TÜRKYE`DE KAYIT DIŞI EKONOM VE ULUSLARARASI

TÜRK YE’DE KAYIT DI I EKONOM VE ULUSLARARASI
UYGULAMALAR I I INDA ÇÖZÜM ÖNER LER
MESLEK YETERL L K TEZ
Haz rlayan
Merve ÖNDER
Maliye Uzman Yard%mc%s%
Tez Dan man
K. Önder ERGÜN
Maliye Uzman%
Ankara-2012
1
ÖNSÖZ
“Türkiye’de Kay t D
Ekonomi ve Uluslararas Uygulamalar I nda
Çözüm Önerileri” ba l kl bu çal ma Maliye Bakanl
Strateji Geli tirme
Ba kanl Maliye Uzmanl Yeterlilik Tezi olarak haz rlanm t r.
Kay t d ekonomi uzun y llard r ülkemizin gündeminde bulunan ve üzerinde
en yo un ve hararetli tart malar n yap ld konulardan birisidir. Ancak 1990’lardaki
hükümetler, yüksek kamu borçlar ve enflasyon sorunlar nedeniyle bu konuya
yeterince önem vermemi tir. Son dönemde ekonomide sa lanan istikrar sayesinde
kay t d ekonomi konusu ön plana ç kmaktad r. Ancak ekonomideki kay t d
faaliyetlerin büyüklü ü ve kay t d n n en aza indirilmesi için izlenen politikalara
ra men Türkiye’de kay t d ekonominin boyutu halen normalin üzerindedir. Bu
çal ma ile amaçlanan ise, geli mi ekonomilerde kay t d ekonomiyle mücadelede
izlenen politikalar
nda, Türkiye’de kay t d
ekonomiye çözüm bulmak
amac yla politika önerilerinde bulunmakt r.
Tezi haz rlarken fikirleriyle bana yard mc olan tez dan man m Say n Önder
ERGÜN’e, belgenin haz rlanmas nda yard mlar dokunan promosyon arkada lar ma,
Say n Nergis BAYAR ve Fulya GÜZEL’e ve son olarak manevi desteklerinden
dolay aileme te ekkürü bir borç bilirim.
Merve ÖNDER
Ankara-2012
i
ÖZET
TÜRK YE’DE KAYIT DI I EKONOM VE ULUSLARARASI
UYGULAMALAR I I INDA ÇÖZÜM ÖNER LER
ÖNDER, Merve
Maliye Uzman Yard mc s
Mesleki Yeterlilik Tezi
Ocak 2012, 98 sayfa
Bu çal mada genel olarak kay t d
ekonominin literatürde bulunan
tan mlar na, kay t d ekonominin kapsam na ve genel özelliklerine de inilmi tir.
Kay t d ekonominin ortaya ç k sebepleri ve ulusal ekonomilere ne gibi zararlar
verdi i üzerinde durulmu tur. Do as gere i, kay t d ekonominin gerçek boyutunu
tahmin etmek mümkün de ildir. Ancak Dünya’da ve Türkiye’de kay t d
ekonomiyi ölçmeye ili kin yap lm birçok çal ma bulunmaktad r. Türkiye’de kay t
d l n yakla k olarak ekonominin üçte biri büyüklü ünde oldu u tahmin
edilmektedir. Bu oran özellikle geli mi ekonomiler ile kar la t r ld nda oldukça
yüksektir. Türkiye’de bu zamana kadar kay t d ekonomi ile mücadelede çe itli
somut ad mlar at lm t r. Ancak bunlar n etkisi s n rl olmu tur. Bu hususta ba ar
sa lamak için geli mi ekonomilerdeki uygulamalara benzer daha köklü çal malar n
yap lmas gerekmektedir.
Bu kapsamda çal man n amac , geli mi ülkelerde ve ülkemizde kay t d
ekonomiyle mücadele çal malar kapsam nda uygulanan politika ve faaliyetleri
genel bir çerçeve içinde sunmak ve çe itli çözüm önerileri getirmektir.
Anahtar Kelimeler: Kay t D
Önerileri
Ekonomi, Türkiye, Geli mi Ekonomiler, Çözüm
ii
ABSTRACT
INFORMAL ECONOMY IN TURKEY AND SOLUTION PROPOSALS IN
LIGHT OF INTERNATIONAL PRACTICES
ÖNDER, Merve
Assistant Finance Expert
Proficiency Thesis
January 2012, 98 pages
In this study, the definitions on the informal economy in the literature, the
scope of the informal economy and the general characteristics are mentioned.
Reasons for the occurrence of the informal economy and damages on national
economies are focused on. Due to its nature, it is impossible to estimate precisely the
real size of the informal economy. But in the world and in Turkey, many studies have
been made for measuring the informal economy. In Turkey the size of informal
economy is estimated to be approximately one-third of the GDP. This rate is quite
high, especially compared to advanced economies. Up to this time in Turkey, several
concrete steps have been taken in the fight against the informal economy. However,
their impact has been limited. To ensure success in this regard, more fundamental
studies similar to the applications in developed economies, needs to be done.
In this context, the main purpose of this study is to present applied policies
and activities within the context of the fight against the informal economy in
developed countries and in our country and to bring the various solutions.
Key Words: Informal Economy, Turkey, Developed Countries, Solution Proposals
iii
Ç NDEK LER
ÖNSÖZ .................................................................................................................................... i
ÖZET ...................................................................................................................................... ii
ABSTRACT ........................................................................................................................... iii
Ç NDEK LER ..................................................................................................................... iv
KISALTMALAR .................................................................................................................. vi
TABLOLAR D Z N ........................................................................................................... vii
GRAF KLER D Z N ........................................................................................................ viii
GR
...................................................................................................................................... 1
1. BÖLÜM: KAYIT DI I EKONOM N N TANIMI VE UNSURLARI......................... 3
1.1. Kay%t D%9% Ekonominin Tan%m%.................................................................................. 3
1.2. Kay%t D%9% Ekonominin Unsurlar%.............................................................................. 7
1.2.1. Yeralt% Ekonomisi ( Yasad%9% Faaliyetler) .......................................................... 8
1.2.2. Yar% Kay%tl% Ekonomi (Beyan D%9% Ekonomi) .................................................... 9
1.2.3. Kay%tlara Hiç Girmeyen Ekonomi (Enformel Ekonomi) ............................... 11
2. BÖLÜM: KAYIT DI I EKONOM N N ORTAYA ÇIKI SEBEPLER ................. 13
2.1. Ekonomik ve Mali Nedenler .................................................................................... 13
2.1.1. Enflasyon ............................................................................................................ 13
2.1.2. 9sizlik.................................................................................................................. 15
2.1.3. Ekonomik stikrars%zl%k ve Krizler................................................................... 15
2.1.4. Küçük 9letmelerin AE%rl%E%............................................................................... 16
2.1.5. Tar%m Sektörünün AE%rl%kta Olmas%................................................................ 18
2.1.6. Nakit Ekonomisi ................................................................................................. 19
2.1.7. Adaletsiz Gelir DaE%l%m% .................................................................................... 19
2.1.8. stihdam Üzerindeki Yükler ............................................................................. 21
2.1.9. Vergi Oranlar%n%n YüksekliEi ve Vergi Yükü ................................................. 24
2.1.10. Vergi Sistemindeki Adaletsizlikler ................................................................. 27
2.2. dari ve Hukuki Nedenler ........................................................................................ 30
2.2.1. Vergi Sisteminin BelirsizliEi.............................................................................. 30
2.2.2. Vergi Aflar%......................................................................................................... 31
2.2.3. Yolsuzluk ve Rü9vet ........................................................................................... 32
2.2.4. Denetimlerin Etkin Olmamas% .......................................................................... 33
iv
2.2.5. Ceza Oranlar% ..................................................................................................... 35
2.2.6. Hantal Bürokrasi................................................................................................ 36
2.2.7. Hamiline Belge Düzenleme ................................................................................ 37
2.3. Sosyolojik ve Psikolojik Nedenler............................................................................ 37
2.3.1. H%zl% Nüfus Art%9% ve Göç ................................................................................... 37
2.3.2. EEitim Düzeyi ..................................................................................................... 37
2.3.3. Vergi Bilinci ve Vergi Ahlak% ............................................................................ 38
2.3.4. Vergiye Kar9% Direnç ......................................................................................... 39
2.4. Siyasal Nedenler ........................................................................................................ 40
3. BÖLÜM: KAYIT DI I EKONOM N N OLUMSUZ ETK LER ............................ 41
3.1. Vergi Üzerindeki Etkisi ............................................................................................ 41
3.2. Sosyal Güvenlik Sistemi Üzerine Etkisi .................................................................. 43
3.3. Kamu Kesiminin Ekonomideki BüyüklüEüne Etkisi ............................................. 44
3.4. Haks%z Rekabet.......................................................................................................... 45
3.5. Büyüme Üzerinde Etkisi ........................................................................................... 46
3.6. Yabanc% Sermaye Giri9ine Yönelik Engeller .......................................................... 47
3.7. Ekonomik Göstergelere Etkisi ................................................................................. 47
3.8. Gelir DaE%l%m%na Etkisi ............................................................................................. 48
3.9. Sosyolojik Etkiler ...................................................................................................... 48
4. BÖLÜM: KAYIT DI I EKONOM N N BOYUTLARI .............................................. 50
4.1. Türkiye’de Kay%t D%9% Ekonominin Boyutlar% ........................................................ 50
4.2. Baz% Ülkelerde Kay%t D%9% Ekonominin Boyutu ...................................................... 55
5. BÖLÜM: KAYIT DI I EKONOM YE KAR I ÇÖZÜM ÖNER LER ................... 59
5.1. Baz% Ülkelerde Kay%t D%9% Ekonomiye Kar9% Al%nan Tedbirler ............................ 59
5.2. Türkiye’de Kay%t D%9% Ekonomiye Kar9% Al%nan Tedbirler................................... 64
5.3. Kay%t D%9% Ekonomiye Kar9% Al%nmas% Gereken Tedbirler ................................... 69
5.3.1. Mali Aç%dan Al%nmas% Gereken Önlemler ....................................................... 70
5.3.2. dari ve Hukuki Aç%dan Al%nmas% Gereken Önlemler .................................... 79
5.3.3. Sosyal Aç%dan Al%nmas% Gereken Önlemler .................................................... 81
5.3.4. Siyasi Aç%dan Al%nmas% Gereken Önlemler ..................................................... 83
SONUÇ ................................................................................................................................. 84
KAYNAKÇA ........................................................................................................................ 86
v
KISALTMALAR
AB
Avrupa Birli i
DPT
Devlet Planlama Te kilat
GB
Gelir Fdaresi Ba kanl
GSYH
Gayri Safi Yurtiçi Has la
HUK
Hesap Uzmanlar Kurulu
ILO
International Labour Organization
(Uluslararas Çal ma Örgütü)
SMMMO
Fstanbul Serbest Muhasebeci ve Mali Mü avirler Odas
KDV
Katma De er Vergisi
KHK
Kanun Hükmünde Kararname
KOB
Küçük ve Orta Büyüklükteki F letmeler
OECD
Organisation for Economic Co-operation and Development
(Ekonomik Kalk nma ve F birli i Örgütü)
TEDA
Türkiye Elektrik Da t m Anonim Jirketi
TÜ K
Türkiye Fstatistik Kurumu
UNECE
United Nations Economic Commission for Europe
(Birle mi Milletler Avrupa Ekonomi Komisyonu)
WB
World Bank
Dünya Bankas
YA
Yerel Fstihdam Ajanslar
vi
TABLOLAR D Z N
Tablo 1.1. Kay t d
Ekonomi Kavramlar ve Olas Anlamlar Matrisi ................ 6
Tablo 2.1. Türkiye’de Y llar Ftibar yla Enflasyon Oranlar .................................. 14
Tablo 2.2. Türkiye’de Gelir Da l m ................................................................... 20
Tablo 2.3. Ortalama Ücretin Vergi ve SGK Prim Yükü (OECD, 2010) .............. 22
Tablo 2.4. Toplam Vergi Yükünün Tarihsel Geli imi (2000-2010)..................... 26
Tablo 2.5. Kurumlar Vergisi Oranlar (OECD) .................................................... 27
Tablo 2.6. Dolayl ve Dolays z Vergilerin Toplam Vergi Fçindeki Pay
(%) ....................................................................................................... 29
Tablo 2.7. Vergi Denetim Kadrolar ..................................................................... 34
Tablo 3.1. Y llar Ftibar yla Kay t D
Ekonomi Nedeniyle Ortaya Ç kan
Vergi Kayb ......................................................................................... 42
Tablo 4.1. Türkiye’de Kay t D
Ekonomi Tahminleri ....................................... 51
Tablo 4.2. Sabit Oran Yöntemine Göre Türkiye’de Kay t D
Ekonominin Hacmi.............................................................................. 53
Tablo 4.3. 31 Avrupa Ülkesinde Kay t D
vii
Ekonominin Hacmi ......................... 57
GRAF KLER D Z N
Grafik 2.1. Türkiye’de Büyüme Oran ve Kay t D
Ekonomi/Kay tl
Ekonomi Fli kisi .................................................................................... 16
Grafik 2.2. Çe itli Ülkelerde Toplam Krediler Fçindeki KOBF’lerin
Pay ....................................................................................................... 17
Grafik 2.3. Türkiye’de Tar m Sektörünün GSYH Fçindeki Oran (%) ................... 18
Grafik 2.4. Baz Ülkelerde K dem Tazminat Yükü ............................................... 23
Grafik 2.5. Vergi Fndirimine Yönelik Dü ünceler .................................................. 25
Grafik 2.6. Baz Ülkelerde F Yapma Kolayl
S ralamas .................................... 36
Grafik 2.7. Vergi Bilinci ......................................................................................... 39
Grafik 2.8. Toplanan Vergilerin Harcanmas na Fli kin Görü ler............................ 40
viii
GR
Günümüzde geli mi lik düzeyi ne olursa olsun her ülkede az ya da çok
kar la lan sorunlardan birisi kay t d
ekonomidir. Kay t d
ekonomi kapsam nda
de erlendirilen ekonomik faaliyetler, genel ekonomi içerisinde piyasa kurallar na
göre yürütülen ekonomik faaliyetlerden farkl özellikler arz etmektedir. Bu özellikler
genel olarak gelir ve fayda sa lamas , istatistiksel olarak ölçülememesi, kanunsuz ve
kurals z olmas ve ahlaki olmamas olarak s ralanabilir (GFB, 2009:3).
1970’lerden itibaren ekonomi ve istihdamdaki kay t d l
n art
dikkati
çeken bir husustur. Fakat Türkiye ekonomisi ve di er ülke deneyimleri
incelendi inde, kay t d
ekonominin sebepleri, sonuçlar ve isleyi i ile oldukça
karma k ve çok boyutlu bir yap ya sahip oldu u görülmektedir.
Kay t d
ekonominin yaratt
en olumsuz sonuç vergi gelirleri yoluyla
sa lanmas beklenen finansman kaynaklar n n azalmas na yol açmas d r. Bu durum
kamu aç klar n n artmas na neden olurken, gelir kayb na ba l olarak ortaya ç kan
dengesiz ve yüksek oranl vergileme vergide adalet ve e itlik ilkesini, vergisini
düzenli ödeyen kay tl kesim lehine bozmaktad r. Di er taraftan kay t d
ekonomi
çal ma hayat n da olumsuz etkileyerek haks z rekabete yol açmaktad r. Ekonomik
büyüklüklerin boyutunu ve göreceli a rl
Türkiye’de kay t d
n saptamay olanaks z k lmaktad r.
ekonominin boyutunun ölçülmesiyle ilgili yap lm
birçok ara t rma bulunmakla birlikte bu faaliyetlerin gizlilik içinde yürütülmesi, tüm
boyutlar ile tespit edilmesini güçle tirmektedir. Zaten kay t d
boyutlar n tam anlam yla tespit etmekten ziyade, kay t d
ekonominin
istihdam n geli imini
etkileyen faktörleri belirlemek ve bu faktörlerin etkilerini azaltacak çözümler
geli tirmek daha anlaml görünmektedir.
Kay t d
ekonominin nedenlerini ve sonuçlar n ayr nt l olarak irdelemek,
Türkiye’de ve dünyada boyutlar n görmek ve çözüm önerileri getirmek amac
ta yan bu tez 5 bölümden olu maktad r.
1
Öncelikle kay t d
ekonomi kavram üzerinde durulmu tur. Kay t d
ekonominin tan m ve unsurlar ayr nt l olarak aç klanmaya çal lm t r.
Bunu takiben ikinci bölümde kay t d
ekonomiye neden olan faktörler
incelenmi tir. Bu faktörler; ekonomik ve mali, idari ve hukuki, sosyal ve psikolojik
ve siyasi faktörler olmak üzere dört ana ba l k alt nda toplanm t r.
Üçüncü bölümde ise kay t d
ekonominin ortaya ç kard
olumsuz sonuçlar
üzerinde durulmu tur.
Dördüncü bölümde, Türkiye ekonomisinde kay t d
ili kin yap lm
d
ekonomiyi ölçmeye
amprik çal malara de inilmi tir. Ülkemizdeki ve dünyadaki kay t
ekonomi boyutlar na yer verilmi tir.
Son olarak kay t d
ekonomi ile mücadele çal malar
kapsam nda
ülkemizde ve geli mi
ekonomilerde uygulamaya konulan yasal ve idari
düzenlemeler, kay t d
ekonomiye kar
yürütülen faaliyetler ve kay t d
ekonomiyle mücadele çal malar kapsam nda geli tirilen strateji ve politikalar yer
almaktad r. Ülkemizde kay t d
ekonomi sorununu önlemek, azaltmak ve kontrol
alt na alabilmek için al nmas gereken tedbirler öneriler eklinde sunulmu tur.
2
1. BÖLÜM: KAYIT DI I EKONOM N N TANIMI VE
UNSURLARI
1.1. Kay%t D%9% Ekonominin Tan%m%
F leyi i ve nedenleri bak m ndan son derece kapsaml ve karma k olan kay t
d
ekonomi kavram ülkeler için meydana getirdi i sonuçlar nedeniyle büyük önem
arz etmektedir.
Kay t d
ekonomi, gerek ekonomik büyüme gerekse ekonomik istikrar
temin etmek için devletin uygulad
makroekonomik ve genelde ‘telafi edici’
politikalar n etkinli inde a nma meydana getirmektedir (Sava an, 2011:8). Tüm
dünya ülkeleri için tehdit edici bir unsur haline gelmi tir. Bu nedenle ara t rmac lar
bu konuya daha fazla e ilmi lerdir.
Kay t d
ekonomi olgusunun çok boyutlu olmas da çe itli bilim dallar n n
inceleme alan na girmesine neden olmu tur. Nitekim kay t d
ekonomi ile sadece
iktisatç lar ve maliyeciler de il antropologlar, sosyologlar, siyasetçiler, hukukçular,
istatistikçiler de ilgilenmi lerdir. De i ik alanlardaki ara t rmac lar n ilgilendikleri ve
ön plana ç karmak istedikleri taraflar birbirinden farkl
maliyeciler kay t d
kay t d
hukukçular
olmu tur. Örne in,
ekonominin do urdu u vergi kayb n , istatistikçi ve iktisatç lar
ekonominin boyutu ve ekonomik göstergeler üzerindeki etkisini, i
kay t d
istihdam ve çal anlar n güvenli ini, para ve finans
piyasalar nda bulunanlar, para piyasalar n etkileyen ve kontrol edilemeyen kay t d
para miktar n , güvenlik ile u ra anlar yasa d
ekonomik faaliyetler, sosyologlar ve
hukukçular ki iler aras ili kiler ve ki ilerin devletle ili kileri ile hukuk devleti
demokrasi ve toplumun bilincini ön plana ç kartm lard r (Aydemir, 1995:21).
Her ne kadar, kay t d
yay nland
ekonominin 1970'lerin sonunda yay nlanan ve
nda önemli etkiler b rakan birkaç makale ile h zla gündeme geldi i
söylense de konuya ili kin ilk ekonomik ara t rmalar 1940'l y llar n ba lar na rastlar.
Ancak as l bilimsel ilgiyi Gutmann' n 1977'de yay nlanan makalesi ile çekmeye
3
ba lam t r. Bu nedenle 1980'lere kadar kay t d
olarak kabul edilmemi tir. Kay t d
ekonomi uluslararas bir olgu
ekonomiye ili kin ilk uluslararas konferans
1983'te Almanya'n n Bielefeld eyaletinde yap lm t r. Tan msal sorunlar hakk nda
genel ilkelere varmak, konferans n temel amaçlar ndan biri olmas na ra men
kat l mc lar bir konsensüse varamam lar ve çok farkl tan mlamalar kullan lm t r
(Çetinta ve Vergil, 2003:16).
OECD, Eurostat, ILO gibi uluslararas kurulu lar taraf ndan yap lan tan m
çal malar da bulunmaktad r. Eurostat taraf ndan benimsenen tan m ve kavramlar
1980’lerin ilk yar s nda Eurostat Ulusal Hesaplar Çal ma Grubunun yapt
çal malar n sonucu olu turulmu tur. Eurostat, yasal beyan edilmemi
üretken
faaliyetleri kara ekonomi olarak tan mlam t r. Bu yakla ma göre yeralt ekonomisi
ise beyan edilmemi yasal üretim faaliyetleri (kara ekonomi) ile yasal olmayan
(yasad ) üretim faaliyetlerinden olu maktad r. UNECE, OECD taraf ndan
geli tirilen sakl
ekonomi tan m
ise giri imlerin kasten gizledikleri yasal
üretimlerini, ev hizmetlerinde ücretle çal an ki ilerin beyan edilmeyen hizmetlerini
ve yasad
üretim faaliyetlerini içermektedir (UNECE, 1993:1).
Schneider (1986)’a göre kay t d
ekonomi, katma de ere katk da bulunan ve
millî muhasebe geleneklerine göre millî gelire dâhil edilmesi gereken, ancak
hâlihaz rda kaydedilmemi bulunan tüm ekonomik faaliyetlerdir (Erku ve Karagöz,
2009:128).
Kay t d
ekonomi, çok k sa bir cümleyle “devletin bilgisi d nda
gerçekle en ekonomik faaliyetler” olarak tan mlanabilir. Devletin resmi organlar na
bildirilmeksizin gerçekle tirilen üretim veya ticarete yönelik çe itli faaliyetler, gayri
safi yurtiçi has la tahminlerine yans maz. Bu sebeple de resmi gayri safi yurtiçi has la
gerçekte oldu undan daha dü ük tahmin edilir. Yani kay t d
ekonomi denilen olgu,
devletin resmi GSYH tahminlerine yans mayan gelir yarat c ekonomik faaliyetlerdir.
Bu ba lamda, ancak daha bilimsel olarak kay t d
ekonomi, “resmi GSYH’yi
tahmin etmek için kullan lan mevcut istatistiksel yöntemlerce ölçülemeyen ve bu
sebeple resmi GSYH hesaplar d nda kalan gelir yarat c ekonomik faaliyetler”
eklinde tan mlanabilir (Y lmaz, 2006:26).
4
Kay t d
ekonomik faaliyetler vergi kaçakç l
, faturas z al veri , haks z
muafiyet ya da sübvansiyonlardan faydalanma, sigortas z çal ma, ikinci bir i te
çal ma, kaçakç l k, uyu turucu ticareti, falc l k, bireyin vücudunu (fahi elik) ya da
organlar n satmas gibi yasaya ayk r faaliyetler olabilece i gibi; kom uya yard m,
çocuk bak c l
, ev i lerinin yap lmas gibi masum faaliyetleri de kapsayabilir
(Özsoylu, 1996:10).
Türkiye için 1980’li y llar n sonlar ndan itibaren kay t d
ekonomi boyutlar
hesaplan p tart lmaya ba lanan bir ifade türü olmu tur (Us, 2004:3).
Türkçe kay t d
ekonomi kavram n ilk kez kullanan ve Türkiye‘de bu
konuda önemli çal malara imza atan Prof. Dr. Osman Altu , kay t d
kavram hakk nda “Vergisel anlamda kay t d
ekonomi
ekonomi, vergi kaç rma veya
vergiden kaç nma güdüsü ile vergi idaresinin bilgi alan d nda b rak lm faaliyetler
bütünüdür” ifadelerini kullanmaktad r (Altu , 1999:48).
Özdemir (1994)’e göre kay t d
ekonomi; “ekonomik faaliyetler fiilen
gerçekle mi olmas na ra men bu faaliyetlerle ilgili kay tlar n tutulmamas ”olarak da
tan mlanabilmektedir.
VIII. Be
Y ll k Kalk nma Plan
olu turulan “Kay t D
raporda; “Kay t d
çal malar
(2001-2005) kapsam nda
Ekonomi Özel Fhtisas Komisyonu” taraf ndan haz rlanan
ekonominin mal ve hizmet üretimine konu olmas na kar l k,
ekonominin geleneksel ölçüm yöntemleriyle bütünüyle tespit edilemeyen ve gayri
safi milli has la hesaplamalar na yans mayan alanlar kapsamaktad r.” denilmektedir.
Maliye Bakanl
“Kay t D
, Gelir Fdaresi Ba kanl
, 2008-2010 y llar n kapsayan
Ekonomi ile Mücadele Stratejisi Eylem Plan ”nda ise; “Kay t d
ekonomi, devletten gizlenen, kayda geçirilmeyen/geçirilemeyen ve bu sebeple
denetlenemeyen faaliyetler olarak tan mlanabilir” denilmektedir (GFB, 2009:3).
Kay t d
Akal n
kay t
ekonomiye farkl yakla anlar da vard r. Örne in Prof. Dr. Güneri
d
ekonomiyi
öyle
tan mlam t r:
“Kay t
d
ekonomi
makroekonomik bir kavram olup; devletin piyasa ekonomisine a r müdahalesi ve
özellikle kay t d
vergilere ba vurmas sonucunda ekonomide yarat lan reel milli
5
gelirin, siyasal iktidar n da izniyle, milli gelir hesaplar nda muhasebele tirilemeyen,
yani görünmeyen k sm d r” (Akal n, 1996:29).
Kay t d
ekonominin tan m kadar, adland r lmas nda da de i ik görü ler
ortaya ç km t r. Kay t d
sakl ekonomi, yasad
ekonomi
gibi
farkl
ekonomi; kara ekonomi, nakit ekonomisi, gizli ekonomi,
ekonomi, informal sektör, yeralt ekonomisi, gözlenemeyen
adlar
almaktad r.
Ancak
adland r lmas ndaki bu çe itlilik, kay t d
kay t
d
ekonominin
ekonomiyi olu turan faaliyetlerin
içeri indeki çe itlilikten kaynaklanmaktad r (GFB, 2009:3).
En ilginç olan ise Rusya’da kullan lan “hatal sollama” terimidir. Ancak bu
kavramlardan her biri tek ba na kay t d
ekonomiyi aç klamakta yetersiz
kalmaktad r (Altu , 1994:14).
Tablo 1.1. Kay%t d%9% Ekonomi Kavramlar% ve Olas% Anlamlar% Matrisi
SIFATLAR
Resmiyet Gizlilik,
Dışılık
Saklılık
Kayıt Dışı
*****
***
Enformel
*****
**
Resmi Olmayan
*****
**
ANLAMLAR
Alternatif
Düzensizlik Belirsizlik Önemsizlik
Olma
Yasa
Dışılık
*
**
**
**
***
*
*
**
***
*
*
*****
**
*
**
*
****
***
*
*
****
***
*
**
*****
İkincil
**
İkili
**
Paralel
**
Gölge
***
***
**
***
Gri
**
****
***
*
****
**
Sıra
Dışılık
****
***
*
**
*
Saklı
***
****
****
*
***
*
Yeraltı
****
*****
****
*
**
*
Alacakaranlık
***
****
****
****
*
Yasadışı
****
***
*****
Kara
***
****
*****
Marjinal
**
Düzensiz
****
**
**
**
**
**
**
**
**
****
*****
****
**
Kaynak: Gümüş, T. (2000), "Dışsallık ve Kayıt Dışı Ekonomi Kavramına İlişkin Bir Değerlendirme", Gazi Ün. İİBF Dergisi, Cilt:2, Sayı:3, s.65
Tablo 1’de sol sütunda kay t d
ekonomi için çe itli kavramlar birer s fat
olarak görülmektedir. Ayr ca herbir sütun ba l
nda da kay t d
ekonominin çe itli
özellikleri yer almaktad r. Tablonun kutucuklar nda yer alan y ld z say s , ilgili kay t
d
ekonomi kavram yla kastedilen anlam aras ndaki yak nl k derecesini temsil
6
etmektedir. Her türlü kay t d
ekonomi faaliyetinin ilk özelli inin resmi kay tlarda
yer almama olmas nedeniyle tablonun birinci sütununun bütün kutucuklar nda en az
bir adet y ld z bulunmaktad r. Örne in kay t d
a rl
resmiyet d
olma iken, yasad
ekonomi nitelemesinin en belirgin
ya da kara ekonomi nitelemelerinde
yasad l k; yeralt ekonomisi kavram nda ise gizlilik, sakl l k ön planda gibi
dü ünülebilir (Sugözü, 2008:8).
