bilimselli¤i büyük ölçüde onun dayand›¤› metoda ba¤l›d›r”.
“Geçmiflin co¤rafyas› ” olarak ifade edilen tarihi co¤rafyada araflt›r›lan dönem
geçmifl olmas› hasebiyle, geçmifli araflt›ran tarih, arkeoloji gibi bilimlerden ve onlar›n yöntemlerinden yararlan›labilir. Bunun d›fl›nda co¤rafya biliminin kendine has
araflt›rma metotlar› da tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda konu, yer ve zamana göre uygulan›r. Tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda en çok kullan›lan araflt›rma türü -geçmifl
araflt›r›ld›¤› için- tarihi araflt›rma ve modern co¤rafyan›n ilke ve metotlar›n› kullanmas› ve co¤rafya biliminin içerisinde olmas›ndan dolay› da saha araflt›rmas› ’d›r.
Tarihi Araflt›rma: Toplumsal olaylar›n geçmiflteki durumunu incelemeye yönelik araflt›rmalard›r. Çal›flma, yaz›l› belgeler ve kal›nt›lar üzerinden yürütülür;
araflt›rmac›, konuyla ilgili olarak bulabildi¤i her türlü istatistiksel veri, bilgi ve arfliv
belgesi gibi yaz›l› kaynaklarla; eflya, alet ve kal›nt›lar› toplar ve de¤erlendirir. Özellikle baz› büyük kurum ve kurulufllar›n oldukça düzenli olarak tuttuklar› arflivler
bulunur. Tarihi araflt›rmalar asl›nda bir tür do¤al ortam araflt›rmas›d›r, çünkü toplanan bilgi, belge ve kan›tlar incelenen olay›n do¤al çevredeki oluflumunu yans›-
201
202
Tarihi Co¤rafya
t›r. Araflt›rmac› geçmifle ait incelemesini sürdürürken resmi kaynaklar, raporlar, yasal belgeler, kurum kay›t ve yay›nlar›, kiflisel hat›ralar, mektuplar, biyografiler ve
benzerlerini gözden geçirir (Seyido¤lu, 2003: 29-31). Tarihi araflt›rmada takip edilecek basamaklar flunlard›r (Neuman, 2010: 616): Araflt›rma nesnesinin kavramlaflt›r›lmas›, kan›tlar›n saptanmas›, kan›tlar›n de¤erlendirilmesi, kan›tlar›n düzenlenmesi, sentez oluflturma ve rapor yazma.
Saha Araflt›rmas›: Saha/arazi araflt›rmas›, uygulama amaçl› bir dizi de¤iflmez
teknikten çok araflt›rmaya bir yönelimdir. Saha araflt›rmas›nda araflt›rmac›, bilgi
edinmek için çeflitli yöntemler kullan›r. Schatzman ve Strauss’un (1973) belirtti¤i
gibi “saha yöntemi, arzu edilen bilgileri edinmek ve bu bilgiler hakk›nda düflünme
süreçleri için her türlü tekni¤in kullan›labilece¤i bir flemsiye gibidir”. Saha araflt›rmas›, baflka fenomenleri de incelemek için (örn. hayvanlar, bitki örtüsü vb.) kullan›lan natüralizme dayan›r. Bir saha araflt›rmac›s›, mekanda do¤al ortam ile toplum
aras›ndaki iliflkileri inceler ve çok say›da bak›fl aç›s› kavrar.
Bir saha araflt›rmas› flu basamaklardan oluflur (Neuman, 2010: 548-550): 1) Kendini haz›rlama, literatürü okuma ve odaks›zlaflma (önceden yerleflmifl fikirlerden
zihni temizleme), 2) Bir saha belirleme ve oraya ulafl›m sa¤lama, 3) Sahaya girifl ve
(e¤er grup halinde çal›fl›l›yorsa) üyelerle toplumsal iliflkiler kurma, 4) Toplumsal
bir rol belirleme, püf noktalar›n› ö¤renme ve üyelerle geçinme, 5) ‹zleme, dinleme
ve nitel veriler toplama, 6) Verileri analiz etmeye, taslak hipotezler üretmeye ve
de¤erlendirmeye bafllama, 7) Ortam›n belirli yönlerine odaklanma ve kuramsal örneklem kullanma, 8) Üye bilgi kaynaklar›yla saha görüflmelerinin yürütülmesi, 9)
Ba¤lant›y› kesme ve ortam› fiziksel olarak terk etme, 10) Analizlerin tamamlanmas› ve araflt›rma raporunun yaz›lmas›.
Araflt›rmac› araflt›rma tür ya da türlerini seçtikten sonra, daha önce sözü edilen
metotlardan (retrospektif, retrogresif metot, kademeli geliflim metodu, indirgeme
metodu, tipolojik metot, karfl›laflt›rma metodu, enine boyuna kesitlerle tetkik metodu, formal ve fonksiyonel tetkik metodu) çal›flmaya göre birini veya bir kaç›n›
seçerek araflt›rmas›n› yapmal›d›r.
Analiz, Sentez ve De¤erlendirme
Araflt›rma hangi yöntemde yürütülürse yürütülsün, sonuçta elde edilen verilerin
analiz ve de¤erlendirilmesi gereklidir. De¤erlendirme, toplanan verileri imbikten
geçirircesine dam›tarak özenle bir sentez elde etmeye benzemektedir. Bu aflama,
araflt›rmac›n›n bilgi, beceri, konuya vukufiyet ile yeteneklerini sergileyebilece¤i ve
en somut flekilde sunabilece¤i k›s›md›r. Araflt›rma bulgu ve sonuçlar›n›n bu aflamada elde edilmesi ve geriye sadece yaz›m aflamas› kalmas› nedeniyle, bilimsel araflt›rman›n özü de¤erlendirme k›sm› denilse yanl›fl olmayacakt›r.
Gerek nitel ve gerekse nicel analiz yöntemi tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda kullan›labilir. Her iki tarzdaki analizler için araflt›rmac›lar toplumsal yaflam›n ampirik
ayr›nt›lar›ndan ç›kar›m yapar. Ç›kar›m yapmak, bir hükme varmak ve kan›tlara dayanarak bir sonuca varmak anlam›na gelir. Veri analizinin her iki biçiminde de
araflt›rmac› muhakeme ederek ve verilerin karmafl›kl›¤›n› basitlefltirmeye dayanarak bir sonuca varmak için ampirik bilgileri dikkatle inceler. Araflt›rmac› analiz yaparken verileri kronolojik olarak düzenler, bu düzenleme araflt›rmac›n›n olaylar›n
s›ras›n› nedensel iliflkileri görmeyi kolaylaflt›racak biçimde düzenlenmesine yard›mc› olur (Neuman, 2010: 659-701).
Tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda analiz, sentez ve de¤erlendirmenin sa¤l›kl› bir
flekilde yap›labilmesi için, öncelikle bütün kaynaklardan elde edilen verilerin me-
kan üzerinde bir zemine oturtulmas›, yani “yerleflmelerin lokalizasyonu” iflleminin
yap›lmas› ve arkas›ndan da araflt›rmaya konu olan mekanda da¤›l›fl›n›n gösterilebilmesi için “haritalar›n haz›rlanmas›” gerekir. Ancak bunlar gerçeklefltirildikten
sonra analiz ve sentez yap›labilir ki bu da di¤er bütün bilimlerde oldu¤u üzere tablo, grafik ve metinsel verilerin hep birlikte de¤erlendirilmesiyle mümkündür. Elbette bu iflleme, da¤›l›fl amac›yla çizilen haritalar›n da dahil edilmesi gerekir ki, zaten co¤rafya araflt›rmas›n› di¤erlerinden ay›ran en önemli hususlardan biri budur.
Yerleflmelerin Lokalizasyonu: Yerleflmelerin lokalizasyonu yap›lmadan analiz yap›lamayaca¤› için öncelikle yerleflme yerlerinin lokalizasyonu/tespit edilmesi
gerekir. Lokasyon ya da mevkiinin co¤rafyada ve dolay›s›yla tarihi co¤rafyada özel
bir önemi vard›r. Lokasyon co¤rafyada baflta gelen “nerede ?” sorusuna cevap verir. ‹ncelenmekte olan “olay ”›n oldu¤u kadar, bir mekan›n analizinde de, her fleyden önce, “yer ”in bilinmesi gereklidir. Lokasyon ya da lokasyonlar›n belirlenmesi
mekansal dokunun anlafl›lmas›nda çok önemli yeri olan da¤›l›fl›n ortaya konulmas›n› mümkün k›lar. Lokasyonun co¤rafi aç›dan de¤erlendirilmesi için “yer ”in “sit
ve situasyonu ”nun belirlenmesi gerekir. Sit herhangi bir olay›n, unsurun bulundu¤u nokta, yerdir. Bu bir tepe, bir yar›mada, k›y›, da¤ ete¤i gibi topografik bir unsur olabilece¤i gibi, bir flehirde örne¤in, belirli bir meydan cadde ya da bu yapay
ortam unsurlar›n›n kenarlar› da olabilir. Situasyon ise -ki buna co¤rafi mevkii de
denilebilir- incelenecek alan›n yerinin öteki yerlere, çevreye göre durumudur. Kuflkusuz, inceleme bir olay üzerinde ise bu durumda olay›n yer ald›¤› yerin situasyonu söz konusudur (Tümertekin, 1994: 23).
