KONU 3

ÇKO GYORGOSK
ÇVETANKA MALÇESKA
BYOLOJ
Snf VIII
SEKZYILLIK LKÖRETM
Düzenleyen komisiyon:
D-r Lenka Tsvetanovska
“ Aya Kiril ve Metodiy” Üniversitesi Matematik Fakültesi, Bioloji Enstütüsünde sral profösör
Elka Noçeva
Üsküp “Braka Hamid Ramiz” ÖO’unda
Bioloji öretmeni
Daut drizi
Üsküp “26 Yuli” ÖO’unda
Bioloji-kimya öretmeni
Lektör:
Violeta Yovanovska
Makedonca’dan Türkçe’ye çeviri:
Adnan Recepi
Dil redaksiyonu:
Dr. Fatima Hocin
Lektör:
Soraya ain
Bilgisayar tasarm:
Martin Ginevski
Yaync:
Makedonya Cumhuriyeti Eitim ve bilim bakanl
Bask:
Üsküp Dooel Grak merkezi
Tiraj: 700
Makedonya Cumhuriyeti Eitim ve bilim bakanl’nn 23.04.2010 tarihli 22-2348 sayl kararyla bu ktabn
kullanlmasna izin verilmitir.
CIP - “. !"” , 37.043.1/.2(497.7) (035)373.3.016:57(075.2)=163.3
#$%&, &
'
VIII- "" "* / &
#, +
;
<
. - : ; $
;
"
, 2010.
- 196 . : . ; 24 $< < <?: .186-194
ISBN 978-608-4575-22-1
1. ;
<
, +
[
]
COBISS.MK-ID 84064266
ÖNSÖZ
Daha önceki sn@arda, biyoloji dersi içerisinde bitkileri, hayvanlar, onlarn evrimi
ve ekolojisini örendiniz. Bu öretim ylnda ise insan biyolojisini öreneceksiniz. Sekizinci
snf BYOLOJ ders kitab öngörülmü plan ve programa göre yazlmtr. Bu ders kitabn
hazrlarken insan organizmasndaki bileik biyolojik olaylarn daha basit ve daha anlalr bir
ekilde açklamaya çaltk.
Bu ders kitabnda bizim biyoloji ile ilgili bilgilerimizi en basit ekilde size aktarmaya
çaltk. Bu bilgileri aktarrken her zaman bilimsel verilere dayandk. Bütün konu ve alt konular
sistematik olarak farkl metod bölümlerinde snrlandrlmtr. Bunlar ayrlmayan bir bütünü
olutururlar.
Ayn yada benzer biyolojik konularn okunduu eski ders kitaplarna kyasen bu ders
kitabnda, insan organizmasnda biyolojik olaylarn açklanmasnda çada bir yaklam
sunulmutur. Amacmz, anlalr bir ekilde en erken çada kritik düünme eklini rasyonel
olarak gelitirmektir. Dahas, örencilerin belirli biyolojik olaylar üzerinde ihtiyac olan
bilgilerin gelitirmesini salamaktr. En büyük arzumuz, bu ders kitabyla gelimi eitim
sistemine ayak uydurarak, ayn zamanda bizi ve çevremizi ilgilendiren geleneksel konulardan
ödün vermemektir.
Biyolojik olaylarn açklarken, önem ve dikkat verdiimiz en büyük unsur insan
organizmasn basitten balayarak daha bileie doru açklamaktr. Kitapta gerek konu
anlatmlarnda, gerekse konu sonlarndaki sorularda, örencinin kendi yorum yeteneini
artrmak, günlük yaamdaki olaylarn bilimsel gözetlenmesini salamak ve irdeleyebilme
yeteneini gelitirmek. Ayn öyle basit deneyler yapmak ve bu deneylerle iaretleme, not alma,
analiz etme ve sonuçlara ulama becerisinin oluturulmas amaçlanmtr.
Kitabn, deiik konulara uygun olan resimlerle, tabelalarla, emalarla zengin olmasn
istedik. Biyolojik olaylarn bir bölümünün ilendii ve o zamana kadar örencinin eitim
süresince hiç ya da çok az edindii bilgileri bu kitapta bulundurduu için çok özel öneme
sahip olduu krindeyiz. Resimler dorudan metinle balantldr, bunlarn kullanmyla görsel
çalmann önemi vurgulanmak isteniyor ki bu özel öneme sahiptir.
Son olarak, bu ders kitabnn en iyi ve yeri doldurulmaz bir kitap olduunu düünmüyoruz.
Ayn zamanda, bu ders kitabnda olas eksikliklerin örenciler ve öretmenler tarafndan
tamamlanabilecei memnuniyeti içindeyiz. Onlarn, gelecek nesillere daha faydal bir eitimin
salanmas dorultusunda, öz kirleriyle ve iyimser düünceleriyle, yeni ders kitabnn daha iyi
ve , daha anlalr olmas konusunda katklarn sunabileceklerini umuyoruz.
Yazarlardan
3
4
KONU 1
CANLI DÜNYANIN BR PARÇASI OLARAK NSAN
Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsiniz:
- nsann evrimsel geliimini insans atalarnn özelliklerinden anlayabilirsin;
- nsan atalarn ve insan rklarn tanyabilirsin;
- nsans maymun, insan atalar, insan rklar ve insan populasyonundan örendiklerini
anlatabilirsin;
- nsann dier canl dünyayla ilikisini ve insan populasyonunun büyüme eklini
açklayabilirsin;
- nsan populasyonunun büyüme nedenlerini ve sonuçlarn kyaslayabilir ve
açkalyabilirsin;
Bu konuda öreneceiniz yeni kavramlar:
- nsans maymun,
- insann atalar,
- insan rklar,
- insan populasyonu.
5
KONU 1
DERS 1
NSANIN CANLI DÜNYADAK YER
Hatrla:
Bütün canl organizmalarn ortak özellikleri hangileridir?
Memelilerin temel özellikleri hangileridir ?
En gelimi memeli grubu hangisidir ?
Çarls Darvinnin hayat ve eserini hatrla.
Bütün sistemlerin yapsna göre,
solunun ekli ve besinlerin sindirimi,
vucut scakln ayarlama yetenei,
kan gruplarn ball, üreme ekilleri
ve bebeklerin anne sütü emme yetenei
ile insan memeliler snfna girir. .Daha
dorusu insan Primatlar srasnn en
gelimi
düzeyinde
bulunur.Buraya
insans maymunlar da girir. nsan en
mükemmel canl organizmadr. Eski
zamanlardan bu yana insanlar, insann nasl
meydana geldii sorusuyla ilgilenmitir.
Cevabn ngiliz bilim adam Çarls Darvin
“nsann Türeyii“ adl kitabnda vermitir.
O, insan kökeninin eski ölmü atalarndan
olduu tahmininde bulunmutur. Darvin,,
çok sayda delil sayesinde insann doann
bir parças olduunu ve canl dünya için
geçerli olan kanunlarn insan için de
geçerli olduunu kantlamtr.
balk
kurbaa kaplumbaa ku
tavan
insan
Günümüzde insan ve hayvanlar arasndaki ball gösteren çok
sayda delil vardr.
Res.1.1 atavizmin belirmesi
6
- Embriyonal geliim – hem insan hem hayvanlarda dii ve erkek üreme
hücrelerin birlemesiyle eeysel üreme meydana gelir. Döllenmi
yumurta hücresinden – zigot , embriyonal geliim balar. Bu geliimin
ilk günlerinde insann embryionu dier hayvanlarn embriyonuyla
büyük benzerlik gösterir.
- Ayn öyle insan v]cut yapsnn da omurgallarla ball vardr,
özellikle memelilerle . nsan yaps ve iç organlarn dizilii belli
hayvan gruplaryla kyaslanrsa benzerlii görülecektir.
- Körelmi (rudement) organlarn meydana gelmesi - insanda
gelimemi organlardr, fakat memelilerdeki baz gelimi organlara
uyar .
KONU 1
Böyle organlar unlardr: Vücut kllar, kulak kaslar, kör barsaktaki çknt, kuyruk sokumu kemii
omurlar.
- atvizmin meydana gelmesi – insan atalarnda var olan özelliklerin meydana gelmesi. Günümüzde
normal insan özellikleri tamayan deiik özelliklere sahip olan bebek vakalar çok nadirdir. Bu çeit
bebeklerin tad özellikler unlardr : Kuyruun meydana gelmesi, birkaç çift süt bezinin meydana
gelmesi (res 1.1 ), ya da bütün yüzün kllarla kaplanm olmas.
NSANIN NSANSI MAYMUNLARLA
OLAN BALILII
Daha önce de söylediimiz gibi insan, memeliler snfnn
Primatlar – maymun takmna girer. Bu takmda insanla beraber
daha 180 tür vardr. Bundan baka, bu takmda yarm maymunlar,
lemurler , maymunlar ve insans maymunlar da yer alr.
nsans maymunlar ve insanlar benzer özelliklerinden dolay
Hominoidea üst ailesinde yerlemitir. nsans maymunlar dier Res. 1.2.
Primatlardan daha büyüktür, kuyruklar yoktur, fakat vucudunu Rhesus maymunu, arka
dik tutmas için çok sayda belirti gösteriyor. Daha büyük insansi ksmlarn karakteristik
maymunlar orangutan, empanze ve gorildir (Res. 1.3). Baz gorillerin görüntüsü
arl 270 kg. kadar olabilir.
nsan ve insans maymun arasndaki benzerlikleri d görünülerinde olduu gibi, onlarn iç
yapsnda da benzerlikler görülmektedir. lk görünüte insans maymunlarn kuyruklar olmad
gözümüze çarpar. Onlarn yüzlerindeki ifadeler ve mimikler insann yüz ifadelerine ve mimiklerine
benzer. nsanlarda olduu gibi insans maymunlarn yüzünde de duygular farkldr (üzüntü, sevinç, ac,
kzgnlk). Organizmalarn organizasyonunda da benzerlikler büyüktür. Örnein: hem insann, hem de
insans maymunlarn vücut scaklklar ayndr, nabz atlar ayn , solunumlar da ayndr, kan gruplar
da ayndr, hem insanlar hem insans maymunlar ayn paraztler tarafndan saldrya urarlar. nsanlarda
beliren hastalklar insans maymunlarda da skça görülür, bu hastalklar insanda olduu gibi insans
maymunlarda da ayn ekilde ve ayn ilaçlarla tedavi edilebilir.
Res. 1.3
nsans maymunlarn temsilcileri.
() Gibonlar
(b) Orangutan
(c)Afrika gorillas,
onun karakteristik eik yürüyüü
()
(c)
(b)
7
KONU 1
Res. 1.4
()empanzenin eli dallarda aslmaya ve eik
yürümeleri için uyum salamtr;
(b) ayak taban tutmaya yarar;
(c) insann eli tutmaya uyum salamtr;
(ç) taban iki ayak üzerinde yürümek için.
()
(c)
Res. 1.5
skelet ve kafatas kyaslanmas:
() insans maymun ve
(b)insan kafatas.
(b)
(ç)
()
(b)
nsans maymunlar genelde bitkilerle beslenirler, fakat arada srada etle de beslenirler.
Bunlarn dileri iridir, çeneleri ise güçlüdür. nsans maymunlar grup halinde yaarlar.
Bunlar, aralarnda basit sesler çkartarak ve yüz ifadelerini kullanarak iletiim kurarlar. Besin bulmak
için sopalar ve baka cisimleri alet olarak kullanrlar.
Res. 1.6
empanze yüz ifadesini
deitirerek baarl
iletiim kurar:
() olumlu bildiri,
(b) korku ifadesi ve
(c) gülme
8
KONU 1
Ancak, insan en gelimi canl varlk olarak, insans maymularla benzerlii olmasna ramen,
arada büyük farkllklar görülür.
nsan, bugün hala yaayan insans maymunlardan, iki ayak üzerinde yürümeye uyum
salamasyla farkllk gösterir. nsans maymunlarn srtlar da doru çkktr, insanlarda ise omuz
ile kalça kemeri öne doru çkktr. Bizim bacaklarmz, kollarmzdan daha uzun ve daha güçlüdürler.
Bizde ayaklar tutma yeteneini kaybetmitir, çünkü ba parmamz ksa ve dier parmaklarla paraleldir.
Topuk kemiimiz büyüktür ve yürümemize yardmc olan büyük ayak tabanmz vardr.
Ellerimizdeki ba parmak daha uzundur ve parmaklarmzn uclar daha genitir. Bu özellikler,
parmak uclar ve ba parmak yardmyla cisimleri çok isabetli tutmaya yarar. Bu yüzden, ellerimizi
hareket etmek için deil, belli eyalar tamak ve faydal aletler üretmek için kullanrz ( Res.1.4).
nsan beyni, insans maymunlarn beyninden
sadece büyüklük bakmndan deil, yaps
bakmndan da farkllk gösterir. Büyük beyinde
duyular, hareketleri kontrol eden bölgeler, ayn
zamanda hafzay ve konumay kontrol eden
bölgeler de çok daha büyüktür.
Bugünkü insan en mükemmel gelimi
canl varlk olarak mantkl düünme yeteneine
sahiptir, ayn zamanda gelimi çalma ve
konuma yeteneine sahiptir. nsann toplumsal
yaam insan, insans maymunlardan son derece
gelimi bir düzeye ulatryor. Yukarda belirtilmi
olduu gibi insan ve insans maymunlar arasndaki
benzerlik ve farkllklar bunlarn ortak atadan
geldiklerini gösterir, fakat gelime yollar farkl
)
b)
olduu için iki fark yönde gelimilerdir.
Res. 1.7 Kalça kemeri:
) insans maymunda ve
b) insanda.
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
1. nsan bir canl varlk olarak, temel biyolojik özellikleriyle ve bütün dier canl organizmalar
gibi karakteristik özellie sahiptir. Embriyonel geliim, vücut geliimi, körelmi organlarn
geliimi ve atavizim gibi özellikler, insanlarn hayvanlarla olan benzerliklerini gösterir.
Özellikle memelilerle. En büyük benzerlik, insan ve insans maymunlar arasnda vardr.
2. nsanlar, günümüzdeki maymunlarda u özellikleriyle ayrlrlar: iki ayak üzerinde
yürümeleri, ellerinin tutma yeteneine sahip olmalar, farkl türde ürünleri yiyebilmek için
dilerin ve çenelerinin bulunmas, beyinlerinin büyük ve gelimi olmas , konuma yetenei
ve düünme etkinlikleriyle farkldrlar.
3. nsann kökeni insans maymunlar deil, çünkü ikisinin de ölmü ortak atalar vardr.
Kendi bilgini dene
1. Körelmi organlar ve atavizm kavramlarn açkla.
2. nsan ve insans maymun arasndaki benzerlikler nedir?
3. nsan ve insans maymun arasndaki farkllklar nedir?
4. Hangi özellikler insan en gelimi canl varlk yapar?
9
KONU 1
DERS 2
NSANSI MAYMUNLARIN VE NSANLARIN
BALANGIÇ EVRM
nsanlar ve insans maymunlar arasnda mevcut olan çok saydaki farkllklarn sadece bazlarn
saydk. Belli zaman dönemi içerisinde insans maymunlarn ve insanlarn ortak atalar varm, fakat bu
çok öncedenmi.
Bilim adamlar ilkel insann belli özelliklerinin var olduunu ve bugünkü insana kadar bu
özellikler sayesinde geliim gösterdiini düünüyor. Bu özelliklerden bazlar unlardr:
- Ön ayaklarn ellere dönümesi,
- Arka ayaklarn yürüme organlarna dönümesi,
- Büyük beyinin genilemi yüzeyi ve beyin kabuunun geliimi
- Konumann geliimi.
15 – 20 milyon yl önce en eski insans maymun fosilleri Afrika’da bulunmutur. Onlar arka ayaklar
üzerine yürüyebilir ve her halde daha hareketliymiler. Aaçlarda ve toprak üzerinde yaayabilirlermi.
O zamanlarda, Afrika ktasna ait topraklar Avrupa ve Asya ktalarnn topraklaryla balym,
böylece bu maymunlar kolayca bir ktadan dier ktaya geçerlermi.
10 milyon yl öncesine kadar, Dou Afrika çok sk olan ormanlarla kaplym. Bundan hemen
sonra, yanardalarn etkisiyle topran örtüsü deimi, ormanlar yok olmaya balam ve böylece
aralarnda büyük otsu bölgeleri olan orman bölgeleri meydana gelmi. Ormanlk alanlarnn azalmasyla,
ilkel maymunlarn yaama alanlar da
daralmtr.
Bu nedenden dolay besin ve
yaama alan bulabilmek için ormanlar terketmiler. Bu deiiklikler, insans maymunlarn ve ilk insans varlklarn birbirinden ayr gelimelerine
sebep olmu. Böylece, insans maymunlar ormanlk bölgelerde yaamaya
kalmlar, insann atas ise büyük otsu
alanlar olan ormanlarda yaamaya
balamtr.
nsan ve insans maymunlarn evrimi
10
KONU 1
Australopithecus - Güney maymunu
1924 ylnda Güney Afrika’da bir çocuk kafatas
bulunmutur. Anatomi uzman Dart, bu fosile Australopithecus
adn vermi (latince australis güney, pithecus ise insans
maymun demek). Australopithecus’un zayf kas yaps varm.
Boyu bir metreyi buluyormu ve daha fazla insans maymuna
benziyormu. Ancak, yeteneklerine göre bugünkü insanlara
benzermi.(Res.1.8). Böylece Australopithecus için imdiye
kadar bilinenlerle, bugünkü insanlarn meydana geldikleri
konusunda, insan atalarnn en eski temsilcilerinden biri olduu
sonucuna varabiliriz.
Daha sonra, fosil kalntlar kefedilen Australopithecus’tan
daha gelimi olan üç tür insans atalann meydana geldii tespit
edilmitir..
Res. 1.8 Australopithecus afarensis, tannan en eski insan atas.
lk insan
Homo habilis
Australopithecus’larn , 500 cm3 iç hacmi olan küçük kafataslar varm. Zamanla bu kafatas
büyüyüp, baka tür hayvanlardan söz edildii görülür. Yaknlarnda baz tatan yaplm aletlerin
de bulunduu, fosil kalntlarnn beyin hacmi 700 m3’ mü. nsan atasnn bu türü, homo habilis
olarak adlandrlm ( isimlerini, homo – insan, habilis – elle anlamna gelen latince sözlerinden
almtrlar). Aletleri, keskinlermi talarm ve bunlar beslenme srasnda etleri kemiklerden ayrmak
için kullanyorlarm. Kol ve bacak kemik bölümlerinin büzüklüüne göre, ilk insan boyunun 1m
uzunluunda olduu görülmektedir.
Res 1.9 Homohabilis aletler yapmtr
11
KONU 1
Homo erektus
Homo erektusun dik vücudu varm. Yaklak 1.7 metre boyundaym. Beyin büyüklüü 730 –
1220 m3 cvarndaym. Beynin büyüklüü , vücut fonksiyonelliinin artamasnda önemli etkisi vardr.
omo erektusun en eski kalnt örnekleri 1.5 milyon yl öncesine aittir. Homo erektus, kendi
kültürünü yaratm, talardan yaplm farkl aletler kullanyormu. Kömürlemi olan kemikler, onlarn
ate kullandklarn göstermektedir. Kaba olan giysilerini hayvan derisinden üretiyorlarm.
Res. 1.10
Homo erectusun hayatnn rekonstruksyonu
Ate ve giysiler bizim en eski atalarmzn
410000 yl önce, orta Avrupa ve Asya’ya
göç etmelerini salam. O zamanlarda bu
bölgelerde buz dalar olduu için, iklim çok
soukmu. Onlarn yaadklar yerlerinde
bulunan aylar, atlar, hatta l ve mamutlarn
yanm kemiklerinin bulunmu olmas, iyi avc
olduklarn gösteriyor. Bütün bunlar bir arada
yaayabilen, aralarnda iletiim kurabilen,
yaptklar aletlerle avlanma ekillerini
ve mevsimlerin özelliklerini yavrularna
öretebilen, zeki insan topluluklar olduklarn
göstermektedir. (Res 1.10).
Homo sapiens
Düünen insan
Bizim türümüz olan homo sapiens (latince: sapere
- düünen ) en eski temsilcileri, neandertaller olarak
adlandrlmtr . Neandertaller en çok, açk maaralarda
yaarlarm. Bunlarn kültürü çok sayda tatan yaplm
aletler, trmklar, delme aletleri, çatallar, oklar , testere ve
oyulmu biçimdeki aletleri kapsar. Bu aletleri, her halde oklar
ve buna benzer silahlar yapmak için kullanrlarm.
Bugünkü insanlar, 3500 yl önce Avrupa’da yaayan
neandertallerden meydana gelmilerdir.O dönemde ktadaki
son buz dalar çekiliyormu. Kro – Magnon insanlar,
bugünkü Avrupallardan çok farkl olmayan toplulukmu.
