PDF - Solunum Hastalıkları

Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığında
C ve E Vitaminlerinin Serum Düzeyleri#
Ali ÖCAL*, Aydan ÇAKAN*, Ayşe ÖZSÖZ*, Şevket DERELİ*, Güzin GÜLERÇE*, Füsun ERCİYES**
* İzmir Göğüs Hastalıkları ve Cerrahisi Eğitim Hastanesi Göğüs Hastalıkları Kliniği,
** Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi Biyokimya Kliniği, İZMİR
# Bu çalışma, Türkiye Solunum Araştırmaları Derneği (TÜSAD) XXV. Ulusal Kongresi (5-9 Haziran 1999, İstanbul)’nde sunulmuştur.
ÖZET
Oksidatif stres; oksidanlara maruziyetin artması ya da antioksidan kapasitedeki azalmaya bağlıdır. Kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH)’nda oksidatif streste artma mevcuttur. Oksidatif strese karşı vücutta bulunan savunma mekanizmalarından ikisi E ve C vitaminidir. Bu çalışmada amaç KOAH’lı hastalarda C ve E vitamininin serum düzeylerini belirlemek
ve bu vitaminlerin KOAH gelişimi, progresyonu ve tedavisindeki rolünü araştırmaktır. Hastalar FEV1 değerleri, arteryel pO2
değerleri, sigara içme süreleri, klinik ve radyolojik özelliklerine göre alt gruplara ayrıldılar. E vitamini, Sigma E vitamin 5 g
standart solüsyonu kullanılarak florometrik metodla çalışıldı. C vitamini 2-4 dintrofenilhidrazin metodu ile manüel olarak
çalışıldı. Hastaların serum E vitamini düzeyi 0.61 ± 0.23 mg/dL, kontrol grubununki 1.19 ± 0.06 mg/dL idi (p< 0.05). Hastaların serum vitamin C düzeyi 0.46 ± 0.36 mg/dL, kontrol grubununki 1.31 ± 0.06 mg/dL saptandı (p< 0.05). Sonuç
olarak, KOAH’lılarda C ve E vitamininin serum düzeylerinde belirgin azalmanın mevcut olduğunu ve bu azalmanın özellikle C vitamini için sigara içimi ile daha da belirginleştiğini saptadık. Bu vitaminlerin KOAH olgularında tedaviye destek
amacıyla kullanılabileceği kanısına vardık.
ANAHTAR KELİMELER: KOAH, serum vitamin C, vitamin E
SUMMARY
SERUM LEVELS OF C AND E VITAMINS IN CHRONIC OBSTRUCTIVE PULMONARY DISEASE
Oxidatif stress is due to increased exposure to oxidants or decreased capacity of the antioxidants. In COPD, there is an
increase in oxidatif stress. Two of the protecting mechanisms from oxidatif stress in the body are C and E vitamins. In
this study, the purpose is to search the serum levels of C and E vitamins in patients with COPD and to emphasize the role of these vitamins in the development, progression and treatment of COPD. The patients were divided into subgroups
according to their FEV1% values, arterial pO2, duration of smoking, and clinical and radiologic properties. E vitamin was
studied by flourometric method, using 5 g standart solution of sigma E vitamin. C vitamin was studied manually by using
2-4 dinitrofenilhidrazin method. Serum E vitamin levels were found as 0.61 ± 0.23 mg/dL in patients and 1.19 ± 0.06
mg/dL in control group (p< 0.05). Serum C vitamin levels were found as 0.46 ± 0.36 mg/dL in patients and 1.31 ± 0.06
mg/dL in control group (p< 0.05). In conclusion; we determined that the serum levels of C and E vitamins significantly
decrease in COPD, and this aggravates especially for C vitamin in case of smoking. We suggested that these vitamins can
be used in supportive treatment of patients with COPD.