Kay t d
ekonomi kavram n n geni bir alan kapsamas nedeniyle ortaya
ç kan farkl tan mlar farkl adland rmalar meydana getirmi tir. Her bir kavram kay t
d
ekonominin ba ka bir boyutunu ifade edebilmektedir. Kavramlar birbirinin
yerine kullanmamal d r.
“Suç te kil etsin veya etmesin, belgeye hiç ba lanmam veya içeri i k smen
veya tamamen gerçe i yans tmayan yan lt c belgelerle gerçekle tirilen ve bilinen
istatistiki yöntemlere göre tahmin de edilemedi i için GSYH hesaplar na dahil
edilemeyen devletin bilgisi ve kay tlar d nda yürütülen gelir yarat c ekonomik
faaliyetlerin tümü” eklindeki bir tan mlaman n kay t d
ekonominin oldukça
kapsaml ve uygun bir tarifi oldu u ifade edilebilir (Sava , 2009:53).
1.2. Kay%t D%9% Ekonominin Unsurlar%
Kay t d
ekonomi ile ilgili unsurlar konuyu inceleyen yazarlar n
yakla mlar na göre farkl s n fland r lmalara tabi tutulmu tur. Kay t d
ekonomi
kapsam içerisinde yer alan ve birbirinden farkl l k gösteren unsurlar, gelir elde
edenler aç s ndan üç grupta toplanabilir ( Sar l , 2002: 33). Bunlar;
I.
Yeralt Ekonomisi ( Yasad
Faaliyetler)
II. Yar Kay tl Ekonomi (Beyan d
Ekonomi)
III. Kay tlara Hiç Girmeyen Ekonomi (Enformel Ekonomi)
Yukarda say lan üç unsurun ortak özelli i; gelir elde edenlerin, elde ettikleri
gerçek gelirlerinin bir k sm n veya tamam n kayda geçirmiyor ve bu gelirler
7
üzerinden de ödemesi gerekenden daha az vergi ödüyor veya hiç vergi ödemiyor
olmalar d r.
1.2.1. Yeralt% Ekonomisi ( Yasad%9% Faaliyetler)
Yeralt ekonomisi kay t alt na al nmam
yasad
ekonomik faaliyetlerden
olu maktad r. Yani ceza kanunlar nca yasaklanm ve suç say lm olan faaliyetlerin
gerçekle ti i ekonomi kesimidir. Kriminal türden faaliyetlerdir. Yasad
üretimi ve ticareti, silah kaçakç l
oynatmak, tefecilik, çal nm
uyu turucu
, fahi elik, yolsuzluk, kaçakç l k, yasad
kumar
mallar n ticaretini yapmak…gibi faaliyetler yasad
ekonomik faaliyetlere örnek olarak verilebilir (Y lmaz, 2006:12).
Ancak yasalar n suç sayd
edilmektedir. E er yasa d
faaliyet e er gelir yarat c ise kay t d
kabul
faaliyet katma de er meydana getirmek yerine var olan
gelirin transferini sa l yorsa kay t d
özellik ta maz. Nitekim, h rs zl k, gasp,
kumar oynamak suretiyle elde edilen gelirler kay t d
faaliyet say lmazlar.
Ayr ca 1993 Ulusal Hesaplar Sistemi yay nlanmas yla sadece al c ile
sat c n n kar l kl r zas n içeren i lemler yasad
faaliyetler de üretim s n r na dahil
edilmi ve milli gelir hesaplamalar na kat lmas gerekti i belirtilmi tir. Bu durumda
yasad
üretim, al c ile sat c aras nda kar l kl r zan n olmad
yasal
olarak
üretilen
mallar n
çal nmas n
yani
, ki iler taraf ndan
h rs zl k
vb.
i lemleri
kapsamamaktad r (DPT, 2001:18).
Yasad
mal ve hizmet üretimi sonucunda olu an kay t d
ekonomi, bir
ba ka ifadeyle suç ekonomisidir. Suç ekonomisinde belirleyici unsur faaliyetin
yasalar n öngördü ü ekilde yap lmamas de il kendisinin yasaklanm
Kay t d
olmas d r.
ekonominin di er tan mlar nda, gelirin yasalara ayk r bir ekilde kay t
d na ç kar lmas söz konusu iken, suç ekonomisinde üretim tamamen yasalara
ayk r
olarak gerçekle mektedir. Faaliyet yasad
oldu undan, bu faaliyetin
sonucunda elde edilen gelir, do as gere i gizlenecektir. Di er taraftan kay tl
ekonomi içerisinde, konusu suç olu turan faaliyetler sonucunda elde edilen
ekonomik de erler de kay t d
kay t d
olarak de erlendirilecektir (GFB, 2008: 3). Ayr ca
ekonomik faaliyetlerin tespit edilmesi halinde ilgililer sadece vergi cezalar
8
ile cezaland r l rken, yasa d
faaliyetleri yapanlar vergi cezalar ndan ayr olarak
ilgili kanunlardaki hapis ve para cezalar ile cezaland r l rlar.
Yeralt ekonomisi kapsam nda yer alan bu tür yasak faaliyetlerin kayda
al nmas n sa lamak de il, gerçekle tirilmemesini sa lamak esast r. Bu sebeple, “suç
ekonomisi” olarak da nitelendirilebilecek yeralt ekonomisi, kay t d
ekonominin
incelenmesinde esas olan vergi taban n n do ru olarak belirlenmesine ili kin
çal malarda yer almamaktad r (Us, 2004:4).
1.2.2. Yar% Kay%tl% Ekonomi (Beyan D%9% Ekonomi)
Yar
kay tl
ekonomi kay t d
ekonomiye en fazla sebebiyet veren
faaliyetlerden olu maktad r. Bu faaliyetler yasalara ayk r bir özellik ta mamaktad r.
Ancak yasal olan bu faaliyetlerden elde edilen gelirler daha az vergi ödemek ya da
hiç ödememek için kay t d nda tutulmaktad r.
Yani yar kay tl ekonomi vergi mükellefi olan gerçek ve tüzel ki ilerin,
yasalarca yap lmas nda sak nca bulunmayan faaliyetler sonucunda elde ettikleri
gelirlerin bir k sm n
veya tamam n
ilgili kamu kurum ve kurulu lar na
bildirmemesidir (Tunç, 2007:6). Yar kay tl ekonomiye beyan d
ekonomi de
denmektedir.
Beyand
ekonomi;
• Gelir vergisi, katma de er vergisi veya di er vergilerden,
• Sosyal güvenlik katk lar n ödemekten,
• Kanunla belirlenmi yasal düzenlemelerden (asgari ücret, güvenlik
standartlar vb),
• Fstatistikî amaçl anketlerin ve idari formlar n doldurulmas gibi idari
i lemlerden kaç nmak,
gibi nedenlerle kamu otoritelerinden saklanan bütün yasal üretimlere kar l k
gelmektedir (Kanl , 2007:6).
9
Beyan d
ekonominin baz istisnalar mevcuttur. Vergi yasalar nca vergi
istisnas veya muafiyeti kapsam na al nd
için beyan edilmesi gerekmeyen ve bu
sebeple beyan edilmeyen gelirler beyan d
ekonomi kavram n n kapsam na
girmemektedir. Ku kusuz vergi istisnas ve muafiyeti kapsam nda olan gelirler de,
t pk beyan d
ekonomi de yer alan gelirler gibi, vergi idaresine bildirilmemekte ve
devlete vergi kaybettirmektedir.
Ayr ca vergi yasalar na göre beyan edilmesi gereken bir servet unsuru beyan
edilmedi inde veya eksik beyan edildi inde, vergi kanunlar n n koydu u vergi
kurallar ihlal eder. Ancak beyan d
ekonomi tan m , vergi kanunlar na göre beyan
edilmesi gerekti i halde beyan edilmeyen gelirler oldu undan bu kapsama girmezler.
Kaçak in aat yap m , bir taraftan devletten gerekli izinler (ruhsat) al nmadan
yap ld
için kurallara uygun gerçekle tirilmemi olmas sebebiyle enformel di er
taraftan vergi yasalar gere ince vergi idaresine bildirilmesi gerekti i halde gelirin
bildirim d
kalmas sebebiyle vergi yasalar ile olu turulan kurallar ihlal edilmi
oldu u için beyan d
ekonomik faaliyet olup, kay t d
ekonomi kapsam ndad r.
Fn aat n tamamlanmas sonunda daire sahibi olanlar n, sahip olduklar bina ile
ilgili bir tür servet vergisi olan emlak vergisi ödemek için belediyeye emlak vergisi
beyannamesini hiç vermemeleri veya beyannamede emlak n de erini dü ük beyan
etmeleri emlak vergisi kanununda belirtilen hükümlere ayk r l k te kil eder, vergi
kayb do ar. Ancak bu durum beyan d
ekonomi ve bu ba lamda kay t d
ekonomi kapsam na girmez.
Kaçak in a edilmi olan binada daire sahibi olanlar n dairelerini kiraya
vermeleri durumunda elde ettikleri kira gelirlerinin beyan edilmemesi durumu, beyan
d
ekonomi kapsam nda ve bu ba lamda kay t d
ekonomide yer al r (Y lmaz,
2006:30-31).
Beyan d
olarak faaliyet gösteren firmalar kendileri vergi kayb na neden
olduklar gibi ekonomik ili ki içerisinde bulunduklar kay tl sektörlerden belge
almayarak, belge düzenine zarar vermekte ve bunun sonucunda ise i
ili kisi
içerisinde bulunduklar kesimleri de kay t d na sevk etmektedir (Jengül, 1997:15).
10
1.2.3. Kay%tlara Hiç Girmeyen Ekonomi (Enformel Ekonomi)
Enformel ekonomi, yasalarda konulmu resmi kurallarca ya tan mlanmam
veya belirlenmi olan kurallar n d nda kalan ekonomik faaliyetlerden olu maktad r
(Akgül, 2006:32).
Enformel kelimesi devlet kontrolünün eksikli ini ifade etmek için kullan l r,
“devletin düzenleyici kurallar ndan kaç nan kurumsal kurallar takip etmede ba ar s z
olan ve devlet taraf ndan korunmayan faaliyetleri” kapsar (Fabio, 2002:213).
Burada yasad l k söz konusu olmamas na ra men dolayl bir yasad l k
vard r. Yani ekonomik faaliyetin kendisi yasad
itibar yla vergi ödememesi dolay s yla yasad
olmamas na ra men, sonuç
olmaktad r.
Her yerde rastlanmakla birlikte özellikle büyük kentlerde daha s kça görülen
bu mükelleflere i portac lar, seyyar hamallar, i
takipçileri, sebze-meyve satan
tablac lar, seyyar nakliyatç lar, belli bir i yeri olmaks z n küçük çapta imalat ve
ticaret yapanlar örnek olarak verilebilir (Sar l , 2002:35).
Di er bir tan ma göre ise enformel ekonomi kavram ; vas fs z i gücünü,
istikrars z ve az gelir sa layan i leri, sosyal koruma ile birlikte di er koruyucu
düzenlemelerden yararlanamayan i sizleri, i arayanlar , ba ml ve/veya ba ms z
çal anlar kapsayan ve çok küçük üretim birimlerinin yayg n olarak bulundu u, kötü
çal ma ko ullar n n bask n oldu u, yasal düzenlemelerin uygulanmad
denetimin bulunmad
, resmî
i gücü piyasas bölümünü ifade etmede kullan lmaktad r
(ILO, 2000:1).
Enformel giri imciler resmi olarak kay tl de illerdir, faaliyette bulunmak için
lisans veya izine gereksinim duymazlar, vergi ödemezler, çal t rd klar ki ilerle ilgili
çal ma ko ullar na ili kin kurallara uymazlar, üretici ve ticaret erbab üzerine yasal
ba lay c l
olan di er kurumsal düzenlemeler d nda kal rlar. Enformel
ekonominin bir k sm pazar içinde cereyan eder ve para bir araç olarak kullan larak
yap l r. Burs alan ö rencilerin ayn zamanda çal malar , emeklilerin çal malar ,
ikinci i olarak yap lan faaliyetler, küçük çocuklar çal t rarak gerçekle tirilen
faaliyetleri bu grupta saymak mümkündür. Di er k sm ise pazar içinde cereyan
etmez, para araç olarak kullan lmaz. Pazar d
11
olarak nitelendirilen, mal ve hizmet
üreten ekonomik faaliyetlerdir. Bu gruba giren faaliyetler; ‘hane halk ekonomisi’,
‘sosyal ekonomi’ ve ‘yerel ekonomi’ olarak bilinirler. Bunlar n her birinde yer alan
faaliyetlerin baz s yasal iken baz s yasad
12
özellik ta r (Y lmaz, 2006:32).
2. BÖLÜM: KAYIT DI I EKONOM N N ORTAYA ÇIKI
SEBEPLER
Kay t d
ekonomi az ya da çok her ülkede vard r. Kay t d l
n ortaya
ç kmas na ve büyümesine yol açan faktörlerden ço u, ülkeye özgü de il ortakt r.
Yine de her ülkede kay t d l
n büyüklü ünün temel belirleyicilerinin bir ölçüde
ay rt edilmesi mümkündür.
Geli mi ekonomilerde kay t d
ekonomi ve nedenleri genellikle vergisel
faktörler ve i gücü piyasas na yönelik düzenlemeler gibi faktörler taraf ndan
belirlenirken; geli mekte olan ülkelerde bu faktörlerin yan s ra ekonomiyi etkileyen
nüfus art
ve kentsel göç gibi demografik etmenler de dikkate al nmal d r (GFB,
2009:12).
Kay t d
ekonomiye yol açan nedenlerin bilinmesi, ekonomi içindeki
pay n n asgariye indirilebilmesi aç s ndan gerekli, etkin ve tutarl
tedbirlerin
al nabilmesi aç s ndan büyük önem ta maktad r.
Kay t d
ekonominin do mas na ve geni lemesine neden olan faktörler;
ekonomik ve mali faktörler, idari ve hukuki faktörler, sosyal ve psikolojik faktörler
ve siyasal faktörlerden olu maktad r. A a da bu faktörler ayr nt l
olarak
incelenecektir.
2.1. Ekonomik ve Mali Nedenler
2.1.1. Enflasyon
Paras z (1993)’a göre ‘Daha fazla paran n daha az mal kovalamas ’ olarak
tan mlanabilen enflasyon kay t d l
iki yönden etkilemektedir.
Enflasyon sonucu gelirlerinde a nma ya anan bireyler gelirlerini korumak
için kay t d l a yönelmektedir. Üreticiler elde ettikleri gelirler reel anlamda
13
artmasa bile nominal anlamda artt
için artan oranl vergi uygulanmas durumunda
enflasyon bireylerin fiktif karlar n n vergilendirilmesine neden olmaktad r. Bu
durumda artan oranl tarife düz oranl tarifeye dönü mektedir. Bireyler bir anlamada
enflasyon vergisi ödemektedir. Bu durum enflasyon muhasebesi uygulamas yoksa
üreticilerin özsermayesinde a nmaya yol açar. Sonuç itibar yla mükellefler baz
i lemlerini kay t d na alarak daha az vergi ödemekte, bu yolla özsermayelerini
güçlendirme yoluna gitmektedirler.
Ayr ca nominal miktarlar olarak belirlenen istisna ve indirimlerin zaman
içinde enflasyondan dolay erimeleri nedeniyle vergi d
kalmas gereken gelir
gruplar n n vergilendirilmesine ya da mevcut vergi yükünün artmas na neden
olmaktad r (Aydemir, 1995:53).
Tablo 2.1. Türkiye’de Y%llar tibar%yla Enflasyon Oranlar%
Yıllar
TÜFE (Yılsonu Enflasyonu, %)
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
60,4
71,1
66,0
71,1
125,5
76,0
79,8
99,1
69,7
68,8
39,0
68,5
29,7
18,4
9,3
7,7
9,7
8,4
10,1
6,5
6,4
Kaynak: TÜİK
14
Ülkemizde enflasyon oranlar nda son y llarda önemli dü ü ler olmas , 2004
y l n n bas ndan beri enflasyon muhasebesinin uygulanmas mükelleflerin reel
gelirleri üzerinden vergi ödemesini sa lad
ndan kay t d
ekonomi ile mücadele
aç s ndan önemli geli meler olarak de erlendirilmektedir.
Enflasyonun kay t d
ekonomiyi etkileyen ba ka bir boyutu da vard r.
Yüksek enflasyon ortam özkaynak yetersizli i nedeniyle i letmeleri d
aray lar na itmekte, ancak bu aray
kaynak
ço u zaman banka ve benzeri finans
kurulu lar ndan kredi temin edilmekte ya anan zorluklar nedeniyle i letmeler
tefecilere yöneltmektedir. Yüksek enflasyonla ya ayan ülkelerde kredi maliyeti ve
finansman gereksinimi yüksek olmakta, bu yükseklik zorunlu olarak tefecilerin
finans piyasas nda güçlenmesi sonucunu do urmaktad r. Kay t d
finans sektörünün
bu denli güçlenmesi ise fonlar n, karlar n ve hatta birçok yat r m n da kay t d na
ç kmas na neden olmu tur (Aydemir, 1995:55).
2.1.2. 9sizlik
Ekonomide ya anan dönü ümle birlikte ya anan sanayile me köyden kente
göçler ya anmas na neden olmaktad r.
oranlar na neden olmaktad r. Kay t d
Bu durum, kentlerde yüksek i sizlik
ekonomiye giri ç k lar n daha az maliyetli
olmas sebebiyle i siz kalan bireyler kay t d
ekonomiye raz olmaktad r. Fstihdam
üzerindeki yükler nedeniyle de i veren aç s ndan bireyleri kay t d
çal t rmak
maliyet avantaj na dönü mektedir.
2.1.3. Ekonomik stikrars%zl%k ve Krizler
Ekonomik istikrars zl k ve krizler, i letmelerin ekonomik gücünü sars nt ya
u ratarak yat r mlar n ve maliyetlerini ve dolay s yla üretimlerini azaltmalar na
sebep olmaktad r. Bunlar yaparken de kay t d
d
faaliyetlere yönelmek veya kay t
faaliyetleri art rmak seçenekleri ile kar la abileceklerdir (Sugözü, 2008:34).
Ekonomik krizlerin ya and
dönemlerde, i siz kitleler kay tl ekonomide
bulamad klar istihdam imkânlar n kay t d
15
ekonomi alanlar nda aramaktad rlar.
F letmeler de krizin olumsuz etkilerini azaltmak için üretimlerini kay t d
sa layarak, buna ba l
yollardan
olarak maliyetlerini azaltmaya çal maktad rlar. Kriz
nedeniyle kay tl ekonomide istihdam edilmesi zor ya da mümkün olmayan niteliksiz
i çiler, kay t d
ekonomide daha kolay i bulabilmektedirler. Kay t d nda daha
dü ük ücretle çal t r lan bu i çiler i letmelerin üretim maliyetlerini azaltmaktad r
(GFB, 2008:34).
Grafik 2.1. Türkiye’de Büyüme Oran% ve Kay%t D%9% Ekonomi/Kay%tl% Ekonomi
li9kisi
Grafik 2.1.’den de anla labilece i üzere Türkiye’de de ekonomik krizlerle
kay t d
ekonomi aras nda do rusal bir ili ki vard r. Türkiye için önemli kriz y llar
olan 1994, 1999, 2001 ve 2008’de kay t d
ekonomide art ya anm t r.
2.1.4. Küçük 9letmelerin AE%rl%E%
Küçük i letmelerin ekonomi içinde a rl kl olmas kay t d
ekonomiyi
etkileyen önemli faktörlerden birisidir. Çünkü küçük i letmelerin kay t ve muhasebe
sistemlerinin zay f olmas denetlemeyi zorla t rmaktad r. Baz vergiler, i , sosyal
16
güvenlik vb. konularla ilgili yasalar genellikle belli bir büyüklü ün alt ndaki
i letmeleri kapsamamas na ra men, kay t d
ekonomik faaliyetler daha çok küçük
i letmelerde meydana gelmektedir.
Ülkemizde sektör olarak bakt
m zda imalat sanayi sektöründe 1-19 ki i
çal t ran i letmelerin say s toplam i letmelerin yüzde 94’ünü olu turmaktad r. Bu
durum ülkemizdeki kay t d
ekonomi aç s ndan bir risk unsurudur.
Küçük i letmelerin kay t d na yönelmelerinin nedenlerinden biri sermayeye
ula mda ya ad klar zorluklard r. Sermayeye eri im, firmalar n ölçek ekonomilerine
ula malar ve daha verimli bir üretim a amas na geçebilmeleri bak m ndan kritik
önemdedir. Bu da ço u zaman büyüme için yeterli olmamaktad r.
Grafik 2.2. Çe9itli Ülkelerde Toplam Krediler çindeki KOB ’lerin Pay%
Di er OECD ülkelerine oranla, Türkiye’de yerle ik KOBF’lerin banka
finansman na eri imleri son derece k s tl d r. Bu durum, bir taraftan KOBF’lerin
ayakta kalabilmesi için fason üretim yapan i letmelere dönü melerine; di er taraftan
da baz faaliyetlerini kay t d
beyan d
alanlara kayd rmalar na ya da gelirlerinin bir k sm n
b rakarak daha az vergi ödemelerine yol açmaktad r (GFB, 2008:12).
17
Di er taraftan küçük i letmelerin kay t d
faaliyet göstermesi kay tl olarak
çal an i letmeleri de olumsuz olarak etkilemektedir.
Kurumsalla m
firmalar ortaya ç kan haks z rekabeti ortadan kald rmak
amac yla üretimin belli a amalar nda fason üretim yaparlar ya da üretimde ta eron
firmalar devreye sokarlar. Bunun sebebi küçük i letmelerin daha kolay kay t d
faaliyetlerde
bulunuyor
olmas d r
(Türk-F
Ara t rmas ,
Hürriyet
Gazetesi,
20.06.2002).
2.1.5. Tar%m Sektörünün AE%rl%kta Olmas%
Tar m sektörü yap sal özelliklerinden dolay izleme ve denetlemenin zor
oldu u bir sektördür ve bu nedenle kay t d l a elveri li niteliktedir. Tar mda aile
i letmesi yap s ndan, küçük ve orta boy i letme a amas na geçilememesi, bu kesimin
rekabetten uzak faaliyetini sürdürür olmas na, tar m n vergi d
kalmas na neden
olmaktad r. Ayr ca bu kesimle ba lant s olan sanayi ve hizmet sektörünün de
kendili inden vergi d
kalmas na veya ödemesi gerekenin alt nda vergi öder halde
gelmesine yol açmaktad r (Jengül, 1997:210).
Ayr ca geli mekte olan ülkelerde tar m sektörünün GSYH içindeki pay n
dü ürmeye yönelik politikalar bu sektörde çal an bireylerin i siz kalmas na sebep
olmaktad r. Bu sektörde istihdam edilen ki ilerin kalifiye eleman olmamas kay t
d nda istihdam edilmelerine neden olmaktad r (Fkiz, 2002:22).
Grafik 2.3. Türkiye’de Tar%m Sektörünün GSYH çindeki Oran% (%)
Kaynak: TÜFK
18
Ülkemizde ya anan yap sal dönü üm sonucunda tar m sektörünün GSYH
içindeki pay zamanla dü ü göstermektedir. 1968 y l n da yüzde 33,3 olan tar m
sektörünün GSYH içindeki pay 2010 y l nda yüzde 9,5’e dü mü tür. Ancak ülkemiz
di er ülkelerle k yasland
nda halen bir tar m ülkesi say labilir.
Ülkemizde tar m sektörü çok büyük bir nüfusu bar nd rmaktad r. Hükümetler
sosyal nedenlerle tar m sektörünün üzerine çok gidememektedirler. Bu nedenle,
tar m sektörü hep verginin d nda tutulmaya çal lm t r.
2.1.6. Nakit Ekonomisi
Kay t d
ekonomide genel olarak nakit para kullan m n n daha çok tercih
edildi i kabul edilmektedir. Faaliyetlerin nakit para ve takas yoluyla yap lmas
ödeme delillerini ortadan kald rmaktad r. Kredi kart gibi kay t alt na alman n kolay
oldu u ödeme araçlar na yönelmek kay t d
ekonomi ile mücadele aç s ndan
önemlidir.
Ülkemizde Hesap Uzmanlar Kurulu’nun 2004 y l nda yapt klar incelemeler
sonucunda tespit ettikleri yakla k 9 katrilyon liral k matrah fark n n yakla k 1,1
katrilyon liras para hareketlerinin incelenmesi sonucu ortaya ç kar lm t r ve bu
faaliyetler tamamen kay t d d r. Söz konusu incelemeler göstermektedir ki
ekonomide kay tl l
te vik edici bir araç olarak de erlendirilen kartl ödeme
sistemlerinin yayg nla t r lmas
kay t d
ekonomi ile mücadelede önemli
ad mlardan birisidir (GFB, 2009:17).
2.1.7. Adaletsiz Gelir DaE%l%m%
Gelir da l m ndaki adaletsizlik, dü ük gelir grubunun geni li i ve orta gelir
grubu üyelerinin nispi olarak azl
kay t d l k sebepleri aras ndad r. Gelirin
dü üklü ü ve fakirlik, bireyleri kay t d
faktördür.
19
faaliyetlerde bulunmaya zorlayan bir
Kay tl bir i ten elde edilen gelir belirli bir ya am düzeyi için yeterli olmad
durumda bireyler ikinci bir i te çal arak kay t d na sebep olmaktad r. Özellikle
k rsal kesimdeki kad n ve çocuklar n kay t d
ekonomik faaliyetlerde bulundu u
görülmektedir (Us, 2004:11).
Di er taraftan bir ekonomide dü ük gelir grubunun geni olmas durumunda
ekonomide “vergi kapasitesi” yetersiz kal r. Vergileme kaynaklar n n azl
ve
yetersizli i, vergi idaresinin vergiden ekonomik kalk nmada bir finansman kayna
olarak yararlanmas n s n rlar. Bireyler ise zaten s n rl olan gelir ve servetleri
üzerinde daha fazla vergi bask s ve yükü hissederler ve vergiden kaç nmaya
yönelebilirler (K rkulak, 2000:164).
Bu durum kamu harcamalar n n finansman nda dolayl vergilere a rl k
verilmesi,
ücretlerin
dü ük
tutulmas ,
ücretler
üzerindeki
vergi
yükünün
a rla t r lmas gibi politikalar uygulanmas na neden olmu tur. Sonuç olarak gelir
da l m n ücretler aleyhine bozarken eme in kay t d
kay t d
sektörlere kaymas na ve
ekonominin büyümesine yol açm t r (Meydanal, 2008:39).
Ülkemizde özellikle 1980’den sonra uygulanan IMF destekli istikrar
politikalar n n gelir da l m n n bozulmas nda önemli etkisi olmu tur. Tablo 1.3.’den
anla laca
üzere Türkiye’de dü ük gelir gruplar n n gelirden ald klar pay çok
dü üktür. IMD’nin yay nlad
World Competetitiveness Yearbook’ta aç klad
verilere göre Türkiye 56 ülke aras nda en yüksek Gini Endeksi’ne sahip 42’nci
ülkedir.
Tablo 2.2. Türkiye’de Gelir DaE%l%m%
Y%llar
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
lk % 20
5,3
6,0
6,0
6,1
5,1
5,8
5,8
5,6
5,8
kinci % 20 Üçüncü % 20 Dördüncü % 20
9,8
14,0
20,8
10,3
14,5
20,9
10,7
15,2
21,9
11,1
15,8
22,6
9,9
14,8
21,9
10,6
15,2
21,5
10,4
15,2
21,9
10,3
15,1
21,5
10,6
15,3
21,9
Son % 20 Gini Katsay%s%
50,1
0,44
48,3
0,42
46,2
0,40
44,4
0,38
48,4
0,43
46,9
0,41
46,7
0,41
47,6
0,42
46,4
0,40
Kaynak: TÜFK
(*) Fertler e de er hanehalk kullan labilir gelirlerine göre küçükten büyü e do ru s ralanarak 5 gruba ayr ld
en dü ük olan grubu, "Son yüzde 20'lik grup" ise geliri en yüksek olan grubu tan mlamaktad r.
20
nda; "Flk yüzde 20'lik grup" geliri
2.1.8. stihdam Üzerindeki Yükler
Çal ma hayat n n ko ullar kay t d l kta önemli bir faktördür. Çal ma
hayat nda kay t d l a sebep olan en önemli faktörlerden birisi sosyal güvelik
yükümlülükleridir. F cilerden kesilen sigorta primlerinin yan s ra i verenlerin de
ödemeleri gereken kat l m paylar vard r. Bu yükler i verenler için emek maliyetini
olu turmaktad r. Bu nedenle sosyal güvenlik yüklerinin yüksek olmas kay t d l
art rmaktad r.