Ayn zamanda 30000 yl önce bu topluluk, ta, kemikleri
ve odunu iletmeye balayarak kendi kültürünü oluturmu.
Onlarn çizme yetenekleri varm. Bunun için, Fransa’daki
Leso maarasnda ve spanya’daki Altamira maarasnda
kantlar vardr.
Çada homo sapiensin meydana gelmesi hakknda,
hala farkllklar olmasna ramen bugün onlarn Afrika’dan
geldikleri kesin bilinir.
12
Krapina insan
KONU 1
Onlar hzl bir ekilde ilk önce Afrika , Avrupa ve Asya ktalarna daha sonra da Amerika ktasna
da yerlemiler.
Hrvatistan’ n Krapina maarasnda insan iskeltine ait olan kemik kalntlar bulunmutur. Bu
kemik kalntlar Neandertallerin iskeletine çok benzemektedir. Buluduklar yerlerinden dolay bunlar
krapina insan adn almtr.
imdiye kadar örendiklerimizden anlayabiliriz ki, insan evrimi boyunca en eski dallardan, yaam
mücadelesi gösterip günümüzdeki insana kadar gelimitir.
Neandertallerin hayat rekonstruksiyonu
Kro – Magnon resimleri
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Bugünkü insann gelimesini salayan özelliklerden bazlar unlardr:
Ön ayaklarn ellere dönümesi, arka ayaklarn yürüme organna dönümesi, beyin
yüzeyinin büyük olmas, beyin kabuunun gelimesi ve konuma gelimesi.
En eski bilinen insan atalar, iki ayak üzerinde yürüyen, insan dilerine benzer
dileri olan , beyinleri kuyruksuz maymunlarn beyin büyüklüklerine yakn olan
Australopitekuslarm.
Homo habilis her halde australopitekustan olumutur. Beyin homo erektuslarda da
gelimeye devam etmi, bunlar kendi kültürlerini gelitirip, ate kullanmaya balayp iyi
avci olmular.
Neandertal olarak adlandrlan bizim türün en eski atalarndan, Homo sapiensin
kalntlar Bat Avrupa’da bulunmutur.
Kendi bilgini dene
1. nsan atalarnn olumasna hangi faktörler etki etmitir?
2. nsan atalarnn geçirdii evrimsel geliimini açkla!
3. Hangi artlar insan ve insans maymun arasndaki geliim ayrlklarna sebep olmutur?
13
KONU 1
DERS 3
NSAN IRKLARI VE NÜFUS ARTII
NSAN IRKLARI
Yaama alannn insan topluluklar arasnda büyük farklar meydana getirdii gibi, ayn öyle bizim
atalarmzn dünyadaki geni dalm da daha büyük farkllklarn meydana gelmesine sebep olmutur.
Bu farkllklarn bazlar yaama alannn farkl yaama artlarndan ileri gelmektedir. Örnein, derinin
rengi güne nlarnn seviyesinin bir göstergesidir. Vücut yaps iklim artlaryla bir uyum içerisindedir.
Vücudun daha ksa ve iman olmas souk bölgelerde yaayan insanlarn karakteristik göstergesidir.
Irk terimi özellikle insan türü söz konusu olduu zaman, çok sk kullanlan bir terimdir. Bu terimle
dier insan topluluklarndan farkl olan , insan topluluklar açklanr. Irklarn tanmlanmasnda temel
olarak derinin rengi, göz ve saç rengi, ba, yüz ve vucut ekli alnr. Bu özelliklerin, insann bugünkü
aktivitesinde ve yaamnda hiçbir önemi yoktur. Ayn zamanda yapsal özellikleriyle birbirinden ayrlan,
ziksel görünüler ve ait olduklar bölgelere göre benzerlikleri olan, insan populasyonunun ksm rk
olarak adlandrlr.
()
(b)
(c)
nsanlardaki üç büyük rk
Irklarn snandrlmas
Bugün üç büyük insan rk için konuabiliriz – beyaz, siyah ve sar. Bu ayrm ten rengine göre
yaplmtr. Fakat, bu üç gruba dümeyen az sayda insan topluluklar da vardr.
Siyah rk cora bakmndan beyaz olanlar ve zenciler arasndaki snr Sahra çölüdür. Bunlar
arasndaki ba Nil rmann vadisidir.
14
KONU 1
Zencilerde birkaç alt rk da farkedilir. Fakat hepsinin birkaç ortak özellii vardr. Vücutlar ince,
bacaklarnn diz alt kaslar az gelimitir, ayak tabanlar genitir, boylar uzundur, baz kabilelerde 180
cm ‘ den daha fazladr. Bir çounda kafatas ekli dar, aln ve yüzleri ksa ve geni, elmack kemikleri
büyük. Burunlar geni, dudaklar kaln ve etlidir. Göz, ten ve saç renkleri siyahtr. Erkeklerde sakal,
byk ve vücut kllar yok denecek kadar azdr. Bu rktaki insanlar arasnda dört grup veya alt rk fark
edilir.
kinci büyük insan rk sar rktr. Bu rk Asya veya Mongol ve Amerikan veya Kzlderili alt
rklarna ayrlabilir. Bu rka düenlerin ortak özellikleri unlardr: sert ve düz koyu siyah saçlar , geni
elmack kemikleri, seyrek vucut kllar. Karakteristik mongoloid çekik gözler Amerikan Kzlderililerinde
seyrek görülür. Kzlderililerin vucutlar geni , gözleri sarms kahverengi rengindedir. Kzlderililerin
ten renkleri, kzl deildir. Kzl derili isimlerini sava ayinleri srasnda dümanlarn korkutmak için
kullandklar renklerden dolay , beyazlar tarafndan verilmitir. Asya’da sar rktan olan insanlar 158 –
162 cm kadar uzundurlar , balar yuvarlak , vucutlar ksa ve tknazdr.
Beyaz rktan olanlar için en karakteristik özellik, beyaz, az renkli olan tenleridir. Fakat bu bir kural
deildir , Çünkü Avrupa’da yaayan beyazlar, daha koyu ve kahve rengi tene sahiptirler . Beyaz rktan
olan insanlarn vucudunda kllar, sakal ve byklar vardr. Gözlerinin rengi yeil, mavi, kahverengi,
gri v.b. olabilir. Büyük bululardan ve göçlerden önce, Hindistan’dan Atlantik Okyanusunun Güney
Avrupa kysna ve Kuzey Afrika’dan Sahara çölüne kadar, beyaz rktan olan insan topluluu bir çok
alt rk eklinde yaamtr. Fakat bugünkü farkllklarn olmasna ramen, bütün insanlar birbirleriyle
karlaabilecei ve ana vatanlar yerküre olaca zaman, insanlar ve halklar arasndaki farkllklar
yava yava kaybolmaya balayacaktr.
NÜFUS ARTII
Bildiiniz gibi insan, dünyada bir milyon yl önce ortaya çkmtr. Balangç döneminde, takip eden
devirlere kyasen, insan karakterlerin geliimi çok yavam. Fakat son yüzylda insan populasyonunun
(nüfusunun), her bakmdan çok hzl gelitii fark edilmitir.
XX. yüzyldan önce, dünyada insan nüfusunun tam olarak belirlenemedii halde , bugün dünyada
yaayan insan saysna kyasen çok daha az olduu tahmin edilir. nsan, evrimsel olarak geliirken
ayn zamanda onun yaama koullar da yava yava düzeliyormu. nsan yaarken , evcil hayvanlar
yetitirebileceini ve bitkisel besin üretebileceini fark etmi. Böylece tarmcln ve hayvancln
gelimesi balam. Bu , besinin en sral ve en salam elde edilme ekliymi ayn zamanda bununla
besin çok çeit olmu. Dier taraftan ise, nüfus saysnn artmasn engelleyen ve onun yava yava
yok olmasn salayan faktörlerden biri, salkl koullarda yaamak ve çok sayda bulac ve ölümcül
hastalklarn ortaya çkmasdr.
Yaadmz çan ilk yllarnda, dünyada yaklak 25 milyon insann yaad tahmin edilmektedir.
lk 1600 yl içerisinde bu say 500 milyona yükselmitir. Çan balangcnda bu say azm, fakat
zamanla bu say artyormu.
15
KONU 1
Bilim ve teknolojinin gelimesiyle , insanlarn yaam biçimlerinde de deiiklikler olmutur. Tptaki
bulular, bununla beraber anne ve çocuklarn salklarnn korunmas, yaam için daha iyi temizlik
artlar, yükselen hayat standartlarn olumas, yeni doan çocuklarda ölüm orannn azalmasna ve
insan ömrünün uzamasna neden olmutur. Son 125 yl içerisinde, nüfus says yaklak dört defa için
artmtr. Öyleki , bugün dünyadaki insan nifusunun toplam says alt milyar özerindedir.
nsan populasyonunun artmas
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
nsan popülasyonu ten, göz ve saç rengine, kafatas ve yüz ekline, göre siyah, sar ve
beyaz irka ayrlabilir.
Bir yandan hayvanclk ve tarmcln gelimesi, dier yandan ise tbbn gelimesi,
insan populasyonunun hzl bir ekilde artmasna sebep olmutur.
Bilgini yokla
1. Üç esas insan rklar hangileridir?
2. insan popülasyonunun artmasna hangi artlar neden olmutur?
16
KONU 2
NSAN ORGANZMASININ YAPISI
Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsin:
- Hayvan hücresinin ksmlarn adlandrabilirsin;
- Hücre zarnn yapsn ve görevlerini açklayabilirsin;
- Sitoplazma ve organellerinin görevini ve yapsn açklayabilirsin;
- Hücre bölünmesinin önemini farkedebilirsin;
- Dört temel doku grubunu ve onlarn yerlerini belirleyebilirsin
- Organ sistemlerini sayabilirsin.
Bu konuda
örenecein
kavramlar:
-
Hücre
Hücre organelleri
Hücre bölünmesi
Doku
Organ
Organ sistemleri
17
KONU 2
DERS 1
Hatrla :
- Hücre nedir?
- Hücrenin temel yap birimleri hangileridir?
- Doku nedir?
- Hayvanlarda temel dokular hangileridir?
NSAN ORGANZMASI HÜCRE, DOKU, ORGANLAR VE
ORGAN SSTEMLERNDEN OLUMUTUR
imdiye kadar örendiklerimizden biliyoruz ki her canl organizma hücrelerden olumutur.
Hücreler canl organizmann yap birimleridir. Özellemi hücre gruplar doku oluturur, beraber
çalan dokular ise organlar oluturur. Belirli görevi beraber yerine getiren organlar organ sistemlerini
oluturur. Bütün organ sistemleri birlikte insan organizmasn oluturur.
Sitoplazma
Çe
ki
rd
ek
Endoplazmik
retikulum
Sentrioller
Lizozom
Ribozomlar
Golgi aygt
Hücre zar
Res.2.1 Temel organlaryla hayvan
hücresi
18
mitokondri
E
KONU 2
HÜCRE, YAPISI VE TEMEL YAAM FONKSYONLARI
Hücre, her canl organizmann temel birimidir. Basit yapsna ramen tüm yaam özelliklerini
gösterir: Büyüme, madde ve enerji al verii, duyarllk, bölünme v.b. nsan organizmas milyonlarca
hücreden olumutur ve onun çalmas belirli hücrelerin çalmas sonucudur. nsan organizmasnda
oluan maddeler hücrelerin ürünüdür.
Hücre, hücre zarndan, sitoplazma ve organellerden olumutur
Hücre, dtan hücre zaryla kapsanmtr (res. 2.1). hücre zar iki katl bir zardr ve hücreyi sarar.
Hücre zar, farkl protein ve az miktarda eker içeren iki ya tabakasndan olumutur. Hücre zar hücre
için çok önemlidir çünkü, hücreye girebilecek ve hücreden çkabilecek maddeleri ayarlar. Hücre zarnn
bu görevinde proteinlerin önemli rölü vardr çünkü, gerekli olan maddeleri eleyerek hücre içine girmesine
izin verirler. Ayn öyle, bu proteinler hücrenin içinde sadece gereksiz (zararl), olan maddelerin hücre
dna çkmasn salarlar.
Hücrenin içini dolduran ve içinde tüm yaplar bulunduran maddeye sitoplazma denir. Sitoplazma
youn ve effaf bir yapdr. Su ve suda erimi besleyici maddeler, mineraller, enzimler ve dier
maddelerden olumutur.
Sitoplazmada çok sayda farkl görevleri olan ksmlar bulunur. Bu ksmlar sitoplazmadan özel
zarlarla ayrlmtr. Hücrenin bu ksmlarna organeller veya ‘’küçük organlar’’ denir.
Çekirdek hücrenin en büyük organelidir ve çou zaman hücrenin kontrol merkezi olarak adlandrlr,
çünkü hücrenin bütün görevlerini ve hatta hücre bölünmesini kontrol eder, kaltsal maddeyi içerir.
Çekirdekte küçük yuvarlak eklinde Çekirdekçik ya da ‘’küçük çekirdek’’ denilen yaplar bulunur. Bunlar
protein sentezinde görev alrlar. Çekirdek sitoplazmadan çekirdek zar denen bir özel zarla ayrlmtr.
Çekirdek zarnn üzerinde delikçikler veya gözenekler bulunur. Bu gözenekler çekirdek ile sitoplazma
arasnda madde deiimi yaplr.
Ribozomlar protein sentezi yapan küçük cisimciklerdir. Onlar a eklindeki zarn yada endoplazmik
retikulum (ER)’un üzerinde bulunurlar.
Mitokondriler hücrede çok küçük ve çok önemli organellerdir. Yuvarlak ya da elips eklindedirler
ve iki zarla çevrilidirler. Mitokondrilerde besin enerjiye dönüür. Onlar hücre için’’ enerji fabrikalar
ve ya termosantraldir’’. Mitokondrilere giren ekerler oksijenle birleir, daha dorusu hücre solunumu
gerçekleir ve enerji serbest braklr. Hücrenin görevi nekadar fazla ise mitokondrilerin says da fazladr.
Golgi aygt içinde özel maddeler oluan organeldir. Bu maddeler hücre dna atlr.
Lizozomlar sindirim enzimleriyle zengindirler. Gereksiz olan maddeleri sindirirler.
Sentrioller Çekirdee yakn bulunan çubuk eklindeki cisimlerdir. Hücre bölünmesinde görev
alrlar.
19
KONU 2
Hücreler büyüklük ve ekil bakmndan farkldr
Organizmalardaki tüm hücrelerin temel yaplar ayndr. Ancak, baz hücreler birbirinden büyüklük,
ekil ve özel görevler için bulunan ek ksmlaryla farkllk gösterirler. Büyüklüklerine göre hücreler
7 cm den krmz kan hücreleri ( eritrositlerde), olduu gibi 200 ‘e kadar kas hücrelerinde olduu
gibi olabilir. Sinir hücreleri, kas veya göz mercei hücrelerinden uzun ksmlaryla farkllk gösterir.
Baz hücrelerin yüzeyinde siller denen küçük tüycükler bulunur. Siller hücrenin hareketini salar. Erkek
eeysel hücrelerinde, spermatozoidlerde hareketi salayan kamç bulunur.
Hücre bölünmesi
nsan organizmasnn büyümesi ve gelimesi için olduu gibi vücuttaki zedelenmelerin
iyileebilmesi için devaml olarak hücre saysnn artmas gerekir. Hücre saysnn art, hücrelerin
bölünme yeteneine baldr. (res. 2.3).
ki tip hücre bölünmesi vardr: basit bölünme ya da mitoz bölünme ve bileik bölünme ya da
mayoz bölünme. Mitoz bölünmeyle vucudu oluturan bütün hücreler bölünür, mayoz bölünmeyle ise
sadece eeysel hücreler (yumurta hücreleri ve spermatozoidler) bölünür.
Hatrlamamz gerekir ki hücre çekirdeinde kaltm özelliklerini tayan yaplar ( genler)
bulunur. Genler ince ipliklerin yani kromatinin bir parçasdr. Hücrenin bölünmesi esnasnda
kromatin ince ipliksi yaplara dönüür ve kromozomlar oluturur. nsann her hücresinde eey
hücreleri hariç 46 kromozom vardr. Eey hücrelerinde 23 kromozom vardr.
Mitoz. Mitoz bölünme srasnda bir ana hücrenin bölünmesiyle birbirinin ayns olan iki yavru
hücre oluur. ki hücre bölünmesi arasndaki zamana interfaz denir. Bu süre içerisinde hücre büyür,
kaltm maddesi ise kendini eler. Kromozomlarn kendi kendini elemesi olayna replikasyon denir.
çekirdekçik
çekirdek
Profaz
Sentriol
kromozomla
Kaln
i
Metafaz
Anafaz
Res. 2.3
Mitoz bölünmesi olayndaki evreler
20
Telofaz
KONU 2
Mitoz bölünme dört ayr evrede gerçekleir. Her evrede hücre içinde farkl deimeler olur.
Profaz denilen birinci evrede kromatinler ince ipliksi sarmal spiral kromozomlara dönüür.
Çekirdek zar kaybolur. Ayn zamanda, sitoplazmada bulunan iki sentriol hürenin birbirinden zt
kutuplarna doru ince iplikler çekerek çekilir. Bu ekilde i iplikleri hücrenin içinde yaylr.
Metafaz denilen ikinci evrede kromozomlar hücrenin ortasnda toplanrlar. iplikleri
kromozomlarla ortadan balanr.
Anfaz denilen üçüncü evrede elemi olan kromozomlar birbirinden ayrlr ve hücrenin zt
kutuplarna doru hareket ederler. Böylelikle hücrenin kar ucuna doru 46’ ar kromozom hareketlenir.
Dördüncü faz veya telofazda kromozomlar hücrede kar uclarda bulunur.
çekirdek bölgesi iki çekirdek oluana kadar ortadan incelmeye balar. Benzer deimeler hücre zarnda
da görülür. Hücre zar ortadan derinleir. Bu derinleme ana hücreden daha küçük ve bibiriyle ayn olan
iki hücre oluana kadar devam eder.
Mayoz. Mayoz bölünme srasnda bir ana hücrenin bölünmesiyle dört yeni hücre oluur. Yeni
olumu hücrelerde kaltm matzemesinde – kromozomlarn says mitoz bölünmesinde elde edilen
kromozomlarn saysnn yars kadardr. Mayoz bölünmesiyle 23 kromozom bulunduran sadece eeysel
hücreler spermatozoidler ve yumurta hücreleri elde edilir. Bu iki eeysel hücrelerin birlemesiyle oluan
döllenmi yumurta hücresi – zigotta yine 46 kromozom oluur.
Organizmadaki hücreler bölünme ekillerine göre de farkldrlar. Bazlar, sinir ve kas hücrelerinde
olduu gibi, geliimlerinin belli bir döneminde bölünmeyi durdururlar ve yenilenmezler daha dorusu
ölürler. Bunlar interfazda olduu gibi o durumda bulunurlar. Deri hücreleri ise zedelenme durumunda,
hastalk durumunda, doal yalanma veya parçalanma durumlarnda çok hzl bir ekilde kendilerini
yenileyebilirler.
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Hücre insan organizmasnn temel yap birimidir. Hücre zar, sitoplazma ve
organellerden olumutur. Hücre zar hücreye giren ve çkan maddeleri ayarlar. Sitoplazma
– içinde organellerin bulunduu karmdr. Çekirdek, mitokondri, ribozomlar, golgi aygt,
lizozomlar, sentrioller gibi organeller sitoplazmann bir parçasdr ve özel görevleri vardr.
Bütün vücut hücreleri mitozla bölünür, sadece eeysel hücreler mayozla bölünür.
Kendi bilgini dene
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Hücre nedir ?
Her hücre hangi ksmlardan olumutur?
Çekirdein görevi nedir?
Organellerin görevi nedir?
Mitoz bölünmesini açkla!
Neden hücre zarna seçici geçirgen zar denir?
21
KONU 2
DERS 2
DOKULAR, ORGANLAR VE ORGAN SSTEMLER
Yap bakmndan benzer, belirli görevleri yapan özellemi hücre
topluluklarna doku denir.
nsan organizmasnda dört temel doku çeidi bulunur
Dört temel doku çeitleri unlardr:
Epitel doku , vucut ve iç organlarn iç ve d yüzeylerini örten ve salg bezlerini oluturan bir
dokudur.
Ba doku, organizmadaki çeitli doku ve organlar birbirine balar.
Kas doku , kaslp geveyerek hareketi salar.
Sinir doku , uyartlarn tanmasnda görev yapar.
Epitel doku
Epitel dokusu yada epitel, vücudu ve organlar çevreleyen koruyucu bir tabakadr. Derinin d
ksmn oluturan temel dokudur. Ayrca barsaklar, solunum ve idrar yollar, kan damarlar ve karn
boluklar bu dokuyla kapldr.