KEY WORDS: COPD, serum level vitamin C, vitamin E
184
Solunum Hastalıkları 2001; 12: 184-189
Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığında C ve E Vitaminlerinin Serum Düzeyleri
GİRİŞ
Kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH) ekspiratuvar hava akımı sınırlaması ile karakterize kronik
bronşit ve amfizemden oluşan bir hastalık grubudur. Bu hastalıkta bilinen en önemli risk faktörü sigaradır. Oksidanlara maruziyetin artması ya da antioksidan kapasitedeki azalmaya bağlı olarak meydana gelen oksidatif stresin KOAH’ta artmış olduğu
bilinmektedir. KOAH’lı hastaların akciğerlerindeki
alveoler makrofajlar, polimorf nüveli lökositler
(PNL) ve eozinofiller yoğun miktarda oksidan madde üretmektedir. Bu hücrelerden serbestleşen oksidanlar ve nötrofil elastaz bronşiyal ve bronş epitel
hücrelerinde silia haraketlerinin yavaşlamasına, epitel hücrelerinde ve bazal membranda hasara, yapışkan mukoid nitelikli salgı oluşmasına, epitel hücrelerinin bazal membrandan kolaylıkla ayrılmasına
neden olur. Oksidatif strese karşı vücutta bulunan
savunma mekanizmalarından iki tanesi E ve C vitaminleridir (1-6).
Bu çalışmanın amacı; KOAH’lı hastalarda antioksidan C ve E vitamininin serum düzeylerini belirlemek ve bu vitaminlerin solunum yetmezliğinin
ağırlığı ve sigara içimi ile ilişkisini araştırmaktır.
GEREÇ ve YÖNTEM
Çalışmaya 1998 yılında İzmir Göğüs Hastalıkları ve
Cerrahisi Eğitim Hastanesi’nde yatan veya polikliniğe başvuran 23 kadın, 19 erkek olmak üzere toplam 42 KOAH olgusu alındı. Hastaların seçiminde
başka bir sistemik hastalığın bulunmamasına dikkat
edildi. Kontrol grubu olarak sigara kullanmayan,
anamnez, klinik, laboratuvar ve akciğer radyogramı yönünden patolojik bulgusu olmayan 12 kadın,
5 erkek 17 olgu seçildi.
Çalışmaya alınan tüm olgular anamnez, fizik bakı,
akciğer radyogramı, elektrokardiyografi, hemogram, rutin biyokimya tetkikleri, sigara içme süreleri, arteryel kan gazı (KG) ve solunum fonksiyon
testleri (SFT) ile değerlendirildi. Zorlu ekspiratuvar
1. saniye volümü (FEV1) sınıflandırılması 1995 ATS
konsensusuna göre yapıldı.
1. FEV1% değerlerine göre:
a. Ağır KOAH olguları, FEV1< %35
b. Orta ağırlıkta KOAH olguları, FEV1= %35-49
c. Hafif KOAH olguları, FEV1≥ %50
Solunum Hastalıkları 2001; 12: 184-189
2. Arteryel kan gazı değerlerine göre:
a. Solunum yetmezliği olmayanlar; PaO2≥ 60
mmHg
b. Solunum yetmezliği olanlar, PaO2< 60
mmHg
3. Sigara kullanma alışkanlık ve süresine göre:
a. Hiç sigara kullanmamış olanlar (1. grup)
b. Sigara içme süresi 10-29 paket yılı olanlar (2.
grup)
c. Sigara içme süresi 30-44 paket yılı olanlar (3.
grup)
d. Sigara içme süresi ≥ 45 paket yılı olanlar (4.
grup)
E ve C vitamini ölçümü için kan, 10 saatlik açlığı takiben heparinle yıkanmış 10 cc’lik enjektöre alındı.
İki tüpe bölünerek 10 dk 3000 devirde santrifüj
edilerek plazmalara ayrıldı. Plazmalar derin dondurucuda saklandı ve 24 saat içerisinde İzmir Atatürk
Eğitim Hastanesi Biyokimya Laboratuvarı’nda çalışıldı. E vitamini, Sigma E vitamin 5 g standart solüsyonu kullanılarak florometrik metodla, C vitamini ise 2-4 dinitrofenilhidrazin metodu ile manüel
olarak çalışıldı. Elde edilen tüm verilerin istatistiksel
analizleri Mann-Whitney U, Kruskal Wallis testleri
ile yapıldı
SONUÇLAR
Yirmiüç kadın, 19 erkek olmak üzere çalışmaya alınan 42 hastanın yaş aralığı 43-72 ortalaması 60.36
± 8.46 yıl, 12’si kadın 5’i erkek kontrol grubunun
ise yaş ortalaması 57.76 ± 7.83 yıl olup bu iki grup
arasında istatistiksel olarak anlamlı fark yoktu (p>
0.05).
