The Citadel of Aleppo

Transkript

Publication Data:
Unat, Yavuz, ‘Mustafa İbn Ali el-Muvakkît ve İ’lâm el-’İbâd fî A’lâm el-Bilâd
(Şehirler Aleminde Mesafelerin Bildirimi) Adlı Risâlesi’, EJOS, VII (2004),
No. 10, 1-47.
ISSN 0928-6802
© Copyright 2004 Yavuz Unat.
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, translated,
stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means,
electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the
prior written permission of the author.
Mustafa İbn Ali el-Muvakkît
ve
İ’lâm el-’İbâd fî A’lâm el-Bilâd
(Şehirler Aleminde Mesafelerin Bildirimi)
Adlı Risâlesi
Yavuz Unat1
Mustafa İbn Ali el-Muvakkît
Mustafa İbn Ali el-Muvakkît el-Konstantînî el-Hanefî el-Rumî (ölümü
1571/979) on altıncı yüzyılda Osmanlıların yetiştirdiği önemli coğrafyacı ve
astronomlardandır. Tesyîr el-Kevâkib el-Semâ’iyye li-Sa’d el-Devlet el-Şerifet
el-Süleymâniyye (Kutlu Devlet, Şerefli Süleymaniyye İçin Gökyüzündeki
Yıldızların Hareketi) adlı eserinin sonunda lakabının Müslihüddin olduğu
kayıtlıdır.
Mustafa İbn Ali‘nin hayatı hakkında fazla bir bilgiye sahip değiliz.
Muhtemelen Mirîm Çelebi’nin öğrencisidir. On altıncı yüzyılın başlarında
İstanbul’da doğmuş ve muhtemelen 1560’tan sonra Müneccimbaşı Yusuf ibn
Ömer yerine müneccimbaşı tayin edilmiştir. Uzun zaman İstanbul’da Yavuz
Sultan Selim Câmii’nde muvakkitlik yapmış ve mîkât ilminin yanı sıra
coğrafyayla da ilgilenmiştir. Bu görevinden ötürü Sultan Selim Muvakkiti ya
da Selimî lakaplarıyla tanınır. Müslihiddin ya da “Koca Saatçi” lakabıyla da
bilinir. Daha sonra başmüneccim olmuş ve Müneccimbaşı Mustafa Çelebi
adıyla meşhur olmuştur. 1571’de ölünce başmüneccimliğe ünlü astronom
Takîyüddîn (1526-1585) atanmıştır. Mustafa ibn Ali, yapıtlarının çoğunu
Türkçe kaleme almış ve Türkçe’nin bilim dili olması için gayret göstermiştir.
1
Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Felsefe Bölümü, Bilim Tarihi Anabilim
Dalı Doçenti. Makalede yer alan küresel astronomiye ilişkin matematiksel formülleri inceleyen
ve değerlendiren Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Coğrafya Bölümü
öğretim üyelerinden Prof. Dr. Mesut Elibüyük’e ayrıca teşekkür ediyorum.
YAVUZ UNAT
Daha çok muvakkitlerin gereksinim duydukları bilgileri derlemiştir. Yazdığı
eserlerin bir kısmı da medreselerde okutulmuştur.2
Osmanlılarda Coğrafya ve Mustafa İbn Ali el-Muvakkît
Osmanlılarda coğrafya çalışmaları, on dokuzuncu yüzyıla kadar iki ekol
çerçevesinde yürütülmüştür:3
1. Medresede yetişen bilginlerin temsil ettiği Doğu tarzı coğrafya ekolü;
2. Denizcilerin ve medrese çevresi dışında kişilerin temsil ettiği Batı
Avrupa’daki kartografyaya ve keşiflere dayanan coğrafya ekolü.
Medreselilerin coğrafyaya ilişkin eserleri de iki ana grupta ele
alınabilir:4
1. İslâm coğrafya geleneğine dayanan eserler.
2. Geniş bir kitleye hitap eden eğlendirici ve edebî türdeki eserler.
Bunlar Kazvînî’nin (1203-1238) ‘Acâib el-Mahlûkât ve Garâ’ib elMevcûdât (Acayip Yaratıklar ve Garip Varlıklar) ve İbn el-Verdî’nin (ölümü
1349) Harîdat el-’Acâib ve Ceridât el-Garâ’ib’ adlı eserlerinin serbest
çevirilerine, diğer coğrafya kitaplarından alınan pasajların ilavesiyle yazılmış
olan Türkçe çevirilerdir.
Helenistik bilim mirasından etkilenen İslâm coğrafya geleneğinin en
önemli örneği Fatih’in emriyle Trabzonlu Amirutsez (ölümü 1475) tarafından
yapılmış olan Batlamyus’un (M.S. 150 yılları) Coğrafya’sının çevirisidir.5
2
Aydüz, Salim, ‘Mustafa b. Ali Muvakkit’, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar
Ansiklopedisi, YKY, Cilt 2, İstanbul 1999, s. 289-290; İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen,
Cevat İzgi, Cemil Akpınar, İhsan Fazlıoğlu, Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, OALT, 2
Cilt, İstanbul 1997, 161-179; İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen, M. Serdar Bekar,
Gülcan Gündüz, A. Hamdi Furat, Osmanlı Coğrafya Literatürü Tarihi, OCLT, 2 Cilt, İstanbul
2000, s. 49-52.
3
OCLT, Cilt I, s. XXXV-XXXVI.
4
OCLT, Cilt I, s. XXXVI.
5
Rumca adı Amirukis olan ve 15. yüzyıl başlarında Trabzon’da doğan Georgius Amirutzes’in
(ölümü 1475) hayatına ilişkin en derli toplu bilgi Yunan Ansiklopedisi’nde (Enkylopedikon
Lexicon) bulunmaktadır. Buradaki bilgiyi özetleyerek veren Deismann, Amirutzes’in Fatih’in
teyze oğlu olduğunu söylemekle birlikte buna ilişkin hiçbir kaynak göstermez. Amirutzes
filoloji, felsefe ve özellikle de ilahiyatta ün kazanmıştır. Aristotelesçidir. 1461’de Trabzon
imparatoruyla birlikte Mehmet II.’ye esir düşerek, bir rivayete göre padişahla Hıristiyanlık
inançlarına dair bir tartışmadan sonra Müslüman olmuş ve 1475 yılında İstanbul’da ölmüştür.
1465 yıllarında Fatih, Bizans’tan kalan kitaplar arasında Batlamyus’un Coğrafya’sını bulmuş
ve bu eserin Arapça’ya çevrilmesini Amirutzes’e emretmiştir. 1465 yılının yazını bu eser
üzerinde çalışarak geçiren Amirutzes ve oğlu Mehmed, hem kitabı Tercüme-i Kitâb-ı
Batlamyûs bi’l-Arabiyyeti fî Tafsîl el-Âklîm el-Ma’rifet-i bi’l-Coğrafyâ adıyla Arapça’ya
çevirmişler hem de muhtemelen Rumca ve Arapça isimlerle yazılmış olan dünya haritasını
Fatih’e takdim etmişlerdir. Ancak bu harita mevcut değildir. Batlamyus’un Coğrafya’sının
Arapça çevirisi, Ayasofya Kütüphanesi’nde iki nüsha olarak 2610 ve 2596 numaralarda
kayıtlıdır. Ayasofya 2610’da kayıtlı nüsha, Fatih döneminde istinsah edilmiş orijinal nüshadır.
Eserin başında bir Dünya haritası bulunmaktadır. Giriş kısmında harita çıkarma yöntemine
ilişkin kısa bir bilgi yer alır. Metinde 54 harita ve şehirlere ilişkin enlem ve boylam tabloları yer
2
MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD
Fatih ayrıca Ebû Zeyd el-Belhî (ölümü 934), İbn Havkal (977’de sağ) ve elİstahrî (951’de sağ) gibi klasik İslâm coğrafyacılarının eserlerini de istinsah
ettirmiştir.6
\[
Osmanlılarda bilimlerin tasnifi ile ilgili eserlerde coğrafya yer almamış
ve tasnif dışı bırakılmıştır. Bu tür eserlerden Taşköprülüzâde’nin (1552-1621)
Miftah el-Sa’âde’si ve Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın (1703-1780) Tertîb-i
‘Ulûm’u (Bilimlerin Düzeni) dışında coğrafyaya yer veren eser
görülmemektedir.7 Miftahu’s-Sa’âde’de ise coğrafya, astronominin bir dalı
olarak, Tertîb-i ‘Ulûm’da da cüz’iyât içinde verilmiştir.8 Bunun bir nedeni,
Osmanlı bilim geleneği içerisinde coğrafya konularının astronomi ve tarihle
paralellik göstermesidir. Diğer taraftan, coğrafya kitapları bazen de edebî
eserler içerisinde bile değerlendirilmektedir. Bu nedenle, coğrafya kitapları,
geleneklere bağlı kalınarak daha çok pratik sorunların çözümünü
kolaylaştırmak amacıyla yazılmıştır.9
Osmanlılarda medreselerdeki coğrafya çalışmaları yanında Batı
etkisinde kalan bilginlerin temsil ettiği coğrafyacılık da ilk zamanlardan beri
varolmuştur. Bunlar arasında, Tunuslu İbrahîm el-Kâtibî (1413’te sağ) ve
İbrahîm el-Mürsî (1461’de sağ) yer alır. Osmanlılarda Batı tarzı
coğrafyacılığın öncüsü ise Pirî Reis’tir (ölümü 1553 civarı). Hacı Ahmed
Tûnusî (1559’da sağ) ve Seydî Ali Reis’in (ölümü 1563) eserleri ve Ali Macar
Reis’in (1567’de sağ) Atlas’ı bu ekolün örnekleri arasında bulunur.10
16. yüzyıl İslâm ve Batı coğrafya geleneklerinin yan yana bulunduğu
bir dönemdir ve 1645-1669 yıllarındaki Girit savaşları sırasında Batı tarzı
coğrafya anlayışı ağırlık kazanmıştır. 17. yüzyılda Katip Çelebi (ölümü 1657)
Doğu’da coğrafya konusunda yazılanların yetersiz olduğunu görmüş ve Batı
haritacılık ve coğrafya kaynaklarını incelemiştir. Avrupalıların coğrafî bilgileri
sayesinde dünya denizlerine hakim olduklarını fark ederek Mercator’un (ölümü
1594) Atlas Minor’unu Mehmed İhlâsî’nin yardımlarıyla Türkçe’ye çevirmiş
almaktadır. Batı’da ise Batlamyus’un Coğrafya’sının Yunanca’dan Latince’ye tercümesi,
1409’da Giacomo d’Angelo (Jacobus Angelus) tarafından yapılmış, ilk basılı nüshası 1475
yılında Hermann Liechtenstein tarafından çıkarılmıştır. Haritalı ilk Coğrafya ise Lapis
tarafından Bologna’da 1477 yılında yayımlanmıştır; (bkz. Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde
İlim, Geliştirilmiş IV. Basımı Hazırlayanlar: Aykut Kazancıgil, Sevim Tekeli, İstanbul 1982,s.
34-35; OCLT, Cilt I, s. 12-13).
6
İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, Cilt II, Tabî’î İlimler, İstanbul 1997, s. 231-232.
7
İzgi, 1997, s. 239.
8
İzgi, 1997, s. 239.
9
Parmaksız, Mehmet, Hüseyin Rıfkı Tâmânî’nin “El-Medhâl fi’l-Coğrafya” Adlı Eseri Üzerine
Bir Araştırma, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Ankara 2002, s. 3.
10
OCLT, Cilt I, s. XXXIX.
3
YAVUZ UNAT
(Levâmî’ el-Nûr) ve Doğu ve Batı kaynaklarından yararlanarak Cihannüma’yı
yazmıştır.11
Mustafa İbn Ali el-Muvakkît 16. yüzyılda yaşamıştır. Coğrafya
eserlerine baktığımızda geleneksel İslâm coğrafyasına bağlı kaldığını
görmekteyiz. Bilindiği gibi İslâm Dünyası’nda yazılan coğrafya kitapları
birkaç türdür:
1. Sûret el-Arz tarzı coğrafya eserleri; Çok sayıda harita içerirler; fizikî ve
siyasî coğrafya konularının yanı sıra devrin sosyal ve iktisâdî
hayatından, ziraatından, ticaretinden, etnolojisinden, şehir arasındaki
mesafesinden ve yollarından bahsederler. Harezmî (yaklaşık 780-850),
Ebû Zeyd el-Belhî, el-İstahrî, İbn Havkal ve el-Makdisî’nin eserleri bu
tarzdadır.
2. Kitâb el-Buldân tarzı coğrafya eserleri; sadece ülkeler ve şehirlerden
bahsederler. Edebî coğrafya da denilir. Bu tarz coğrafya kitaplarında
harita bulunmaz ve fizikî coğrafya bakımından zayıftırlar. Hişâm İbn
el-Kelbî (ölümü 819) ve el-Câhiz (ölümü 869) ile başlamış, el-Yakûbî
(ölümü 905) ile devam etmiş ve İbn el-Fakîh (ölümü 903’ten sonra) ile
zirveye ulaşmıştır.
3. el-Mesâlik ve ‘l-Memâlik tarzı coğrafya eserleri; Sûret el-Arz ve Kitâb
el-Buldân tarzı coğrafya eserleri arasında yer alırlar. Daha çok
yollardan, ülkelerden ve mesafelerden bahseden bu tarz eserlerin
bazılarında haritalar da bulunur.
4. ‘Acâib el-Mahlûkât tarzı coğrafya eserleri; kozmoğrafya, zooloji ve
coğrafya karışımı eserlerdir. En önemlileri, Zekeriyyâ Kazvinî’nin
(ölümü 1283) ‘Acâib el-Mahlûkât’ı ve İbn el-Verdî’nin (ölümü 1349)
Harîdat el-’Acâib ve Farîdat el-Garâib’idir.
5. Yer adlarından bahseden alfabetik eserler; en meşhurları Ebû ‘Ubeyd
el-Bekrî’nin (ölümü 1064) Mu’cemu mâ İsti’cam ve Yâkût elHemevî’nin (ölümü 1229) Mu’cem el-Buldân adlı eserlerdir. 6.
Seyahatnâmeler; en önemlileri arasında, Süleyman Tâcir (851’de sağ),
İbn Fazlân (921’de sağ), İbn Cübeyr (ölümü 1217) ve İbn Battûta
(ölümü 1368) sayılabilir.
Mustafa İbn Ali el-Muvakkît’in eserleri harita içermeyen ve coğrafî
hesaplara yönelik eserlerdir ve el-Mesâlik ve’l-Memâlik ve ‘Acâib el-Mahlûkât
tarzında kaleme alınmışlardır. İ’lâm el-’İbâd fî A’lâm el-Bilâd, el-Mesâlik ve’lMemâlik tarzındadır ve 100 şehrin İstanbul’a uzaklığını ve çeşitli coğrafî
değerlerini verir. Tuhfe el-Zamân ve Harîde el-Avân ise ‘Acâib el-Mahlûkât
tarzındadır.
11
OCLT, Cilt I, s. XL.
4
Mustafa İbn Ali el-Muvakkît’in Coğrafya Eserleri
1. Hallu Dâ’irati Mu’addil el-Nehâr (Meridyen Dairesinin Durumu) (T):
27 Aralık 1531 tarihinde Yavuz Sultan Selim Camii muvakkidi iken
tamamlanmış ve Sadrazam Ayas Paşa’ya ithaf edilmiştir. Meridyen
dairesinin çıkartılması ve bu daire ile yapılan işlemleri içerir.
2. İ’lâm el-’İbâd fî A’lâm el-Bilâd (Şehirler Aleminde Mesafelerin
Bildirimi) (T): 1525 yılında yazılmış ve Kânûnî’ye sunulmuştur. Çin ile
Fas arasındaki yüz şehrin İstanbul’a kuş uçumu uzaklığı, en uzun ve en
kısa günü gibi astronomi ve coğrafya ile ilgili konulardan bahseder.
3. Kifâyet el-Vakt lî-Ma’rifet el-Dâ’ir ve Fazlihî ve el-Semt, Kifâyet elVakt bî-Ma’rifet el-Dâ’ir ve Fazlihî ve Semevât (Semt ve Fazlihî
Daireleriyle Zamanın Kifâyeti) (T): Eser eski bir astronomi aleti olan
Rubu’ Tahtası’nın üstüne gökyüzünün izdüşümünün çizildiği bir yüzü
olan Rub’u Mukantara adı verilen astronomi aletinin özelliklerinden ve
kullanılmasından bahseden bir risâledir. 1529 yılında kaleme alınmıştır.
Risâle-i Mukantarâ Selimî Risâle-i Mukantarât ya da Risâle-i fî
Mukantarât adları ile de tanınmaktadır.12 Bu risâlenin sonunda bazı
şehirlerin boylam ve enlemleri verilmiştir (Tablo 1).13
TABLO 1
Şehirler
İstanbul
Edirne
Sofya
Semendire
Bursa
Manisa
Konya
Amasya
Şam
Mekke
Mustafa İbn Ali el-Muvakkît’in
Değerleri14
ϕ
λ
Derece Dakika Derece Dakika
4115
60
42
58
43
56
45
54
40
60
30
38
30
58
30
38
66
40
70
33
30
7016
21
30
77
12
Günümüz Değerleri
Derece
41
41
42
44
40
38
37
40
33
21
ϕ
Dakika
01
40
41
40
11
37
52
39
30
27
λ
Derece
29
26
23
20
29
27
32
35
36
39
Dakika
59
34
19
56
04
26
30
51
18
49
OALT, Cilt I, s. 164-167.
Mustafa İbn Ali el-Muvakkît, Kifâyet el-Vakt lî-Marifet el-Dâîr ve Fazlihi ve el-Semt,
Süleymaniye, Tırnovalı, 1229; Kifâyet el-Vakt bî-Ma’rifet el-Dâ’ir ve Fazlihî ve Semevât,
Süleymaniye, Hüsrev Paşa 259, varak 76-85; Risâle-i Mukantarâ Selimî, Hüsrev Paşa 259,
varak 76-85.
14
ϕ enlem ve λ boylam olmak üzere.
15
İ’lâm el-’İbâd’da İstanbul’un enlemi 41 derece 15 dakika olarak verilmiş (Süleymaniye, Kılıç
Ali Paşa, 682/8, varak 55a).
16
İ’lâm el-’İbâd ‘da Şam’ın boylamı 70 derece 33 dakika olarak verilmiş (Kılıç Ali Paşa, 682,
varak 55a).
13
5
YAVUZ UNAT
4. Tuhfe el-Zamân ve Harîde el-Avân (Zamanın Armağanı ve Çağın
İncisi) (T): 1525 tarihinde tamamlanmıştır. Astronomi, coğrafya ve
kozmoloji ile ilgili konuları içerir. Gökküre ve yıldızlar, denizler,
dağlar, nehirler, yedi iklim ve meşhur şehirlerden bahseder. Gök
kürelerinin ve yıldızların niteliklerini bildirdikten sonra, denizleri
dağları, nehirleri, su kaynaklarını ve şehirleri tanıtır. Mustafa İbn Ali,
bu eseri yazarken Çağminî’nin (ölm. 1221) Mulahhas fî’l-Hey’e’sinden
(Kısa Astronomi), Demirî’nin (1349-1405) Hayât el-Hayavân’ından
(Hayvanların Hayatı) ve Kazvînî’nin (1203-1283) ‘Acâ’ib elMahlûkât’ından yararlanmıştır. Eserin giriş kısmında yer alan
kozmolojiye ilişkin kısımlarında Müslümanların geleneksel ve dinsel
kozmolojisine ağırlık verilmiştir.
5. Risâle fî Ma’rifat el-Sâ’ât (Saat Tayini) (A): Saat tayini üzerinedir.
6. Tertîbu Teshîl el-Mikât (Mikâtın Kolaylaştırılma Tertibi) (T): Güneş,
Ay ve yıldızlar aracılığı ile zamanın, özellikle de namaz vakitlerinin
belirlenmesi bilimi olan İlm-i Mikât’a (Zaman Ölçümü Bilimi) dairdir.
Tarihi belli değildir.
Osmanlılarda Astronomi ve Mustafa İbn Ali el-Muvakkît
Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan (1299) Fatih Sultan Mehmet’in
(1451-1481) tahta çıkmasına (1451) kadar geçen sürede pozitif bilimler
Osmanlılarda pek ilgi görmemiştir. Matematik ve astronomi alanlarında
Osmanlı Devleti’nin en önemli dönemi, Fatih zamanında Türkistan’dan
İstanbul’a davet edilen Ali Kuşçu (ölümü 1474) ile başlamış ve Fatih Sultan
Mehmed’in ölümünden sonra bir süre daha pozitif bilimlere gösterilen ilgi
sürmüştür. Ne var ki, Osmanlılar İstanbul’u fethettikten sonra Batı ile teması
sonucu Batı’da başlayan Rönesans hareketlerinden etkilenmesi beklenirken,
tam tersine, astronomi alanında önemli bir gelişme olmamış, eskiye bağlı
kalınmakta ısrar edilmiştir.
Osmanlı astronomi çalışmalarında, Uluğ Bey‘in Semerkand’da kurduğu
Semerkand Gözlemevi‘nde yetişen bilim adamlarının büyük rolü
bulunmaktadır. Gözlemevi’nin bir süre müdürlüğünü yapan Kadızâde’nin
(1337-1412) Türkistan’da yetiştirdiği iki öğrencisi sonradan Osmanlı
Devleti’ne gelerek matematik ve astronomi bilimini yaymışlardır. Bunlardan
biri Fethullah Şirvanî (ölümü 1486) diğeri de Ali Kuşçu‘dur.
Şirvanlı olan Fethullâh Şirvânî ise Semerkand’da tahsiline başlamış ve
daha sonra Kastamonu’ya gitmiştir. Candaroğlu İsmail Bey’in ilgisini çekmiş
ve burada kelam, mantık, astronomi ve matematik okutmuştur. Kastamonu’yu
1462’de Osmanlı hakimiyetine alan Fatih’ten de saygı ve iltifat gören
Fethullah Şirvanî, Anadolu’da matematik, geometri ve astronomi bilimleri
öğretimini başlatmış olan Osmanlı bilginlerindendir. Onun en önemli eseri,
hocası Kâdîzâde Musa Paşa’nın Şerh el-Mulahhas fî ‘l-Hey’e (Astronomi
6
Seçkisine Şerh) adlı eserine yazdığı Hâşiye ‘Alâ Şerh el-Mulahhas lî Kâdîzâde
