PDF - Journal of Neurological Sciences

J.Neurol.Sci.[Turk]
Journal of Neurological Sciences [Turkish] 26:(2)# 19; 190-197, 2009
http://www.jns.dergisi.org/text.php3?id=285
Araştırma Yazısı
Multipl Sklerozlu Hastalarda Yorgunluk ve İlişkili Faktörler
Taciser KAYA1, Altınay Göksel KARATEPE1, Aylin DEMİRHAN1, Rezzan GÜNAYDIN1,
Muhteşem GEDİZLİOĞLU2, Pınar ÇE2
1
Bozyaka Education and Research Hospital, Dept. of Physiotherapy and Rehabilitaion, Izmir,
Turkey 2Bozyaka Education and Research Hospital, Dept. of Neurology, Izmir, Turkey
Özet
Amaç: Bu çalışmada multipl sklerozlu hastalarda yorgunluğun sıklığını ve şiddetini
belirlemek; yorgunluk ile depresyon, özürlülük düzeyi ve bilişsel durum arasındaki ilişkiyi
araştırmak amaçlanmıştır.
Hastalar ve Yöntem: Çalışmaya hastanemiz multipl skleroz polikliniğinde izlenmekte olan
79 hasta alındı. Hastalarda yorgunluk şiddeti, özürlülük düzeyi, bilişsel durum ve depresyon,
sırasıyla yorgunluk şiddet skalası (FSS, Fatigue Severity Scale), genişletilmiş özürlülük
durum ölçeği (EDSS), Mini Mental Durum Muayenesi (MMDM) ve Beck Depresyon Ölçeği
(BDÖ) kullanılarak belirlendi. Yorgunluk ile diğer değişkenler arasındaki ilişki Spearman
korelasyon analizi ile değerlendirildi. Yorgunluğun en güçlü belirleyicisini saptamak
amacıyla multipl regresyon analizi uygulandı.
Bulgular: Yaş ortalaması 40.6±10.3 (ortalama±standart sapma) yıl, hastalık süresi 5 (1-32)
[ortanca (aralık)] yıl idi. Hastaların %50.7'sinde (N=40) yorgunluk olduğu saptandı.
Yorgunluğu olan (N=40) ve olmayan (N=29) hastalar karşılaştırıldığında, yorgunluğu olan
hastaların EDSS ve BDÖ skorları daha yüksek, öğrenim süreleri ve MMDM skorları daha
düşük bulundu (p<0.05). Yorgunluk şiddeti ile bilişsel durum ve depresyon skoru arasında
anlamlı korelasyon saptandı (sırasıyla r= -0.301, p= 0.034; r= 0.419, p= 0.002). Regresyon
analizi sonucunda, yorgunluğun en güçlü belirleyicisinin depresyon olduğu gözlendi (r2=
0.179, p=0.002).
Sonuç: Multipl sklerozlu hastalarda yorgunluk, yalnızca özürlülük düzeyi ile ilgili fiziksel bir
sonuç olarak algılanmamalıdır. Bulgularımız yorgunluğun, multipl sklerozlu hastaların
rehabilitasyonu boyunca, depresif bulgulara eşlik eden bir semptom olarak değerlendirilmesi,
tedavi edilmesi ve izlenmesi gerektiğini göstermektedir.
Anahtar Kelimeler: Multipl skleroz, yorgunluk
Fatigue and Related Factors in Patients With Multiple Sclerosis
Abstract
Objective: It was aimed in this study to determine the frequency and severity of fatigue and
to investigate its relation to depression, disability level, and cognitive status in patients with
multiple sclerosis.
Patients and Methods: Seventy-nine multiple sclerosis patients, attending the outpatient
multiple sclerosis clinic in our hospital, were recruited. The fatigue severity, disability level,
cognitive status and depression were evaluated by using “Fatigue Severity Scale (FSS),
Expanded Disability Status Scale (EDSS), Mini Mental Status Examination (MMSE) and
Beck Depression Inventory (BDI) respectively. The relation between fatigue and the other
190
J.Neurol.Sci.[Turk]
parameters was measured by Spearman rank correlation analysis. To determine the most
powerfull determinant of fatigue, multipl regression analysis was used.