Co¤rafya, temelde bir mekan bilimidir ve di¤er mekan bilimlerinden ayr›lan en
önemli yanlar›ndan biri, birinci derecede da¤›l›fl üzerinde durmas›d›r. Baflka bir
ifade ile co¤rafyada incelenen konunun mutlaka yatayda ve dikeyde da¤›l›fl› yap›l›r ve gerekirse zamandaki da¤›l›fl› da incelenir. Ça¤dafl co¤rafya çal›flmalar›nda yatayda ve dikeyde da¤›l›fl yapmak sorun olmazken, tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda
önemli sorunlardan biri olarak araflt›rmac›n›n karfl›s›na ç›kabilmektedir. Çünkü
araflt›rma sahas›ndaki yerleflme merkezleri günümüze ulaflmam›fl veya yer de¤ifltirmifl olabilir. Dolay›s›yla eldeki verinin ait oldu¤u yerleflme merkezini ve faaliyetlerin yürütüldü¤ü sahay› bulmak mümkün olmayabilir. Hatta elimizdeki verilerin tamam› veya büyük k›sm› havada kalabilir. ‹flte bu mahsuru ortadan kald›rmak için,
öncelikle geçmiflteki yerleflme merkezlerinin yeri tespit edilmelidir, yani lokalizasyonu yap›lmal›d›r. Bu konu tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda her zaman en önemli
problemlerinden biri olup çal›fl›lan dönem eskiye gittikçe sorun büyümektedir. Eskiye gidildi¤i oranda yerleflme merkezlerinin bugüne ulaflma flans›n›n azalmas›,
ad› geçen sorunun sebeplerinden biridir. Geçen süre içinde o dönem yerleflmelerinden baz›lar› tamamen ortadan kalkarken, baz›lar› yer de¤ifltirmekte, baz›lar› da
boyut ve fonksiyon de¤ifltirerek günümüze kadar gelebilmektedir. Bir de yerleflme
merkezi varl›¤›n› sürdürse bile, çeflitli nedenlerle isminin de¤iflmesi, o merkezin
bulunmas› iflini daha da zorlaflt›rmaktad›r (Gümüflçü, 2010: 325-327). Yerleflmelerin isim de¤ifltirmesi, co¤rafi potansiyelin ortadan kalkmas› sebebiyle yerleflme
merkezinin yer de¤ifltirmesi, salg›n hastal›k-kurakl›k-do¤al felaketler vb. sebeplerle terk edilmifl olmas› söz konusu yerleflmelerin lokalizasyonunu zorlaflt›rmaktad›r.
Bu durumda gerek arazi çal›flmalar› gerek belgeler ve gerekse topografya haritalar›ndan yararlan›larak yerleflmelerin tespit edilmesi gerekir.
Araflt›rma sahas›ndaki yerleflmelerin lokalizasyonu ile ilgili tüm problemlerin
çözümü için en kesin çözüm üretebilecek yol arazi çal›flmas›d›r. Çeflitli sebeplerle
kitaplara ve haritalara girmeyen eski yerleflme harabeleri, arazi araflt›rmalar›nda
203
204
Tarihi Co¤rafya
tespit edilebilir, hatta ne zaman ve neden ortadan kalkt›¤›, varsa isim de¤ifliklikleri tarihiyle birlikte bile bulunabilir. Arazide yap›lacak araflt›rmalar, yöre insan›yla
yap›lacak görüflmeler ve yerinde bulunabilecek eski eserler, kitabeler konuya yard›m edeceklerdir. Hatta mezar tafllar›ndaki yaz›lar, tarihler veya semboller de konuyu ayd›nlatmaya yard›m edebilirler (Gümüflçü, 2010: 325).
Türkiye tarihi co¤rafyas› araflt›rmalar›nda, yerleflmelerin lokalizasyonu için en
önemli kaynak grubu, yukar›da da vurguland›¤› üzere yeni/ça¤dafl haritalard›r.
Özellikle yerleflme merkezlerinin eski isimlerini tespit etmek aç›s›ndan 1/200.000
ölçekli haritalar iyi bir bafllang›ç durumundad›r. Ama yeterince ayr›nt›l› olmad›klar›ndan hiçbir flekilde bu haritalar tek bafllar›na yeterli de¤illerdir. Bu yüzden
1/100.000 ve hatta gerekirse 1/25.000 ölçekli haritalar da kullan›lmal›d›r. Tabii bunu yaparken, sadece haritalarda bulunan, yaflayan yerleflme merkezleri ve eski
yerleflme izleri de¤il da¤, tepe, vadi, akarsu, mevkii, yol gibi harita üzerinde kay›tl› bütün isimler dikkatli ve sab›rl› bir flekilde taranmal›d›r. Özellikle XVI. yüzy›l k›rsal yerleflme dokusunun önemli bir k›sm› bugüne ulaflmam›fl olan ülkemiz için, bu
durum daha da önemli bir hale gelmektedir. Ama bütün bu çabalara ra¤men, yine
de belgelerde kay›tl› bütün yerleflme merkezlerini tespit etmek mümkün olmayabilir. Bu durumda, harita çal›flmas›n›n tamamlay›c›s› olan arazi araflt›rmas› ve son
olarak daha önce haz›rlanm›fl kitap ve makalelerden yap›lacak tarama da yard›mc› olabilir (Gümüflçü, 2010: 328).
Tablo ve Grafiklerin Haz›rlanmas›: Tablo ve grafikler bilgileri toplu halde
görmeyi, zaman içindeki de¤iflimi alg›lamay› ve yorumlamay› kolaylaflt›r›r. Elde
edilen bulgular›n yaz› metnine baflvurmadan aç›k anlafl›l›r bir biçimde okuyucuya
sunulmas› için verilerin tablolaflt›r›lmas› gerekir. Ancak bu, kolay de¤ildir; bilgi,
deneyim ve beceri gerektirir. Tablo yap›m›nda en fazla karfl›lafl›lan yanl›fll›k, tablolar›n zor ve anlafl›lmas› güç bir flekilde yap›lmas›d›r. Oysa tablonun amac›, bulgular› en kolay ve anlafl›l›r bir biçimde okuyucuya sunmakt›r. Tablo kendini aç›klay›c› olmal›d›r; çok karmafl›k bir tabloyu anlamak yaz› metnini anlamaktan çok daha güç olabilir. Bu da bulgular›n tablo ile sunulma amac›n› ortadan kald›r›r (Arl›Nazik, 2004: 135).
Veriler elde edildikten sonra verinin türüne göre tablolar oluflturulmal›d›r. Anlamay› ve yorumu kolaylaflt›rmak için mümkün oldu¤unca, tablolar “sentez tablo”
flekline getirilmelidir. Örne¤in, tahrir defterlerine dayanarak yap›lan araflt›rmalarda, köye ait veriler hane veya kifli baz›nda de¤il, köy baz›nda verilmelidir. Bu sayede hane/nüfus, tar›m, hayvanc›l›k, sanayi vb. verileri türüne göre tasnif edip
sentez tablolar oluflturulmal›d›r. Aksi takdirde sayfalar dolusu tablolar metne girecek ya da metin sonuna ekler k›sm›na konulacakt›r ki bu çok uygun bir yöntem
olmad›¤› gibi sayfa hacmini de art›rmaktad›r. Her tablo metin içinde ilgili yere konulmal› ve tabloya da mutlaka (bkz. Tablo... gibi) gönderme yap›lmal›d›r. Veriler
tabloya aktar›l›rken dikkat edilecek bir husus ta aflamal›l›k ilkesi yani kronolojik
bir s›ra takip edilmesi gereklili¤idir. Örne¤in 25 sene aral›klara sahip elimizde 100
y›ll›k nüfus verisi varsa, söz konusu verileri en erken tarihliden bafllayarak günümüze do¤ru kronolojik bir flekilde tabloya yerlefltirmek gerekir.
Tablo haz›rlarken dikkat edilmesi gereken önemli noktalar flunlard›r (Arl›-Nazik, 2004: 135): 1) Her tablonun bafll›¤› olmal›, bafll›k tabloyu tan›mlay›c› ve k›sa
olmal›d›r. Tablo bafll›¤›nda; tablo numaras›, verilerin nereden/kimden al›nd›¤› (neye ait oldu¤u), de¤iflkenler, verilerin de¤erlendirme flekli (ortalama da¤›l›m gibi)
olmal›d›r. 2) Tablonun bafll›¤› genelde tablonun üstünde olur. Tablo numaras› verilirken birer birer s›ra numaras› verildi¤i gibi, istenirse bölüm numaras› yan›nda s›-
ra numaras› da verilebilir. 3) Rakamlar›n basamaklar› alt alta gelmelidir. Yüzdelerin kesir basamaklar› ayn› say›da ve alt alta gelmelidir. 4) Kolon ve sat›rlar›n bafll›klar› anlafl›l›r olmal›d›r. Alt gruplar›n bafl k›sm› bofl b›rak›lmamal›d›r. 5) Tablo çok
kar›fl›k, okuyucuyu s›kacak biçimde olmamal›d›r. 6) Tablolar bir sayfaya s›¤abilecek uzunluktaysa bölünmemelidir.
Baz› durumlarda tablo tek bafl›na yeterli olmayabilir, böyle zamanda flayet eldeki veri grafik yapmaya uygun ise grafikler yard›m›yla metin zenginlefltirilmelidir.
Özellikle elde say›sal veriler oldu¤unda ve söz konusu veri belirli zaman dilimlerine ait ise böyle durumlarda grafik çizmek ve metin içine koymak hem araflt›rmac›n›n hem de okuyucunun iflini kolaylaflt›racakt›r. Tablolar araflt›rmac›n›n iddialar›n› temellendirme, yorumlama ve de¤erlendirme imkan›n› art›racakt›r. Örne¤in bir
nüfus grafi¤i bize nüfusun artt›¤› ve azald›¤› dönemleri daha rahat bir flekilde görme ve yorumlama imkan› verir. fiayet elde veri varsa üretim ile ya¤›fl grafi¤inin bir
grafikte gösterilmesi/çak›flt›r›lmas›, araflt›rma sahas›nda üretim ile iklim iliflkisinin
de¤erlendirilmesini ve daha iyi sonuçlar›n ortaya konulmas›n› sa¤layacakt›r.
Bilindi¤i gibi duyu organlar›n›n baflat› gözdür ve verileri grafikle göstermek onlar› görsel hale getirmektir. ‹nsan gördü¤ünü daha rahat alg›lar ve gözleri ile gördü¤üne daha fazla inan›r. Bu nedenle veriler görsel hale getirilirse verilerin olgusal durumlar›, hatta iliflkilerinin daha kolay alg›lanma imkan› do¤ar (ArslantürkArslantürk, 2010: 171). Bilimsel bulgular›n, sorunlar›n çözümünü sa¤lama etkileri,
çarp›c› flekilde mesaj vermesi grafik ile gösterildi¤i zaman artar. Grafikler, bulgular›n gözle anlafl›lmas›n› kolaylaflt›rmak amac›yla, rakamlar›n flekil olarak sunulmas›d›r. Grafik haz›rlan›rken dikkat edilmesi gereken baz› hususlar flunlard›r (Arl›-Nazik, 2004: 138): 1) Grafikte varsa, eksenlerin neyi aç›klad›¤› belirtilmelidir. 2) Eksenler s›f›rdan bafllat›lmal›d›r. Bu mümkün de¤ilse eksenler uygun flekilde kesilmeli, iflaretler eflit aral›kl› yap›lmal›d›r. 3) Eksenlere ölçü birimleri konmal›d›r. 4)
Mümkün oldu¤unca çok fazla de¤iflken bir arada gösterilmemelidir, aksi halde
gözle takip zorlafl›r. 5) Grafikte kullan›lan iflaretlerin, flekilleri, ne anlama geldi¤i
aç›klanmal›d›r.
