kosova türkiye ticaret odası

ÖNSÖZ
Kosova Türkiye Ticaret Odası (KTTO), kurulduğu günden itibaren iki ülke arası
ekonomik ilişkilerin geliştirilmesi, ticaret hacminin artırılması ve Türk yatırımlarının
bölgeye çekilmesi amacıyla, çeşitli iş forumları, seminerler, ikili iş görüşmeleri gibi
organizasyonları düzenlemekte veya bunların düzenlenmesine katkıda bulunmaktadır.
Yapılan çalışmalar sonucu hem genel hem de sektörel bazda bazı temel verilere ve
değerlendirmelere ihtiyaç olduğu görüldü. TİKA’nın da katkıları ile Kosova Türkiye
Ticaret Odası tarafından düzenlenen Global Ekonomide Uluslararası Trendler ve
Kosova’nın Konumu Konferansı çerçevesinde bir yandan global ekonomideki gidişatlar
değerlendirilirken, öbür yandan da Kosova’nın konumu ele alınmaya çalışılmaktadır. Bu
çerçevede Kosova’da gerek yatırım potansiyelleri, gerekse önemleri bakımından bazı
sektörler öne çıkmaktadır. Odamız bünyesinde, Kosova ekonomisine ve temel bazı
sektörlere, potansiyelleri değerlendirmek adına işadamlarına ve potansiyel yatırımcılara
bölgeyi daha iyi tanıma ve bir bakış atma fırsatı vereceğini düşündüğümüz çalışmaları,
dört kitapçık halinde özetledik.
KTTO’nun bu ilk yayın serisinde, Kosova ekonomisi, enerji, tarım ve inşaat sektörleri
olmak üzere dört alanda temel verileri bulabilirsiniz.
Saygılarımızla,
Kosova Türkiye Ticaret Odası
KOSOVA
ÜLKE PROFİLİ:
Ülke Yapısı:
Cumhuriyet: Kosova Cumhuriyeti (bağımsızlık ilanı 17 Şubat 2008)
Başkenti: Priştine
Yüzölçümü: 10.887 km2
Nüfus Yoğunluğu: 200 kişi / km2
Etnik Yapısı: % 90 Arnavut, %5 Sırp, %1 Türk, %4 diğer
Büyük kentler: Priştine (başkent), Prizren, İpek, Gilan, Mitroviça, Ferizay, Yakova.
Para Birimi: Avro - €
Temel Sosyal Göstergeler:
Nüfusu: 2 milyon
Ortalama ömür: Kadın 76 ; Erkek 72
Doktor Sayısı: 600
Toplam çalışan sayısı: 335 942
Toplam işsiz sayısı: 338,534
Toplam emekli sayısı: 134.847
Ortalama ücret: 220 €
Ekonomik veriler:
GSYH (gayri safi yurtiçi hasıla)
Kişi başı milli gelir
Yıllık büyüme hızı
Bütçesi
Doğrudan Yabancı Yatırım
3,792 Milyar €
1805 €
4,4 (2009 yılı ve son 5 yılın ortalaması)
1,461Milyar €
300 Milyon € (son 5 yılın yıllık ortalaması)
2
Kosova Ekonomisi
GİRİŞ
Bu ekonomik değerlendirme çalışmasında, Kosova ekonomisine ait, gayri safi yurtiçi
hasıla, fiyat hareketleri, bütçe, işgücü, doğrudan yabancı yatırımlar ve dış ticaret konuları
ele alınmıştır.
2009 yılı ekonomik değerlendirme sürecinde elde edilen verilerin analizi, aynı dönemler
itibari ile geçmiş yıllara ait verilerle karşılaştırılması şeklinde yapılmıştır.
Kosova, bağımsızlık ilanının verdiği ivme ve bazı ekonomi politikalarında iyileştirmeler
sonucu son 3 – 4 yıl içinde yıllık ortalama yüzde 4,4 oranında istikrarlı bir büyüme
kaydetmiştir. Fakat 2008 yılının son çeyreğinden itibaren dünya ekonomisini yöneten,
büyük ekonomilerde yaşanan küresel krizin etkisi Kosova’yı da etkilemiştir. Krizin
Kosova ekonomisine etkisi daha çok ihracat oranlarında düşme ve yabancı doğrudan
yatırımların azalması şeklinde olmuştur. Fakat bu olumsuz tabloya rağmen 2009 yılındaki
büyüme oranı ve 2010 yılı için öngörülen tahminler istikrarını korumuştur.
Küresel krizden etkilenen yabancı yatırımcılar için güven ortamının yaratılması, yapısal
ve yasal süreçlere uygunluğun artırılması ile Kosova’nın birçok azgelişmiş ülkeye göre,
yabancı yatırımcı açısından daha cazip hale gelmesi mümkündür. Bu çerçevede, 2010
yılında özellikle büyük yatırım projelerinin başlaması ile Kosova’nın ekonomik büyüme
sürecinde daha büyük artışlar yaşaması ve gelecek üç yıl itibari ile büyümenin hızlanması
öngörülmektedir.
GAYRİ SAFİ YURTİÇİ HASILA (GSYH)
Kosova ekonomisi 2002 yılından itibaren sürekli büyüyen bir ekonomi trendine sahip
olup 2009 yılında da ekonominin yaklaşık yüzde 4,4 oranında büyüdüğü rapor edilmiştir.
2008 yılında, GSYH yüzde 5.4 oranında büyüyerek 3 milyar 516 milyon euro değerine
ulaşmıştır. 2008 yılı için kişi başına düşen gelir miktarı ise yaklaşık 1759 eurodur. 2009
yılında kriz nedeniyle ihracat ürünlerine olan talepte yaşanan düşüşler, GSYH’nın
tahmini büyüme hızında azalmaya neden olmuş ve 2009 yılı GSYH büyüme hızı yaklaşık
yüzde 4,4 oranında gerçekleşmiştir. 2009 yılı gerçekleşen GSYH miktarı ise 3,917
milyon euro, kişi başına düşen miktar da 1805 euro olarak hesaplanmıştır.