Hastaların ortalama arteryel pO2 değeri 60.53 ±
1600 mmHg, ortalama FEV1 değeri (beklenen %)
47.00 ± 18.30 olup kontrol grubuna göre (82.29 ±
2.05) istatistiksel olarak anlamlı oranda düşük bulundu (p< 0.05).
Hastaların serum E ve C vitamini düzeyleri kontrol
grubuna göre istatistiksel olarak anlamlı oranda
düşük bulundu (Tablo 1).
Hasta gruplarında FEV1 değerlerine göre ayrılan 3
grup arasında serum vitamin C ve vitamin E değerlerinin karşılaştırılmasında gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı oranda fark saptandı (Tablo 2).
185
Öcal A, Çakan A, Özsöz A, Dereli Ş, Gülerçe G, Erciyes F.
Tablo 1. Hasta ve kontrol grubunun yaş, FEV1, serum vitamin E ve vitamin C değerleri bakımından karşılaştırılması.
Kontrol grubu
Çalışma grubu
İstatistiksel anlamlılık (p)*
Yaş (yıl)
57.76 ± 7.83
60.36 ± 8.46
0.2410
FEV1 (% beklenen)
82.29 ± 2.05
47.00 ± 18.30
0.0000
Vitamin E (mg/dL)
1.19 ± 0.06
0.61 ± 0.23
0.0000
Vitamin C (mg/dL)
1.31 ± 0.06
0.46 ± 0.36
0.0000
* Mann-Whitney U testi uygulanmıştır.
Tablo 2. Hasta gruplarının FEV1 değerlerine göre serum vitamin C ve vitamin E değerlerinin karşılaştırılması.
FEV1< %35
FEV1= %35-49
FEV1≥ %50
İstatistiksel anlamlılık (p*)
Vitamin C (mg/dL)0.2679 ± 0.0945
0.2750 ± 0.1078
0.6770 ± 0.4129
0.0038
Vitamin E (mg/dL)0.5264 ± 0.2892
0.5588 ± 0.0722
0.6885 ± 0.1990
0.0479
* Kruskal Wallis testi uygulanmıştır.
Sigara içmeyen çalışma grubunun (1. grup) serum
E vitamini düzeyi 0.6744 ± 0.1782 mg/dL, sigara
içen çalışma grubunun (2, 3, 4) ise 0.5700 ± 0.2476
mg/dL olup iki grup arasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p> 0.05).
Hastalar arteryel pO2 değerlerine görede 2 gruba
ayrıldı:
1. grup (23 0lgu): pO2≥ 60 mmHg
2. grup (19 olgu): pO2≤ 60 mmHg
1. ve 2. grup arasında serum vitamin E ve C düzeyi bakımından istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (Tablo 3).
Aynı gruplar serum C vitamini yönünden karşılaştırıldığında sigara içmeyen grubun serum C vitamini düzeyi içen gruba göre istatistiksel anlamlılıkta
yüksek saptandı (p< 0.05) (Tablo 5).
Hastalar sigara içme sürelerine göre 4 alt gruba ayrıldı. Dört grup arasında serum E vitamini düzeyi
yönünden anlamlı fark saptanmazken C vitamin
düzeyinde anlamlı bir fark saptandı. Sigara içme
süresi arttıkça serum C vitamini düzeyinde anlamlı
azalma olduğu görüldü (Tablo 4).
Çalışma grubu hastaları klinik, laboratuvar ve radyolojik özelliklerine göre kronik bronşit ağırlıklı (1.
grup), amfizem ağırlıklı (2. grup) ve mikst tip (3.
grup) olarak gruplandırıldıklarında 1 grupta 16, 2.
grupta 8, 3. grupta 18 hasta yer aldı. Bu gruplar
Tablo 3. Hasta gruplarının PaO2 değerlerine göre serum vitamin C ve vitamin E değerlerinin karşılaştırılması.