(Kâdîzâde’nin Astronomi Seçkisine Şerhi’ne Hâşiye) adındaki Arapça
haşiyedir. 1473 yılında tamamlanmış ve Fatih’e ithaf edilmiş olan bu eser
Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuştur.
Osmanlı bilimini ve astronomisini en fazla etkileyen kişi Ali
Kuşçu’dur. Hangi ilde ve tarihte doğduğu kesin olarak bilinmemekle birlikte,
15. yüzyılın ilk çeyreğinde Maverâünnehir bölgesindeki Semerkand’da
doğduğu kabul edilmektedir. Semerkand’da Uluğ Bey de dahil olmak üzere,
Kadızâde-i Rûmî ve Gıyâsüddin Cemşid el-Kâşî (?-1429) gibi dönemin önemli
bilim adamlarından matematik ve astronomi dersleri alan Ali Kuşçu
Semerkand Gözlemevi‘nin müdürü olan Kadızâde-i Rûmî‘nin ölümü üzerine
Gözlemevi’nin başına geçmiş ve Zîc-i Uluğ Bey’in (Uluğ Bey Zîci)
tamamlanmasına yardımcı olmuştur. Ancak, Uluğ Bey’in ölümü üzerine Ali
Kuşçu Semerkand’dan ayrılmış ve Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan‘ın
yanına gitmiştir. Daha sonra Uzun Hasan tarafından, Osmanlılar ile
Akkoyunlular arasında barışı sağlamak amacı ile Fatih’e elçi olarak
gönderilmiştir. Fatih, Ali Kuşçu‘ya İstanbul’da kalmasını ve medresede ders
vermesini önermiş ve Ali Kuşçu elçilik görevini tamamladıktan sonra
İstanbul’a dönerek Ayasofya’ya müderris olarak atanmıştır.
Ali Kuşçu, burada Fatih Külliyesi’nin programlarını hazırlamış,
astronomi ve matematik dersleri vermiştir. Ayrıca İstanbul’un enlem ve
boylamını ölçmüş ve çeşitli Güneş saatleri de yapmıştır. Ali Kuşçu’nun
medreselerde matematik derslerinin okutulmasında önemli rolü olmuştur.
Verdiği dersler olağanüstü rağbet görmüş ve önemli bilim adamları tarafından
da izlenmiştir.
Ali Kuşçu‘nun astronomi ve matematik alanında yazmış olduğu iki
önemli eseri vardır. Bunlardan birisi, Otlukbeli Savaşı sırasında bitirilip
zaferden sonra Fatih’e sunulduğu için Fethiyye adı verilen astronomi kitabıdır
(1473). Diğeri ise bir matematik kitabı olan Muhammediyye’dir.17
16. yüzyılda Osmanlılar en büyük astronomi bilgini hiç kuşkusuz
Takîyüddîn’dir (1526-1585). Takîyüddîn’in matematik ve astronomi başta
olmak üzere birçok alanda araştırmaları vardır. Özellikle trigonometri
alanındaki çalışmaları oldukça önemlidir. Takîyüddîn, Şam’da doğmuş, Mısır’a
gitmiş, daha sonra İstanbul’a gelmiş ve Müneccimbaşılığa (baş astrolog)
atanmıştır. Kaynakların bildirdiğine göre III. Murat İstanbul’da bir gözlemevi
kurdurmak isteyince, Takîyüddîn bu işle görevlendirilmiş ve Tophane’de bu
yüzyılın Dünya çapında, en önemli gözlemevlerinden birini kurmuştur (1575).
Bu gözlemevinde 16. yüzyılın en mükemmel gözlem araçları inşa
edilmiştir. Yapılan araştırmalar bu gözlemevinde inşa edilen gözlem araçları
ile Tycho Brahe‘nin (1546-1601) Danimarka kralı Frederic II’nin himayesinde
17
Bu eserler için bkz. Demir, Remzi ve Yavuz Unat, ‘Ali Kuşçu ve el-Muhammediyye, elFethiyye ve Risâle Fî Hall Eşkâl el-Mu’addil li’l-Mesîr Adlı Eserlerinin Türk Bilim Tarihindeki
Yeri’, Düşünen Siyaset, Sayı 16, Ankara 2002, s. 231-255.
7
YAVUZ UNAT
Hven’de 1576 yılında inşasına başlanan gözlemevindeki (Uranienborg
Gözlemevi) gözlem araçları arasında tam bir paralelizm olduğunu göstermiştir.
Örneğin, her iki gözlemevinde de duvar kadranı, sextant gibi gözlem araçları
inşa edilmiştir.
Bu gözlemevinde oldukça başarılı çalışmalar yapılmış ancak
Osmanlılarda bir çığır açamamıştır. Çünkü, gözlemevinin kurulmasına hizmeti
geçmiş olan hükümdarın hocası Saadettin Efendi’nin Padişah’ın yanında
öneminin artmasını çekemeyenler Gözlemevi’ni ona karşı kullanmak
istemişler, 1577 yılında görülen kuyruklu yıldızı ve 1578’de ortaya çıkan veba
salgınını fırsat bilenler, bir gözlemevinin kurulduğu her yerde felâketlerin
birbirini kovaladığını, Uluğ Bey‘in ölümünü de örnek göstererek kanıtlamaya
çalışmışlardır. Padişah da bu baskılar sonucunda gözlemevinin yıkılmasını
emretmiş ve Kaptan-ı Derya Kılıç Ali Paşa 1580 yılında bütün gözlem
araçlarıyla birlikte bir gecede gözlemevini yerle bir etmiştir.
Mustafa İbn Ali el-Muvakkît, on altıncı yüzyılda İstanbul’da Yavuz
Sultan Selim Câmii’nde muvakkitlik18 yapmış ve ilm-i mikât üzerinde
çalışmıştır. Başmüneccim olmuş ve 1571’de ölünce başmüneccimliğe
Takîyüddîn atanmıştır. Astronomiye ilişkin çalışmaları daha çok muvakkitlerin
gereksinim duydukları bilgilere ilişkindir. Eserlerinde daha çok çeşitli
astronomik aletlerin yapılışı kullanılışı hakkında bilgiler vermiştir. Bu aletler
şunlardır; Rub-i Âfâkî, Rub’ el-Maktû, Rub-i Müceyyeb, Müceyyeb-i Âfâkî,
Rub-ı Mukantarât, Usturlap, Zât el-Kürsî ve Küre. Bunların dışında yazmış
olduğu Tesyîr el-Kevâkib el-Semâ’iyye li-Sa’d el-Devlet el-Şerifet elSüleymâniyye takvim konusuna, Risâle fî İstihrâci Ru’yet el-Hilâl Hilâl’in
görünüşü konusuna ilişkindir. Kuramsal olarak yazdığı eserler ise daha önce
coğrafya eserleri arasında söz konusu ettiğimiz Tuhfe el-Zamân ve Harîde elAvân ve Risâle fî ‘İlm el-Felek adlarını taşır. Ancak bunlar üzerinde henüz
araştırma yapılmamıştır. Diğer taraftan Tuhfe el-Zamân ve Harîde el-Avân’ın
giriş kısmındaki bilgiler incelendiğinde Müslümanların geleneksel ve dinsel
kozmolojisine ağırlıklı olarak işlediği anlaşılmaktadır.
18
İslâm astronomisinin amaçlarından birisi, ibadet vakitlerinin tam olarak belirlenmesi ve
namazın tam vaktinde ve Kıble yönünde kılınabilmesine olanak sağlamaktır. 6. yüzyıldan
itibaren bu konuda uyulması gereken bilimsel esaslar ortaya konulmuş ve bazı küçük
değişikliklerle günümüze kadar geçerliliğini korumuştur. 9. yüzyılda, her boylam derecesi veya
yılın her bir günü için bu amaçla çeşitli tablolar hazırlanmıştır. İbadet vakitlerinin belirlenmesi
amacı ile Emeviler döneminde (661-750) Muvakkithaneler açılmış ve bu işi yapan kişiye
muvakkit adı verilmiştir. Bu yapılarda bu iş için çeşitli astronomik araçlar da yer alıyordu.
Muvakkithanelerde kullanılan başlıca araçlar, kadran, usturlap, sekstant, kum saati, güneş saati
ve mekanik saatlerdir. Muvakkithaneler, hem astronomi eğitimi veren hem de basit bir
gözlemevi vazifesini gören kurumlardı. Muvakkitlerin atamaları müneccimbaşı tarafından
yapılırdı. Bu kurumlar Cumhuriyet’in ilanı ile başmuvakkitlik adı altında yeni bir kuruma
devredildi ve 1952 yılında da kapatıldı. Osmanlılarda ve İstanbul’daki muvakkithaneler için
bkz., Aydüz, Salim, ‘İstanbul’da Zamanın Nabzını Tutan Mekânlar Muvakkithaneler’, İstanbul,
Ekim 2004, Sayı 51, İstanbul 2004, s. 92-97.
8
Mustafa İbn Ali el-Muvakkît’in Astronomi Eserleri
1. Ferah-Fezâ (Ferah Arttıran) (T): Kendi icadı olan Rub-i Âfâkî adlı bir
aletin kullanılmasıyla ilgilidir. Kanunî’nin sadrazamı Maktul İbrahim
Paşa’ya ithaf edilmiştir.
2. Kifâyet el-Kanû’ fî’l-’Amel bi’l-Rub’ el-Maktû’ (Rub’ el-Maktû’’nun
Kullanılmasında Yararlı Bilgiler) (A): Sıbt el-Mardinî’nin (1423-1498)
İzhâr el-Sırr el-Muvadda’ adlı eserinin özetidir.
3. Risâle fî’l-’Amel bi’l-Rub’ el-Müceyyeb (Rub-ı Müceyyebin
Kullanılması) (A): Rub-i Müceyyeb’in kullanılışından ve
özelliklerinden bahseder.
4. Risâle-i Ceyb-i Müceyyeb-i Âfâkî (Ceyb-i Müceyyeb-i Âfâkî Risâlesi)
(T): Müceyyeb-i Âfâkî adlı astronomik aletin kullanılışına dairdir.
1529’da yazılmıştır.
5. Risâle el-Meserrât fî ‘İlm el-Mîkât (Risâle-i Meserrât fî ‘İlm el-Mîkât,
Mikât İlminde Sevinçler) (T): Rub-ı Mukantarât adlı aletin kullanımına
ilişkindir.
6. Risâle-i Usturlâbî Selîmî (Usturlab Risalesi) (T): Usturlabın
çeşitlerinden ve kullanımından bahseder. 1544 tarihinde yazılmıştır.
7. Risâle fî’l-’Amel bi Zât el-Kürsî (Zât el-Kürsî’nin Kullanılması) (T):
Risâle fî’l-Âlât el-Müsemmâ Zât el-Kürsî adıyla da tanınan bu eser
1549 yılında yazılmıştır.
8. Teshîl el-Mikât (Mikâtın Kolaylaştırılması) (T): Risâle-i Rub’-i
Müceyyeb, Vâfiyat el-Evkât ve Mir’ât-ı Kâ’inât adlarıyla da tanınır. İlki
1529 yılında olmak üzere beş ayrı redaksiyonu olan bu eser Rub-i
Müceyyeb’in kullanılışından, nehirlerin genişliğinin ve kuyuların
derinliğinin ölçülmesi gibi konulardan bahseder. Eserin Teshîl elMikât’dan başka diğer redaksiyonları şunlardır; Teshîl el-Mikât,
Tertîbu Tashîl el-Mikât, Teshîl el-Mikât ve Ta’yin el-Evkât, Vâfiyat elEvkât.
9. Tesyîr el-Kevâkib el-Semâ’iyye li-Sa’d el-Devlet el-Şerifet elSüleymâniyye (Kutlu Devlet, Şerefli Süleymaniyye İçin Gökyüzündeki
Yıldızların Hareketi) (T): 1558/7-1592/3 tarihleri arasında Arabî ve
Rumî senelerin ve ayların başlangıç zamanlarını, şemsî ve kamerî
seneler ve Güneş’in burçlardaki hareket takvimi cetvellerle
verilmektedir.
10. Risâle-i Küre-i Selimî (Risâle-i Küre-i bî-Türkî) (T): Küre aletini
tanıtan bir risâledir.
11. Risâle Mukantarât (Mukantarât Risâlesi) (T): 1528’de yazılmıştır.
Mukantarât adı verilen astronomi aletinin kullanılması hakkındadır.
12. Risâle-i Rub’-ı Müceyyeb (Rub-ı Müceyyeb Risâlesi) (T):
Gökcisimlerinin yüksekliğinin ölçülmesi konularından bahseder.
13. Risâle fî ‘İlm el-Felek (Astronomi Risâlesi) (T)
9
YAVUZ UNAT
14. Risâle fî Ma’rifet el-Sa’a Ba’d Ahz el-İrtifâ’ (Yükseklikle Saat Tayini)
(T)
15. Risâle fî İstihrâci Ru’yet el-Hilâl (Hilâlin Görünmesi Risâlesi) (T)19
İ’lâm el-’İbâd fî A’lâm el-Bilâd (Şehirler Aleminde Mesafelerin Bildirimi)20
1525 yılında Türkçe yazılmış ve Kânûnî’ye sunulmuştur. Çin ile Fas
arasındaki yüz meşhur şehrin İstanbul’a kuş uçumu uzaklığı, en uzun günü
(etval-i nehâr), en kısa günü (aksar-ı nehâr), Kıble sapması (inhirâf-ı Kıble),
meridyen (nısf el-nehâr) yüksekliği, Güneş’in doğuş ve batış dereceleri
hakkında astronomik ve coğrafi bilgiler verir.21
Eserin çeşitli kütüphanelerde 30 kadar nüshası bulunmaktadır.
Bunlardan en eskisi 1569/1570, en yenisi ise on sekizinci yüzyıl tarihlidir.
Bu çalışmada, Süleymaniye Kılıç Ali Paşa 682/8, Süleymaniye Halet
Efendi 366/1 ve Süleymaniye İzmir 492/5 nüshaları kullanılmıştır. Kılıç Ali
Paşa nüshasının yazım tarihi 15 Şevval 1202 (19 Temmuz 1788) olarak
kayıtlıdır. Halet Efendi nüshasında yazım tarihi yer almamaktadır. OCLT’de bu
nüshanın yazım tarihi Hicri on birinci yüzyıl (Milâdi on yedinci yüzyıl) olarak
verilmiştir. İzmir nüshasında da yazım tarihi kayıtlı değildir. OCLT’de bu
nüshanın istinsah tarihi olarak ise Hicrî on ikinci (Milâdi on yedinci/on
sekizinci yüzyıl olarak verilmiştir.22
Eserin girişinde Mustafa İbn Muvakkît amacını şu şekilde verir:
Halk arasında, dünyada var olan şehirlerin İstanbul şehrinden uzaklığı ve ona
kaç aylık ve kaç günlük yol olduğu ara sıra bazı toplantılarda söylemek adet
olmuştur. Söylenilenin bazısı açıksa da çoğunun açık olup olmadığı
bilinmez… Yedi iklimde bulunan memleketlerden yüz şehir seçip ki bazı
ülkelerin halkına göre meşhur ve bazısı da meşhur değildir ve her şehir de
yedi iklimin kaçıncı ikliminde olduğunu ve İstanbul şehri ile doğru çizgi
takdiri ile uzaklığı arası ne miktar mîl olduğunu beyan ettim.
19
Yukarıda bahsedilenler dışında şu eserlerin de Mustafa İbn Ali el-Muvakkît’in olması
muhtemeldir; Risâle-i Rub-ı Müceyyeb, Risâle-i Mukantarât, Risâle-i Amel-i Usturlab, Risâle fî
Rub el-Mukantarât, Risâle-i Ceyb-i Rub el-Dâire ve Risâle fî el-Amel bi el-Rub el-Müceyyeb;
bkz; Aydüz, Salim, 1999, s. 289-290.
20
Kılıç Ali Paşa, 682/8, 54a-71b (metinde Kılıç Ali Paşa olarak geçecektir); İzmir, 492/5, 52a63b (metinde İzmir olarak geçecektir); Süleymaniye Halet Efendi 366/1, 1a-28a (metinde Halet
Efendi olarak geçecektir);.
21
OALT, Cilt I, s. 162-163; OCLT, Cilt I, s. 49-52; Bağdatlı İsmail Paşa, İzâh el-Maknûn, Cilt I,
İstanbul 1945-1947, s. 103; Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, Cilt III, İstanbul 13331342, s. 300.
22
OCLT, Cilt I, s. 51.
10
Boylam Başlangıcı
Boylam başlangıcına ilişkin olarak Muvakkît iki görüş olduğundan söz
eder. Birinci görüşe göre boylamın başlangıcı, Kanarya Adaları’dır.23 İkinci
görüşe göre ise boylamın başlangıcı, Kanarya Adaları’nın 10 derece batı
sahilidir.24 Ancak kendisinin hangi değeri benimsediğine ilişkin bir bilgi
yoktur.
Muvakkît’in Kifâyet el-Vakt lî-Ma’rifet el-Dâ’ir ve Fazlihî ve el-Semt’in
sonunda ve İ’lâm el-’İbâd fî A’lâm el-Bilâd’da verdiği şehirlerin boylam ve
enlemleri değerleri Tablo 2’de ve boylam değerlerinin günümüzde kabul edilen
boylam değerleri arasındaki farkı Tablo 3’te görülmektedir.
TABLO 2
λ (MUVAKKÎT)
Derece
Dakika
60
58
56
54
60
30
58
30
66
70
70
77
ŞEHİRLER
İstanbul
Edirne
Sofya
Semendire
Bursa
Manisa
Konya
Amasya
Şam
Mekke
λ (GÜNÜMÜZ)
Derece
Dakika
29
59
26
34
23
19
20
56
29
04
27
26
32
30
35
51
36
18
39
49
FARK
Derece
30
31
32
33
31
30
33
34
33
37
Dakika
01
26
41
4
26
04
30
09
42
11
TABLO 3
ŞEHIRLER
İstanbul
Edirne
Sofya
Semendire
Bursa
Manisa
Konya
Amasya
Şam
Mekke
λ (KANARYA ADALARININ 100 BATI
SAHILINE GÖRE)25
Derece
Dakika
FARK
Derece
Dakika
34
32
30
28
35
33
40
44
44
51
4
6
6
7
6
5
8
8
8
11
37
02
17
40
02
40
02
45
18
47
36
36
36
36
06
06
36
36
36
36
23
Kanarya Adaları’nın konumu; 280 06ı Kuzey enlemi, 150 24ı Batı boylamı.
Sözü edilen yer, yaklaşık 250 24ı Batı boylamına denk gelmektedir.
25
Muvakkît’in verdiği değerden 250 24ı çıkarılarak elde edilmiştir.
24
11
YAVUZ UNAT
Tablo 2 ve 3’ten görüldüğü üzere, örneğin İstanbul’un günümüzdeki
boylam değerine Kanarya Adaları’nın boylam değerini ekleyelim; sonuç; 290
59ı + 150 24ı = 450 23ı olacaktır. Muvakkît’in boylam değeri ile arasındaki fark
ise; 60 - 450 24ı = 140 37ı olur. Bundan Kanarya Adaları’nın 10 derece batı
sahilini çıkardığımızda ise sonuç 40 37ı olur. Yani hata payı 40 37ı’dir. Aynı
yöntemle Şam’ın boylamının hata payı yaklaşık 80 18ı, Mekke’nin boylamının
hata payı ise 110 47ı olacaktır. O halde boylam başlangıcı olarak Kanarya
Adaları’nın 10 derece batı sahili alınmış olmalıdır.
İki Şehir Arasındaki Mil Miktarının Bulunması
Muvakkît, boylam ve
enlem bilindikten sonra iki
şehir arasındaki mil miktarının
10
60
bilinebileceğini söyler. Bu
c
b
miktarın ise iki şehir arasındaki
İstanbul
düz çizgi miktarı (kuş uçumu)
B
Şam (Dımaşk)
a
olduğunu belirtir. Bunun için
C
ϕi
örnek olarak İstanbul ve
ϕi
ϕd ϕ d
Dımaşk’ı yani Şam’ı alır ve
λi
Başlangıç
diğer şehirlerin de bu örnekle
λd
Ekvator
Meridyeni
E
∆L
D
bulunabileceğini
bildirir.
Yöntemi küresel astronomi
hesaplarına dayanmaktadır ve
Şekil 1
Sinüs Teoremi kullanılmıştır.
Değerlerin sinüsü ise bizim kullandığımız on tabanlı sisteme göre değil de
altmış tabanlı sisteme göre alınmıştır.26 Şekil 1’de, ϕi İstanbul’un enlemi, λi
İstanbul’un boylamı, ϕd Şam’ın enlemi, λd Şam’ın boylamı ve ∆L boylam farkı
olsun:27
A
0
0
ϕi = 410 15ı;
26
Herhangi bir ondalık sinüs değerini altmışlık sinüse dönüştürmek için şu işlemler uygulanır:
Meselâ; sin 100 = 0,173’dür. Bunu Altmışlık sinüse çevirmek için; 1) 60 x 0,173 = 10,38; 2)
10,38 – 10 = 0,38; 3) 60 x 0,38 = 22,8; 4) 22,8 – 22 = 0,8; 5) 60 x 0,8 = 48; öyleyse 100’nin
almışlık sinüsü; 100 22ı 48ıı’dir (küsuratlar ihmal edilmiştir). Altmışlık sinüslerde çarpma ve
bölme işlemi de onluk sisteme göre farklıdır. Öncelikle altmışlık sinüs derece, dakika ve
saniyeler, küsurlu hale getirilerek çarpma ve bölme işlemi yapılır. Çıkan sonuç 60’a bölünür ve
tekrar derece, dakika ve saniye biçimine, yukarıda bahsedilen yöntemle getirilir (Altmışlık
sistemin esas alındığı bu tür işlemlere ilişkin ayrıntılı bilgi için bkz. King, David, ‘On The
Astronomical Tables of The Islamic Middle Ages’, Islamic Mathematical Astronomy, London
1986, II, s. 37-56; Demir, Remzi, Takiyüddîn’de Matematik ve Astronomi, Ankara 2000, s. 728).
27
Bu makalede, yay dönüştürmelerinde Battânî’nin zîci kullanılmıştır (bkz. Al-Battânî, Opus
Astronomicum, Latince’ye çeviren: Carolo Alphonso Nallino, Cilt II, Milano 1907, s. 55-56).
12
λi = 600;
ϕd = 330 30ı;
λd = 700;
∆L = λd - λi = 100’dir.
Buradan;
sin ∆L = 100 25ı 8ıı
90 - ϕd = 90 - 330 30ı = 560 30ı
sin (90 - ϕd) = 500 1ı 59ıı
sin ∆L x sin (90 - ϕd) = 80 41ı 17ıı
yay [sin ∆L x sin (90 - ϕd)] = 80 27ı 54ıı
90 - yay [sin ∆L x sin (90 - ϕd)] = 810 32ı 6ıı
sin 810 32ı 6ıı = 590 20ı 46ıı
sin ϕd = 330 6ı 58ıı
sin ϕ d
= 330 28ı 51ı
sin{90 - yay[sin ∆L × sin(90 - ϕ d )]}
yay
sin ϕ d
= 330 55ı
{
}
sin 90 - yay[sin ∆L × sin(90 - ϕ d )]
ϕi – yay
sin ϕ d
= 70 20ı
sin{90 - yay[sin ∆L × sin(90 - ϕ d )]}
90 - 70 20ı = 810 40ı
sin 810 40ı = 590 21ı 59ıı