Haritalar›n Haz›rlanmas›: Tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda elde edilen verilerin da¤›l›fl›n› yapmak, yani onlar› bir harita üzerinde göstermek oldukça önemli bir
yere sahiptir. Çünkü haritalar, sayfalar dolusu bilgiyi (metin, grafik, tablo... vb.) tek
bir haritada gösterme, daha iyi betimleme ve yorumla imkan› verir. Sayfalar dolusu bilgiyi tek bir harita üzerinde görme imkan›na sahip olan okuyucu mekansal
iliflkiyi çok daha iyi alg›lamakta ve konu zihninde daha kal›c› yer etmektedir. Çünkü bilindi¤i üzere haritalar sözel bilginin kiflinin zihninde somutlaflt›r›lmas›n› sa¤layan önemli bir araçt›r.
Mekana dayal› araflt›rma yapan co¤rafyan›n vazgeçilmez unsurlar›ndan biri
olan haritalar, befleri dünyada bulunan fleyler, kavramlar, flartlar, süreçler ya da
olaylar›n mekansal alg›lan›fl›n› kolaylaflt›rmak için yap›lan grafiksel simgelerdir
(Harley-Woodward, 1987: XVI). Asl›nda “mekan›n bir düzlem üzerinde gösterilmesi ” hep co¤rafyan›n özünü oluflturmufl; ilk ortaya ç›kt›¤›ndan beri harita, insan›n Dünya’y› nas›l gördü¤ünü yans›tan ve bu görüflü biçimlendiren güçlü bir metafor-mecaz olmay› sürdürmüfltür. Daha ilk zamanlardan beri insanlar›n elde etti¤i
co¤rafi veri ve bilgilerin toplan›p, gösterildi¤i bafll›ca kay›tlar haritalar olmufltur
(Gümüflçü, 2010: 329).
Yap›lacak çal›flmada harita çizilerek, eser daha iyi istifadeye sunulabilir ve okuyucunun konuyu zihninde daha iyi canland›rmas› sa¤lanabilir (Togan, 1985: 125-126).
Tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda harita kullan›lmas› konusu, madalyon benzetmesi ile
205
206
Tarihi Co¤rafya
aç›klanabilir. Madalyonun bir yüzünde, araziye ç›karken mutlak surette o sahan›n ayr›nt›l› haritalar› (1/200.000 veya 1/100.000 hatta 1/25.000 ölçekli) ile birlikte gidilmesi
var iken, di¤er yüzünde; araflt›rma tamamland›ktan sonra, konuya uygun haritalar›n
üretilmesi bulunmaktad›r. Baflka bir ifade ile öncelikle yukar›da belirtilen ayr›nt›l› topografya haritalar›n›n kendileri bafll› bafl›na tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda oldukça
önemli bir veri kayna¤› durumundad›r. ‹kincisi, araflt›rma tamamlanmadan önce de¤erlendirme aflamas›n›n bir parças› olarak mutlaka, elde edilen verilerin kullan›lmas›yla konuya iliflkin yeni haritalar üretilmelidir. Bu ikisi birlikte yap›lmazsa, hem arazi
araflt›rmas›n›n s›k›nt›l› geçmesi hem de iyi bir arazi araflt›rmas› yap›lsa bile okuyucuya sunulamamas› gibi mahsurlar ile karfl›lafl›labilir (Gümüflçü, 2010: 330).
Tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda çok fazla kay›t çeflidinin getirdi¤i özel bak›fl
aç›s› kendini “da¤›l›fl” haritalar›n›n haz›rlanmas›na yönlendirmifltir. Dolay›s›yla
kaynaklardan derlenen tarihi verilerin haritalanmas›n›n birçok çal›flman›n ana unsurunu oluflturmufl olmas› sürpriz de¤ildir. Aç›kças› 1950 ve 1960’larda tarihi co¤rafyac›lar da¤›l›fl haritalar›n›n oluflturulmas›n›, veri kaynaklar›n›n kullan›lmas›n›n
as›l manas› olarak görmüfllerdir (Hamshere, 1987: 54-55).
Bütün bu anlat›lanlardan dolay›, tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda, araziye giderken ve analiz-sentez sürecinde yap›lacak önemli ifllerden biri harita haz›rlanmas›d›r. Araflt›r›lan dönem, e¤er çok eskiye gitmiyorsa fiziki co¤rafya flartlar›n›n özellikle yer flekillerinin bugün ile ayn› oldu¤u varsay›labilir. Geçen zaman içinde bitki örtüsü, arazi kullan›m›, hidrografik özellikler de bir tak›m de¤ifliklikler olmas›
muhtemeldir. Özellikle delta alanlar›nda, genifl tabanl› bir yatakta akan ve menderesler çizen bir akarsuyun yatak de¤ifltirmesi, do¤al bir felaket heyalan, deprem,
vb. durumlar›nda bir tak›m de¤ifliklikler meydana gelebilir. Ancak sözü edilen bu
durumlar lokal ölçeklidir. Özellikle yer flekillerinin genel yap›s›nda de¤iflim olmas› için 500-1000 y›l bile oldukça küçük zaman dilimleri olarak kabul edilmektedir.
Bunun için tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda hidrografik, klimatolojik ve bitki örtüsü
özelliklerinde bir tak›m de¤iflmeler oldu¤u/olabilece¤i göz önünde bulundurulmal›d›r (Gümüflçü, 2010: 334). Ancak genel manada çok fazla de¤iflmedi¤i kabul edilebilece¤inden, harita haz›rlan›rken modern haritalar altl›k olarak kullan›labilir. fiayet arfliv vesikalar›nda ya da her hangi bir kaynakta bir de¤ifliklik oldu¤u bilgisi var
ise haritalar bu bilgiye göre düzenlenebilir.
Haritalar haz›rlan›rken ilk yap›lacak ifl, çal›fl›lan sahan›n dünyadaki ve ülkedeki
yerini gösteren lokasyon haritas›n›n üretilmesidir. Çünkü her okuyucudan dünyan›n her yerini bilmesini beklemek do¤ru de¤ildir. Bunun için okuyucu faktörünü
göz önünde bulundurarak lokasyon haritas›n›n ihmal edilmemesi gerekir. Lokasyon
haritas›n› takiben araflt›rmac› sahan›n topografik özelliklerini gösteren fiziki co¤rafya haritas› haz›rlamal›d›r. Haz›rlanan fiziki harita sayesinde okuyucu sahan›n yeryüzü flekilleri hakk›nda bilgi sahibi olacak ve yerleflme, nüfus da¤›l›fl›, ekonomik faaliyetler gibi konular› daha iyi anlamland›rabilecektir. Söz konusu iki haritay› takiben çal›flman›n amaç ve konular›na göre çeflitli haritalar haz›rlanmal›d›r. Örne¤in
nüfus, tar›m, hayvanc›l›k, ulafl›m, sanayi, ticaret vb. konulara ait çok say›da ve çeflitli haritalar haz›rlanabilir. Böylece okuyucu süreç içerisindeki de¤iflimleri daha iyi
görme imkan›na sahip olacak ve konuyu daha iyi anlayacakt›r. Bu haritalar yukar›da da belirtildi¤i gibi öncelikle araflt›rmac›n›n analiz, sentez ve de¤erlendirme yaparken kullanmak zorunda oldu¤u araçlar oldu¤undan vazgeçilmez niteliktedir.
Osmanl› Klasik dönemini konu alan tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda yerleflmelerin lokalizasyonu ayr› bir öneme sahiptir. Bilindi¤i üzere Osmal› arfliv vesikalar›
idari statüye (eyalet, sancak, kaza, nahiye, köy, mahalle) göre düzenlenmifltir. Do-
207
lay›s›yla araflt›rma sahas›ndaki yerleflmelerin (köylerin) tespiti ile kaza, sancak ve
eyalet s›n›rlar›n› tespit etmek te mümkün olacakt›r. Köy yerleflmelerinin lokalizasyonun tespit etmeden bir üst idari birim olan kaza, sancak ve eyalet s›n›rlar›n› tespit etmek mümkün olamayacakt›r. fiayet köylerin lokalizasyonu tespit edilmeden
kaza, sancak ve nihayetinde eyalet s›n›r› çizilirse hata kaç›n›lmaz olacakt›r. Bu durumda bir tarihi co¤rafya araflt›rmas›nda mutlaka yerleflmelerin lokalizasyonu yap›lmal› ve bundan sonra idari s›n›rlar çizilmelidir.
Araflt›r›lan mekan›n idari s›n›rlar›n›n çiziminde özenle haz›rlanmas› gereken haritalara ihtiyaç bulunmaktad›r. Çünkü idari s›n›rlar›n tabii/do¤al unsurlar› takip etti¤i bilinmektedir ve bu da ancak bir harita ile gösterilebilecek tarzda bir bilgidir.
Çal›fl›lan sahan›n idari s›n›rlar›, arazide yap›lacak araflt›rma ve gözlemlerden sonra
daha kesin olarak çizilebilir. Tahrir defterleri ve bunlar› esas alan çal›flmalardan ç›kan sonuca göre Osmanl› Devleti, idari s›n›rlar› belirlerken da¤lar, tepeler, akarsular gibi “do¤al unsurlara” yani, genellikle akar-bakara/su bölümü çizgilerine dikkat etmifl, böylece idari s›n›rlar›n oldukça uzun ömürlü olmas›n› sa¤lam›flt›r. En büyük idari ünite eyalet ve sancaklar›n s›n›rlar› siyasi ve idari gerekçelerle s›kl›kla de¤iflmesine ra¤men kaza ve özellikle nahiyelerin s›n›rlar› pek de¤iflmemifl, hatta
bunlardan ço¤u hemen hemen ayn› s›n›rlar›n› günümüze kadar korumufllard›r
(Gümüflçü, 2007: 37-60).