PaO2≥ 60 mmHg
PaO2< 60 mmHg
İstatistiksel anlamlılık (p*)
Vitamin E (mg/dL)
0.608 ± 0.179
0.612 ± 0.280
0.7139
Vitamin C (mg/dL)
0.397 ± 0.330
0.546 ± 0.375
0.1325
* Mann-Whitney U testi uygulanmıştır.
Tablo 4. Sigara içme süresine göre ayrılan hasta gruplarının serum vitamin E ve vitamin C
düzeylerinin karşılaştırılması.
1. Grup
2. Grup
3. Grup
4. Grup
(p*)
Vitamin C (mg/dL) 0.7875 ± 0.3829
0.3143 ± 0.1069
0.2457 ± 0.0957
0.2500 ± 0.1166
0.0001
Vitamin E (mg/dL)
0.4343 ± 0.1223
0.6229 ± 0.2554
0.6120 ± 0.3176
0.0908
0.674 ± 0.1782
* Kruskal Wallis testi uygulanmıştır.
186
Solunum Hastalıkları 2001; 12: 184-189
Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığında C ve E Vitaminlerinin Serum Düzeyleri
Tablo 5. Sigara içen ve içmeyen KOAH grubunun serum vitamin E, vitamin C, PaO2 ve FEV1
değerlerinin istatistiksel olarak karşılaştırılması.
Sigara içmeyen
KOAH grubu
Sigara İçen
KOAH grubu
İstatistiksel anlamlılık (p*)
Vitamin E (mg/dL)
0.6744 ± 0.1782
0.5700 ± 0.2476
0.0717
Vitamin C (mg/dL)
0.7875 ± 0.3829
0.2650 ± 0.1030
0.0000
PaO2 (mmHg)
58.6625 ± 15.0904
61.6846 ± 16.7170
0.4602
FEV1 (% beklenen)
62.5625 ± 9.7432
37.4231± 15.5465
0.0000
* Mann-Whitney U testi uygulanmıştır.
Tablo 6. Kronik bronşit, amfizem ve mikst tip gruplarında yaş, PaO2, FEV1, serum E, C vitamini değerlerinin istatistiksel olarak karşılaştırılması.
1. Grup
2. Grup
3. Grup
İstatistiksel anlamlılık (p*)
Yaş (yıl)
60.69 ± 9.23
54.63 ± 8.63
62.61 ± 6.76
0.0870
PaO2 (mmHg)
55.49 ± 16.61
71.35 ± 15.40
60.23 ± 14.03
0.1006
FEV1 (% beklenen)
48.00 ± 17.64
44.0 ± 1943
47.44 ± 14.28
0.7346
Vitamin E (mg/dL)
0.664 ± 0.259
0.558 ±0.197
0.584 ± 0.212
0.4762
Vitamin C (mg/dL)
0.509 ± 0.422
0.280 ± 0.077
0.506 ± 0.353
0.3307
* Kruskal Wallis testi uygulanmıştır.
arasında serum E ve C vitamini düzeyi yönünden
anlamlı fark saptanmadı (p> 0.005) (Tablo 6).
TARTIŞMA
Besinlerle alınan antioksidan vitaminlerin oksidanların zararlı etkilerini önlediği, en azından azalttığı
yönünde bilgiler artmaktadır. Çolak ve arkadaşları,
bir çalışmada serum E vitamini düzeyini KOAH’lı
hastalarda belirgin olarak düşük bulduklarını rapor
etmişlerdir (7).
Eric ve arkadaşları sigara içici, asemptomatik 7 genç
erişkinde içmeyenlere oranla bronkoalveoler lavaj
(BAL) sıvılarında E vitamini düzeyinde belirgin düşüklük görüldüğünü belirtmişlerdir. Bu çalışmada sigara içen ve içmeyen bireylere 3 hafta boyunca
2400 IU/gün E vitamini verilmiş ve sigara içenlerde
E vitamini kullanımı sonrasındaki BAL E vitamini düzeyinin içmeyenlerin E vitamini verilmeden önceki
değerlerinden bile düşük bulunduğu belirtilmiştir.