sin ϕ d
sin{90 − yay[sin ∆L × sin(90 − ϕ d )]}× sin ϕ i − yay

sin{90 − yay[sin ∆L × sin(90 − ϕ d )}

= 590 20ı 46ıı x 590 21ı 59ıı = 580 43ı 9ıı
13
YAVUZ UNAT
yay 580 43ı 9ıı = 780 15ı
90 - 780 15ı = 110 45ıı
56 1/3 x 110 45ıı = 661,91 mil (düz çizgi ile, Şam – İstanbul arasındaki
mesafe)28
Muvakkît’in yöntemini inceleyelim.
yay (sin ∆L x cos ϕ) = θ1
olsun. İkinci adım;
yay
sin ϕ
cos θ1
= θ2
olacaktır. Sonra,
ϕ i − θ2 = θ3
bulunur. Sonraki adımda formül,
yay (cos θ1 x cos θ3) = θ4
şekline dönüşecektir.
90 - θ4 = θ5
olsun.
Böylece bir yerin İstanbul’a mil olarak uzaklığı;
θ5 x 56 1/3
olacaktır.
Ancak günümüzde boylam başlangıcı farklı olduğundan Muvakkît’in
boylam değerleri ile uyuşmaz. Aynı işlemi günümüz değerlerini kullanarak
yapalım; ϕi = 410 05ı; λi = 290 590; ϕd = 330 30ı; λd = 360 180; ϕm = 210 27ı; λm =
390 49ı’dır. Şam ve İstanbul boylamları arasındaki fark
∆Ldi = λd - λi = 60 9ı
ve Şam ve İstanbul boylamları arasındaki fark
28
Muvakkît bu değeri 628 mil olarak verir.
14
∆Lmi = λm - λi = 90 10ı’olur.
Bu değerleri kullanarak işlemler sürdürülürse, düz çizgi ile Şamİstanbul arasındaki mesafe 645,016 mil; düz çizgi ile, Mekke-İstanbul
arasındaki mesafe 1431,7970 mil olarak bulunur. Bu değerler Muvakkît’in
bulmuş olduğu değerlere yakın değerlerdir. Tablo 4’de, Muvakkît’in vermiş
olduğu enlem ve boylam değerleri (bkz. Tablo 1) ve yöntemi kullanılarak bazı
şehirlerin İstanbul’a mil olarak uzaklığı hesap edilmiştir. Tablo 5 ise, sadece
Türkiye’de bulunan şehirlerin İstanbul’a kuş uçuşu uzaklığı Muvakkît’in
verdiği değerlerle karşılaştırılmıştır. Metinde Muvakkît mil değeri olarak
şunları söylemektedir:
Ve mîl tarifinde vaki olan doğru söz ve İslâm şeriatında geçerli olan mil dört
bin (4000) zira’adır.
1 zira’a = 50 santimetre olarak alırsak 1 mil = 2 kilometre olur. Metinde
Muvakkît 1 derecelik yayı 56 1/3 olarak kabul ettiği anlaşılmaktadır. Bu değer
Memûn (813-833) zamanında yapılan 1 derecelik yayın değeridir. Bu değer
esas alındığında 1 mil 1973,22 metreye eşit çıkmaktadır.29 Öyleyse Muvakkît
bu değeri esas almış olmalıdır.
TABLO 4
Şehirler
Edirne
Sofya
Semendire
Bursa
Manisa
Konya
Amasya
Şam
Mekke
İstanbul’a Kuş Uçumu Uzaklık
Muvakkît’in Bulduğu
Değerler (mil)
95
220,5
326,5
61,5
223,5
328,5
460,7
628
1387,5
29
Muvakkît’in Yöntemiyle Elde Edilen
Değerler (mil)30
113
198
245
85
183
312
427
661
1301
Bkz. El-Fergânî, The Elements of Astronomy, Textual Analysis, Translation, Critical Edition
& Facsimile by Yavuz Unat, Edited by Şinasi and Gönül Alpay Tekin, Harvard University,
Harvard 1998, s. 13, 22; Barani, Syed Hasan, ‘Muslim Research in Geodesy’, Al-Bîrûnî
Commemoration Volume, Iran Society, Calcuta 1951, s. 1-51.
30
Bu değerler, Muvakkît’in yöntemi ve yine onun verdiği enlem ve boylam değerleri esas
alınarak elde edilmiştir.
15
YAVUZ UNAT
TABLO 5
Şehirler
İstanbul’a Kuş Uçumu Uzaklık
Muvakkît’in Değerleri Günümüz Değerleri (km)
(mil)
(km)31
61,5
114
78
Bursa
134
248
182
Kütahya
328,5
608
480
Konya
365
676
606
Aksaray
400
740
742
Kayseri
226 1/3
419
440
Ankara
287,5
532
295
Bolu
660
530
Kastamonu 360,1
460,7
853
760
Amasya
306,1
566
684
Sinop
419
775
805
Samsun
520,5
963
900
Sivas
461
853
746
Tarsus
350,5
649
410
Antalya
223,5
413
260
Manisa
554,5
1026
1180
Trabzon
617
1142
1165
Erzincan
1277
1270
Diyarbakır 690
95
176
275
Edirne
602
1114
542
İnebolu
Kıble Yönü Tayini Kıble Sapmasının Bulunması
Namaz kılarken Kâbe’ye yönelmek
N
Müslümanlarca önem taşımaktadır. Bu
nedenle İslâm astronomlarının çoğu
P
Kâbe’nin ya da Mekke’nin yönü üzerine
α
M
eğilmişler ve küresel astronomiyi ve
ϕ
trigonometriyi kullanarak Kıble’nin yönünü
ϕm
belirmek amacıyla çeşitli yöntemler
B
A
geliştirmişlerdir. Matematiksel ifadeyle
herhangi bir yerin Kıble’si Mekke ile o yerin
enlem ve boylamlarının trigonometrik
fonksiyonudur. Şekil 2’de P herhangi bir
yeri, M Mekke’yi, N kuzey kutbunu, AB
Şekil 2
ekvatoru göstersin. P ve M’den geçen
meridyenler sırasıyla NPA ve NMB’dir. P’ye göre Kıble ise P ve M boyunca
çizilen çizgi ile tanımlanır ve PM çizgisi ile NPA meridyeni arasındaki α açısı
Kıble Sapması (Kıble İnhirafı) olarak adlandırılır. ϕ bulunulan yerin enlemi,
31
Hesaplar 1 Arap mili = 1973,22 metre kabul edilerek yapılmıştır.
16
ϕm Mekke’nin enlemi, ∆L boylamlar arasındaki fark olsun. α açısını veren
modern formül şöyledir:
 sin ϕ cos ∆L − cos ϕ tan ϕ m 