Results: The mean age of patients was 40.6±10.3 year, and the mean disease duration was 5
(1-32) [median (range)] year. It was determined that fatigue was present in 50.7% (N=40) of
patients. When comparing fatigued (N=40) and nonfatigued (N=29) patients, EDSS and BDI
scores were higher and duration of education and MMSE scores were lower in patients with
fatigue (p<0.05). The severity of fatigue was significantly correlated to cognitive status and
depression score (r= -0.301, p= 0.034; r= 0.419, p= 0.002 respectively). Regression analysis
revealed that, the most powerfull determinant of fatigue is depression (r2= 0.179, p=0.002).
Conclusion: In patients with multiple sclerosis, fatigue shouldn't be perceived as an physical
outcome related only to disability level. Our data show that, fatigue should be interpreted as a
symptom associated with depression in the course of rehabilitation of patients with multiple
sclerosis.
Keywords: Multiple sclerosis, fatigue
taşımaktadır(10,13,20).
Bu
nedenle
yorgunluğun niteliği, şiddeti, hastalığın
klinik seyri boyunca değişkenliği ve diğer
MS semptomlarıyla ilişkisi çok sayıda
çalışmaya konu olmuştur(1,11,14,16,22). Bu
çalışmaların
bazılarında
yorgunluk,
depresyon ve özürlülük ile değişen
derecelerde ilişkili bulunmuştur(2,14,23).
Ancak bu ilişkinin doğrulanamadığı
çalışmalar da vardır(2,8).Yorgunluğun,
önemli bir sonuç ölçütü olan yaşam kalitesi
düzeyi üzerinde de olumsuz etkileri
gözlenmiştir(2,23).
GİRİŞ
Yorgunluk, multipl sklerozlu hastalarda en
sık
rastlanan
semptomlardan
biridir(1,11,14,16,22). Bu sıklık % 50-90
arasında
değişmektedir(2,8).
Yazarlar
yorgunluğun tanımını yaparken “fiziksel
ve mental enerji eksikliği” ya da “halsizlik
hissi” ifadelerini kullanmışlardır(14,23).
Hastalar tarafından ise bu semptom,
hastalık ortaya çıkmadan öncekinden
farklı, anormal ve aşırı bir yorgunluk hissi
olarak algılanmaktadır(23). Bir çalışmada
hastaların % 55'i tarafından en fazla
özürlülük yaratan semptomlardan biri
olduğu belirtilmiştir(8).
Yorgunluk öznel bir deneyimdir ve
yorgunluğu ölçmede hastalar tarafından
derecelendirilen ölçeklerin kullanılması
daha uygun bulunmaktadır(5). Bu amaçla
geliştirilen çeşitli ölçekler MS'li hastalarda
da kullanılmaktadır(6). Yorgunluk MS'li
hastaların rehabilitasyon sürecini etkileme
potansiyeline sahiptir(5). Bu nedenle
rehabilitasyon
hekimlerince
de
değerlendirilmesi ve izlenmesi gereken bir
semptomdur.
Ancak
sağlıklı
bir
değerlendirme için yorgunluğun kendisinin
ve etyolojisinin yeterince anlaşılabilmesi
gerekir(6). Bu çalışmada MS'li hastalarda
yorgunluk şiddetini ve sıklığını saptamak,
yorgunluk ile depresyon, özürlülük ve
bilişsel fonksiyon bozukluğu gibi MS
olgularında
sık
gözlenen
kayıplar
arasındaki
ilişkiyi
araştırmak
amaçlanmıştır.
Yorgunluk; uyku bozuklukları, depresyon
gibi psikiyatrik hastalıklar, MS, Parkinson
gibi nörolojik hastalıklar ve kanser gibi
çok sayıda tıbbi durumda ve sağlıklı
nüfusta gözlenen bir semptomdur(6).
Günlük yaşam aktiviteleri, iş kapasitesi,
ailesel ve sosyal yaşam üzerinde
yorgunluğun
olumsuz
etkileri
bulunmaktadır(2,13,23). Yorgunluk, öznel
niteliği nedeniyle genellikle gözden kaçan
ve hekimlerce ihmal edilen bir semptom
olmuştur(6).