Eric ve arkadaşları, bu durumu sigara içenlerde E vitamininin alt solunum yollarında çok daha fazla oksidasyona uğramasıyla açıklamışlardır (8).
Shariff ve arkadaşları, sigara içicilerin solunum havalarında içmeyenlere oranla yüksek miktarda pentan ekskrekte ettiklerini ve bunun günlük 800 IU E
vitamini ile süprese edildiğini belirtmişlerdir (9).
Solunum Hastalıkları 2001; 12: 184-189
Sigara içenlerin bronkoalveoler lavaj sıvılarında E
vitamini düzeyleri, vitaminin artmış oksidasyonu
sonucu kinon formuna dönüşmesi nedeniyle oldukça düşüktür. E vitamini veriliminin alveoler sıvıda antioksidan kapasitenin kuvvetlenmesinde ve
akciğerlere binen oksidan yükün azaltılmasında yararlı olabileceği düşünülmektedir (10).
Çalışmamızda KOAH’lı olan 42 hastanın serum E
vitamini düzeyini (0.61 ± 0.23 mg/dL) kontrol grubuna (1.19 ± 0.06 mg/dL) göre anlamlı oranda düşük saptadık (p< 0.05). Sigara içenlerin oksidan etkiye maruz kaldığının göstergesi plazma dehidroaskorbik asit konsantrasyonunun önemli derecede
artışıdır. Duthie ve arkadaşları, sigara içenlerde serum C vitamini düzeyinde %50 düşüklük, dehidroaskorbik asit düzeylerinde ise belirgin yükseklik
saptamışlardır. Bu durumun C vitamininden fakir
beslenmekten ziyade C vitamininin oksidan etkiye
bağlı olarak turnoverindeki artmaya bağlı olabileceğini belirtmişlerdir (11).
Tribble ve arkadaşları, sigara içmeyenlere oranla
aktif sigara içicilerde %24, pasif sigara içicilerde ise
%12 oranında serum C vitamin eksikliği görüldüğünü; serum C vitamin düzeyinin içilen sigara sayısıyla orantılı şekilde azaldığını belirtmişlerdir (12).
187
Öcal A, Çakan A, Özsöz A, Dereli Ş, Gülerçe G, Erciyes F.
Elsie ve arkadaşları, günde 10 adetten daha fazla sigara içenlerde serum C vitamin düşüklüğün içmeyenlere oranla çok bariz olduğunu belirtmişlerdir
(13).
Fehily ve arkadaşları, Jayasri ve arkadaşları ile Karine ve arkadaşları sigara içenlerde oldukça güçlü bir
antioksidan olan C vitamini düzeyinin serumda ve
lökositte belirgin olarak düşük bulunduğunu belirtmişlerdir (14-16).
Çalışmamızda KOAH’lı hastaların serum C vitamini
değerini (0.46 ± 0.36 mg/dL) kontrol grubuna göre (1.31 ± 0.06 mg/dL) istatistiksel olarak anlamlı
oranda düşük bulduk (p< 0.05).
Khanh ve arkadaşları, sigara içenlerde solunum havasında etan atımının arttığını ve 3 haftalık antioksidan vitamin tedavisinden sonra (günde 4 kere
200 IU E vitamini, 250 mg C vitamini) bunun azaldığını belirtmiş, ayrıca etan üretiminin günde içilen
sigara sayısı ve içilen yıl miktarıyla korole olduğunu
ve antioksidan vitamin verilmesi sonrasında
FEV1’de düzelme görüldüğünü rapor etmiştir (17).
Francene ve arkadaşları, 39 sigara içen kişide yapmış oldukları çalışmada deneklere 600 mg/gün C
vitamini ve 400 IU E vitamini içeren meyve suları
vermişler ve özellikle 8. hafta sonunda lipid peroksidasyon ürünü olan pentan atılımının belirgin derecede azaldığını belirtmişlerdir (18).
Joel ve arkadaşları, 2526 kişi üzerinde yaptıkları bir
çalışmada diyetle alınan C vitamini düzeyiyle pulmoner fonksiyonların derecesinin belirgin şekilde
ilişkili olduğunu ve düşük C vitamini alımının direkt
olarak düşük FEV1 oranıyla beraber görüldüğünü
vurgulamışlardır (19).