Sosyal güvenlik sisteminin etkin çal may
olmakla elde edecekleri faydalar ile kay t d
bireylerin sisteme kay tl
kalma durumunda elde edecekleri
faydalar kar la t rarak tercih yapmalar na sebep olmaktad r. E er etkin ve verimli
bir sosyal güvenlik sistemi yoksa, cezai yapt r mlar cayd r c de il ise sosyal
güvenlik primleri gibi istihdamla ilgili kesintiler yüksek ise k saca kay t d
sektörde
faaliyette bulunman n kay tl sektörde faaliyette bulunmaya göre alternatif maliyeti
dü ük ise bireyler kay t d nda kalmay tercih ederler. Kay t d
faaliyetler kar s nda sa lad
faaliyetlerin kay tl
avantajlar kay tl ekonomiden kay ts z ekonomiye
do ru gidi in ortam n haz rlamaktad r (Aydemir, 1995:41).
Bu durumda brüt gelir ile net gelir aras ndaki makas aç ld kça, kay t d
istihdam n cazibesi artmaktad r. Çal anlar n net ücretleri ile çal anlar istihdam
etmenin maliyeti aras ndaki fark ifade eden “vergi makas ”, gelir vergisi ile çal an
ve i verenlerin sosyal sigorta katk lar ndan olu maktad r.
21
Tablo 2.3. Ortalama Ücretin Vergi ve SGK Prim Yükü (OECD, 2010)
Sıra
1
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
Ülke
AGİ Öncesi Türkiye
Fransa
Belçika
İtalya
İsveç
Yunanistan
Finlandiya
Avusturya
Macaristan
Türkiye
İspanya
Estonya
Almanya
Hollanda
Norveç
Polonya
Danimarka
Portekiz
İngiltere
Slovakya
Slovenya
Japonya
Çek Cumhuriyeti
Kore
Kanada
İsrail
ABD
Meksika
İrlanda
İzlanda
Avustralya
Lüksemburg
İsviçre
Şili
Yeni Zelanda
OECD Ortalaması
Vergi Yükü(%)
(Evli 2 Çocuklu)
42,7
42,1
39,6
37,2
37,1
36,6
36,6
36,6
36,3
35,9
33,8
33,5
32,6
31,1
30,0
28,4
27,1
26,9
26,8
22,6
22,4
21,6
21,2
17,5
17,3
16,9
16,3
15,5
13,4
12,7
12,1
11,2
8,3
6,2
-1,1
24,8
Kaynak: OECD Taxing Wages, 2011
Ülkemizde asgari geçim uygulamas öncesindeki vergi makas 42,7 iken
asgari geçim uygulamas n n da etkisiyle 2010 y l nda 35,9’a dü mü tür. Bu oran
OECD ortalamas n n üstündedir. Nitekim, 2011 y l nda, ücret üzerindeki vergi yükü
itibar yla OECD ülkeleri aras nda yap lan s ralamada Türkiye dokuzuncu s rada yer
alm t r. Bu oran, Fspanya (yüzde 33,8), Hollanda (yüzde 31,1), Avustralya (yüzde
12,1), Fngiltere (yüzde 26,8) ve Almanya’n n (yüzde 32,6) üstündedir.
FSMMMO’nun haz rlad
“Türkiye Vergi Profili” ara t rmas na göre say lar
5 milyona yakla an asgari ücretliler, Türkiye'nin en büyük 90 firmas kadar vergi
öderken, 6 milyon 750 bin civar ndaki tüm ücretlilerin ödedi i vergi Türkiye'deki
652 bin irketin ödedi i vergiyi geçmektedir.
2010 y l n n tamam nda 4 milyon 738 bin asgari ücretlinin ortalama bin 63
lira vergi ödeyerek toplamda devlete 5 milyar 38 milyon lira kaynak aktarm t r.
Böylelikle asgari ücretlinin Türkiye'de 2010 y l nda en fazla kurumlar vergisi veren
100 firman n 90' n n toplam kadar vergi ödemekte, 22 milyar 649 milyon lira vergi
ödeyen di er ücretliler ise asgari ücretlilerle beraber toplamda 12 milyar lira vergi
ödeyen 100 firman n iki kat ndan fazla vergi ödemektedir.
22
Ücretlilerin toplam ödedi i verginin ise tüm
miktar na ula t
irketlerin ödedi i vergi
, buna göre yakla k 6 milyon 750 bin ücretlinin 652 bin irketten
daha fazla vergi ödedi i görülmektedir. Böylelikle Türkiye'de 10 ücretlinin bir
irketten
daha
fazla
vergi
ödedi i
ortaya
ç kmaktad r.
(www.hurriyet.com.tr/ekonomi/18761780.asp)
Sonuç olarak Türkiye’de uygulan lan gelir vergisi oranlar ile sosyal güvenlik
yükümlülüklerinin kay t d
ekonomik faaliyetleri te vik edici nitelikte oldu u
söylenebilir.
Sosyal güvenlik primleri d nda çal ma hayat n düzenleyen mevzuattan
kaynaklanan bir tak m yükümlülüklerin de i vereni kay t d na yöneltti i
dü ünülmektedir. Çal t r lan ki i say s belli bir say y a t
nda çal ma mevzuat
gere i eski hükümlü ve sakat çal t rma, i yeri hekimi istihdam etme gibi
yükümlülüklerle kar
d
kar ya gelmesi, i verenlerin çal anlar n n bir k sm n kay t
b rakmalar na neden olmaktad r. Ücretler ve primlere ilave olarak bir y ll k
çal ma süresini dolduran isçiler için çal t
y l bas na brüt ücret tutar kadar
ayr lmak zorunda olan k dem tazminat kar l klar da ek külfet getirdi inden
i vereni kay t d na yöneltmektedir.
Grafik 2.4. Baz% Ülkelerde K%dem Tazminat% Yükü
23
Türkiye, OECD ülkeleri aras nda ve tüm ülkeler aras nda k dem tazminat
yükünün en fazla oldu u ülkelerden biridir. 20 y ll k hizmet kar l
nda 86,7 haftal k
ücret, k dem tazminat olarak ödenmektedir.
2.1.9. Vergi Oranlar%n%n YüksekliEi ve Vergi Yükü
Vergi oranlar ile kay t d
ekonomi aras nda do ru yönlü bir ili ki
bulunmaktad r. A r vergiler, üretici ve tüketicilerin karar ve davran lar üzerinde
etkide bulunarak sonuçta tüketim, tasarruf, yat r m, risk alma ve çal ma gayretini
olumsuz yönde etkiler (Aktan, 2000:10). A r vergi yükleri kaç r lan gelirin
faydas n
art rd
için mükellefler vergi kaçakç l
na yönelirler. Kay t d
ekonominin boyutlar n n, vergi oranlar n n yüksek oldu u geli mekte olan ülkelerde,
vergi oranlar n n dü ük oldu u geli mi ülkelere nazaran daha büyük olmas bu
ili kiyi ortaya koymaktad r.
Vergi oranlar ile vergi gelirleri aras ndaki ili kiyi ortaya koyan birçok teorik
çal ma yap lm t r. Bunlar içerisinde en çok bilineni Arthur Laffer taraf ndan ortaya
konulan ili kidir. Laffer’in yapt
çal mada; vergi oranlar n n belli bir oran n
üzerine ç kmas halinde vergi gelirlerinin azalaca
belirtilmektedir. Çünkü insanlar
çal mak yerine vergisiz para kazanma yollar n aramaktad rlar. Vergi oranlar
artmaya ba lad
nda esasen ekonomik faaliyetlerde azalma olmamakta, sadece
kay tl ekonominin boyutu küçülmektedir (Kildi , 2000:4-5).
Kay t
d l
n
vergi
gelirlerini
azaltmas ,
devletin
yeni
vergilere
ba vurmas na veya mevcut vergileri art rmas na yol açmaktad r. Artan vergi yükü
ise, kay t d l
te vik ederek bir k s r döngü yaratmaktad r (DPT, 2007:7).
Vergi oranlar n n yüksek olmas mükelleflerin kay t d na yönelmesinde tek
ba na belirleyici de ildir. Mükellefler kay t d
ekonomiye yönelmeden önce fayda
maliyet analizi yaparlar. Vergi oranlar yükseldikçe bireyler kay t d na yönelerek
azalan gelirlerini telafi ederler. Ancak di er taraftan bireylerin kay t d na
yönelmelerinin maliyeti yakalanmalar
durumunda ödemeleri gereken vergi
cezalar d r. E er etkin bir vergi denetimi varsa vergi oranlar n n yüksek olmas kay t
d
ekonomiye sebebiyet vermeyecektir.
24
Ülkemizde Grafik 2.5’te görüldü ü üzere, mükelleflerin büyük bir ço unlu u
vergi
oranlar nda
yap lacak
indirimlerin
vergi
ödemeyi
te vik
edece ini
dü ünmektedir.
Grafik 2.5. Vergi ndirimine Yönelik Dü9ünceler
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
Vergi Oranlar nda Yap lacak ndirimlerin Vergi Ödemeyi Te vik
Edece ine nan yorum
37,2
34,5
19,5
2,5
6,3
Kesinlikle Kat lm yorum
Ne
Kat l yorum
Kat lm yorum
Kat l yorum ne
Kat lm yorum
Tamamen
Kat l yorum
Kaynak: GFB (2007) Vergi Uygulamalar Kar s nda Mükellef E ilimleri Ara t rmas
Vergi oranlar n n yüksekli i, birçok mükellef taraf ndan kay t d l
olarak gösterilmektedir. Ancak vergi yükü tablosuna bak ld
olmad
görülmektedir.
25
n nedeni
nda bunun böyle
Tablo 2.4. Toplam Vergi Yükünün Tarihsel Geli9imi (2000-2010)
Sıra Ülkeler
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
Danimarka
İsveç
Belçika
İtalya
Fransa
Norveç
Finlandiya
Avusturya
Hollanda
Slovenya
Macaristan
Lüksemburg
Almanya
İzlanda
İngiltere
Çek Cumhuriyeti
Estonya
İsrail
Polonya
İspanya
Yeni Zelanda
Portekiz
Kanada
Yunanistan
İsviçre
Slovakya
İrlanda
Japonya
Türkiye*
Avustralya
Kore
ABD
Şili
Meksika
OECD-Toplam
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
49,4
51,4
44,7
42,2
44,4
42,6
47,2
43,0
39,6
37,3
39,3
39,1
37,5
37,2
36,3
35,2
31,0
36,8
32,8
34,2
33,1
30,9
35,6
34,0
30,0
34,1
31,2
27,0
24,2
30,3
22,6
29,5
19,4
16,9
35,3
48,5
49,4
44,7
41,9
44,1
42,9
44,8
44,9
38,1
37,5
38,4
39,7
36,3
35,4
36,1
35,6
30,2
36,8
32,6
33,8
32,6
30,7
34,8
32,9
29,5
33,1
29,0
27,3
26,1
28,7
23,0
28,4
19,7
17,1
34,8
47,9
47,5
44,8
41,3
43,5
43,1
44,7
43,6
37,4
37,8
38,0
39,3
35,6
35,3
34,6
36,3
31,0
36,3
33,1
34,2
33,9
31,3
33,7
33,6
29,9
33,2
27,8
26,2
24,6
29,6
23,2
26,0
19,7
16,5
34,5
48,0
47,8
44,3
41,7
43,3
42,3
44,1
43,5
36,9
38,0
37,9
38,1
35,8
36,7
34,3
37,3
30,8
35,5
32,6
34,2
33,7
31,6
33,7
32,0
29,2
33,1
28,3
25,7
25,9
29,8
24,0
25,5
19,3
17,4
34,5
49,0
48,1
44,5
41,0
43,6
43,3
43,5
43,0
37,2
38,1
37,7
37,3
35,0
37,9
34,8
37,8
30,6
35,5
31,7
34,6
34,7
30,4
33,6
31,2
28,8
31,7
29,8
26,3
24,1
30,1
23,3
25,7
19,8
17,1
34,4
50,8
48,9
44,6
40,8
44,1
43,5
43,9
42,1
38,4
38,6
37,3
37,6
35,0
40,7
35,7
37,5
30,6
35,6
33,0
35,7
36,7
31,2
33,4
31,9
29,2
31,5
30,3
27,4
24,3
29,8
24,0
27,1
21,6
18,1
35,0
49,6
48,3
44,2
42,3
44,4
43,9
43,8
41,5
39,1
38,3
37,3
35,9
35,6
41,5
36,4
37,0
30,7
36,0
34,0
36,6
36,0
31,9
33,3
31,2
29,1
29,4
31,7
28,0
24,5
29,3
25,0
27,9
23,2
18,2
35,1
48,9
47,4
43,6
43,4
43,7
43,6
43,0
41,8
38,7
37,7
40,3
35,6
36,0
40,6
36,0
37,3
31,4
36,3
34,8
37,2
34,9
32,5
33,0
31,8
28,9
29,4
31,0
28,3
24,1
29,4
26,5
27,9
24,0
17,7
35,2
48,1
46,4
44,1
43,3
43,5
42,9
42,9
42,8
39,1
37,0
40,1
35,5
36,4
36,7
35,7
36,0
31,7
33,8
34,2
33,3
33,6
32,5
32,2
31,5
29,1
29,4
29,1
28,3
24,2
27,0
26,5
26,3
22,5
20,9
34,6
48,1
46,7
43,2
43,4
42,4
42,9
42,6
42,7
38,2
37,4
39,9
37,6
37,3
33,9
34,3
34,7
35,9
31,4
31,8
30,6
31,5
30,6
32,0
30,0
29,7
29,0
27,8
26,9
24,6
25,9
25,5
24,1
18,4
17,4
33,8
2010
48,2
45,8
43,8
43,0
42,9
42,8
42,1
42,0
38,2
37,7
37,6
36,7
36,3
36,3
35,0
34,9
34,0
32,4
31,8
31,7
31,3
31,3
31,0
30,9
29,8
28,4
28,0
26,9
26,0
25,9
25,1
24,8
20,9
18,1
33,8
Kaynak: OECD.Stat
(*) Türkiye'nin vergi yükü hesaplaması da işsizlik sigortası fonu primleri de ilave edilerek OECD tarafından revize edilmiştir.
2010 yılı verisi olmayan ülkeler için 2009 yılı verisi esas alınmıştır.
Türkiye’de
kar la t r ld
y llar
itibar yla
vergi
yükünün
OECD
ülkeleri
ile
nda dü ük oldu u görülmektedir. 2010 y l nda mahalli idareler ve
sosyal güvenlik gelirleri dahil edildi inde vergi yükü yüzde 26,0 ile OECD
ortalamas n n alt ndad r. Türkiye, 34 OECD ülkesi içinde en dü ük vergi yüküne
sahip 6’ nc ülkedir.
Türkiye vergi oranlar n n yüksek oldu u bir ülke de de ildir. Kurumlar
vergisi oranlar na bakt
m zda Türkiye 2000 y l nda yüzde 33’lük kurumlar vergisi
oran yla en yüksek kurumlar vergisi oran na sahip 6’nc ülke iken, 2011 y l nda
yüzde 20 oran yla en dü ük vergi oran na sahip 6’nc ülke olmu tur.
26
Tablo 2.5. Kurumlar Vergisi Oranlar% (OECD)
S ra
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
Ülkeler
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Japonya
ABD
Fransa
Belçika
Almanya
Türkiye (oran indirimi öncesi)
Meksika
Fspanya
Avustralya
Lüksemburg
Yeni Zelanda
Norveç
Kanada
Ftalya
Portekiz
Fsveç
Finlandiya
Fngiltere
Avusturya
Danimarka
Hollanda
Kore
Fsrail
Fsviçre
Estonya
Jili
Yunanistan
Fzlanda
Slovenya
Türkiye
Çek Cumhuriyeti
Macaristan
Polonya
Slovakya
Frlanda
40,9
39,3
37,8
40,2
52,0
33,0
35,0
35,0
34,0
37,5
33,0
28,0
42,4
37,0
35,2
28,0
29,0
30,0
34,0
32,0
35,0
30,8
36,0
24,9
26,0
15,0
40,0
30,0
25,0
33,0
31,0
18,0
30,0
29,0
24,0
40,9
39,3
36,4
40,2
38,9
33,0
35,0
35,0
30,0
37,5
33,0
28,0
40,5
36,0
35,2
28,0
29,0
30,0
34,0
30,0
35,0
30,8
36,0
24,7
26,0
15,0
37,5
30,0
25,0
33,0
31,0
18,0
28,0
29,0
20,0
40,9
39,3
35,4
40,2
38,9
33,0
35,0
35,0
30,0
30,4
33,0
28,0
38,0
36,0
33,0
28,0
29,0
30,0
34,0
30,0
34,5
29,7
36,0
24,4
26,0
15,0
35,0
18,0
25,0
33,0
31,0
18,0
28,0
25,0
16,0
40,9
39,3
35,4
34,0
40,2
30,0
34,0
35,0
30,0
30,4
33,0
28,0
35,9
34,0
33,0
28,0
29,0
30,0
34,0
30,0
34,5
29,7
36,0
24,1
26,0
16,0
35,0
18,0
25,0
30,0
31,0
18,0
27,0
25,0
12,5
39,5
39,3
35,4
34,0
38,9
33,0
33,0
35,0
30,0
30,4
33,0
28,0
34,4
33,0
27,5
28,0
29,0
30,0
34,0
30,0
34,5
29,7
35,0
24,1
26,0
16,5
35,0
18,0
25,0
33,0
28,0
16,0
19,0
19,0
12,5
39,5
39,3
35,0
34,0
38,9
39,5
39,3
34,4
34,0
38,9
39,5
39,3
34,4
34,0
38,9
39,5
39,3
34,4
34,0
30,2
39,5
39,1
34,4
34,0
30,2
39,5
39,2
34,4
34,0
30,2
2010
2011
39,5
39,2
34,4
34,0
30,2
30,0
35,0
30,0
30,4
33,0
28,0
34,2
33,0
27,5
28,0
26,0
30,0
25,0
28,0
31,5
27,5
34,0
21,3
24,0
17,0
32,0
18,0
25,0
30,0
26,0
16,0
19,0
19,0
12,5
29,0
35,0
30,0
29,6
33,0
28,0
33,9
33,0
27,5
28,0
26,0
30,0
25,0
28,0
29,6
27,5
31,0
21,3
23,0
17,0
29,0
18,0
25,0
20,0
24,0
17,3
19,0
19,0
12,5
28,0
32,5
30,0
29,6
33,0
28,0
34,0
33,0
26,5
28,0
26,0
30,0
25,0
25,0
25,5
27,5
29,0
21,3
22,0
17,0
25,0
18,0
23,0
20,0
24,0
20,0
19,0
19,0
12,5
28,0
30,0
30,0
29,6
30,0
28,0
31,4
27,5
26,5
28,0
26,0
28,0
25,0
25,0
25,5
27,5
27,0
21,2
21,0
17,0
25,0
15,0
22,0
20,0
21,0
20,0
19,0
19,0
12,5
28,0
30,0
30,0
28,6
30,0
28,0
31,0
27,5
26,5
26,3
26,0
28,0
25,0
25,0
25,5
24,2
26,0
21,2
21,0
17,0
25,0
15,0
21,0
20,0
20,0
20,0
19,0
19,0
12,5
30,0
30,0
30,0
28,6
30,0
28,0
29,4
27,5
26,5
26,3
26,0
28,0
25,0
25,0
25,5
24,2
25,0
21,2
21,0
17,0
24,0
18,0
20,0
20,0
19,0
19,0
19,0
19,0
12,5
30,0
30,0
30,0
28,8
28,0
28,0
27,6
27,5
26,5
26,3
26,0
26,0
25,0
25,0
25,0
24,2
24,0
21,2
21,0
20,0
20,0
20,0
20,0
20,0
19,0
19,0
19,0
19,0
12,5
Ka yna k: OECD Tax Database
2.1.10. Vergi Sistemindeki Adaletsizlikler
Adalet, verginin amac veya kendi d ndaki bir hedef de il, verginin unsuru
ya da unsurlar ndan biridir. Verginin adil olmas ise onun herkesin vergi verme
gücüyle orant l olmas demektir (Yasa, 1956:46-57).
Ödeme gücüne göre vergilendirme prensip olarak benimsenmi olsa da istisna
ve muafiyetlikler, götürü gider uygulamalar , kaynakta kesinti yöntemine göre
vergileme ödeme gücü ilkesinin fiilen gerçekle tirilmesinin önünde engel te kil
etmektedir (Kanl , 2007:23).
Ayr ca dolayl vergilerin vergi has lat içinde art
göstermesi vergilemenin
genel olarak adaletsiz hale gelmesine sebep olmaktad r. Bu durum, vatanda lar n
tersine artan oranl vergilerden kurtulmak için belgeye dayal olmaks z n al m sat m
yapmalar n te vik ederek, bir taraftan kay tl ekonomik faaliyetlerce üretilen mal ve
hizmetlerin muamele a amas nda kay t d
27
kalmas
sebebiyle vergi kayb
do urmalar na, di er taraftan kay t d
ekonomik faaliyetlerce üretilen mal ve
hizmetlerin kolayl kla kendisine piyasada yer bulmas na olanak sa lamaktad r
(Y lmaz, 2006:87).
Adaletsizlik alg lamas , bireylerin ödedikleri vergi ile elde ettikleri fayda
k yaslamas ndan kaynaklanabilece i gibi, di er bireyler ile kendi durumunu
k yaslama neticesinde de olu abilir (Sava an, 2010:19).
Türkiye’de, vergilendirmede, prensip olarak odeme gücü
yakla m
benimsenmi tir. Ancak ödeme gücüne göre vergilendirmeyi sa layan yöntemlere
sistemde ya pek yer verilmemi ya da yer verilse de etkin uygulanamam t r.
1983-1999 y llar aras nda gerçek usule tabii olanlar n yüzde 50’si kadar
götürü usule tabii mükellef olmu tur (Jahin, 2006:45). Gelir vergisi has lat n n
önemli bir k sm kaynakta kesinti suretiyle elde edilenlerden olu maktad r. Nitekim
2010 y l itibar yla gelir vergisinin yüzde 91,3’ü kaynakta kesinti suretiyle elde
edilmi tir. Kaynakta kesinti suretiyle elde edilen gelir vergisi has lat ndaki bu art ;
beyannameli mükelleflerin kazançlar n önemli ölçüde beyan d
göstermektedir.
28
b rakt klar n
Tablo 2.6. Dolayl% ve Dolays%z Vergilerin Toplam Vergi çindeki Pay% (%)
Sıra
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
Ülke
ABD
İsviçre
Kanada
Fransa
Belçika
İtalya
İspanya
Lüksemburg
Norveç
Avusturya
Avustralya
İsveç
Almanya
Hollanda
İngiltere
Finlandiya
Danimarka
Japonya
Çek Cumhuriyeti
Kore
İzlanda
Slovakya
İrlanda
Polonya
Yunanistan
Slovenya
Yeni Zelanda
Portekiz
İsrail
Estonya
Macaristan
Türkiye*
Şili
Meksika
OECD-Ortalama
Dolaysız V./Toplam V.
Dolaylı V./Toplam V.
82,1
78,2
75,6
74,9
74,3
74,1
73,2
72,8
72,0
71,9
70,9
70,4
70,4
69,0
68,9
68,4
68,2
67,7
66,5
66,1
64,5
63,3
62,9
62,9
62,8
62,6
60,7
60,3
60,0
60,0
57,1
52,1
48,7
45,8
66,5
17,9
21,8
24,4
25,1
25,7
25,9
26,8
27,2
28,0
28,1
29,1
29,6
29,6
31,0
31,1
31,6
31,8
32,3
33,5
33,9
35,5
36,7
37,1
37,1
37,2
37,4
39,3
39,7
40,0
40,0
42,9
47,9
51,3
54,2
33,5
Kaynak: OECD.Stat
(*) Türkiye'nin vergi yükü hesaplamas da i sizlik sigortas fonu primleri de ilave edilerek OECD taraf ndan revize edilmi tir.
Vergi has lat n n, son y llarda, giderek dolayl vergiler a rl kl elde edilir
hale gelmesi de vergi adaletini sars c bir durumdur. Nitekim Türkiye’de 2010
y l nda dolayl vergilerin toplam vergi has lat içindeki pay yüzde 52,1 olarak
29
gerçekle mi tir. Bu oran yla Türkiye dolayl vergilerin vergi has lat içindeki pay n n
en yüksek oldu u 3’üncü ülkedir.
2.2. dari ve Hukuki Nedenler
2.2.1. Vergi Sisteminin BelirsizliEi
Adam Smith’in vergilemede belirlilik ilkesi gere i iktisadi kaynaktan itibaren
verginin al nmas na kadar tüm a amalar ve bu a amalar n kurallar net ve kesin
olmal d r. Yani vergilerle ilgi her husus vergi yükümlüsü ve üçüncü ki iler
bak m ndan aç k ve net ekilde düzenlenmelidir.
Vergi mevzuat n n karma kl
ve vergi kanunlar nda s kça gerçekle en
de i iklikler, aç kl k ve kesinlik ilkelerine engel te kil ederek belirsizli i
art rmaktad r. Artan belirsizlik kar s nda ise mükelleflerde vergiye kar
olu maktad r. Bir tarafta kar k vergi mevzuat n n varl
direnç
, öte yanda, e itim
düzeyinin dü üklü üne ba l olarak yeterince yayg nla t r lamayan vergi bilinci,
kay t d l a sebep te kil etmektedir. Çünkü bu durum bireyler için i lem
maliyetlerinin artmas na neden olacakt r.
Di er taraftan vergi türünün ve say s n n fazlal
belirsizli e neden olmaktad r. Vergilerin da n kl
vergi sisteminde
birçok problemi de beraberinde
getirmektedir. Mükellefler aras ndaki bireysel vergi yükündeki da l m olumsuz
etkilemekte ve çifte vergilendirmeye yol açabilmektedir. Ayr ca, bu da n kl k
vatanda lar nezdinde vergileri anla lamaz hale getirmekte, vergi ödeme isteklili ini
(tax compliance) azaltarak vergiye muhalefetini art rmaktad r. Vergi mevzuat n n
karma kl
n n vergi i lemleri konusunda uzman ki ilerden faydalanma zorunlulu u
do urmas , vergi mükellefleri için ek maliyetlere yol açmaktad r (Sugözü, 2008: 39).
30
2.2.2. Vergi Aflar%
Hukuki olarak vergi aff , devletin kendi yetkisini kullanarak ald
karar
sonucunda alacak hakk ndan vazgeçmesi ve kamu alaca n n ortadan kalkmas
anlam na gelmektedir (Ceran ve Kovanc lar, 2007:136).
Vergi incelemelerinin s n rl olmas ve vergi denetimlerinin etkin olmamas ,
ekonomik faaliyetlerin geli im h z na ayak uyduramayan vergi idaresi ve vergi yarg
organlar nda biriken vergi uyu mazl klar n n say s n n azalt lmas , ihtilafl dosyalar n
temizlenmesi, kay t d nda ve beyan d nda kalan servet unsurlar n n kayda
al nmas , vergi cezalar n n mükelleflerin faaliyetlerini sona erdirmelerine neden
olmas gibi nedenlerle vergi aflar na gidebilmektedir (Saraço lu, 2004:27).
S kça uygulamaya konulan vergi aflar
mükelleflerin vergi sistemine
güveninin azalmas na, mükelleflerde sürekli bir af beklentisinin olu mas na ve
dolay s yla vergi tahsilât nda etkinli in azalmas na yol açmaktad r (DPT, 2007:12).
Di er taraftan vergi aflar vergi adaletsizli ine yol açmaktad r. Vergi aflar
vergisel yükümlülüklerini yerine getirmeyen mükellefler için ödül niteli i
ta maktad r. Öte yandan di er mükellefler ekonomik s k nt larla kar kar ya kalma
pahas na vergisini zaman nda ödemektedir. Bu durum vergisini zaman nda ve tam
ödeyen mükellefleri devletine küskün bir hale getirebilmektedir.
Af kanunlar n n ba ar l olabilmesi bak m ndan af sonras nda daha yo un
vergi denetimi yap lmas , daha sert cezalar ve yapt r mlar uygulanmas , gelir
idaresinin etkili ve kapsaml bir reorganizasyonu gibi vergi toplama çabalar n n
artmas afla kat l m art rmaktad r (Yumu ak, 1997:42).
Türk Hukuku’nda vergi aff n n ilk uygulamas , 1906 tarihinde ç kar lan
‘iradei seniye’ ile yol vergisi cezalar n n affedilmesidir. 1921-1960 döneminde, ilki
1921’de olmak üzere yedi ayr af uygulamas söz konusudur; 1960’lardan itibaren ise
af neredeyse rutin haline gelmi tir (Dönmez, 1992:141). Türkiye’de 2001 krizi
sonras nda 2003 y l nda ç kar lan 4811 say l Vergi Bar
af niteli indedir. 2008 y l ndaki Varl k Bar
Kanunu kapsaml bir mali
ad
alt nda dar kapsaml
yap land rman n ard ndan 6111 say l Kanun ile yeni bir yeniden yap land rma
yap lm t r.
31
2.2.3. Yolsuzluk ve Rü9vet
Rü vet, kamu görevlilerinin kamusal mal yada hizmetlerin arz edilmesinde
görev ve yetkilerini kötüye kullanarak muhatap olduklar ki i ve kurumlara
ayr cal kl i lem yapmalar ve bu suretle para ve/veya di er ekillerde menfaat elde
etmelerini ifade eder (Y lmaz, 2006:91). Rü vet gayri me ru bir özellik ta d
için
yasalarla yasaklanm oldu u için beyan edilmesi söz konusu de ildir.