3
Gayri Safi Yurtiçi Hasıla
Yıllar
Gayri Safi Yurtiçi Hasıla
(milyon euro)
2,967
2005
3,244
2006
3,516
2007
3,795
2008
3,917
2009
Kaynak: Kosova İstatistik Kurumu (ESK)
Kişi Başı Gelir
(bin euro)
1490
1598
1706
1759
1805
Yıllık
hızı
3
4.2
5
5.4
4.4
Büyüme
Uluslararası Para Fonunun (IMF) Dünya Ekonomik Görünümü Raporu’nda yer alan
seçilmiş bazı ülkelerdeki GSYH büyüme oranları aşağıdaki grafikte yıllar itibari ile
gösterilmiştir. Fakat söz konusu grafik 2009 yılı içerisinde dünyanın en büyük
ekonomileri baz alarak hazırlanmıştır. Genel anlamada, 2009 yılında çoğu gelişmiş
ülkede GSYH ve ekonomik açıdan daralmanın yaşandığı, zor bir yıl olduğu ve bu
bağlamda gelişmiş ülkelerin ekonomilerinin toparlanma süreçlerinin de zaman alacağı
şeklinde değerlendirmeler yapılmıştır. Grafikte Kosova’ya ait veriler KTTO tarafından
eklenmiş olup, değerlendirilmiştir.
Seçilmiş Ülkelere Göre GSYH Büyümesi (Yüzde)
Seçilmiş Ülkelere Göre GSYH Büyümesi (yüzde)
15
*Kosova
İtalya
ABD
Japonya
Almanya
İngiltere
Meksika
İspanya
Türkiye
Brezilya
Estonya
Ukrayna
-10
Rusya
-5
Letonya
0
Hindistan
5
Çin
Yüzde Değişim
10
-15
-20
-25
Ülkeler
2007
2008
2009
* Kosova ile ilgili veriler KTTO tarafından eklenmiştir
Kaynak: Uluslararası Para Fonu (IMF)
4
GSYH ile dış ticaret hacmi arasındaki büyüme yakın ilişkilidir. Dolayısıyla GSYH ve
kişi başı gelir ölçüsü, yaşam kalitesi ile ilişkili olması aynı zamanda ekonomik büyüme
düzeyini de gösteren önemli bir istatistiktir. Fakat burada, ekonomik büyüme ve
GSYH’nın doğru bir biçimde karşılaştırılması için ülkeler arası döviz kurları yerine
benzer ürünleri satın alabilme gücü bağlamında ülkeler açısından değerlendirmeler
yapmak daha faydalı olmaktadır. Yani her ülke için, geçerli olan para birimi üzerinden
benzer ürünleri satın alabilme güçleri açısından karşılaştırma yapılması ile daha doğru
sonuçlara elde etmek mümkündür.
İŞGÜCÜ ve İSTİHDAM
Kosova işgücü ve istihdam pazarına ait verilerin büyük bir bölümü, Kosova Çalışma ve
Sosyal Güvenlik Bakanlığı ile Vergi Dairesinde kayıtlı vergi yükümlülerine ait verilerdir.
Bundan dolayı Kosova’da ki işgücü piyasası hakkında yapılan değerlendirmelerin aslında
tam olarak gerçeği yansıtmadığı söylenebilir.
Kosova’da işgücü piyasası, işsizlik oranları yüksek olduğu için aslında memnun edici
değildir. 2008 yılında Kosova İstatistik Kurumu işsizlik oranını yüzde 40 olarak
belirlemiştir. 2009 yılı Haziran ayı sonu itibari ile kayıtlı iş arayanların sayısı geçen yıla
göre yüzde 0,8 oranında artarak 338,534 kişidir. Bunların arasında yüzde 59,3 ile en
büyük pay, vasısıfsız iş gücüne aittir. İş arayanlar arasında bayan işsizlerin oranı yüzde
47’dir.
İşsizliğin
en
fazla
yaşandığı
bölgeler
ise
yüzde
18,9
Priştine, yüzde 18,8 Mitroviça ve yüzde 17,1 ile Prizren’dir.
2009 yılı Ocak - Haziran ayı verileri itibari ile çalışan işgücünün yüzde 34,8’i ticaret
sektöründe, yüzde 16,6’sı üretim sürecinde, yüzde 11,4’ü (hotel/restoran) ve yüzde 9,3’ü
de inşaat sektöründe yer almaktadır. Tarım, eğitim ve finans sektörlerinin yer aldığı diğer
grup da yüzde 16 oranına sahiptir.
Genel olarak 2009 yılı Ocak – Haziran dönemin içerisinde işgücü piyasasında, çalışan
işçi sayısında geçen yıla göre yüzde 22 oranında bir artış yaşanmış, sadece bu dönem
içerisinde 3,098 yeni işgücü çalışmaya başlamıştır. Bu artış oranı daha çok büyük
şehirlerde yaratılan yeni iş olanaklarından kaynaklanmaktadır. Fakat bunu, Kosova nüfus
artışı ve toplam işsizlik oranı ile kıyasladığımızda, Kosova işgücü piyasasında yaşanan
artışı, işsizliği azaltma yönünde değerlendirmek yanlış olur. Kısa dönemli bu artış dışında
Kosova’da işsizlik yapısal bir nitelik taşımaktadır.
Kosova’da toplam işsizlik içerisinde iş arayanların yüzde 59,3’ü gibi büyük bir bölümünü
vasıfsız işgücünün oluşturması aynı zamanda Kosova’da kaliteli işgücü piyasasında
sıkıntı yaşandığını göstermektedir. İşsizlik oranının ve vasıfsız işgücünün yüksek
miktarda oluşu, işgücü maliyetlerinin düşük olmasına neden olmaktadır.
Yapısal işsizlik sorunu için üretilebilecek alternatif çözümler arasında: Nitelikli işgücü
talebi için uzun vadede çözüm eğitim ve eğitim kalitesinin yükseltilmesi, orta vadede
bölgesel kalkınma ve yatırım projelerinin hayata geçmesi ve son olarak da kısa vadede
5
meslek edindirme kursları tarzında potansiyel işgücü piyasasının oluşturulması ile
işsizliği azaltmak mümkün olabilir.