Britton ve arkadaşları, 2633 kişi üzerinde yapmış
oldukları bir çalışmada yüksek miktarda antioksidan vitamin alan kişilerin yüksek FEV1 değerine sahip olduklarını belirtmişlerdir (20).
Schectman ve arkadaşları, günde 20 tane ve üzeri
sigara içen kişilerde serum C vitamini düzeylerinde
daha belirgin düşüklük olduğunu saptamışlar ve sigarayı bırakan bireylerin en az 1 sene sonra serum
C vitamini düzeylerinin hiç sigara içmemiş bireylerle benzer düzeye ulaşacağını belirtmişlerdir. Bu çalışmada ayrıca 130 mg/gün C vitamini alınmasının
sigaranın ters etkilerini mümkün olduğu kadar ön-
188
lediği ve eğer sigara içme alışkanlığı bırakılamıyorsa uygun dozda ek C vitamini alınmasının yararlı
olduğu vurgulanmıştır (21).
Çalışmamızda sigara içmeyen KOAH’lı hastaların
serum C vitamini düzeyinin (0.7875 ± 0.3829
mg/dL) sigara içen KOAH’lı hastaların serum C vitamini düzeyine göre (0.2650 ± 0.1030 mg/dL) istatistiksel olarak anlamlı derecede yüksek olduğunu (p< 0.05) ve sigara içen KOAH’lı hastaların sigara içme süresi arttıkça serum C vitamini düzeyinin
giderek azaldığını saptadık.
Çalışmamızda KOAH’lı hastaların sigara içme süresi ile serum E vitamini düzeyi arasında istatistiksel
olarak belirgin ilişki saptamadık (p> 0.05).
Linda ve arkadaşları, 20-59 yaşları arasındaki 8695
sigara içen kişide yapmış oldukları bir çalışmada
yüksek oranda C vitamini alanların FEV1 ve FVC değerlerinin bu antioksidan vitamini az alanlara oranla çok daha yüksek değerde olduğunu ancak bu
parametrelerin yüksek oranda E vitamini alımıyla
ilişkisinin bulunmadığını belirtmişlerdir. Bu çalışmada yüksek C vitamini alan sigara içen kişilerin düşük
C vitamini alan kişilere göre FEV1 değerinin 53 mL,
FVC değerinin ise 79 mL daha yüksek olduğu vurgulanmıştır (22).
Çalışmamızda KOAH’lı hastalarda serum C vitamini
düzeyinin solunum fonksiyon testleriyle ilişkili olduğunu ve özellikle FEV1 değerleri %50’nin altında
olan hastaların serum C vitamini değerinin FEV1 değeri %50’nin üstünde olan hastalara göre istatistiksel olarak anlamlı derecede düşük olduğunu saptadık (p< 0.05). Ayrıca C vitamininin tersine KOAH’lı
hastalarda kontrol grubuna göre belirgin olarak
düşük saptanan serum E vitamini düzeyinin hastaların FEV1’ine göre istatistiksel olarak, anlamlı derecede değişmediği görüldü (p> 0.05).
Sonuç olarak çalışmamızda, kronik obstrüktif akciğer hastalığı bulunan kişilerde antioksidan vitaminlerden olan C ve E vitamininin serum düzeylerinde
belirgin azalmanın mevcut olduğunu ve bu azalmanın özellikle C vitamini açısından sigara içimi ile
daha da belirginleştiğini saptadık. Bu vitaminlerin
sigara içen ve içmeyen KOAH’lı hastalarda belirgin
olarak azalmış olması bu vitaminlerin hem profilaktik olarak hem de tedaviye destek amacıyla kullanılabileceğini düşündürmektedir.
Solunum Hastalıkları 2001; 12: 184-189
Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığında C ve E Vitaminlerinin Serum Düzeyleri
KAYNAKLAR
1. Senior MS, Shapiro SD. Chronic obstructive lung disease; epidemiology pathophysiology and pathogenesis.
In: Fishman AP, ed. Pulmonary Diseases and Disorders.
Mc Graw-Hill Company,1998:659-82.