Arazi gözlemleri ve araflt›rmalar›n tamamlanmas›n›n ard›ndan, elde edilen bilgi
ve bulgular›n metine dönüfltürülmesi s›ras›nda mekan›n sembollerle ka¤›t üzerine
aktar›lmas› olan harita çizim aflamas› bu flekilde tamamlanmal›d›r. Baflka ifade ile elde edilen bilgi ve bulgular›n desteklenmesi ve okuyucuya daha iyi aktar›lmas› için
çal›flmalarda mutlaka ve mutlaka harita kullan›lmal› ve sadece harita bulunsun diye
çal›flman›n en sonuna çizilmifl özensiz haritalar yerine konuya ve ihtiyaca göre metin içinde at›flar yap›larak haritalar konulmal›d›r. Böylelikle hem araflt›rmac› çal›flmas›n› görsel malzeme ile desteklemifl olacak hem de aflamal›l›k arz eden konular
daha iyi anlafl›lacak, okuyucu mekansal iliflkileri çok daha iyi kurabilecek ve soyut
olan bilgilerin okuyucunun zihninde somutlaflt›r›lmas› sa¤lanabilecektir. Bütün
bunlar sayesinde araflt›rmac›, araflt›rd›¤› mekan› geçmiflteki gerçek durumuna yak›n
bir flekilde yeniden inflaa ederek konunun daha iyi anlafl›lmas›n› sa¤layabilecektir.
Lokalizasyon yap›lmas›, tablo ve grafiklerin çizilmesi ve nihayet haritalar›n haz›rlanmas›ndan sonra, art›k elde edilen bütün veriler ve okumalardan sa¤lanan bilgiler ile toplanan “metinlerin de¤erlendirmesi” aflamas›na geçilebilir. Baflka bir ifade ile bu aflamada, flimdiye kadar toplanan bütün veriler, bilgi ve bulgular harmanlanarak bir sentez yap›l›r ve böylece de¤erlendirme süreci tamamlan›r.
Verilerin analiz edilmesi sürecinde araflt›rmac›, daha önceden sordu¤u sorular›n yan›t›n› bulmaya çal›fl›r. Bu çerçevede araflt›rmac› hipotezlerini test eder ve elde edilen veriler ile teorik tart›flmalara katk›da bulunmaya çal›fl›r. Araflt›rmac›, örneklem grubu veya dar bir mekanda buldu¤u sonuçlar› evren veya daha genifl bir
mekana genellemeye çal›fl›r. Çünkü bilimsel bilgilerde esas olan genellenebilirliktir. Di¤er taraftan araflt›rmac›, elde etti¤i verilerin teorik bak›fl aç›lar›yla ne kadar
örtüfltü¤ünü de de¤erlendirmeye çal›fl›r. E¤er elde edilen veriler, araflt›rmac›n›n
teorik bak›fl aç›lar›n› do¤rular nitelikteyse bu durum araflt›rmac›n›n bak›fl aç›s›n›
güçlendirir, tersi durumda ise zay›flat›r (Su¤ur, 2010: 9-10).
SIRA S‹ZDE
Haz›rlanan haritalar›n araflt›rmaya konulmas›nda nelere dikkat edilmelidir?
4
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
208
Tarihi Co¤rafya
Yaz›m Aflamas›
Yerleflmelerin lokalize edilmesi, elde edilen verilerin tablolara aktar›lmas›, grafikler
ve haritalar›n haz›rlanmas› ve metinsel verilerin ifllenmesiyle birlikte yap›lan de¤erlendirme süreci tamamland›ktan sonraki aflamada, yazmaya bafllan›r. Hatta kifliye
göre de¤iflmekle birlikte genellikle de¤erlendirme süreci ile birlikte sonuç raporu
da yaz›l›r/yazmaya bafllan›r. Bu aflamada konuyla ilgili kaynaklarda yer alan bilgiler özenli bir flekilde süzgeçten geçirilmifl ve ilk neticeler elde edilmifltir. Art›k geriye, sab›rla toplanm›fl olan malzemelerin sanat eseri haline dönüfltürülmesi yoluyla
onlara geçerli bir flekil vermek “yazmak” kalmaktad›r (Halkin, 2000: 63). Kaleme alma aflamas›nda bulgular›n yorumlanmas› gerekir. Önce analiz sonucu ortaya ç›kar›lan iliflkiler birlefltirilir (sentez yap›l›r). Kurgulanan model gerçeklere uygun düflmüfl müdür? Sentez bir anlamda araflt›rmac›n›n kavramsal modeli sorgulad›¤› bir basamakt›r. Sentez basama¤›nda gerçekleflmifl ya da tadil edilmifl olan kavramsal modelle araflt›rmaya temel al›nan kuram karfl›laflt›r›l›r. Haz›rlanan modelin kurama katk›s› belirtilir ve böylece bilimsel bulgular adland›r›l›r. Bulgular›n ›fl›¤›nda araflt›rmac› konusuyla ilgili durumu nas›l görmektedir. Bulgular›n dayand›¤› ilkeler, iliflkiler
ve genellemeler bu bölümde yaz›ya geçirilmelidir (Arl›-Nazik, 2004: 141).
Bir çal›flman›n kaleme al›nmas› da yukar›daki ifllemler kadar zor ve özen gerektirir. Bu yüzden yap›lacak ifllemleri bir tasnife tabii tutmak en ak›ll›ca yoldur. Öncelikle yap›lacak çal›flma için bir “plan” haz›rlanmal›d›r. Notlar›n al›n›p tasnif edilmesini takiben, plan do¤rultusunda yazmaya bafllanabilir (Kütüko¤lu, 1997: 77109). Yazmak bir süreçtir ve yazmay› ö¤renmek yazmakla olur; zaman ve emek ister, pratik yap›larak ilerler. Yazman›n tek bir do¤ru yolu yoktur, iyi yazmayla ba¤lant›l› bir tak›m yöntemler vard›r. Söz konusu süreç üç aflamal›d›r (Neuman, 2010:
712): 1) Yaz›m öncesi, literatürle ilgili notlar› düzenleyerek, fikirlerin listesini yaparak, taslak ç›kararak, kaynakçaya girecek malzemeyi tamamlayarak, veri çözümlemesiyle ilgili yorumlar› düzene sokarak yazmaya haz›rlamak. 2) Oluflturma, serbest yaz›m yoluyla kaynakçay› ve dipnotlar› kaleme alarak verileri sunuma haz›rlayarak, girifl ve sonuçlar› tasarlayarak fikirlerinizi ka¤›da dökmek. 3) Yeniden yaz›m, tutarl›l›¤› artt›rarak, mekanik hatalar› düzelterek, al›nt›lar› kontrol ederek, genel bir okuma yaparak raporu de¤erlendirmek ve son flekline getirmek.
Yaz›m aflamas›na kadar verilen ve takip edilmesi istenen s›ralama anayasa veya kanun maddesi olmay›p araflt›rmac›n›n kiflisel tercihleri ve tarz›na göre az veya
çok de¤ifliklik gösterebilir (Gümüflçü, 2010: 336). Mesela bu konuda E. H. Carr
(1996: 35) kendi tarz›n› flöyle aç›klar: “Ana kaynak sayd›klar›mdan birkaç›n› okumaya bafllar bafllamaz, bana fliddetli bir itilim gelir ve yazmaya bafllar›m -mutlaka
bafl›ndan de¤il- bir yerinden, herhangi bir yerinden. Böylece, okuma ve yazma birlikte ilerler. Ben bir yandan okumaya devam ederken yazd›klar›m ço¤al›r, eksilir,
yeniden biçimlenir, y›rt›l›p at›l›r. Yazma, okumaya k›lavuzluk eder, onu yönetir,
verimli k›lar. Yazd›kça neyi arad›¤›m› daha iyi bilir, buldu¤umun anlam›n› ve konuyla iliflkisini daha iyi kavrar›m”.
Kiflinini tarz›na göre farkl› düflünceler olsa da çal›flma devam ederken yazmaya
bafllamak ak›ll›ca bir politikad›r. Akl›n›zda her fley taze oldu¤undan bu, yazmay›
kolaylaflt›r›r. Dahas›, yazma iflleminin kendisi, bir ihtimal, sonuçlardaki uyumsuzluklar› gösterir ve belki izlenecek ilginç yan yollar› ortaya ç›kar›r. Bu nedenle, deney sistemi ve malzeme hala el alt›ndayken yazmaya bafllanmal›d›r. E¤er ortak yazarlar varsa, onlara dan›flmak için etrafta iken çal›flmay› yazmaya bafllamak ak›ll›ca olur (Day, 2003: 35).
Yaz›m s›ras›nda, ilk taslakta hiçbir araflt›rmac› yeterli bütünlü¤e ulaflamaz. Herkes yazd›klar›n› gözden geçirmelidir; bu da yer de¤ifltirmek, yeni ba¤lant› noktalar› eklemek, tekrarlar› yok etmek k›saca onar›m yapmak anlam›na gelir. Onar›m›
yaparken yaz›m›z› gelifltirir, güzellefltiririz. Bu ifllemler tekrarland›kça, zaman içinde do¤al parçam›z haline gelirler, ama önceleri yaz›m›z› okurken, kusursuz de¤ilse bile ola¤anüstü ak›c› ve etkili buluruz. Bunun nedeni, yaz›y› tasarlarken zihnin,
aksakl›klar› özel bilgilerle, ne demek istendi¤i konusunda bellekte bulunan bilgilerle sürekli telafi etmesidir. Bu nedenle, yaz›n›z› birkaç gün bir kenara b›rak›n,
sonra bir baflkas›n›n yaz›s›ym›fl gibi tekrar okuyun. Bu yeterli öz elefltiriyi yapman›z› sa¤lamayabilece¤inden, her cümleyi, içerdi¤i bilgilerin uygunlu¤u ve biçiminin do¤rulu¤u aç›s›ndan tek tek incelemelisiniz (Barzun-Graff, 1996: 203-204).