FİYAT HAREKETLERİ
Kosova’da son yıllarda fiyat seviyelerindeki sürekli yükseliş hayat standartlarını
düşürmüştür. Fakat 2009 yılı beklenenin aksine fiyatların yükselişinin kesildiği ve aynı
zamanda düşüşe geçtiği bir yıl olarak gerçekleşmiştir. Özellikle Kosova’nın mal ithal
ettiği ülkelerin çoğunda fiyatların düşmesi veya sabitlenmesi Kosova’da da tüketici fiyat
endeksini olumlu yönde etkilemiş ve fiyat seviyelerini düşürmüştür. Kosova İstatistik
Kurumu tarafından yapılan araştırmaya göre, 2008 yılının son çeyreği itibariyle fiyatlarda
yaşanan düşüş 2009 yılı boyunca da devam ettiği yönündedir. Fiyat seviyelerinde en
büyük düşüş oranı yüzde - 4.4 ile 2009 Mayıs ayında gerçekleşirken, en küçük düşüş ise
% -0.5 ile Ocak ayında yaşanmıştır.
Fiyatlardaki bu düşüş oranları deflasyonu ve buna bağlı olarak tüketici fiyat endeksini de
olumlu yönde etkilemiştir. 2008 yılında enflasyon oranının artması, fiyatların da
artmasına neden olurken 2009 yılı ise ilk üç çeyrek itibari ile yüzde -2,5 oranında bir
deflasyon süreci yaşanmıştır. 2009 yılı Eylül ayı sonuna kadarki dönem itibari ile,
ortalama fiyat seviyelerindeki düşüş oranı yaklaşık yüzde 2.7’dir. Burada en önemli
etkiyi, 2008 yılı sonu itibariyle petrol ve buna bağlı olarak gıda fiyatlarında yaşanan
düşüşler etkilemiştir. Petrol fiyatlarında yaşanan düşüş oranları ile birlikte gıda
ürünlerinin fiyatlarında da ortalama yüzde 3.4 oranında düşüş yaşanmıştır. Ancak 2010
yılında fiyatlar endeksi tekrar yükselme trendine girmiştir. Tüketici Fiyat Endeksi’nden
petrol ve gıda ürünlerini çıkardığımız zaman diğer ürün fiyatlarının ortalama olarak
yüzde 4,3 oranında arttığı görülmektedir.
Tüketimi etkileyen bir diğer unsur ise yurtdışında yaşayan vatandaşların Kosova’ya
gönderdikleri maddi kaynaklardır. 2009 yılında yurtdışından gönderilen para miktarında
da düşüş yaşanması tüketiciyi ve aynı zamanda tüketici fiyat endeksini de etkilemiştir.
2009 yılı süresince Kosovalı göçmenler tarafından gönderilen para miktarında geçen yıla
göre % 12 oranında, yaklaşık 60 milyon euro değerinde bir azalma yaşanmıştır. 2008
yılında diaspora tarafından Kosova’ya yapılan gelir aktarımı yaklaşık 535,8 milyon
eurodur. Söz konusu daralma 2010 yılı için de geçerlidir.
BÜTÇE
2010 yılı bütçesi, 1 Milyar 461 milyon Eurodur. 2009 yılına göre bütçe 130 milyon Euro
artış göstermiştir. 2010 yılı bütçesinin 1 milyar 29 milyon 200 bin euroluk miktarının
vergi ve gümrük girdilerinden elde edilmesi beklenmektedir. Kosova hükümeti, 2010
bütçesinin yaklaşık olarak yüzde 35’ini yatırımları artırmak için sermaye harcamalarına
ayırmıştır.
6
2009 yılı Ocak - Haziran dönemi temel bütçe
harcamaları
Sosyal Güvenlik
Kamu Düzeni ve
Güvenliği ; 8,90%
Sosyal Güvenlik;
19,80%
Ekonomik
Harcamalar;
22,20%
Genel Kamu
Harcamalrı
Eğitim
Genel Kamu
Harcamaları;
18,80%
Sağlık; 8,30%
Eğitim; 16,80%
Sağlık
Ekonomik
Harcamalar
Kamu Düzeni ve
Güvenliği
Kaynak: Kosova İstatistik Kurumu (ESK)
2009 yılı ilk altı aylık dönem itibariyle bütçe harcamaları içerisinde en büyük pay, yüzde
22,2 ile ekonomik faaliyetler için yapılan harcamalara aittir. Diğer büyük harcama
kalemleri ise yüzde 19,8 ile sosyal güvenlik, yüzde 18,8 genel kamu harcamaları ve
yüzde 16,8 ile eğitim için yapılan harcamalardır.
DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR (DYY)
Kosova’da 2000 yılından günümüze kadar 2,000’in üzerinde yabancı veya yabancı
ortaklık şirketi tarafından 1 milyar Euronun üzerinde doğrudan yabancı yatırım
yapılmıştır. 2000 – 2006 yılları arasındaki yapılan DYY’ın toplamı 634 milyon Eurodur.
Bunun 236 milyon euroluk kısmı özelleştirmeden kaynaklanmaktadır. 2000 – 2006 yılları
arasında en fazla DYY yapan ülkeler; Almanya, Slovenya, İtalya ve İsviçre’dir.
Kosova’da 2005 - 2007 yılları arasında doğrudan yabancı yatırım (DYY) miktarı
yaklaşık 750 milyon euro değerinde gerçekleşmiş ve 2007 yılından itibaren de yatırım
miktarlarında düşüşler yaşanmıştır. Kosova Yatırım Ajansı (İPAK), 2008 yılı için
doğrudan yabancı yatırım hedefinin 600 milyon euro üzerinde olmasına rağmen, 2008
yılında Kosova’ya yapılan doğruna yabancı yatırım miktarı 2007 yılına göre yaklaşık
yüzde 16 oranında bir azalma göstererek 350 milyon euro değerinde gerçekleşmiştir.