2. Crofton & Douglas’s. Respiratory Disease. 4th ed. Blackwell Scientific publications, 1989:490-584.
3. Kocabaş A. Kronik obstrüktif akciğer hastalığında epidemiyoloji ve doğal gelişim. Tuğrul Çavdar, Numan Ekim,
eds. Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı. İstanbul: Turgut
Yayıncılık ve AŞ, 2000:8-25.
4. Balcı K. Göğüs Hastalıkları 3. Baskı. Acar Matbaası 1993;
315-50.
5. Piquette CA, Rennard SI, Snider GL. Chronic Bronchitis
and Emphysema. In: Murray JF, Nadel JA, eds. Textbook
of Respiratory Medicine Philadelphia: WB Saunders
Company 2000:1187-245.
6. John ER, Aalt B, Ida L. The Oxidative Stress Study Group.
Oxidative Stress in Chronic Obstructive Pulmonary Disease. Am J Respir Crit Care Med 1997;156:341-57.
7. Çolak Ö, Alataş Ö, Akyüz F. KOAH’ta Oksidatif Hasar ve
Antioksidanlar. XII. Ulusal Kardiyoloji Kongre Kitapçığı
1996.
8. Eric R Pacht, Hisayuki Kaseki, Jeannette R et al. Deficiency of vitamin E in the alveolar fluid of cigarette smokers. J Clin Invest 1986;77:789-96.
9. Shariff R, Hoshino E, Allard J. Vitamin E supplementation
in smokers. Am J Clin Nutr 1988;47:758.
10. Lapenna D, De ioia S, Mezzetti A et al. Cigarette smoke,
ferritin and lipid peroxidation. Am J Respir Crit Care
Med 1995;151:431-5.
11. Duthie GG, Arthur JR, Philip W. Effects of smoking and
vitamin E on blood antioxidant status. Am J Clin Nutr
1991;53:1061-3.
12. Tribble DL, J Giuliano LJ, Fortmann SP. Reduced plasma
ascorbic asid concentrations in nonsmokers regularly exposed to environmental tobacco smoke. Am J Clin Nutr
1993;58:886-90.
14. Fehily AM, Phillips KM, Yarnell JWG. Diet, smoking, social class and body mass index in the caerphilly heart disease study. Am J Clin Nutr 1984;40:827-33.
15. Jayasri Basu, PhD Magdy S, Patricia H Payraudeau. Smoking and the antioxidant ascorbic acid: Plasma, leukocyte, and cervicovaginal cell concentrations in normall healthy women. Am J Obstet Gynecol 1990;163:1948-52.
16. Karine M, Bernard H, Edith L, Agnes P. Diet, antioxidant
stats, and smoking habits in French men. Am J Clin Nutr
1998;67:231-9.
17. Khanh Q, Harinder S, Garewal, Neil C. Clements. Exhaled ethane and antioxidant vitamin supplements in active smokers. Chest 1996;110:159-64.
18. Francene M Steinberg, Alan Chait. Antioxidant vitamin
supplementation and lipid peroxidation in smokers. Am
J Clin Nutr 1998;68:319-27.
19. Joel S, Scott T Weiss. Relationship between dietary vitamin C intake and pulmoner function in the first national
health and nutrition examination survey (NHANES 1).
Am J Clin Nutr 1994;59:110-4.
20. Britton JR, Pavord ID, Richard KA. Dietary antioxidant vitamin intake and lung function in the general population. Am J Respir Crit Care Med 1995;151:1383-7.
21. Schectman G, James C, Harvey W. The influence of smoking on vitamin C status in adults. Am J Public Health
1989; 79:158-62.
22. Linda TG, Henriette AS, Marga C et al. Dietery intake of
antioxidant (pro)-vitamins, respiratory symptoms and
pulmonary function: The MORGEN study. Thorax
1998;53:166-71.
Yazışma Adresi
Ayşe ÖZSÖZ
İzmir Göğüs Hastalıkları
ve Cerrahisi Eğitim Hastanesi
35110, Yenişehir/İZMİR
13. Elsie R Pamuk, Tim Byers, Ralph J Coates. Effect of smoking on serum nutrient concentrations in African-American women. Am J Clin Nutr 1994;59:891-5.
Solunum Hastalıkları 2001; 12: 184-189
189