Farkl yap ve görevlere sahip hücrelerden olutuu için, epitel dokusunun çok çeidi ve farkl
görevleri vardr . (res.. 2.4). Hücrelerin ekline göre epitel dokusu üçe ayrlr:
- yass epitel – düz ve belirsiz,
-kübik epitel – küp eklinde,
-silindirik – uzun ve ince.
Epitel tabaka saysna göre tek tabakal ve çok tabakal epitel olabilir.
Tek tabakal epitelde hücreler bir tabaka oluturur. Çok tabakal epitelde ise
hücreler birden fazla tabaka oluturur.
Epitel dokusunu meydana getiren hücreler özel salglar üretirler: mukus, sindirim enzimleri, ter ve dier maddeler.
Sindirim sistemi özel epitel ile kapldr. Bu epitelin hücreleri salg üretmelerinden baka, sindirilen besinlerin
emilmesini de salar. Hava solunum
sisteminden geçerken solunum sistemini kaplayan farkl epitelle karlar.
Bu epitelde , salg üreten tabakadaki
hücrelerin silleri vardr. Bu salg, sillerle beraber, solunumla giren havadaki toz ve dier yabanc maddelerin akcierlere girmemesini ve onlarn zedelenmemesini salar.
22
Res. 2.4 üç çeit epitel doku
Derinin d tabakas
Yass hücreler
Ter bezi
Silindirli hücreler
Küpsel hücreler
KONU 2
Zedelenen epitel kendini çabuk yenileme özelliine sahiptir. Örnek: yaralanma sonucu yaraya yakn
ve etrafnda bulunan hücreler yeni yavru hücreler üretmeye balar. Bunlar büyüyerek yaray kapatrlar.
Ba dokusu
Adndan da anlald gibi ba dokusunun görevi balamak ve organizmann
tüm organlarna desteklik vermektir. Bu
doku vucutta geni yaygndr ve organizmaya bütünlük salar (res. 2.5).
Ba dokusunda dier dokular için de
bol miktarda sv vardr, bu svya hücreleraras sv denir ve hücreler arasnda yerlemitir. Ba dokusu sertliine göre dörde
ayrlr:
-Yumuak ba dokusu – bu gruba
ya dokusu ve seyrek ba dokusu girer;
-Fibroz
ba
dokusu
bu doku en çok brin iplikleri içerir. Bu tip
doku ligamentler (yan balar), tendonlar ve
kas zarlarndan olumutur;
-Sert ba dokusu- bu gruba kkrdak
ve kemik dokusu girer ;
-Sv ba dokusu - Bu dokunun hücreleri sv içinde yüzerler. Bu gruba kan ve
lenf dokusu girer.
Ya dokusu
ya hücreleri
Res. 2.5
Ba dokular
Yumuak ba
doku
Kanal
Kemik
hücreleri
hücre
Kollajen
kllar
hücre
Kollajen
li@er
Çekirdek
Kemik
Sert ba
doku
kkrdak
Fibroz ba doku
(tendon)
Kas dokusu
Kas dokusu, kendi çalmasyla
hareket salar. Bu dokunun hücreleri i
veya silindir eklindedirler. Bu yüzden
bunlara kas telleri denir. yi kaynatlm
bir et parçasnda kas tellerinden oluan kas
demetleri görülür. (res.2.6).
Kas dokusu, iskelet kaslar, kalp kas
ve düz kaslar olmak üzere üçe ayrlr:
skelet kaslar, ba dokusunun
baz ksmlaryla beraber, tendonlar gibi,
vucudun hareketini salar. Bu kaslarn
kaslp gevemeleri hzldr ve isteimize
baldr.
Kalp kas
Çekirdek
skelet kas
Çekirdek
Res. 2.6
kas dokusu
Düz kaslar
23
KONU 2
Bundan dolay bu kaslara istemli kaslar denir.
Demek ki iskelet kaslar bizim istediimiz zaman kaslp geveyebilirler.
Dier iki grup kas isteimiz dnda kaslma gösterir, bu yüzden bunlar istem d kaslar gibi de
adlandrlr. Bu kaslar unlardr:
Kalp kas, kalbin büyük ksmn oluturur;
Düz kaslar, iç kaslar olarak ta adlandrlr. Bu tür kaslar vucut boluklarn duvarlarnda ve boru
eklindeki organlarn duvarlarnda yani sindirim sisteminin baz bölümleri solunum sistemi, boaltm
sistemi, kan ve lenf damarlarnda bulunur.
Sinir doku
Sinir dokusu sinir hücrelerinden olumutur. Bu doku beyini, omuriliini, sinirleri ve gangliyonlar
oluturur.
Sinir sistemi
baklk sistemi
Sindirim sistemi
skelet ve kas sistemi
Dolam sistemi
Solunum sistemi
Üreme sistemi
boaltm sistemi
Endokrin sistem
Res.2.7. Insan organizmasnda organ sistemi
B1.3. Organizmadaki organ sistemleri
Belli doku gruplar organlar oluturur, organ gruplar ise sistem oluturur. nsan organizmasn
oluturan sistemler unlardr: (res. 2.7)
24
KONU 2
skelet sistemi. nsan vucudunun temelnii birbirine balayan yaklak 200 kemikten oluan
iskelettir.
Kas sistemi. Vucudumuzun hareketi, kemiklere bal olan iskelet kaslarn çalmasyla olur. Baka
tür kaslar ise organlarn duvarlarnda bulunur. Örnek: barsaklar, kalp v.b
Sindirim sistemi bu sistemi besinin alnmasn ve onun sindirilip hücreler tarafndan kullanlmasn
salayan tüm organlar oluturur.
Dolam sistemi. Kalp ve kan damarlar, görevi vücudun bütün dokularna kan tayan sistemi
olutururlar. Kan, besleyici maddeleri, oksijeni ve dier maddeleri hücrelere tar, hücrelerden ise gerekli
olmayan maddeleri alr. Lenf damarlarnn dolam sisteminde önemli, yardmc görevi vardr.
Solunum sistemi. Bu sistemi solunum yollar ve akcierler oluturur. Solunum sisteminin görevi
havay d ortamdan alp gaz al veriinin yapld yere götürmektir.
Boaltm sistemi. Böbrekler, idrar kanallar, idrar kesesi, d idrar kanal ve baz deri ksmlarndan
olumutur. Bu sistemin balca görevi vucuttaki zararl maddeleri ve fazla olan suyu dar atmasdr.
Sinir sistemi. Beyin, omurilik ve sinirler organizmann çalmasn ve biyolojik bütünlüünü
salayan bileik bir sistemi olutururlar. Sinir sistemi özel duyu organlar, dokunma duyusu alan
reseptörlerle ve dier duyular yardmyla d ortamdan gelen uyartlar alr.
Endokrin sistem. Bu sistemi oluturan organlara endokrin (iç salg bezleri) denir. Bu bezlerin
ürünleri özel maddeler olan hormonlardr. Hormonlar beslenme, büyüme ve üremede etkilidirler.
Üreme sistemi. Bu sistemi d üreme organlar, üreme ve doumda görev alan tüm iç ksmlar
oluturur.
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Doku belirli görevler yapan özellemi hücre topluluudur. Dört çeit temel doku
vardr: epitel doku, ba doku, kas doku ve sinir dokusu.
Belli doku gruplar, özel görevleri olan organlar oluturur, ayn görevi yapan organlar
ise sistemleri oluturur.
Kendi bilgini dene
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Doku nedir?
Kaç çeit doku vardr ve onlar hangileridir?
Epitel dokunun görevi nedir ve kaç çeidi vardr?
Ba dokular hangileridir ve onlarn görevleri nelerdir?
Kas dokusu nasl ayrlr?
Sinir dokusunun görevi nedir?
Organlar nasl olumutur?
nsan organizmasn oluturan organ sistemleri hangileridir?
25
KONU 2
HÜCRELER
ARAÇ VE GEREÇLER: mikroskop, insan organizmasna ait Hücre ve doku hazr ilaç (sinir doku, düz
ve enine çizgili kas dokusu, kemik dokusu v.b), defter ve çizim takm.
ETKNLK 1
Az epitelinden mikroskopik preparatn (müstehzarn) hazrlan:
1. Temiz bir kakla az epitelinden bir bölüm kaz.
2. Elde ettiin malzemeden mikroskop preparat hazrla.
3. Mikroskop altnda incele ve gördüklerini çiz. Ksmlarn belirle.
4. Ödevi doru yapp yapmadn anlamak için öretmenine göster.
ETKNLK 2
Hazr preparatta hücre ve dokularn mikroskopta incelenmesi:
1. Mikroskobu hazrla ve görüntü alann bul.
2. Öretmeninden hazr doku preparat iste.
3. Preparat mikroskoba yerletir, önce küçük objektivde sonra da büyük objektivde incele.
4. Mikroskopta gördüün görüntünün eklini çiz, ksmlarn yazmaya çal. Hangi doku olduunu
tanyabiliyormusun?
5. Mikroskopta incelediiniz preparatlar hakknda arkadalarnzla tartnz.
6. Yaptn ödevleri kontrol etmesi için öretmenine göster.
26
KONU 3
HAREKET
Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsiniz:
- Hareket süreci içinde kemiklerin ve kaslarn önemini açklayabilirsin;
- Kemiklerin ve kaslarn yapsn açklayabilirsin;
- Kemik aras, kemik ve kas aras balar örneklerle açklayabilirsin;
- Kaslarn farkl hareketlerini açklayabilirsin;
- Kaslarn kaslp geveme durumlarn açklayabilirsin;
- Yorgunluk nedir alglamak ve dinlenmeyi ihtiyaca göre tavsiye edebilirsin;
- Hareketlerin koordinasyonunu, omurgada ve üyelerdeki deformasyon sebeplerini
tanyabilir ve açklayabilirsin.
Bu konuda örenecein
kavramlar:
- kemik, iskeleti
- eklem
- kas, kas sistemi
- kaslmalar ve hareketler
- yorgunluk
- dinlenme
27
KONU 3
DERS 1
KEMKLERN VE KASLARIN
HAREKET ÇN ÖNEM
Hatrla :
1. Hayvanlar neyin yardmyla hareket ederler?
2. Hayvanlarn hareketinde kemiklerin ve kaslarn önemi nedir?
3. Bir organizmada bütün kemikler neyi olutururlar?
Kemikler organizmaya sertlik verir. Onlar birkaç doku türü, kan damarlar ve sinirler oluturur.
Kemikler birbiriyle eklemler yardmyla balanrlar. Kemik ve eklemler ba dokularyla balanarak
iskelet sistemini olutururlar. Kemiklerden farkl olarak, kaslar kendi temel özellikleri olan kaslp
gevemeleriyle bal olduklar kemiklerin hareketini, bununla vucudun belli ksmlarn daha dorusu
tüm vucudun hareketini salarlar.
balanarak
kafata
nsan vucudundaki tüm kemikler
birbirine balanarak iskelet denen sistemi
oluturur.(res. 3.1), skeleti oluturan
kemikler farkl ekillerdedirler. Bunlardan
kimilerinin yass (kaburga, kafatas), kübik
(el ve koldaki bilek kemikleri) ya da düzgün
olmayan (omurlar) ekilleri vardr. Kol ve
bacaklardaki kemikler uzun kemiklerdir. Bu
tür kemiklerin uzun gövdesi ve iki düzensiz
yuvarlak eklinde uclar vardr.
Kemikler kemik dokusundan olumutur.
Kemiklerin onlar besleyen özell kan ve lenf
damarlar mve onlar duyarl yapan sinirleri
vardr. Kemik dokusunun hücre aralarndaki
boluklardan durmadan kat kalsiyum
tuzlarnn depolanmasna ramen hücrelerin
kendileri çok aktivdir. Embriyonun gelimesi
srasnda kemiklerin çou kkrdaktan
olumutur.
Embriyonun
gelimesinin
üçüncü ayndan sonra kkrdak dokusu kemik
dokusuyla deiir.
Köprücük kemii
Kemikler birbirleriyle
iskelet sistemini olutururlar
Göüs kemii
Omuz kemii
Paz
kemii
Kaburgalar
ön kol kemii
Leen kemii
Oturga
kemii
Edep kemii
Dirsek
kemii
Bacak kemii
Baldr kemii
Kaval kemii
Temel iskelet
ek.3.1. iskelet
28
Üyeler iskeleti
KONU 3
Kemiin yaps
Eer kemiklerin yapsn incelersek, her kemiin iki tür kemik dokusundan olutuunu göreceiz.
Bunlardan biri sert ve sk olan kompakt ( gerçek), kemiidir. Bu tür doku uzun kemiklerin yapsna girer
ve dier kemiklerin d ksmn oluturur. Dieri ise sünger kemii olarak adlandrlr. Bu tür kemikte,
kompakt kemie kyasen daha fazla boluklar vardr, bu kemikte kemik ilii bulunur. Sünger kemii
uzun kemiklerin uclarnda ve kemiklerin ortasnda bulunur. Kemiklerde iki tür kemik ilii vardr: Uzun
kemiklerin uclarnda ve dier kemiklerin ortasnda alyuvarlar üreten krmz kemik ilii bulunur. Sar
kemik ilii balca yalardan oluur ve uzun kemiklerin kanalnda yerlemitir.
Kemik dokusu özel youn yldzs hücrelerden olumutur. Bu hücreler, hücreler aras organik ve
inorganik maddeler yaratrlar. Organik madde olan – osein, kemie esneklik verir. norganik maddeler
(kalsiyum, fosfat ve magnezyum tuzlar) ise kemie sertlik kazandrr. Çocuklarn kemiklerinde
daha fazla osein bulunduu için kemikleri daha esnektir. Olgun insanlarda yaklak 1/3 osein ve
2/3 mineral maddeler bulunur. Yalar ilerledikçe kemiklerde oseine kyasen mineral madeleri daha
fazladr. Bunudan ötürü yal insanlarda kemikler esnekliini kaybeder, katlar ve kolay krlr.
Kemikler dtan kemik zar ile kapldr. Bu
zarn iç tabakasnda bölünebilen hücreler bulunur,
Res. 3.2 uzun kemik
bu hücreler sadece kemiin büyümesini deil,
Kkrdak
yaps
krlma ve çatlamalarda kemiklerin onarmn
da salar. Kemik zarnda kan damarlarn
ve sinir tellerinin geçtii kanallar vardr.
Kan damarlar kemie kanla beraber besin madeleri
getirirler. Sinir uçlar ise kemie duyarllk
Sünger doku
kazandrr.
Kemik uclar kkrdakla kapldr. Kkrdak,
Kemik kanal
kkrdak dokusundan olumutur. Bu doku kkrdaa
esneklik salar ve iki kemik arasndaki sürtünmeyi
azaltr.
Kemik ilii
Kemik zar
Kompakt kemik
Borumsu ksm
Elma ekllinde
ksm
29
KONU 3
Kemiklerin görevi
Kemiklerin bir çok görevi vardr: vucudun genel eklini vermek, beyin ve omurilik gibi vucudun
hasas bölgelerini korumak, hareketi salamak, kalsiyum tuzlar gibi dier mineralleri depolama ve kan
hücrelerini üretme.
Eklemler
Kemikleri birbirine balayan yaplara eklem denir. Bulunduklar yere göre, esnekliklerine ve
yeteneklerine göre eklemler üçe ayrlr: oynamaz, yar oynar ve oynar eklemler . (res. 3.3)
Oynar
Yar oynar
Oynamaz
ek. 3.3 Kemiklerin eklemlerde balanma ekilleri
Oynar eklemlerin yaps
Oynar eklemlerde kemikler ligamentler
yardmyla birbirine baldr. (res. 3.4). Eklem yapan
kemiklerin birisinin genilemi ucu bardak eklinde,
dierinin genilemi ucu ise elma eklinde olup bardak
eklinde olan uca girer. Bal olan kemiklerin yüzeyi
kaygan bir örtüyle korunmutur. Buna eklem kkrda
denir. Oynar eklemlere bal olan iki kemik arasnda
eklem svs bulunur. Bu sv eklemlerin sürtünmesini
ve zedelenmesini önler. Eklemler kemik zarnn devam
olan eklem kapsülü ile çevrilmitir. Eklem kapsülü
eklemleri korur ve onlara dayankllk verir.
Yar oynar eklemde iki kemik arasnda kkrdak
bulunur. Bu çeit eklemde ksmi yada snrl hareket
vardr. Göüs kemii ve kaburgalar aras, omurgalar
aras eklemler yar oynar eklemlerdir.
Oynamaz eklemlerde balanma dikilerle olur.
Eklem yapan iki kemiin birbirine giren dili ksmlar
vardr. Bu ekilde balanm kemikler kafatas
kemikleridir.
30
Eklem
kkrda
sv
Res. 3.4
Oynar eklemin yaps
KONU 3
Tablo 3.1. Eklem çeitleri
Hareketlerine göre
Kemikler aras madde
Eklem boluu yoktur;
kemikler aras broz ba
dokusu vardr
Örnekler
Yaroynar
Eklem boluu yoktur ;
kemikler arasnda kkrdak
vardr
Kalça eklemi,
omurlar aras eklemler, göüs
kemii ve kaburgalar
Oynar
Svyla dolu eklem boluu
vardr
Kaygan, sarkc,
semerimsi,
yuvarlak v.b çeit eklemler
Oynamaz
Malzemenin
ksa özeti
Kafatas kemikleri arasndaki
dikiler
Malzemenin ksa özeti
nsan vucudundaki bütün kemikler iskeleti oluturur. ekillerine göre kemikler öyle
olabilir: uzun, yass, kübik ve düzensiz( omurlar).
Her kemik iki tür kemik dokusundan olumutur: sert ve sk olan kompakt (gerçek )
kemik ve boluklar olan sünger kemii.
Kemikler ditan kemik zaryla kapldr, altnda kemik dokusu vardr. Uzun kemiklerin iç
ksmnda kemik ilii bulunan kemik kanal vardr.
Kirmz kemik ilii alyuvarlar oluturur.
Kemikler aralarnda ,oynar, yar oynar ve oynamaz eklemlerle baldrlar.
Kendi bilgini dene
1.
2.
3.
4.
ekillerine göre kemikler kaça ayrlr?
Kemiin yapsn açkla!
Kemiklerin görevleri hangileridir?
Eklem çeitleri hangileridir?
31
KONU 3
DERS 2
SKELET
skeleetin bölümleri
skelet balca iki bölüme ayrlr (res. 3.1):
Ana iskelet, ba ve gövde kemikleri bu bölümü oluturur.
Üyeler iskeleti, bu bölümü üyeler kemikleri, omuz kemikleri ve kalça kemeri oluturur.
Ba kemikleri
Ba kemikleri kafatas ve yüz kemiklerinden olumutur (res. 3.5) .
Kafatas içinde beyin yerlemitir. Kafatasn sekiz ayr kemik oluturur: aln kemii, iki yankafa
kemikleri, kafatas tepesinin büyük bir ksmn ve yan duvarlarn olutururlar. ki akak kemikleri,
kafatasnn temelini ve yan duvarlarn bir bölümünü olutururlar. Kalbur kemii, iki göz arasnda
bulunan kemiktir, çok kolay krlabilir. Ardkafa kemii, ekli bakmndan açk kanatl yarasaya benzer.
Bu kemik kafatasnn temel ksmnda akak kemiklerinin önünde bulunur. Temel kemii, kafatasnn
arka duvarnn bir ksmn ve kafatas temelinin bir ksmn oluturur. Temel kemiinin alt ksmnda
geni bir delik bulunur, bu delik yardmyla omurilik beyinle balanr.
Yüz kemiklerini u kemikler
oluturur: Bir alt çene kemii
kafatasna bal olan tek hareketli
kemiktir. ki üst çene kemikleri
ortadan birbirine balanp üst çeneyi
olutururlar. ki elmack kemikleri
yüzün her iki tarafnda yerlemitir
ve yanak çkntlarn olutururlar.
ki uzun burun kemikleri yan yana
yerleip burun boluunun ayrmn
olutururlar. ki gözya kemii, bu
kemik trnak büyüklüündedir, göz
çukurunun bir ksmn oluturur
gözya
aln
yan kafa
ardkafa
akak
burun
üst çene
elmack
altçene
Res. 3.5
Ba kemikleri
32
temel
KONU 3
Gövde kemikleri
Gövde kemiklerini omurga ve göüs kafesi oluturur. Omurga düzgün olmayan ve birbirine bal
olan omur ad verilen kemiklerden olumutur. Çocuklarda omurga 34 omurdan olumutur. Yetikinlerde
ise omur says 26 dr, çünkü omurgann kuyruk ksmndaki omurlar birbirleriyle birleerek tek kemik
halini alrlar. (res. 3.6). Omurlar arasnda kkrdaktan oluan diskler bulunur. Bu diskler omurgaya
esneklik verir. Her omurun ortasnda omur delii bulunur. Üst üste yerleen omurlarn omur delikleri
omurga kanaln meydana getirir. Omurga kanaln omurilik doldurur.
Omurlar omurgada bulunduklar yere göre isim alrlar.
Boyun omurlar (7 omur ) boyun ksmnda yerlemitir.