2008 yılında, DYY oranında azalma yaşanmasının temel nedenlerinden biri geçmiş
yıllarda DYY’lar içerisinde özelleştirmenin payının yüksek olmasıdır. 2007 yılında DYY
oranını artıran temel etkenlerden biri de ikinci mobil GSM operatörünün Kosova’da
faaliyete geçmesidir.
7
Kosova’da, 2008 yılında yaklaşık 350 milyon değerindeki DYY’lar 2009 yılında yüzde
30 oranında düşüş göstereceği tahmin edilmektedir. 2008 yılı DYY’ların dağılımına
baktığımızda, yüzde 63.7 sinin sermaye yatırımı, yüzde 21.4’ünün kredi şeklindeki şirket
yatırımları olduğu ve yüzde 14.9’unun da dağıtılmayan kârlar oluşturmaktadır.
2008 yılındaki DYY’ların sektörlere göre dağılıma baktığımızda ise, yatırımların finans
sektörü ağırlıklı olduğunu görmekteyiz. Finans sektörü toplam yatırımların yüzde 34.9’nu
oluşturmaktadır. Finans sektöründen sonra en fazla doğrudan yabancı yatırım yapılan
diğer sektörler ise yüzde 16.8 ile gayrimenkul ve yüzde 13.8 ile ulaşım ve
telekomünikasyon sektörleridir. İşletme endüstrisi yüzde 8 olup enerji, su, gaz ve
madencilik sektörlerine yapılan DYY miktarı da yüzde 5 olarak gerçekleşmiştir.
2009 yılı yabancı yatırımı 291,5 milyon € olarak kaydedilmiştir. Küresel krizin de
etkisiyle Kosova’da doğrudan yabancı yatırımlara olan ilginin azaldığı görülmektedir.
Ancak DYY’deki düşüş Merkez Bankasının, tahmini olan %30’dan az olup, yüzde 20
olarak gerçekleşmiştir. Son 5 yılda Kosova’nın çektiği doğrudan yabancı yatırım miktarı
yılda yaklaşık 300 milyon € olarak gerçekleşmiştir.
Öte yandan Hükümetin, DYY oranını artırıcı ekonomi politikaları arasında
özelleştirmelerin artırılması ve vergi oranlarının düşürülmesi de yer almaktadır. 2009
yılında vergi oranlarında yapılan indirimler ve Kosova’nın Uluslararası Para Fonu (IMF)
ve Dünya Bankası’na (WB) üyelik süreçleri ile yabancı yatırımcılar açısından
Kosova’nın güvenli ve yatırım potansiyelinin yüksek olduğu ülke imajı yaratılarak 2010
yılı ve bunu takip eden yıllarda doğrudan yabancı yatırımların artması beklenmektedir.
DYY’nin Arzu Edilen Düzeyde Olmayışının Temel Nedenleri
2009 yılı boyunca yabancı yatırım oranlarının düşmesi, küresel krizin bütün dünya
ekonomilerini etkilediği dikkate alınarak beklenen bir sonuç olarak ortaya çıkmaktadır.
Fakat uluslararası finans kuruluşlarının da tahmini üzerine dünya ekonomisi üzerinde
küresel kriz ile yaşanan ekonomik durgunluğun azalmaya başlamasının Kosova açısından
etkisi yabancı yatırımları artıracağı şeklindedir.
Kosova’da doğrudan yabancı yatırımların özellikle enerji, su ve madden gibi sektör
alanlarında yeterince olmamasının en önemli nedenlerinden biri Kosova’da hala devam
etmekte olan enerji sorunudur. Özellikle elektrik enerjisinin yetersiz oluşu ve zaman
zaman kesintilerin uygulanması, doğal gaz şebekesinin olmayışı yabancı yatırımcılar
açısından en önemli eksikliklerden biri olarak değerlendirilmektedir. Diğer önemli bir
dezavantaj ise Kosova altyapısının yetersiz olmasıdır. Yabancı yatırımcı açısından
altyapının yetersiz veya düzgün olmaması üretim yapılamaması anlamına gelmektedir.
Bir başka önemli neden ise yolsuzluktur. Kosova’da özellikle son yıllarda yolsuzluk
iddialarının yaygın olması, yabancı yatırımcı üzerinde olumsuz bir etki yaratmakta ve
enerji problemini dışarıda bıraktığımızda özellikle son beş yıl içerisinde yabancı
yatırımcılar açısından en önemli sorunların arasında yolsuzluk ve ihale süreçlerindeki
8
karmaşıklık yer almaktadır. Özetle yabancı yatırımcı için temel engeller enerji ve ulaşım
altyapı eksikliği ile yolsuzluk iddialarıdır.
Kosova’ya yabancı yatırımı çekmek veya yatırım oranlarını artırmak için Kosova
hükümeti tarafından da belli olanakların sağlanması ve belli alanlarda yatırım yapılması
gerektiği açıktır. Kosova hükümeti kabul edilen 2010 yılı bütçesinde, kamu yatırımları
için öngörülen bütçe yaklaşık 400 milyon eurodur. Bunun dışında 2010 yılında bir çok
büyük altyapı ve üstyapı projelerinin özellikle enerji ve otoyol proje süreçlerinin gelişme
göstermesi ile 2010 yılı ve takip eden yıllarda yabancı yatırım oranında da önemli artış
yaşanması beklenmektedir.
DIŞ TİCARET
Kosova’nın dış ticaretinde, 2002 yılından başlayarak ihracat ve ithalatında yüksek oranlı
artışlar 2008 yılının son çeyreğine kadar devam etmiştir. Buna istisna olarak sadece 2005
yılında 2004 yılına göre ihracatta % 1’lik bir azalma yaşanmıştır. Kosova’nın dış
ticaretindeki yüksek oranlı ithalat artışları, dışa bağımlılığı artırdığı gibi aynı zamanda
dış ticaret açığının da artmasına neden olmaktadır.