Bir araflt›rmac›n›n öncelikle hakk›nda yazaca¤› bir fley/fleyler olmal›d›r. fiayet
kaleme al›nacak malzeme fazla ise düzenlemek elzemdir. Yaz›y› düzenlemenin
en temel yolu taslak haz›rlamakt›r. Taslaklar, araflt›rmac›n›n tüm fikirlerini ortaya
koydu¤undan ve bu fikirler aras›ndaki iliflkiyi aç›kça sergiledi¤inden emin olmas›n› sa¤larlar. Bir taslak, bafll›klardan (sözcükler ya da cümlecikler halinde) ya da
tam cümlelerden oluflur. Taslaklar yazma sürecini kolaylaflt›rabildikleri gibi, uygunsuz flekilde kullan›larak zorlaflt›rabilir de. Taslak, araflt›rmac›n›n fikirlerini düzene sokmak için kullan›labilece¤i bir araçt›r. Taslaklar; 1) Fikirlerin s›raya konmas›na, 2) Birbirleriyle ba¤lant›l› fikirlerin bir araya getirilmesine, 3) Daha genel
ya da daha yüksek düzeydeki fikirlerin daha özgül fikirlerden, özgül fikirlerin de
özgül ayr›nt›lardan ayr›lmas›na yard›mc› olur (Neuman, 2010: 709-710).
Yaz›m s›ras›nda dikkat edilecek en önemli hususlardan biri al›nt›lamad›r. Akademik bir çal›flman›n de¤erinin en önemli ölçütlerinden biri, araflt›rmac›n›n al›nt›lama konusundaki becerisinde ortaya ç›kmaktad›r. Bilimsel nitelikte bir yay›n (makale, kitap, tez, proje, bildiri vb.) haz›rlayan bir araflt›rmac›n›n baflka kaynaklardan
yapt›¤› al›nt›lar› o kaynaklara “gönderme” yaparak vermesi bilimsel ve mesleki etik
aç›s›ndan zorunludur (Candan, 2011: 281). Araflt›rmac›, sözcüklerini dipnotlarla
aç›klama gere¤inden hiçbir zaman kurtulamaz. Ama bu notlar›n say›s›n› ve uzunlu¤unu kendisi de¤il, iflledi¤i konu, ço¤u zaman da bunu okuyacak olanlar saptar.
Dipnotlar anlam› belli oranda tamamlay›p güvenilirli¤ini pekifltirmesi aç›s›ndan yaz›n›n en az di¤er k›s›mlar› kadar önemlidirler. Bu nedenle araflt›rmac› neyi, ne zaman dipnot olarak kullanaca¤›n›n bilincinde olmal›d›r. Bilgilerinizin kayna¤›n› verirken “dikkatli bir okuyucu taraf›ndan merak edilebilece¤ini düflündü¤ümüz her
yerde dipnot kullanmak iyi bir kurald›r” yolunu takip etmek ak›ll›ca olacakt›r.
Unutulmamal›d›r ki, yeni bir konu, bilinen bir konudan daha çok dipnot gerektirir
(Barzun-Graff, 1996: 260-261).
Bir tarihi co¤rafya araflt›rmas›n›n yaz›m› s›ras›nda dikkat edilecek hususlardan
biri de haritalard›r. Araflt›rmalar neticesinde haz›rlanan haritalar› araflt›rman›n bas›m aflamas›nda kitab›n sonuna koymak yerine, yeri geldikçe ilgili konuya göre
metin içine yerlefltirilmelidir. Metnin sonuna konulan haritalar özellikle bir de
at›f verilmemiflse neredeyse hiçbir anlam tafl›mamaktad›r. Haritan›n yap›l›fl gayesi herhangi bir co¤rafi olgu ya da olay›n mekansal da¤›l›fl›n› göstermek ve okuyucunun zihninde canlanmas›n› ve anlamas›n› kolaylaflt›rmakt›r. At›f verilmeyen
bir harita ya da metnin sonuna konulan bir harita okuyucunun gözünden rahatl›kla kaçabilir ve yap›lan haritalar amac›na hizmetten uzaklaflm›fl olur. Örne¤in
nüfus konusu iflleniyorsa ve bununla ilgili bir harita haz›rland›ysa yeri geldi¤inde hemen konu içinde at›f vererek haritaya gönderme yap›lmal› ve harita metin
içine konulmal›d›r.
209
210
Tarihi Co¤rafya
Eser kaleme alma ifli bittikten sonra, eser sonuna tamamlay›c› ekler konulmal›
ve mutlaka bir indeks -mümkünse tasnif edilmifl bir indeks- verilmelidir. Çünkü
“her zaman olmasa da dizini olan kitaplar, olmayanlara oranla daha ciddi yap›tlard›r” (Barzun-Graff, 1996: 54). Haz›rlanan araflt›rman›n, bas›m aflamas›na gelmesinde önemli ad›mlardan biri de, dizgi yani çal›flman›n bilgisayar ortam›nda yaz›lmas› aflamas›d›r. Baz› durumlarda, dizgi baflkalar›na, bu ifli meslek edinen kiflilere
yapt›r›labilir ama en do¤ru ve az hatal› sonuca ulafl›lmak isteniyorsa, dizgiyi mutlaka araflt›rmac›n›n kendisi yapmal›d›r. Ancak bu flekilde, basit ve önemsiz gibi görünen dizgi hatalar›n›n, çok fazla say›ya ç›karak, çok iyi bir araflt›rmay› okuyucunun gözünden düflürmesi önlenebilir. Sonuç, bilgi, kuflkuculuk, inanç, sa¤duyu ve
ak›ll›ca tahminlerin bileflimidir (Barzun-Graff, 1996: 87).
Son olarak, yaz›m aflamas›nda sorun ç›karan, anlam› buland›ran ve en yayg›n
yap›lan hatalar› burada s›ralamak, okuyucu ve elinizdeki çal›flmay› örnek almay›
düflünenler için faydal› olacakt›r. Bilimsel araflt›rma metodolojisi ile ilgili bir esere
göre, haz›rlanan araflt›rmalar›n yaz›m aflamas›nda en fazla ve yayg›n olarak yap›lan
hatalar› flu bafll›klar alt›nda toplamam mümkündür: 1- Özel terimler, 2- Mu¤lak
sözcükler, 3- Yeni üretilmifl sözcükler, 4- Yanl›fl kullan›lm›fl teknik terimler, 5Farklar› iyi belirleyememek, 6- Sözcükleri uygunsuz kullanmak, 7- Çarp›t›lm›fl deyimler, 8- Hatal› ilgeç kullan›m›, 9- Yanl›fl kullan›lm›fl fiiller, 10- Hatal› cümle kurmak (Barzun-Graff, 1996: 208).
211
Özet
Tarihi co¤rafya araflt›rmalar› yap›l›rken ve yaz›l›rken
dikkat edilmesi gereken ilk husus, ele al›nan konu ifllenirken ve de¤erlendirilirken hangi metodun izlenece¤idir. Modern anlamda ülkemizde oldukça yeni bir
çal›flma sahas› olan tarihi co¤rafya, metot olarak daha
çok modern co¤rafya ilke ve yöntemlerine ba¤l›d›r.
Yurt d›fl›nda daha ileri bir seviyede bulunan tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda uygulanacak metotlar alt› gruba
ayr›labilir. H. Jaeger bu yöntemleri flu flekilde belirtmektedir: Kademeli geliflim metodu, indirgeme metodu, tipolojik metot, karfl›laflt›rma metodu, enine ve boyuna kesitlerle tetkik metodu, formal ve fonksiyonel
tetkik metodu.
Türkçe sözlükte süreç, “aralar›nda birlik olan veya belli bir düzen veya zaman içinde tekrarlanan, ilerleyen,
geliflen olay veya hareketler dizisi, vetire, proses” fleklinde tan›mlanmaktad›r. Her bilimsel araflt›rma bütünüyle bir süreç olup süreci meydana getiren aflamalar›n s›ralamas› de¤iflse bile, esas olan bütün aflamalar›n
mutlaka yerine getirilerek tamamlanmas›d›r. Modern
co¤rafyan›n temel ilkelerine ba¤l› olarak yap›lan tarihi
co¤rafya araflt›rma süreci, di¤er disiplinlerde oldu¤u
gibi belirli aflamalardan geçerek tamamlanabilir ki,
bunlar; araflt›rma sorusunun belirlenmesi, literatür taramas›, hipotezlerin belirlenmesi, veri toplama, araflt›rma yönteminin belirlenmesi, analiz, sentez ve de¤erlendirme ile yaz›m’d›r.
Bir çal›flmada konu belirlendikten sonra öncelikli olarak yap›lmas› gereken “araflt›rma sorusunun” belirlenmesidir. Bilimsel araflt›rman›n en önemli amac›, yap›lacak araflt›rma ile yeni bir yöntem bulmak veya bilinen
bir yöntemi yeni bir sahada uygulayarak “mevcut bir
problemi” çözmektir. Araflt›rma sorusu belirlendikten
sonra bu soruna göre konu, mekan ve zaman s›n›rland›rmas› yap›lmas› gerekir. Çünkü birçok durumda çal›flman›n (makale, bildiri, kitap ve tez çal›flmalar› gibi...) bitirilmesi gereken bir süresi vard›r. Tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda konu tespit edilirken, konu araflt›rma
flartlar›na göre s›n›rland›r›lmal›, belirli bir mekan/yer
seçilmeli ve geçmifl bir zaman dilimi araflt›r›ld›¤› için
de araflt›rma dönemi/zaman dilimi tayin edilmelidir.
Konu, yer ve zaman tespit edilip s›n›rland›rmas› yap›ld›ktan sonra, hem bütün bunlar› ve hem de araflt›rman›n sonraki k›s›mlar›n› büyük oranda etkileyecek olan
literatür taranmas›/bibliyografyan›n belirlenmesi ve elde edilmesi/toplanmas› gelir. Bir sonraki aflama hipo-
tezlerin belirlenmesidir. Bu noktada, öncelikli olarak
her araflt›rmada hipotez yaz›lmas›n›n gerekmedi¤i belirtilmelidir. Mevcut durumun ortaya konulmas› amac›yla yap›lan betimleyici (descriptive) ve nitel araflt›rmalarda hipotez kurulmamaktad›r. Nedensel, iliflkisel
veya deneysel araflt›rmalarda ise hipotezlere yer verilmelidir. Hipotez, araflt›rman›n olas› sonuçlar›na iliflkin
bir tahmin ifadesidir. Hipotezlerin amaçlarla tutarl› olmas›, test edilebilecek ve ölçülebilecek biçimde haz›rlanmas› ve analizlerde kullan›lacak tüm de¤iflkenleri
içermesi gerekir.