sin ∆L


α = arc cot 
A
600
c
b
Şam
B
α
ϕ ϕ
d d
Başlangıç
Meridyeni
λd
D
Mekke
C
a
ϕm
ϕm
λm
∆L
Ekvator
E
İslâm
astronomları
tarafından verilmiş olan çözümler
bu değere çok yakındır.32
Muvakkît’in
yöntemi
şöyledir: Şekil 3’de, ϕd Şam’ın
enlemi, λd Şam’ın boylamı, ϕm
Mekke’nin enlemi, λm Mekke’nin
boylamı ve ∆L boylam farkı olsun.
Bulunmak istenen değer α’dır.
Şekil 3
ϕd = 330 30ı;
λd = 700;
ϕm = 210 30ı;
λm = 770 10ı;
∆L = 70 10ı’dir.
sin ∆L = 70 0ı 29ıı
90 - ϕm = 680 30ı
sin (90 - ϕm)33 = 550 49ı 30ıı
sin ∆L x sin (90 - ϕm) = 60 31ı 13ıı
32
Unat, Yavuz, ‘Kıble Tayini’ (‘Kıble’ maddesi içerisinde), İslâm Ansiklopedisi, TDV, Cilt 25,
İstanbul 2002, s. 369-370; İslâm astronomlarının bu konudaki yöntemleri için bkz: Gökmen,
Fatin, ‘Kıble’, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 6, Eskişehir 1997, s. 666-672; King, David, ‘Mikât’,
The Encyclopaedia of Islam, Cilt VII, Leiden 1993, s. 27-32; King, David, ‘Kıbla’, The
Encyclopaedia of Islam, Cilt V, Leiden 1979, s. 83-88; King, David, ‘al-Khalîlî’s Qıbla Table’,
Journal of Near Eastern Studies, Cilt 34, Sayı 2, 1975, s. 81-122; Dizer, Muammer, ‘İslâm
Dininin Astronomi İle İlişkisi’, Diyanet Dergisi, Cilt 18, Sayı 2, Ankara 1979, s. 79-107.
33
sin (90 - ϕm) = cos ϕm.
17
YAVUZ UNAT
yay [sin ∆L x sin (90 - ϕm)] = 60 49ı 51ı
90 - yay [sin ∆L x sin (90 - ϕm)] = 830 20ı 9ıı .......... I
sin ϕm = 210 59ı 24ıı
sin I = {90 - yay [sin ∆L x sin (90 - ϕm)]}= 590 35ı 40ıı
sin ϕ m
sin ϕ m
=
= 22 0 8 ı 21ıı
sin I
sin{90 − yay[sin ∆L × sin(90 − ϕ m )]}
yay
II + (90 - ϕd) =
sin ϕ m
= 210 39 ı 2 ıı ……….. II
sin I
sin ϕ m
+ (90 − ϕ d )
sin{90 − yay[sin ∆L × sin(90 − ϕ m )]}
= 210 39ı 2ıı + 560 30ı = 780 9ı 2ıı ………. III
sin III = 580 43ı 17ıı
sin I x sin III


sin ϕ m
= sin{90 - yay [sin ∆L × (90 − ϕ m )]}× sin 
+ (90 − ϕ d )
 sin{90 − yay[sin ∆L × sin(90 − ϕ m )]}

= 580 19ı 28ıı



sin ϕ m
yay sin{90 - yay [sin ∆L × (90 − ϕ m )] }× sin 
+ (90 − ϕ d )
{
}
yay
L
sin
90
−
[sin
∆
×
sin(
90
−
ϕ
)]
m



= 760 25ı 46ıı ………. IV
90 – IV = 130 34ı 14ıı
sin (90 – IV) = 140 4ı 42ıı
90 – I = 60 39ı 51ıı
sin (90 – I) = 60 57ı 46ıı
sin α =
sin(90 − I )
=
sin(90 − IV )
18
sin {yay [sin ∆L × sin(90 - ϕ m )]}



sin ϕ m
sin {90 - yay - 90 - {yay [sin ∆L × sin(90 - ϕ m )]} × sin 
+ (90 − ϕ d )  