2008 yılında 2007 yılına göre dış ticaret açığı, yaklaşık 19 % oranında bir artış ile
1,729,773 bin euro olarak gerçekleşmiştir. 2008 ile 2009 yıllarının dış ticaret açığı
verilerine baktığımızda, dış ticaret açığında 0,36’lık bir artış yaşanmıştır. Bunu, aynı
dönemler itibariyle 2007 ile 2008 yılları arasındaki % 20’lik dış ticaret açığı artışı ile
kıyasladığımızda 2009 yılında Kosova’da, dış ticarette küresel krizin etkilerinin daha
belirgin olarak yaşandığını göstermektedir. Veriler aynı zamanda dış ticaret açığının
yüksek olmasına rağmen istikrara kavuştuğunu göstermektedir. Son yıllarda ihracattaki
kısmi artışlar bu istikrarın yakalanmasına ve açığın orantısal olarak açılmamasına katkı
sağlamaktadır.
DIŞ TİCARET AÇIĞI (Bin euro)
Değer
2.000.000
1.800.000
2008
2009
1.600.000
1.400.000
1.200.000
1.000.000
800.000
600.000 2001
400.000
2003
DIŞ TİCARET
AÇIĞI
20
09
20
07
20
05
20
03
20
01
200.000
0
Yıllar
Kaynak: Kosova İstatistik Kurumu (ESK)
9
2008 – 2009 yıllarının ilk üç çeyreğindeki dış ticaret hacimlerine bakacak olursak, dış
ticarette az da olsa bir düşüş yaşandığı, dolayısıyla 2002 yılından 2008 yılına kadar dış
ticaret hacimlerinde sürekli bir şekilde artış olduğu göz önünde bulundurulduğunda 2009
yılının ilk üç çeyreğinde artış yaşanmadığı, aksine dış ticarette bir daralma olduğu
görülmektedir. 2008 yılında dış ticaret hacminde artış yaşanmasının temel sebebi ise özel
kesim tüketimi ve kamu yatırımlarının artmasıdır.
Durgunluğun nedeni, 2009 yılında ihracatta geçen yılın aynı dönemine göre yaklaşık %
18 oranında bir düşüş yaşanmasıdır. İthalatta ise önemli bir değişiklik yaşanmamış ve
geçen yıla göre % 1.5 oranında bir düşüş olmuştur.
Dış Ticaret Hacmi (Bin euro)
2.500.000
Değer
2.000.000
2.126.699
1.741.298
1.898.692
2061283
1.928.236
1.576.186
1.416.653
1.213.775 1.305.879
1.119.630
1.157.492
1.008.886
1.063.347
1.000.000
882.357
973.265
695.059
854.758
684.500
500.000
198.463162.591
110.774165.112
10.559 27.599 35.621 56.283 56.283
1.500.000
İhracat
İthalat
Dış Ticaret Hacmi
0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Yıllar
Kaynak: Kosova İstatistik Kurumu (ESK)
2009 yılında ihracat oranlarındaki azalma, Kosova’nın bir önceki yıla göre dış ticarette
gerilemesine neden olan en önemli etkendir. Burada, Uluslararası Para Fonu’nun (IMF)
da belirttiği üzere bütün ekonomilerde tüketim harcamaları ve talebin düşmesinin etkili
olduğu görülmektedir. IMF’nin tahminlerine göre, 2009 yılında dünya ticaretinin yüzde
11.9 oranında düşeceği, 2010 yılında ise yüzde 2.5 oranında artacağı yönündedir.
10
Küresel Büyüme ve Ticaret ( Değişim, Yüzde)
15
10.7
10
5.5
Değer
5
9.1
7.8
3.6
4.9
7.3
4.5
5.1
5.2
3.6
2.5* 3.1*
3 3
2.9
0
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
-1.1*
-5
Dünya Ticareti
Küresel Büyüme
-10
-11.9*
-15
Yıllar
2009 – 2010 IMF Küresel Büyüme ve Ticaret Tahminleri
Kaynak: Uluslararası Para Fonu (IMF)
İHRACAT
Küresel krize rağmen Kosova’nın 2008 yılında ihracatı 198 milyon 463 bin Euro
değerinde gerçekleşmiştir. 2007 yılına göre ihracatta yüzde 20 oranında bir artış
sağlanmıştır. Ancak 2008 yılının Ekim ayından başlayarak ihracatta önemli bir düşüş
yaşanmıştır. Bunun da nedeni olarak Kosova dışında dünya genelinde yaşanan olumsuz
gelişmeler gösterilebilir. Özellikle ihracatın büyük bir bölümü krizden etkilenen AB
ülkelerine olması, Avrupa Birliğine olan ihracatta az da olsa bir azalmaya neden olmuş ve
bu da dış ticarette ihracatçıların yeni pazarlara yönelmesine yol açmıştır.
2008 - 2009 yılı İhracat (bin €)
2008 İhracat 2009 İhracat
Ocak
11457
6723
Şubat
14412
7739
Mart
17466
10182
Nisan
17857
10078
Mayıs
26113
12460
Haziran
17050
15487
Temmuz
18887
13546
Ağustos
14653
15368
Eylül
21660
17250
Ekim
17974
19310
Kasım
10217
18087
Aralık
10717
16361
TOPLAM
1.984.63
162.591
11
2008 -2009 Yılları Kosova İhracatı (Bin euro)
30000
26113
25000
21660
20000
Değer
19310
18887
17466
17857
17050
11457
10000
5000
14653
15487
14412
15000
17974
12460
10182
18087
13546
10078
10717
2008 İhracat
2009 İhracat
10217
15368
7739
16361
17250
6723
im
lü
l
Ek
Ey
az
ir
T e an
m
m
uz
H
M
ar
t
N
isa
n
O
ca
k
0
Aylar
Kaynak: Kosova İstatistik Kurumu (ESK)
İlk dokuz aylık verilere baktığımızda, 2008 sonundan itibaren başlayan küresel krizin
etkileri ihracat rakamlarında da bariz bir biçimde görülmektedir. 2009 yılı son çeyreğinde
bir toparlanmaya girilmiştir. Ancak buna rağmen 2008 yılı ile kıyaslandığında ihracatta
yüzde 20 oranında bir azalma olmuştur. Buradan da küresel krizin etkilerinin 2009
yılında da devam ettiği görülmektedir. 2010 yılından itibaren küresel ekonomideki
büyüme tahminleri ile Kosova ihracatının da toparlanmaya başlayacağı tahmin
edilmektedir. Ayrıca sürdürülebilir ihracat artışları için üretilen ürünlerin kalite, tanıtım,
pazarlama ve araştırma-geliştirmeye yönelik yatırım yapılması gerektiği de açıktır.