Tedavisi
ise
zor
ve
karmaşıktır; çünkü MS'li olgularda
gözlenen yorgunluğun mekanizması tam
olarak anlaşılamamıştır(2). Ancak hem
farmakolojik hem de farmakolojik
olmayan tedavi seçeneklerinin varlığı
nedeniyle yorgunluğun tanınması önem
191
J.Neurol.Sci.[Turk]
Yorgunluk, depresyon, özürlülük ve
bilişsel durum değerlendirimi aynı gün
içinde gerçekleştirildi. Tüm hastalardan
bilgilendirilmiş sözel olur alındı.
GEREÇ VE YÖNTEM
McDonald tanı kriterlerine göre kesin MS
tanısı almış ve hastanemiz nöroloji kliniği
tarafından izlenmekte olan 79 olgu
çalışmaya
alındı(24).
Romatizmal
hastalıklar, ciddi kalp hastalığı, malignite
veya diğer nörolojik ve psikiyatrik
hastalıklar
gibi
yorgunluğa
neden
olabilecek hastalığı olanlar ile son bir ay
içinde atak geçirmiş olan hastalar dışlandı.
İstatistiksel analiz
Hastalar FSS skoruna göre yorgun olan
(FSS skoru ≥5, N=40) ve olmayanlar (FSS
skoru ≤4, N=29) olarak iki gruba ayrıldı.
FSS skoru 4.1-4.9 arasında olanlar ara
olgular olarak kabul edildi.(1) Yorgunluğu
olan ve olmayan olgular demografik ve
klinik
değişkenler
bakımından
karşılaştırıldı. Korelasyon ve regresyon
analizine, yorgunluğu olan olgular ve ara
olgular katıldı. Kolmogorov Smirnov testi
uygulandığında tüm değişkenler için
dağılımın normal olmadığı gözlendiğinden
yorgunluk ile diğer değişkenler arasındaki
ilişki Spearman korelasyon analizi ile
değerlendirildi. İstatistiksel analizler SPSS
15.0 paket program kullanılarak yapıldı ve
anlamlılık düzeyi p< 0.05 olarak kabul
edildi.
Özürlülük düzeyi, genişletilmiş özürlülük
durum ölçeği (Expanded Disability Status
Scale,
EDSS)
kullanılarak
değerlendirildi(17).
Çalışmaya
katılan
hastaların EDSS skorları, kendilerini
izleyen ve tedavi eden, EDSS uygulama
konusunda eğitimli ve deneyimli bir
nöroloji uzmanı tarafından hesaplandı.
EDSS değerlendirimi hastaların klinik
olarak stabil oldukları fazda yapıldı.
Yorgunluk
düzeylerinin
değerlendirilmesinde Yorgunluk Şiddet
Skalası'nın (Fatigue Severity Scale, FSS)
Türkçe versiyonu kullanıldı(1). Bu skala
yorgunluk
şiddetini
9
soru
ile
değerlendirir. Her bir soru 1 (hiç
katılmıyorum)-7 (tamamıyla katılıyorum)
arasında skorlanır. FSS skoru dokuz
bölümün ortalama değeridir. Yüksek skor
artmış yorgunluk şiddetini gösterir(16).
BULGULAR
Tablo 1.de hastalara ait demografik ve
klinik veriler yer almaktadır. Yorgunluğu
olan (N=40) ve olmayan (N=29) hastalar
arasında yaş, cins ve hastalık süresi
açısından fark yoktu (p>0.05). Yorgunluğu
olan hastaların EDSS ve BDÖ skorları
daha yüksek, öğrenim süreleri ve MMDM
skorları daha düşük bulundu (sırasıyla p=
0.010, 0.002, 0.034, 0.027) (Tablo 2).
Yorgunluk şiddeti ile MMDM (r= -0.301,
p= 0.034) ve depresyon (r= 0.419, p=
0.002) arasında orta düzeyde anlamlı bir
korelasyon saptandı (Tablo 3). Regresyon
analizi sonucunda, yorgunluk şiddeti
bağımlı değişken olarak alındığında
depresyonun
yorgunluk
şiddetindeki
değişkenliğin % 18'ini açıkladığı gözlendi
(r2 = 0.179, p= 0.002) (Tablo 4).
Hastalarda depresif semptomların şiddeti
Beck Depresyon Ölçeği (BDÖ) ile
değerlendirildi. BDÖ genel depresif
durumla ilgili davranış ve duyguları
sorgulayan 21 sorudan oluşur. Yüksek
skor, artmış depresif semptom şiddetini
gösterir(3).