Rü vetin sonucu olarak ortaya ç kan yolsuzluk, kamu ç karlar n n özel
ç karlar nedeniyle kötüye kullan lmas d r. Bu durum kamu görevlilerinin yetkilerinin
geni , buna kar n sorumluluklar n n s n rl olmas ndan kaynaklan r. Bunun yan s ra
yakalanma ve cezaland r lma ihtimalinin dü üklü ü de yolsuzlu un ortaya
ç kmas nda önemli bir etkendir. Kamu yönetiminde maa lar n dü üklü ü ve
dengesizli i, performansa göre ödüllendirmenin olmamas , kamu kurulu lar nda
istihdam n sa l ks z olmas ve toplumdaki objektif kurallara kar ki isel sorumluluk
anlay ndaki eksiklik yolsuzlu un di er nedenleri aras nda say labilir. Ayr ca
karma k bürokrasinin oldu u ülkelerde, bireyler bu engelleri a abilmek için araç
olarak rü vete ba vurabilmektedir (Karatay, 2009:54).
OECD, Latin Amerika, Eski Sovyetler Birli i ve Do u Avrupa ülkelerinden
49’unu içeren ampirik bir çal ma sonucunda yolsuzluk veya rü vet ile kay t d
ekonomi aras nda yüksek bir istatistiksel ili ki bulunmu tur. Di er ko ullar sabitken,
yolsuzlukta Transparency International’ n endeksine göre bir puanl k dü menin kay t
d
ekonomiyi yüzde 5,1 oran nda azaltaca
tespit edilmi tir (Enste ve Schneider,
2000:29).
Transperancy International’ n yapt
anketlere dayal olarak gerçekle tirdi i
yolsuzluk s ralamas na göre, Türkiye 1995 y l nda 40 ülke aras nda 10 puan
üzerinden 4,10 puan alarak 27’nci s rada yer al rken, 2003 y l nda 133 ülke aras nda
3,1 puanla 77’nci ülke olmu tur. 2011 y l nda ise 4,0 puan alarak en az yolsuzluk
yap lan 61’inci ülke olmu tur. Bu tespitlere göre Türkiye’de yolsuzluk 1995 y l na
göre artm t r (http://www.transparency.org).
32
2.2.4. Denetimlerin Etkin Olmamas%
Mükelleflerin vergi kanunlar na uygun hareket edip etmedi inin tespit
edilmesi vergi denetimi ile mümkündür. Denetimin varl
ki ileri yasalara uymaya
zorlar. Ancak denetimlerin etkin ekilde yap lmas gerekir (Karatay, 2009:39).
Etkili denetim ise, u ko ullar n birlikte var olmas halinde olanakl d r:
Denetim eleman say s , yeterli olmal d r. Denetimden beklenen sonucun elde
edilmesi, yaln zca denetim eleman
say s na ba l
de ildir. Ayr ca; denetimi
gerçekle tiren bu elemanlar n, iyi yeti mi , mevzuata hakim, vergiyi do uran olay
tüm yönleriyle kavrama yetene ine ve olana na sahip olmalar ve vergi yarg s n n
içtihatlar n izleyebilmeleri de gereklidir. Denetim, ancak bu nitelikteki elemanlarla
yap ld
nda kendisinden beklenilen etkinli i sa layabilir (Sugözü, 2008:43).
Di er taraftan denetimde her mükellefin denetlenmesi de il, mükellefin
denetlenme olas l
alg s n etkilemek önemlidir. Mükellef davran na yön veren
i te bu alg d r Yakalanma korkusunun vergi kaç rma davran na etkisi konusundaki
ampirik çal malarda, vergi kaç ranlar n ve kay t d
sektörde faaliyet gösterenlerin
di er vergi mükelleflere göre alg lad klar yakalanma olas l klar n n dü ük oldu u
tespit edilmi tir.
Yap lan ara t rmalara göre vergi matrah ndan yap lan indirimlerdeki detaylar
yakalanma olas l
n n dü ük oldu u alg s na yol açmaktad r. Yakalanma olas l
nn
dü ük oldu u alg s na yol açan di er bir neden ise verginin beyan edilmesinde vergi
türüne göre gözlemlenen farkl l klard r. Örne in, gelir üçüncü bir ki inin beyan n
gerektirmeyen
kaynaklardan
elde
ediliyorsa
yakalanma
riski
daha
dü ük
alg lanmaktad r (Sava an, 2010:17-18).
Mükelleflerin yakalanma olas l
vergi denetim oran na ba l d r. Vergi
denetim oran iki ölçüt esas al narak bulunabilir ( Juan, Lasheras ve Mayo, 1993:2);
• incelenen mükellef say s n n toplam mükellef say s na oran ,
• incelenen matrah n beyan edilen matraha oran .
Yo un ve yayg n vergi denetimlerinin mevcut olmas durumunda vergi
yükümlüleri vergi ile ilgili ödev ve yükümlülüklerini zaman nda ve do ru olarak
33
yapmaya daha fazla özen gösterirler. Bunun tersinin söz konusu oldu u durumlarda
ise vergi kaçakç l
n n azalt lmas ya da tamamen ortadan kald r lmas güçle ir.
Türkiye’de vergi denetimini Maliye Bakanl
bünyesinde hesap uzmanlar ,
hesap uzman yard mc lar , ilin en büyük mal memuru, vergi denetmenleri, vergi
denetmen yard mc lar , vergi dairesi müdürleri, maliye müfetti leri, maliye müfetti
muavinleri, gelirler kontrolörleri ve stajyer gelirler kontrolörleri ve Gelirler Genel
Müdürlü ü’nün merkez ve ta ra te kilat nda müdür kadrolar nda görev yapanlar
vergi incelemesi yapmaya yetkilidirler. Ancak yeni ç kan KHK ile parçal
yap ya
son verilmi , hesap uzmanlar , maliye müfetti leri, gelir kontrolörleri, vergi
denetmenleri tek çat alt nda toplanarak vergi müfetti i ad n alm t r.
Ülkemizde vergi inceleme oran son derece dü ük olup, yap lan çe itli
hesaplamalara göre mükelleflerin yüzde 3’ü ile yüzde 5’i aras nda de i mektedir.
Yani bir y lda her yüz mükelleften en fazla be i incelenebilmektedir. Zamana m
süresi(be y l) içinde her mükellefin en az ndan bir defa incelenmesi gerekti i
noktas ndan hareketle, bu oran n yüzde 20 civar nda olmas gerekmektedir (Aydemir,
1995:60-61).
Bunun önemli nedenlerinden biri Türkiye’de vergi inceleme elemanlar n n
yeterli say da olmamas d r. Tablo 2.7.’de 2011 y l Jubat ay itibariyle vergi
inceleme yetkisini haiz denetim kadrolar ve doluluk oranlar görülmektedir.
Tabloda, 2011 y l Jubat ay itibariyle vergi denetim elemanlar na ayr lan 14.168
kadronun sadece 4.096’s n n dolu oldu u ve bu say n n oldukça yetersiz oldu u
görülmektedir.
Tablo 2.7. Vergi Denetim Kadrolar%
Dolu Kadro Boş Kadro Toplam Kadro
Bakana Bağlı:
Maliye Müfettişi
Hesap Uzmanı
Gelir İdaresi Başkanlığına Bağlı:
Gelirler Kontrolörü
Vergi Denetmeni
GENEL TO PLAM:
512
171
341
3.584
349
3.235
4.096
Kaynak: Gelir İdaresi Başkanlığı (2 Şubat 2011 tarihi itibarıyla)
34
1.106
296
810
8.966
551
8.415
10.072
1.618
467
1.151
12.550
900
11.650
14.168
Ayr ca KDV pazarl
n n ve KDV’den kaç nman n önündeki cayd r c
nedenlerin bas nda gelen vergi iadeleri 2006 y l nda emekliler üzerinden, 2007 y l
ba nda ise çal sanlar üzerinden kald r larak yerine asgari geçim indirimi uygulamas
getirilmi tir. Bu de i iklikle milyonlarca gönüllü denetim eleman n n görevi s n rl
say daki resmi denetimcilere devredilmi tir.
2.2.5. Ceza Oranlar%
Vergi ceza oranlar
cayd r c l k özelli i önemlidir. Vergi kaç ranlara
uygulanan ceza oranlar n n yüksek olmas
yükseltti i için bireylerin kay t d
vergi kaç rman n f rsat maliyetini
ekonomiden uzakla mas na neden olmaktad r.
Vergi ceza oranlar n n cayd r c bir etki yaratabilmesi için sadece yüksek
olmas yetmez. Cezalar n rasyonel bir ekilde belirlenmesi, mevzuat ile aç kça belli
edilmi olmas ve etkin bir ekilde uygulanmas gerekmektedir.
Vergi cezalar n n yüksek belirlenmesi vergi kaç rmada cayd r c olabilir
ancak mükelleflerin iflas etmesi ya da e itli in bozulmas gibi durumlar n da ortaya
ç kmas büyük olas l kt r. Bu nedenle cezalar n hem cayd r c olmas hem de iflas
ettiren de il ders veren nitelikte olmas gerekir (Mo ol ve Üyümez, 2004:581).
Türk Vergi Sisteminde yer alan cezalar n karma k olmas , idarelerce
uygulanan cezalar n vergi yarg s nda k smen ya da tamamen ortadan kalkmas na
neden olmakta cezalar n cayd r c l
ba vurulan
uzla ma
mekanizmas ,
kendilerince de adil bulunmad
n azaltmaktad r. Vergi sistemimizde s kl kla
idareler
taraf ndan
uygulanan
cezalar n
kanaatini uyand rmaktad r. Cezalar n ertelenmesi,
s k s k getirilen vergi aflar ve denetim elemanlar n n keyfi uygulamalar , oranlar ne
kadar yüksek olursa olsun cezalar n cayd r c olmamas na neden olmaktad r.
35
2.2.6. Hantal Bürokrasi
Kay t d
ekonomiyi geni leten bir di er faktör o ülkedeki bürokrasinin
yo unlu u ve karma kl
d r. Bürokrasi nedeniyle harcanan zaman ve masraf,
kay tl sektörde kalmak için ek maliyete sebep olmaktad r.
Bürokratik formalitelerin fazlal
da i letmelerin kay t d nda kalmay tercih
etmelerine sebep olabilmektedir. Dünya Bankas taraf ndan haz rlanan “Doing
Business, Turkey 2011” adl çal ma, i e ba lama verileri tetkik ve ara t rma
yat r mlar nda küçük ve orta büyüklükteki i letmelerin i lemlerini kanuni olarak
tamamlayabilmeleri için ihtiyaç duyduklar prosedürleri temel alm t r. Bu çal mada
Türkiye ortalama i yapma kolayl
almaktad r Ancak, i yapma kolayl
aç s ndan 183 ülke aras nda 65’inci s rada yer
a amalar kendi içinde de erlendirildi inde,
Türkiye i letme açmada 63’üncü ve i letme kapatmada ise 115’inci s radad r.
Grafik 2.6. Baz% Ülkelerde 9 Yapma Kolayl%E% S%ralamas%
36
2.2.7. Hamiline Belge Düzenleme
Kay t d
ekonominin önemli nedenlerinden biri de belgelerin nama yaz l
de il de hamiline yaz l olmas d r. Hamiline yaz l belgeler kimin elinde ise o ki iye
ait say l r. Dolay s yla hamiline yaz l olan ve iktisadi de er ta yan belgelerin
i letmeler aras nda dola mas kolayla makta ve dola rken resmi kay tlar n d nda
kalmas kolayla maktad r. Oysa nama yaz l belgenin mutlaka kayda geçmesi
gerekecektir. Bu durumda kay t d
ekonominin olu umuna engel te kil eder
(Sugözü, 2008:46).
2.3. Sosyolojik ve Psikolojik Nedenler
2.3.1. H%zl% Nüfus Art%9% ve Göç
Ekonomik büyüme oran n n üzerinde gerçekle en nüfus art
ekonomide
i sizlik sorununu gündeme getirmektedir. Bu durumda i siz kalan bireyler daha az
ücretle sosyal güvenlik güvencesi olmadan çal maya raz olmaktad r. Ayr ca dü ük
ücretle çal an bireyler geçimini sa layamad
kalmaktad r. Bu da kay t d
için ek i te çal mak zorunda
ekonomiyi ayr ca büyütmektedir.
K rsal kesimden kentlere olan göçler kay t d
ekonominin geli mesine
neden olmaktad r. Daha iyi bir ya am ve daha iyi bir gelir için kentlere göç eden
bireyler genellikle yeterli kalifiyeye sahip olmayan bireylerdir. Göçler sonucu
istihdam sa lamada eksiklikler ya anmakta ve istihdam edilmeyen birey her türlü i e
ve her düzeyde gelire raz olmakta bu da bireylerin kay t d
ekonomiye yol açan
sektörlerde istihdam edilmesiyle sonuçlanmaktad r (Karatay, 2009:50).
2.3.2. EEitim Düzeyi
Kamu harcamalar ile vergiler aras ndaki ili kiyi e itim düzeyi yüksek
toplumlar daha iyi kurmaktad rlar. Ayr ca, e itimli bireyler sendikal ve sigortal ,
ba ka bir deyi le kay tl olman n avantajlar n , bilinçli tüketiciler de kay tl sektör
mal ve hizmetlerine kar
getirilen tüketici haklar n daha iyi de erlendireceklerdir.
37
Dolay s yla isteyerek kay t d
ekonomiye kat l m minimum düzeyde olacakt r (
Karatay, 2009:51).
Di er taraftan e itim düzeyi artt kça bireyler vergi sistemini daha iyi
de erlendirirler. Vergi yükünün da l m konusunda olumsuz bir görü e sahip
olurlarsa vergiyi ödememe yoluna gidebilirler. Ayr ca e itim düzeyinin yüksek
olmas bireylerin vergiye ili kin yasalarda var olan bo luklar daha kolay tespit
etmelerine neden olur. Bu nedenle gelirlerini vergi d na kaç rma olana
daha
fazlad r.
2.3.3. Vergi Bilinci ve Vergi Ahlak%
Vergi bilinci ile vergi ahlak birbiriyle ba lant l olan kavramlard r. Vergi
bilinci mükelleflerin vergi ile ilgili ödevlerini yerine getirme iste iyle ilgilidir. Vergi
ahlak ise vergi ile yükümlülüklerini olmas gereken gibi yerine getirilmesini
gerektirir. Vergi bilincini olu mas genel e itim düzeyi, vergi idaresinin etkinli i,
vergi ile ilgili düzenlemelerin vergi ilkelerine uygunlu u ile alakal d r.
Bireyler verginin önemini ve gereklili ini kavramal d rlar. Toplumun
genelinde olu an vergi bilinci vergi ile ilgili ödevlerini yerine getirmeyen bireylerin
d lanmas na neden olabilir. Çünkü vergisini yerine getiren bireyler, getirmeyen
bireylerin yap lan kamu harcamalar n n maliyetine katlanmad klar n n fark ndad r.
Bu durumda vergi bilincine ula m
bireyler yükümlülüklerini yerine getirmeyen
bireyleri uyaracakt r. Böylece vergi bilinci yay ld kça verginin ödenmesi konusunda
çevre bask s olu acakt r.
38
Grafik 2.7. Vergi Bilinci
Grafik 2.7.’den ödenen vergilerin toplumsal geli im için önemli oldu u
bilinci ve vergi kaç ranlar uyarma konusunda sosyal bilincin mevcut oldu u
sonucuna ula lmaktad r. Ancak bu sonucun bireysel olarak ki ilerin eylemlerine
etkisinin oldukça dü ük düzeyde oldu u da bir gerçektir (GFB, 2009:30).
2.3.4. Vergiye Kar9% Direnç
Vergi bireylerin gelirlerini azaltt
için her zaman bir külfet olarak görülür.
Bu nedenle bireyler imkan dahilinde vergiyi ya hiç ödemezler ya da az ödemeye
çal rlar.
Vergiye kar
dirençte, etkili olan faktörlerden biri vatanda lar n devlet
harcamalar na bak
aç s d r. Vergi, ödeyen mükellefler toplanan vergilerin nerelere
ve nas l harcand
üzerinde dururlar. E er toplumda toplanan vergilerin kötü
harcand
na dair genel bir kan olu mu sa, mükellefin vergiye kar
direnci
artmaktad r. Zaman zaman kamu ihalelerinde yolsuzluk, hayali ihracat, örtülü
ödenek tart malar vatanda lar n ödedikleri vergilerin harcand
ku kular n
art r c
yerler konusundaki
niteliktedir. Bu tür geli meler vergi ödemekle yükümlü
39
vatanda lar n vergi ödememek için kay t d
sektöre kayma e ilimlerini art r c bir
faktör olarak ortaya ç kmaktad r ( DPT, 2001:4 ).
Grafik 2.8. Toplanan Vergilerin Harcanmas%na li9kin Görü9ler
Grafik 2.8.’de de görülece i üzere, Türkiye’de kamuoyunun yar s vergilerin
yerinde kullan ld
konusunda olumsuz görü bildirmi tir.
2.4. Siyasal Nedenler
Ne kadar vergi toplanaca , vergi konular n n neler olaca , hangi kesimden
ne kadar vergi al naca
siyasi bir karard r. Bu durumda politikac lar oy kayg s yla
baz seçmen gruplar n n kay t d
olarak faaliyet göstermesine göz yummaktad rlar.
Bu durumda kay t d
ekonomi siyasilerin korumas na girmektedir. Bu ekilde
meydana gelen kay t d
faaliyetleri ortadan kald rmak daha zordur.
Ayr ca siyasi ç karlar nedeniyle baz
gruplara istisna ve muafiyet
tan nabilmektedir. Bu durum mükelleflerin vergi sistemine olan güvenini
azaltmaktad r. Sonuç olarak da mükellefler kay t d
40
ekonomiye yönebilmektedir.
3. BÖLÜM: KAYIT DI I EKONOM N N OLUMSUZ
ETK LER
Kay t d
ekonomi iktisadi, mali veya sosyolojik etkileri nedeniyle ülke
gündeminde sürekli tart lan bir konudur. Kay t d n n olumsuz etkilerinin yan nda
olumlu etkilerinin de oldu u dü ünülmektedir. Kay t d
ekonominin enformel
sektörde istihdam yaratarak i sizlik sorununun çözümüne katk yapt
ve böylece
hem gelir da l m n iyile tirdi i hem de bireysel düzeyde ekonomik refah artt rd
ileri sürülmektedir. Bunlara ilaveten, kay t d
ekonominin resesyon ve kriz
dönemlerinde de konjonktür dalgalar n n hafifletilmesinde önemli rolü oldu u ileri
sürülmü tür. Ancak kay t d
ekonomi varsay lan bu yararlar yan nda olumsuz
anlamda daha önemli etkiler b rak r. A a da kay t d
ekonominin olumsuz etkileri
üzerinde durulmaktad r.
3.1. Vergi Üzerindeki Etkisi
Kay t d
ekonominin en olumsuz etkilerinden bir tanesi vergi gelirlerinin
azalmas na sebebiyet vermesidir. Vergi, ödeyen bak m ndan bir yük, devlet aç s ndan
ise bir gelirdir. Bu aç dan, vergi kaçakç l
bu yola ba vuran ki ilerin vergi yükünü
azalt rken, devleti ise gelir kayb na u rat r.
HUK taraf ndan 1998–2004 y llar aras nda yap lan hesaplamalara göre, 1998
y l nda toplam vergi kayb 3.423 trilyon TL, 2004 y l nda ise 22.524 trilyon TL’dir.
Yap lan ba ka bir çal maya göre Türkiye’de kay t d
ekonomi sonucunda
olu an vergi kayb Tablo 3.1’de gösterilmektedir. Tabloda görüldü ü gibi, kay t d
ekonominin ve vergi kayb n n GSYH’ye oran zaman içinde dalgal bir seyir
izlemektedir. Fakat son y llarda bariz bir art
göze çarpmaktad r. Örneklem
döneminin ba lar nda, yani 1970’lerin ilk y llar nda, kay t d
ekonomi ve vergi
kayb h zla artarken sonraki y llarda azalarak yüzde 10’un alt na gerilemektedir.
41
1976-1985 aras nda oran yüzde 7,1’i a mamakta ve nispeten istikrarl bir seyir
izlemektedir. Bundan sonra her ikisi de dalgal bir yol izlemekte ve 2005 y l nda en
yüksek noktaya (s ras yla yüzde 86,7 ve yüzde 35,3) ula maktad rlar. Bu tahminler
kesin ölçüler olarak al nmak yerine genel bir trendin ifadesi olarak göz önünde
bulundurulmal d r (Erku ve Karagöz, 2009:136).
Tablo 3.1. Y%llar tibar%yla Kay%t D%9% Ekonomi Nedeniyle Ortaya Ç%kan Vergi
Kayb%
Yıllar
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Kayıt Dışı Ekonomi/GSYH
Vergi Kaybı
2,7
2.468
5,1
1.619
13,5
736
13,9
939
8,8
1.794
36,5
639
7,1
4.310
4,5
8.808
4,0
14.229
4,2
21.684
3,0
55.265
2,2
115.168
5,7
48.594
2,7
150.119
5,4
87.993
1,8
344.500
14,5
79.946
16,6
103.352
13,2
200.174
3,4
1.333.700
3,4
2.317.646
11,2
1.213.823
13,1
1.836.006
10,7
4.106.201
5,1
19.053.958
5,8
30.089.876
16,6
21.294.653
12,6
61.771.590
17,1
82.872.065
5,8
393.572.582
7,0
557.459.852
2,7 2.131.028.064
25,3
341.850.194
67,8
177.436.572
10,1 1.403.460.392
86,7
191.107.062
Kaynak: Erkuş, Hakan ve Karagöz, Kadir (2009).
42
Vergi Kaybı/GSYH
2,4
4,3
10,9
10,6
7,2
26,6
4,9
3,0
2,7
3,0
2,1
1,5
4,6
1,9
5,1
2,0
12,4
13,8
10,0
3,1
3,0
9,1
10,2
8,1
3,4
4,2
11,1
7,5
9,9
3,1
3,3
1,2
11,7
28,7
4,3
35,4
Kay t d
ekonomi vergi yükünü dürüst mükellefler aleyhine çevirerek vergi
adaletini bozmaktad r. Vergisini ödemeyenler vergisini ödeyenlerce finanse edilen
kamu hizmetlerinden yararlanmaktad rlar. Toplumun bir k sm kazand
gelirlerinin
bir k sm n devlete vergi olarak aktarmakta, bu nedenle hayat standartlar , tüketim
düzeyleri azalmakta, ancak di er bir k sm ise yine ayn artlarda gelir elde etmekte
ama bu gelirlerinin tamam kendilerine vergilerini ödemedikleri için harcanabilir
tutar olarak kalmaktad r (Bilici, 2008:77). Ayr ca devlet yeterli gelir toplayamad
için zaten vergi ödemekte olan bireylerin vergisel yükümlüklerini art rmaya kalkarsa
adaletsizlik iyice büyümektedir. Bu durumda yükümlülüklerini yerine getiren
bireyler kay t d na yönelmektedir ve k s r bir döngü ortaya ç kmaktad r.
Ayr ca bireylerin kay t d
ekonomiye ba vurarak hiç vergi ödememeleri
veya az vergi ödemeleri ekonomi üzerinde dolayl olarak baz olumsuz etkiler
yaratmaktad r. Vergi ile ilgili yükümlülüklerin yerine getirilmemesi sonucunda kamu
gelirinin kamu harcamalar n n alt nda kalmas
bütçe aç klar na sebebiyet
vermektedir. Bu durumda hükümet giderlerini finanse etmek para basma veya borç
alma yöntemine ba vuracakt r. Para basma yolunu seçti inde enflasyona neden
olurken, borç almas durumunda da faizleri art r p tasarruf yat r m dengesini
bozacakt r.
Di er taraftan kay t d
ekonomi oran n n yüksek oldu u ülkelerde bireyler
ve kurumlar vergiden kaç nd klar için gelir üzerinden al nan vergilerden sa lanan
has lat beklenen düzeyin alt nda gerçekle mektedir. Bu durumda hükümetler olu an
aç
kapatmak için harcamalar üzerinden al nan vergi oranlar n art rma yolunu
seçmektedirler. Böylece toplam has lat içinde dolayl
vergilerin pay
art
göstermektedir. Gelir vergilemesinin ba ar l bir ekilde gerçekle tirilememesi de
toplam içinde dolayl
vergilerin daha yüksek bir oranda görülmesine sebep
olmaktad r (Kanl , 2007:41).
3.2. Sosyal Güvenlik Sistemi Üzerine Etkisi
Kay t d
ekonomi nedeniyle istihdam n kay t d
sa lanmas , her eyden
önce sosyal güvenlik sisteminin etkinli ini bozmaktad r. Kay t d
istihdam demek,
çal anlar n gerekli vas flara sahip olmamas ve asgari ya haddi, asgari ücret, fazla
43
mesai ve i yeri standartlar gibi konulardaki düzenlemelere uyulmamas , gerekli
sosyal güvenlik, vergi ve di er fonlar n eksik ödenmesi veya hiç ödenmemesi
demektir. Kay t d
kay t
d
ekonominin palazlanmas nda etkili unsurlar ndan birisi olan
istihdam
olgusunun
ard nda
yüksek
sigorta primleri
ile isçi
maliyetlerindeki art lar önemli rol oynamaktad r (Alptürk, 2003:63). Bu durumda
e er sosyal güvenlik sisteminin etkin çal mama durumu da varsa bireyler kay t
d na yönelmektedirler. Sosyal güvenlik kurumlar yeterli prim toplayamaz hale
gelmekte ve finansman sorunu ya amaktad r.
Kay t d
istihdam n bir di er yönü de, kay t d
haklardan mahrum kalmaktad r. Kay t d
çal anlar sendikal
çal an kesimlerin a rl
sendikalar n zay flamas na ve çal an geni
n n artmas ,
kesimin haklar n n korunmas nda
zafiyete yol açar. Çe itli gerekçelerle kay t d
çal ma durumunda olanlar,
sendikas z olma ve sosyal güvenlik kapsam d nda olma, çal t klar i yerinin
ruhsats z olmas gibi nedenlerle, sa l ks z ortamlarda, i yeri ve i güvenli i olmadan,
pazarl k gücünden yoksun ve korumas z, istismara aç k ve sigortas z olarak çal mak
zorunda kal rlar. Bu da i hayat nda sa l ks z bir ortam n olu mas na ve çal ma
ili kilerinin ve i gücü piyasas n n i leyi inin bozulmas na yol açar. Kay t d
ekonomik faaliyetlerde kad n ve çocuk isçilere de talep oldu undan, bu kesimin de
zor artlarda çal mas söz konusudur (Kanl , 20007:36-37).
Sosyal güvenlik sisteminin finansman nda kar la lan en önemli s k nt lar n
ba nda, yetersiz prim tahsilât yer almaktad r. Türkiye'de 2 aktif sigortal (çal an ve
prim ödeyen sigortal ) 1 pasif sigortal n n maa ve giderlerini ödemektedir. Sosyal
Sigortalar Kurumu'nun (SSK) aleyhine giderek bozulan aktif/pasif sigortal oran n n
bu hale gelmesinde, esas itibariyle, erken ya ta emeklilik ve kolayca pasif
sigortal l a giri gibi faktörler etkili olmakta ise de, çal ma hayat n n içinde olup da
sosyal güvenlik kapsam d nda olan kay t d
istihdam n pay da büyüktür (Günay,
2000:39).
3.3. Kamu Kesiminin Ekonomideki BüyüklüEüne Etkisi
Kamu kesiminin ekonomideki büyüklü ü, kamu harcamalar n n GSYH’ye
oranlanmas yla bulunur. Devletin kay t d
44
ekonomi sonucunda yeterli gelir elde
edememesi harcamalar finanse edememesine neden olmaktad r. Devlet para basma
ve borçlanma yoluna ba vurmak istemiyorsa kamu harcamalar n k smak zorunda
kalacakt r. Bu durumda devlet görevlerini yerine getiremez hale gelebilir. Böylece
kamu kesiminin ekonomi içindeki pay küçülecektir.
3.4. Haks%z Rekabet
Kay t d
ekonomi, kurumsalla m
ve tamamen kay tl olarak çal an
i letmeler üzerinde olumsuz etkiler olu turmaktad r. Sektörler aras rekabet artlar
bozulmakta, haks z rekabetle kar la lmaktad r. Kay tl çal an i letmeler yüksek
maliyetlere katlanmak zorunda kalmaktad r.
Kay t d
üretilen mal ve hizmetler üreten firmalar kay t içinde faaliyet
gösteren firmalar n katland
vergi, sigorta ve benzeri yükümlülükleri yerine
getirmemektedir. Bu durum kay t d nda faaliyet gösterenler için avantaj sa layarak
haks z rekabete neden olmaktad r.
Kay t d
ekonomide faaliyet gösteren firmalar yakalanmad klar sürece yasal
yükümlülüklerden kurtulaca
için, kay tl firmalardan daha rekabetçi bir fiyat
politikas izleyebilirler. Ürettikleri mal ve hizmetleri piyasa fiyat ndan daha dü ük bir
fiyattan satmak suretiyle sat
hacimlerini ve karlar n art rabilirler. Kay t d
ekonomi ayr ca, sosyal güvenlik kurumlar n n finansal pozisyonunu da bozabilir.