Göus omurlar (12 omur ) göüs kafesi hizasnda yerlemitir.
Bel omurlar (5 omur ) bel bölgesinde yerlemitir. Bu omurlar dier omurlara kyasen daha büyük
ve daha ardrlar. Bu yüzden bu omurlar büyük arlklara dayankldrlar.
Boyun omurlar
Göüs omurlar
Delik
Omurga gövdesi
Bel omurlar
Sar omurlar
Kuyruk omurlar
Res. 3.6 Omurga
33
KONU 3
Sar omurlar çocuklarda 5 tanedir. Yetikinlerde ise bu omurlar birleerek sar ad verilen tek
kemik halini alrlar. Sar bölgesi kemikleri iki kalça kemikleriyle birleerek leen eklinde bir yapy
meydana getirirler.
Kuyruk sokumu omurlar çocuklarda 4 ya da 5 tanedir. Yetikinlerde ise bu omurlar birleerek
kuyruk sokumu kemiini olutururlar.
Yandan bakldnda omurga S har seklindedir. (res. 3.6). Omurga bu eklini çocuk dik durmaya
baladktan sonra alr.
Göüs kafesi 12 çift kaburgadan ve T har eklindeki göüs kemiinden olumutur (res. 3.7).
Kaburgalar arka ksmlaryla omurgaya baldrlar. Göüs kemiiyle balanma ekline göre kaburgalar
öyle ayrlrlar:
- lk yedi çift kaburga kkrdak yardmyla göüs kemiiyle dorudan balanmtr. Bu kaburgalara
gerçek kaburgalar denir;
- kinci üç çift kaburga kemikleri birbiriyle birleik yedinci kaburgaya balanr. Yedinci
kaburgann kkrdayla ise göüs kemiine balanrlar. Bu kaburgalara yalanc kaburgalar denir.
- Son iki kaburga kemii arka uclaryla omurgaya balanrlar, ön uclar ise serbesttir, göüs
kemiiyle bal deildirler. Bunlara yüzen kaburgalar denir.
Göüs kemii
Kkrdak
Gerçek
kaburgalar
Yalanc
kaburgalar
Yüzen
kaburgalar
Res 3.7
Göüs kafesi kemikleri
34
Kkrdak
KONU 3
Üyeler kemikleri
Üyeler iskeleti üst ve alt olmak üzere iki ksma ayrlr. skeletin üst ksm hareketsiz olan omuz
kemeri ve hareketli olan kol kemiklerinden olumutur.
Omuz kemeri (res. 3.1) iki kemikten olumutur:
- Köprücük kemii ince bir kemiktir. Ön ksmyla göüs kemii ile arka ksmyla ise kürek
kemii ile balanr.
- Kürek kemii düzgün olmayan yass bir kemiktir ve omuz kemerinin arka ksmnda bulunur.
Kol kemiklerini unlar oluturur:
- Paz kemii, bu kemiin üst ksm eklem yardmyla kürek kemiine balanp omuzu oluturur,
alt ksm ise dirsek kemiiyle ve ön kol kemiiyle balanarak dirsei meydana getirir.
- Dirsek alt kemikler unlardr: dirsek kemii, küçük parmak tarafnda yerlemitir ve ön kol
kemii, ba parmak tarafnda bulunur. Bu kemiklerin yaps ve yerleme biçimi dirsein ve bilein
hareketini salar.
- El bilei sekiz kemikten olumutur. Bu kemikler dörder kemik olarak iki srada bulunur.
- Tarak kemikleri, elin avuç ksmn oluturur.
- El parmak kemikleri 14 tanedir. Ba parmak iki kemikten, dier parmaklar ise üçer kemikten
oluur.
Alt üyeler iskeleti hareketsiz olan kalça kemeri ve hareketli olan bacak kemiklerinden olumutur.
Kalça kemeri gövdeye balanarak birçok iç organa alttan destek olur. Kadn kalças erkek kalçasna
kyasen daha geni ve yumuaktr, hamilelik ve doum için uygundur (res. 3.1).
Kalça kemeri iki kalça kemiinden ve sar kemiinden olumutur.
Kalça kemeri kemikleri unlardr:
- Börü kemii, kalça kemerinin üst ksmn oluturur;
- Oturga kemii, kalça kemerinin en küçük ve kuvvetli olan ksmdr; ve
- Edep kemii, kalça kemerinin ön ksmn oluturur.
Kalça kemikleri birbirleriyle ve sar kemiiyle birleerek kalça kemerinin omurgaya balanmasn
salar.
Bacak kemikleri unlardr:
- Uyluk kemii, insan organizmasnn en uzun ve en kuvvetli kemiidir. Bu kemik ön ucunda
bulunan büyük yuvarlak eklindeki bayla kalça kemiine balanr.(res. 3.1).
- Diz kapa kemii, dizin ön ksmnda büyük uyluk kaslarnn tendonlarnda bulunur.
- Diz alt kemikleri unlardr: baldr kemii, uzun bir kemiktir ve vucudun arln tar.
35
KONU 3
Bu kemiin yannda ince olan kaval kemii bulunur.
- ayak kemiklerinin sralanmas el kemiklerinin sralanmasna benzer. Fakat ayaklar vucudun
bütün arln tadklar için, ellere kyasen, daha kuvvetli ve daha az hareketlidir. Ayak bilei yedi
kemikten olumutur. Bu kemikler tarak kemiklerine baldr. Bilek kemiklerinin en büyüü topuk
kemiidir. Tarak kemikleri be tanedir, bunlar ayak tabann olutururlar. Ayak parma kemiklerini
parmak kemikleri oluturur. Bunlarn sralan ekli el parmak kemiklerinin sralanna benzer.
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
skelet iki bölüme ayrlr: temel iskelet ve üyeler iskeleti.
Temel iskelet, ba kemikleri ( kafatas ve yüz kemikleri) ve gövde kemiklerinden (
omurga ve göüs kafesi) olumutur.
Üyeler iskeleti u ekilde ayrlr: üst bölüm ( omuz kemeri ve kol kemikleri) ve
Alt bölüm ( kalça kemeri ve bacak kemikleri)
Kendi bilgini dene
1.
2.
3.
4.
nsan iskeleti nasl ayrlr?
Kafatas kemiklerini say.
Omurga hangi bölümlerden olumutur? Onlar birbiriyle nasl baldr?
Üst ve alt üyeleri oluturan kemiklerini say?
DERS 3
KASLAR –ÇETLER, YAPISI VE GÖREV
Hatrla:
1. Kaç çeit kas dokusu vardr?
2. Kas dokusunun özellii nedir?
Üç çeit kas dokusu vardr: iskelet kaslar, düz kaslar ve kalp kas. Düz kaslar kandamarlar,
barsaklar ve solunum yollar gibi iç organlarn duvarlarnn yapsnda bulunur. Düz kaslarla donatlm
organlar isteimiz dnda çalrlar. Bu organlarn dalgal hareketlenmeleri sonucu maddelerin iletilmesi
salanr. Kalp kas da istemsiz çalan bir kastr ve kalbin ritmik bir ekilde çalmasn salar. skelet
kaslar kemiklere balanarak iskeletin hareketini salar. nsan vucut arlnn 40%’n oluturan 650
kas vardr. Farkl yaplarna ramen kaslar vucudu hareket ettirmeleri için aralarnda gruplarlar.
36
KONU 3
Res .3.8
Kas dokusunun üç çeidi
Kalp kaslar
skelet kaslar
Düz kaslar
skelet kaslarn özellikleri
Yaps
Mikroskop altnda bakldnda iskelet kaslarn hücreleri uzun ve silindir eklindedirler.(res. 3.9).
Bu yüzden bu hücrelere kas telleri de denir. Bu hücrelerin çok sayda çekirdekleri vardr. skelet kaslarn
hücrelerinde çizgiler görünür bunun için bunlara enine çizgili kaslar da denir.
Kaslarn olumas için kas telleri bir araya gelerek kas demetlerini oluturur.( res.3.9). Bu demetler
ba dokusu ile örtülüdür. Çizgili kaslarn kemiklere baland yerler sk bir ba dokusundan yaplmtr.
Bunlara tendonlar yada kas kirileri denir. Kaslar balant yerlerine göre iki bal ( biseps), üç bal
(triseps) ve ya dört bal (kuadriseps) olabilir. Kaslar çok sayda kan damar ve sinirlerle zengindir.
Yap ve ekillerine göre kaslar dört gruba ayrlr:
- eklinde – ellerde ve ayaklarda,
- Yuvarlak ekilde – azn etrafnda ve gözlerde
- erit eklinde - boyunda
- Yass eklinde - srt ve karnda.
37
KONU 3
Kaslarn özellikleri
Dier hücreler gibi kas hücreleri de duyarllk gösterir, yani uyartlara cevap verirler. Her kas
hücresinde sinir ucu bulunur. Bu sinirler aldklar uyartlar beyine, beyinden gelen uyartlar ise kaslara
iletir. Böylece kas geveyerek veya kaslarak uyartya cevap verir. Kaslarn dier özellii kaslmalardr
(kontraksiyon). Bu özellik kas telinin kaslmas, ekil deitirmesi ve kalnlamaya balamasdr. Kaslarn
bu tür deimeleri aktin ve miyozin denen iki tür proteinin kas hücrelerinde bulunmasna baldr.
Kaslarn çalmas için enerjiye ihtiyaç
vardr.
Kaslarn çalmas için gereken enerji, hücre
solunumundan yada besin maddelerinin hücrede
yaklmasndan elde eder. Hücrelerde glikoz ekeri
süt asitlerine kadar parçalanr, bu ise su ve karbon
diokside ayrarak büyük miktarda enerjinin
aça çkmasna sebep olur. Kaslarn aktivitesi
art zaman daha fazla oksijene ihtiyac vardr.
Eer kaslar gereinden fazla çalrsa, oksijen
yetersizlii meydana gelir ve hücrelerde zararl
maddeler birikir. Bunlar kaslarda arya ve kas
gerilmelerine neden olur. Bunun için belli bir
etkinlikten sonra kaslarn dinlendirilmesi gerekir.
Dinlenme esnasnda kaslarda birikmi olan zararl
maddeler, kann yardmyla hücrelerden atlr, bu
srada kas hücrelerinin bol miktarda oksijen ve
besin maddeleri almas gerekir.
Kas
ba doku
Demet
Kas hücre grubu
Klcallar
Çizgi 1
irit irit çizgi 2
irit
Kaslar nasl çalr
Kaslar gruplandrlmtr ve çift olarak
çalrlar. Vücudun bir bölümünü hareket ettiren bir
grup kas karsnda zt görevi yapan baka bir brup
kas daha vardr. Öyle ki bir grup kaslrken dier
grup gever. Örnek: srt kaslar kasldnda karn
kaslar gever ve tersi srt kaslar geverken karn
kaslar kaslr. Böylelikle biz öne doru eilebilir
ve dorulabiliriz. skelet kaslar isteimize bal
olarak kaslma gösterir.
kas telleri
Geveme durumu
Kaslma durumu
Miozin
Aktin
38
Res 3.9
skelet kasnn yaps
KONU 3
Ödev: Kaslma ve gevemeyle
vucudun bölümlerini hareket ettiren
dier kaslar say.
Tendon
Dirsek üstü
üç bal kas
Dirsek
üstü kas
Tendonu
Res. 3.10
Bir kas grubu kaslrken dieri gever
skelet kas gruplar
Kaslar isimlerini bulunduklar yere, görünülerine ve kemiklerle balanma ekillerine göre alrlar.
Bulunduklar yere göre kaslar öyle gruplandrlr: ba ve boyun kaslar, srt ve göüs kaslar, karn ve
kalça kaslar, el ve ayak kaslar.
Burada sadece unlar anacaz:
- Kaburgalar aras kaslar, bu kaslar göüs kafesindeki kaburgalar birbirine balar ve bunlarn
hareketini salar.
- Diyafragma, bu kas göus boluunu karn boluundan ayrr. Bunun içinden sadece yemek
borusu geçer ve kaburgalar aras kaslarla beraber nefes alp verme olayn gerçekletirirler.
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Kaslar, kas hücrelerinden olumutur. Yaplarna göre kaslar enine çizgili kaslar, düz
kaslar ve kalp kaslar olmak üzere üçe ayrlr.
skelet kaslarnn duyarllk, ksalma, kaslma gibi özellikleri vardr. ekillerine
göre kaslar öyle ayrlr: i eklinde, erit eklinde, yass ve yuvarlak ekilde. Kaslarn
adlandrlmas bulunduklar yere, büyüklüüne ekline, ba saysna ve çalma ekline göre
yaplr.
Kendi bilgini dene
1. skelet kaslarn oluturan hücrelerin temel özellikleri hangileridir?
2. Kemikler kaslarla nasl balanrlar?
3. skelet kaslarn ekillerini say!
4. Ba ve boyun, üst üyeler, gövde ve alt üyeler kaslarnn görevlerini açkla.
5. Kol kaslarnn çalmasn açkla.
6. Bodibilding ile uraan insann vucut görünüünü beeniyormusunuz?
7. Neden sporcular beslenmede çok miktarda eker almalar gerekir?
39
KONU 3
DERS 4
HAREKET SSTEMNN BAKIMI VE SALII
Organizmann doru büyümesi ve gelimesi için kemiklerin ve kaslarn büyüme ve gelimesine
özellikle dikkat edilmelidir. Sadece düzgün gelimi kemikler ve kaslar vucudun bütün dier organlarnn
düzgün büyüme ve gelimesini salar. Bunun için beslenmeye özel önem verilesi gerekir. Kemiklerin ve
kaslarn yapsn ve onlarn enerjiye olan ihtiyacn göz önünde bulundurarak, süt ve süt ürünleri, balk,
yumurta, sebze ve meyve gibi besin maddelerini her günlük hayatta kullanmamz gerekir. Bu ekilde
organizma kendisi için her gün gerekli olan eker, protein, ya, mineral madeleri ve vitamin ihtiyacn
karlar, özellikle D vitamini. Düzenli beslenmenin yansra, kaslarn ve kemiklerin düzgün geliimini
salayan ziksel etkinlikler veya spor yapmak gerekir.
Yanl ekilde hareket etmek, oturmak ve ya yük tamak omurgada veya ayak tabanlarnda belirli
deformasyonlara sebep olur.
Gençlerde omurga erilmesi sk görülen olaylardan biridir. Arkaya doru omurga erilmesine
kifoz (kambur), öne doru erilmesine ise lordoz denir. Bunlardan farkl olarak omurgann
yana doru erilmesine skolioz denir. Omurga erilmeleri yanl otuma sonucu ortaya çkar.
(res. 3.12).
Ayakkablar rahat edici olmaldr. Rahat edici olmayan ayakkablar ayaklar yorar, yürüyüü
zorlatrr ve ayak tabanlar düzensiz ekil alr.
kifoz
lordoz
Res. 3.12
40
skolioz
KONU 3
Kemik hastalklar
Raitizm seyrek rastlanan çocuk hastaldr. Kemiklerin yapsnda çok
sayda deiikliklere neden olur. D vitamini eksiklii sonucu meydana gelir.
D vitamini kalsiyum ve fosfor tuzlarnn kullanmn ayarlar. Bu, minerallerin
yetersizliinden kemikler yumuayarak erilmeye balar.
Son yllarda kemik erimesi ya azalyor. Kemir erimesinde kemikler
daha haf ve kolay krlr. Bu hastala osteoporoz da denir.
Res. 3.13 Raitizm
osteoporozlu
kemik
Salkl kemik
Biliyor musunuz?
Yalanmayla omurgada meydana gelen
deimeler, insan boyunun ksalmasna
sebep olur. 40 yandan balayarak her 20
ylda 1,2 cm’lik ksalma görülür. Ksalma,
omurlar arasndaki disklerin küçülmesi
sonucu olur. Ayn zamanda da daha geç
yalarda omurlarda da küçülme görülür.
Res 3.14 osteoporozun meydana gelmesi
Kemik ve eklemlerde zedelenme ve krklar
Çok sayda mekanik etkiler kemiklerin krlmasna sebep olur.
Krklar iki çeit olabilir:
- Kapal krklar, bu tür krklarda krlan kemik kaslarn arasnda kalr;
- Açk krkla,r bu tür krklarda ise krlan kemik deriden çkarak vucudun dnda görülür.
Çkk
eklem
Salkl
eklem
Tendon
Res. 3.15 Krk çeitleri
Res. 3.16 Eklem çk
41
KONU 3
Eklemler mekanik etkilerle zedelenen yaplardr. Mekanik etkinin kuvvetine göre eklemlerde burkulma
veya çkklar olur. Eklem çknda kemik balant yerinden çkar, burkulma esnasnda ise eklemlerin
gerilmesi sonucu eklem balar kopar.
Krklarda ilk yardm sunarken en çok önem
verilmesi gereken ey, krk bölgenin harekert
ettirilmemesidir. Bu ilem imobilizasyonla
olur. mobilizasyon ise tahtalar, bezler v.s.
yardmyla olur. Srtnda zedelenme olan
kiiler eer doru ve dikkatli bir ekilde sert
tahta yada kap yardmyla tanrsa omuriliin
ciddi zedelenmesi engellenebilir. Kanamann
ve zedelenmenin daha fazla ilerlememesi için
ilk yardm her zaman kaza yerinde olmaldr.
Res. 3.12 Krklar esnasnda imobilizasyon
Kas hastalklar
Kasn ani ve istemsiz kaslmasna kramp denir. Kramp esnasnda her zaman ar hissedilir. Atro,
kasn zedelenmesi veya kullanlmad zaman kas hacminin küçülmesidir. Bu olay en fazla üyelerdeki
kemik krklarnda görülür. Mialji ‘’ kas ars’’ olarak bilinir. Kas dokusunun iltihaplanmasn belirtir.
Düz taban, taban açsnn genel bozukluudur. Açnn aaya doru eilmesiyle taban yere doru iner.
Düz taban, taban açsn oluturan kaslarn zay@amas sonucudur ve genelde bu durumda ar görülür.
Açy oluturan kaslarn doru kullanlmamas ( yürürken ayaklar sürüklemek gibi), veya yeterince
spor yapmamak düz tabann olumasna sebep olabilir. Rahat ayakkab giymek ve parmak üzerinde
yürümek düz tabann ve dier ayak hastalklarn olumasn önler.
42
KONU 3
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
1. Devaml egzersizler kaslar gevetir, gerginletirir ve güçlendirir. Egzersizler devaml
ve belli tempoda yaplmaldrlar.
2. Kemiklerde deformasyonlar düzensiz beslenme, hareket yük tama v.b. gibi
nedenlerden meydana gelir. Skolioz, kifoz ve lordoz tannm omurga erilmeleridir.
3. Kemik hastalklar: Raitizm ve osteoporoz.
4. Kemik zedelenmelerinde krlma meydana gelir, eklemlerde ise çkk yada burkulma
meydana gelir.
5. Kas bozukluklar: kramp, kas gerilmeleri, kas zedelenmeleri, duz taban. Atro ise bir
kas hastaldr.
Kendi bilgini dene
1.
2.
3.
4.
Omurga deformasyonlarnn sebebi nedir? Deformasyonlar say.
Kramp nedir?
Kas atrosinin sebebi nedir?
Kas dokusunun iltihaplanmamas hangi önlemleri almak gerekir?
HAREKET
1. ETKNLK
Kemik, diki ve eklem gözetleme
Mekanik ve doal eklemleri kyaslama
ARAÇ VE GEREÇLER: uzun , ksa, yas kemik, boyuna kesilmi uzun kemik, baz hayva kafatas,
eklem yapan ksmlar ( kasaptan), mekanik eklem modeli, büyüteç, resim ve not tutma defteri.
1. Önce kemikleri incele , sonra da defterine uzun, ksa, yas kemiklerden birer örnek çiz ve onlarn
bölümlerini iaretle.
2. Uzun kemiin yapsn incele, sonra da boyuna kesitte eklini çizmeye çal ve ksmlarn iaretle.
3. Eklemlerde kemik balantsn incele.
4. Büyüteç yardmyla kafatas dikilerini incele ve onlar çiz.
5. Kasaptan aldnz eklemlerin hareketini mekanik model eklem hareketiyle kyasla. Model yerine
resim de kullanabilirsiniz.
6. Elde ettiin sonuçlar öretmenine göstererek kontrol et.
43
KONU 3
2. ETKNLK
Kemiklerin yapsn incelemek.
ARAÇ VE GEREÇLER: Tavuk budundan iki kemik, hidroklorik asit ( HCL), ispirto lambas, odun
mandal.
1. Tavuk budundan iki kemik al.
2. Birinci kemii bir cam bardak içine koy ve aynsn zayf hidroklorik asidiyle doldur. Kemii 24 saat
bu asit içinde durmasn brak.
3. Ondan sonra dikkatlca asidi dök ve kemii temiz suyla durula.
4. Kemii krmaya çal. Ne görüyorsun? Kemik neden bu özellii gösteriyor?
5. Dier kemii bir mandal yardmyla ispirto lambasnn atei üzerinde birkaç dakika tut. Kemii
soumaya brak.