Bilişsel durum Mini Mental Durum
Muayenesi (MMDM) ile belirlendi. Bu test
bilişsel fonksiyonu 5 alanda 11 soru ile
değerlendirir. En yüksek skor 30'dur.
Skorun 23 ve altında olması bilişsel
fonksiyon yetersizliğine işaret eder(9).
192
J.Neurol.Sci.[Turk]
Tablo 1. Hastalara ait demografik ve klinik veriler (N=79)
Yaş, yıl (Ort.±SS)
40.6±10.3
Cins, N(%)
K
55 (69.6)
E
24 (30.4)
Öğrenim süresi, yıl (ortanca, aralık) 8, 0-15
Hastalık süresi, yıl (ortanca, aralık) 5, 1-32
MS tipi, N(%)
PP
7 (8.9)
SP
14 (17.7)
RR
58 (73.4)
EDSS skoru (Ort.±SS)
3.8±2.2
FSS skoru (Ort.±SS)
4.6±1.8
FSS şiddeti, N(%)
Yorgun
40 (50.7)
Ara olgular
10 (12.6)
Yorgun değil 29 (36.7)
MMDM skoru (ortanca, aralık)
29, 15-30
BDÖ skoru (Ort.±SS)
16.5±9.9
Ort.=Ortalama SS=Standart sapma PP= Primer progresif
SP=Sekonder progresif RR=Relapslı remisyonlu
Tablo 2. Yorgunluğu olan ve olmayan hastaların klinik verilerinin karşılaştırılması.
Yorgun
Yorgun değil
(N=40)
(N=29)
Yaş
41.8 ± 10.0
37.6±10.4
Cins (K/E)
27/13
19/10
Öğrenim süresi
5(1-15)‡
11(5-15)a
Hastalık süresi
5(1-32) ‡
5(1-26)a
FSS skoru
6.1±0.75
2.6±1.0
EDSS skoru
3.8±2.2
2.4±2.1
MMDM skoru
28(19-30)‡
29(23-30)a
BDÖ skoru
19.9± 9.8
13.0± 9.6
*=Ki-kare testi. †=Mann-Whitney U testi.
‡=Bağımsız t testi. a=Ortanca(aralık)
P
0.109‡
0.863*
0.034†
0.917†
0.000‡
0.010‡
0.027†
0.002‡
Tablo 3. Yorgunluk ve hastalıkla ilgili değişkenler arasındaki ilişki.
FSS skoru r
p
EDSS skoru
0.246
0.085
MMDM skoru
-0.301
0.034*
BDÖ skoru
0.419
0.002*
*p<0.05
Tablo 4. Yorgunluğun belirleyicilerine ait regresyon analizi sonuçları.
Bağımsız
Katsayılar
değişken
β
Standart hata
BDÖ skoru
3.982E-02
0.012
Sabit
5.069
0.256
BDÖ=Beck Depresyon Ölçeği
% 95 güvenlik aralığı
R2
p
0.015- 0.065
4.553- 5.584
0.179
0.002
193
J.Neurol.Sci.[Turk]
semptomlar,
yorgunluk
şiddetindeki
değişkenliğin %18'ini açıklamaktadır. Bu
oran düşük olmakla birlikte bunun olası
nedeni, çalışmamızda MS'li hastalarda
gözlenen yorgunlukla nedensel ilişki ya da
birliktelik gösterebilecek ağrı, uyku kalitesi
değişiklikleri ve anksiyete gibi bazı
değişkenlerin
değerlendirilmemiş
olmasıdır. Ayrıca, bulgularımız kesitsel
çalışma verileri içermektedir. Bu yönüyle
yorgunluk ve depresyonun birlikteliğinin
nedeni
açıklığa
kavuşamamıştır.
Yorgunluğun günlük yaşam aktivitelerini
olumsuz etkilemesiyle depresyonun ortaya
çıkması, bu depresyonun zaten var olan
yorgunluğu
tetiklemesi
mümkün
(13)
gözükmektedir .