Kay t d
ekonomide faaliyet gösteren firmalar, sosyal güvenlik primi ödemedikleri
için devletin vergi gelirini azaltarak, dü ük gelir gruplar na devletçe sa lanan sosyal
transferleri s n rlayabilir. Azalan sosyal transferler, dü ük gelirli gruplar n ya am
artlar n daha da zorla t rarak, sosyal ve siyasal huzursuzluklara neden olabilir
(Ögünç, 2000:5-6).
Vergi ve benzeri ödemelerin yüksekli i, kay t d na ç kmayan veya
ç kamayan i letmelerin yat r m gücünü k rmakta, yat r m evkini azaltmaktad r.
Ülkemiz zaten enerji, teknoloji, hammadde aç s ndan di er ülkelerle k yasla bir
bollu a, ucuzlu a, dolay s yla üstünlü e sahip de ildir. K yas ya rekabetin sürdü ü
bugünkü globalle en dünyada, i çilik maliyeti de yüksek olunca bir avantaj unsuru
daha ortadan kalkmaktad r. Bu durumda yat r m yapabilmek ancak kay t d na veya
45
normal düzen d na ç k larak mümkün olabilir. Kay tl kesimin faaliyet alan
daralm olur. Bu ise ülkenin uzun vadeli menfaatleri çerçevesinde savunulabilir bir
düzen ve i leyi tarz de ildir (Ayd n, 2000:64).
Kay tl ekonomide faaliyet gösteren firmalar da rekabet dezavantaj ndan
kurtulmak için fason üretime ba vurmaktad r. Firmalar bu yolla maliyetlerini
dü ürmektedir. Ancak bu durum kay t d
ekonominin boyutunun artmas na neden
olmaktad r.
3.5. Büyüme Üzerinde Etkisi
Kay t d
ekonomi nedeniyle ortaya ç kan bütçe gelirlerinin yetersizli i
nedeniyle devlet en büyük borçlan c olmaya ba lar. Ekonominin zaten s n rl ölçüde
yaratabildi i tasarruflar mali piyasalardan çekilerek tasarruf – yat r m dengesini
bozar. Ayr ca k sa vadede yüksek faizle borçlanan bir hazinenin varl
, mali
piyasalarda bulunan fonlar , en az riskli ve en yüksek karl olan spekülatif yat r mlara
yöneltir. Bankalar toplad klar
mevduat , reel üretime yönelen yat r mc lara
aktaramazlar. Çünkü reel yat r mlar n karl l k oran n n, devletin verdi i faiz oran n
yakalamas zordur. Di er taraftan devlete kredi vermek bankalar için de çok az bir
risk ta maktad r. Bu durumda daha riskli olan özel giri imcilere kredi verilmemesi
do ald r. Bu süreç devam ettikçe, GSYH’nin küçülmesine neden olur (Bilici,
2008:75).
Kay t d
sonucunda yanl
ekonomi sonucunda göstergelerde meydana gelen sapmalar
politikalar uygulanmas
sonucunda kaynaklar n da l m nda
etkinsizlik ortaya ç kar. Yani varolan kaynaklar verimsiz alanlarda kullan labilir. Bu
da ülke ekonomisinde beklenen fayday sa lamaz. Büyüme olumsuz olarak etkilenir.
Devletin kay t d
kesimden vergi alamamas nedeniyle vergi oranlar n
art rmas kay tl kesimin vergi yükünün daha da artmas na, bu kesim aleyhine olan
adaletsizli in yükselmesine neden olur. Sonuçta, kay t d
ekonomiye kaç h zlan r
veya kaynaklar daha az vergilenen ama daha çok rant getiren verimsiz alanlara kayar.
Ayr ca hükümetler ekonomik büyümeye katk sa layacak altyap yat r mlar
yapmaktad r. Kay t d
ekonomik faaliyetlerin artmas durumunda ise kamu gelirleri
46
yeterli düzeye ula amaz ve hükümetler büyümeye yard mc olacak hizmetleri
yapamazlar.
3.6. Yabanc% Sermaye Giri9ine Yönelik Engeller
Kay t d
ekonominin yüksek oranda bulundu u ülkelerde, yabanc
yat r mc n n yat r m kararlar n çok zor ald
rekabetin olmad
, kurumsalla m
görülmektedir. Yat r mc haks z
düzenli bir ekonomik altyap ya sahip ve üretim
teknolojilerini geli tirilebilece i bir ortam içinde yat r mlar n gerçekle tirmek ister.
Kay t d
ekonomi haks z rekabet, plans zl k, güvensizlik, belirsizlik gibi sonuçlar
ile istenilen yat r m ortam n n geli mesine zarar vermektedir. Özellikle üretim yapan
i letmeler için kay t d
ekonominin etkisi daha da önemlidir. Çünkü üretimden elde
edilen kazançlar, ticarete göre daha zor ve uzun vadelidir. Kay t d
üretim, haks z
rekabet ve fiyat bask s olu turmakta ve kay tl ekonomi içinde üretim yapan
i letmelerin pazar paylar n n azalmas na neden olmaktad r. Bu nedenle üretim
üzerine yat r m yapmak isteyen yat r mc lar, karar a amas nda daha dikkatli
de erlendirilmeler yapmaktad r (Sugözü, 2008:72).
3.7. Ekonomik Göstergelere Etkisi
Kay t d
d
ekonomi GSYH, istihdam, fiyatlar, büyüme oran , gelir da l m ,
ticaret rakamlar gibi temel ekonomik göstergelerin do ru olarak belirlenmesini
veya tahmin edilmesini zorla t r r. Bu durumda ekonomide mevcut sorunlar do ru
olarak tespit edilemeyebilir. Baz durumlarda sorun yokmu gibi baz durumlarda da
farkl bir sorun varm
alg s na yol açabilir. Sorunun boyutlar n oldu undan farkl
gösterir. Sorunlar n yanl
belirlenmesi, sorunlar n çözümü için yanl
politikalar
uygulanmas na neden olur. Fstenmeyen sonuçlar ortaya ç kar. Ülkenin ekonomik
anlamda yönetimi zorla r.
Örne in kay t d
istihdam sonucunda resmi kay tlarda görünmeyen ki ilerin
i sizlik hesaplamalar na dahil edilmesi imkans zd r. Bu yüzden i sizlik oldu undan
yüksek ç kar. F sizli i önlemek için hükümetlerin uygulayaca
canland r c politikalar fiyat istikrar na zarar verebilir.
47
ekonomiyi
Bu konudaki en güzel örnek vergi yükü üzerinde kay t d l
n yaratt
etkidir. Vergi gelirlerinin yetersiz oldu u ve daha çok vergi toplanmas n n gerekti i
bir ortamda, yönetenlerin bakmas gereken ilk gösterge vergi yükü oranlar d r. Resmi
istatistiklere göre, toplanan vergi miktar n n do rulu u konusunda üphe yoktur.
Ancak, e er bir ülkede kay t d
ekonomi varsa, hesaplanan GSYH tutar do ru
de ildir ve bu durum do rudan resmi vergi yükü göstergesini güvenilmez k lacakt r.
Çünkü gerçekte daha fazla gelir olsa da, bu gelir karar organlar n n elindeki
istatistiklere yans mamaktad r (Aydemir, :113-118).
3.8. Gelir DaE%l%m%na Etkisi
Kay t d
ekonomi söz konusu iken gelir da l m ndaki adalet, kay t d
ekonominin olmad
duruma göre daha da bozulur. Kay t d
ekonomide faaliyette
bulunanlar kay tl ekonominin gerektirdi i yükümlülükleri yerine getirmezler ancak
kamu harcamalar ndan faydalan rlar. Bu durumda gelirlerinde herhangi bir azalma
olmadan fayda elde etmeleri gelir da l m nda adaletsizli e yol açar.
Di er taraftan kay t d
ekonomide faaliyette bulunanlar devletin vergi-
transfer harcamalar yoluyla ekonomide geliri yeniden da tma mekanizmas n n da
d nda kal rlar. Böylece devlet, geliri yeniden da tma mekanizmas n kullanarak
ekonomide gelir da l m nda meydana gelen adaletsizlikleri giderme yahut düzeltme
konusundaki etkisini yitirir. Dolay s yla, devletin söz konusu çabas sadece kay tl
ekonomide bulunanlar aras nda geçerli olur. Bu durum, ekonomide refah kayb
olu turur (Y lmaz, 1996:97).
3.9. Sosyolojik Etkiler
Kay t d l
n boyutlar n n, özellikte yasad
faaliyetlerin geni lemesi
toplumun moral ve ahlaki de erlerinin bozulmas na ve anti-sosyal davran lar n
yay lmas na sebep olmaktad r.
Yasad
faaliyetler, toplumun zararl ve ahlakd
olarak gördü ü, kötü olarak
nitelendirdi i fuhu ve kumar ile çe itli kaçakç l k ve uyu turucu sat
48
ve kullan m
gibi faaliyetlerdir. Bu tür faaliyetler anlam ndaki kay t d l
yayg nla mas
ve vergi kaç rman n adeta kan ksanmas
n toplumda
toplumun yap s n n
bozulmas na ve sa l ks z nesillerin ortaya ç kmas na yol açar. Sonuçta toplum,
telafisi mümkün olmayan sosyal maliyetlere katlanmak zorunda kal r (Akbulak ve
Tahtak l ç, 2003:28).
Kay t d
faaliyette bulunanlar n geni bir kesim olu turmas , idare edenler
ile edilenler aras nda bir kopukluk yarat r ve güvensizlik ortam olu turur. Kay tl
faaliyette bulunanlar, yayg n kay t d l
güvenlerini kaybederler. Kay t d
gördükçe devlet otoritesine olan
ekonomi devlete kars bir ba kald r yarat r,
moral de erleri bozar ( Altu , 1994:66).
49
4. BÖLÜM: KAYIT DI I EKONOM N N BOYUTLARI
Geli mi veya az geli mi olsun bütün ülkelerde kay t d
ekonomi mevcut
olmakla birlikte boyutlar birbirinden farkl d r. Bu konuda her ülkede farkl
yöntemler kullanmaktad r. Kay t d
ülkedeki kay t d
yap ld
ekonominin tahmine dayanmas nedeniyle de
ekonominin boyutu çok farkl olabilmektedir. Ayr ca tahminin
tarihlerin farkl olmas da farkl sonuçlar ç kmas üzerinde etki eder. Ancak
dünya genelinde kay t d
ülkelere do ru artt
ekonominin varl
n n geli mi ülkelerden az geli mi
genel olarak kabul edilmi bir durumdur.
Türkiye’de kay t d
ekonominin boyutlar n ortaya koymak as l amaç olsa
da mukayese ve di er aç lardan Türkiye d ndaki ülkelerdeki durumu da bilmek
gerekliliktir. Bundan dolay çal mada kay t d
ekonominin boyutu, Türkiye ve
di er devletler aç s ndan iki ba l k alt nda incelenecektir.
4.1. Türkiye’de Kay%t D%9% Ekonominin Boyutlar%
Kay t d
ekonominin hesaplamas ne kadar do ru olursa o kadar do ru
tespitler yap lacak ve buna ba l olarak da karar vericiler o kadar tutarl ekonomik
kararlar alacaklard r. Kay t d
ekonomiyi hesaplama, yaln zca kay t d
ekonomiyi
önlemek için al nan kararlar de il ayn zamanda bütün para ve maliye politikalar n
belirleyen kararlar için önemlidir (Sugözü, 2008:138).
Türkiye’ de kay t d
itibaren ba lam
ekonomi konusuna ilgi, 1990’l y llar n ortalar ndan
ve bu konudaki ilk çal malar 1994 y l ndan itibaren Türkçe
literatüre girmeye ba lam t r. Flginin sebebi, Türkiye’nin uzun y llardan beri
ya ad
ve kronik hal alm olan konsolide bütçe aç klar ve bu aç klar n finansman
sorunu olmu tur.
Bütçe aç klar n n söz konusu oldu u dönemde hep kay t d
ekonomi var
olmu tur. Bir taraftan bütçe aç klar bir sorun te kil ederken, di er taraftan kay t d
50
ekonominin varl
, kay t d
ekonominin hacmi ve do urdu u vergi kayb
konusunda merak uyand rm t r. Kay t d
ekonominin ekonomideki büyüklü ünü
tahmin etmeye yönelik çe itli çal malar yap lm t r (Y lmaz, 2006:143).
Tablo 4.1. Türkiye’de Kay%t D%9% Ekonomi Tahminleri
Tahmin Yöntemleri
Yılı
Kayıt Dışı
Ekonomi/GSYH
Parasalcı Yaklaşım (Ekonometrik)
Parasalcı Yaklaşım
Duyarlık Analizi
Vergi Yaklaşımı
Parasalcı Yaklaşım (Ekonometrik)
GSYH Yaklaşımı
Parasalcı Yaklaşım (Sabit Oran)
Parasalcı Yaklaşım (İşlem Hacmi)
1984
1984
1987
1989
1989
1990
1990
1990
1990
1990
1990
1990
1991
1991
1991
1991
1991
1991
1991
1991
1992
1992
1993
1994
1997
1997
137,80
27,30
19,60-26,50
46,94
18,00
7,50
11,50
11,50
7,75
9,34
7,24
9,07
40,40
7,78
26,20
1,50
16,40
1,91
1,91
7,88
35,00
45,30 - 53,90
54,30
10,00
30,00 - 61,00
9,00 - 13,00
Araştırmacılar
D. Hakioğlu
T. Derdiyok
L. Koçoğlu
T. Derdiyok
D. Hakioğlu
A.F. Özsoylu
Z. Kasnakoğlu
Parasalcı Yaklaşım (EkonometrikVarsayımlardaki farklılıklara göre
R. Yamak
Vergi Yaklaşımı (-Vergi İnceleme
- En düşük vergi oranı
- Sıfır vergi oranı
Harcamalar Yaklaşımı
Vergi Yaklaşımı
Parasalcı Yaklaşım (Sabit Oran)
Parasalcı Yaklaşım (İşlem Hacmi)
Parasalcı Yaklaşım (Ekonometrik)
Kayıt Dışı Ücret Yaklaşımı
Parasalcı Yaklaşım (Ekonometrik)
Nakit Oranı
Parasalcı Yaklaşım (Ekonometrik)
Z. Kasnakoğlu
Nakit Oranı (Ekonometrik)
T. Derdiyok
A.Temel
B.A. Timtek
K. Yazıcı
O. Altuğ
Y. Ilgın
Kaynak: Çeşitli kaynaklardan derlenmiştir.
Tablo 4.1.’de 2000 y l ndan önce Türkiye’deki kay t d
ekonomiye yönelik
yap lan çal malara yer verilmi tir. Tabloda da aç kça görüldü ü gibi bu çal malarda
sonuçlar yüzde 1,5 ile yüzde 137,8 aras nda aç klanm t r. Sonuçlar n birbirlerinden
bu derecede farkl olmas , ülkemizde istatistiki veri eksikli inden ve veri yay nlar n n
henüz bir standarda kavu mam
kurumlar
aras nda
bile
olmas ndan kaynaklanmaktad r. Öyle ki devletin
birçok
konuda
51
birbirinden
farkl
sonuçlar
yay nlanabilmektedir. Sonuçlar aras ndaki farkl l klar n ikinci sebebi de tahmin
yöntemlerinden kaynaklanmaktad r. Do rudan ve dolayl tahmin yöntemleri ve
bunlar n alt yöntemleri kullan lmakta ve bu yöntemlerin art lar
bulunmaktad r. Örne in baz yöntemlerde yasad
baz lar nda
kat lmamaktad r.
Baz
yöntemlerde
ve eksileri
faaliyetler hesaba kat l rken
sadece
vergi
kaçakç l
hesaplan rken baz yöntemlerde sadece istihdamdan yola ç k lmaktad r (Sugözü,
2008:139-140).
Vergi incelemelerinin sonuçlar n n de erlendirilmesi yolu ile yap lan
incelemeye göre, 1985-2002 dönemine ili kin olarak kay t d
ekonominin
büyüklü ünün yüzde 26 ile yüzde 184 aras nda de i mekte, ortalama olarak ise
yüzde 65 civar ndad r. Kriz y llar olan 1994 ve 2001 y llar nda kay t d
ekonominin büyüklü ü yüzde 100’ü a m t r.
Kay t d
ekonominin boyutlar ile ilgili haz rlanm olan ba ka çal malar da
yay nlanm t r. Bunlardan belki en önemlisi de Hesap Uzmanlar Kurulu taraf ndan
haz rlanan kay t d
ekonomi ile ilgili raporlard r. Hesap Uzmanlar Kurulu
taraf ndan yap lan ölçümlerde, Türkiye’de 1998–2004 y llar aras nda kay t d
ekonominin GSYH’ye oran n n yüzde 26–37 aras nda de i ti i hesaplanm t r. 1998
y l kay t d l k oran yüzde 37 olarak en yüksek seviyede, 2000 y l nda ise yüzde 26
olarak en dü ük seviyede hesaplanm t r. 2004 y l
itibar yla ise kay t d
ekonominin boyutu yüzde 30 olarak ölçülmü tür.
Bu rakamlara göre kay t d
ekonomi hala GSYH‘nin üçte birleri civar nda
seyretmektedir. Bir di er sonuç ise kay t d l
yorumla kay t d
ekonominin art
ekonominin art
trendinin yava lad
d l
n do al zirvesine ula ld
n trendi ile alakal d r. Fyimser bir
durmu tur. Kötümser yorum ise kay t d
d r. Hangi yorum do ru olursa olsun kay t
n dü ünmek pek yan lt c olmaz. Türkiye’de nakit
kullan m n n yeni ödeme araçlar n n yayg nla mas ile azalmas ndan vergi idaresinin
otomasyonuna; bankac l k sektörünün geli mesinden enflasyonla mücadelede
sa lanan k smi ba ar ya kadar birçok ekonomik ve mali geli menin yan nda kamu
mali yönetim ve denetimi ve mali te kilat n yeniden yap land r lmas gibi hukuksal
ve idari reformlar n bu sonuçta etkisi vard r. Ancak kay t d
da l m n ayn olmad
ekonominin sektörel
bilinmektedir. Bu yüzden kay t d l kla mücadelede hem
52
sektörel tahminlerin yap lmas hem de mücadele yöntemlerinin sektörlere göre revize
edilmesi gerekmektedir (Sava an, 2010:11).
Sabit oran yöntemine göre hesaplanan kay t d
ekonomi hacminin tahmini
tablo 4,2.’de verilmi tir. Yöntemin özelli i gere i, 1973 y l nda kay t d
ekonominin olmad
kay t d
kabul edilmi ve buna dayal olarak 1970-2004 döneminde
ekonominin büyüklü ü hesaplanm t r.
Tablo 4.2. Sabit Oran Yöntemine Göre Türkiye’de Kay%t D%9% Ekonominin
Hacmi
Yıllar
Kayıtlı Ekonomi
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
207.814.800.000
261.072.600.000
314.139.600.000
399.088.600.000
537.677.600.000
690.900.800.000
868.065.800.000
1.108.270.700.000
1.645.968.500.000
2.876.522.900.000
5.303.010.200.000
8.022.745.300.000
10.611.859.200.000
13.933.008.100.000
22.167.739.900.000
35.350.318.400.000
51.184.759.300.000
75.019.388.000.000
129.175.103.700.000
230.369.937.100.000
397.177.547.400.000
634.431.097.000.000
1.103.843.422.900.000
1.997.323.000.000.000
3.887.903.000.000.000
7.854.887.000.000.000
14.978.067.000.000.000
29.393.262.000.000.000
53.518.332.000.000.000
78.282.967.000.000.000
125.596.129.000.000.000
176.483.953.000.000.000
275.032.366.000.000.000
356.680.888.000.000.000
428.932.343.000.000.000
Kayıt Dışı Ekonomi
10.285.413.140
5.988.083.693
2897702500
0
1.065.206.105
519.144.154
262.693.533
926.379.369
2.838.515.876
7.701.404.651
18.341.165.840
34.993.024.700
64.199.695.200
35.049.618.750
16.081.290.360.000
29.064.023.780.000
26.871.122.690.000
39.394.803.300.000
98.648.335.560.000
197.990.202.300.000
374.173.657.800.000
687.160.048.700.000
1.267.145.934.000.000
2.490.689.281.000.000
5.573.114.208.000.000
13.702.969.093.000.000
16.154.031.411.000.000
35.278.822.989.000.000
85.989.694.109.000.000
113.079.000.000.000.000
223.746.000.000.000.000
236.719.000.000.000.000
398.884.000.000.000.000
420.536.000.000.000.000
460.465.000.000.000.000
Kaynak: DİE, Merkez Bankası
53
Kayıt Dışı Ekonomi/
Kayıtlı Ekonomi
4,9
2,2
0,9
0,0
1,9
0,1
3,0
8,3
17,2
26,7
34,5
43,6
60,4
25,1
72,5
82,2
52,4
52,5
76,3
85,9
94,2
108,3
114,8
124,7
143,3
174,4
107,8
120,0
160,6
144,4
178,1
134,1
145,0
117,9
107,3
1970’ler ithal ikamecili in ba lad
y llar olmu tur. Bunun yan nda üretimde
dü ü lerle beraber i sizlikte ve fiyatlar genel seviyesinde art
ya anm t r.
Ekonomik s k nt lar n yan nda bu y llarda ciddi anlamda darbeyle sonuçlanan sosyal
ve siyasal s k nt lar ya anm t r. Bu dönem sonunda kay t d
ekonominin kay tl
ekonomiye oran yüzde 27’leri bulmu tur.
1980 y l nda yap lan darbe sonras nda askeri yönetim ba a geçmi tir. Bunun
sonucunda 1981 ve 1982 y llar nda kay t d
ekonominin boyutlar nda art
devam
etmi tir. Daha sonra 1983 y l nda seçimler yap lm t r. Ancak 1984 y l nda vergi
güvenlik önlemlerinden oldukça önemli bir tanesi olan “servet beyan ” esas n n
uygulamadan kald r lmas ve yap lan vergi aff sonucu kay t d
ekonomi yine
artm t r. 1980’li y llar küresel ekonomiye entegre olmak amac yla d a aç k büyüme
modelinin uyguland
y llar olmu tur. 1989 y l nda da finansal serbestle me
gerçekle tirilmi tir. Bu durumda Türkiye ekonomisi d sal faktörlerin etkisine her
zamankinden daha fazla aç k hale gelmi tir. 1988 ve 1989 y llar
hareketlenmelerin görüldü ü y llar olup söz konusu y llarda, kay t d
sosyal
ekonominin
boyutu artm t r.
1990’l y llarda 1980’l y llarda ya anan bütçe aç klar artmas sonucunda
borç k s r döngüsüne girilmi tir. Bir taraftan iç denge sa lanmaya çal l rken d
dengeyi sa lamak için de dü ük kur, yüksek faiz uygulamas na gidilmi tir. Yanl
politikalar sonucunda 1994 y l nda kriz ya anm t r. Bunun sonucunda 1995 y l nda
kay t d
ekonominin boyutlar yüzde 174’lere kadar ula m t r. “Nereden Buldun”
sorusunun sorulmas n
kald r ld
sa layacak hükümlerinin, 2003 y l
1999 y l nda, önceki y la göre kay t d
10’luk gerileme görülmü
ve 1999 y l nda kay t d
ba na kadar rafa
ekonominin oran nda yüzde
ekonomi yüzde 144,4’e
gerilemi tir.
Ekonomide tekrar krizin ya and
2000 y l nda, kay t d
ekonomi inceleme
döneminin en yüksek oran na yani yüzde 178,1’e ula m t r. 2001 y l ndan itibaren
kay t d
ekonomide nispi bir gerileme oldu u görülmektedir. Bu durumun ortaya
ç kmas nda, bir taraftan s k para ve maliye politikalar ile enflasyonun kontrol alt na
al nmas ile gelir da l mda görülen nispi iyile menin yan s ra kay t d
ekonomi ile
mücadeleye verilen önem ve belki de daha önemlisi ekonomik, sosyal ve siyasi
54
alanda görülen nispeten istikrarl ortam n olumlu etkileri oldu u dü ünülmektedir
(Y lmaz, 2006:146-150).
Ayr ca Eylül 2010 tarihinde yay nlanan Friedrich Schneider taraf ndan
yap lan ara t rmada 31 Avrupa ülkesinin 2003-2010 dönemine ait kay t d
ekonomi
boyutlar na yer verilmi tir. Bu ara t rmaya göre Türkiye’nin 2003 y l nda 32,4 olan
kay t d
ekonomi oran , 2004 y l nda yüzde 33,2, 2005 y l nda yüzde 34,2, 2006
y l nda yüzde 34,7, 2007 y l nda 33,8, 2008 y l nda 33,0, 2009 y l nda 33,1, 2010
y l nda 33,3 olarak hesaplanm t r. Türkiye yüzde 33,5’lik ortalama kay t d
ekonomi oran yla 31 ülke içinde en yüksek 4’üncü ülke olmu tur. Son y llarda artan
kay t d
ekonomide 2008 y l n n ikinci yar s ndan itibaren hissedilmeye ba lanan
küresel krizin etkili oldu u söylenebilir.
4.2. Baz% Ülkelerde Kay%t D%9% Ekonominin Boyutu
Kay t d
ekonominin büyüklü ünün tespiti için gerek geli mi gerekse
geli mekte olan ülkeler için çe itli ara t rmalar yap lm t r. Geli mekte olan
ülkelerdeki yüksek kay t d
ekonomi oran na kar l k geli mi ülkelerde bu oran
oldukça küçüktür. AB ülkeleri de genel olarak bu tan ma uymaktad rlar. Bunun
nedenleri aras nda ki i bas na düsen milli gelirin yüksek olmas , toplumda yerle mi
olan vergi bilinci ve oturmu bir vergi sisteminin olmas say labilir.
Dünya Bankas ’n n kay t d
ekonominin boyutuna dair yapt
ara t rmada
162 ülkenin 1999-2007 dönemine ait verilerine yer verilmi tir. Dünyada bölgeler
itibar yla kay t d l k da ortaya konulmu tur. Buna göre, OECD’de yüksek gelire
sahip ülkelerde kay t d l kta en dü ük oran yüzde 8,7, en yüksek oran da yüzde 28,9
olmu tur. Bu ülkelerdeki ortalama oran ise yüzde 16,8 olarak tespit edilmi tir. Di er
yüksek gelire sahip ülkelerde yüzde 12,4 ile yüzde 33,4 aras nda de i en kay t
d l kta ortalama oran, yüzde 22,8 eklinde hesaplanm t r. Kay t d
ekonomide
ortalama oran, Do u Asya ve Pasifik ülkelerinde yüzde 32,3, Avrupa ve Ortay Asya
ülkelerinde yüzde 38,5, Latin Amerika’da yüzde 41,2, Ortado u ve Kuzey Afrika
ülkelerinde yüzde 28, Güney Asya ülkelerinde yüzde 33,2, Sahra Alt Afrika’s nda
ise yüzde 40,8 düzeyinde gerçekle mi tir. 162 ülkenin ortalama kay t d
oran ise 1999 y l nda yüzde 34 iken 2007 y l nda yüzde 31’e dü mü tür.
55
ekonomi
Kay t d l
n yüzde 30]larda bulundu u ülkeler aras nda Türkiye’nin yan
s ra, Brezilya, Fas, Pakistan, Libya, Sudan, Kenya, Ekvator, Romanya, H rvatistan,
Litvanya, Estonya, Malezya ve Namibya da yer almaktad r. Kay t d
ekonominin
boyutunun yüzde 20]ler düzeyinde oldu u ülkeler aras nda ise Fspanya, Portekiz,
Güney Kore, Ftalya, Polonya, Güney Afrika, Yunanistan, Hindistan, Belçika, Fsrail
s ralanabilir.
Japonya, Yeni Zelanda, Çin, Singapur, Hollanda, Fransa, Avustralya, Hong
Kong, Almanya, Danimarka, Suudi Arabistan, Finlandiya, Fran, Ürdün, Norveç,
Fsveç ve Suriye gibi ülkelerde, kay t d
ekonomi oran yüzde 10 ile yüzde 19,9
aras nda de i mektedir.
Kay t d
ekonomi aç s ndan en az sorun Fsviçre ve ABD’de ya anmaktad r.
Fsviçre, yüzde 8,5]lik kay t d
oran yla listenin sonunda yer al rken, bu ülkenin
hemen üstünde yüzde 8,6]l k oranla ABD bulunmaktad r.
Tablo 4.3.’de 2003-2010 y llar
aras nda AB ülkelerindeki kay t d
ekonominin tahmini oranlar verilmi tir. Flk olarak 27 Avrupa Birli i üyesi ülkeye
bak ld
nda 2003 y l nda yüzde 22,6 olan kay t d
ekonominin GSYH’ye oran
2008 y l nda yüzde 20,8’e dü tü ü 2010 y l nda ise 21,1’e yükseldi i görülmektedir.