6. Kemii krmaya çal. Ne görüyorsun? Kemik neden bu özellii gösteriyor ?
Elde ettiin sonuçlar defterine yaz ve öretmeninle bu sonuçlarn doru olup olmadn kontrol
et.
3. ETKNLK
Deiik kas dokularn inceleme
ARAÇ VE GEREÇLER: Kasaptan alnm et, kalp, barsak, büyüteç, cmbz, defterve çizim malzemesi.
1. Malzemenin yarsn ( kalbi iki parçaya ayr), halanmaya koy.
2. Taze ve halanm etleri incele, defterine not al. Ayn ilemi büyüteçle tekrar et.
3. Cmbzla halanm ve taze etten parça koparmaya çal. Hangi et daha kolay ayrlr? Bunun neden
böyle olabileceine cevap verebilir misin? Cmbzla ayrdn parça nasl görünüyor.
4. Elde ettiin sonuçlar defterine yaz ve öretmeninle bu sonuçlarn doru olup olmadn kontrol et .
4. ETKNLK
Hazr preparatta kas dokusunun mikroskopta incelenmesi
ARAÇ VE GEREÇLER: Üç çeit kas dokusundan hazr preparat, mikroskop, çizim defteri
1. Mikroskobu görüntü alannda ayarla.
2. Öretmeninden doku preparat iste.
3. Hayvan hücresi preparatn mikroskop altna yerletir. Önce küçük objektivde, sonra da büyük
objektivde görüntüyü incele. Mikroskopta gördüün dokular deftere çiz.
4. Ödevin doru olup olmadn öretmeninle kontrol et.
44
KONU 4
BESLENME VE SNDRM
Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsiniz:
- Besin maddelerin ve beslenmenin yapsn ve önemini anlayabilirsin;
- Sindirim sisteminin organlarn srasyla sayabilir ve açklayabilirsin;
- Besinlerin sindirim mekanizmasn anlayabilirsin;
- Bir tür besin madesini parçalanma yolunu ve enzimlerin rölünü açklayabilirsin;
- Besinlerin sindirimi olaynda karacierin ve pankreasn görevini anlayabilirsin;
- Resorpsyonu ( emilmeyi), tanmlayabilirsin;
- Sindirim sistemi ve yardmc organlarn hastalklarn ve onlardan korunma biçimini
açklayabilirsin.
Bu konuda öreneceiniz yeni
kavramlar:
- Besin, beslenme,
- Enerji ve yap deerleri,
- Enzimler ,
- Vitaminler,
- Az boluu ve tükürük bezleri,
- Mide,
- Barsak,
- Barsak villusleri ( tümörleri ),
- Sindirim ,
- Resorpsiyon (emilme),
- Karacier, pankreas, sindirim
bezleri.
45
KONU 4
DERS 1
BESLENME VE BESLENMENN ÖNEM
nsan organizmasnn düzgün çalabilmesi, enerji alabilmesi ve bütün hayat etkinliklerini
gerçekletirebilmesi için hergün belli miktarda besin almas gerekir. Organizma, besin madelerini
kullanabilmesi için besinlerin sindirilmesi gerekir. Besin maddelerinin sindirim organlarndan kana
sonra da kanla tanp hücrelere geçebilmesi için en küçük parçalara parçalanmas gerekir.
Besinler, organizmaya büyüme ve gelimeye yarayan yapc maddeler verme, organizmann ziksel
ve zihinsel çalmada harcad besin madelerini takviye etme görevi vardr. Bundan baka vucuda scaklk,
hareket için kuvvet ve enerji ve bütün hayat etkinliklerini gerçekletirebilmesini salar. Besinler koruyucu
maddeler de ihtiva etmesi gerekir. Bu koruyucu maddeler organizmay hastalklardan koruyan vitaminlerdir.
Sindirilmemi besin maddeleri dk olarak anüs deliinden vucut dna atlr.
Besin
Kullandmz besin maddeleri bitkisel ya da hayvansal kökenli olabilir.
Besin maddelerin organizmadaki görevleri bakmndan üç gruba ayrlr:
- Yapc – Hücreleri, dokular, organlar ve bütün organizmay ina etme (yaratma), görevi vardr.
Bu gruba proteinler ve yalar girir.
- Enerji verici – insan organizmasnn bütün aktiviteleri için gerekli olan enerjiyi koyverir. Bu
gruba ekerler, özellikle glikoz ekeri girer.
- Koruyucu – organizmay korurlar. Bu gruba vitaminler ve mineraller girer.
Besinlerde eker olmad durumlarda, ekerlerden baka proteinler ve yalar da enerji elde etmek
için kullanlrlar.
Hücrelerde bulunan besin maddeleri birçok sürece katlr. Bunlardan birileri parçalanarak enerji
ve scaklk elde edilir, dierleri ise birleerek organizma için gerekli olan maddeleri olutururlar. Besin
maddelerin bütün yapm ve ykm süreçlerine ortak bir adla metabolizma denir.
Besin maddelerinin kullanlmas
Besindeki bütün ekerler metabolizma esnasnda glikoza dönüür. Glikoz dolam sistemi
yardmyla bütün hücrelere enerji salar. Enerji üretiminde, glikozun kullanlmayan bölümü ise
karacier ve kaslarda glikojen olarak depo edilir. Organizma enerjiye ihtiyaç duyduu zaman glikojen
glikoz moleküllerine ayrr.
46
KONU 4
Mineraller ve vitaminler
Yalar, ekerler ve proteinlerden baka, insan organizmasnn vitaminler ve minerallere ihtiyac
vardr. Mineraller organizmann yaps için gerekli olan maddelerdir. Vücut svlarnn dengelenmesi,
kaslarn kaslmas, sinir uyartlarnn iletilmesi ve kann phtlamas için gereklidirler. Vitaminler çok
az miktarda gerekli olan organik maddelerdir. Vitaminler, enzimlerin ya da dier gerekli maddelerin
bölümleridir. Vitaminlerin eksikliinde çeitli hastalklar ortaya çkar. Vitamin A eksikliinde görme
bozukluklar meydana gelir. C vitamini ise hastalklara kar vücudun direncini artrr.
Besinin en iyi ilaç olduunu biliyor musunuz?
Günde bir elma yemenin bizi doktordan uzak tuttuu doru mu? Cevap: ksacas evet. Bu cevab
insanlar daha önceden biliyorlarm, sen imdi bunun nedenini öreneceksin. Elmada bulunan
tüyler düz barsaktaki kanser riskini azaltr. Bunlar, kanser hücrelerinin barsak duvarlaryla
temasn önlerler. Meyve ve sebzelerle beslenen insanlarda eker hastal, kanser hastalklar
ve dolam sistemindeki hastalklara yakalanma riski dier insanlara kyasen daha azdr. Dier
taraftan brokoli, karnbahar, lahana ve kerevizde de kanser hücrelerinin büyümesini önleyen
maddeler olduu kantlanmtr.
Düzgün beslenme ekli, organizmann düzgün büyümesini ve gelimesini salar.
Salkl besinler vücudu güçlendirir, çünkü organizmaya gerekli maddeleri verir, organizma salkl ise
onlar bütün olarak kullanr. Salkl besinler büyük miktarda protein ve ya maddeleri (et, yumurta,
peynir) içermeyen, fakat eker (bitkisel besinler), vitamin ve mineral medeleriyle zengin olan besinlerdir.
Düzgün beslenen bir insan, ölçülü miktarda basit hazrlanm ve çeitli besinle kullanr, ayn zamanda
tuzlu, eki, baharatl ve scak olmamasna dikkat eder.
47
KONU 4
Besin maddelerini tamamen kullanlabilmesi için en küçük yaplarna ayrmas gerekir:
- ekerler glikoza ayrr
- Proteinler amino asitlere
- Yalar ise gliserol ve ya asitlerine
Sadece böyle parçalanm besin maddeleri ince barsaktan kana geçebilir. Enzimler bu parçalanma
olaylarnda özel öneme sahip olan kimyasal madelerir. Vücutta besinlerin sindirim svs olarak salglanr.
Enzimler sadece belirli tür besin maddesine etki etmek için özellemitir.
Tablo 1. nsan organizmasnn yaa bal olarak normal çalabilmesi için gereken enerji miktar kg/va
Ya
Yenidoan
6 aylk bebek
Kg/ va için cul olarak enerji ihtiyac
200
235
1 ya
2 ya
12 ya
18 ya
70 ya
226
213
150
108
97
^ablo 2. insan organizmasnn meslee bal olarak normal çalabilmesi için gereken enerji miktar
kg/va
Meslek türü
Oduncu
Çilingir
Orakç
Kalayc
Yorucu i yapmayan insan
Malzemenin
ksa özeti
48
24 saat içinde harcanan enerji (J)
26.000
13.000
30.500
15.500
9.163 - 10.032
Malzemenin ksa özeti
Organizmann besin maddelerini kullanabilmesi için onlar sindirmesi ve en küçük
parçalara ayrmas gerekir.
Kullandmz besin maddeleri bitkisel ya da hayvansal kökenli olabilir.
Besin maddelerin organizmadaki görevleri bakmndan üç gruba ayrlr: yapc, enerji
verici ve koruyucu.
Besin madelerin tamamen kullanlabilmesi için onlarn en küçük parçalara ayrlmas
gerekir: ekerler - glikoza, proteinler - amino asitlere ve yalar - gliserol ve ya asitlerine
ayrr.
KONU 4
Kendi bilgini dene
1. Beslenme nedir ve onun önemi nedir?
2. nsan organizmas için beslenmenin önemini açkla?
3. ekerlerin, proteinlerin ve yalarn kana geçebilmesi için ne kadar parçalanmas gerekir?
4. Vitamin yetersizlii nelere sebep olur?
5. Hangi insan için düzenli beslenir diyebiliriz?
Vitamin
_
etkisi
Düzgün görme,
büyüme, epitelin
düzgün gelimesi ve
düzgün üreme
kaynak
Süt, sv ya, zeytin
ya, yumurta, havuç,
domates, biber,
turuncu renkli meyve
ve sebzeler
vitamin eksiklii
Tavuk veya gece
körlüü
Hasta gündüz normal
görür geceleyin ise
görme yeteneini
kaybeder
Maya, ceviz, fndk, et, Kanszlk meydana
karacier, soya
gelir, büyüme durur,
ba dönmeleri, genel
halsizlik, sinir ve deri
bozukluklar
` grubu vitaminleri
Düzgün büyüme, sinir
sisteminin düzgün
çalmas, derinin
düzgün çalmas
C
Enfeksyonlara kar
korunma yetenei,
klcal kan damarlarn
geçirgenlii
Limon, portakal,
mandarin, biber,
dier taze meyve ve
sebzelerde, turularda,
özellikle eki lahanada
skorbit
halsizlik, di eti
imesi ve kanamas,
dilerin sallanmas ve
dümesi
D
Kalsiyum ve
fosforun emilmesini,
kemiklerin ve
dilerin düzgün
kemiklemesini salar
Süt, sv ya, zeytin
ya, balk ve balk
ya, peynir, yumurta,
günelenmekle deride
üretilir
Raitizm
Kemiklerin düzgün
kemiklememesi ve
onlarn erilmeleri,
özellikle ayak kemikleri
Kann phtlamasn
salar, vitamin C’nin
etki etmesini salar
Taze srgan otu,
lahana, spanak,
fasülye, patates,
kestane, muz, kaln
barsakta da üretilir
q
Kaslarn , sinir
sisteminin ve üreme
organlarnn düzgün
gelimesi, hamilelik
döneminde yavrunun
düzgün gelimesi
Tahllar, soya, ceviz,
fstk, fasülye ve
ymurta
Haf yada daha ar
incinmeler sonucu
kanamann meydana
gelmesi, yada incinme
olmadan kanama
meydana gelmesi
Erkeklerde
Spermatozoidlerin
oluumu durur ve
ksrlk meydana
gelir, kadnlarda ise
yavrunun düzgün
gelimemesi ve skça
düük meydana
gelmesi
49
KONU 4
DERS 2
SNDRM – BESNLERN SNDRM
Sindirim sisteminin görevi
Organizmadaki her hücrenin, enerji üretmesi ve kendi yap birimlerini oluturmas için besine
ihtiyac vardr.Besin maddeleri alndklar ekilde çok büyük olduklar için hücreye geçemezler. Bu
yüzden organizmaya alnan besin maddeleri önce mekanik olarak parçalanmas, ezilmesi, sonra da
hücre zarndan geçebilmeleri için kimyasal olarak daha küçük yap ksmlarna parçalanmalar gerekir.
Besini küçük yap ksmlarna parçalama olayna sindirim denir.
Besinler sindirildikten sonra kana geçerler. Bu olaya emilim yada resorpsyon denir.
Bu maddeler kan dolam yardmyla organizmadaki her hücreye tanr. Sindirim ve emilim
(resorpsyon), sindirim sisteminde en önemli
iki olaydr.
Sindirim sistemini iki organ grubu oluturur (res.4.1).
Sindirim borusu, besinlerin alnd ksm olan azdan balar ve gerekli olmayan,
sindirilmemi kat maddelerin atld yer olan
anüs delii ile biter.
Yardmc organlar, sindirim olaynda görev alan fakat sindirim borusunda yer almayan
bezlerdir. Bunlar sindirim sistemine kanallar
yardmyla salg aktarr. Bu bezlerin sindirim
sistemindeki, sindirim olaylarnda büyük önemi vardr.
Tükürük bezleri
Az boluu
Yutak
Yemek borusu
Karacier
Mide
Safra kesesi
Kaln
barsak
Pankreas
nce
barsak
Körbarsak
Çknt
düz barsak
Anüs delii
Res 4.1 Sindirim sistemi
Sindirim borusunun duvar
Sindirim borusunun duvar, yemek borusundan anüs deliine kadar benzer yapya sahiptir.
çten da doru bakldnda birinci tabakay mukoza denilen epitel doku oluturur. Bu tabakann
altnda, submukoza denilen ba dokusu bulunur. Bu dokuda kan damarlar ve sindirim olaylarnn
düzenlenmesinde yardmc olan sinirler bulunur. Sradaki iki tabakay düz kaslar oluturur. Bu kaslarn
birlikte kaslmalaryla dalgal hareketlenmeler oluur. Bu durum besinin hareketine ve sindirim
salglaryla karmasna yardmc olur. Duvarn d tabakasn broz ba dokusu oluturur.
50
KONU 4
Sindirim borusu
Sindirim borusu organizmada yer alan bir kas dokusudur. Az boluu, yutak, yemek borusu,
mde, ince barsak ve kaln barsak olmak üzere bölümlere ayrlr.
Az boluu
Az boluunun (res. 4.2), sindirimde üç temel görevi vardr: besini almak, besini sindirime
hazrlamak ve ekerlerin sindirimini balatmak.
Az boluunda bir kas olan dil bulunur. Dil besinlerin çinemesinde ve yutulmasnda, konumann
salanmasnda görev yapan organdr. Dilin üzerinde tad tomurcuklar vardr. Bu tomurcuklarda farkl
tadlar için ( ac, tatl, tuzlu, eki) tad reseptörleri yerlemitir.
Az boluunda diler de bulunur. 2 – 6 ya grubu arasndaki çocuklarda 20 tane di bulunur. Bu
diler deiebilir ve süt dileri olarak adlandrlr. Yetikin bir insanda 32 tane di vardr ve bunlar kalc
di olarak adlandrlr. Bunlar ön veya kesici 8 ( her çenede 4’ er tane), köpek dileri 4, küçük az dileri
8, ve büyük az dileri 12 olarak ayrlrlar.
Az boluunda diin görünen yaps di kuronudur, di etlerinde gömülü olarak bulunan bölüm
ise di köküdür. Di kuronu d tarafnda ince ve pürüzsüz olan mine ile kapldr. Bunun altnda di
kemii – dentin bulunur. Dentinin orta ksmnda kan damarlar ve sinir uclar bulunduran di pulpas
yerlemitir.
Mine
kuron
dentin
pulp
yutak
di kökü
bademcik
boaz
dudaklar
soluk borusu
yemek borusu
dil
tükürük bezleri
di
Res 4.2
Az boluu
51
KONU 4
Besin, azda dilerle parçalanrken tükürük bezlerin salgsyla karr. Tükürük, besinlerin
slatlmasn salad gibi besinin çinenmesinde ve yutulmasnda yardmc olur. Tükürük, dilerin ve
azn temizlii için önemlidir, ayn zamanda bakteri çoalmasn azaltr.
Tükürükte, tükürük amilaz denen enzim bulunur. Bu enzim niastay daha basit ekere parçalar.
Tükürük salgs kulak alt, çene alt ve dil alt yerlemi üç çift bez tarafndan salglanr. Bu bezler
sindirim sistemine yardmc organlardr ve özel kanallar yardmyla kendi salglarn az boluuna
aktarrlar.
Yutak ve yemek borusu
Aynaya bakp dilini aaya doru bastrrsan, yutak veya boaz diye adlandrlan az boluunun
üst arka ksmn göreceksin.
Besin maddesi, tükürükle karp çinendikten sonra lokma haline gelir. Lokma halindeki besin,
dilin yardmyla yutaa doru iletilir. Yutak solunum ve sindirim yollarnn birletii yerdir.
Yutulan besin maddesi, yaklak 25 cm uzunluunda bir kas organ olan yemek borusundan geçerek
mideye tanr. Mideyle balanmadan önce yemek borusu diyafragmadan geçer.
Mide
Mide, sindirim kanalnn
en geni ve J har eklinde olan
bir organdr. Karn boluunun
üst sol bölgesinde yer alr. Kasl
tabakada bulunan düz kaslar mide
duvarnda çapraz, halka ve boyuna
olarak yerlemilerdir. Mide
bu kaslarn yardmyla içindeki
besinlerin parçalanmasna ve
mide öz suyu ile karmasn
salayan kaslma hareketleri
yapar. Midenin her iki ucunda,
besin maddelerinin tek yönde
geçiini salayan halkal kaslar
bulunur.
Yemek borusu
Üç kas
tabakas
Oniki parmak
barsak
Midenin
iç yaps
Res.4.3 Mide
Midede besin toplanr, iletilir ve kartrlr. Midenin iç yüzeyini örten tabakada, özel salg üreten
hücreler bulunur. Bu salglar midenin öz suyunu olutururlar. Hidroklorik asidi ( HCL) ve pepsin
mide öz suyunu oluturan iki temel bileiktir. Hidroklorik asidi kuvvetli asit olup etteki ba dokularn
yumuatr ve besinle giren mikroorganizmalar parçalar. Pepsin enzimi de proteinleri parçalar.
52
KONU 4
nce barsak
nce barsak sindirim borusunu oluturan en uzun ksmdr. Uzunluu alt metre ve yarçap 2,5
cm ‘dir. Mideden sonraki ilk 25 cm’ lik bölüme oniki parmak barsak denir.
Oniki parmak barsan duvarnda barsak svs salglayan salg bezleri bulunur. Bu bezlerin
svsnda proteinleri ve ekerleri parçalayan enzimler bulunur. Karacierden ve pankreastan gelen öz
svlar oniki parmak barsaa dökülür.
Sindirim olaylarnn çou bu öz svlar yardmyla ince barsakta gerçekleir.
nce barsan iç yüzeyinde Villus ad verilen çok sayda ince basit görünülü uzantlar vardr.
Bunlar barsan iç yüzeyine dalgal bir görünüm verirler. Bu ekilde ince barsan iç yüzeyinin
artmasna sebep olur. nce barsan iç yüzeyinin artmas besinlerin emilimi olynda büyük öneme
sahiptir.
Kaln barsak
Barsak villüsleri
Kaln
barsan
uzunluu
yaklak 1,5 m, yarçap ise yaklak
6,5 cm’dir.
Kaln barsak, karn boluunun
alt sa bölgesinden balar. Kaln
barsan balangç ve geni olan
ksmna kör barsak denir. nce
barsan son bölümü ve kör
barsan arasnda, besinin ince
barsaa geri dönmesini önleyen
halkal kas bulunur. Kaln barsak,
ince barsan etrafndan dönerek
en sonunda düz barsakla biter.
Düz barsaktan, emilmeyen ve
sindirilmeyen besin maddeleri anüs
delii denen ksmla dar atlrlar.
Res. 4.5 ince barsak kesiti
53
KONU 4
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Organizmada besin madelerinin kullanlabilmesi için mekanik ve kimyasal olarak
parçalanmas gerekir. Sindirim organlar unlardr: Az boluu, yemek borusu, mide,
ince barsak, kaln barsak ve düz barsak. Besinlerin sindirimi olaynda u salg bezleri
yardmc olur: karacier, pankreas, tükürük bezleri, mide bezleri, onikiparmak barsak ve
ince barsak.