İTHALAT
2002 yılında 854.5 milyon euro olan Kosova ithalatı, 2008 yılına gelindiğinde 1.9 Milyar
Euro’ya yükselmiştir. 2009 yılında az bir düşüş yaşayarak gene 1.9 Milyar civarında
kalmıştır.
2002 yılından itibaren ekonomik büyüme ile yükselen ithalat değerlerine baktığımızda,
2009 yılında ithalatın geçen yıla göre yüzde 1.5 oranında azalması küresel krizin toplam
talepte yarattığı durgunluk ile açıklanabilir.
12
2000000
1800000
1600000
1400000
1200000
1000000
800000
600000
400000
200000
0
İthalat
684.500
854.758
973.265
yıllar
2001
2002
2003
1.063.347 1.157.492 1.305.879 1.576.186 1.928.236 1.898.692
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Kaynak: Kosova İstatistik Kurumu (ESK)
2005 – 2008 yılları itibariyle ana mal gruplarına göre toplam ithalata baktığımızda, ara
malları ve sermaye malları büyüklüklerini korudukları görülmektedir. İthalatın ana mal
gruplarına göre yüzde dağılımı aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre 2008 yılında
toplam ithalatın yüzde dağılımı; % 47.8 ara malları, % 39.8 sermaye malları ve % 12.4
tüketim mallarından oluşmaktadır.
Ana Mal Gruplarına Göre Toplam İthalatın Dağılımı (%)
2005
2006
44.7
42.8
Sermaye Malları
44.6
47.4
Ara Mallar
10.7
9.8
Tüketim Malları
Kaynak: Kosova Merkez Bankası (BQK)
2007
40.1
48.4
11.5
2008
39.8
47.8
12.4
ÜLKELER İTİBARİ İLE DIŞ TİCARET
Kosova’nın 2008 yılı bölgesel dış ticaret partnerlerine baktığımızda Avrupa Birliği (AB)
ülkeleri ihracatta yüzde 47.4 ve ithalatta yüzde 36.4 ile yer alırken Balkan ülkelerinin
çoğunun üyesi olduğu Orta Avrupa Serbest Ticaret Anlaşması’na (CEFTA- Hırvatistan,
Makedonya, Arnavutluk, Bosna Hersek, Moldova, Karadağ, Sırbistan ve Kosova
ülkelerini kapsayan bir anlaşmadır) üye ülkeler ihracatta yüzde 30.9 ve ithalatta yüzde
13
37.5 ile yer almaktadır. Kosova’nın CEFTA’ya üye ülkelerden temel ticaret partnerleri
ise Makedonya, Arnavutluk ve Sırbistan’dır.
Temel Ticaret Partnerler ( % Dağılımı)
2003
2004
2005
İhracat 41.7
29.3
38.8
AB
İthalat 28.4
39.3
38.0
41.6
53.0
CEFTA İhracat 51.3
İthalat 45.6
34.7
38.0
İhracat 7.0
29.1
8.2
Diğer
İthalat 26.0
25.4
24.0
Kaynak: Kosova İstatistik Kurumu (ESK)
2006
38.2
34.8
46.7
41.1
15.1
24.1
2007
42.6
35.2
41.3
36.7
16.1
28.1
2008
47.8
36.2
30.9
37.5
21.3
26.2
2009
41.9
38.4
33.7
36.2
24.4
25.4
2009 yılı dış ticaret verileri itibariyle, bölgesel bağlamda dış ticaret dağılımında AB
ülkelerine olan ihracatta bir azalma yaşanmış, CEFTA ve diğer ülkeler grubuna olan
ihracatta buna paralel olarak bir artış olmuştur. Bunun dışında dış ticaret dağılımında
önemli bir değişiklik olmadığı görülmektedir.
ÜLKELERE GÖRE İHRACAT
İhracatın ülke gruplarına göre dağılımı incelendiğinde, 2009 yılında Avrupa Birliği’ne
yapılan ihracat, toplam ihracatın % 41.9’unu oluşturmuştur. AB’den sonra ihracatın
yoğun olarak yapıldığı diğer bölge ise Orta Avrupa Serbest Ticaret Anlaşması’na üye
ülkelerinedir. 2008 yılında CEFTA’ya üye ülkelere yapılan ihracat oranı yaklaşık 61.5
milyon euro değerinde olup 2008 yılı toplam ihracatının yüzde 31’ini oluşturmuştur.
2009 yılında ise toplam ihracatın yüzde 33.7’si CEFTA ülkelerine yapılmıştır.