Tarihi co¤rafya çal›flmas› yapacak olan bir araflt›rmac›
konu, yer, zaman ve mekan belirlerken, konuyla ilgili
mekanda/zamanda verinin var olup olmad›¤›n› bilmeli ve ona göre seçimini yapmal›d›r. Çünkü konuyla ilgili veri olmayan bir bafll›k belirlemek araflt›rmac›n›n
kendini dipsiz bir kuyuya atmas› anlam›na gelebilir.
Dolay›s›yla elde edilebilecek/ulafl›labilecek veri kaynaklar›n› bilmeli konuyu, zaman› ve mekan› ona göre
s›n›rland›rmal›d›r. Veri toplama aflamas›n›n kullan›lacak araflt›rma yönteminden önce yap›lmas› gerekir.
Çünkü ço¤u durumda takip edilecek yöntem, elde
mevcut verilere göre flekillenmektedir. Tarihi co¤rafya
çal›flmas› geçmifl bir zaman diliminde yap›ld›¤› için,
araflt›rmac›n›n geçmifl döneme ait kaynaklara ulaflmas› ve oralardan veri toplamas› gerekecektir. Bu durum
arflivin tarihi co¤rafya çal›flmalar› için olmazsa olmazlar›ndan biri oldu¤unu ortaya ç›karmaktad›r. Geçmiflte olay›n kat›l›mc›lar› taraf›ndan daha sonra tutulan
kay›tlar birinci elden kaynaklar olarak kabul edilir.
Kat›l›mc› veya gözlemcinin bireysel bak›fl aç›s›n› yans›tan hat›ralar, bu tür kaynaklar›n en güzel örne¤ini
oluflturur. Birinci elden kaynaklar araflt›rmac›lara daha
meflru kay›tlar olarak görünür. Bunlar araflt›rmac›ya,
tarihi bir olay veya dönem esnas›nda gerçekte ne oldu¤una dair do¤rudan bilgi verebilir. ‹kinci elden kaynaklar, birinci elden kaynaklar üzerine yorum ve de¤erlendirme yap›lan eserlerden di¤er bir ifadeyle orijinal kaynaklar›n derlenmesiyle oluflur. Bilimsel araflt›rman›n aflamalar›ndan biri yöntemin belirlenmesidir.
Genel anlam›yla yöntem, belli bir hedefe ulaflma amac›yla ve belli ç›k›fl noktalar›na göre gerçeklefltirilen
planl› bir eylemdir. Tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda en
çok kullan›lan araflt›rma türü geçmifl araflt›r›ld›¤› için
tarihi araflt›rma ve modern co¤rafyan›n ilke ve metotlar›n› kullanmas› ve co¤rafya biliminin içerisinde ol-
212
Tarihi Co¤rafya
mas›ndan dolay› da saha araflt›rmas›’d›r. Tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda analiz, sentez ve de¤erlendirmenin sa¤l›kl› bir flekilde yap›labilmesi için, öncelikle
bütün kaynaklardan elde edilen verilerin bir zemine
oturtulmas›, yani “yerleflmelerin lokalizasyonu”n yap›lmas› ve arkas›ndan araflt›rmaya konu olan mekanda da¤›l›fl›n›n gösterilmesi için de “haritalar›n haz›rlanmas›” gerekir. Ancak bunlar yap›ld›ktan sonra analiz
ve sentez yap›labilir ki bu da di¤er bütün bilimlerde
oldu¤u üzere tablo, grafik ve metinsel verilerin hep
birlikte de¤erlendirilmesiyle mümkündür. Analiz ve
sentez yapmay› sa¤layan, yerleflmelerin lokalize edilmesi, elde edilen verilerin tablolara aktar›lmas›, grafikler ve haritalar›n haz›rlanmas› ve metinsel verilerin
ifllenmesi ile birlikte yap›lan de¤erlendirme süreci tamamland›ktan sonra, hatta genellikle de de¤erlendirme süreci ile birlikte sonuç raporu yaz›lmal›d›r.
213
1. Tarihi co¤rafyada uygulanan araflt›rma yöntemleri
kaç tanedir?
a. 3
b. 4
c. 5
d. 6
e. 7
2. Co¤rafyan›n üç temel prensiplerinden biri olan teflmil kelimesinin karfl›l›¤› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Nedensellik
b. Da¤›l›fl
c. Karfl›laflt›rma
d. ‹liflki kurma
e. Sentez yapma
3. Afla¤›dakilerden hangisi geçmifli ele alan yöntemdir?
a. Retrospektif
b. Retrogresif
c. Tipolojik
d. Progresif
e. Karfl›laflt›rma
4. Tarihi co¤rafyada araflt›rma süreciyle ilgili olarak
afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Bilimsel araflt›rmalar bütünüyle bir süreçtir.
b. Araflt›rma sürecinin belirli basamaklar› vard›r.
c. Araflt›rma süreci bir bilgi üretim sürecidir.
d. Araflt›rma sürecinde yer alan basamaklar›n s›rlamas› kesinlikle de¤ifltirilmemelidir.
e. Araflt›rma sürecinde yer alan basamaklar›n tümü
yerine getirilmelidir.
5. Tarihi co¤rafya araflt›rmas›n›n tamamlanabilmesi için
belirli basamaklar vard›r, afla¤›dakilerden hangisi bu
basamaklar içinde yer almaz?
a. Araflt›rma sorusunun belirlenmesi
b. Hipotezlerin belirlenmesi
c. Anket yap›lmas›
d. Verilerin toplanmas›
e. Analiz, sentez ve de¤erlendirme yap›lmas›
6. Afla¤›dakilerden hangisi tarihi co¤rafya araflt›rmas›n›n tamamlanabilmesi için gerekli basamaklardan biri
de¤ildir?
a. Literatür taramas›
b. Analiz, sentez ve de¤erlendirme
c. Yaz›m
d. Araflt›rma yönteminin belirlenmesi
e. Kavram oluflturma
7. Afla¤›dakilerden hangisi tarihi co¤rafya çal›flmalar›nda araflt›rma aflamalar›n›n s›ras›n› de¤ifltiren faktörler
aras›nda yer almaz?
a. Araflt›rmac›n›n tarz›
b. Araflt›rmac›n›n yeterlili¤i
c. Araflt›rman›n amac›
d. Araflt›rman›n olanaklar›
e. Araflt›rma konusunun özellikleri
8. Tarihi co¤rafya araflt›rmas›nda bir tak›m s›n›rlamalar
yap›lmas› gerekir, afla¤›dakilerden hangisi s›n›rlamalar
aras›nda yer al›r?
a. Amaç
b. Bütçe
c. Mekan
d. Araflt›rma yöntemi
e. Literatür
9. Afla¤›dakilerden hangisi tarihi co¤rafya araflt›rmalar›nda literatür taramas› aflamas›nda yap›lmas› gerekenler aras›nda yer almaz?
a. Kitap taramas›
b. Makale taramas›
c. Kütüphane kataloglar›n›n taramas›
d. ‹nternetten tarama
e. Devlet arflivleri kataloglar›n› tarama
10. Afla¤›dakilerden hangisi literatür taramas›n›n araflt›rmac›ya sa¤lad›¤› katk›lardan biri de¤ildir?
a. Daha önce yap›lan çal›flmalar hakk›nda bilgi sahibi olma
b. Araflt›rma kalitesini art›rma
c. Daha önce yap›lm›fl olan benzer bir çal›flmaya
giriflmeme
d. Araflt›rma hipotezini destekleme
e. Araflt›rman›n çerçevesinin belirlenmesine yard›mc› olma
214
Tarihi Co¤rafya
Okuma Parças›
Saha Araflt›rmas›n›n Bafllang›c›na Dair...
Saha araflt›rmas›n›n bafllang›c›, uzak ülkelere seyahat
edenlerin raporlar›na dayand›rabilir. 1200’lerden beri,
Avrupal› kaflifler ve misyonerler, karfl›laflt›klar› tuhaf
kültürler ve halklar›n betimlemelerini yazm›fllard›r. Baflkalar›, yabanc› kültürler hakk›nda bilgi edinmek için bu
betimlemeleri okuyordu. Daha sonra, XIX. yüzy›lda,
Avrupa ticareti ve imparatorluklar› h›zla büyüdü¤ünde
ve daha bilgili, e¤itimli seyyahlar ortaya ç›kt›¤›nda, raporlar›n say›s› artt›.
Akademik saha araflt›rmas›, XIX. yüzy›l›n sonunda antropoloji ile bafllad›. ‹lk antropologlar, yaln›zca kafliflerin, devlet görevlilerinin ya da misyonerlerin raporlar›n› okuyordu; inceledikleri insanlarla do¤rudan temastan yoksunlard›. Raporlar, egzotik olana odaklan›yordu, oldukça ›rkç› ve etnomerkezciydi. Seyyahlar, nadiren yerel dili biliyordu ve ço¤u zaman çevirmenlere güvenmek zorunda kal›yordu. Avrupal› antropologlar ancak 1890’larda uzak ülkelere seyahat emeye ve di¤er
kültürler hakk›nda bilgi edinmeye bafllad›.
Britanyal› sosyal antropolog Bronislaw Malinowski
(1844-1942), uzun bir süre boyunca bir grup insanla
birlikte yaflayan ve veri toplama hakk›nda yaz› yazan
ilk araflt›rmac› oldu. 1920’lerde, yo¤un saha çal›flmas›n›
yeni bir yöntem olarak sundu ve do¤rudan gözlem ve
yerlilerin aç›klamalar›n›, gözlemcilerin ç›kar›mlar›ndan
ay›rmak gerekti¤ini savundu. Toplumsal araflt›rmac›lar›n, yerli halklar aras›nda yaflayarak onlarla do¤rudan
etkileflime girmesi ve onlar›n adetleri, inançlar› ve toplumsal süreçlerini ö¤renmesi gerekti¤ini belirtti.