31 Avrupa ülkesinin kay t d
yüzde 22,8 olan kay t d
ekonomi ortalamas na bak ld
nda ise 2003 y l nda
ekonomi 2008 y l nda yüzde 22,8’e dü mü , 2010 y l nda
yüzde 21,3’e yükselmi tir. Son 2 y l dü ündü ümüzde ve 2008 y l n 2009 ve 2010
y l ile kar la t rd
m zda bütün ülkelerde kay t d
ekonominin boyutunda az da
olsa bir yükselme oldu unu görüyoruz. Bu durum dünya genelinde ya anan ekonomi
ve finans krizinden kaynaklanm t r. Durgunluk döneminde insanlar gelir kay plar n
telafi etmek için kay t d
ekonomide faaliyette bulunmaya yönelmi lerdir. Di er
nedeni ise Bulgaristan, Güney K br s, Çek Cumhuriyeti, Letonya, Litvanya, Polonya
gibi yeni Avrupa Birli i ülkelerindeki kay t d
ekonominin boyutlar n n Avusturya,
Belçika, Almanya ve Ftalya gibi eski üyelerden daha büyük olmas d r.
56
Tablo 4.3. 31 Avrupa Ülkesinde Kay%t D%9% Ekonominin Hacmi (%)
Sıra
Ülkeler
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
Avusturya
Lüksemburg
Hollanda
İngiltere
Fransa
İrlanda
Finlandiya
Danimarka
Almanya
İsveç
Belçika
Çek Cumhuriyeti
Slovakya
Portekiz
İspanya
İtalya
Yunanistan
Macaristan
Malta
Polonya
Slovenya
G. Kıbrıs
Estonya
Letonya
Litvanya
Romanya
Bulgaristan
Avrupa Birliği Ortalaması
Hırvatistan
Norveç
İsviçre
Türkiye
31 Avrupa Ülkesinin
Ortalaması
28
29
30
31
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
10,8
9,8
12,7
12,2
14,7
15,4
17,6
17,4
17,1
18,6
21,4
19,5
19,5
22,2
22,2
26,1
28,2
25,8
26,7
27,7
27,8
29,2
30,0
31,4
31,9
36,1
38,3
22,6
34,7
18,6
9,5
32,4
11,0
9,8
12,5
12,3
14,3
15,2
17,2
17,1
16,1
18,1
20,7
19,8
19,7
21,7
21,9
25,2
28,1
26,1
26,7
27,9
28,0
29,3
30,3
32,0
32,2
37,0
39,0
22,6
35,2
18,2
9,4
33,2
10,3
9,9
12,0
12,0
13,8
14,8
16,6
16,5
15,4
17,5
20,1
20,4
20,2
21,2
21,3
24,4
27,6
26,2
26,9
28,3
28,4
29,7
31,1
32,7
32,8
37,3
39,7
22,5
35,5
17,6
9,0
34,2
9,7
10,0
10,9
11,1
12,4
13,4
15,3
15,4
15,0
16,2
19,2
20,9
20,6
20,1
20,2
23,2
26,2
26,5
27,2
28,7
28,9
30,1
31,9
33,7
33,4
38,3
40,4
22,2
36,0
16,1
8,5
34,7
9,4
9,4
10,1
10,6
11,8
12,7
14,5
14,8
14,7
15,6
18,3
19,4
19,4
19,2
19,3
22,3
25,1
26,0
26,4
27,5
28,0
29,2
30,7
32,5
32,8
37,5
38,2
21,3
35,4
15,4
8,2
33,8
8,1
8,5
9,6
10,1
11,1
12,2
13,8
13,9
14,2
14,9
17,5
18,6
18,6
18,7
18,7
21,4
24,3
25,2
25,8
27,0
27,1
28,3
29,6
31,6
32,0
36,8
37,1
20,5
34,7
14,7
7,9
33,0
8,5
8,8
10,2
10,9
11,6
13,1
14,2
14,3
14,6
15,4
17,8
18,8
18,8
19,5
19,5
22,0
25,0
25,5
25,9
27,1
27,3
28,5
29,8
31,9
32,2
36,9
37,5
20,9
34,8
15,3
8,3
33,1
8,7
8,8
10,3
11,1
11,7
13,2
14,3
14,4
14,7
15,6
17,9
18,9
18,9
19,7
19,8
22,2
25,2
25,7
26,0
27,2
27,4
28,7
29,9
32,0
32,4
37,0
37,7
21,1
34,9
15,4
8,3
33,3
22,8
22,7
22,7
22,4
21,6
20,8
21,2
21,3
Kaynak: Schneider, 2010. Size and Development of Shadow Economy of 31 European Countries from 2003 to 2010
Yunanistan (yüzde 25,2), Ftalya (yüzde 22,2), ve Macaristan (yüzde 25,7)
yüzde 21,1 olan Avrupa Birli i ortalamas n n üzerinde kalan ülkelerken, Fngiltere
(yüzde 11,1), Hollanda (yüzde 10,3), Avusturya (yüzde 8,7), Fransa (yüzde 11,7),
Danimarka (yüzde14,4), Fsveç(yüzde 15,6), Frlanda (yüzde 13,2), Finlandiya (yüzde
14,3) ve Almanya (yüzde 14,7) ise ortalaman n alt ndad rlar.
Nitekim AB üyesi ülkelerden, Belçika, Danimarka, Fsveç ve Hollanda’da
vergi oranlar nispeten yüksektir. Ancak vergi denetim ve ceza oranlar da yüksektir.
Yüksek oranlardaki vergiler, bireyleri vergi kaç rmaya te vik etse de, vergi kaç rma
olanaklar n n çok dü ük düzeyde olmas sebebiyle bu ülkelerde vergi kaçakç l
kay t d
ve
ekonomi, vergi oranlar n n daha dü ük oldu u ba ka ülkelere göre daha
57
dü üktür. Buna kar n Ftalya, Fspanya gibi vergi oranlar n n nispeten daha dü ük
düzeyde oldu u, buna kar n dü ük denetim ve ceza oranlar sebebiyle geni vergi
kaç rma olanaklar n n oldu u ülkelerde, vergi kaçakç l
ve kay t d
ekonomi daha
geni tir (Frey, Hart ve Pommerhenne, 1993:27-28).
AB üyesi Güney Avrupa ülkelerinden, kay t d
ekonominin en yüksek
oranlarda oldu u Fspanya, Ftalya, Yunanistan ve Portekiz bir taraftan istihdam n
korunmas na ili kin mevzuat n en kat oldu u, di er taraftan da geleneksel olarak
ekonomileri nispeten geni enformel ekonomiye dayal ülkeler olmalar bak m ndan
ortak özellik göstermektedir (Quassoli, 1999:213). Mevzuat n kat l k derecesinin az
oldu u ülkelerden biri Fngiltere’de ise kay t d
olmas dikkat çekicidir.
58
ekonomi oran n n nispeten dü ük
5. BÖLÜM: KAYIT DI I EKONOM Y KAR I ÇÖZÜM
ÖNER LER
5.1. Baz% Ülkelerde Kay%t D%9% Ekonomiye Kar9% Al%nan Tedbirler
Kay t d
ekonominin boyutlar ülkeden ülkeye farkl l k göstermektedir.
Boyutu ne olursa olsun ülkeler kay t d
ekonomiyi ortadan kald rmak için çe itli
önlemler alm lard r. Bu önlemlerden baz lar kay t d
ekonominin boyutlar n
küçültürken baz lar da yeterli olmam t r. Baz durumlarda benzer önlemlerin
sonuçlar bile ülkeden ülkeye farkl sonuçlar ortaya ç karm t r.
Ara t rmalar ülkelerin kay t d
ekonomiyle mücadele etmek için daha çok
beyan edilmeyen çal malara yönelik önlemler ald
n ve güvenilir kanunlara ve
para cezalar na ba vurdu unu göstermektedir. Di er önlemler ise vergi kaçakç l
üzerinedir.
Baz ülkeler i kurma ve faaliyette bulunma maliyetlerini dü ürmek amac yla
idari düzenlemeleri kolayla t r c önlemler alm lard r. 2005 y l nda Portekiz’de
“Basit Program” ad alt nda bir düzenleme uygulamaya konmu tur. Bu program n
te viklerinden biri yeni firma kurulurken gerekli süreçlerin ve prosedürlerin
azalt lmas d r.
Polonya’da 2005 y l nda ba lat lan “Flk Görev Program ” ile 27 ya n
alt ndaki üniversite mezunu gençlerin ve ortaö retimden mezun olmu 25 ya ndan
küçük gençlerin yeni giri imlerde bulunmalar
te vik edilmektedir. Program,
gençlerin i kurmalar ve devam ettirmeleri için kurslar sa lamakta, giri imcilikle
ilgili e itimler vermekte, Ulusal Banka ve F gücü Fonu’ndan borç veya sübvansiyon
sa lamaktad r (Renooy ve Williams, 2008:27-30).
Almanya 2003 y l n n ba nda tek ki ilik i yeri kurma (Ich-AG) te viki
uygulamas
ba latm t r. Bu programla yeni i
kuran bireylere sübvansiyon
sa lanmaktad r. Flk y l i sizlik paras n n yüzde 50’si, ikinci y l yüzde 30’u, üçüncü
59
y l yüzde 20’si kadar sübvansiyon ödenmektedir. F gücü Ara t rmalar Enstitüsü’nün
analizine göre 2003-2006 y llar aras nda 400.000 i yeri için ba vuruda bulunulmu
bunlar n dörtte üçü aç ld ktan 28 ay sonra da faaliyetlerini sürdürmü tür (Renooy ve
Williams, 2008:31).
Almanya’da
2004
y l nda
kay t
d
ekonomiyi
azaltan
önemli
uygulamalardan biri de “Küçük Çapl F ler” düzenlemesidir. 1 Nisan 2003 y l nda
yürürlü e girmi tir. Bu uygulaman n kapsam na ayl k ücreti 400 euroyu geçmeyenler
dahildir ve vergiden muaft rlar. Çal ma sürelerine dair bir düzenleme olmasa da
genellikle
haftada
maksimum
15
saat
çal maktad rlar.
(http://www.eurofound.europa.eu)
Nakit ekonomisi kay t d
ekonomiyi mümkün k lan faktörlerden biridir. Bu
nedenle Bulgaristan ve Romanya’n n aksine elektronik ödemelerin yüksek oldu u
Fngiltere ve Hollanda gibi ülkelerde kay t d
yapt
ekonomi dü üktür. Prof. Schneider’ n
ara t rmaya göre elektronik ödemelerin yüzde 10 artmas
ekonomiyi yüzde 5 dü ürmektedir. Bunun için kay t d
kay t d
ekonomiyi önlemede
kullan lan önemli teknolojik yeniliklerden biri sertifikal otomatik kasalard r. Mesela
F veç’te 1 Ocak 2010 tarihinden beri mal ve hizmetleri nakit olarak satan firmalar
için otomatik kasalar n kullan m zorunlu hale gelmi tir. Bu durum Fsveç Ulusal
Vergi Bakanl
’n n kontrol fonksiyonunu geli tirmi tir (Renooy ve Williams,
2008:28). Ayr ca nakit ekononomisine kar
elektronik ödemeler somut sonuçlar
üretti i için ülkeler bu kapsamda önlemler alm lard r. Mesela Meksika hükümeti
küçük dükkanlarda elektronik ödeme maliyetlerini dü ürmek için fon kurmu ve 5 y l
içinde POS i lemlerini yüzde 300’den fazla art rm t r. Kolombiya ve Arjantin’de de
kredi kart yla yap lan ödemeler için sat
vergisi indirimi uygulanm t r. Güney
Kore’de ise vergi makamlar bireylerin kulland
kredi kart ödemeleri bireysel
gelirlerinin yüzde 20’sine ula rsa vatanda lara vergi iadesinde bulunmaktad r. Bu
sayede Güney Kore’de kart kullan m ki isel tüketim harcamalar n n yüzde 5’inden
azken 2009 y l nda bu rakam yüzde 50’yi geçmi tir. Ftalya 5000’i geçen
kurumlararas i lemlerde elektronik ödemeyi zorunlu hale getirmi tir. Fngiltere,
Singapur gibi ülkeler maa lar, vergi ve ceza ödemeleri ba ta olmak üzere hükümet
ödemelerini elektronik olarak yapmaya ba lam t r (Kearney, 2010:8).
60
Vergi ve benzeri mali yükümlülüklerin azalt lmas
mücadelede
kaçakç l
kullan lm t r.
Slovakya,
Bulgaristan
ve
da kay t d yla
Romanya’da
vergi
n n azalt lmas için bireyler ve kurumlar için düz oranl vergileme
uygulamas na ba lanm
ve sosyal güvenlik katk lar dü ürülmü tür. Slovakya’da
2004 y l nda gelir vergisi, kurumlar vergisi ve katma de er vergisi oran yüzde 19,
Romanya’da ise 2005 y l nda kurum karlar üzerinden al nan vergi oran ve gelir
vergisi oran yüzde 16 olarak belirlenmi tir. Çek Cumhuriyeti ise evlerin bak m ve
onar m için uygulamada olan katma de er vergisi oran n dü ürmü tür (Kearney,
2010:6). Avusturya, 2005 y l n n ba nda kurumlar vergisi oran n yüzde 34’ten
yüzde 25’e indirmi tir. Ayr ca yapt
bu vergi reformuyla grup vergilendirmesi
uygulamas na gitmi tir. Grup vergilendirilmesinde yerli grup üyelerinin kârlar ve
zararlar ile yabanc karde
irketlerin zararlar birlikte hesaplanmaktad r. Böylece
kurumlar vergisi için baz al nacak esas miktarda azalma olmu tur (Schneider,
2009:1099). Baz ülkelerde sektörel vergi indirimine de gidilmi tir. Fransa’da 2000
y l ndan beri ev bak m-onar m harcamalar üzerinden al nan vergilerde, Ftalya ve
Lüksemburg’ta da ev tamir i lerinde vergi indiriminine gidilmi tir. Lüksemburg
i gücünün yo un oldu u hizmetlerde s n rl bir süreyle katma de er vergisini
indirmi tir.
Ayn zamanda Fsveç’te ev i lerinde i gücü maliyetleri için vergi
indirimine gidilmi tir. Benzer dolays z vergi indirimleri kay tl
ekonomiyi
özendirmek amac yla Finladiya ve Almanya’da da olmu tur.(Renooy ve Williams,
2008:36) Almanya’da 1 Ocak 2006 tarihinde bina bak m ve modernizasyon vergileri
dü ürülmü tür. Bu durum Almanya’da 2006 y l nda kay t d
ekonominin 750-1250
milyon euro aras nda azalmas n sa lam t r. 2007 y l n n ba nda i sizlik sigortas
prim oran yüzde 6,5’ten yüzde 4,2’ye dü ürülmü tür. Bu dü ü Almanya’daki kay t
d
ekonomiyi 1.200-2.700 milyon euro aras nda azaltm t r (Schneider, 2009:1998-
1099).
Baz ülkeler de kay tl ekonomiye te vik etmek ve vergi kaçaklar n azaltmak
için vergi ve sosyal yükümlülükleri azaltarak ücret ayarlamas na gitmektedirler.
Bunlardan biri olan Ftalya’da 1990 y l nda ülkede ücret ayarlama kontratlar
düzenlenmi tir. Bu kontratlarla asgari ücretler yerel seviyede belirlenmi tir. Bu
ücretler ulusal i gücü kontratlar nda belirlenen asgari ücretin yüzde 25’inden az
olamayacak ekilde belirlenmi tir ve bu ücretler 3 y l içinde ulusal asgari ücret
seviyesine çekilmektedir.
61
Kay t d
ekonomi ile mücadelede aflar da kullan lmaktad r. Ftalya 2001
y l nda 1,4 milyon euroluk vergi geliri sa layan alt ayl k bir af uygulamaya
koymu tur. Bu toplam vergi gelirinin yüzde 0,4’ünü olu turmu tur. Aftan sonra kay t
d
çal maya devam edenlere daha güçlü cezalar uygulanmas gerekti i halde ilave
bir ceza uygulamas getirilmemi tir.
Fngiltere Hükümeti de 2005 y l nda
irketlerin kay t içine girmelerini
sa layacak dan ma ve destek hizmeti sa lam t r. Kay t d
çal an ki ilerin kay tl
sistemin gerektirdi i sorumluluklar yerine getirmeleri ve borçlar n ödemeleri
durumunda ba ka bir yasal eyleme gerek olmadan irketler kay tl ekonomiye dahil
edilmi tir (Renooy ve Williams, 2008:32-38).
Baz ülkelerde özellikle kay t d
istihdam önlemek için ödemelerde çek
kullan lmas yöntemine ba vurulmu tur. Belçika’da 1990’lar n ortas nda hemen
hemen bütün belediyelerde Yerel Fstihdam Ajanslar kurulmu tur. Bu ajanslar uzun
dönemde i siz kalm
bireylerle yerel hizmetlerde i gücü talebinde bulunan taraflar
biraraya getirmi tir. YFA kar amac gütmeyen derneklerdir. Bu dernekler kamu
kurumlar n n ve ah slar n sat n alabilece i çekleri satarlar. Daha sonra firmalar,
ah slara i yapt rmak istediklerinde bunu YFA’lar na bildirirler. Ajanslar da uygun
olan bireyleri dosyalar ndan bulurlar. Çal anlar i verenlerden ödeme olarak bu
çekleri al rlar ve YFA’lar ndan bu çekleri nakte çevirirler. Çeklerin sat
de eri ile
nakte çevrilen de eri aras nda fark vard r. Bu fark da sigorta ve genel masraflar
içindir. Belçika’daki di er bir uygulama da 2004 y l nda ba lanan “Hizmet Çeki”
sistemidir. Sistemde i siz ki ilere istihdam sa layan sertifikal
irketler vard r.
Hizmetten faydalanmak isteyenler sertifikal irkete ba vurur. Jirket çal mak isteyen
ki iyi yönlendirir. Daha sonra çal anlar ald klar çekleri bu firmaya götürerek nakit
hale dönü türür. Daha sonra federal hükümet hem çek için hem de hizmet için irkete
para öder. Bu sistemin hizmetten yararlananlar için faydas verdikleri çeklerin
de erinin yüzde 30’unu gelir vergi beyannamesinde belirterek geri al rlar.
Fransa’da da benzer bir sistem 1993 y l nda Evrensel Hizmet Fstihdam Çeki
ad alt nda uygulanmaya ba lanm t r. Bu kurulu un amac da yerel çal anlar n i e
al nmalar n ve çal anlara ödeme yap lmas n kolayla t rmakt r. F çilerin ücretleri
yerel bankalarda bozdurulabilinen çek sistemi ile yap lmaktad r. Mü terilerin çekle
yapt klar
ödemenin yüzde 50’si kadar ödedikleri gelir vergisinde kesintiye
62
gidilmektedir (Windebank, 2004:58-67). Avusturya’da da benzer uygulamalar
yap lm ancak ba ar l olmam t r.
Son y llarda Belçika’da, Çek Cumhuriyeti’nde, Danimarka’da, Portekiz’de,
Slovakya’da ve Fspanya’da denetimlerin etkinli ini sa lamaya yönelik te vikler
yap lm t r. Vergi denetim elemanlar n n say s art r lm t r. Vergi denetimleri
üpheli olan baz sektörler üzerinde a rl k kazanm t r. Mesela Romanya’da
denetimler in aat, giyim ve tekstil sektörü üzerinde yo unla t r lm t r. Litvanya ve
Portekiz’de ise otel ve restoran sektörü üzerinde, Fsveç’te taksi, kuaför ve restaurant
sektöründe, Slovenya’da sürücü okullar nda, Norveç’te ise temizlik sektöründe
yo unla t r lm t r.
Eskiden denetim elemanlar bir irketi denetime gittiklerinde i sahipleri
ki ilerin o gün i e ba lad
n dolay s yla kay t alt na al nmad
n iddia etmekteydi.
Ju anda ise bunun üstesinden gelmek, denetimin etkinli ini art rmak için çal anlar n
i e ba lamadan kay t alt na al nmas zorunluluk haline getirilmi tir. Avusturya,
Bulgaristan, Ftalya ve Slovakya gibi Avrupa Birli i ülkelerinde yeni çal anlar n ilgili
otoritelere
bildirilmesi
zorunlulu u
getirilmi tir.
Dahas
Almaya’da
ev
hizmetlerinden yararlananlara 2004 y l ndan beri bildirimde bulunma sorumlulu u
getirilmi tir. Benzer bir ekilde Avusturya’da da di er irketlerle yan sözle me yapan
firmalar, ta eron firmalar n sosyal güvenlik katk s ile ilgili zorunluluklar n yerine
getirmelerinden sorumlu hale getirilmi lerdir (Renooy ve Williams, 2008:20-21).
Resmi
daireler
aras ndaki
koordinasyonsuzluk
koordinasyon kurumlar olu turulmu tur. Almanya’da Kay t d
nedeniyle
ülkelerde
Fstihdam için Vergi
Uygulama Birimi kurulmu tur. Lüksemburg’ta 2000’den beri Yasa D
Çal mayla
Mücadele Fçin Ara Fdare Birimi görev yapmaktad r. Finlandiya’da da 2000 y l nda
Ekonomik Suçlarla Mücadele Yönetim Grubu kurulmu tur (Renooy ve Williams,
2008:23).
Birçok ülkede cezalar art r lm t r. Avusturya’da 2007 y l nda i çilerin kay tl
çal mamalar durumunda ödenen ki i ba na ceza 3.630 eurodan 5.000 euroya
ç km t r ve 2 y ll k hapis cezas getirilmi tir. Slovakya’da da 2004 y l nda
zorunluluklar ihlal edenlere verilen ceza 16.600 euroya ç km t r. Çek Cumhuriyeti,
63
Danimarka, Fransa, Hollanda ve Fngiltere gibi ülkelerde de cezalar a rla t r lm t r
(Renooy ve Williams, 2008:9).
Ftalya 2006 y l nda kay t d
ekonomiyi azaltmaya yönelik olarak para
cezalar içeren kat bir kanun uygulamaya koymu tur. Bu kanun ile hükümet 5 y ll k
süreçte perakende irketler 3 kere sat faturalar nda sahtecilik yapmalar durumunda
geçici olarak kapatabilmekte veya denetçiler istihdamda usulsüzlükler bulursa
antiyeleri kapatabilmektedir. Hükümet 2009 y l nda uygulamaya koydu u di er
önlemlerle birlikte perakendecilerin faturalar yla ilgili yapt klar
düzenlemeler
sonucunda 9,1 milyar dolar ek vergi geliri sa lam t r.
Polonya’da kay t d
olarak i çi çal t ran irketler yakalanmalar durumunda
hükümet ve Avrupa Birli i sübvansiyonlar ndan yararlanamazlar ve o zamana kadar
yararland klar sübvansiyonlar iade etmek zorunda kal rlar (Kearney, 2010:6).
Ülkeler kay t d l
önlemek için çe itli kampanyalar da düzenlemi lerdir.
Danimarka’da düzenlenen “Adil Oyun” adl kampanyayla özellikle gençlere vergi
gelirlerinin ne oldu u ve kay tl ekonominin faydalar anlat larak davran lar n n ve
tutumlar n n de i tirilmesi amaçlanm t r. Litvanya’da benzer ekilde i çilere ve
i verenlere kay tl ekonominin faydas n n anlat ld
“F Sözle meleri Çal yor” adl
bir kampanya düzenlemi tir. Estonya’da da ehirlerdeki bilbordlarda kay t d
ekonominin neden oldu u problemlerin alt çizilmi tir (Renooy ve Williams,
2008:41).
5.2. Türkiye’de Kay%t D%9% Ekonomiye Kar9% Al%nan Tedbirler
2001 y l öncesinde kay t d
ekonominin ortadan kald r lmas anlam nda
hem ekonomik hem de siyasi aç dan Türkiye’de uygun bir ortam söz konusu de ildi.
Bütçe aç klar n n artt
, devlet borçlanmas ve enflasyonun ba
gösterdi i bu
dönemde kay t d l k Türkiye’de bir sorun alan olarak alg lanmaktan uzakt .
1990’lardan itibaren politik istikrar kaybeden Türkiye, enflasyonu “canavar” olarak
anmakta, sosyal güvenlik sistemini ise “kara delik” nam ile an lmak üzere
haz rlamaktayd . Devlet borcunun ekonomik dinamikleri tamamen bozdu u bu
64
dönemde kay t d
ekonomi bir mücadele alan olarak tan nm sa da o kadar sorun
yan nda kay t d l kla mücadele sadece bir politik söylem olarak kalm t r.
2001 y l ndan sonra Türkiye’de uygulanan politikalar aç s ndan ciddi
de i iklikler olmu tur. Kay t d l kla mücadele çerçevesinde veya ba ka amaçlarla
olsa bile kay t d l
n azalmas na da yard mc olacak ad mlar at lm t r.
Gümrük, vergi ve sosyal güvenlikte artan otomasyon bürokrasiyi azaltm t r.
Fikri mülkiyet haklar n n korunmas na yönelik düzenlemeler yap lm t r. 5084 say l
kanunla istihdam art na sa lanan te vik ve ekonomik ve politik istikrar n güven
art r c
etkisi kay t d l kla mücadelede uygun zemin haz rlam t r. Büyük
Mükellefler Vergi Dairesi Ba kanl
2007’de kurulmu , akaryak tta marker
uygulanmas ve akaryak t pompalar n n ödeme kaydedici cihazlara ba lanmas ,
enerji sektöründe faaliyet için lisans zorunlulu unun getirilmesi, alkollü içecekler ve
sigarada bandrol uygulamas kay t d l kla mücadele ba lam nda ele al nabilecek
de i iklik ve geli melerdir.
4 Ekim 2006’da yay nlanan Ba bakanl k Genelgesi ile yürürlü e giren “Kay t
D
Fstihdamla Mücadele (KADFM) Projesi” kay t d l
n emek piyasas na yönelik
bir denetim projesi olarak önemli bir ad md r. Proje kapsam nda Çal ma ve Sosyal
Güvenlik Bakanl
Strateji Geli tirme Ba kanl
bünyesinde “Kay t D
Mücadele Koordinatörlü ü” kurulmu tur. Özellikle kay t d
Fstihdamla
istihdam n yo un
oldu u sektörlere yönelik yo un denetimleri ve bilgilendirici-e itici çabalar içeren
proje en kapsaml proje görünümündedir. Denetimlerin yayg nla t r lmas amac yla
Sosyal Güvenlik Kontrol memurlar istihdam edilmi tir. Sosyal Güvenlik Kurumu
bünyesine kat lan Sosyal Güvenlik Kontrol memurlar n n denetimleri sigortas z
çal t rmay tespitte ve azaltmada bir ölçüde ba ar elde edildi i de erlendirmesi
yap lmaktad r. 2002’den Eylül 2011 dönemine kadar TÜFK Hane Halk F gücü
Anketine göre kay t d
istihdam yakla k yüzde 9 dü erek yüzde 42,8 olarak
gerçekle mi tir.
Güçlü bir toplumsal iradeyle tüm kesimlerin kat ld
stratejisi olu turulmas , kay t d
kapsaml bir mücadele
ekonominin zararlar na yönelik olarak toplumun
bilinçlendirilmesi, kay t alt na girmenin te vik edilmesi, mevzuat ve i lemlerin
basitle tirilmesi, etkin bir denetim ve ceza sisteminin geli tirilmesi, idareler aras nda
65
veri payla m n n güçlendirilmesi ve etkin bir koordinasyon sa lanmas amac yla
Gelir Fdaresi Ba kanl
'n n koordinatörlü ünde “Kay t D
Stratejisi Eylem Plan 2008–2010” haz rlanm
Ekonomiyle Mücadele
ve planlanan faaliyetler 1 Temmuz
2008 tarihi itibar yla uygulanmaya ba lanm t r. Söz konusu Eylem Plan , 2009/3
say l Ba bakanl k Genelgesi olarak 05/02/2009 tarih ve 27132 say l Resmi
Gazetede yay mlanm t r.
Kay t d
ekonomiyle mücadele edilmesi ve denetimlerin daha etkin hale
getirilmesi için Gelir Fdaresi Ba kanl
(GFB) taraf ndan ''Kay t D
Ekonomiyle
Mücadele Müdürlü ü'' ad alt nda yeni bir birim olu turulmu tur. Bu müdürlü ün
görevi kay t d
ekonominin kayda al nabilmesi ve politikalar n üretilebilmesi için
al nacak önlemlerin fayda maliyet analizlerini yapmak ve öneriler geli tirmektir.
Yeni birim, Kay t d
sürecini
izlemek,
Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Plan n n uygulama
de erlendirmek,
Eylem
Plan n
ihtiyaçlar
güncelleyerek, yenileyerek, gecikme ve hedeften sapmalar
çerçevesinde
belirleyerek ve
ara t rarak gerekli önlemlerin al nmas n sa lamaktad r.
2008-2010 Eylem Plan , 2011 Y l
Program ’nda yer verildi i üzere
mükelleflerin gönüllü uyumunun art r lmas , denetim kapasitesinin güçlendirilmesi,
yapt r mlar n cayd r c l
fark ndal
n n art r lmas , veri taban
n art r lmas amac yla güncellenerek ''Kay t D
payla m
ve toplumsal
Ekonomiyle Mücadele
Stratejisi Eylem Plan (2011-2013)'' haz rlanm t r.