 sin {90 − yay[sin ∆L × sin( 90 − ϕ m )]}

sin α = 290 40ı 27ıı
α = Kıble sapması = yay 290 40ı 27ıı = 290 10ı
Muvakkît’in bu yöntemini kosinüsü de kullanarak kısaltalım.
sin (90 - ϕ ) = cos ϕ
sin ∆L x sin (90 - ϕ ) = sin ∆L x cos ϕ
olur.
90 - yay [sin ∆L x cos ϕ ].
Buna θ1 diyelim. Öyleyse;
sin θ1 ................. Ι
yay
sin ϕ
sin θ1
= θ2 ............... II
θ2 + (90 − ϕd) = θ3 .................... ΙΙΙ
yay (sin θ1 x sin θ3) = θ4 ............... ΙV
değerleri elde edilir. Böylece Kıble sapması;
sin α =
cos θ 1
cos θ 4
olarak bulunur. Bu yöntem Bîrûnî’nin (973-1048) Tahdîd Nihâye el-Emâkin
adlı eserinde Kıble sapmasını belirlemek için kullandığı yönteme
benzemektedir.34
Şekil 4’de, KMZQ Mekke’nin meridyeni, M Mekke’nin zeniti, ZMK
Mekke’nin yükseklik dairesi, GLJ Mekke’nin ufku, MPL Mekke’nin meridyeni
34
David King’e göre Bîrûnî’nin Kıble sapması formülü sin α = sin θ 3 × cos θ 1 biçimindedir
sin θ 4
(Şekil 4). Burada θ1 = sin ∆L x cos ϕm; θ2 =
ϕ m ; θ = ϕ − θ ; θ = cos θ x cos θ ’dir.
3
2
4
3
1
cosθ1
θ1 gündüz yayı uzunluğu; θ2 Mekke’nin ufkuna göre düzeltilmiş bölgesel enlem; θ3 enlem
düzeltimi ve θ4 iki yer arasındaki mesafedir (ayrıntılı bilgi için bkz. King, 1979, s. 86).
19
YAVUZ UNAT
olsun. SZPN herhangi bir şehrin meridyeni, Z şehrin zeniti, P ekvatorun kutbu,
MHJ kutbu F olan büyük daire olsun. Burada PN = ϕ, PL = ϕm, ∠ MPZ = ∆L,
SK = α’dır. Sinüs Teoremi’ni kullanırsak aşağıdaki eşitlikleri elde ederiz;35
cos ϕ m
sin MP sin ∠MHP
sin 90 0
=
⇒
=
⇒ cos ϕ m × sin ∆L = cos ∠PFL
sin MH sin ∠MPH
cos ∠PFL sin ∆L
90 − cos ∠PFL = θ1 36
sin ϕ m
sin ϕ m
cos φ1
sin ∠PFL
sin PL
=
⇒
=
⇒
= PF = θ 2 37
0
sin PL
sin θ 1
sin ∠PLF sin PFG
sin 90
(90 - ϕ) + θ2 = (ΖΝ − PN) + PF = ZP + PF = ZF = θ3 38
sin θ 3
sin FZ sin HF
sin 90 0
=
⇒
=
⇒ sin θ 3 × sin θ1 = cos ∠G = θ 4 39
cos ∠G sin HJ
cos ∠G sin HJ
cos θ 4 sin 90 0
cos ∠G
sin 90 0
=
⇒
=
sin ∠PFL cos GN
cos θ1 sin SK
K
S
M
H
SK = 900 – GN
Z
olduğundan
J
P
I
cos GN = sin SK
F
L
G
N
olur. Buradan,
Q
Şekil 4
sin SK = sin α =
cos θ1
elde edilir.40
cos θ 4
Bu yöntemle Muvakkît’in vermiş olduğu enlem ve boylam değerlerini
kullanarak aşağıdaki değerleri elde ederiz (Tablo 6):
TABLO 6
35
36
King, 1979, s. 86.
Bîrûnî, θ1 olarak sin ∆L x cos ϕm cos ∠PFL’yi kullanmıştır (King, 1979, s. 86).
37
Bîrûnî, θ2 =
ϕ m olarak kabul etmiştir (King, 1979, s. 86).
cosθ1
38
ZF + FN = 90’dır. Bîrûnî, FN’yi θ3 olarak kabul etmiştir (θ3 = ϕ - θ2); (King, 1979, s. 86).
Bîrûnî’ye göre θ4 = cos θ3 x cos θ1’dir (King, 1979, s. 86).
sin θ 3 × cos θ 1
40
‘dır.
Bîrûnî’de sin α =
sin θ 4
39
20
Şehirler
Muvakkît’in
Verdiği
Kıble Açısı
İstanbul
Edirne
Sofya
Bursa
Manisa
Konya
Amasya
42
40
46
43
47
32
19
Muvakkît’in
Yöntemiyle
Bulunan
Kıble Açısı
39
44
45
42
48
34
20
Hesaplar
Arası
Fark
-3
+4
-1
-1
+1
+2
+1
Günümüz
Değerlerine
Göre Kıble
Açısı41
31
35
41
32
37
26
15
Gerçek
Değerlerle
Farkı
- 11
-5
-5
- 11
- 10
-6
-4
En uzun ve En kısa Günler, Doğuş ve Batış
İ’lâm el-’İbâd’da yüz şehrin İstanbul’a uzaklığının ve Kıble sapmasının
yanı sıra en uzun, en kısa günlerinin miktarları ve doğuş ve batış dereceleri de
verilmiştir. Yine Muvakkît’in örneğinden yola çıkarsak bu değerlerin hesapları
şöyledir:
ϕi = 410 15ı;
λi = 600;
ϕd = 330 30ı;
λd = 700;
Ekliptiğin eğimi = ε = 23,50
1 saat = 150’dir.
Buradan;
tan ϕd = 390 42ı 47ıı
sin ε = 230 55ı 29ıı
sin (90 – sin ε) = cos ε = 540 50ı 41ıı
tan ϕd x sin ε = 150 50ı 7ıı
41
Kıble Açısı, Kabe’nin bulunduğu nokta, bizim bulunduğumuz nokta ve kuzey kutbu arasında
oluşan küresel üçgenin trigonometrik çözümünün açı cinsinden ifadesidir. Tablodaki bu
değerler http://www.diyanet.gov.tr/turkish/vakithes_kible1.asp adresinden alınmıştır.
21
YAVUZ UNAT
tan ϕ d × sin ε
= tan ϕ d × tan ε = 17 019 ı 36 ıı
cos ε
yay{tan ϕ d × tan ε } = 16 0 44 ı (Nısf el-Fadla)
90 + 160 44ı = 1060 44ı = Gün Yayının Yarısı (Nısfu kavs el-Nehâr)
2 x 1060 44ı = 2130 28ıı
2130 28 ıı
= 14 s130 52 ı = En Uzun Gün
15
24s – 14s 130 52ı = 9s 460 8ı = En Kısa Gün
bulunur.
O halde En Uzun Gün;
2 × [ yay{tan ϕ d × tan ε } + 90]
15
En Kısa Gün;
24 s −
2 × [ yay{tan ϕ d × tan ε } + 90]
15
şeklinde hesap edilmiştir.
En uzun günde doğuş ve batışa gelince;
ϕi = 410 15ı;
λi = 600;
ϕd = 330 30ı;
λd = 700;
Ekliptiğin eğimi = ε = 23,50;
∆L = λd − λi = 100;
İstanbul’un Meridyen Doğuşu = yay{tan ϕ i × tan ε } + 90 = 112 0 25 ı ‘dır.
22
Doğuş;
∆L + [ yay{tan ϕ d × tan ε } + 90] = 116 0 44 ı
{∆L + [ yay{tan ϕ d × tan ε } + 90]} − {yay{tan ϕ i × tan ε } + 90}
= 1160 44ı – 1120 25ı = 40 19ı
Batış;
∆L + [ yay{tan ϕ i × tan ε } + 90] = 122 0 25 ı
{∆L + [ yay{tan ϕ i × tan ε } + 90]} − {yay{tan ϕ d × tan ε } + 90}
= 1220 15ı - 1060 44ı = 150 41ı ≈ 1 saat
olarak bulunur.
Göğün Üç Çeşit Hareketi
P
(Zenit)
dolanımın ekseni
Ekvator
(Ufuk dairesi)
Nadir
Şekil 5
Yatay Hareket
Mustafa ibn Muvakkît göğün (feleğin) üç çeşit
hareketinden söz eder. 1) Dikey (dûlâbî, perpendicular)
hareket. 2) Yatay (rehûvî, horizontal) hareket. 3) Eğik
(hama’ilî, oblique) hareket.
Dikey hareket, Dik Küre (Right Sphere) de
denilen ekvatorun dikey hareketidir. Hareket kuşağı Atlas
Feleği’dir. Ekvatorun kutupları burada bulunanların
ufkundan geçer. Yani zenit noktası ekvator üzerindedir
(Şekil 5). Dolayısıyla buradaki yerler ekvator
üzerindedirler ve buralarda gece ve gündüz 12 saattir.
Yatay hareket, ekvatorun yatay hareketidir.
23
YAVUZ UNAT
P (ekvatorun kuzey kutbu)
Ufuk dairesi
Ekvator dairesi ufuk dairesine intibak
eder. Yani zenit noktası ekvatorun kuzey
kutbudur (Şekil 6). Dolayısıyla bu yerlerde
altı ay gündüz, altı ay gece olur.
dolanımın ekseni
Nadir
Zenit
Ekvator
Şekil 6
Dikey Hareket
P
Zenit
dolanımın ekseni
Eğik hareket, dikey ve yatay hareket
arasında olan yerlerdeki harekettir. Bu yerlerde
ekvator zenitten eğimlidir (Şekil 7) ve gece ve
gündüz değerleri de eşit değildir.
Ekvator
Ufuk dairesi
Nadir
Şekil 7
Eğik Hareket
TABLO 7: ŞEHİRLERE İLİŞKİN BİLGİLER
Şehir
İstanbul (Kostantiniye)
Bursa (Burûsa)
İznik (İznîk)
Kütahya (Kütâhya)
Karahisar (Karahisâr)
Konya (Konyâ)
Aksaray (Aksarây)
Kayseri (Kayserî)
Ankara(Ankûrî)
Bolu (Bolî)
İklimi İstanbul’a En Uzun
Uzaklığı
Günü
(mil)
(saat derece)
5
15
5
61,5
14 13
5
52,5
14 13
5
134
14 10,5
5
200,5
14 11
5
328,5
14 9,5
4
365
14 9,5
5
400
14 11
5
226 1/3
15
5
287,5
15 1
42
En Kısa
Günü
(saat derece)
9
9 1,5
92
9 3,5
94
9 5,5
9 5,5
94
9
8 14
Kıble
Sapması
(derece)42
G + 42
G + 43
G + 41
G + 40
G + 32,5
G + 32
G + 28
G + 24
G + 28
Şehrin bulunduğu konuma göre, Kıble’nin konumu esas olarak alınarak - Batı, + Doğu
yönünde ve G, Güney, K, Kuzey yönünde olmak üzere.
24
Kastamonu
(Kastamoni)
Amasya (Amâsya)
Sinop (Sînob)
Samsun (Sâmsûn)
Sivas (Sîvâs)
Tarsus (Tarsûs)
Halep (Haleb)
Trâblus el-Şâm
Şam (Dımaşk)
Gazze
El-Kudüs-ü Şerîf
Cezire-i Kıbrıs
Antalya (Antâlya)
Manisa (Magnîsâ)
Rodos (Rûdûs)
Dimyat (Dimyât)
Reşîd
İskenderiye
Mısır (Mısr)
Medîne-i Münevver
Mekke-i Şerife
Seyyâ min el-Yemen (?)
Senâ min el-Yemen
‘Aden min el-Yemen
Suhar (Suhâru Kasîd-i
‘Ummân)
Hazemi
Kebbi (Kebbe hat elüstüva)
Trabzon (Trabûzûn)
Erzincan (Erzincân)
Diyarbakır (Diyâr-ı
Bekr, Âmid)
Şirvan (Şirvân)
Hemedan (Hemedân)
İsfahan (İsfahân)
Musûl
Bağdat (Bağdâd)
Tebriz (Tebrîz)
Şiraz (Şirâz)
Hürmüz
Buhara (Buhârâ)
Semerkand
Derbend (Bâb el-
43
44
5
360,1
15 3
8 12
G + 22
5
5
5
5
4
4
4
3
3
3
4
4
5
4
3
3
3
3
3
2
1
1
1
1
460,7
306,1
419
520,5
461
619
597
628
613
602
499
350,5
223,5
390
586
605,5
589,5
673
1185,5
1387,5
1605,5
1731
1889,5
1928,5
14 13
15 3
15 3
14 11
14 8
14 6,5
14 4
14 3,5
14 1,5
14 1,5
14 6
14 6
14 11
14 7
14 1
14
14
13 10
13 8
13 4,5
13,5 1
12 13
12 9,5
12 13
92
8 12
8 12
9 14
9 7,1
9 8,5
9 11
9 11,5
9 13
9 13,5
99
96
94
98
9 14
10
10
10 1
10 7
10 10,5
10 10
11 2
11 5
11 2
G + 19
G + 18
G + 18
G + 16
G + 28
G + 17,5
G + 29
G + 29
G + 43
G + 45
G + 30
G + 36
G + 47
G + 46
G + 53
G + 55
-G + 53
--K - 13
K --43
K-5
K - 42
1
1
1256
1361,5
13 3
12
10 12
12
K + 78
K- 45
5
4
4
554,5
617
690
15 2
14 9,5
14 9,5
8 13
9
9 5,5
G + 10
G + 10
G + 6,5
5
4
3
4
3
4
3
2
5
5
5
1044
1076,5
1302,5
830
991
975
1440
1761,5
1690,5
1682
1600,5
14 14
14 5,5
14 2
14 5
14 3,5
14 9,5
13 13
13 8,5
14 12
14 12
15 2
91
91
9 13
9 10
9 11,5
9 5,5
10 1,5
10 6,5
93
93
8 13
G - 21
G - 21
G - 42
--44
G -14
G - 18
G - 53,5
G - 79
G - 50
G - 53
G - 20
“Gözlemci meridyen üzerindedir.”
25
YAVUZ UNAT
Ebvâb) (?)
Tiflis (Tiflîs)
Esmender (?)
Kufe
Bulgâr
Armeniya el-Rûs
Cezire-i Tûlî (?)
Özkend (Uzkend min
el-Tâtâr)
Hattin
Karrakân (Karrâkarm)
Mansûra min el-Sind
Multân min el-Sind
Kandehar (Kandihâr
min el-Hind)
Kun-chou (Konûh Dâr-ı
Melik el-Hind) (?)
Seylan (Serendîb,
Sikaldîb, Seilan)
Kua-chou (Kûfû min elSind)
Kuang-chou (Hâncû
min el-Sînd, Kuangfu,
Kanton)
Medîne-i Yecûc
Medîne-i Mecûc
Çorlu (Çorlû)
Edirne
Makalkara (Magalgara,
Malkara)
Gelibolu (Gelîbûlî)
Filibe
Sofya
Semendire (Smederova)
Ak-kirmân (Akermann)
Sarajevo (Serây)
Üsküp (Üskûb)
Siroz (Sirûz)
Selânik
Midilli (Midillü)
Sakız
Atina (Atînâ)
Eğriboz
Avlonya (Avlûniye)
Bâlya-bâdra
(Bâllûbadire)
5
6
6
7
7
-6
968,5
938
464,5
1170
1253,5
-1730,5
15 2
15 8,5
15,5
16 1
16 2
20
15 6
8 13
8 6,5
8,5
7 14
73
4
89
G - 15
G - 11
G + 17
G - 19
G - 17
-G-6
6
6
3
3
3
2098
2228
1210,5
1213
1110,5
15 4,5
15 8,5
13 12,5
13 13,5
14 13,5
8 10,5
8 6,5
10 2,5
10 1,5
12
G - 62
G - 18
G - 84
G - 80
G - 74
2
1704,5
13 10
10 5
G - 89
1
3847,5
12 9
11 6
K - 70
2
3805,5
13 4
10 11
K - 87
1
1754,5
12 11,5
11 3,5
K - 87
6
6
5
5
5
4227,5
4310
46,5
95
88,5
15 4
15 1
15 ½
15 1,5
11 ½
8 11
8 14
8 14,5
8 10
8 10
5
5
5
6
7
8
5
5
5
5
4
4
5
5
5
86,5
165
220,5
326,5
427
501,5
368
300,5
351
234
300
653
535
580
230
15 ½
15 2
15 3
15 7
15 14
15 8,5
15 3
15
14 13
14 11
14 9,5
14 8,5
14 11
14 12
14 11
8½
8 13
8 12
88
81
8 6,5
8 12
9
92
94
9 5,5
9 6,5
9 11
93
94
--G + 43
G + 40
G + 40
4,5
G + 45
G + 45
G + 46
G + 46,5
G + 27,5
G + 50
G + 50,5
G + 52
G + 58
G + 53
G + 55
G + 68
G + 63
G + 60,5
G + 57
26
İnebolî
Rûmyûb (?)
Venedik (Venedîk)
Sirtebiyye (ya da
Pirtebiyye) (?)
Ceneviz (Cenevîz)
Trablusgarb
Mehedia (Mehdiyye fî
Afrîkiye)
Tunûs fî Afrîkiye
Kurtuba Dâr-ı Melik-i
Endülüs
Marrâkeş fi’l-Magrib
Toledo (Tulaytula fî
Endülüs)
Fez (Fâs Dâr-ı Melik-i
Magrib)
Tandja (Tance)
Susa (Savs-ı Aksa fî
Barbar) (?)
5
5
6
5
602
617,5
713,5
741,5
14 10
15 1
15 7
15 2
91
84
88
8 13
G + 62
G 6245
G + 60,5
G - 65,5
6
3
3
885,5
858
990,5
15 4
14 1,5
14 2
8 11
9 13,5
9 13
G - 67,5
G + 78
G + 78
4
4
973,5
1155,5
14 7
14 5,5
98
9 9,5
G + 77,5
G + 79
4
5
1519,5
1258
14 10,5
14 10,5
9 4,5
92
G + 85
G + 81
3
1636,5
14 3
9 12
--46
3
2
1960
2370
14 1,5
13 5
9 13,5
10
K + 86
K + 78
İ’lâm el-’İbâd fî A’lâm el-Bilâd (Şehirler Aleminde Mesafelerin Bildirimi)
Şehirleriyle birlikte yedi iklimin Allah’ına şükürler olsun. Allah İslâm’a
ibadet edenlere, iki Kıble’nin47 sahibi, (göğün) kutupların(ın) ve direklerin(in)
sahibi Allah’a ibadet edenlerin imamı Hz. Muhammed’e dua edenlere uzun
ömür versin. Bilgi ehli kimselere ve tavâf edenlere giz uzak olamaya ki, halk
arasında, dünyada var olan şehirlerin İstanbul şehrinden uzaklığı ve ona kaç
aylık ve kaç günlük yol olduğu ara sıra bazı toplantılarda söylemek adet
olmuştur. Söylenilenin bazısı açıksa da çoğunun açık olup olmadığı bilinmez.
Zira iki mesafe kast edip vaki olan uzaklıktan ziyade zikreder ve bazısı da bu
yolu tahmin ve takdir vasıf eder. Ve bu sebepten halkın en zayıf kulu ve
Allah’a ve doğru yola muhtaç olan el-Hâkân el-Selimî Câmi’si muvakkidi
Mustafa İbn ‘Alî niyetlendim ki, Padişah, alemin koruyucusu, göğün
zenginliği, merhametli sultan, adil hakanların en yücesi, emrinde çalışanlara
ikram eden, Arapların ve Acemlerin hakanı, kabiliyetli sultan, günahların
zulmün karanlıkları üzerinde parlayan Ay ışığının ümmeti, iyilik ve güzelliğin
armağanını yaratıklara anlatan, iki alemdeki bilimlere hürmet eden, nimet ihsan
eden, ilim sahiplerinin bilimlerine başvuran Sultan ibn Sultan Süleyman Hân
ibn Sultan Selim Hân Hazretlerinin devlet sıkıntılarına değersiz bir şekilde
armağan ve hediye olması için Yedi iklimde bulunan memleketlerden yüz şehir
seçip ki bazı ülkelerin halkına göre meşhur ve bazısı da meşhur değildir ve her
45
Doğu ve Batı yönünde olup olmadığına ilişkin bir kayıt yok.
47
Beyt-i Muazzam ve Beyt-i Makdis.
46
27
YAVUZ UNAT
şehir de yedi iklimin kaçıncı ikliminde olduğunu ve İstanbul şehri ile doğru
çizgi takdiri ile uzaklığı arası ne miktar mîl olduğunu beyan ettim. Ve mîl
tarifinde vaki olan doğru söz ve İslâm şeriatında geçerli olan mil dört bin
(4000) zira’adır. Her zira’anın uzunluğu 24 parmak ancadır. 3 mil de 1
fersahtır. Bir atlı, bir günün gündüzünde ortalama seyir ile tahminen bir günün
sonunda ancak 28 mile yakın kat eder. Ve eğer bazı kimseler vehimle bu
risâlede yazılanlara muhalif kalırsa adı geçen şehirlerin yolunu, i’vicâcdan
(eğri bir biçimde) mülahaza eyleye. Zira bu şehirler İstanbul’dan Kars’a
zikrolunan şehirlere düz çizgi gelse, oranları bu risâlede zikrolunan millercedir,
yaklaşık olarak verir. Nitekim, daha önce ona işaret edildi. Ve dahi her bir
şehrin en uzun günü ki Güneş nihayete çıkıp buna döndüğü mevzide olur, kaç
saat kaç derece ve en kısa günü ki Güneş intihasına inip buna döndüğü
mevzide olur, kaç saat ve kaç derece olduğu ve dahi biline ki, her on beş derece
bir saattir. Ve dahi her şehrin Kıble sapması, meridyen çizgisinden kaç derece
olduğu ve doğusal mıdır veya batısal mıdır, güneysel midir veya kuzeysel
midir her yönce ile onları bile zikredelim. Ve dahi her bir şehrin öğlesi
İstanbul’un öğlesinden kaç saat veya kaç derece yükseklikte veyahut kaç saat
veyahut kaç derece sonra olduğu şehrine göre ve dahi her bir şehrin doğuşu ve
batışı da meridyeni gibi önce veya sonra olduğunu tafsiliyle beyan eyledim.
Ama bu kadar vardır ki bir şehrin meridyeni mütefâvit (çeşitli) değildir. Her
gün bir karardır. Ancak doğuş ve batışı farklıdır; her gün bir karar değildir. Bu
sebepten hemen her şehrin en uzun ve en kısa günü ve günlerinde ve gece ile
gündüz beraber olduğu vakitte doğuş ve batış vakitlerini hesap yaparak beyan
eyledim. Ve eğer bazı kimseler kuruntuya düşse ki İstanbul ile anılacak
şehirlerin ortasında olan millerin ve diğer işlerin durumları böyle idi ki neden
malum olmuştur cevap veririz. Aslen malumdur ki, her şehrin boylam ve
enlemi vardır. Boylamının başlangıcını bilginler güney batıdan tutmuşladır şu
kadar vardır ki, bazı bilginler Kanarya Adaları’ndan (Cezâîr-i Hâlidât)
tutmuşlardır ki eski zamanlarda deniz içinde bayındır adalardandır. Şimdi
bayındır değildir; deniz basmıştır. Çoğu bilgin boylamda bununla iş görür.
Bazısı Sâhil-i Bahrî (Okyanus Kıyısı?)48 olarak bilinen yerden tutmuşlardır.
Şimdi bilinen bu yerin başlangıcı Kanarya Adaları’na on derece yani altı buçuk
mil yakınlıktadır. Öyleyse bir şehrin boylamı, şehirlerin boylamlarının
başlangıç yerinin meridyen dairesi ile istenen şehrin meridyen dairesinin
arasında ekvator dairesinden bir yaydır derler. Enlemin başlangıcı ekvator
dedikleri yerden tutmuşlardır ki, ekvator dairesi daima o yerde (ekvatorda)
zenitten geçer. Öyleyse enlem o yerin (ekvator) zeniti ile kastedilen şehrin
zeniti arasında ekvatordan bir yaydır derler. O halde boylam ile enlem
bilindikten sonra her iki şehrin arasında olan mil miktarı ve diğer işleri
boylamlarından ve enlemlerinden çıkartılıp belirlenmiştir. Örneğin, İstanbul’un
boylamı 60 derece, enlemi 41 derece ve 15 dakikadır. Dımaşk’ın boylamı 70
48
Muhtemelen Atlas Okyanusu’nun en batı kıyıları.
28
derece ve enlemi 33 derece 30 dakikadır ki buçuk derecedir.49 İki boylam
arasındaki fark 10 derecedir. Sinüsü 10 derece 25 dakika 8 saniyedir.
Dımaşk’ın enleminin tamlayanı 56 derece 30 dakikadır ki buçuk derecedir.
Sinüsü 50 derece 37 saniyedir. İki boylam arasındaki (farkın) sinüsü(nü)
Dımaşk’ın enleminin tamlayanının sinüsüyle çarptık. Boylam düzeltiminin
sinüsü 8 derece 49 dakika 54 saniye50 oldu. Yay cinsine dönüştürdük ve
boylam düzeltimi 8 derece 27 dakika 54 saniye51 hasıl oldu. Ondan sonra bu
düzeltimi 90’dan çıkarttık. Boylam düzeltiminin tamlayanı 81 derece 32 dakika
6 saniye çıktı. Bunun sinüsünü aldık. Boylamın tamlayanının sinüsü 59 derece
2 dakika52 47 saniye53 oldu. Ondan sonra, Dımaşk’ın enleminin sinüsü 33
derece 6 dakika54 53 saniyedir. Boylam düzeltiminin tamlayanın sinüsü(nü) bu
değere böldük; bölüm 33 derece 38 dakika 4855 saniye oldu. Yaya dönüştürdük
enlem farkı 33 derece 55 dakika çıktı. Ondan sonra enlemi İstanbul’un
enleminden çıkardık. Enlem farkı İstanbul’un enleminden küçük olduğundan
ötürü şehrin enlem farkı güneysel 7 derece 20 dakika56 çıktı. Bunu 90’dan
çıkarttık, enlem farkının tamlayanı 81 derece 40 dakika57 kaldı. Sinüsünü aldık,
enlem farkının tamlayanının sinüsü 59 derece 36 dakika58 38 saniye çıktı.
Ondan sonra enlem farkının tamlayanının sinüsünü boylam düzeltiminin
tamlayanının sinüsü ile çarptık, çarpmanın sonucu 58 derece 4 dakika59 39
saniye60, iki şehrin uzaklığı oldu. Yaya dönüştürdük iki şehrin uzaklığının