Kendi bilgini dene
1. Mekanik ve kimyasal parçalanma kavramlarndan ne anlyosun?
2. Metabolizma nedir?
3. Besinin azdan balayarak sindirim borusundaki geçtii yolu çiz.
4. Süt dileri ve kalc diler arasndaki fark hangisidir?
5. Yutak nedir? Ondan önce ve onun altnda ne bulunur?
6. Mide öz suyundaki asidin iki temel özelii hangisidir?
7. Temel sindirim enzimlerini say. Nerde üretilirler? Nasl etki ederler?
8. Sindirime yardmc organlar ve onlarn görevlerini say.
DERS 3
SNDRM OLAYLARINDA KARACERN VE
PANKREASIN GÖREV
Karacier
Karacier, insan vücudunun en büyük organlarndan biridir (res. 4.5). Karn boluunun sa üst
ksmnda, diyafragmann altnda yer alr. nsan karacieri krmzms kahverengi rengindedir. Karacier
daha büyük olan sa ve daha küçük olan sol lob ad verilen iki bölümden oluur. Karaciere kan, kap
toplardamar ve karacier atardamar ile ular. Bu kan damarlar karaciere bir dakika içinde yaklak
1,5 litre kan tarlar.karacier atardamar oksijence zengin temiz kan tar, kap toplar damar ise sindirim
borusundan besin maddeleri ile zenginlemi kan tar.
Karacier, en çok görevi olan organmzdr. En önemli görevlerinden bazlar unlardr:
- Kandaki glikozu glikojen ekKaracier
linde depolar ve tersi, kandaki ekerin
Diyafragma
miktar normalin altnda ise karacier
hücrelerinden glikoz kana geçer.
Dalak
- Albuminler, globulinler ve phtlama faktörleri gibi proteinleri plazSafra kanal
madan üretir.
- Üre sentezi gerçekletirir. Üre
Pankreas
protein metabolizmasnn artk ürünüSafra kesesi
dür. Kanla böbreklere tanarak oradan
Pankreas kanal
dar atlr.
Onikiparmak
barsak
54
Res 4.5
sindirim sistemine
yardmc organlar
KONU 4
- Bütün organizmadaki hücrelerin kullanabilecei yalar oluturur.
- Safra üretir.
- Alyuvarlar parçalayarak hemoglobini safra pigmentleri eklinde serbest eder. Bunlar safrayla
dar atlr.
- Zehirli ve zararl maddeleri, alkol ve baz ilaçlar etkisiz hale getirir.
- Baz vitaminleri ve demiri depo eder.
Karacier, besinlerin sindirimindeki temel görevini safra yardmyla gerçekletirir. Safra, özel
kanalcklar yardmyla dorudan ince barsan balangç ksmna ya da ilk önce safra kesesinde
toplanp sonra da ince barsaa dökülür.
Pankeas
Pankreas ya da mide alt bezi, uzun olup onikiparmak barsaktan dalaa kadar uzanan bir bezdir.
Pankreas protein, ya, ekerlerin ve nükleik asitlerin sindirimi için enzim salglar. Pankreas öz suyu
birçok kanallar yardmyla ana pankreas kanalnda toplanp, safra kanalyla beraber onikiparmak
barsaa dökülür.
Pankreas sindirim öz sular üretmesinden baka, eker metabolizmasn ayarlayan hormonlar
üreterek iç salg bezi görevi de yapar. Pankreas adacklar denen özel hücrelerin bu ürünleri dorudan
kana geçer.
Sindirim olaylar
Sindirim borusundaki organlar, farkl besinlerin sindirimi için özellemilerdir. Bütün bu
olaylarda enzimler görev alrlar. Enzimler, kimyasal reaksyonlar hzlandran fakat kendileri girdikleri
reaksyonlarda etkilenmeyen proteinlerdir. Enzimler, sadece belirli besin moleküllerine etki etmek için
özellemilerdir. Örnek: ekerlerin sindiriminde görev alan amilaz enzimi, niastay parçalayarak
disakarid ( iki möleküllü eker) olan maltoz elde edilir. Baka enzim ise maltozu monosakarid ( basit
eker) olan Glikoz molekülüne parçalar. Baka enzimler yalarn yap ksmlar olan gliserol ve ya
asitlerine parçalar. Dier enzimler de proteinleri yap talar olan ksmlara – amino asitlere parçalar.
Azda besin küçük parçalara ayrlr ve tükürükle karr böylelikle yutulmas kolay olur.
Tükürükteki amilaz az miktarda niastay maltoza dönütürmekle sindirim olayn balatr.
Besin mideye geldiinde ona hidroklorik asidi ve enzimler içeren mide öz suyu etki eder. Hidroklorik
asidi besinin seyreltilmesinde ve pepsin enziminin aktiv hale geçmesinde önemli görevi vardr. Ksmen
sindirilmi besin mideden ince barsaa geçer orada sindirimi devam eder.
Besin oniki parmak barsakta, karacier ya da safra kesesinden gelen safrayla karr. Safrada
pankreas enziminin etki etmesi için yalar daha küçük ksmlara ayran tuzlar vardr.
55
KONU 4
Pankreas öz suyu çok sayda enzimler içerir. Onlardan en önemlileri unlardr:
- Lipaz, yalar gliserol ve ya asidine parçalar, bunlarn emilimi daha kolaydr. Eer pankreas
lipaz yoksa yalar sindirilmemi olarak dkyla atlr;
- Amilaz, niastay parçalayan enzimdir;
- Tripsin, proteinleri amino asitlere parçalayan enzimdir.
Barsak svs da çok enzim içerir. Bunlardan: maltoz, sakaroz ve laktoz ekerlere etki edenlerdir.
Besin maddelerin emilimi ya da
resorpsyonu
Az boluu
Mide
karacier
Sindirilmi
besinin
kana
geçmesi olayna resorpsyon denir.
Resorpsyonun en büyük ksm ince
barsan yüzeyindeki epitel dokudan
gerçekleir, bu olayda villüslerin
büyük görevi vardr. Villüslerde klcal
kan damarlaryla bal olan küçük
atardamarlar ve toplar damarlar vardr.
Besinlerin sindirilmesiyle elde edilen
en küçük parçacklar villüslerden
kolayca kana geçer, burdan karaciere,
karacierden bütün vucuda yani her
hücreye dalr.
Midede sadece su, alkol ve
zehirler emilir. Besin maddeleri
emilmez.
Kaln barsakta sadece suyun ve
baz mineral maddelerin resorpsiyonu
salanr.
Sindirilmemi besinler kaln
barsaa doru hareket eder. Kaln
barsakta gerekmeyen atk maddeler
kalnlap mukozla çevrelenir. Bu
ekilde dk oluur. Kaln barsan
dalgal hareketleri sayesinde dk anüs
deliinden d ortama atlr.
Proteinler
Yalar
Amilaz enzimi
pepsin
enzimi
pankreas
enzim
enzim
ince barsak
enzim
aminoasit
su
kaln barsak
56
ekerler
glikoz
kan
Res 4.7
gliserol ve
ya asitleri
lenf
KONU 4
Malzemenin ksa özeti
Etki
Mekanik
Kimyasal
Az boluu
Besinlerin
ufalanmas
Mide
Besinlerin
kartrlmas
Amilaz niastay
basit ekerlere
parçalar
Pepsin proteinlere
etki eder
Salg
Onikiparmak
barsak
Karacier
Safra
Pankreas
Enzimler:
Lipaz
Amilaz
Tripsin
nce barsak
Bezler
Enzimler
Su ve zehirlerin
emilimi olur
Görevi
Yalar küçük
parçalara ayrr
Etkisi
Yalara etki eder
ekerlere etki
eder
Proteinlere etki
eder
Besin maddelerini en
küçük yap talarna
ayrmak
besleyici maddelerin pesorpsyon
Kaln barsak
Su ve mineral maddelerin emilimi
sindirilmemi besinlerin atlmas
Kendi bilgini dene
1. Mide özsuyundaki asidin iki temel özellii hangisidir?
2. Temel sindirim enzimlerini say. Nerede üretilir? Nasl etki ederler?
3. Sindirme yardmc organlar ve onlern görevlerini say.
4. Karacierin görevlerini say.
57
KONU 4
DERS 4
SNDRM ORGANLARIN
BAKIMI VE SALII
‘’Salk azdan gelir’’ atasözünü duydunuz mu?
Bu atasözü hakknda açklama yapabilirmisiniz?
Organizmaya sadece ekerler girirse doru besleniyor muyuz?
Organizmann doru büyümesi ve gelimesi için özellikle besinlere dikkat edilmelidir. Besin
çok çeitli olmaldr, bütün besin maddelerini bulundurmas gerekir, besinin taze hazrlanm olmas
gerekir. Düzensiz beslenme, gereinden fazla ya da az miktarda besin alma, bayatlam – eski besin
kullanma, konserve besin kullanma ve benzeri maddeler kullanma sindirim sistemi organlarnn görevini
doru ekilde yapmasn engeller. Dier yandan, düzensiz çalan sindirim organlar dier organlarn
çalmasn da etkiler. Bundan ötürü, sindirim organlarnn bakma ihtiyac vardr.
Belirli zaman dilimlerinde düzenli besin almayla sindirim sisteminin bakm gerçekleir. Hiçbir
durumda düzensiz beslenmemeli, aslnda öün atlatmamalyz. Bo midede, mideyi kazyan ya da mide
duvarn zedeleyen svlar salglanr. Ayn öyle her zaman ölçülü besin almalyz. Ölçüsüz miktarda
besin alma, mideyi arlatrr, mide kaslar düzensiz kaslr - gever ve besinlerin ilenmesi arlar.
Besin çok çeitli olmaldr, bütün besin maddelerini bulundarmas gerekir, besinin taze hazrlanm
olmas lazm. Besin maddesi öün zamannda hazrlanmas lazm, bir ve ya daha fazla gün önceden
hazrlanm besinlerden kaçnlmaldr. Ayn öyle, konzerve besinlerden kaçnlmaldr. Konserve
edilmi besinlerin içinde konzervans (bozulmay önleyen maddeler), renk, koku ve benzer ek maddeler
bulunur.
Besinler daha küçük lokmalar halinde alnmal ve iyi çinenmelidir. Bu ekilde besinler ufalanr
ve enzimler daha iyi etki ederler.
Res.4.7 Dilerin bakm
58
KONU 4
Res. 4.8 Di çürümesi olay
Besinlerin iyi ufalanmas için özellikle dilerin temizliine dikkat edilmelidir. Diler her yemekten
sonra, sabah ve akam, uykudan önce frçalanmaldr. Diler arasnda kalm olan besin maddeleri,
ayrarak di minesini zedeleyen zararl maddeler salverirler. Bu ekilde diler çürür, çürümü dilerle
besinler doru bir ekilde çinenemez. Dilerin devaml bakm yaplmas gerekir, daha dorusu,
devaml di doktoruna giderek di zedelenmelerin önlenmesi, gerekirse di dolgusunun yaplmas gerekir.
Bayat ve temiz koullarda hazrlanmam besin maddelerinin kullanlmas insann organizmasnda
zehirlenmelere yol açabilir.
Salmonella zehirlenmesi özellikle yaz aylarnda denetimi yaplmam besinlerin, tatllarn veya
yumurtayla hazrlanan besinlerden olabilir.
Botulizm, bozuk konserveler ve iyi hazrlanmam sosislerden meydana gelen zehirlenme
durumudur.
Her yemekten önce eller iyice ykanmaldr. Hijiyensiz durumlarda sindirim sistemi organlarna
çocuk solucan ve köpek tenyas gibi parazitler geçebilir. nsana, domuz ve hayvan tenyas sadece iyi
halanmam domuz yada hayvan etini yemesiyle bular.
Dizanteri (kanl basur) hastal, ellerin temiz olmamas ya da kirli su kullanm sonucu, dizanteri
amibi ve ya bakterilerden ortaya çkar. Dizanteriye neden olanlar barsak mukozasna yerleir,
barsakta ar hasarlar meydana getirerek arlar, karmplar ve kanl ishal meydana getirir.
Mide yada onikiparmak barsak ülseri, düzensiz beslenme, kahve, alkol v.b gibi maddelerin
kullanmyla ortaya çkar. Eer mide belli bir süre bo kalrsa, kendi ürettii svlar mukozay zedeler ve
ülser denen hastal meydana getirir.
Sarlk yada hepatit olarak bilinen karacier iltihabna, ilaçlar, alkol veya mikroorganizmalar sebep
olabilir. Kronik bir hastalk olan siroz’da, aktiv olan karacier hücreleri ya ba dokusuna dönüür. En
sk rastlanan siroz tipi alkol sirozudur. Alkol yeterince beslenemeyen karacier hücrelerini dorudan
zedeler. Skça raslanan dier bir durum ise safra kesesinden, safradan safra tuzlarnn çökmesiyle safra
talarnn oluumudur.
Son zamanlarda, modern zamann hastalklar denen anoreksi ve bulimya hastalklaryla skça
karlayoruz. Anoreksi kronik itah kayb hastaldr. Hastalarda kilo kayb, ölüme kadar götüren kas
halsizlii fark edilir. Bulimi, anoreksi hastalna benzer. Bu hastalkta hasta ar miktarda besin alr ve
ayn besinleri bilinçli olarak kusar. Bu iki tür hastalk en fazla kendini iman zaneden ve kontrolsüz
zay@amak isteyen dii bireylerde görülür.
59
KONU 4
KISA ÖÜTLER
-Her zaman taze ve iyi ykanm sebze ve meyve kullann.
-Besin çok çeitli olmaldr.
-Besinin taze hazrlanm olmas gerekir.
-Çok scak ve çok souk yemek ve içecekler zararldr.
-Sert baharatlar sindirim organlarn mukozasn zedeler.
-Akam yemeinin fazla olmamas lazm.
-Ölçülü yemek yemek gereklidir
-Her öünden sonra özellikle uykudan önce dilerinizi frçalaynz.
1 ETKNLK
Amilazn niasta üzerindeki etkisini aratrmak
ARAÇ VE GEREÇLER: bardak, mandal, ispirto lambas, standl tüp, tükürük, lugol karm
1. Barda 20-25 ml, destile su ile doldur, üzerine niasta ekle ve kaynat. Niasta souk suda çözünmedii
için kaynatlmas gerekir.
2. Kaynadktan sonra, karm iki eprüvete ayrnz.
3. Tüpleri iaret ediniz.
4. Birinci tüpte pipetle 20 damla tükürük ilave ediniz. Karm souduu zaman her iki tüpte 5 -10,
damla lugol karm ekleyiniz
5. Birinci tüpteki karmn rengi deimez, ikincisinde ise lacivert renk belirecek ki bu niastann
varln gösterir.
2. ETKNLK
Hidroklor asidin ve pepsinin proteinler üzerindeki etkisini aratrmak
ARAÇ VE GEREÇLER: standl tüp, pipetler, 400 0C scaklnda bir bardak su , hidroklor asidi ( HCL)
, kaynam yumurta ak, natriyum hidroksid, azot asidi.
1. Dört tüp al ve I den IV’ e kadar iaret et.
2. Birinci tüpte 5 ml. seyreltilmi (0,2 den 0,3 %) HCl, bir parça yumurta ak ve birkaç damla pepsin
ekle.
3. kinci tüpte pepsin hariç birinci tüpteki malzemenin aynsn koy.
4. Üçüncü tüpte, birinci tüpteki malzemenin aynsn koyarak kaynatnz.
5. Dördüncü tüpte 5 ml. natriyum hidroksit yumurta ak ve pepsin ekleyiniz
6. Bütün tüpleri 400 0C scaklndaki bardaa koyunuz. 30 dakika sonra tüpleri çkarnz ve her birine
2 – 3 ml azot asidi ekleyiniz.
Birinci tüpte sar renk belirecektir, çünkü burda pepsinin etkisini gösterebilmesi için optimum artalar vardr.
Sar renk, proteinlerin yap talar olan amino asitlerle azot asidi arasnda meydana gelen reaksyondan
dolay ortaya çkar. Yantlaynz :
a) Neden tüplerin 400 0C scaklkta durmas gerekir?
b) Yaptnz deneylerde ve midede gerçekleen süreçler arasnda benzerlikler ve farkllklar var m?
c) Neden dier üç tüpte proteinler parlaçanmad?
60
KONU 5
DOLAIM SSTEM
Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsiniz:
- Dolam sisteminin yapsn tanyabilir ve adlandrabilirsiniz
- Kan ve lenn ksmlarn ve görevlerini, plazmay, len ve kan hücrelerinin rollerini
sayabilirsiniz;
- Kalbin yapsn tanyabilir ve adlandrabilirsiniz;
- Kann çalma sürecini ekilde açklayabilirsiniz;
- Oksitlenmi ve redüklenmi (indirgenmi) kan açklayabilirsin
- Kalbin sa ve sol yarsnn görevlerini, küçük ve büyük kan dolamn görevlerini
kyaslayabilirsinniz;
- Kanama ve phtlama olaylarn güvenlik önlemi olarak açklayabilirsiniz.
Bu konuda örenecein
kavramlar:
- Kan
- Lenf
- Kalp
- Kan damarlar
- Nabz
- Kan dolam
- Kan basnc
- Kanama
- Phtlama
61
KONU 5
DERS 1
DOLAIM SSTEM
YAPISI VE ÖZELLKLER
KAN VE LENF – YAPISI, ÖZELLKLER VE ÖNEM
KAN
Kan bir ba dokusudur. Dier ba dokularndan farkl olarak, yapsnn plazma denilen sv
ksmnda serbest olarak hareket etmesidir. Kan açk krmz veya koyu krmz rengi olan koyu bir
svdr. Kann rengi içerdii oksijen miktarna baldr. Kan miktar insan büyüklüüne baldr. Öyleki
70 kg arlndaki bir erkekte, yaklak 5 litre kan vardr. Kan, kapal bir damar sisteminde hareket eder,
kalp pompa görevini yaparak harekete yardmc olur.
Kann temel görevleri unlardr: tama, düzenleme ve koruma
Tama
- Oksijeni, akcierlerden organizmann bütün ksmlarna tar ve oradan ise karbondioksidi
alarak akcierlere tar;
- Besini ve gerekli olan dier maddeleri hücrelere tar ve oradan ise zararl maddeleri alarak
dar atldklar yerlere kadar tar;
Özel kimyasal maddeler olan hormonlar, üretildikleri bezlerden etki ettikleri organlara kadar
tar.
Eritrosit
Res. 5.1
Düzenleme
- Vucut svlarndaki pH dengesinin
korunmasna yardm eder;
- Vücuttaki
sv
miktarnn
ayarlanmasna yardm eder;
- Kaslarda ve dier organlarda
toplanan
ve
vucut
scaklnn
ayarlanmasnda kullanlan sy tar.
Koruma
- Organizmay farkl hastalklara
kar koruma yetenei olan hücreler içerir;
- Yaralanmalarda,
onun
fazla
kaybn önleyen faktörler içerir.
trombosit
62
Akyuvarlar
- leukositler
KONU 5
Kan, kan plazmas ve kan hücrelerinden olumutur
Kan iki temel ksmdan olumutur:Pplazma denilen sv ksm ve kan hücreleri (res. 5.1). Kan
hücreleri öyle ayrlmtr:
- Eritrositler - oksijen tayan krmz kan hücreleri;
- Leukositler – organizmay enfeksyiyonlardan koruyan ve birkaç çeidi olan beyaz kan
hücreleridir;
- rombositler ya da kan pucuklar kann phtlamasnda veya koagulasyonunda görev alrlar.
Kan plazmas
Kann yardan fazlasn kan plazmas oluturur. Plazma yaklak 90% sudan ve suda çözülmü
olarak bulunan protinler, yalar, ekerler, vitaminler, mineral maddeler ve hormonlardan olumutur.
Bunlarn plazmadaki miktar maddelerin dokularla deiim süreçlerine bal olarak azalr ya da artar.
Besin maddelerinden en önemlisi glikoz ekeridir, bunun ayrmasyla hücrede enerji elde edilir.
Kan hücreleri
Eritrositler
Eritrositler, krmz kan hücreleri, küçük disk eklinde ve kenarlarna kyasla merkezi çok ince
olan hücrelerdir. (res. 5.2). Bunlar dier hücrelerden farkl olarak çekirdek içermezler. Eritrositlerin
sitoplazmasnda hemoglobin denilen özel protein vardr. Bu protein, eritrositlere yani kana krmz rengi
verir. Hemoglobin yapsnda demir içerir. Hemoglobinin temel görevi oksijeni balamak ve tamaktr.
Bundan baka, az miktarda dokulardaki karbondioksitle de balanp onu akcierlere kadar tar ve
oradan solunumla dar atlr.
Hemoglobin
Eritrositler kanda en fazla bulunan
hücrelerdir. Bir milimetre küp (1mm3 ),
içinde 4,5 – 5, milyon cvarnda bulunur.