Eylem Plan
gerçekle melerini, y lda en az bir defa de erlendirmek,
gerekti inde planda de i iklik yapmak ve bu konuda üst düzey kararlar almak üzere,
Ba bakan n ba kanl
olu an ''Kay t D
nda Eylem Plan nda bakanl
na görev verilen bakanlardan
Ekonomiyle Mücadele Yüksek Kurulu'' kurulmu tur (GFB,
2011:1-4).
10 Temmuz 2011 tarihli Resmi Gazete’de yay mlanan 646 say l Kanun
Hükmünde Kararname (KHK) ile bakanl k bünyesinde olan tüm vergi denetim
birimleri Vergi Denetim Kurulu ad alt nda birle tirilmi tir. Buna göre, Hesap
Uzman , Maliye Müfetti i, Gelirler Kontrolörü ve Vergi Denetmeni kadrolar ve
ba l olduklar kurul ve ba kanl klar kald r larak bütün bu görevleri yürütenler Vergi
Müfetti i unvan n alm t r.
66
E-devlet uygulamalar tüm resmi kurumlarda yayg nla t r lmaya çal lm t r.
1 Ekim 2004 tarihinde devreye sokulan “e-beyanname” uygulamas beyanname ve
eklerinin elektronik ortamda kabul edilmesini, kontrolü ve ar ivlenmesini mümkün
k lm t r. Bu uygulama sadece idarenin yükünü hafifletmekle kalmam , gönüllü
vergisel uyumun sakl
maliyetini azaltm t r. Ayr ca e-fatura, e-haciz gibi
uygulamalara ba lanm t r.
Kay t d l kla mücadele kapsam nda mali sistemin kullan m na yönelik
olarak düzenlemeler yap lm t r. Bu çerçevede, 2001 y l Eylül ay ndan itibaren mali
kurulu larca yap lacak i lemlere taraf olanlar n vergi kimlik numaras n n ilgili belge
ve kay tlarda kullan m zorunlu hale getirilmi tir. 1/1/2007 tarihinden itibaren T.C
uyru undaki gerçek ki iler vergi kimlik numaras gerektiren tüm i lemlerde vergi
kimlik numaras olarak T.C. kimlik numaralar n kullanmaya ba lam t r. 8.000
TL’yi a an tahsilât ve ödemelerin bankalar ve PTT arac l
ba lat lm t r. Kay t d
yla yap lmas uygulamas
i lemlerin tespitine yönelik olarak mali kay tlar esas alan
veri ambar uygulamas geli tirilmi tir. Türkiye genelinden telefonla yap lan ihbarlar
Vergi Fleti im Merkezi üzerinden al nmaya ba lanm t r.
K saca MERAK olarak adland r lan Merkezi Risk Analizi ve Katmanla t rma
projesi geli tirilmi tir. Bu proje, kurumlar vergisi mükelleflerinin iç ve d
kaynak
verileri kullan larak riskli olanlar n n bütünüyle istatistikî yöntemlere dayal olarak
tespit edilmesini sa lam t r. Ayr ca POS cihaz yla yap lan sat
kay tlar n takip
edilerek uyumsuzluklar tespit edilmektedir.
5084 say l yasada oldu u gibi, te viki istihdam art na ba layan ve i veren
prim pay nda azalma öngören yasal düzenlemelerin kay t d
istihdam n
azalt lmas na yard mc oldu u dü ünülebilir. Baz sigortas z i çilerin istihdam art n
belgelemek amac yla sigortal hale gelmeleri ekonomik aç dan istihdam art
anlam na gelmemekle beraber bu çal anlar n sigorta ile tan malar emek arz nda
kay tl l k bilincinin artmas na yard mc olur.
5763 Say l “F Kanunu ve Baz Kanunlarda De i iklik Yap lmas Hakk nda
Kanun” kay tl l
özendirme aç s ndan önemli te vikler getirmektedir. F veren prim
paylar n n 5 puanl k k sm n n geçici süre ile Hazinece kar lanarak kay tl istihdam n
i veren üzerindeki yükün hafiflemesini hedefleyen kanun ayr ca 18-29 ya ve kad n
67
çal anlar n i veren prim paylar n n kademeli olarak i sizlik fonundan kar lanmas
ile gençlerin ve kad nlar n kay tl
çal t r lmas n n özendirilmesini, özürlü
istihdam nda tamam n n veya yar s n n Hazinece kar lanmas n , iste e ba l sigorta
yapt ran ev han mlar n n primlerinin yar s n n Hazinece kar lanmas n ve i e
ba lama prosedürlerinde bürokratik i lemlerin azalt lmas n sa layarak kay tl l
özendiren önemli yenilikler getirmi tir. Yasada sigortas z i çi talebi üzerinde
cayd r c etki olu turan bir element i yerinin sigortas z i çi çal t rmas durumunda 1
y l süreyle te vikten yararlanamamas d r.
5510 Say l Sosyal Sigortalar ve Genel Sa l k Sigortas Kanununda kay t
d l kla mücadeleye yard mc olacak düzenlemeler getirilmi tir. Kamu kurumlar ve
bankalara, belli i lemlerde sigortal l k kontrolü zorunlulu unun getirilmesi ve
ücretlerin bankalar arac l
yla ödenmesi zorunlulu u kay tl l
art rmada ve çift
bordro uygulamas n azaltmada yard mc olacak düzenlemelerdir. SGK’n n bankalar,
döner sermayeli kurulu lar, di er gerçek ve tüzel ki iler ve kamu idareleri ile kanunla
kurulan kurum ve kurulu lardan bilgi ve belge isteyebilmesinin önünün aç lmas ve
esnek çal mada sigortal l
n (part-time çal anlarda gün eksi inin çal anca
kapat lmas n n sa lanmas
suretiyle) özendirilmesi kay t d l kla mücadele
bak m ndan Kanunda yer alan di er önemli unsurlard r.
Kay t d l kla mücadele kapsam nda hayata geçirilen söz konusu proje ve
uygulamalar d nda; a a daki gibi ekonomide rekabet gücünün art r lmas , i
ortam n n iyile tirilmesi ve finansal sistemin geli tirilmesine yönelik al nan
tedbirlerin de kay t d
ekonominin azalt lmas nda önemli bir rol oynamas
beklenmektedir.
Do rudan kay t d l kla mücadele amac güdülmese de i sizlik sigortas
uygulamas kay tl l
özendirmektedir. F sizlik sigortas primleri Haziran 2000’den
itibaren yat r lmaya ba lanm ve ilk i sizlik sigortas maa Jubat 2002’den itibaren
ödenmeye ba lanm t r. F sizlik sigortas n n kay tl l
çal man n maliyetini art rd
özendirdi ini ve kay t d
n görmekteyiz. Kay tl çal an n i ini kaybetmesi
durumunda geçici süre ile bir gelir elde ediyor olmas i verenin lehine bir durum
olu turmaktad r. F ten ç karma vuku buldu unda i ten ç karaca
kimsenin kay tl
olmas durumunda geçici gelir elde edecek olmas nedeniyle i veren i çilerini en
az ndan hak elde edecek kadar kay tl istihdam etme yoluna gidebilir. Öte yandan
68
kay t d
çal man n i çi için maliyeti i sizlik sigortas nedeniyle artmaktad r. Bu
yüzden i sizlik sigortas kay t d
emek arz üzerinde ek bir cayd r c maliyet
unsurudur.
2009/15199 say l
Yat r mlarda Devlet Yard mlar Hakk nda Karar ile
Temmuz 2009’da ba layan yeni te vik sisteminde bölgesel-sektörel destekler ve
büyük ölçekli yat r mlar n desteklenmesi ön plana ç kmaktad r. Vergi indirimleri ve
sigorta primi i veren paylar nda indirimler üphesiz kay tl istihdam özendiren
unsurlard r.
Yap lan bu düzenlemelerle kay t d yla mücadele alan nda bir altyap
olu turulmu
olmas na
ra men
kay t
d l
n
boyutu
istenilen
azalt lamam t r. Ancak ekonominin rekabet gücünün art r lmas
düzeyde
ve kamu
finansman n n sa l kl bir yap ya kavu turulmas na katk da bulunulmas hedefi
do rultusunda kay tl ekonomiye geçi sürecinin h zland r lmas temel amaçt r.
5.3. Kay%t D%9% Ekonomiye Kar9% Al%nmas% Gereken Tedbirler
Kay t d
ekonomi, k sa vadede istihdam ve yat r m aç s ndan geçici ve
yan lt c baz avantajlar sa lad
dü ünülse de gerçekte ülke ç karlar ve ekonomisi
aç s ndan büyük olumsuzluklara neden olan bir paradokstur. Ekonominin yap sal bir
parças haline gelen ve mücadelesi gittikçe zorla an kay t d
ekonomiyi daraltmak
için ise k sa vadeli tedbirler yerine orta ve uzun vadeli yap sal de i iklikler
gereklidir.
Bu nedenle, kay t d
ekonomi ile mücadelenin;
• Devlet politikas olarak benimsenmesi,
• Sürekli bir çal ma grubunun olu turulmas ,
• Stratejik eylem plan n n haz rlanmas ,
• Kararl ve sürekli olmas ,
• Kurumlar aras i birli i ve e güdüm sa lanmas ,
• Etkin bir izleme ve de erlendirme sisteminin olu turulmas ,
• Kay t içi faaliyetlerin özendirilmesi,
69
• Denetim
cayd r c l
kapasitesinin
güçlendirilmesi
ve
yapt r mlar n
n n art r lmas ,
• Toplumsal mutabakat n sa lanmas ve güçlendirilmesi,
gerekmektedir (GFB, 2009:38).
Kay t d
ekonomi ile mücadelede as l üzerinde durulmas gereken, o ülkenin
kendi tarihsel ko ullar nca ekillenmi ekonomik, mali, siyasal ve sosyal yap s nda
yer al p kay t d
ekonomiyi do urup geli tirici özellikler ta yan çe itli unsurlar n
tespit edilmesi ve bunlar kay t d
ekonominin bir dinami i olmaktan ç karmak için
nelerin yap labilece ine karar verilmesidir. Bu konuda yap lacak do ru tespitler ve
bu do rultuda yap lacak olanlar k sa zamanda büyük mesafeler kat edilmesini
sa layacakt r (Y lmaz, 2006:112).
5.3.1. Mali Aç%dan Al%nmas% Gereken Önlemler
5.3.1.1. Vergi Oranlar% Dü9ürülmelidir
Vergi indirimleri mükelleflerin kay t d na ç kmas n cazip hale gelmekten
ç kar r. Çünkü yüksek vergiler ki ileri kay t d na iter. Vergi oranlar nda yap lacak
genel indirimlerin kay t d l
azaltaca
yönünde görü ler vard r. Zaten vergi
oranlar nda indirim yap lmas na ra men, vergi has lat n n artmas n n önemli bir
nedeni de budur. Bu uygulama vergi taban n geni letecektir (Güngör, 2003:127).
Türkiye’de gelir ve kurumlar vergisi oranlar nda yap lan önemli indirimler
yan nda KDV Kanununda da baz sektörlerde (örne in tekstil ve turizm sektörü) oran
indirimine gidilmi tir. Yap lan kay t d l
önemli ölçüde azaltm t r. Ancak
Türkiye’de uygulanan vergi oranlar di er ülkelerle kar la t r ld
nda dü ük
olmas na ra men yine de vergi oranlar n n yüksek oldu una dair bir inanç vard r.
Türkiye’de bu konudaki as l sorun dolays z vergilerin tahsilat nda etkinli in
dü ük olmas nedeniyle hükümetlerin dolayl vergilere yönelmesidir. Türkiye’de
dolayl vergilerin toplam vergi gelirleri içindeki pay çok yüksektir. Toplam vergi
gelirlerinin dörtte birinden fazlas Özel Tüketim Vergisi’nden gelmektedir. Bu
durumda gelirinin büyük bir k sm n harcayan dü ük gelir kesimi aleyhine vergi
70
yükünün da l m na yol açmaktad r. Bunu ortadan kald rarak vergi kapasitesi daha
yüksek olan kesimlere a rl k verilmelidir.
Her ne kadar vergi kaçakç l
n vergi oranlar n n yüksekli inden ziyade
vergi denetim oranlar n n dü üklü ü ve vergi cezalar n n vergi oranlar na göre dü ük
olmas
belirliyorsa da, Türkiye’de vergilemede adaleti sa lay c
uygulamalar
yap lmal d r.
Gelir Vergisi reformu gecikmi tir. Türk Vergi Sisteminin önünde duran en
önemli de i iklik daha basit ve de i en ekonomik çerçeveye uyumlu modern bir
gelir vergisine geçmektir.
Bu kapsamda; Gelir Vergisi’nde dilim say s art r lmal , böylelikle artan
oranl tarifeye tabi tutulan gelirin uzunlu u artt r lmal , tarifede son dilime giren ve
bu sebeple düz oranl vergilemeye konu olan gelir miktar azalt lmal d r. Dilim
aral klar ve oranlar n artma oran dar olmal d r. Böylelikle ortalama vergi oran ile
marjinal vergi oranlar birbirlerine yakla t r lmakla beraber yatay ve dikey adalet
ilkelerine uygun vergileme de ayn anda gerçekle tirilmi olur.
Kurumlar vergisinde de, Belçika ve Hollanda’da uyguland
gibi artan oranl
vergilemeye gidilerek kurumsalla ma üzerinde olumlu etki yarat p kurumlar n
vergilendirilmesinde de yatay ve dikey adalet ilkelerinin gerçekle mesini sa layarak
kay t d
ekonomiyle mücadelede güç kazand r r (Y lmaz, 2006:215).
Katma de er vergisinde yüzde 18’lik oran n dü ürülmesi sat n alma gücünü
art r c , KDV pazarl klar n azalt c etki yarat p, gelir vergisinde de güvenli i
sa layacakt r. Piyasa üzerinde sapt r c etkilerin azalt lmas bak m ndan enerji,
akaryak t ve telekomünikasyon üzerinden al nan vergiler zaman içinde azalt lmal d r.
Bu durum ilk bak ta katma de er vergisi has lat nda bir dü me olaca
endi e ta nmas na neden olsa da emtia hareketinin tamam na yak n bir k sm n n
belgeli olmas n sa layaca ndan hem katma de er vergisi, hem de gelir ve kurumlar
vergisi has lat n art racakt r. Bunun en önemli faydalar ndan biri de sahte veya
muhteviyat itibar yla yan lt c belge kullan m n azaltmak olacakt r.
Ba ka bir çözüm yolu da vergilerini sürekli ve düzenli ödeyen vergi
mükellefleri için de belli esaslar çerçevesinde indirim yap labilir. Örne in son iki
71
y la ait tüm vergilerini (dolayl ve dolays z vergilerin tamam ) sürekli ve düzenli
ödeyen vergi mükelleflerine gelir ve kurumlar vergilerinde belli bir indirim
yap labilir. Bu mükellefler aç s ndan önemli bir te vik unsuru olabilece i gibi
bütçemize de önemli bir yük getirmeyecektir. Çünkü dolays z vergi niteli inde olan
gelir ve kurumlar vergisinin toplam vergi gelirleri içindeki pay oldukça dü üktür
(Acar, 2011:13).
5.3.1.2. Sosyal Güvenlik Yükümlülüklerinin GetirdiEi Yük Azalt%lmal%d%r
Sosyal güvenlik yükümlülüklerin özel sektörde i veren aç s ndan önemli bir
maliyet unsurudur. Bu nedenle i verenler sosyal güvenlik yüklerinin yüksekli i
durumunda kay t d
Kay t d
i çi çal maya yönelmektedirler.
istihdam talebinde azalma olu turman n iki önemli aya ndan biri
denetim di eri ise i veren priminde indirimdir. Sosyal sigorta primi i veren pay nda
azalma ile beraber etkin denetim ve cayd r c ceza kay t d
i çi çal t rman n
maliyetini art rmaktad r.
Türkiye‘de toplumun genel vergi yükü dünyaya göre çok dü ük, kay tl
üretimin vergi yükü ise çok yüksektir. Türkiye’de de sosyal güvenlik yükümlülükleri
geli mi ülkelere k yasla oldukça yüksektir. F çi çal t rma artlar a rla p, i veren
istihdamdan uzakla t kça bu kaynak da azalmaktad r. F verenin i çi çal t rmak için
ödedi i ile i çinin cebine girenin aras ndaki fark n ölçüsünü ortaya koyan net
ücret/i gücü maliyeti oran vergi sisteminin, rekabet aç s ndan i gücü maliyetine
yapt
avantaj veya dezavantaj etkisini belirlemekte, bütün ülkeler bu oran
büyütmek, yani istihdama dayal
yükümlülükleri azaltmak yönünde tercih
belirtmektedirler. Ülkemiz de bu tercihi seçmek zorundad r. Kay t d
istihdam
engellemenin ba ka çaresi yok gözükmektedir (DPT, 2001:48).
Türkiye’de yükümlülüklerin azalt larak istihdam maliyetlerinin dü ürülmesi,
sigorta tefti lerinin de artt r lmas ile desteklendi inde kay t d
ekonominin
azalt lmas nda oldukça önemli bir i levi yerine getirecektir.
Türkiye’de bir süredir tart lan konulardan biri bölgesel asgari ücret
uygulamas d r. Ekonominin etkinlik ile adalet hedefleri aras ndaki çat ma burada da
72
kendini göstermektedir. Asgari ücret uygulamas bir sosyal politika arac d r. Gelir
da l m na etkisi ve eme in sömürülmesi argümanlar bir yana b rak l rsa yerel
asgari ücret uygulamalar n n kay tl çal may art rabilece i savunulabilir. ASO,
Türkiye’de sosyo-ekonomik geli mi lik s ralamas na göre üç asgari ücret bölgesinin
belirlenmesini önermektedir. Belirlenen asgari ücretlerin vergi ve sigorta primlerinde
bölgesine göre de i en sürelerde indirim öneren ASO’ya göre bu uygulama kay t d
istihdam n azalt lmas na yard mc olacakt r (Sava an, 2010:33).
F gücü piyasas üzerindeki di er maliyetlerin de azalt lmas gerekmektedir.
Ülkemizde k dem tazminat yükü çok yüksek olmas i verenlerin kay t d
istihdama
yönelmesine neden olmaktad r. K dem Tazminat ’n n kald r lmas na yönelik fikirler
gündemde olan tart ma konusudur. K dem Tazminat yerine getirilecek uygulama
iki taraf n da ç karlar n koruyacak ekilde olu turulmal d r.
5.3.1.3. Genellik lkesine Uygun Vergileme Yap%lmal%d%r
Bunun gerçekle mesi için;
• Bütün seçmenlerin beyanname vermesi sa lanmal d r.
• Gelir vergisine tabi gelir, net art teorisine göre tan mlanmal d r. Yani
bir ki inin belli bir dönemde tüketim ve tasarrufuna kaynak te kil
eden her türlü gelir, verginin konusu edilmelidir.
• Sosyal ve ekonomik anlamda gerçek faydas olmayan tüm vergi
istisna ve muafiyetliklerine son verilip genellik ilkesine mümkün
oldu unca uygun bir vergileme yap lmal d r.
• Bütün gelirler gerçek usule göre vergilendirilmelidir. Gerçek usulün
d nda hiçbir yöntem (Götürü/Basit) uygulanmamal d r. Muhasebeci
tutamayacak olanlara, devlet muhasebeci tayin etmelidir.
• Fndirilebilecek
giderler
hususu,
mükelleflerin
ihtiyaçlar
do rultusunda yeniden ele al nmal d r.
• Vergi aff kesinlikle uygulanmamal d r. Vergi aff uygulanmayaca
yönündeki kararl l k s kça ifade edilerek af beklentisi k r lmal d r.
73
• Katma De er Vergisinin etkin uygulanabilmesinde oto kontrol
sa lay c “özel gider indirimi” müessesesi kapsam na al nan harcama
türleri geni letilmeli ve ayl k iade yoluna gidilmelidir (Y lmaz,
2006:216).
5.3.1.4. Vergi Kaç%rma Olanaklar% Azalt%lmal%d%r
Veri kaç rma olanaklar n n azalt lmas nda en etkili önlem, vergi denetimidir.
Denetim, i lemlerin yap ld
anda olabilece i gibi, geçmi e yönelik olarak da
yap labilir. Denetimin sistem üzerinde yaratt
etki, önleyici ve cayd r c nitelikte
oldu u gibi, e itim, vergi bilincinin, vergide adalet ve e itlik ilkelerinin
yerle tirilmesi gibi etkileri de vard r.
Dünya Bankas taraf ndan haz rlanan “Kay t D l k: Nedenler, Sonuçlar,
Politikalar” ba l kl Türkiye Ülke Ekonomik Raporu’nda; vergi denetiminin kay t
d l
n kay t alt na al nmas
konusunda çok önemli bir role sahip oldu u
belirtilmi tir (Dünya Bankas , 2010:49).
Vergi denetiminde etkinli i sa lamak için unlar yap lmal d r;
• Denetim eleman say s artt r lmal d r. Denetim eleman say s n n
yetersizli i, mükelleflerin büyük bölümünün hiç denetlenememesi;
di er bir bölümünün de, zamana m n n dolu una yak n bir tarihte
denetim program na al nmas sonucunu do urmaktad r.
• Denetçilerin özlük haklar düzeltilmelidir.
• Denetim elemanlar na, yapt klar denetim sonucu tespit ettikleri
vergiye göre prim verilerek mesleki motivasyonlar artt r lmal d r.
• Vergi denetim birimi idarenin d nda ba ms z, özerk bir kurum
haline getirilmelidir. Bu özelli i gere i, tarafs zl
n ve objektifli in
idare d ndan gelecek müdahalelerle de zedelenmemesi önem
ta maktad r.
• Vergi incelemelerinde teknik ve teknolojik olanaklardan yeterince
yararlan lmal d r. Kay t d
ekonomi ile mücadelede ba ar büyük
ölçüde para ve mal hareketinin kontrol alt na al nmas
74
ile
gerçekle ecektir. Gerçek ve tüzel ki ilere ait tüm malvarl
n ifade
eden iktisadi k ymetlere (Bankalardaki para hareketleri, tapudaki
gayrimenkul bilgileri, trafikteki ta t bilgileri v.b.) maliye idaresinin
tek tu la ula abilece i bir alt yap y haz rlamak bu konudaki sorunu
büyük ölçüde ortadan kald racakt r (Sugözü, 2008:237). Bu kapsamda
Bankalar Birli i ve ilgili kurulu larca yap lacak bir protokol
çerçevesinde çözülebilir. Yap lacak protokolde mevcut bilgilerden
nas l yararlan laca , hangi esaslar dahilinde bilginin payla laca ,
bilginin sürekli ve düzenli mi yoksa belli periyotlarla ilgili kurulu lara
verilece i, bilgiye kimlerin ula aca
v.b. hususlar belirlenmelidir.
• Yoklama sistemi etkinle tirilmelidir.
• Uzla ma müessesi kald r lmal d r. Uzla ma masas na oturan mükellef
ne koparsam kard r dü üncesini ta maktad r. Vergi incelemesi
sonucunda düzenlenen ve kesilmesi öngörülen cezalar n uzla ma
komisyonlar taraf ndan genellikle büyük oranda bazen de tamam n n
kald r ld
bilinmektedir. Bu durumda mevcut cezalar n cayd r c
olmas çok güçtür. Bu nedenle tarhiyat öncesi uzla ma uygulamas n n
kald r lmas yerinde olacakt r (Karatay, 2009:116).
5.3.1.5. Vergi Mevzuat% S%k DeEi9tirilmemeli, Vergi Yasalar% Aç%k, Sade,
Anla9%l%r Olmal%d%r
Vergi yasalar nda s kça yap lan de i iklikler mevzuat karma kla t rmakta,
mükellefler bir yana uzmanlar n dahi kafas n kar t rmakta, bu durum bir taraftan
vergi bilincine di er taraftan ve vergiye uyumuna zarar vermektedir. Vergi
yasalar n n yap-boz tahtas na dönü türülmemesi ve çok faydal ve gerekli oldu una
inan lmad kça de i ikliklere gidilmemesi vergiye uyumu artt rmak aç s ndan
gereklidir.
Ayr ca kanunlara ili kin tüzük, yönetmelik, genel tebli , genelge, mükerrer
maddeler, geçici maddeler vs. elenmeli mevzuat tek tip k lavuz haline getirilmeli,
da n kl ktan kurtar lmal , bu çerçevede gelecek de hesaba kat l p standart, gerçekçi,
75
her zaman ihtiyaca cevap verebilecek kal c de i iklikler yap lmal ve kanunlar n
takibi için Mevzuat Takip Birimleri kurulmal d r (Mavral, 2001:24).
5.3.1.6. Gelir daresi Yeniden Yap%land%r%lmal%d%r
Türk Vergi Sistemi‘nin de daha esnek, adil, hemen her alanda etkin, basit ve
geni tabanl bir yap ya kavu turulmas amac ile sürekli bir de i ikli e gidilmi se de
yap lan düzenlemelerde bugüne kadar ba ar l olundu u söylenemez. Vergi sistemi
bir bütün olarak al n p, sadece vergi yasalar nda de il, gelir idaresinin yeniden
yap land r lmas yönünde de de i ikliklere gidilmesi durumunda sonuç daha olumlu
olabilecektir.
Vergi mükellefi ile do rudan kar
kar ya olan vergi dairelerinin etkin
çal mas n n sa lanmas için her bir vergi dairesinin ba l mükellef say s bir
standarda ba lanmal d r. Personel say s olarak da norm kadro uygulamas na
geçilmelidir. Yani mükellef say s na uygun personel say s belirlenmeli ve Bölge
Müdürlükleri bu say y sürekli takip etmeli ve böylelikle vergi dairelerinde gizli
i sizlik ya da eleman eksikli i gibi sonuçlar ortaya ç kmamal d r (Karatay,
2009:126).
5.3.1.7. Sosyal Politikalara AE%rl%k Verilip Yoksullukla Mücadele
Edilmelidir
Türkiye’de vergi oranlar n n dü ük olmas na ra men vergi yükü yüksek olan
di er ülkelere göre kay t d
ekonomik faaliyetlerin yükü oldukça yüksektir. Bunun
nedenlerinde biri ald klar vergiler sonucunda devletin harcama yapt
alanlar n
farkl olmas d r. Özellikle gelir düzeyi dü ük kesimlerden al nan vergiler sonucu
u rad klar gelir kayb yap lan sosyal harcamalarla telafi edilmelidir. Aksi taktirde
vergiye kar bir direnç olu maktad r. Sosyal harcamalar n yüksek oldu u ülkelerde
vergi oranlar yüksek olsa da bireyler vergiye direnç göstermemektedirler. Çünkü
sosyal hizmetler ile her türlü ihtiyaçlar n kar layabilmektedirler
76
Türkiye’de de sosyal hizmetlere OECD ülkeleri ile k yasland
nda oldukça
dü ük düzeyde kaynak ayr lmaktad r. Sosyal harcamalar n GSYH’ye oran yüzde
10,5 oran yla OECD ortalamas olan yüzde 19,2’inin alt ndad r. Söz konusu
hizmetlere daha fazla kaynak ayr lmas Türkiye’de bozuk olan gelir da l m n n
iyile tirilmesine katk da bulunmak suretiyle yoksullukla mücadelede de mesafe kat
ettirecektir. Böylece kay t d
istihdam, marjinal faaliyetlerin olu turdu u enformel
ekonomik faaliyetler ve bir ölçüde de yasa d
ekonomik faaliyetlerin azalmas na
yard mc olacakt r. Devletin sundu u hizmetlerden duyulan memnuniyet vergiye
gönüllü uyumu olumlu etkileyece i için beyan d
ekonominin hacminin de
azalmas n sa layacakt r. Vatanda lar nezdinde “güçlü sosyal devlet” imaj n n,
bunun
gerektirdi i
uygulamalar
ile
olu turulmas
kay t
d
ekonominin
azalt lmas nda oldukça önemli bir rol oynayacakt r (Y lmaz, 2006:218).
5.3.1.8. Servet Beyan% Esas% Yeniden Uygulamaya Konulmal%d%r
Servet beyan esas na geçilmesi yolsuzluk ve rü vetin azalt lmas na katk
sa layacak bir uygulamad r. Zira, servet beyan müessesesi, servetlerini belli
periyotlarla beyan etmek durumunda olanlar n rü vet al p yolsuzluk yapmak
yönündeki e ilimlerini azaltacakt r. Net art
teorisine göre vergileme, yani
mükelleflerin tüm kazançlar üzerinden vergilendirilmesi sistemini destekleyici de
olacakt r. Net art
teorisine göre vergileme anlay n n servet beyan esas ile
bütünle mesi, servetin (ki burada kastedilen; ticari servet, gayrimenkul servet ve
ahsi servetin tümüdür) ve harcamalar n vergisi ödenmi kazançlardan elde edildi i
ispatlanamad
nda ikmalen veya re’sen vergi tarhiyat yap lmas n sa layacak yasal
düzenlemelerin de sisteme dahil edilmesi ile desteklenmelidir (Y lmaz, 2006:219).