Araflt›rmac›lar, saha araflt›rmas›n› kendi toplumlar›n› incelemek içinde kulland›. Charles Booth ve Beatrice
Webb’in 1890’larda Londra yoksullar›na dönük gözlemleri, antropolojinin d›fl›nda hem tarama araflt›rmas› hem
de saha araflt›rmas›n› bafllatt›. Booth ve Webb, insanlar› do¤al ortamlar›nda do¤rudan gözlemledi ve tümevar›ml› veri toplama yaklafl›m› kulland›. Kat›l›mc› gözlemleme, 1890’da Almanya’da ortaya ç›km›fl olabilir. Paul
Gohre, üç ay boyunca bir fabrikada ç›rak olarak çal›flt›
ve yaflad›; ve fabrika yaflam›n› incelemek için her gece
evinde ayr›nt›l› notlar ald›. Yay›mlanan çal›flmas›, sosyolog Max Weber de dahil olmak üzere üniversitelerdeki akademisyenleri etkiledi.
1. d
Kaynak: W. Lawrence Neuman, Toplumsal Araflt›rma
Yöntemleri I-II, (Çev: S. Özge), Yay›n Odas›, ‹stanbul,
2010, s. 542-544.
2. b
3. a
4. d
5. c
6. e
7. b
8. c
9. e
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Araflt›rma Yöntemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Araflt›rma Süreci” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Metot/yöntem, bizi gerçe¤e götüren yoldur. Metot, bir
araflt›rmada araflt›rmac›y› bilimsel gerçe¤e ulaflt›rma konusunda önemli bir rol oynar. Bilimsel düflünüfl anlay›fl›na göre, gerçeklere ulaflman›n en güvenilir, en verimli ve baflar›l› yolu ancak bilimsel yöntemlerle mümkün
olabilir. Hem modern co¤rafyan›n hem de tarihi co¤rafyan›n üç temel ilkesi vard›r. Bunlar; nedensellik, da¤›l›fl
ve karfl›laflt›rmad›r.
S›ra Sizde 2
Kademeli geliflim (progresif) yöntemi, indirgeme (reduktif) yöntemi, tipolojik yöntem, karfl›laflt›rma (komparative) metodu, enine boyuna kesitlerle inceleme
metodu, formel ve fonksiyonel yöntemdir.
S›ra Sizde 3
Araflt›rma sorusu belirlenirken, alana orijinal bir katk›
yapacak ve var olan bir problemi çözecek bir sorun belirlenmelidir.
S›ra Sizde 4
Araflt›rma sürecinde amaca göre haz›rlanan haritalar
metin içine konulmal› ve at›flar yap›larak okuyucu haritaya bakmaya sevkedilmelidir. Haritalar metnin sonuna ekler bölümüne konulmamal›d›r. Çal›flma alan›yla ilgili öncelikle lokasyon haritas› yap›lmal› ve daha sonra
çal›fl›lan konuyla ilgili olarak tematik (nüfus, ulafl›m
vb.) haritalar metin içinde ilgili yerle konulmal›d›r.
Kaynaklar
Abac›, Nurcan (2011). “Bir Tarih Metni Nas›l ‹nfla Edilir?” (Ed. A. fiimflek) Tarih Nas›l Yaz›l›r? Tarih Yaz›m› ‹çin Ça¤dafl Bir Metodoloji, Tarihçi Kitabevi,
‹stanbul, s. 259-279.
Acun, Fatma (2011). “Tarihin Kaynaklar›”, (Ed. A. fiimflek) Tarih Nas›l Yaz›l›r? Tarih Yaz›m› ‹çin Ça¤dafl Bir Metodoloji, Tarihçi Kitabevi, ‹stanbul, s.
119-158.
Arl›, Mine,- Nazik M. Hamil (2004). Bilimsel Araflt›rmaya Girifl, Gazi Kitabevi, Ankara.
Arslantürk, Zeki-E. Hamit Arslantürk (2010). Uygulamal› Sosyal Araflt›rma, Çaml›ca Yay›nlar›, ‹stanbul.
Audrey, N. C (1992). Longman Dictionary of Geography Human and Physical, Longman, UK.
Baker, A. R. H (1968). “A Note on the Retrogressive and
Retrospective Approaches in Historical Geography”,
Erdkunde, XXII, s. 244-246.
Barzun, J.-H. F. Graff (1996). Modern Araflt›rmac›
(Çev. F. Dilber), Tübitak Popüler Bilim Kitaplar›,
Ankara.
Biçer, Bekir (2008). Tarihe Girifl, Dem Yay›nlar›, ‹stanbul.
the Gates of Space and Time. Edward Arnold,
London.
Candan, Ahmet Sait (2011).”Tarih Metinlerinde At›f Yapmak ve Dipnot Göstermek” (Ed. A. fiimflek) Tarih
Nas›l Yaz›l›r? Tarih Yaz›m› ‹çin Ça¤dafl Bir Metodoloji, Tarihçi Kitabevi, ‹stanbul, s. 281-297.
Carr, E. H. (1996). Tarih Nedir?, (Çev: M. G. Gürtürk),
‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul.
Day, R. A. (2003). Bilimsel Makale Nas›l Yaz›l›r, Nas›l Yay›mlan›r?, Tübitak Yay›nalr›, Ankara.
Faroqhi, Suraiyya (2010). Osmanl› Tarihi Nas›l ‹ncelenir? (Çev. Z. Altok), Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›,
‹stanbul.
Gümüflçü, Osman (2007). “The Concept of Village Boundary From the Otoman Time to Present”, Archivum Ottomanicum, 24, s. 37-60.
215
Halkin, E. L. (2000). Tarih Tenkidinin Unsurlar›,
(Çev. B. Yediy›ld›z), TTK Yay›nlar›, Ankara.
Hamshere, J. D. (1987). “Data Sources in Historical Geography”, Historical Geography: Progress and
Prospect (Edt: M. Pacione), s. 46-69. Croom Helm,
London.
Harley, B.-D. Woodward. (1987). History of Cartography, Volume 1: Cartography in Prehistoric,
Ancient, and Medieval Europe and the Mediterranean. The University of Chicago Press.
Jaeger, Helmuth (1969). Historische Geographie, Georg Westermann Verlag, Braunschweig.
Kasapo¤lu, K. Erçin (2010). Bilimsel Anlat›m Yaz›l› ve
Sözlü Sunum ‹lkeleri, Sinemis Yay›nlar›, Ankara.
Kütüko¤lu, Mübahat (1997). Tarih Araflt›rmalar›nda
Usül, Kubbealt› Neflriyat›, ‹stanbul.
Neuman, W. Lawrence (2010). Toplumsal Araflt›rma
Yöntemleri I-II, (Çev. S. Özge), Yay›nodas› Yay›nc›l›k, ‹stanbul.
Özçelik, ‹smail (2001). Tarih Araflt›rmalar›nda Yöntem
ve Teknikler, Gündüz E¤itim Yay›nc›l›k, Ankara.
Özgüç, Nazmiye (1979). Befleri Co¤rafyada Veri Toplama ve De¤erlendirme Yöntemleri, ‹Ü. Co¤rafya Ens. Yay. ‹stanbul.
Sauer, C. O. (1941). “Foreword to Historical Geography”, Annals of the Association of American
Geographers, XXXI/1, s. 1-24.
Seyido¤lu, Halil (2003). Bilimsel Araflt›rma ve Yazma
El Kitab›, Güzem Can Yay›nlar›, ‹stanbul.
Su¤ur, Nadir (2010). “Felsefe, Bilim ve Toplum”, Edt. N.
Su¤ur, Sosyolojide Araflt›rma Yöntem ve Teknikleri, AÜ. Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›nlar›, Eskiflehir.
Togan, Zeki Velidi (1985). Tarihte Usül, Enderun Kitabevi, ‹stanbul.
Tosh, John (1997). Tarihin Peflinde. Modern Tarih
Çal›flmas›nda Hedefler, Yöntemler ve Yeni Do¤rultular (Çev: Ö. Ar›kan), Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›, ‹stanbul.
Toy, Banu Yücel-Nuray Güneri Tosuno¤lu (2007). “Sosyal Bilimler Alan›ndaki Araflt›rmalarda Bilimsel Araflt›rma Süreci, ‹statistiksel Teknikler ve Yap›lan Hatalar”, GÜ. Ticaret ve Turizm E¤itim Fakültesi Dergisi, Y›l 2007, S. 1, s. 1-20.
Tümertekin, Erol (1994). Ekonomik Co¤rafya, ‹Ü.
Edeb. Fak. Yay. No: 2926. ‹stanbul.
Türkdo¤an, Orhan (1989). Bilimsel De¤erlendirme ve
Araflt›rma Metodolojisi, M.E.B. Yay›nlar›, ‹stanbul.
Sözlük
217
Sözlük
A
E
Abdal: Gezgin dervifl.
Eflkinci: 1. Savafla kat›lan yeniçeriler d›fl›ndaki timârl› sipahi
Ahi: Osmanl› Devleti’nin kurulmas›nda önemli rol oynayan
ve di¤er grup askerler. 2. Bir dirli¤i ocak fleklinde tasar-
esnaf ve zanaatkârlar›n oluflturdu¤u tarikata ba¤l› kimse.
Alp: Yi¤it, kahraman.
ruf edenlerden nöbetlefle savafla kat›lan kimse.
Ev göçü: Ekonomik veya güvenlik sebebiyle aile bireylerinin
Avar›z-› divaniye: Genel olarak ola¤anüstü durumlarda hâne bafl›na al›nan nakdî, aynî veya bedenî vergi.
B
birlikte göç etmesi.
F
Fakih: ‹slâm hukuku âlimi.
Balkanlaflma: ‹mparatorluklar›n parçalanmas›.
Ferman: Herhangi bir konuda padiflah›n resmî emrini içeren
Bedesten: Kumafl, de¤erli eflya, ve mücevherlerin al›n›p, sat›ld›¤› çarfl›.
tu¤ral› belge.
F›rka-i Islahiye: 1865 y›l›nda Adana, Kozan ve Halep tarafla-
Bennak vergisi: Az miktarda topra¤› olan veya hiç topra¤›
r›nda güvenli¤i sa¤lamak ve bölgedeki konar-göçerleri
olmay›p baflkalar›n›n topra¤›nda çal›flan kiflilerden al›nan bir çeflit kazanç vergisi.
iskâna tabi tutmak amac›yla oluflturulan askeri birlik.