TARTIŞMA
Yorgunluk subjektif bir deneyimdir,
niteliksel ve niceliksel olarak ölçülmesi
zordur(5,22). Multipl skleroz hastalarında
yorgunluğun varlığını ve şiddetini, farklı
boyutlarıyla ya da tek boyutlu olarak ölçen
birçok skala kullanılmaktadır. Farklı
skalalar bu deneyimin farklı boyutunu
ölçer(6). Fonksiyon görme, Özürlülük ve
Sağlığın
Uluslararası
Sınıflandırması
(International
Classification
of
Functioning, Disability and Health, ICF)
tarafından, hastalığın farklı düzeylerdeki
etkilerini tanımlamaya yönelik olarak ortak
bir dil önerilmiştir(19). MS'li erişkinlerde
multidisipliner rehabilitasyonun değerini
araştıran bir Cochrane derlemesinde FSS
ile ölçülen yorgunluk, bu ortak dile göre
aktivite kısıtlılığını temsil eden bir sonuç
ölçüm aracı olarak ele alınmıştır. Bir başka
yorgunluk değerlendirme skalası olan
“Yorgunluk Etki Skalası” (Fatigue Impact
Scale) ile ölçülen yorgunluk ise katılımı
temsil eden ölçekler arasında yer
almıştır(11). FSS, en yaygın kullanılan, tek
boyutlu, yorgunluğun günlük yaşam
aktiviteleri üzerindeki etkilerini sorgulayan
bir skala olarak tanımlanır(16). Yorgunluk
şiddetini değerlendirmek üzere FSS'yi
kullandığımız bu çalışmada hastalarımızın
% 50.7'sinde yorgunluk olduğunu saptadık.
MS'li hastalarda bu semptomun % 50-90
arasında değişen sıklıkta gözlendiği
bildirilmiştir(2,8).
FSS skoruna göre yorgun olan ve olmayan
hastaların karşılaştırıldığı bir çalışmada,
bizim bulgularımıza benzer şekilde, yorgun
grubun özürlülük ve depresyon şiddeti
daha yüksek bulunmuştur. Bu çalışmada
yorgunluk şiddeti depresyon ve özürlülük
ile korele iken, özürlülüğe göre düzeltilmiş
korelasyon yapıldığında yorgunluk ile
depresyon arasındaki ilişki devam etmiş
ancak depresyona göre düzeltilmiş
korelasyon sonucunda yorgunluk ile
özürlülük arasındaki ilişki kaybolmuştur.
Yorgunluk ile depresyon arasındaki bu
kuvvetli ilişki, etkili bir depresyon
tedavisinin yorgunluğu da iyileştirebileceği
düşüncesini doğurmuştur(2). Ancak bu
konuda yapılan çalışmaların bu soruya
yeterince
yanıt
veremediği
(14)
tartışılmaktadır .
Çalışmamızda yorgunluk ile depresyon
arasında orta derecede korelasyon saptandı.
FSS
kullanılarak
yorgunluğun
değerlendirildiği
farklı
çalışmalarda
yorgunluk ile depresyon arasında değişen
derecelerde ilişki bulunmuştur(2,12,14,22).
Penner ve ark.'nın çalışmasında yorgunluk
ve depresyon, sırasıyla bizim çalışmamızda
kullandığımız ölçekler olan FSS ve BDÖ
ile ölçülmüştür. Bu çalışmada yorgunluk
şiddetinin
en kuvvetli
belirleyicisi
depresyon olmuştur (r2=0.37). EDSS ile
ölçülen özürlülük düzeyi ise yorgunluk
şiddetindeki değişkenliğin sadece %6'sını
açıklamıştır(22). Çalışmamızda depresif
Yorgunluk düzeyi ile öğrenim süresi
arasında bir ilişki saptanmamakla beraber,
yorgunluğu olan MS hastalarının eğitim
düzeyinin, olmayanlara göre daha düşük
olduğunu gözledik. Tedeschi ve ark.'na
göre, MS'li hastalarda yüksek eğitim
düzeyi yorgunluğa karşı koruyucu rol
oynamaktadır(26).
Sosyodemografik
değişkenlerle
yorgunluk
arasındaki
ilişkinin araştırıldığı bir çalışmada, MS'li
hastalarda eğitim düzeyi arttıkça yorgunluk
şiddetinin azalması, eğitim düzeyi yüksek
194
J.Neurol.Sci.[Turk]
edilmektedir(25). Yorgunluğun EDSS ile
ölçülen özürlülük düzeyi ile değil
depresyon ile kuvvetli ilişki göstermesi
nedeniyle sonuçlarımız bu bilgiyi doğrular
niteliktedir.