tamlayanı 78 derece 54 dakika 30 saniye61 çıktı. Bunu 90’dan çıkardık, İstanbul
ile Dımaşk arasının uzunluğu 11 derece 5 dakika 20 saniye62 çıktı. Ondan sonra
bu uzaklığı 56 1/3 mil ile, ki son zaman bilginleri katında 1 derece bu miktar
mildir, çarptık çarpım sonucu 628 derece 23 dakika 22 saniye63 oldu. Ondan
sonra çarpımdan çıkan sonucu altmışlık cetvelinin altmışıncı cetvelinde yaya
dönüştürdük. İstanbul ile Dımaşk arasında 628 mil 30 dakika yani 628,5 mil
çıktı. Mil olarak bilindikten sonra Dımaşk’ın diğer işlemlerinin yöntemini
beyan eyleyelim. Örneğin, Dımaşk’ın enlemi 33 derece 30 dakikadır. Tanjantı
39 derece 42 dakika 47 saniyedir.64 Ekliptiğin eğiminin (meyl) sinüsünü ki 23
49
Yani 30 dakika buçuk derecedir.
İzmir’de 8 derece 41 dakika 55 saniye; Halet Efendi’de 8 derece 59 dakika 40 saniye.
51
İzmir’de 8 derece 32 dakika 6 saniye.
52
Halet Efendi’de 20 dakika.
53
İzmir’de 59 dakika 27 saniye
54
İzmir’de 20 dakika.
55
56
İzmir’de 21 dakika; Halet Efendi’de 7 derece 27 dakika 7 saniye.
57
İzmir’de 88 derece 39 dakika.
58
İzmir’de 30 dakika.
59
Halet Efendi’de 2 dakika.
60
61
62
İzmir’de 11 derece 43 saniye
63
İzmir’de 628 derece 31 dakika; Halet Efendi’de 628 derece 38 dakika.
64
İzmir’de 39 dakika 42 saniye.
50
29
YAVUZ UNAT
derece 55 dakika65 47 saniyedir, Dımaşk’ın enleminin tanjantı ile çarptık;
çarpım sonucu 15 derece 20 dakika 43 saniye oldu. Ondan sonra çıkan sonucu
ekliptiğin eğiminin sinüsünün tamlayanının sinüsüne, ki 55 derece 1 dakika 25
saniyedir66, böldük. Bölüm 17 derece 46 dakika 25 saniye oldu. Yaya
dönüştürdük 16 derece 44 dakika meridyen düzeltimi hasıl oldu. Bu meridyen
düzeltimini 90 derece üzerine ekledik. Dımaşk’ın en uzun gün yayının yarısı
106 derece 44 dakika hasıl oldu. İki katını aldık. En uzun günü 213 derece 28
dakika çıktı. Bu parçayı 15 dereceye böldük ki 1 saatin parçasıdır, Dımaşk’ın
en uzun günü 14 saat 3,5 derece çıktı. Bu saat ve dereceyi 24 saatten çıkarttık 9
saat ve 11,5 derece (olarak) en kısa gün elde edildi. Kıble sapması için örnek;
Örneğin Dımaşk’ın boylamı 70 derece ve enlemi 33 (derece) 30 (dakika) ve
Mekke’nin boylamı 77 derece ve 10 dakikadır ve enlemi 21 derece 30
dakikadır. Bunlar bilindikten sonra, iki boylam arasındaki fark sinüs 7 derece 7
dakika 29 saniyedir. Mekke’nin enleminin tamlayanının sinüsü, derece 59
dakika 30 saniyedir, ile çarptık, çarpım sonucu 6 derece 7 dakika 43 saniye67
oldu. Yaya dönüştürdük düzeltilmiş boylam 6 derece 49 dakika 51 saniye68
oldu. 90’dan çıkardık, Mahfûz-ı Evvel 83 derece 20 dakika 9 saniye69 çıktı.
Ondan sonra Mekke’nin enleminin sinüsünü ki 21 derece 59 dakika 24
saniyedir, Mahfûz-ı Evvel’in sinüsüne ki 59 derece 35 dakika 40 saniyedir,
böldük. Bölüm 22 derece 8 dakika 23 saniye Mahfûz-ı Sânî’nin sinüsü oldu.
Yaya dönüştürdük, Mahfûz-ı Sânî 21 derece 39 dakika 2 saniye çıktı.70 Ondan
sonra Mahfûz-ı Sânî’yi Dımaşk’ın enleminin tamlayanı üzerine ki 56 derece 30
dakikadır, ekledik. Mahfûz-ı Sâlis 78 derece 9 dakika 2 saniye71 çıktı. Bunun
sinüsünü ki 58 derece 49 dakika 29 saniyedir72, Mahfûz-ı Evvel’in sinüsü ile
çarptık. Çarpım sonucu 58 derece 49 dakika 30 saniye73 çıktı. Yaya
dönüştürdük, Mahfûz-ı Râb’i 76 derece 25 dakika 46 saniye74 çıktı. Mahfûz-ı
Râb’i’i 90’dan çıkardık 13 derece 34 dakika 44 saniye75 kaldı. Bunun sinüsü
üzerine ki 14 derece 47 dakika 48 saniyedir76 Mahfûz-ı Evvel’in tamlayanının
sinüsüne, 6 derece 55 dakika 45 saniye, böldük. Bölüm sonucu 29 derece 17
dakika 1 saniye77 sapmanın sinüsü oldu. Bunu yaya dönüştürdük, Dımaşk’ın
güney yönüne olan meridyenden doğu tarafına Kıble sapması 29 derece 10
65
Kılıç Ali Paşa’da 52 dakika.
67
İzmir’de 45 saniye.
68
69
70
71
72
73
İzmir’de 48 derece 59 saniye.
74
75
İzmir’de 13 derece 38dakika 38 saniye.
76
İzmir’de 56 derece 40 saniye.
77
66
30
dakika78 oldu. Bu 29 derece 10 dakika demektir. Doğuşuna gelince; örneğin iki
doğuş arasındaki fark 10 derecedir. Dımaşk’ın meridyenden doğuşu üzerine ki
106 derece 44 dakikadır, ekledik. Dımaşk’ın doğuşu İstanbul’un doğuşundan
büyük olduğundan yüksekliği 116 derece 44 dakika oldu. Ve dahi bu
toplamdan İstanbul’un meridyenden doğuş yayını ki 112 derece 25 dakikadır,
çıkardık 4 derece 19 dakika kaldı. Yani Dımaşk’ın en uzun günü vaktinde
Güneş’in doğuşu İstanbul’un doğuşundan 4,5 derece yukarıda oldu. Batış
örneğine gelince, iki doğuş arasındaki farkı İstanbul’un doğuş yayı üzerine ki
112 derece 25 dakikadır, ekledik. Doğuşta kısa olduğundan yüksekliği 122
derece 25 dakika çıktı. Ve dahi bu toplamdan Dımaşk’ın en uzun gün yayının
yarısını çıkarttık 15 derece 41 dakika kaldı. Dımaşk’ın en uzun günü vaktinde
Güneş’in batışı İstanbul’un batışından 1 saat ve buçuk derece yukarıda olur. En
kısa gün vaktinde doğuş ve batışa gelince; bunun aksi olur. Yani bunda doğuş
ne miktarda yükseklikte ise o vakitte batış o miktar yükseklikte olur. Ve batışı
ne miktarda yükseklikte ise o vakitte doğuşu o miktar yükseklikte olur. Geriye
kalan şehirlerin milleri ve diğer işleri sözü edilen kaide ile çıkartılıp tayin
edilmiştir. Ve dahi biline ki, feleklerin hareketi iki türlüdür. Bazısının hareketi
doğudan batıyadır. Bazısının batıdan doğuyadır. Görünen harekete gelince ki
her birinin doğudan batıya olan hareketidir. Yer’e (göre) harekettir. Felek elEflâk yani Atlas Feleği (Felek el-Âtlâs), En Büyük Felek’tir (Felek el-Â’zim).
Doğudan batıya kendi doğal hareketiyle hareketlidir. Diğer felekler de Yer’e
(göre) bununla hareketlidir. Bunun hareketi de üç çeşit üzerinedir. Bir çeşit
hareket, dikey (dûlâbî) harekettir. Bir çeşit hareket yatay (rehûvî) harekettir.
Bir çeşit hareket de eğik (hama’ilî) harekettir. Dikey hareket, ekvatorda olur.
Bu yerde gece ve gündüz 12 saattir; ne artar ve ne kısalır; bir karardadır.
Ekvator dairesi ki Atlas Feleği kuşağıdır. Bu daire o yerde zenitten çıktığından
ötürü. Yatay hareket şu yerden olur ki, ekvator dairesi daima o yerin ufuk
dairesi üzerine intibak eder. Gök küresin devri ufka paralel dahi devir gibi
devreder. Kuzeysel burçlar ki altıdır, ufuktan yukarıda görünürler. Güneysel
burçlar ki bunlarda altıdır, ufuktan aşağıda görünmezdirler. Bundan dolayıdır
ki, ne zaman Güneş kuzeysel burçta olsa, daima o yerde gündüz olur. Ta altı
aya varıncaya kadar gece olmaz. Güneş ne zaman güneysel burçta olsa, altı ay
kadar gece olur, gündüz olmaz. Bir yıl bu yerde bir gün(düz) ve bir gece olur.
Eğik hareket gelince; bu ikisinin arasında olan yerlerde olur ki bu yerlerde gece
ve gündüz çeşitlidir. Kah artar, kah eksilir; bir karar değildir. Bu yerler gibi
ekvator zenitten eğimli olduğundan her bir şehrin hangi iklimde olduğu yerinde
beyan olunmuştur. Yedi iklimde bazı şehirler vardır ki, onlarda bazı
zamanlarda yatsının (ışâ)79 vakti bulunmaz. Bulgar, Irak, Ermaniya gibi. Ne
miktar ettiği birinde beyan olunmuştur. Yedi iklimden aşağı bazı bayındır
adalar vardır. Onlardan bazısının kudret yettiği miktarda durumunu burada
beyan eyledim. Örneğin kuzey ile batı arasında bir bayındır ada vardır. Cezire-i
78
79
İzmir’de 29 derece 35 dakika.
Işâ’: Akşam ezanından yatsı ezanına kadar geçen zaman.
31
YAVUZ UNAT
Tûlî derler. 4 ay 10 gün miktarı yatsının vakti bulunmaz; Şafak80 görünmeden
tan (fecr)81 doğduğundan ötürü. En uzun günü 20 saat, en kısa günü 4 saattir.
Bu adanın halkı 6 ay miktarı soğuğun şiddetinden hamamlarda otururlar.
Ondan aşağıda bir ada daha vardır. Onun halkı hayvana benzer; ne iş bilirler ne
bir sanat ederler; hayvan gibi gezerler. En uzun günleri 24 saattir. Bu
vakitlerde 4-5 gün miktarı gece olmaz. En kısa günleri vaktinde bu miktar
(kadar) gündüz olmaz. Ondan aşağıda da bazı yerler vardır ki gündüz
vakitlerinde 1 ay miktarı gece olmaz. En kısa vakitlerinde bu miktarda gündüz
olmaz. Bazı yerlerde 2 ay, bazı yerlerde 3 ay, bazı yerlerde 4 ay, bazı yerlerde
5 ay miktarı 6 aya varıncaya kadar bu durumlar olur. Ancak bunların pek çoğu
bayındır değildir. Çok fazla soğuk olduğundan meskûn olmaya kabiliyet
bulunmaz. Ve bundan ötürü Allah için şimdiden sonra şehirlere geçtik. İstanbul
(Kostantiniye), beşinci iklimdendir. En uzun günü 15 saat, en kısa günü 9
saattir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyenden doğu tarafına 42
derecedir. Burûsa (Bûrsa), beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 61,5 mildir.
En uzun günü 14 saat ve 13,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 1,5 derecedir.
Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 43
derecedir. Meridyen 1,5 derece onurda (yükseklikte) olur. Gece ve gündüz
beraber olduğunda doğuşu ve batışı buçuk derece yükseklikte olur. Ve en kısa
günde doğuşu 1 buçuk derece olur. Ve batışı buçuk derece yükseklikte olur.
İznîk82, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 52,5 mildir. En uzun günü 14 saat
13 derecedir. En kısa günü 9 saat 2 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan
meridyenden doğu tarafına 41 derecedir. Meridyen 1,5 derece yükseklikte olur.
En uzun günde Güneş’in doğuşu beraber olur. Batışı 2 derece yükseklikte olur.
En kısa günde doğuşu 2 derece yükseklikte olur. Batışı beraber olur. Kütâhya,
beşinci iklimdendir. En uzun günü İstanbul ile arası 134 mildir. En uzun günü
14 saat 10,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 3,5 derecedir. Kıble sapması güney
tarafa olan meridyenden doğu tarafına 40 derecedir. Meridyen 2 derece
yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1,5 derece ve batışı 3,5 derece
yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 derece
yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 3,5 derece ve batışı 0,5 derece
yüksekliktedir. Karahisâr, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 200,5 mildir.
En uzun günü 14 saat 11 derecedir. En kısa günü 9 saat 4 derecedir. Kıble
sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 32,5 derecedir.
Meridyen 4 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2 derece ve
batışı 6 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve
batış 4 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 6 derece ve batışı 2
derece yüksekliktedir. Konyâ, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 328,5
mildir. En uzun günü 14 saat 9,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 5,5 derecedir.
80
Şafak: Güneş doğmadan önceki alacakaranlık.
Fecr: Sabaha karşı, Güneş doğmadan önce, ufkun gün doğusu tarafında görünen aydınlık; tan
yerinin ağarması.
82
İzmir’de yok.
81
32
derecedir. Meridyen 6 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu
4 derece ve batışı 9 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda
doğuş ve batış 6,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 9 derece ve
batışı 4 derece yüksekliktedir. Aksarây83, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile
arası 365 mildir. En uzun günü 14 saat 9,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 5,5
derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına
28 derecedir. Meridyen 8 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in
doğuşu 5 derece ve batışı 10 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber
olduğunda doğuş ve batış 8 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 10,5
derece ve batışı 5 derece yüksekliktedir. Kayserî, beşinci iklimdendir. İstanbul
ile arası 400 mildir. En uzun günü 14 saat 11 derecedir. En kısa günü 9 saat 4
olduğunda doğuş ve batış 9 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 10
derece ve batışı 7 derece yüksekliktedir. Ankûrî (Ankire), beşinci iklimdendir.
İstanbul ile arası 226 1/3 mildir. En uzun günü 15 saattir. En kısa günü 9
saattir. 5,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan çizgi84 derece
yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 5 derece ve batışı 5 derece
yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 4 derece
yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu ve batışı 5 derece yüksekliktedir.
Bolî85, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 287,5 mildir. En uzun günü 15
saat 1 derecedir. En kısa günü 8 saat 14 derecedir. Kıble sapması güney tarafa
olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 28 derecedir. Meridyen 6 derece
yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 6,5 derece ve batışı 5,5 derece
yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 6,5 derece
yükseklikte olur. Kastamoni, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 360,1
mildir. En uzun günü 15 saat 3 derecedir. En kısa günü 8 saat 12 derecedir.
6,5 derece ve batışı 8 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber
olduğunda doğuş ve batış 8 derece yükseklikte olur. Ortalama günde doğuşu ve
batışı 8 derece yüksekliktedir. En kısa günde doğuşu ve batışı 6,5 derece
yüksekliktedir. Amâsya, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 460,7 mildir. En
uzun günü 14 saat 13 derecedir. En kısa günü 9 saat 2 derecedir. Kıble sapması
güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 19 derecedir. Meridyen
10,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 9,5 derece
yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 11,5 derece ve batışı 9,5 derece
83
İzmir’de yok.
Eksik.
85
İzmir’de ve Halet Efendi’de yok.
84
33
YAVUZ UNAT
yüksekliktedir. Sînob86, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 306,1 mildir. En
güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 18 derecedir. Sâmsûn,
beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 419 mildir. En uzun günü 15 saat 3
derecedir. En kısa günü 8 saat 12 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan
meridyen çizgisinden doğu tarafına 18 derecedir. Meridyen 9,5 derece
yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 11 derece ve batışı 7 derece
yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 7,5 derece ve batışı 11 derece
yüksekliktedir. Sîvâs, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 520,5 mildir. En
uzun günü 14 saat 11 derecedir. En kısa günü 9 saat 14 derecedir. Kıble
sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 16 derecedir.
Meridyen 11 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 10 derece
ve batışı 13 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş
ve batış 11,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 13,5 derece ve
batışı 10 derece yüksekliktedir. Tarsûs, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası
461 mildir. En uzun günü 14 saat 8 derecedir. En kısa günü 9 saat 7,1
28 derecedir. Meridyen 8,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber
olduğunda doğuş ve batış 8,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 12
derece ve batışı 5 derece yüksekliktedir. Haleb, dördüncü iklimdendir. İstanbul
ile arası 619 mildir. En uzun günü 14 saat 6,5 derecedir. En kısa günü 9 saat
8,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu
tarafına 17,5 derecedir. Meridyen 12 derece yüksekliktedir. En uzun günde
Güneş’in doğuşu 8 derece ve batışı 16 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz
beraber olduğunda doğuş ve batış 12 derece yükseklikte olur. En kısa günde
doğuşu 16 derece ve batışı 8 derece yüksekliktedir. Trâblus el-Şâm, dördüncü
iklimdendir. İstanbul ile arası 597 mildir. En uzun günü 14 saat 4 derecedir. En
kısa günü 9 saat 11 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen
çizgisinden doğu tarafına 29 derecedir. Meridyen 9,5 derece yüksekliktedir. En
uzun günde Güneş’in doğuşu 4 derece ve batışı 16 derece yüksekliktedir. Gece
ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 9,5 derece yükseklikte olur. En
kısa günde doğuşu 16 derece ve batışı 4 derece yüksekliktedir. Dımaşk, üçüncü
iklimdendir. İstanbul ile arası 628 mildir. En uzun günü 14 saat 3,5 derecedir.
En kısa günü 9 saat 11,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen
çizgisinden doğu tarafına 29 derecedir. Meridyen 14 derece yüksekliktedir.
Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 10 derece yükseklikte olur.
En kısa günde doğuşu 16,5 derece ve batışı 4,5 derece yüksekliktedir. Gazze,
üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 613 mildir. En uzun günü 14 saat 1,5
meridyen çizgisinden doğu tarafına 43 derecedir. Meridyen 7 derece
86
Metinde Sinop ve Samsun’a ait değerler aynı, ancak şerhte Sinop’un değerleri tablodaki gibi
verilmiştir. İzmir 492’de yok.
34
yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 0,5 derece ve batışı 13,5
derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 7
derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 13 derece yüksekliktedir. ElKudüs-ü Şerîf87, üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 602 mildir. En uzun
günü 14 saat 1,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 13,5 derecedir. Kıble sapması
6,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 8 derece ve batışı
13 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış
6,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 13 derece ve batışı 1 derece