5.3.1.9. Serbest
Muhasebeci
Mali
Mü9avirler
ile
Yeminli
Mali
Mü9avirlerin Yetki ve Sorumluluklar% Geni9letilmelidir
Serbest Muhasebeci Mali Mü avirler ve Yeminli Mali Mü avirleri bir
kamusal hizmeti yerine getirmektedirler. Görevleri irket veya i letme ile ilgili do ru
ve güvenilir bilgi sunmakt r. Hükümetler muhasebecilerin haz rlad
77
tablolara göre
vergi denetimi yapmaktad r. Ancak baz durumlarda muhasebeciler mü terinin talebi
üzerine vergilerden nas l kurtulabilece i veya verginin ödenmesi gerekenden daha
dü ük hesaplanmas
vb. konularda yard mc
olmaktad r. Bu durumu ortadan
kald rmak için mükellefin vergi ziya na sebebiyet vermesi durumunda söz konusu
meslek mensuplar kusurlar ölçüsünde mükellefler ile birlikte sorumlu tutulmal ve
Oda’ca meslek ahlak na uyulmamas sebebiyle cezaland r lmal d rlar. Cezaland rma
dereceli olarak; k nama, para, meslekten belli süreyle veya tamamen men eklinde
uygulanabilir.
5.3.1.10. Kredi Kart% Kullan%m% Artt%r%lmal%d%r
Geli mi
ülkelerde finans sisteminin geli mi
hareketleri genellikler bankalar arac l
iz b rak r. Bu durum ise kay t d
olmas
nedeniyle para
yla yap l r ve bu hareketler banka sisteminde
mücadele ile etkinli i art r r.
Ülkemizde son y llarda para hareketlerini izlemek suretiyle kay t d
faaliyetleri ortaya ç karma faaliyetleri artmaktad r. Geli mi ülkelerde oldu u gibi
ülkemizde de parasal hareketlerin ay rt edilmeksizin finans sektöründe faaliyet
gösteren arac kurulu lar vas tas yla yürütülmesine yönelik düzenlemeler yap larak
nakit ödeme yerine harcamalar n banka kart veya kredi kart kullan lmas yoluyla
i lemlerin banka hesab na geçilmesi sa lanmal d r (Aslano lu ve Y ld z, 2007:137).
G.Kore’de al veri lerde, kredi kart kullan m n yayg nla t rmak üzere,
“piyango benzeri bir sistem” geli tirilmi tir. Kredi kart ile yap lan al veri ler
kar l
nda verilen kredi kart sliplerinde bir “piyango” numaras yer almaktad r.
Her ay çekili
yap larak çekili
yap larak kazanan numaralar, televizyonda
aç klanmaktad r. Benzer bir uygulama Türkiye’de de yap labilir.
Kredi kart kullanarak gerçekle tirilen ödemeler banka arac l
ile hesaplar
aras aktarma mekanizmas n çal t rmakta böylelikle i lemler bir taraftan kay t
ortam na geçmekte di er taraftan da belgeye ba lanmaktad r.
78
5.3.2. dari ve Hukuki Aç%dan Al%nmas% Gereken Önlemler
5.3.2.1. Kurumlar Aras% Koordinasyonun SaElanmal%d%r
Kay t d yla mücadele konusunda en önemli konulardan biri de tüm kurum
ve kurulu lar aras ndaki ileti im ve i birli inin sa l kl olmas d r. Her bir kurum
kendi içinde çok önemli çal malar gerçekle tirmekte ve görev alanlar yla ilgili
birçok bilgi ve veriyi muhafaza etmektedir. Bu nedenle devlet kurumlar aras nda her
türlü mali bilgileri de kapsayacak ekilde geni bir a içinde bilgi ak n n güncel ve
h zl bir ekilde sa lanmas gerekir.
Gelir Fdaresi d ndaki kurum ve kurulu lar kay t d l
önlemede i birli i
içinde de illerdir. Bu kurum ve kurulu lar n baz lar unlard r:
• Belediyeler (i yeri ruhsat , in aat ruhsat bildirme yükümlülü ü,
pazaryerleri bak m ndan),
• Borsalar, Üretici Birlikleri, Toptanc Halleri,
• Tapu,
• Noterler (gayrimenkul, ta t, sat vaadi sözle meleri belli miktar a an
borç-alacak ili kileri sözle meleri v.b. bak m ndan)
• Nüfus Fdaresi,
• TEDAJ,
• Sosyal Güvenlik Kurulu lar ,
• Akaryak t Üretici ve Da t c lar ,
• Odalar.
Bu kurum ve kurulu lar n görev sahalar na ili kin elde ettikleri bilgilerin
Gelir Fdaresine bildirimi konusunda yasal düzenlemeler yap lmal d r. Bu kurulu lar n
faaliyetleri ile ilgili düzenlemelerinin vergilendirme ile ilgili uyumu sa lanmal d r.
Bu yolla istihbarat merkezinin etkisi art r lmal d r (Hesap Uzmanlar
Vakf ,
2002:104-105).
Özellikle kay t d l
n yo un oldu u sektörlerden biri akaryak t sektörüdür.
Al nan tüm önlemlere ra men sektörde halen önemli oranda kay t d l k vard r.
Konuyla ilgili sat
istasyonlar ndaki verilere Gelir Fdaresi
79
Ba kanl
nn
ula abilece i teknik bir altyap n n kurulmas , ayr ca Enerji Piyasas Düzenleme
Kurumu (EPDK) ile i birli i yap lmas sorunu büyük ölçüde ortadan kald racakt r.
5.3.2.2. SaEl%kl% Belge Düzeni Olu9turulmal%d%r
Ticaret hukukunda menkul k ymetlerle ilgili olarak benimsenmi bulunan
“hamilinelik” müessesesi de, kay t d
ekonomiye yol açmas dolay s yla, uzunca
zamand r ele tirilen bir konudur. Zira hamiline hisse senedinin, senedi ihraç etmi
olan irkete dahi bildirilmeksizin sadece teslim ile el de i tirmesi, hamiline çekin
beyaz ciro yolu ile ciro edilmesi, bu k ymetlerin me ru maliklerini saptama olana n
ortadan kald rmaktad r. Özvarl
belki trilyonlar a an irketlerin malikleri veya
alacak haklar n n sahipleri bu yolla gizlenebilmektedir. Bu nedenle, ya hamilinelik
olgusu hukuk sistemimizden ç kart lmal , ya da hamiline k ymetleri kay t alt nda
tutacak ve bunlar üzerinde hak tesisi veya devrini izleyen bir sistem geli tirilmelidir
(Do rusöz, 2004:185). Hamiline yaz l l
n sadece çek veya senetlerle kalmay p çok
önemli say lan baz devlet borçlanma senetlerinde de geçerli olmas , konunun
ciddiyetini daha da art rmaktad r.
5.3.2.3. Bürokratik 9lemler Azalt%lmal%d%r
Kay t d
ekonomiyi azaltmak için yap lmas
gerekenlerden biri de
bürokratik i lemlerin ve a amalar n sadele tirilmesi ve kolayla t r lmas gerekti idir.
E–devlet uygulamas n n ve otomasyonun yayg nla t r lmas , kamu personelinin
nitelik ve niceli inin tekrar gözden geçirilmesi, kamu personel rejiminde bir yandan
özlük haklar iyile tirilirken, di er yandan verimlilik art r c ödüllendirme ve
cezaland rma mekanizmalar n olu turan önlemler al nmal d r. Kamu personeli tayin
ve kararlar üzerinde siyasi tercihlerin etkisini azalt c bir sistem kurulmal d r
(Ekesan, 2006:1).
F veren üzerindeki i yerinin i letilmesi ile ilgili bürokratik yükümlülükler
azalt lmas ile ilgili çal malar sürdürülmeli ve i veren taraf ndan düzenlenmesi
zorunlu belgeler asgari düzeye indirilmelidir (T.C. Çal ma ve Sosyal Güvenlik
Bakanl
, 2004:127).
80
5.3.2.4. Kay%tl% Ekonomiye Geçi9 Stratejileri Dinamik Bir Çerçevede
Haz%rlanmal% ve Hayata Geçirilmelidir
“Kay t d
yönde at lm
Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Plan (2008- 2010)” bu
bir ilk ad m olarak kabul edilebilir. Bu eylem plan , “Kay t d
Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Plan (2011- 2013)” ile revize edilmi tir.
Ancak mevcut durumun daha da iyile tirilebilmesi için ilgili kurumlar n katk lar n n
eksiksiz al nabildi i uygulanabilir planlarlar geli tirilmelidir. Eylem planlar n n
uygulama ba ar s n n ilgili tüm taraflarca (kurumlar, mükellefler ve meslek örgütleri)
izlenebilmesi bu tür planlar n ba ar s için gereklidir. Raflarda kalm plan görüntüsü
kurumlar yormaktan öteye geçemez. Dolay s yla, planlar n uygulanmas n izlemek
üzere geli tirilen performans göstergeleri izlenebilir olmal d r.
Planlar n kay t d l kta öncelikli sektörleri hedef almas gerekir. Ancak
mücadele, ilgili sektörlerde vergisel uyumu yüksek firma ve mükelleflerde ek stres
yaratmamal d r. Bu durumda vergisel uyum azalabilir. Vergisel uyumu zay f
mükellefler mücadele tekniklerine haz rl kl d r. Abart lm
ve ay r mc olmayan
teknikler vergisel uyumu yüksek olan firmalar tedirgin eder ve planlara toplumsal
deste i azalt r (Sava an, 2010:38).
5.3.3. Sosyal Aç%dan Al%nmas% Gereken Önlemler
5.3.3.1. Vergi Bilinci Art%r%lmal%d%r.
Mükelleflere, ödedikleri vergilerin kamu hizmeti olarak kendilerine geri
döndü ü, bu sebeple daha iyi kamu hizmeti için vergilerin tam ve zaman nda
ödenmesi gerekti i anlat lmal d r. Mükelleflerin vergiyi sadece bir yük olarak
görmeleri, önemli ölçüde vergilemenin mali amac n kavramam
olmalar ndan
kaynaklanmaktad r. Devletin hangi kamu hizmetlerinin üretimini neden yerine
getirmesi gerekti i, bu hizmetlerin üretiminin tamamen özel kesime b rak lmas
durumunda ortaya ç kacak olan toplumsal kay p ve maliyetlerin neler oldu undan
ba lanarak, devletin bu hizmetleri toplum için üretmesinin bir maliyeti oldu u ve bu
maliyete de söz konusu toplumda ya ay p kamu hizmetlerinden fayda elde edenlerin
kat lmas gerekti i, verginin de bu amaçla al nan bir para oldu u anlat lmal d r. Daha
81
iyi kamu hizmeti sunumunun, herkesin vergisel anlamda üzerine dü eni yerine
getirmesine ba l oldu u ö retilmelidir. Verginin alternatifi finansman araçlar n n
yaratt
olumsuzluklardan bahsedilip, bu konuda halk n bilinçlenmesi sa lanmal d r
(Y lmaz, 2006:217-218). Örne in çocuklarda vergi bilincinin yerle mesi için
VergiBilir projesi kapsam nda iir yar malar düzenlenmektedir. Bu kapsamda
medya arac l
yla daha geni kampanyalar düzenlenmelidir.
Vergi bilincinin geli tirilmesi için bireylerin verdikleri vergiyi israf edildi ine
dair dü ünce içine girmeleri engellenmelidir. Hükümetler ödenen vergileri nereye
harcad klar n
effaf bir ekilde kamuoyu ile payla mal d r. Bunu yaparken de basit
ve anla l r bir dil kullanmalar
gerekmektedir. E er kamu hizmetlerinden
memnuniyetsizlik varsa kamu hizmetlerinin kalitesi yükseltilmelidir. Bu yöndeki
uygulamalar seminer, panel ve konferans gibi faaliyetlerle halka duyurulmal ve
böylelikle devletin kaynaklar israf etti i konusundaki yarg de i tirilmelidir.
5.3.3.2. Köyden Kente Göçü Azaltacak Tedbirler Al%nmal%d%r
Köyden kente göç etmenin en büyük nedeni i sizlik sorunudur. Köyde
ya ayan insanlar daha çok tar mla ilgilenmektedir. Bu nedenle tar msal faaliyetlere
dayal olarak ya amlar n sürdüren kesimlere, tar msal faaliyet için yeterli alanlar n
tahsisi, tar mda verimlili i artt r c tekniklerin ö retilmesine yönelik spesifik e itim
programlar n n geli tirilip uygulanmas göçü engelleyebilir. Ancak tar m d nda da
i olanaklar n n art r lmas gerekmektedir. Bu kapsamda bölgesel kalk nmalar n
sa lanmas için gerekli te vik yasalar n n ç kar l p uygulanmas gerekmektedir.
Ayr ca k rsal alanda e itim olanaklar artt r lmas ile k rsal alanlar n daha ya anabilir
k l nmas , köyden kente göçü s n rland r p hatta kentten k rsal alana geri göçü
sa layabildi i ölçüde, kentsel yoksulluk ve enformel ekonomik faaliyetlerin
geli imini engelleyece i gibi, büyük kentlerin, ula m, hava kirlili i, kalabal k, konut
gibi sorunlar na da çözüm sa lanm olunur.
82
5.3.4. Siyasi Aç%dan Al%nmas% Gereken Önlemler
Kay t d
ekonominin sebeplerinden bahsedildi inde ilk olarak dile
getirilenler hep vergisel faktörler olmu tur. Vergi oranlar n n yüksekli i, vergi yükü
da l m ndaki adaletsizlik … gibi. Oysa içsel faktörlerden siyasal faktör, gerek kay t
d
konominin ortaya ç kmas nda gerekse mücadele ile ortadan kald r lmas nda pek
söz edilmeyen ancak en önemli olan faktördür.
Kay t d
ekonomiyi kontrol alt na alarak hacmini azaltacak yöndeki
tedbirlerin al nmas ve uygulanmas da siyasilerin bu yöndeki isteklerince ba l
olaca
için, politikac lar n kay t d
ekonomi ile mücadele konusundaki kararl l
ilk belirleyici olacakt r. Siyasilerin kay t d
kararl l
ekonomiyle mücadele istek ve
olmad kça ve kararl l k orta ve uzun vadede devam etmedikçe kay t d
ekonomi ile mücadelede ba ar l olmak mümkün olmaz.
Türkiye’de siyaset hayat n n aktörü ve özellikle de hükümet durumunda
olanlar, kay t d
ekonomiyle mücadeleyi, ülkenin ekonomik ve siyasal ba ms zl
ve sosyal bar n devam n n uzun vadede sürdürülebilmesi ile geli mi ülkeler
seviyesindeki refah ve güvencenin vatanda lara sunulabilmesi ad na birinci mesele
olarak kabul edip, bu yönde yap lmas gerekenlerden üstlerine dü enleri ivedilikle
yerine getirmelidirler. Zira, hükümetler bu konuya sahip ç k p, kay t d
ekonomiyi
azaltacak tedbirleri al p uygulamad kça ve muhalefet durumunda olanlar bu konu ile
ilgili hükümet üzerinde bask olu turmad kça kay t d
mümkün olmaz (Y lmaz, 2006:212).
83
ekonomi ile mücadele etmek
SONUÇ
Kay t d
ekonomi, yasal alandan yasa d
alana kadar geni bir yelpazeye
yay lan çok çe itli faaliyetleri kapsar. Mali, ekonomik, sosyal ve siyasal alanda
tahribatlar yaratt
Kay t d
için olumsuz d sall klara sahip bir olgudur.
ekonominin hacmi sadece Türkiye’de de il geli mi ülkeler ve
di er geli mekte olan ülkeler ile dönü en ekonomilerde de sürekli art
göstermi tir. Genel olarak kay t d
oldu u görülmektedir. Kay t d
çe itli ülkeleri ile k yasland
Kay t d
e ilimi
ekonominin dünya çap nda büyüyen bir sorun
ekonominin, Türkiye’deki boyutlar dünyan n di er
nda oldukça yüksek boyutlardad r.
ekonomi olumsuz ekonomik ko ullar n hem sebebidir hem
sonucudur. Bundan dolay
önce kay t d
ekonominin nedenleri üzerinde
durulmal d r. Nedenlerinin tespit edilip gerekli politikalar n uygulanmas , kay t d
ekonomiyi azaltacak böylece kendisinin sebep oldu u olumsuz ekonomik ko ullar n
da kendili inden ortadan kalkmas na yol açacakt r.
Türkiye’de yasal ekonomik faaliyetlerin kay t alt na al nmamas sonucu
ortaya ç kan kay t d
ekonominin en önemli nedeninin a r vergisel yükümlülükler
oldu u konusunda yayg n bir inan vard r. Türkiye’de vergi yükü OECD ülkeleri ile
k yasland
nda kimilerinden yüksek kimilerinden dü üktür. Ancak ortalaman n
alt nda kalmaktad r. Türkiye’de vergi oranlar n n geli imi ile kay t d
ekonominin
geli imi bir arada de erlendirildi inde; Türkiye’de vergi oranlar n n genel olarak
gerileme trendi gösterdi i, ancak kay t d
ekonominin sürekli art
oldu u görülmü tür. Bu da, Türkiye’de kay t d
vergi
oranlar n n
çok
önemli
bir
faktör
trendi içinde
ekonomiyi belirlemek aç s ndan
olmad
n
göstermi tir.
Vergi
yükümlülüklerinin yüksek oldu una dair inanc n yerle mesinin nedeni, dolays z
vergileri toplayamayan devletin dolayl
vergileri yönelmesi sonucunda vergi
sistemindeki adaleti bozmas d r. Ayr ca ücretler üzerindeki vergi ve SGK prim
yükünün OECD ortalamas ndan yüksek olmas bu inançta etkilidir.
84
Türkiye’de kay t d l
oran
belirleyen belki de en önemli faktör vergi denetim
ve cezalar d r. Ülkemizde denetim oranlar
cayd r c l
çok dü üktür ve cezalar n
azd r.
Türkiye’de kay t d
ekonomiye sebep olan di er ekonomik faktörlerin
durumu incelendi inde; i sizlik oran , ya an lan krizler, gelir da l m ve yoksulluk,
i letme büyüklü ü gibi ekonomik, mali, siyasi, idari, hukuki, psikolojik bir çok
faktörle ba lant s oldu u görülmektedir.
Kay t d l k dünyan n temel gerçeklerinden birisidir. Ülkeler bu faaliyetleri
denetim alt na almak için cezaland rma, kanuni takibat, e itim ve ekonomik tedbirler
uygulamaktad rlar. Ülkemizde ise kay t d
ekonomiyle mücadele çal malar
kapsam nda bugüne kadar yürütülmü olan çal malar, istenilen sonuçlar elde etmek
için yeterli olmam t r. Türkiye’de bu konuda mali, ekonomik ve sosyal alanda
uygulanmas gereken politikalar vard r. Ancak as l önemli olan, siyasi iradenin bu
konudaki kararl
d r. Kay t d
ekonomi ortam ndan sa l kl bir ekonomik yap ya
geçebilmek amac yla gerekli tedbirlerin k sa, orta ve uzun vadede ki isel ç karlar
dü ünülmeden sürdürülmesi büyük önem ta maktad r.
85
KAYNAKÇA
Akal n, G. (1996), “Kay t D Ekonomi Sorunu ve Yasa Tasar s ( I )”, Vergi
Dünyas , Say : 178, ss.29.
Akbulak, Y., Tahtak l ç, A. K. (2003) “Kay t D Ekonomi Üzerine Dü ünceler”,
Banka-Mali ve Ekonomik Yorumlar Dergisi, Say 468, ss.28.
Aktan C. C. (2000), Vergi D
Piyasa Ekonomisi, TOSYÖV Yay nlar , Ankara, s.10.
Alptürk, E. (2003), “Kay t D Fstihdam n Finansal ve Vergisel Boyutu”, Vergi
Sorunlar Dergisi, Say 172, Ocak 2003, s. 63.
Altu , O. (1994), “Yeralt Ekonomisi”, Ekonomik Forum, ss.14-66.
Altu , O. (1999), Kay t D
Ekonomi, Türkmen Kitabevi, Fstanbul, ss.48.
Aslano lu, S., Y ld z, S. (2007), “Türkiye’de Kay t d Ekonomi Olgusu, Bu Olguyu
Azaltmaya Yönelik Çözüm Aray lar ve Bir Öneri: Rasyo Analizi Yoluyla
Etkin Bir Fnceleme Sisteminin Olu turulmas , Sosyoekonomi Dergisi,
Temmuz-Aral k 2007, ss.137.
ASO Ara t rmas , Hürriyet Gazetesi (2011),
www.hurriyet.com.tr/ekonomi/18761780.asp, (20/09/2011)
Aydemir, J. (1995), “Türkiye’de Kay t D
Derne i Yay n , Fstanbul, ss.21-118.
Ekonomi”, Maliye Hesap Uzmanlar
Ceran G. Ç., Kovanc lar B. (2007), “Dünya’da ve Türkiye’de Vergi Aflar ”, Vergi
Sorunlar Dergisi, Say :228, Eylül 2007, ss.136.
Çetinta H., Vergil, H. (2003), “Türkiye’de Kay t D
Üniversitesi Dergisi, ss.16.
Derdiyok, T. (1993), “Türkiye’nin Kay t D
Fktisat Dergisi, Say :14, s.54-63.
Ekonominin Tahmini”, Do u
Ekonomisinin Tahmini”, Türkiye
Devlet Planlama Te kilat (2001), “Sekizinci Be Y ll k Kalk nma Plan (20012005), Kay t D Ekonomi Özel Fhtisas Komisyonu Raporu, DPT Yay nlar ,
Ankara, ss.18-48.
Do rusöz, A. B. (2004) “Kay t D Ekonomi ile Mücadele Aç s ndan Vergi Hukuku
Özel Hukuk Fli kilerine Bak ”, 19. Türkiye Maliye Sempozyumu, Antalya,
ss.158-176.
86
Dönmez, R. (1992). “Teoride ve Uygulamada Vergi Aflar ”, Anadolu Üniversitesi,
Eski ehir, ss.141-145.
Dünya Bankas (2010). “Kay t d l k: Nedenler, Sonuçlar, Politikalar”, Rapor
No:48523-TR, ss. 49.
Ekesan, N. (2006), “Kay t D
Ekonomi, Nereye Kadar?”, Durum Dergisi, ss.1.
Erku , H., Karagöz, K. (2009), “Türkiye’de Kay t D Ekonomi ve Vergi Kayb n n
Tahmini”, Maliye Dergisi, Say : 156, Ocak-Haziran 2009, ss.128-136.
Eurofound (2010),
www.eurofound.europa.eu/ewco/studies/tn0812019s/de0812019q.htm,
(17/09/2011).
Gelir Fdaresi Ba kanl Strateji Geli tirme Ba kanl (2009), “Kay t D
ile Eylem Plan (2008-2010)”, Yay n No: 87, Ankara, ss.3-38.
Mücadele
Gelir Fdaresi Ba kanl Strateji Geli tirme Ba kanl (2011), “Kay t D
ile Eylem Plan (2011-2013)”, Ankara, ss.1-4.
Mücadele
Güngör, K. (2003), “A r Vergi Yükünün Kay t D Ekonomi Üzerindeki Etkisi ve
Türkiye”, Vergi Sorunlar Dergisi, Say :172,Ocak 2003, ss.127.
Hesap Uzmanlar Vakf (2002), “Türk Vergi Sisteminin Önündeki Temel Engeller ve
Çözüm Önerileri”, TOBB Yay nlar , s.99
ILO (2000), “Employment and Social Protection in the Informal Sector-Employment
in the informal sector: Challenges and Future Agenda”, Governing BodyCommittee on Employment and Social Policy, Geneva, ss.1.
FTO (2002), “Avrupa Birli i’nde Kay t D
FTO Yay nlar , Fstanbul, ss.29.
Faaliyetlerin Kontrolü ve Denetimi”,
Juan, DE A., Lasheras, M.A. ve Mayo R. (1993), "Voluntary Compliance and
Behaviour of Spanish Taxpayers", Public Finance and Irregular Activities,
International Institute of Public Finance 49th Congress, Berlin, ss.2.
Kanl , M. (2007), “Dolayl Vergiler ve Kay t D Ekonomi”, Yüksek Lisans Tezi,
Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Fstanbul, ss.6-41.
K rkulak, B. (2000) “Türkiye’de Kay t D Ekonominin Vergilendirilmesi”, Vergi
Sorunlar Dergisi, Gelir Kontrolörleri Derne i Yay n , Say 132, ss.164.
Kildi , Y. (2000), “Kay t D Ekonominin Ulusal-Uluslararas Boyutu ve Çözüm
Önerileri”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say :2, ss.4-5.
Mavral, Ü. (2001), “Karapara Kay t d
Ekonomi Fli kisi ve Türkiye’ye
Yans malar ”, Vergi Denetmenleri Derne i, Ankara, s.24.
Mo ol, T., M. Üyümez M. E. (2004), “Vergi Suç ve Cezalar n n Ekonomisi”, 19.
Türkiye Maliye Sempozyumu. Antalya, ss.573-601.
87
Özsoylu, A. F. (1996), Türkiye’de Kay t D
s.10.
Ekonomi, Ba lam Yay nc l k, Fstanbul,
Paras z, F. (1993), Para Politikas Keynesgil Fktisad n Dü ü ü ve Yükseli i, 3. Bask ,
Bursa 1993, Ezgi Kitapevi, ss.145.
Pommerhenne W. W., Hart A. ve Bruno,F. S. (1993) "Tax Morale Tax Evasion and
The Choice of Policy Instruments in Different Political Systems", Public
Finance and Irregular Activities, International Institue of Public Finance,
49th Congress, Berlin, 27-28.
Quassoli, F. (1999) “Migrants in the Italian Underground Economy, International
Journal of Urban&Regional Research”, Vol.23, Issues 2, s.213.
Renooy, P., Williams, C. C. (2008), “Tackling Undeclared Work In European
Union”, European Foundation For Improvement Of Living and Working
Conditions, ss.9-41.
Saraço lu, F. (2004) “Vergi Aflar , Vergiye Uyum ve Türkiye Uygulamalar ”,
Finans-Politik ve Ekonomik Yorumlar Dergisi, Say : 483, s.27.
Sar l , M. A. (2002), “Türkiye’de Kay t D Ekonominin Boyutlar , Nedenleri,
Etkileri ve Al nmas Gereken Tedbirler”, Bankac lar Dergisi. Say 4, ss.32–
50.
Sava , A. (2006) “Vergi D Piyasa Ekonomisi: Kapsam , Etkileri ve Öneriler”,
Say tay Dergisi, Say :72, ss.53.
Sava an, F. (2011), “Türkiye’de Kay t D Ekonomi ve Kay t D l kla Mücadelenin
Serencam ”, SETA, Say :35, ss.8-38.
Sugözü, F. H. (2008), “Kay t D Ekonomiyi Önlemede Vergi Politikalar : (19802004) Türkiye Örne i”, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Konya, ss.8-237.
Jengül, S. (1997), “Bir Hurafe Kay t D s Ekonomi”, Fmaj Yay nevi, Ankara, ss.15210.
Schneider, F., Buehn, A., Montenegro, C. E. (2010), “Shadow Economies All Over
The World: New Estimates For 162 Countries From 1999 to 2007”, World
Bank, ss.31-45.
Schneider, F. (2010), “Size And Development of Shadow Economy of 31 European
Countries From 2003 to 2010”, Johannes Kepler University, ss.1-4.
T.C. Çal ma ve Sosyal Güvenlik Bakanl (2004), “Kay t D Fstihdam ve Yabanc
Kaçak F çi Fstihdam ”, Yay n No: 116, Ankara, ss.127.
Transparency International, (2010),
www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2010/results,
(07/09/2011).
88
Tunç, M. (2007), Kay t D
Fstihdamla Mücadelede Geli tirilen Stratejiler
Uygulanan Politikalar ve Ülke Örnekleri”, Uzmanl k Tezi, Çal ma ve
Sosyal Güvenlik Bakanl Türkiye F Kurumu Genel Müdürlü ü, Ankara,
ss.6.
UNECE (1993), “Review of Concepts and Definations for Use in Statistics of
Hidden and Informal Economy”, Joint OECD/UNECE Meeting of National
Account Expert, Paris, pp.1.
Us, V. (2004), Kay t D Ekonomi Tahmini Yöntem Önerisi: Türkiye Örne i,
Türkiye Ekonomi Kurumu, ss.3-11.
Yasa, M. (1956), “Modern Sosyal Siyasetin Bir Vas tas Olarak Vergi”, Sosyal
Siyaset Konferanslar , 8. Kitap, Fstanbul, ss.46-57.
Windebank, J. (2004), “Demand-Side Incentives to Combat The Underground
Ecomony: Some Lessons From France and Belgium”, International Journal
of Economic Development, Volume Six, Number: 2, ss.58-67.
Y lmaz, G. A. (1996), “Yeralt Ekonomisi ve Vergi Kayb ”, Yay nlanmam Doktora
Tezi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Fstanbul, ss.97.
Y lmaz, G. A. (2006), “Kay t D
219.
Ekonomi ve Çözüm Yollar ”, ISMMMO, ss.12-
Yumu ak, F. (1992) “Vergi Aflar n n Vergi Gelirlerine Etkisi”, Vergi Dünyas
Dergisi, Say : 188, s.42.
89