Ancak
bulgularımızı
değerlendirirken, FSS'nin yorgunluğu çok
boyutlu değerlendiren bir ölçek olmadığı
göz önüne alınmalıdır. FSS skoru ile EDSS
skoru arasında ilişki bulamayışımız,
FSS'nin bu niteliğine bağlı olabilir. Ayrıca
EDSS, fiziksel yetersizliği objektif olarak
değerlendirmeye olanak tanıyan bir
ölçektir. FSS ve BDÖ ise, ilgili
semptomların hasta tarafından subjektif
olarak derecelendirildiği ölçeklerdir.
bireylerin daha rahat koşullarda yaşama ve
aktivite düzeylerini düşük tutma olanağına
sahip olmalarıyla açıklanmıştır. Bunun
dışında eğitim düzeyi yükseldikçe başa
çıkma yeteneği ve psikolojik uyumun
artabileceği düşünülmüştür. Sonuç olarak
davranışsal değişiklikler gibi hastalıkla
ilişkisiz faktörler de yorgunluğa yol
açabilmektedir(18).
Beiske ve ark.'nın multipl lojistik
regresyon analizi sonuçlarına göre
yorgunluğu olan MS'li hastalarda depresif
semptom riski, olmayanlara göre üç kat
daha fazladır. Bu sonuç, yorgunluğun
depresyonun bir parçası olabileceği ya da
yorgunluk ve depresyon için ortak bir
etyopatogenetik mekanizmanın varlığı
fikrine katılmalarına yol açmıştır(4). MS
hastalarında 10 yıllık izlem süresi boyunca
yorgunluk ve depresyonun, şiddetlerinde
önemli bir değişiklik olmadan sürebildiği
ve bu iki semptomdaki değişim arasında
korelasyon olduğu saptanmıştır(12). Benzer
bir ilişki Tellez ve ark.nın 18 aylık izlem
çalışmasında da gözlenmiştir(27). Bu ilişki,
depresyon ve yorgunluk gelişiminde ortak
patofizyolojik mekanizmaların paylaşıldığı
fikrini
doğurmuştur(12).
Görüntüleme
çalışmaları, her iki semptomun da beyin
atrofisi ve aksonal kayıpla ilişkili
olabileceği
üzerinde
durmaktadır(13).
Ancak
hastalığın
progresyonuyla
yorgunluk ve depresyon skorlarında bir
değişimin olmayışı, bu iki semptomun
gelişiminde aksonal dejenerasyon dışındaki
mekanizmaların da sorumlu olabileceğini
düşündürmektedir(12).
Çalışmamızda yorgunluk ile korelasyon
gösteren bir diğer değişken bilişsel
fonksiyondur.
Bazı
yazarlarca
desteklenmekle birlikte bu ilişkinin varlığı
tartışmalıdır(7,15,21). Parmenter ve ark.'nın
sonuçlarına göre yorgunluğun şiddetinin
artması,
bilişsel
fonksiyonu
etkilememektedir(21). Ancak Krupp ve
ark.'na göre MS'li hastalarda yorgunluk ile
bilişsel fonksiyon etkileşim halindedir.
Yorgunluğun bilişsel performansı azalttığı,
bilişsel kayıpların da bitkinliğe yol
açabildiği
ileri
sürülmektedir(15).
Yorgunluk ve bilişsel fonksiyon kaybının
eş zamanlı olarak gözlenebildiği fikrinden
yola çıkarak, bilişsel fonksiyon kaybıyla
ilgili bir karara varmadan önce yorgunluk
ve
depresyon
bulgularının
da
değerlendirilmesi
ve
dışlanması
önerilmektedir(7).
Yorgunluk, fiziksel rehabilitasyon sürecini
etkileyebilecek bir semptomdur. Tedavi
edici egzersizlerin tipi ve derecesinin
hastaya
uygun
olarak
ayarlanması
önerilmektedir(5). Ancak bulgularımıza
göre,
multipl
sklerozlu
hastalarda
yorgunluk, yalnızca özürlülük düzeyi ile
ilgili
fiziksel
bir
sonuç
olarak
algılanmamalıdır.