yüksekliktedir. Cezire-i Kıbrıs, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 499
derecedir. Meridyen 8,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in
olduğunda doğuş ve batış 8,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 13
derece ve batışı 4 derece yüksekliktedir. Antâlya, dördüncü iklimdendir.
İstanbul ile arası 350,5 mildir. En uzun günü 14 saat 6 derecedir. En kısa günü
9 saat 6 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu
tarafına 36 derecedir. Meridyen 5 derece yüksekliktedir. En uzun günde
Güneş’in doğuşu 2 derece ve batışı 8 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz
beraber olduğunda doğuş ve batış 5 derece yükseklikte olur. En kısa günde
doğuşu 8 derece ve batışı 2 derece yüksekliktedir. Magnîsâ, beşinci
iklimdendir. İstanbul ile arası 223,5 mildir. En uzun günü 14 saat 11 derecedir.
En kısa günü 9 saat 4 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen
çizgisinden doğu tarafına 47 derecedir. Meridyeni 2 derece sonra olur. En uzun
günde Güneş’in doğuşu 1,5 derece ve batışı 2,5 derece yüksekliktedir. Gece ve
gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 derece sonra ve en kısa günde
doğuşu 2,5 derece sonra olur. Rûdûs, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası
390 mildir. En uzun günü 14 saat 7 derecedir. En kısa günü 9 saat 8 derecedir.
2 derece sonra ve batışı 6 derece yükseklikte olur. Gece ve gündüz beraber
olduğunda doğuş ve batış 2 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 6
derece yükseklikte ve batışı 2 derece sonra olur. Dimyât, üçüncü iklimdendir.
İstanbul ile arası 586 mildir. En uzun günü 14 saat 1 derecedir. En kısa günü 9
saat 14 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu
tarafına 53 derecedir. Meridyen 4 derece yüksekliktedir. En uzun günde
Güneş’in doğuşu 3 derece sonra olur ve batışı 11 derece yükseklikte olur. Gece
ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 4 derece yükseklikte olur. En kısa
günde doğuşu 11 derece yükseklikte ve batışı 3 derece sonra olur. Reşîd,
dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 605,5 mildir. En uzun günü 14 saattir.
En kısa günü 10 saattir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden
87
İzmir’de “El-Kuds-ü Şerif”.
35
YAVUZ UNAT
doğu tarafına 55 derecedir. Meridyen 3,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde
Güneş’in doğuşu 3,5 derece ve batışı 11 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz
beraber olduğunda doğuş ve batış 3,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde
doğuşu 11 derece ve batışı 3,5 derece yüksekliktedir. İskenderiye88, üçüncü
iklimdendir. İstanbul ile arası 589,5 mildir. En uzun günü 14 saattir. En kısa
günü 10 saattir. Meridyeni 2,5 derecedir. Mısr89, üçüncü iklimdendir. İstanbul
53 derecedir. Meridyen 4,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in
doğuşu 3,5 derece sonra olur ve batışı 12,5 derece yüksekliktedir. Gece ve
gündüz beraber olduğunda doğuş 9 ve batış 4,5 derece yükseklikte olur. En
kısa günde doğuşu 12,5 derece yükseklikte ve batışı 3,5 derece sonra olur.
Medîne-i Münevver90 (Medine-i Resûl, Sallallahu Tela Aleyhi el-Selâm),
üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 1185,5 mildir. En uzun günü 13 saat 8
derecedir. En kısa günü 10 saat 7 derecedir. Meridyen 1,5 saat ve ,5 derece
yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 4,5 derece ve batışı 1 saat 11
derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat
0,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 11 derece ve batışı
4,5 derece yüksekliktedir. Mekke-i Şerife91 (Kâbe-i MuazzAm, Şerifiha Allahu
Teala), ikinci iklimdendir. İstanbul ile arası 1387,5 mildir. En uzun günü 13
saat 4,5 derecedir. En kısa günü 10 saat 10,5 derecedir. Meridyen 1 saat 2
derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 4,5 derece ve batışı 1
saat 14 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve
batış 1 saat 2 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 10,5 derece
ve batışı 4,5 derece yüksekliktedir. Seyyâ min el-Yemen, birinci iklimdendir.
İstanbul ile arası 1605,5 mildir. En uzun günü 13,5 saat 1 derecedir. En kısa
günü 10 saat 10 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen
çizgisinden doğu tarafına 13 derecedir. Meridyen 1 saat ve 3 derece
yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 3 derece ve batışı 2 saat 2
derece yüksekliktedir. En kısa günde doğuşu 2 saat 2 derece ve batışı 3,5
derece yüksekliktedir. Senâ min el-Yemen, birinci iklimdendir. İstanbul ile
arası 1731 mildir. En uzun günü 12 saat 13 derecedir. En kısa günü 11 saat 2
derecedir. Kıble sapması kuzey taraf(tadır) (ve) meridyen çizgisi gözlemci
üzerindedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 derece ve batışı 2 saat 3 derece
yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 2
derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 2 saat 3 derece ve batışı 1
derece yüksekliktedir. ‘Aden min el-Yemen, birinci iklimdendir. İstanbul ile
arası 1889,5 mildir. En uzun günü 12 saat 9,5 derecedir. En kısa günü 11 saat 5
derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 5
88
Şerhte verilmiş.
Şerhte verilmiş.
90
Şerhte verilmiş.
91
İzmir’de “Mekke-i Mükereme”.
89
36
derecedir. Meridyen 1 saat ve 1 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in
doğuşu 0,5 derece ve batışı 2 saat 3,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz
beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 1 derece yükseklikte olur. En kısa
günde doğuşu 2 saat 3,5 derece ve batışı 1,5 derece yüksekliktedir. Suhâru
Kasîd-i ‘Ummân, birinci iklimdendir. İstanbul ile arası 1928,5 mildir. En uzun
günü 12 saat 13 derecedir. En kısa günü 11 saat 2 derecedir. Meridyen 1 saat
ve 9 derece yüksekliktedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen
çizgisinden batı tarafına 42 derecedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 8
derece ve batışı 2 saat 10 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber
olduğunda doğuş ve batış 1 saat 9 derece yükseklikte olur. En kısa günde
doğuşu 2 saat 10 derece ve batışı 8 derece yüksekliktedir. Hazemi92, birinci
iklimdendir. İstanbul ile arası 1256 mildir. En uzun günü 13 saat 3 derecedir.
En kısa günü 10 saat 12 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen
çizgisinden doğu tarafına 78 derecedir. Meridyen 5 derece yüksekliktedir. En
uzun günde Güneş’in doğuşu 11 derece sonra ve batışı 1 saat 2 derece
yükseklikte olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 5 saat
yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 6 derece yükseklikte ve batışı 15
derece sonra olur. Kubbe hat el-üstüva, birinci iklimdendir. İstanbul ile arası
1361,5 mildir. En uzun günü 12 saattir. En kısa günü 12 saattir. Ne artar ne
eksilir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 45
derecedir. Meridyen 2 saat ve 10 derece yüksekliktedir. En uzun günde
Güneş’in doğuşu 1 saat ve 2,5 derece ve batışı 2 saat 2,5 derece yüksekliktedir.
Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 saat 10 derece yükseklikte
olur. En kısa günde doğuşu 4 saat 2,5 derece ve batışı 1 saat 2,5 derece
yüksekliktedir. Trabûzûn, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 554,5 mildir.
sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğuya 10 derecedir.
Meridyen 11 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 14,5
derece ve batışı 11,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda
doğuş ve batış 3 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 11,5 derece ve
batışı 14,5 derece yüksekliktedir. Erzincân, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile
arası 617 mildir. En uzun günü 14 saat 9,5 derecedir. En kısa günü 9 saattir.
Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden şark tarafına 10
derecedir. Meridyen 1 saat ve 1 derece yüksekliktedir. 93 En uzun94 günde
(Güneş’in doğuşu) 9 saat ve batışı 1 saat 7 derece yüksekliktedir. En kısa
günde doğuşu 1 saat 9,5 derece ve batışı 1 saat 4,5 derece yüksekliktedir.
Diyâr-ı Bekr (Âmid)95, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 690 mildir. En
uzun günü 14 saat 9,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 5,5 derecedir. Kıble
sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 6,5 derecedir.
92
Kılıç Ali Paşa ve Halet Efendi’de “Cermî dâr melik-i Habeş” (?).
Kılıç Ali Paşa’da yok.
94
Kılıç Ali Paşa’da “en kısa günde”.
95
Kılıç Ali Paşa’da şerhte verilmiş.
93
37
YAVUZ UNAT
Meridyen 1 saat ve 2 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu
12,5 derece ve batışı 1 saat ve 2,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz
beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat yükseklikte olur. En kısa günde
doğuşu 1 saat ve 2,5 derece ve batışı 12,5 derece yüksekliktedir. Bağdâd96,
derecedir. En kısa günü 9 saat 11,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan
meridyen çizgisinden batı tarafına 14 derecedir. Meridyen 1 saat ve 5 derece
yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 14 derece ve batışı 1 saat ve
11 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1
saat yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 1 saat ve 5 derece ve batışı 12,5
derece yüksekliktedir. En uzun günde doğuşu 11 derece ve batışı 14 derece
yüksekliktedir. Tebrîz97, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 975 mildir. En
sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 18 derecedir.
Meridyen 1 saat 7 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1
saat ve 4,5 derece ve batışı 1 saat ve 4,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz
günde doğuşu 1 saat ve 9,5 derece ve batışı 1 saat 4,5 derece yüksekliktedir.
Şirvân98, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 1044 mildir. En uzun günü 14
olan meridyen çizgisinden batı tarafına 21 derecedir. Meridyen 1 saat ve 9,5
derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 10 derece ve
batışı 1 saat 10 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda
doğuş ve batış 1 saat 9,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 1 saat
10 derece ve batışı 1 saat 10 derece yüksekliktedir. Hemedân, dördüncü
iklimdendir. İstanbul ile arası 1076,5 mildir. En uzun günü 14 saat 5,5
meridyen çizgisinden batı tarafına 21 derecedir. Meridyen 1 saat ve 9,5 derece
yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 10 derece ve batışı 1
saat 10 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve
batış 1 saat 9,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 10 derece
ve batışı 1 saat 10 derece yüksekliktedir. Musûl99, birinci iklimdendir. İstanbul
derecedir. Meridyen çizgisi gözlemci üzerindedir. En kısa günü 9 saat ve 9,5
derecedir. Kıble sapması güney tarafına olan meridyende batı tarafına 23
derecedir. Meridyeni 1 saat sekiz derece yükseklikte olur. En uzun günde
Güneş’in doğuşu 1 saat 3,5 derece ve batışı 1 saat 12,5 derece yüksekliktedir.
96
Şerhte verilmiş.
Şerhte verilmiş.
98
İzmir’de “Şemehî”.
99
Kılıç Ali Paşa’da yok.
97
38
yüksekliktedir.. İsfahân, üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 1302,5 mildir.
sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 42 derecedir.
Meridyen 1 saat ve 10,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in
doğuşu 1 saat 5 derece ve batışı 2 saat 3 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz
beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 3,5 derece yükseklikte olur. En kısa
günde doğuşu 2 saat 3 derece ve batışı 1 saat 5,5 derece yüksekliktedir. Şirâz,
üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 1440 mildir. En uzun günü 13 saat 13
derecedir. En kısa günü 10 saat 1,5 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan
meridyen çizgisinden batı tarafına 53,5 derecedir. Meridyen 1 saat ve 3 derece
yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 5 derece ve batışı 2 saat
saat 13 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 2 saat 6 derece ve batışı
1 saat 5 derece yüksekliktedir. Hürmüz, ikinci iklimdendir. İstanbul ile arası
1761,5 mildir. En uzun günü 13 saat 8,5 derecedir. En kısa günü 10 saat 6,5
derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına
79 derecedir. Meridyen 2 saat ve 2 derece yüksekliktedir. En uzun günde
yüksekliktedir. Buhârâ, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 1690,5 mildir. En
kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 50 derecedir. Meridyen
2,5 saat yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2 saat 6 derece ve
batışı 2 saat 9 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş
ve batış 2,5 saat yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 2 saat 9 derece ve
batışı 2 saat 6 derece yüksekliktedir. Semerkand, beşinci iklimdendir. İstanbul
53 derecedir. Meridyen 2 saat ve 9,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde
Güneş’in doğuşu 2 saat 8,5 derece ve batışı 2 saat 10 derece yüksekliktedir.
Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 saat 9,5 derece
yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 2 saat 10 derece ve batışı 2 saat 8,5
derece yüksekliktedir. Derbend (Bâb el-Ebvâb) (?), beşinci iklimdendir.
8 saat 13 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı
tarafına 20 derecedir. Meridyen 1 saat ve 11 derece yüksekliktedir. En uzun
günde Güneş’in doğuşu 1 saat 11,5 derece ve batışı 1 saat 8,5 derece
derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 8,5 derece ve batışı 1 saat
10,5 derece yüksekliktedir. Tiflîs, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 968,5
Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 15
derecedir. Meridyen 1 saat ve 8 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in
39
YAVUZ UNAT
doğuşu 1 saat 9,5 derece ve batışı 1 saat 6,5 derece yüksekliktedir. Gece ve
gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 8 derece yükseklikte olur. En
kısa günde doğuşu 1 saat 6,5 derece ve batışı 1 saat 9,5 derece yüksekliktedir.
Esmender100 (Semender?), altıncı iklimdendir. İstanbul ile arası 938 mildir. En
Meridyen 1 saat ve 7 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1
saat 10,5 derece ve batışı 1 saat 2,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz
günde doğuşu 1 saat 2,5 derece ve batışı 1 saat 11 derece yüksekliktedir. Kufe,
altıncı iklimdendir. İstanbul ile arası 464,5 mildir. En uzun günü 15,5 saattir.
En kısa günü 8,5 saattir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden
doğu tarafına 17 derecedir. Meridyen 13 derece yüksekliktedir. En uzun günde
Güneş’in doğuşu 13,5 derece ve batışı 6,5 derece yüksekliktedir. Gece ve
gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 13 derece yükseklikte olur. En kısa
günde doğuşu 6,5 derece ve batışı 13,5 derece yüksekliktedir. Bulgâr, yedinci
çizgisinden batı tarafına 19 derecedir. Meridyen 1 saat ve 2 derece
saat 12 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 4 derece ve batışı
2 saat 5 derece yüksekliktedir. Armeniya el-Rûs, yedinci iklimdendir. En uzun
günlerde, 71 gün miktarı akşam ile yatsı zamanları bulunmayan yerdir. İstanbul
ile arası 1253,5 mildir. En uzun günü 16 saat 2 derecedir. En kısa günü 7 saat 3
17 derecedir. Meridyen 1 saat ve 12,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde
Güneş’in doğuşu 2 saat 11 derece ve batışı 10 derece yüksekliktedir. Gece ve
gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 12,5 derece yükseklikte olur.
En kısa günde doğuşu 4 derece ve batışı 2 saat 11 derece yüksekliktedir.
Cezire-i Tûlî (?), Kuzey ile batı arasıda bir bayındır bir adadır. Şehir 4 ay ve 10
gün kadar akşam ve yatsı zamanları bulunmayan yerdir. En uzun günü 20
saattir. En kısa günü 4 saattir. Soğuğu o kadar çok olur ki halkı kışın 6 ay
miktarı sıcak yerlerde otururlar. Özkend (Uzkend min el-Tâtâr), altıncı
çizgisinden batı tarafına 6 derecedir. Meridyen 2 saat ve 12 derece
yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 3 saat 2,5 derece ve batışı 2
saat 11,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve
batış 2 saat 12 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 2 saat 11,5
derece ve batışı 3 saat 2,5 derece yüksekliktedir. Hattin, altıncı iklimdendir.
İstanbul ile arası 2098 mildir. En uzun günü 15 saat 4,5 derecedir. En kısa günü
100
İzmir’de “Semender”.
40
8 saat 10,5 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden
batı tarafına 62 derecedir. Meridyen 1 saat ve 6 derece yüksekliktedir. En uzun
derece yükseklikte olur. En kısa günde (doğuşu) 3 saat 3,5 derece ve batışı 3
saat 8,5 derece yüksekliktedir. Karrâkarm (Karâkırım), altıncı iklimdendir.
İstanbul ile arası 2228 mildir. En uzun günü 15 saat 8,5 derecedir. En kısa günü
8 saat 6,5 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı
derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 3 saat 5,5 derece ve batışı 3 saat