Ülke Gruplarına Göre Toplam İhracat
Avusturya
Belçika
Büyük
Britanya
Danimarka
Fransa
Almanya
Yunanistan
Hollanda
İhracat (Bin euro)
2007
2008
2002
2003
2004
2005
2006
895
95
1,354
147
947
9
636
1,017
19
72
1,211
17
62
2,005
5,587
154
2,072
28,113
173
22
571
2,489
199
-
6
3,793
1,776
177
7
164
3,262
4,262
71
142
515
5,965
5,522
124
44
232
3,952
3,914
1,128
94
145
16,190
8,400
2,413
53
247
7,205
10,851
1,888
14
Macaristan
İrlanda
İtalya
Lüksemburg
Polonya
Çek
Cumhuriyeti
Slovakya
Slovenya
İspanya
İsveç
Romanya
Bulgaristan
Diğer
AB
ülkeleri
27 AB ülkesi
Arnavutluk
Makedonya
Karadağ
Sırbistan
Türkiye
İsviçre
Bosna Hersek
Hırvatistan
Ukrayna
ABD
Brezilya
Japonya
Çin
Diğer
TOPLAM
7,525
27
-
50
6,245
33
5
116
5,536
6
92
3
5,668
102
1
18
20
12,654
281
356
112
48
9,672
121
159
105
10
25,485
102
1,127
88
952
167
-
27
659
180
232
954
3
16
362
259
34
1,231
18
970
126
37
4,515
49
43
13,506
69
395
4,290
114
8,155
1,142
10,005
169
241
6,304
196
4,390
43
2,632
2,737
13,030
1,420
3,396
4,745
1,181
45
628
2,706
24
61
363
14,684
1,798
6,945
6,754
1,734
94
839
1,833
5
12
923
16,610
1,793
9,641
10,060
2,867
128
1,503
513
1
13,451
21,621
5,784
10,828
743
8,158
1,041
681
3,411
928
4
182
45
10
2,847
42,108
12,645
9,734
2,207
20,910
1,668
7,047
5,126
1,123
3
5
8,198
69,370
20,799
17,384
2,913
19,280
2,660
12,937
5,287
1,837
50
17
18
12,560
93,974
21,113
20,046
3,770
9,893
3,044
7,380
5,919
793
286
31
32,214
27,599
35,621
56,567
56,283 110,774
165,112
198,463
AB ve CEFTA dışında diğer ülkelere yapılan ihracatın toplam ihracat içindeki payı da
son iki yıl içerisinde arttığı görülmektedir. 2009 yılı ilk üç çeyreğinde diğer ülkelere
yapılan ihracat oranı yüzde 24.4’tür.
İhracatın ülkelere göre dağılımına baktığımız zaman ise Avrupa Birliği’nin başı çektiği
görülmektedir. AB ülkelerinin ardından Kosova’nın komşuları Arnavutluk ve
Makedonya önemli ticari partnerler arasındadır.
15
İhracatta 2008 yılına ilişkin ilk 6 ülkeye ilişkin yüzde dağılımı
İhracat 2008 %
Türkiye, 1.5
Sırbistan, 5
Makedonya, 9.88
Makedonya
Arnavutluk
Belçika
İtalya, 13
Arnavutluk, 10.75
İtalya
Sırbistan
Türkiye
Belçika, 14.33
Kaynak: Kosova İstatistik Kurumu (ESK)
Ülkeler itibari ile ihracat oranlarına baktığımızda, 2008 yılında en fazla ihracatın
Belçika’ya yapıldığı görülmektedir. Belçika’ya 2008 yılında 28.1 milyon euro, 2009
Ocak – Eylül döneminde ise Belçika’ya olan ihracatta önemli düşüşler olmuş ve 2.4
milyon euro değerinde ihracat yapmıştır.
Belçika’dan sonra 2008 yılında en fazla ihracat yapılan diğer ülkeler % 13 İtalya, %10.7
Arnavutluk, % 9.8 Makedonya ve % 5 ile Sırbistan’dır. Türkiye’nin 2008 yılında Kosova
ihracatındaki payı ise %1.5’dur. Bu altı ülkenin 2009 yılı Ocak – Eylül dönemi itibarıyla
Kosova’nın toplam ihracatındaki payı da yaklaşık olarak yüzde 64’ünü oluşturmaktadır.
ÜLKELERDEN İTHALAT
İthalatın ülke grupların göre dağılımına baktığımızda, 2009 yılında en fazla mal ithalatı
Avrupa Birliği’nden yapılmış ve toplam ithalat içindeki payı da yüzde 38.4 tür. Bunun
dışında ithalatta bölgeler itibarıyla dağılım daha dengeli düzeydedir. CEFTA ülkelerinin
ithalat içindeki payı yüzde 36.2 ve diğer ülkelerin payı da 25.4’tür.
16
Ülke Gruplarına Göre Toplam İthalat (bin €):
Ülke/yıllar
2002
2003
2004
2005
25,890
31,802
27,650
20,719
Avusturya
4,229
5,504
4,646
Belçika
6,843
11,112
7,478
Büyük
Britanya
12,323
1,993
1,730
Danimarka
22,191
12,323
23,076
19,468
Fransa
33,207
54,123
78,247
123,763
Almanya
55,424
72,905
68,515
44,027
Yunanistan
7,868
10,076
7,814
Hollanda
18,788
30,629
19,681
16,233
Macaristan
655
1,684
1,424
İrlanda
25,818
35,625
44,525
49,555
İtalya
708
584
308
Lüksemburg
3,110
6,304
14,836
Polonya
2,008
3,294
8,710
Çek
Cumhuriyeti
1,826
4,431
2,484
Slovakya
65,957
58,958
56,870
54,998
Slovenya
7,146
8,534
11,741
İspanya
842
2,033
2,455
İsveç
Romanya
49,367
42,607
42,096
37,791
Bulgaristan
7,436
4,031
1,797
Diğer AB
ülkeleri
296,642
393,966
420,240
431,977
27
AB
ülkesi
48,077
8,996
20,237
18,093
Arnavutluk
146,205
141,735
149,218
220,148
Makedonya
6,411
Karadağ
193,840
156,410
161,281
152,257
Sırbistan
75,349
91,739
86,798
85,375
Türkiye
16,245
12,976
16,190
18,415
İsviçre
18,361
12,845
18,450
Bosna
Hersek
22,102
35,155
25,120
24,975
Hırvatistan
10,187
10,884
11,969
Ukrayna
14,431
16,979
17,693
ABD
8,420
21,550
16,840
Brezilya
5,649
8,101
13,533
Japonya
16,182
34,265
54,864
Çin
56,298
59,058
79,639
66,492
Diğer
TOPLAM
854,758 973,265 1,063,347 1,157,492
2006
2007
2008
23,539
4,734
6,378
26,842
6,012
9,502
30,953
7,223
12,580
1,806
15,834
122,652
37,614
6,987
20,011
1,661
52,461
127
13,796
11,491
3,751
25,007
155,031
63,737
9,711
25,537
2,231
57,678
94
14,067
11,390
6,194
37,505
196,627
81,403
20,112
37,694
2,157
74,385
91
22,223
15,365
2,434
56,001
9,391
2,353
58,498
2,065
3,658
62,420
9,604
12,387
30,261
42,008
1,976
7,159
66,762
9,351
11,089
6,788
53,824
2,497
449,833
572,904
701,982
23,108
257,754
17,800
191,053
97,075
22,800
18,465
35,262
237,895
15,063
222,534
101,827
28,222
29,838
59,632
346,536
13,789
208,951
128,249
32,441
38,747
28,074
11,978
11,555
18,578
8,666
74,655
74,485
38,982
16,267
14,698
30,282
10,120
104,951
117,341
49,985
11,730
23,610
43,499
10,759
121,059
137,267
1,305,879
1,576,186
1,928,236
Kaynak: Kosova İstatistik Kurumu (ESK)
17
2008 yılı ülkelere göre ithalat oranlarında en fazla ithalat yapılan ülke 346.5 milyon Euro
ile Makedonya’dır. Makedonya’dan sonra 2008 yılında ithalat yapılan diğer ülkeler,
%10.8 Sırbistan, % 10.1 Almanya, % 6.6 Türkiye ve %6.2 ile Çin yer almaktadır. Bu
ülkelerin 2009 yılı ilk üç çeyreği aralığında Kosova ithalatındaki toplam payları ise
yaklaşık yüzde 48’dir.