Çalışmaya
katılan
hastaların yarısında gözlediğimiz bu
semptom, depresif belirtilerle ilişkili bir
semptom olarak değerlendirilmelidir.
Depresyon
tedavisinin
yorgunluğu
iyileştirmedeki rolünü araştıran izlem
MS'li hastalarda gözlenen yorgunluğun,
kas güçsüzlüğü, enflamasyon ya da eklem
sorunlarıyla ilişkili periferal yorgunluktan
çok, kronik hastalıklarda gözlenen santral
yorgunluk kapsamında ele alınması
önerilmektedir.
Santral
yorgunluk,
hastalığın geleneksel belirteçleriyle zayıf,
anksiyete ve depresyon gibi psikolojik
yakınmalarla ise sık olarak ve daha
kuvvetli ilişki gösteren, aralarında MS'nin
de yer aldığı bir çok kronik hastalıkta
gözlenen bir semptom olarak kabul
195
J.Neurol.Sci.[Turk]
7.
çalışmaları, MS hastalarının tedavisi ile
ilgilenen hekimler için yol gösterici
olabilir.
8.
İletişim:
Taciser Kaya
E-mail: [email protected]
9.
10.
Gönderilme Tarihi: 03 Nisan 2009
Revizyon Tarihi: 28 Mayıs 2009
Kabul Tarihi: 29 Mayıs 2009
11.
The Online Journal of Neurological
Sciences (Turkish) 1984-2009
This e-journal is run by Ege University
Faculty of Medicine,
Dept. of Neurological Surgery, Bornova,
Izmir-35100TR
as part of the Ege Neurological Surgery
World Wide Web service.
Comments and feedback:
E-mail: [email protected]
URL: http://www.jns.dergisi.org
Journal of Neurological Sciences (Turkish)
Abbr: J. Neurol. Sci.[Turk]
ISSNe 1302-1664
12.
13.
14.
15.
16.
17.
KAYNAKLAR
1.
2.
3.
4.
5.
6.
18.
Armutlu K, Korkmaz NC, Keser I, Sumbuloglu V,
Akbiyik DI, Guney Z, Karabudak R. The validity and
reliability of the Fatigue Severity Scale in Turkish
multiple sclerosis patients. Int J Rehabil Res 2007;
30(1): 81–85.
Bakshi R, Shaikh ZA, Miletich RS, Czarnecki D,
Dmochowski J, Henschel K, Janardhan V, Dubey N,
Kinkel PR. Fatigue in multiple sclerosis and its
relationship to depession and neurologic disability.
Mult Scler 2006; 6(3): 181-185.
Beck AT, Ward CH, Mendelson M, Mock J, Erbaugh
J. An inventory for measuring depression. Arch Gen
Psychiatry 1961; 4(6): 561-571.
Beiske AG, Svensson E, Sandanger I, Czujko B,
Pedersen ED, Aarseth JH, Myhr KM. Depression
and anxiety amongst multiple sclerosis patients. Eur
J Neurol 2008; 15: 239-45.
Comi G, Leocani L, Rossi P, Colombo B.
Physiopathology and treatment of fatigue in multiple
sclerosis. J Neurol 2001; 248(3): 174-179.
Dittner AJ, Wessely SC, Brown RG. The assessment
of fatigue. A practical guide for clinicians and
researchers. J Psychosom Res 2004; 56(2): 157–
170.
19.
20.
21.
22.
196
Engel C, Greim B, Zettl UK. Diagnostics of
cognitive dysfunctions in multiple sclerosis. J Neurol
2007 (Suppl 2); II/30-II/34.
Fisk JD, Pontefract A, Ritvo PG, Archibald CJ,
Murray TJ. The impact of fatigue on patients with
multiple sclerosis. Can J Neurol Sci 1994; 21(1): 914.
Folstein MF, Folstein SE, McHugh PR. \"Minimental state\". A practical method for grading the
cognitive state of patients for the clinician. J
Psychiatr Res 1975; 12(3): 189-98.
Fragoso YD, Santana DL, Pinto RC. The positive
effects of a physical activity program for multiple
sclerosis patients with fatigue. NeuroRehabilitation
2008; 23(2): 153-7.