14,5 derece yüksekliktedir. Mansûra min el-Sind, üçüncü iklimdendir. İstanbul
ile arası 1210,5 mildir. En uzun günü 13 saat 12,5 derecedir. En kısa günü 10
saat 2,5 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı
tarafına 84 derecedir. Meridyen 3 saat yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in
doğuşu 2 saat 6,5 derece ve batışı 3 saat 8,5 derece yüksekliktedir. Gece ve
gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 3 saat yükseklikte olur. En kısa
Multân min el-Sind, üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 1213 mildir. En
Meridyen 3 saat ve 1,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu
2 saat 8,5 derece ve batışı 3 saat 9,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz
beraber olduğunda doğuş ve batış 3 saat 1,5 derece yükseklikte olur. En kısa
Kandihâr min el-Hind, üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 1110,5 mildir. En
uzun günü 14 saat 13,5 derecedir. En kısa günü 12 saattir. Kıble sapması kuzey
tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 74 derecedir. Meridyen 3 saat ve
1,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2 saat 1,5 derece ve
batışı 3,5 saat yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve
batış 3 saat 1,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 3,5 saat ve batışı
2 saat 10 derece yüksekliktedir. Konûh Dâr-ı Melik el-Hind (?), ikinci
iklimdendir. İstanbul ile arası 1704,5 mildir. En uzun günü 13 saat 10
derecedir. En kısa günü 10 saat 5 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan
meridyen çizgisinden batı tarafına 89 derecedir. Meridyen 3 saat ve 10 derece
5,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 3
saat 14 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 4 saat 5,5 derece ve
batışı 3 saat 1 derece yüksekliktedir. Serendîb mîn Hind, birinci iklimdendir.
11 saat 6 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı
günde Güneş’in doğuşu 3 saat 7 derece ve batışı 5 saat 10 derece
41
YAVUZ UNAT
derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 5 saat 10 derece ve batışı 10
saat 7 derece yüksekliktedir. Kûfû (Konû?) min el-Sind, ikinci iklimdendir.
10 saat 11 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden
batı tarafına 87 derecedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 4 saat 4,5 derece ve
batışı 6 saat 0,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda
doğuş ve batış 5 saat 2 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 6 saat 4
derece yüksekliktedir. Hâncû min el-Dîn, birinci iklimdendir. İstanbul ile arası
doğuşu 6 saat 6 derece ve batışı 8 saat 9 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz
beraber olduğunda doğuş ve batış 7,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde
doğuşu 8 saat 9 derece ve batışı 6 saat 6 derece yüksekliktedir. Medîne-i
Yecûc, altıncı iklimdendir. İstanbul ile arası 4227,5 mildir. En uzun günü 15
saat 4 derecedir. En kısa günü 8 saat 11 derecedir. En uzun günü 8 sat 11
derecedir. Meridyen 7 saat ve 5,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde
Güneş’in doğuşu 7,5 saat ve batışı 7 saat 3,5 derece yüksekliktedir. Gece ve
gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 7 saat 5,5 derece yükseklikte olur.
En kısa günde doğuşu 7 saat 3,5 derece ve batışı 7,5 saat yüksekliktedir.
Medîne-i Mecûc, birinci iklimdendir. İstanbul ile arası 4310 mildir. En uzun
günü 15 saat 1 derecedir. En kısa günü 8 saat 14 derecedir. En uzun günü 8
saat 10 derecedir. Meridyen 7 saat ve 6 derece yüksekliktedir. En uzun günde
yüksekliktedir. Çorlû, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 46,5 mildir. En
Meridyeni 1 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1,5 derece ve
batışı 2,5 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış
1 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 2,5 derece ve batışı 1,5 derece sonra
olur. Edirne, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 95 mildir. En uzun günü 15
saat 1,5 derecedir. En kısa günü 8 saat 10 derecedir. Kıble sapması güney
tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 40 derecedir. Meridyen 2 derece
sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1,5 derece ve batışı 2,5 derece
sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 derece sonra
olur. En kısa günde doğuşu 2,5 derece ve batışı 1,5 derece sonra olur.
Magalgara, Malkara101, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 88,5 mildir. En
uzun günü 11 saat 0,5 derecedir. En kısa günü 8 saat 10 derecedir. Kıble
101
İzmir’de “Malgara”.
42
Meridyen 2 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1,5 derece ve
batışı 1,5 derece sonra olur. Gelîbûlî, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası
45 derecedir. Meridyen 2 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2
derece ve batışı 2 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş
ve batış 2 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu ve batışı 2 derece sonra
olur. Filibe, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 165 mildir. En uzun günü 15
olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 45 derecedir. Meridyen 3 derece sonra
olur. Sofya, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 220,5 mildir. En uzun günü
15 saat 3 derecedir. En kısa günü 8 saat 12 derecedir. Kıble sapması güney
tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 46 derecedir. Meridyen 4 derece
sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2,5 derece ve batışı 5,5 derece
sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 4 derece sonra
olur. En kısa günde doğuşu 5,5 derece ve batışı 4 derece sonra olur.
Semendere, altıncı iklimdendir. İstanbul ile arası 326,5 mildir.102 En uzun günü
tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 46,5 derecedir. Meridyen 6
derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2 derece ve batışı 9,5
derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 6 derece
sonra olur. En kısa günde doğuşu 9,5 derece sonra olur. Akkirmân, yedinci
çizgisinden doğu tarafına 27,5 derecedir. Meridyen 3 derece yüksekliktedir. En
uzun günde Güneş’in doğuşu 3 derece yükseklikte ve batışı 3 derece sonra
olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 3 derece yükseklikte
olur. En kısa günde doğuşu 4 derece ve batışı 10 derece yüksekliktedir. Serây,
sekizinci iklimdendir. İstanbul ile arası 501,5 mildir. En uzun günü 15 saat 8,5
meridyen çizgisinden doğu tarafına 50 derecedir. Meridyen 10 derece sonra
olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 4,5 derece ve batışı 15 derece sonra olur.
Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 10 derece sonra olur. En
kısa günde doğuşu 15,5 derece ve batışı 4,5 derece sonra olur. Üskûb, beşinci
iklimdendir. İstanbul ile arası 368 mildir. En uzun günü 15 saat 3 derecedir. En
kısa günü 8 saat 12 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen
çizgisinden doğu tarafına 50,5 derecedir. Meridyen 8 derece sonra olur. En
uzun günde Güneş’in doğuşu 5,5 derece ve batışı 10,5 derece sonra olur. Gece
ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 8 derece sonra olur. En kısa
günde doğuşu 10,5 derece ve batışı 5,5 derece sonra olur. Sirûz, beşinci
iklimdendir. İstanbul ile arası 300,5 mildir. En uzun günü 15 saattir. En kısa
günü 9 saattir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu
102
Kılıç Ali Paşa’da şerhte “407 mildir”.
43
YAVUZ UNAT
tarafına 52 derecedir. Meridyen 8 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in
doğuşu 8 saat 0,5 derece ve batışı 7,5 derece sonra olur. Gece ve gündüz
beraber olduğunda doğuş ve batış 8 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu
7,5 derece sonra olur. Selânik, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 351
derecedir. Meridyen 4 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 12,5
derece ve batışı 8,5 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda
doğuş ve batış 10 derece sonra olur. Midillü, beşinci iklimdendir. İstanbul ile
arası 234 mildir. En uzun günü 14 saat 11 derecedir. En kısa günü 9 saat 4
53 derecedir. Meridyen 4,5 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu
6,5 derece ve batışı 2,5 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda
doğuş ve batış 4,5 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 2,5 derece ve batışı
6,5 derece sonra olur. Sakız, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 300
derecedir. Meridyen 5 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 7,5
derece ve batışı 2,5 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda
doğuş ve batış 5 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 5,5 derece ve batışı
7,5 derece sonra olur. Atînâ, bilginler şehridir. birinci iklimdendir. İstanbul ile
arası 653 mildir. En uzun günü 14 saat 8,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 6,5
68 derecedir. Meridyen 14 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu
1 saat 2 derece ve batışı 11 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber
olduğunda doğuş ve batış 14,5 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 11
derece ve batışı 11 saat 2 derece sonra (olur). Eğriboz, beşinci iklimdendir.
tarafına 63 derecedir. Meridyen 12 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in
doğuşu 14 derece ve batışı 10 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber
olduğunda doğuş ve batış 2 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 10 derece
sonra olur ve batışı 10 derece sonra olur. Avlûniye, beşinci iklimdendir.
tarafına 60,5 derecedir. Meridyen 10,5 derece sonra olur. En uzun günde
Güneş’in doğuşu 1 saat ve batışı 11 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber
olduğunda doğuş ve batış 13 derece, en kısa günde doğuşu 1 derece ve batışı 1
saat sonra olur. Bâllûbadire, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 230 mildir.
Meridyen 1 saat sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 2 derece ve
batışı 13 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış
1 saat sonra olur. En kısa günde doğuşu 13 derece ve batışı 1 saat 2 derece
44
sonra olur. İnebûlî, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 602 mildir. En uzun
günü 14 saat 10 derecedir. En kısa günü 9 saat 1 derecedir. Kıble sapması
13 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 13,5 derece ve batışı
12,5 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 2,5 derece ve batışı 10,5 derece
sonra olur. Rûmyûb (?), beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 617,5 mildir. En
güney tarafa 62 derecedir. Meridyen 14,5 derece sonra olur. En uzun günde
Güneş’in doğuşu 14 derece ve batışı 1 saat sonra olur. Gece ve gündüz beraber
olduğunda doğuş ve batış 14,5 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 1 saat
ve batışı 10 derece sonra olur. Venedîk, altıncı iklimdendir. İstanbul ile arası
713,5 mildir. En uzun günü 15 saat 7 derecedir. En kısa günü 8 saat 8
60,5 derecedir. Meridyen 1 saat ve 1,5 derece sonra olur. En uzun günde
Güneş’in doğuşu 13 derece ve batışı 1 saat 5 derece sonra olur. Gece ve
gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 1,5 derece sonra olur. En kısa
günde doğuşu 1 saat 5,5 derece ve batışı 3 derece sonra olur. Sirtebiyye
(Pirtebiyye, Pirpiniyye ?), beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 741,5 mildir.
sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden güney tarafına 62,5 derecedir.
Meridyen 1 saat 2,5 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat
1,5 derece ve batışı 1 saat 3,5 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber
olduğunda doğuş ve batış 1 saat 2 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 1
saat 3 derece ve batışı 1 saat 1,5 derece sonra olur. Cenevîz, altıncı
çizgisinden batı tarafına 67,5 derecedir. Meridyen 1 saat ve 6 derece sonra olur.
En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 4 derece sonra olur ve batışı 1 saat 8
derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 6
derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 8 derece ve batışı 1 saat 4
derece sonra olur. Trablusgarb, üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 858
derecedir. Meridyen 1 saat sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat
6,5 derece ve batışı 8,5 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda
doğuş ve batış 1 saat sonra olur. En kısa günde doğuşu 8,5 derece sonra olur ve
batışı 1 saat 6,5 derece sonra olur. Mehdiyye fî Afrîkiye, üçünü iklimdendir.
9 saat 13 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden
doğu tarafına 78 derecedir. Meridyen 1 saat ve 3 derece sonra olur. En uzun
günde Güneş’in doğuşu 1 saat 9,5 derece ve batışı 10,5 derece sonra olur. Gece
ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 3 derece sonra olur. En kısa
günde doğuşu 11,5 derece ve batışı 1 saat 9,5 derece sonra olur. Tunûs fî
Afrîkiye, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 973,5 mildir. En uzun günü
45
YAVUZ UNAT
tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 77,5 derecedir. Meridyen 1 saat
6 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 10 derece ve batışı
1 saat 2 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1
saat 6 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 2 derece sonra olur ve
batışı 1 saat 10 derece sonra olur. Kurtuba Dâr-ı Melik-i Endülüs, dördüncü
iklimdendir. İstanbul ile arası 1155,5 mildir. En uzun günü 14 saat 5,5
meridyen çizgisinden doğu tarafına 79 derecedir. Meridyen 1 saat 6,5 derece
sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 11 derece ve batışı 1 saat 2
derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 6,5
derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 2 saat 2,5 derece ve batışı 1 saat 11
derece sonra olur. Marrâkeş fi’l-Magrib, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile
arası 1519,5 mildir. En uzun günü 14 saat 10,5 derecedir. En kısa günü 9 saat
4,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu
tarafına 85 derecedir. Meridyen 2 saat ve 5 derece sonra olur. En uzun günde
Güneş’in doğuşu 2 saat 7 derece ve batışı 2 saat 3 derece sonra olur. Gece ve
gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 saat 5 derece sonra olur. En kısa
günde doğuşu 2 saat ve 3 derece ve batışı 2 saat 7 derece sonra olur. Tulaytula
fî Endülüs103, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 1258 mildir. En uzun günü
14 saat 10,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 2 derecedir. Kıble sapması güney
tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 81 derecedir. Meridyen 2 saat
ve 2 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2 saat 3 derece ve
batışı 2 saat 1 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve
batış 2 saat 2 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 2 saat ve 1 derece ve
batışı 2 saat 3 derece sonra olur. Fâs Dâr-ı Melik-i Magrib104, üçüncü
En kısa günü 9 saat 12 derecedir. Kıble sapması, gözlemci doğu çizgisi
üzerindedir. Meridyen 2 saat ve 5 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in
doğuşu 2 saat 11 derece ve batışı 1 saat ve 14 derece sonra olur. Gece ve
gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 saat 5 derece sonra olur. En kısa
günde doğuşu 1 saat 14 derece ve batışı 2 saat 11 derece sonra olur. Tance,
derecedir. En kısa günü 9 saat 13,5 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan
meridyen çizgisinden doğu tarafına 86 derecedir. Meridyen 2 saat ve 12 derece
sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 3 saat 3 derece ve batışı 2 saat 5
derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 saat 12
derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 2 saat 5,5 derece ve batışı 3 saat 3,5
derece sonra olur. Savs-ı Aksa fî Barbar (?), ikinci iklimdendir. İstanbul ile
arası 2370 mildir. En uzun günü 13 saat 5 derecedir. En kısa günü 10 saattir.
Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden şark tarafına 78
103
104
İzmir’de yok.
İzmir’de yok.
46
derecedir. Meridyen 2 saat ve 14,5 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in
doğuşu 3 saat 12 derece ve batışı 2 saat 2 derece sonra olur. Gece ve gündüz
beraber olduğunda doğuş ve batış 2 saat 14,5 derece sonra olur. En kısa günde
doğuşu 2 saat 2 derece ve batışı 12 derece sonra olur. Ve Allahu a’lem 1202
sene fî 15 Şevvâl (19 Temmuz 1788).
47

The Citadel of Aleppo

Transkript

Benzer belgeler

6 ekim dünya çocuk günü

İstek ve sorun Çözüm

Cms afiş 70x100 - Karşıyaka Belediyesi

Dur Yolcu! Bilmeden gelip bastığın bu toprak,bir devrin battığı yerdir

İSTEK ÖZEL BARIŞ ANAOKULU NİSAN 2016 Bülteni

cevsad ek\335m.fh11 - ÇEVSAD - Eskişehir Çevre Sağlık İzcilik

Muhammed b. Salih el-Useymîn`in Sevgililer Günü Hakkındaki Fetvâsı