Krmz kan hücreleri çekirdekleri
olmad için bölünmezler. Eritrositler
devaml olarak oksijen ve karbondioksit
tarlar. Çok youn görevleri olduu için
harcanrlar. Organizmada iltihaplanma
olduu zaman bunlarn tükenmesi
hzlanr. Eritrositlerin çökme hzna
sedimentasyon denir.
Sedimentasyon
organizmann salk durumunun önemli
bir göstergesidir.
Res 5.2 eritrositler
63
KONU 5
Biliyor musun?
Hemoglobin, tehlikeli ve zehirli bir gaz olan karbon monokside çok daha kolay balanr.
Hemoglobin bu tehlikeli ve zehirli gaz ile zor ayran sabit bir bileik oluturarak, eritrositlerin
oksijen taimalarn önler. Karbon monoksit yaktlarn yanmas sonucu elde edilir. Örnek, otomobil
benzininin egzoz gazlarnda bulunur. Bu gaz, onun zararl etkisini bilmemezlikten meydana gelen,
çok sayda zehirlenmelere sebep olur.
Leukositler - beyaz kan hücreleri
Leukositler, büyüklüklerine, ekillerine, saylarna ve görevlerine göre eritrositlerden farkllk
gösterirler,(res5.3 ). Bu hücrelerin farkl büyüklük ve ekilde olan çekirdekleri vardr. Bir milimetre
küp kanda ( 1mm3 ) saylar 5000 – 10000 cvarndadr. Daha dorusu, leukositler ve eritrositlerin says
1 : 700 orannda bulunur. Leukositler renksiz saylabilirler.
Leukositlerin temel görevi organizmay farkl saldrganlardan korumaktr. Bunlar ameboid hareket
yaparlar, klcal kan damarlarn ince duvarlarndan çok kolay çkp hücreler aras bouklara ve dokular
arasna girebilirler. Kanda leukositlerin birkaç türü vardr, bunlarn farkl görevleri vardr. Birileri
dorudan saldrganlara etki eder, dierleri ise proteinler yaratarak saldrganlar etkisiz hale getirirler.
Leukositler sitoplazmalarnda taneciklerin olup olmamasna göre granülositler ve agranülositler
olmak üzere ikiye ayrlrlar. Leukositlerde lenfositler ve monositleri anacaz. Organizmann savunma
sürecinde önemli rolü vardr. Lenf düümleri, dalak ve karacier ypranm olan leukositleri yeniler.
Leukosit çeitleri arasndaki orant çou kez hastaln tehisini koymak için önemli verilerdir.
)
b)
c)
) neutrol
b) eozinol
c) bazol
ç) lenfosit
d) monosit
ç)
64
d)
Res. 5.3 leukosit çeitleri
KONU 5
Zedelenmi kan
damar
Pht
veya
tromb
Res. 5.4 Kann phtlamas
Trombositler
Dier kan hücrelerine kyasen kan pulcuklar veya
trombositler en küçük olanlardr. (res. 5.4). Onlarn
küçük yaplar sözün tam anlamyla hücre deil, hücre
ksmlardr. Kandaki trombositlerin says bir milimetre
küp kanda ( 1mm3), 150000 – 450000 cvarndadr.
Trombositler kann phtlamas – koagulasyonu için
gereklidirler. Yaralanma sonucu kann baka dokularla
yada havayla temas ettii durumlarda trombositler
parçalanr. Bu srada trombin enzimi sayesinde
proteinlerden ince iplikler eklinde as bir yap oluturulur.
Bu aa krmz ve beyaz kan hücreleri yaparak pht ve
ya tromb oluturur ve zedelenmi kan damarn bir tpa gibi
kapatr. Phtnn olumasndan sonra sarms saf sv - kan
serumu ayrlr. Phtlama, kan damarlarnn zedelenmesi
esnasnda kontrolsüz kan kaybndan korumak içim önemli
bir mekanizmadr.
Kan hücrelerinin oluumu
Eritrositler, trombositler ve leukositlerin büyük bir ksm krmz kemik iliinde üretilir. Bütün kan
hücrelerinin meydana geldii hücrelere ana hücreler denir.
Çeitli kanhücrelerinin yaama ömürleri çok farkldr. Örnek, eritrositlerin, kemik iliinden çktktan
sonra, kan dolmndaki ömrü yaklak 120 gündür. Leukositlerin kan dolamndaki ömürleri sadece
6 – 8 saattir. Fakat, onlar dokulara yerleebilir ve orada daha uzun bir süre yani günlerce, aylarca yada
yllarca kalabilirler. Kan pulcuklarnn ömrü 10 gün kadardr. Dokulardaki dier hücrelere kyasen kan
hücrelerinin ömürleri daha ksadr. Bu yüzden onlarn durmadan yenilenmesi, hayat için çok önemlidir.
Yalanm veya zedelenmi kan hücreleri karacier ve dalaa tanp orada parçalanrlar, baz
bölümleri ise depo edilir.
Kan tahlilleri
Kan için çok çeit tahlil kullanlabilir, bunlardan bazlar rutin ziksel incelemelerde devaml
olarak yer alrlar. Ayn anda birkaç tahlili yapabilen makinelerin kullanm geni kapsamldr ve
bunlar birçok enstitülerde elle yaplan tahlillerin yerini alr.
Daha fazla bilmek isteyenler için
Eritrositlerin, leukositlerin, trombositlerin ve kandaki hemoglobin miktarnn saylar salkl
insanlarda sabittir. Erkeklerde ve kadnlarda normal deerler farkldrlar. Normal deerlerden
sapma hastaln bir göstergesidir. Bundan ötürü ara sra kan tahlilleri yaplmaldr.
65
KONU 5
LENF
Kan ve kanda bulunan oksijen ve besleyici
maddeler gibi erimi süpstanslar, durmadan hücreler
arasnda bulunan klcal damarlardan ltre edilireler.
Bu sv, doku svs olarak adlandrlr. Hücreler
gerekli maddeleri alp gerekmeyen maddeleri ise
attktan sonra sv kan dolam sistemine geri döner.
Bu svnn bir ksm kan dolam sistemine geri
dönmez. Bu ksm, hücrenin yapsna giren baz
ksmlarla beraber toplanp lenf sistemine tanr.
Kan klcal damarlar yaknnda doku svs fazlaln
toplayan kapal uclu lenf klcallar bulunur (res 5.5).
Doku svsnn lenf klcallarna giren ksmna lenf
denir.
Lenf beyaz kan hücreleri bulunduran kan
plazmasdr. Lenf organizmada özel lenf sistemi
damarlar – lenf damarlar içinde hareket ve tekrar kan
dolamna döner. Lenn temel görevi, doku svsyla
beraber, hücrelere ve dokulara gerekli maddeleri
temin etmek ve onlardan gerekmeyen maddeleri alp
kan dolamna vermektir.
venüller
hücreler
Toplardamar
klcallar
arterioller
Lenf klcallar
Res. 5.5
Daha fazla bilmek istiyorsan
Hematokrit
Hematokrit, kann belli hacim biriminde (100 ml.), eritrositlerin hacmi olarak ifade
edilir. Örnek, kan tahliliyle elde edilen sonuçlarda ‘’ hematokrit 38%’’, gösteriyorsa,
bu demek oluyor ki 100 ml kanda 38 ml eritrosit vardr, daha dorusu kann
38%’ ini eritrositler oluturur. Yetikin erkeklerde normal olarak 100 ml kanda 42 – 54 ml
cvarndadr, yetikin kadnlarda ise bu say daha küçüktür, yani 100 ml kanda 36 – 46 ml.
cvarndadr. Hematokritin normal deerleri laboratuvarlarda kullanlan yöntemlere ve sonuçlar
deerlendirme ekline çok baldr.
Hemoglobin testleri
Dokularda oksijen ihtiyacnn karlanmas, eritrositlerdeki hemoglobin miktarna baldr.
Hemoglobin miktarn ölçmek için ilk önce hemoglobin eritrositlerden serbest edilir ve kann rengi
standart ölçein rengiyle kyaslanr. Hemoglobin 100 ml kanda gram olarak ifade edilir. Yetikin
erkeklerde hemoglobinin normal konsantrasyonu 100 ml kanda 14 – 17 g snr arasndadr.
Yetikin kadnlarda deerler daha düüktür ve 100 ml kanda 12 – 15 g. cvarndadr. Hemoglobinin
azalmas anemiyi belirtir.
66
KONU 5
Kan deerlerinin bir bütünü oluturmas için, yukardaki testlere ek olarak kan yayma ileminin
de yaplmas gerekir. Bu ilem srasnda, lam üzerindeki bir damla kan baka bir lam yardmyla ince
bir tabaka oluturacak ekilde yaylr ve özel bir boya ile boyanr. Bu yayma ilemi farkl leukositleri
belirlemek için kullanlr. Bu preparatlar mikroskop altnda incelenir. Eritrositlerin büyüklükleri,
renk ve ekilleri bakmndan incelenip olgunlamam eritrositlerin yüzde says belirlenir. Bu
yöntemle zedelendikleri için, trombositlerin says ve ekilleri belirlenemez. Malarya hastalna
ve dier hastalklara sebep olan parazitler görünebilir. Bu yöntemle farkl akyuvarlar da görünür
daha dorusu leukosit formülü belirlenir. Yani her bir leukosit çeidinin yüzdesi belirlenir. Her
leukosit çeidinin farkl görevleri olduu için saylarndaki deiiklikler baz hastalklarn tehisi
için önemlidir.
Phtlama olaynn incelenmesi
Küçük kan damarlarndan kan kaybnn önlenmesi phtnn olumasyla gerçekleir.
Ameliyatlarda ve dier acil durumlarda phtlamann normal ve çabuk olmas önemlidir. Phtlama
birçok reaksyonu içeren bileik bir olay olduu için, phtlamann uzamas farkl nedenler, yani
hormonlara benzer maddelerin, kalsiyum tuzlarnn veya K vitamini yetersizlii sonucu olabilir.
Farkl koagulasyon faktörleri vardr. Bunlar roma rakamlaryla I’den XII’ye kadar iaret
edilir. Fakröt I brinojendir, faktör II protrombindir, faktör III tromboplastindir, faktör IV kalsiyum
iyonudur. Bütün bu faktörlerin içerii yüzde olarak belirlenebilir ve ölçülebilir. Bu veriler kanamayla
seyreden hastalklarn tehisinde ve tedavisinde kullanlr.
Koagulasyon için yaplan ek testler, kanama zamannn, phtlama zamannn, klcal
damarlarnn sklmas ve trombositlerin fonksiyonunu belirleyen testlerdir.
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Kan ve lenf insan vucudunun iç sv ortamn olutururlar. Kann üç temel görevi
unlardr: tama, düzenleme, koruma. Kan, kan plazmas ve kan hücrelerinde olumutur.
Kan hücreleri akyuvarlar, alyuvarlar ve kan pulcuklardr.
Lenn, dokularda olan fazla svy toplamak ve organizmay hastalklardan koruma
görevi vardr. Lenf yapsna göre, akyuvarlar içeren bir kan plazmasdr.
Kendi bilgini yokla
1. Kan rengini nasl alr?
2. Kann görevleri nelerdir?
3. Kan hangi ksmlardan olumutur?
4. Kan hücrelerinin her üçünü say ve açkla.
5. Eritrositler, leukositler, trombositlerin temel görevleri nedir? Bunlar nerede oluurlar?
6. Lenf nedir ve nasl oluur?
67
KONU 5
DERS 2
KALP, KAN DAMARLARI VE LENF DAMARLARI
YAPISI VE GÖREVLER
Hatrla : Açk ve kapal kan dolam nedir?
nsan vücudunun içerisinde, doku ve organlarda devaml olarak kan ve lenf svs hareket eder.
Bu ekilde vücudun sv ortamn meydana getiriler. Kann vucuttaki hareketine kan dolam , lenf
svsnn hareketine ise lenf dolam denir. Kan dolamn, kalp ve kan damarlar, lenf dolamn ise
lenf damarlar ve lenf düümleri oluturur. Kan ve lenf dolam aralarnda baldrlar.
Kalp
Dolam ve kalp
Kann durmakszn hareket etmesine dolam denir. Kann, kan damarlarndaki hareketi kalbin
çalmasyla gerçekleir. Kalp, bir kasl pompadr. Onun çalmasyla kan, kan damarlar yardmyla
tannr. Kalp, akcierlerin arasnda yerlemitir. Kalbin koni – armut ekli vardr ve ucuyla vucudun
sol bölümüne dönüktür. Bundan ötürü kalp atlarn göüs kafesinin sol tarafnda hissederiz. Kalbin
büyüklüü insan yumruu kadardr.
Kalbin yaps
Üst ana toplardamar
aort
Akcier
atardamar
Akcier
toplardamarlar
kapakçklar
Sa
kulakçk
Sol
kulakçk
Sol
karnck
Sa
karnck
Res. 5.6
Kalbin yaps
68
Bölme
Kalp içi bo olan bir organdr. Kalp
duvarlarn üç tabaka oluturur (res.
5.6): iç tabaka – epitel dokudan
olumutur; orta tabaka – kalp
kaslarndan ve d tabaka – kalbi
çevreleyen toba eklindeki zardan
(perikard) olumutur.
KONU 5
Kalbin sa ve sol bölümü
nsan kalbi, sa ve sol olmak üzere iki bölüme ayrlmtr (res. 5.5). Sa bölüm oksijence yoksun
olan kan akcierlere, küçük kan dolam yardmyla pompalar. Kalbin sol bölümü ise oksijence
zengin olan büyük kan dolam yardmyla bütün organizmaya pompalar. Sa ve sol bölüm, bir bölme
yardmyla birbirinden ayrlmtr. Bu bölme kalp duvar gibi genelde kaslardan yaplmtr.
Kalbin her bölümü iki odaca sahiptir. Kan alan odaca kulakçk denir, kan pompalayan odaca
ise karnck denir.
1. Sa kulakçk organizmadaki dokulardan gelen kan alr. Oksijen bakmndan yoksun olan bu
kan toplardamarlarla tanr. Toplardamardar kan kalbe kadar tayan damarlardr.
2. Sa karnck, sa kulakçktan gelen kirli kan akcierlere pompalar.
3. Sol kulakçk, akcierlerden, akcier toplardamarlaryla dönen oksijence zengin olan kan alr.
4. Sol karnck, oksijence zengin olan kan bütün organizmaya pompalar. Bu kan atardamarlar
yardmyla kalpten dokulara kadar tanr. Kalpte bulunan kan sadece tek yönde hareket eder. Böyle bir
durumun olmas, kapakçklar denen özel bölümlerin bulunmasna baldr. Bu kapakçklar, kulakçk ile
karnck arasnda ve karnck ile atardamarlar arasnda bulunur.
Kulakçklarn sistolu
karncklarn diyastolu
Karncklarn sistolu
kulakçklarn diyastolu
Kalbin görevleri
Kalbin çalmas
Kalbin sa ve sol bölümünün
birbirinden ayr olmasna ramen,
bu iki bölüm beraber çalrlar.
Kan, kalp boluklarndan kalp
kasnn
kaslp
gevemesiyle
hareket eder. lk önce kulakçklar,
daha sonra ise karncklar kaslr.
Bu aktiv evreye sistol denir.
Her kaslma evresinden sonra
Res. 5.7
diyastol denilen dinlenme evresi
Kalbin çalmas
balar.
Kulakçklar
dinlenme
dönemindeyken, karncklarn ayn zamanda aktiv dönemi balar. Karnck kaslrken kapakçklar
kulakça doru olan delii kapatp kann geri dönmesini önler. Kan pompaladktan sonra karncklar
dinlenir. Bu süre içerisinde her iki karncn kaslar gever. Bu durum çok ksa sürer, öyleki kulakçklar
tekrar kanla dolar. Bu bir kalp devridir, 0,8 saniye sürer, ve bir kalp at olarak ifade edilir. (res. 5.7).
69
KONU 5
Kalp, insan vucudunda kendi çalmasn kendi teviiyle tertipleyebilen tek organdr. Fakat
kalbin çalmasnda sinir sisteminin de etkisi vardr. Organizmann durumuna bal olarak, kalp kendi
çalmalarn hzlandrr veya yavalatr.
Organizmada kan, kandamarlar yardmyla tanr
Kan damarlar, kalple beraber içinde kann akt kapal bir sistemi olutururlar. Kan damarlar
görevlerine göre üç gruba ayrlrlar; (res 5.8)
Atardamarlar. Kan kalp karncklarndan dokulardaki klcal damarlara tar. Bunlarn duvarlar
elastik olup kolayca toplanp geverler. Böylece kalpten pompalanm olan kann hareketini salarlar.
En küçük atardamarlara arterioller denir.
Toplardamarlar. Dokulardaki klcal damarlarda toplanan kan kalbe geri getirirler. Toplardamar
duvarlar pek esnek deildir. Büyük toplardamarlarn iç duvarlarnda, kann tek yönde kalbe doru hareket
etmesini salayan kapakçklar bulunur. Bu kapakçklar en çok vucudun alt ksmndaki toplardamarlarda
bulunur. En küçük toplardamarlara venüller denir.
Klcal kan damarlar kan ve hücreler arasnda ya da kan ve akcierlerdeki hava arasnda madde
al – veriini salarlar. Duvarlar tek sral epitel dokudan olumutur. Duvarlar çok ince olduu için
kan ve hücreler arasnda madde al – verii yaplabilir. Klcal damarlar arterioller ve venülleri birbirine
balarlar.
Kan damarlar kendi çaplarn büyütebilir ve küçültebilirler. Kan damarlarnn genilemesine
vazodilatasyon denir. Bu deiiklik bölgenin daha fazla kan almasn salar. Bundan farkl olarak
vazokonstruksiyon kan damar çapnn küçülmesini ya da toplanmasn salar, ki bu durum kan akmn
azaltr.
Nabz ve kan basnc
Normal durumlarda karncklar kan atardamarlara
pompalar. Karnck kasld
zaman basnçtan dolay kan
kan damarlarna doru pompalar. Kann devaml bu ekilde pompalanmas atardamarlarda dalgal hareketlere yol
açar. sebep olur. Bu çeit dalgal harekete nabz denir. Nabz vucut yüzeyine yakn olan
baz atardamarlarda hissedilir.
Nabz en fazla bilek ve boyun
atardamarlarnda
hissedilir.
Normal nabz bir dakikada 70
– 80 kalp atdr. Nabz yardmyla kalbin çalmas belirlenir.
70
Kapakçk
Klcallar
Atardamar
Toplardamar
Venül
Arteriol
Res.5.8 Kan damarlar
KONU 5
Kan basnc ve onun ayarlanmas
Kan basnc, kann kan damarlar duvarlarna yapt basnçtr.
Kan basnc, kalbin çalmas ve kan damarlarnn direnci sonucu meydana gelir.
Lenf damarlarn yaps
Lenf damarlarn yaps toplardamarlarn yapsna benzer . En küçük lenf damarlarn – lenf klcallarn,
kör uclar vardr. Daha dorusu bir ucu vücut svlarna, dier ucu ise daha büyük lenf damarlarna açlr.
Lenf svsnn lenf damarlarndaki hareketi, toplardamarlardaki kann hareketi gibidir, yani kaslarn ve
kapakçklarn yardmyla hareket eder. En sonunda bütün lenf svs, iki büyük lenf damarnda toplanp
tekrar kan dolamna döner.
Düümler
Kapakçklar
Res. 5.9
Lenf düümün yaps
Lenf damarlarndan lenf svs lenf düümlerine
geçer. Lenf düümleri, lenf svs için ltrelerdir. (res. 5.9).
Bunlar yuvarlak ekilde ve farkl büyüklüktedirler.
Ba dokusundan olumu kapsülleri vardr. Bu kapsül
düüm içine doru girip onu birçok bölüme veya
düümcüe böler. Lenf düümlerinde farkl leukosit
türünü içeren lenf dokusu vardr. Burada lenf süzülür,
temizlenir ve bir tayc lenf damar yardmyla lenf
düümünden dar atlr. Lenf düümleri genelde
bir yerde grup halindedirler. En sk ve en önemli lenf
düüm gruplar, boyun bölgesinde, koltukaltlarnda,
soluk borusu, barsaklar etrafnda ve kask bölgesinde
yerlemilerdir.
Lenf düümlerin grubuna bademcikler de girer. Bunlar boazn her iki tarafnda bulunurlar.
Timus bezi lenf sisteminin özel bir ksmdr. Göüs kafesinin üst ksmnda göüs kemiinin arkasnda
yerlemitir. Timus bezi, bebein doum öncesi ve çocukluk döneminin ilk üç aynda baklk
sisteminin gelimesinde önemli rolü vardr.
Dalak, kan temizleyen organdr. Karn boluunun
sol tarafnda yüzen kaburgalar altnda yerlemitir.
Dalak yumuak, koyu renkte biraz yass bir organdr.
Kendi büyüklüüne göre fazla miktarda kana sahiptir.