Firari: siyasi ve adli kovuflturmalardan kurtulmak amac›yla
Berat: Herhangi bir göreve, hizmete tayin veya niflan, muafiyet, imtiyaz verilmesi dolay›s›yla padiflah ad›na düzenlenmifl tu¤ral› belge.
Beyaz Ordu (Gönüllü Ordu): Bolfleviklere karfl› mücadele
Osmanl› topraklar›n› terk eden kifli.
G
Gazâ: ‹slâm dinini korumak ve yaymak amac›yla Müslüman
eden Çarl›k rejimi taraftar› askeri birlikler.
Boyunduruk akçesi: Köylünün ka¤n›s›yla timâr sahibine
olmayanlara karfl› yap›lan savafl.
Gazi: ‹slâmiyette Müslüman olmayanlarla savaflan veya savafl
yapt›¤› hizmet veya bedelini ödedi¤i vergi.
Bulgar Eksarhl›¤›: 1870 y›l›nda oluflturulan Bulgar kilise ör-
yapm›fl kimse.
Geçici ‹skân: Muhacir ve mültecilerin ola¤anüstü durum so-
gütü.
na erip ocaklar›na veya daimi iskan bölgelerine gönde-
Büyük kaçgunluk hareketi: Celali hadiselerinin yafland›¤›
rilinceye kadar bar›nma, iafle ve sair zaruri ihtiyaçlar›n›n
dönemde meydana gelen kitlesel göç.
karfl›lanmas›.
Göçebe: Belirli bir mekân› olmaks›z›n çad›r, hayvan ve sair
Ç
araçlar›yla mevsime göre sürekli yer de¤ifltiren kifli.
Çift bozan: Toprak tasarruf hakk›n› izinsiz terk eden kifli.
Göçebe olmak: Arazisini elinden ç›karmak ve baflkalar›n›n
Çift bozan akçesi: ‹flledi¤i topra¤› sebepsiz olarak b›rak›p giden köylüden al›nan vergi.
tarlalar›nda ›rgatl›k yapmak.
Gurbetçi: Ailesinin geçimini temin maksad›yla ifl bulup çal›flmak üzere geçici olarak bekâr bir vaziyette baflka bir ye-
D
re giden kifli.
Daimi göç: Bir daha geri dönmemek üzere gerçeklefltirilen
göç.
Daimi iskân: Muhacirlerin bir yerleflim biriminde kesin olarak iskâna tabi tutulmas›.
Dervifl: Bir tarikata girmifl, onun yasa ve törenlerine ba¤l›
kimse.
D›fl göç: Farkl› sebeplerle bir ülke s›n›rlar›n› her iki yönde
aflarak yap›lan göç.
Dizdar: Kale muhafazas›ndan ve kaledeki bütün askerlerden
sorumlu olan komutan.
Donanma cemiyeti: Osmanl› donanmas›n› güçlendirmek
amac›yla kurulan cemiyet.
‹
‹cla: sürme, sürgün etme, uzaklaflt›rma ve memleketten ç›karmak.
‹ç göç: Bir ülke s›n›rlar› dahilinde meydana gelen yer de¤ifltirme hareketi.
‹maret: Medrese talebelerine, fakirlere, gariplere ve her isteyene ücretsiz yemek da¤›t›lmak üzere kurulmufl hay›r
kurumu.
218
Tarihi Co¤rafya
K
S-fi
Kapusuz levent: Denizci erlerden baflka taflrada görevli vali
Serbest göçler: Yaflam standartlar›n› artt›rmak düflüncesiyle
ve sancakbeylerinin mahiyetindeki askerlere de levent
gerçeklefltirilen göç tarz›, gönüllü göç.
denilirdi. Bunlar herhangi bir valinin veya sancakbeyi-
Sergerde: Elebafl›.
nin hizmetinde bulunmuyorlarsa kapusuz levent olarak
Senusîler: Afrika’da 1837’de kurulan tarikata mensup olanlar
adland›r›l›rlard›.
Serseri: Çal›flmak üzere geldi¤i yerde ifl bulamayan ve mer-
K›fllak: Konar-göçer topluluklar›n yayladan inip k›fl›n konak-
kezi idare taraf›ndan asayifli bozmaya potansiyel aday
lad›klar› yer.
olarak alg›nan kifli.
K›z›l Ordu: Bolfleviklerin oluflturdu¤u askeri güç.
Sipahi: 1. Atl› asker. 2. Timâr sahibi.
Kitle boflaltmas›: Nüfusun deprem, sel ve savafl gibi felaket-
S›¤›nmac›: Siyasi sebeplerle ülkesini terk edip baflka bir ül-
ler s›ras›nda güvenli¤ini sa¤lamak amac›yla toptan baflka
bir yere tafl›nmas›.
Kitlesel göç: Büyük bir toplulu¤un k›sa bir sürede gerçeklefl-
keye iltica eden kifli.
S›lac›: Memleketine dönen gurbetçi.
Siyonizm: Filistin’de ba¤›ms›z bir Yahudi devleti kurmay›
tirdi¤i yer de¤ifltirme hareketi.
Koloni: 1. Göçmen toplulu¤u veya bu toplulu¤un yerleflti¤i
amaçlayan ak›m.
Sürgün: Güvenlik ve asayifl gerekçesiyle bir kifli, grup veya
yer. 2. Sömürge.
toplulu¤un baflka bir bölgeye sevk edilmesi ve zorunlu
Konar- göçer: Yayla ile k›fllak aras›nda mevsimine göre mekik dokuyan topluluk.
iskâna tabi tutulmas›.
fiark mültecisi: Birinci Dünya Savafl› esnas›nda oca¤›n› terk
edip iç kesimlere çekilen kifli.
M
Ma¤rip: M›s›r hariç Kuzey Afrika topraklar›.
T
Menk›be: Din büyüklerinin veya tarihî flahsiyetlerin hayatlar›
Tagrip: Suç ifllemifl olan kiflinin bireysel olarak sürgün edil-
ve ola¤anüstü davran›fllar› ile ilgili hikaye.
Mevsimlik göç: Y›l›n belli dönemlerinde meydana gelen göçler.
mesi.
Tard: Kovma, sürme, uzaklaflt›rma.
Tarikat: ‹slâm düflünürlerinin kanaat ve yorumlar›na göre Al-
Muaf ve müsellem reaya: Devlet için yapt›klar› bir hizmet
lah’a ulaflmak için kurduklar› tasavvufa dayal› düflünce
karfl›l›¤›nda baz› vergilerin al›nmad›¤› kimseler.
Muhaceret: Zorunlu sebeplerden dolay› baflka bir yere göç
ve inan›fl yolu.
Tathir-i memleket (Tenkih-i vilayet): ‹stanbul’da g›da mad-
etmek.
delerinin bollaflmas›n›, k›rsal alanda reayan›n vergi yü-
Mukataa: Belirli bir bölgenin vergilerinin peflin bedel karfl›l›-
künü azaltmak amac›yla ‹stanbul’daki gurbetçilerin mem-
¤›nda iltizama verilmesi.
Mübadil: Mübadele sözleflmesi gere¤i iskan mahalli de¤ifltirilen kifli.
leketlerine gönderilmesi.
Tebid : Uzaklaflt›rma, kovma.
Tehcir: Güvenlik ve asayifl gerekçesiyle bir toplulu¤un baflka
Mülteci: Savafl›n olumsuz koflullardan kurtulmak amac›yla
bir bölgeye sevk edilmesi .
daha sonra geri dönmek üzere iskân mahallini de¤ifltiren
Tekke: Tarikat mensuplar›n›n ibadet ve tören yapt›klar› yer.
kifli.
Temlik: Mülk olarak vermek.
Tenkil: Uzaklaflt›rma.
N
Timâr: Y›ll›k geliri 20000 akçeden az olan, savafllara kat›lmala-
Nefy: sürme, sürgün etme.
r› flart›yla kiflilere tahsis edilen devlete ait arazi. Ayn› flekilde yap›lan tahsisin y›ll›k geliri 20000-99999 akçe aras›nda
R
ise zeamet, 100000 akçe ve üzerinde ise hâs denilirdi.
Reaya: Askerî s›n›f d›fl›ndaki vergiye tâbi olan Müslüman ve
gayr-› müslim halk.
Rum milleti: Osmanl› s›n›rlar› içerisinde yaflayan ve Fener
Patrikhanesine ba¤l› olan Osmanl› tebaas›n›n oluflturdu¤u cemaat.
Ü
Üs: Askerî harekâtlar›n yürütülebilmesi için gerekli birliklerin
ve savafl malzemesin topland›¤›, da¤›t›ld›¤› bölge.
Üsera-y› muhacirin: Birinci Dünya Savafl› esnas›nda Rus ordusu saflar›nda savafl›rken Almanlara esir düflen ve Anadolu’da iskân edilen Müslümanlar.
Sözlük
V
Vak›f: Mülk olan bir mal›n Allah’›n r›zas›n› kazanmak maksad›yla halk›n herhangi bir ihtiyac›n› karfl›lamak üzere sonsuza kadar tahsis edilmesi.
Voyvoda: 1. Devlet taraf›ndan iltizama verilen bir yerin vergilerini toplamaya memur edilen kimse. Daha çok konargöçer topluluklar›n vergilerini toplayanlara denirdi. 2.
Eflak ve Bo¤dan beylerine verilen ünvan.
Y
Yaban: Farkl› bir idari birimin nüfus defterine kay›tl› olan Osmanl› vatandafl›na yerli halk›n verdi¤i isim.
Yabanc›: Farkl› bir idari birimin nüfus defterine kay›tl› olan
Osmanl› vatandafl›.
Yamak: Rumeli Yörük teflkilat›nda, yaya ve müsellemlerde
vs. bir dirli¤i ocak fleklinde tasarruf edenlerden sefer zamanlar›nda savafla gitmeyip eflkincilerin masraflar› için
para ödeyen kimse.
Yaylak: Konar-göçer topluluklar›n yaz›n hayvanlar›n› otlatt›klar› yayla.
Z
Zaim: Zeamet sahibi.
Zâviye: Küçük tekke.
Zorunlu göç: Sürgün.
219