2008 yılında ithalat yapılan ana ülkeler ve yüzde dağılımları
İthalat 2008 %
Çin, 6.23
Türkiye,
6.61
Makedonya,
18.1
Makedonya
Sırbistan
Almanya
Almanya,
10.18
Türkiye
Sırbistan,
10.88
Çin
Kaynak: Kosova İstatistik Kurumu (ESK)
Kosova hükümeti 2010 yılında, dış ticarette çeşitli ülkeler ile yaşanan gümrük
sorunlarının çözülmesi ve doğrudan yabancı yatırımların artırılması amacı için bir çok
ülke ile uluslararası anlaşmaların imzalanması planlanmaktadır. Bunların arasında,
Türkiye, Avusturya, Makedonya, Çek Cumhuriyeti ve de diğer 8 ülke ile çifte
vergilendirme önleme anlaşması sürecine başlanmış ve bu ülkeler ile imzalanması
planlanmaktadır.
Diğer önemli bir ticari anlaşma ise yatırımı koruma ve destekleme anlaşmasıdır.
Avusturya ile 21 Ocak 2009 tarihinde imzalanan anlaşma aynı zamanda Türkiye,
Makedonya, ABD ve Japonya’nın da aralarında olduğu ülkeler ile en kısa zamanda
imzalanması planlanmaktadır.
Özellikle dış ticarette yaşanan gümrük ve diğer sorunları önlemek için aralarında
Türkiye’nin de yer aldığı 18 ülke ile gümrük birliği anlaşmasının imzalanması sürecine
ilişkin müzakerelere başlanmıştır.
18
SONUÇ:
Sonuç olarak Kosova gibi ekonomisi dışa bağımlı ve tüketiminin yaklaşık yüzde 92’sini
ithal ederek karşılayan ülkelerde, kamusal yatırımlar ile belli bir noktaya kadar ekonomik
büyüme sağlanabilir. Sürekli büyüyen bir ekonomiye sahip olmak için, yabancı veya yerli
yatırımcılar tarafından fiziksel sermaye birikiminin artırılması yönünde çalışmalar
yapılması gerekmektedir. Bu da ekonomi politikaları sayesinde mümkün olabilir. Fakat
daha iyi ekonomi politikaları üretmenin önkoşulu da ekonomik büyümenin yönünün daha
iyi anlaşılmasıdır. Dolayısıyla dengeli ve uzun vadeli büyüme sağlanması için sürekli
yeni teknolojiler ile ekonomik kaynakların daha çok üretime yönelik ayrılması yönünde
teşvik edici politikalar üretilmesi gerekmektedir.
Ekonomik büyüme bu bağlamda bir ülke politikalarındaki sürekli keyfi kararlar ile ortaya
çıkabilmesi kısa dönemde mümkündür, fakat ekonomik büyümenin uzun dönemli kalıcı
büyümesi için ideal çözüm değildir. Ekonomik büyümeyi daha çok kazanç peşinde koşan
bireysel yatırımcıların yeni ve yaratıcı düşünceleri için yatırım yapma imkanlarına olanak
sağlayan ekonomi ortamının yaratılmasıdır.
Bu bağlamda ekonomik büyüme dış etkiler ile belli bir noktaya kadar büyüyebilir. Ama
asıl uzun dönemli ekonomik büyüme, üretim sürecindeki yeni teknolojiler ile
GSYH’lalarını, sermaye ve eğitim becerilerinin önemli bir kısmını sürekli yatırıma
dönüştüren içsel ekonomi politikalarının verimli kullanılması ile mümkün olacağını
söyleyebiliriz.
Dolayısıyla hükümet politikalarının ekonomi üzerindeki önemi; üretilen politikalar
sayesinde oluşturulan alt yapının bireylerin üretim ve iş yapabilecekleri ekonomik
ortamın yaratılmasıdır. Ancak bir ülkenin alt yapısı üretimi ve yatırımı teşvik ederse o
ekonomi başarılı olabilir. Kamusal alt yapı (yol, köprü, enerji, havaalanı) gibi yatırımlar
ile ekonomik büyüme birbiri ile ilişkilidir.
Girişimciler, yatırımlarının getirilerini alabilmelerinin riskli olduğu bölgelere yatırım
yapmayı doğal olarak istemeyeceklerdir. Bu durum, sermaye veya teknolojik yatırımların
hepsi için geçerlidir. Yolsuzluk, rüşvetçilik ve kamusal altyapı (yol, köprü, enerji,
havaalanı) eksikliği ekonominin yatırım yapma isteğini azaltabilir. Bugün gelişmiş
ekonomilerin de vergileme yöntemleri, lobicilik ve yatırım teşvik veya yasal
düzenlemeleri, yatırım üzerinde saptırıcı etkiler yaratabilir. Fakat gelişmiş ekonomiler bu
saptırıcı etkileri sınırlayan yöntemleri içeren sistemler buldukları için gelişmiş
ekonomilere sahiptirler.
19