Khan F, Turner-Stokes L, Ng L, Kilpatrick T.
Multidisciplinary rehabilitation for adults with
multiple sclerosis. Cochrane Database of Systematic
Reviews 2007, Issue 2. Art. No.: CD006036. DOI:
10.1002/14651858.CD006036.pub2.
Koch M, Uyttenboogaart M, van Harten A, Heerings
M, De Keyser J. Fatigue, depression and
progression in multiple sclerosis. Mult Scler 2008;
00: 1-8.
Kos D, Kerckhofs E, Nagels G, D'hooghe MB,
Ilsbroukx S. Origin of fatigue in Multiple Sclerosis:
Review of the Literature. Neurorehabil Neural
Repair 2008; 22(1): 91-100.
Kroencke DC, Lynch SG, Denney DR. Fatigue in
multiple sclerosis: relationship to depression,
disability, and disease pattern. Mult Scler 2000;
6(2): 131-6.
Krupp LB, Elkins LE. Fatigue and declines in
cognitive functioning in multiple sclerosis.
Neurology 2000; 55(7): 934-9.
Krupp LB, LaRocca NG, Muir-Nash J, Steinberg
AD. The fatigue severity scale. Application to
patients with multiple sclerosis and systemic lupus
erythematosus. Arch Neurol 1989; 46: 1121-1123.
Kurtzke JF. Rating neurologic impairment in
multiple sclerosis: an Expanded Disability Status
Scale (EDSS). Neurology 1983; 33(11): 1444– 52.
Lerdal A, Celius EG, Moum T. Fatigue and its
association with sociodemographic variables among
multiple sclerosis patients. Mult Scler 2003; 9: 50914.
Stineman MG, Lollar DJ, Üstün B. The Internationl
Classification of Functioning, Disability, and
Health: ICF Empowering Rehabilitation through an
Operational Bio-Psycho-Social Model. In: Physical
Medicine and Rehabilitation, Principles and
Practice. Ed's, DeLisa JA. Philadelphia: Lippincott
Williams and Wilkins, 2005, ed 4, pp: 1091-108.
Mc Cullagh R, Fitzgerald AP, Murphy RP, Cooke G.
Long-term benefits of exercising on quality of life
and fatigue in multiple sclerosis patients with mild
disability: a pilot study. Clin Rehabil 2008; 22(3):
206-14.
Parmenter BA, Denney DR, Lynch SG. The cognitive
performance of patients with multiple sclerosis
during periods of high and low fatigue. Mult Scler
2003; 9(2): 111-8.
Penner IK, Bechtel N, Raselli C, Stöcklin M, Opwis
K, Kappos L, Calabrese P. Fatigue in multiple
sclerosis: relation to depression, physical
impairment, personality and action control. Mult
Scler 2007; 13(9): 1161-7.
J.Neurol.Sci.[Turk]
23. Pittion-Vouyovitch S, Debouverie M, Guillemin F,
Vandenberghe N, Anxionnat R, Vespignani H.
Fatigue in multiple sclerosis is related to disability,
depression and quality of life. J Neurol Sci 2006;
243(1-2): 39-45.
24. McDonald WI, Compston A, Edan G, Goodkin D,
Hartung HP, Lublin FD, McFarland HF, Paty DW,
Polman CH, Reingold SC, Sandberg-Wollheim M,
Sibley W, Thompson A, van den Noort S,
Weinshenker BY, Wolinsky JS. Recommended
diagnostic criteria for multiple sclerosis: guidelines
from the International Panel on the diagnosis of
multiple sclerosis. Ann Neurol 2001;50(1):121-7.
25. Swain MG. Fatigue in chronic disease. Clin Sci
2000; 99(1): 1-8.
26. Tedeschi G, Dinacci D, Lavorgna L, Prinster A,
Savettieri G, Quattrone, Livrea P, Messina CA.
Correlation between fatigue and brain atrophy and
lesion load in multiple sclerosis patients
independent of disability. J Neurol Sci 2007; 263:
15–19.
27. Tellez N, Rio J, Tintore M, Nos C, Galan I,
Montalban X. Fatigue in multiple sclerosis persists
over time. A longitudinal study. J Neurol 2006;
253(11): 1466–1470.
197