Bu organ ltre görevini üstlenen yumuak bir öz (ilik) ile
doldurulmutur. Dalakta ayn zamanda bakterileri ve zararl
maddeleri yok eden leukositler bulunur. Bundan baka bu
organ kan deposudur ve eritrositlerin parçalanmasnda
görev alrlar. Eer dalak organizmadan çkarlrsa onun
görevini dier lenf düümleri alr.
Kan basncnn ölçülmesi
71
KONU 5
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Kann, kan damarlarndaki hareketi kalbin çalmas sayesinde gerçekleir.
Kalp iki kulakçk ve iki karnca ayrlmtr. Kalbin sol yarsnda oksijenden zegin kan, sa
tarafnda ise karbon dioksitten zengin kan dolar. Kalp kasnn devaml kaslp gevemesiyle
kan, kalpte tek yönde hareket eder. Kan kalpten dar atan kan damarlarna atardamarlar,
kan kalbe getiren kan damarlarna ise toplardamarlar denir. Nabz, kann kan damarlarndaki
dalgal hareketidir. Klcal kan damarlar organizmada kan ve hücreler arasnda ya da kan ve
akcierlerdeki hava arasnda madde al – veriini salar.
Lenf damarlarn yaps toplardamarlarn yapsna benzer yaps vardr. Lenf düümlerin,
lenf svsn ltre etme görevi vardr. Lenf düümlerin grubuna bademcikler de girer. Dalak
kan lte eden organdr.
Kendi bilgini dene
1. Kalp duvarn oluturan üç tabaka hangileridir?
2. Kalbin ksmlarn say ve onlarn görevlerini açkla.
3. Her kapakçn görevi nedir ve onlar nerede bulunurlar?
4. Kalbin çalmasn açkla. Kalbin çalmas neyi belirtir?
5. Kan damarlarnn üç temel grubunu say ve onlarn görevlerini açkla.
6. Bir damla kann ayak klcal kan damarlarndan ba klcal kan damarlarna kadar giden
en ksa yolu açkla
7. Hangi kan damarlar sa kulakça kan getirir. Hangileri ise oksijence zengin olan
kan sol kulakça tar?
8. Nabzla ne belirlenir? Nabz genelde nerede ölçülür?
9. Lenf düümün yapsn ve görevini açkla.
10. Dalan görevi nedir?
72
KONU 5
DERS 3
DOLAIM SSTEM
KAN VE LENF DOLAIMI
KAN DOLAIMI – BÜYÜK VE KÜÇÜK KAN DOLAIMI
Bu konuda kan damarlaryla ilgili verilmi olan resimleri inceledikten sonra dolam sistemini
çok daha kolay anlayabilirsiniz. Eer bu bilgilere, kan ve kalp ile bildiklerinizi de eklerseniz dolam
sisteminin resmi çok daha anlalr olacak.
Bütün kan damarlar kan dolamn oluturur. Kan dolam iki bölüme ayrlr: Akcier – küçük ve
genel – büyük kan dolam.
Üst anatoplar
damar
ba ve eller
akcier
atardamar
aort
sol
kulakck
sa kulakçk
alt anatoplar
damar
sa
karnck
sol
karnck
iç organlar
ayaklar
Res 5.10
küçük ve büyük dolam
Küçük kan dolam. Bu kan dolam
sistemiyle kan karbondioksitten kurtulup oksijenle
zenginleir.
Küçük kan dolam, kalbin sa karncndan
akcier atardamaryla balar. Akcier atardamar
ikiye ayrlarak sa ve sol akciere kollar gönderir.
Akçierlerde klcal kan damarlar yardmyla gaz
al – verii yaplr, yani kandaki karbon dioksit
alveollere, alveollerdeki oksijen ise kana geçer.
Oksijence zengin olan kan her iki akcierden
ikier olmak üzere dört akcier toplardamar ile
kalbin sol kulakçna geri döner.
Büyük kan dolam. Bu sistemin kan
damarlar, bütün dokulara besleyici madde ve
oksijen tayarak onlar zararl maddelerden
arndrr.
Büyük kan dolam vucudun en büyük
atardamar olan aortun çkt sol karncktan
balar. Aort birkaç ksma ayrlabilir : çkan aort,
aort kemeri ve inen aort.
Çkan aort kalbin yaknnda sa ve sol kalp atardamar olmak üzere iki kola ayrlr. Bu damarlar
kan kalp kasna götürürler.
Aort kemeri baa, boyun bölgesine ve kollara kan tayan üç büyük kola ayrlr.
nen aort, vucuttaki bütün organlara kan götüren daha küçük atardamar kollarna ayrlr.
Atardamarlar daha küçük atardamar olan arteriollerere, bunlar ise doku ve hücrelere kadar uzanan
atardamar klcallarna ayrlr. Burada madde ve gaz al – verii olur. Buradan venüllere balanan
toplardamar klcallar balar, venüller ise kan kalbe tayan belli toplardamarlar olutururlar. Alt üyeler
toplardamarlar ve karn boluu organlarnn toplardamarlaryla vucudun alt ksmndan toplanan
kan alt ana toplardamar yardmyla sa kulakça gelir. Ba, boyun, üst üyeler ve göüs kafesinin
toplardamarlar üst ana toplardamarlarnda birleip kan sa kulakça getirir.
73
KONU 5
Akcier atardamarlar büyük dolam sistemindeki atardamarlarndan farkl olarak oksijence
yoksun olan kan tarlar, akcier toplardamarlar ise oksijence zengin olan kan tarlar.
Kalp dolam. Kalp çalmas esnasnda büyük miktarda enerji harcar, bu enerjiyi oksijen ve
besin maddelerinden karlar. Bunun için kalbin kendine özel dolam vardr. Aortann çkan ksmndan
kalp arterleri ayrlr ve kalbe oksijenden zegin kan getirirler. Kalpten de karbon dioksitten zengin kan
çkaran toplardamarlar çkar.
LENF DOLAIMI
Kann süzülmesinden elde edilen lenf svs, lenf klcallarnda toplanr. Bununla lenf dolam
balar. Hücrelerden ve dokulardan toplanan lenf svs kalbe doru tek yönlü lenf klcallarndan daha
büyük lenf damarlarna geçer. En sonunda bütün lenf svs iki büyük lenf damarnda toplanr ve kalbin
yaknlarnda alt ana toplar damara dökülür. Bu ekilde lenf tekrar kan dolamna dönmü olur.
DOLAIM SSTEM HASTALIKLARI,
ZEDELENMELER, KORUNMASI VE
BAKIMI
Akcier
klcallar
toplardamarlar
Kalp hastalklarndan korunma
Kalp hastalkalrnn azalmas için bütün
korunma tavsiyelerini sayamayz belki ama, onlardan bazlarn önereceiz:
1. Bütün besin maddelerini içeren salkl beslenme. Özellikle tahl ürünleri, meyve ve
sebzeler yenilmeli, hayvansal yalardan kaçnlmaldr.
2. Her tür enfeksiyondan korunmalyz.
Dilerin bakm da çok önemlidir ve her zaman
dilerin salkl olmas gerekir.
3. Uygun dinlenme. nsanlar kalp hastalklarndan korunmalar için sigara ve ar miktarda alkol kullanmaktan kaçnmaldrlar.
4. Devaml ve programl yaplan egzersizler de kalbi hastalklardan korur.
atardamarlar
lenf damar
kalp
toplardamarlar
atardamarlar
lenf
düümü
klcallar
lenf klcal
Res 5.11
kan ve lenf sistemleri arasndaki iliki
74
KONU 5
Kalp hastalklar
Mevcut olan kalp hastalklarndan en sk rastlananlar sayacaz: kalbin üç tabakasndan birinin
iltihab, kalp yapsndaki doutan gelen bozukluklar, kalp kasna kan götüren kan damarlarnn
bozukluklar, enfarktüs, kalp çalmasndaki düzensizlikler, aritmiler ve dier hastalklar.
Kan damarlar hastalklar
Kan damarlarnda en sk rastlanan hastalklar
unlardr: kan damar duvarnn sertlemesi,
ateroskleroz denilen kan damarlarn iç duvarna
yalarn birikmesidir (res.5.13). Bazen, atardamarlar
mukozasnn zedelenmi olan ksmnda kan
phtlar (tromblar) oluabilir. Bu tromblar bazen
kandamarlarn az veya çok tkayabilir, kalp
atardamarlarnda görüldüü gibi. Dier durumlarda
ise kalsiyum tuzlar, broz ba dokusu atardamarlar
duvarlarnda sertleerek arterioskleroz olumasna
sebep olur.
Yalar
Res. 5.13
Ateroskleroz geliimi
Aort
Kalp atardamarnn
tkanmas
Res. 5.12 Kalp kasn besleyen kandamarlarn tkanmas
ve enfarktüsün meydana gelmesi
75
KONU 5
Çok yal besinle beslenmek ve sigara kullanmak arterioskleroz hastalnn belirme riskini artrr.
Temiz hava ve bedensel etkinlikler ise kan damarlarnn daha elastik olmasn salar.
Çok sk rastlanan dier bir durum ise toplardamar genilemesidir. Bu hastalklarda deri alt
toplardamarlar ilk önce ier, daha sonra erilerek normal çalma görevlerini kaybeder. Bu hastalk,
günün büyük bir ksmn ayakta geçiren kiilerde örnek : satclarda skça rastlanr.
Kan hastalklar
En sk rastlanan kan hastalklar üç gruba ayrlabilir:
- Anemi (Kanszlk) – bu hastalk hemoglobin miktarnn ya da eritrosit saysnn azalmasdr,
bu da dokularda oksijen yetersizliine sebep olur;
- Lösemi – bu hastalk leukositler saysnn artmas durumudur;
- Phtlama hastalklar, hemoli hastalnda olduu gibi, organizmada kann phtlama
yeteneinin azalmasyla meydana gelir..
Bütün kan hastalklarnn ortak özellikleri kaltsal olmalardr.
Kanama ve ilk yardm
Kan damarlarnda büyük miktardaki kan
kaybna kanama denir. Kanamalar iç ve d olabilir.
Klcal kan damarlarnn zedelenmesi sonucu
oluan kanamalar, kann normal ptlama olay ile
durdurulur. Kann daha büyük kan damarlarnda
akmas ilk yardm verilerek durdurulabilir. Böyle
durumlarda yaray dorudan temiz bir bezle
bastrp kanamay durdurabiliriz.
lk yardmn nerede ve nasl verilmesi
gerektiini bilmek önemlidir, fakat skmalar
ve bastrmalar çok uzun sürmemelidir. Çünkü
bastrlan yerlerde dokular zedelenebilir.
a)
b)
Kalp masaj
Baz sebeplerden dolay kalbin çalmas
durursa, kan dolam da durur, bununla beraber
solunum da durur. Bu durumlarda hayat tehlikesi
vardr. Belli bir ilemle suni yolla dollam sistemi
çaltrlabilir. Bu yöntem kalp masaj olarak
bilinir.
c)
Basnç uygulayarak kanamann durdurulmas:
) köprüçük kemii alt atardamar
b) koltuk alt atardamar
c) dirsek üstü atardamar
76
KONU 5
Kalp masaj
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Organizmada kann, kan damarlar içinde hareketine dolam denir. Büyük ve küçük
kan dolam olarak ikiye ayrlr. Küçük kan dolam sa karnckta balar akcierlerden
geçerek sol kulakçkta biter. Bunun görevi kan fazla karbondioksitten kurtarp oksijenle
zenginletirmektir. Büyük kan dolam sal karnckta balar, kan damarlaryla bütün vucudu
dolar ve sa kulakçkta biter. Bunun görevi bütün hücre ve dokular oksijenle beslemek ve
yarattklar karbondioksidi onlardan almak.
Lenf dolam lenf klcallaryla balar. Lenf düümlerinde temizlenmi olan lenf svs
iki büyük lenf damaryla tekrar kan dolamna döner.
Dolam sistemi organlarna yorgunluk, heyecen, sinir ve stresli durumlar, düzensiz
beslenme, nikotin, alkol v.b gibi durumlar zararl etki yapar.
Kendi bigini dene
1. Dolam nedir?
2. Bu terimler arasndaki farkllklar açkla:
. Küçük kan dolam ve büyük kan dolam,
b. Sistol ve diyastol.
3. Hangi kan damarlar sa kulakça kan getirir? Hangi kan damarlar sol kulakça kan
getirir?
4. Çiftlerde verilmi terimler arasndaki farkllklar açkla :
. Küçük kandolam ve büyük kan dolam,
b. Arteriol ve venül,
c. Vazodilatasyon ve vazokonstruksyon,
ç. Ateroskleroz ve arterioskleroz.
5. Kalbin hangi hastal, en fazla ani ölüme sebep olabilir?
6. Hangi organlarda en sk toplardamar genilemesi olur?
7. Kan durdurma prosedürleri hangileridir?
8. Kalp çalmas durduu zaman neden kalp masaji yaplmas gerekir?
77
KONU 5
KISA ÖNERLER
-Sigara ve alkol kullanma
-Düzgün beslen, vucut arlna dikkat et
-Hergün düzenli ziksel etkinlikler yap
-Younluunu azalt, rahat olmay ören
DOLAIM SSTEM
1. ETKNLK
Kan mikroskopta incelemek
ARAÇ VE GEREÇLER: kan yaymas preparat,mikroskop, defter
1. Mikroskobu hazrla.
2. Preparat yerletir ve incele
3. Alyuvarlar ve akyuvarlar gözetle. Onlar çiz
4. Öretmeninde ödevini kontrol et.
2. ETKNLK2
Kalp yapsnn incelenmesi
ARAÇ VE GEREÇLER: kasaptan inek yada domuz kalbi al, diseksiyon kab, neter.
1. Kalbin d görünüünü incele.
2. Bcak ya da neter yardmyla kalbi ikiye böl.
3. Onun yapsn incele. Kalbe giren ve çkan kan damarlar ve karncklar arasndaki bölmeye dikkat et.
Gördüklerini çizmeye, iaretlemeye ve sradaki sorulara cevap vermeye özen göster. Kalbin hangileri
atardamar, hangileri ise toplardamarlardr? Neye göre fark ediyorsun? Kulakçk ve karncklar
arasndaki bölmeler nasl görünüyor? Neden kalpteki sol karncn kaslar, kalbin dier kaslarndan
daha güçlüdür?
3 ETKNLK
Nabz ve kan basncn ölçmek
GEREÇLER: Kan basncn ölçme cihaz.
1. Yumuak dokunularla dirsek alt atardamarn bul. Saatine bak ve 1 dakikadaki nabz atlarn say.
2. Ondan sonra 10 tane nav çek. Deneyi tekrarla. Nabz atlarndaki fark açkla.
3. Öretmenin açklamalarndan sonra, öretmen yardmyla kan basnc ölçme cihazn düzeneini
arkadann dirsei hizasnda yerletir.
4. Bir önceki deneydeki gibi nabz bul.
5. Ölçme cihazn vanasn kapatp ritmik olarak pompala. Manometrede basnç artacaktr.
6. Kalp atlarn hissetmediin zaman pompalamay durdur.
7. Yavaça vanay aç ve manometrede basncn düüünü takip et. Nabz tekrar hisettiide manometrede
o an gösterilen basnç, sistol basncna uyar. Sistol ve diyastol basncn onaylamak için stetoskop olmas
mecburidir.
78
KONU 6
BAIIKLIK SSTEM
Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsiniz:
- Baklk sisteminin önemini ve görevini anlayabilirsiniz;
- Antijen ve antikoru açklayabilirsiniz;
- Kanda olas antijen – antikor kombinasyonlarn anlayabilirsiniz;
- Kan gruplarn kaltdsal aktarlmasn anlayabilirsin;
- Transfuzyon ve transplantasyon mekanizmalarn anlayabilirsiniz;
- Alarn etkisini ve önemini açklayabilirsiniz;
- Enfeksiyon ve hastalklardan korunma ekillerini sayabilirsiniz;
Bu konuda örenecein
kavramlar :
-mmünobiyolojik reaksiyon,
-kan gruplar,
-baklk,
-antijen,
-antikor,
-a,
-alerji,
-kan gruplar,
-transfuziyon,
-transplantasyon,
-aids.
79
KONU 6
DERS 1
RGANZMANIN SAVUNMA
YETENEKLER
MMÜNOBYOLOJK REAKSYONLAR
Vucudun hastalklara kar savunmas
nsan, kendi yaam boyunca birçok mikroorganizmayla ( bakteri, virüs, mantar v.b), devaml
temas içindedir. Birçoumuz bu temaslar sonucu birçok mikroorganizmaya kar dirençli oluyoruz.
nsan organizmasn zararl etkenlerden korunmasn salayan sisteme savunma veya baklk sistemi
denir.
Baklk sistemi özel hücrelerden ve lenf dokusundan olumutur. Baklk sisteminin savunma
reaksiyonu özel ve özel olmayan savunma gibi olabilir. Özel olmayan savunma - vucudumuza giren her
hangi bir saldrgana kar etkili ve özel savunma - yanlz belli saldrgana kar etkilidir.
yara
Res. 6.1. Enfeksyon olmayan yara iyilemesi
Enfeksiyonun olumas
nsan sal birçok canlnn saldrsna maruz kalmasna ramen, enfeksiyonun oluup olumayacan belirleyen belli sebepler vardr. Bu yüzden baz saldrganlar sadece belli doku ve organlar seçer,
bazlar ise birçok organ veya bütün bir sistemi seçer. Enfeksiyona sebep olan canllar genelde çok küçüktürler ve tek isimle mikroorganizmalar olarak adlandrlrlar. Mikrobun hastalk yapmas için sunlar
gereklidir:
- Giri kaps, saldrgann organizmaya girdii yerdir ( zedelenmi deri, az boluu v.b).
- Her mikrop organizmann savunma sistemini yenmesi için yeterince güçlü olmas gerekir.
- Enfeksiyonun oluabilmesi için vucuda saldran saldrganlarn yeterli sayda ( dozda) ,
olmas gerekir.
80
KONU 6
- son olarak organizmann durumu, genel ziksel ve psikolojik sal, beslenmesi, yaama yeri ve
insann ya da önemlidir.
Özgü olmayan savunma
Deri, zararl mikroorganizmalarn karsna çkan ilk engeldir. Organizmaya girmeleri için önce
derinin zedelenmesi gerekir.
Vücudun iç ksmna doru giden yollar kaplayan
mukoza da bir engel gibi etki eder. Gözya, ter ve tükürük
gibi vucut svlar, organizmann korunmasnda görev alrlar.
Haprmann ve öksürüün de faydal etkisi vardr, çünkü bu
yolla da organizma yabanc maddeleri darya atar.
Baz beyaz kan hücrelerinin örnek, nötroller ve
makrofajlarn yabanc maddeleri içine alma ve onlar yok etme
yetenekleri vardr bu olaya fagositoz denir. (Res. 6.2)
Res. 6.2. Bakteri fagositozu
ltihaplanma
ltihaplanma organizmann saldrganlardan kurtulma yollarnda biridir. Bu olay vucuda
bakterilerin saldrmas, ate ve kimyasal maddelerden oluan yanmalar, kesilme veya yaralanma sonucu
ortaya çkar. Eer iltihaplanma mikroorganizmalardan kaynaklanrsa buna enfeksiyon denir. Zararl
mikroorganizmalarn vucuda girmesiyle ve onlarn çoalmasyla vucutta birçok savunma olay balar.
ltihap olay olarak adlandrlan savunma dört klasik belirtiyle: yüksek ate, kzarma, ime ve aryla
kendini gösterir.
Saldrganlar organizmaya girdikten sonra organizmann artlarna uyum salamalar gerekir,
üremeye balarlar ve belirli olgunlua ulatklarnda hastalk meydana gelir. Bulama döneminden
hastalk belirtilerin ortaya çkt döneme kadar geçen zamana inkubasyon dönemi denir.
Antijenler
Antijen, organizmaya girip baklk sistemini devreye koyan her maddedir. Antijenler
mikroorganizmalarn, eritrositlerin ve dier hücrelerin yüzeylerinde, polen, zehir ve besinlerde de
bulunabilirler. Antijenler insanda T – B - hücreler olarak adlandrlan özel lenfosit türlerini de aktif
ederler. Bu lenfositlerden bazlar dorudan yabanc hücreleri yok ederler, bazlar dier leukositlere
aktif maddeler salglarlar, bazlar ise yabanc maddeyi hafzasna kaydedip bu maddeyle tekrar
karlatnda onu yok eder.
B- hücreler antikor üretebilen özel lenfositlerdir.
81
KONU 6
Antikorlar, antijenin bir bölümünü belirleyebilen ve onunla balanabilen proteinlerdir. Her antijene
kar özel antikor üretilir. Antikor tarafndan antijeni tanma reaksiyonuna antijen – antikor reaksiyonu
denir. Baz antikorlar kanda uzun süre kalrlar ve her zaman kendi antijenini tanyp onlarla balanrlar.
(res.6.3). Bu durumda tehlikeli antijen yok edilir veya hastala sebep olma yetenei kaybedilir, böylece
insan organizmas uzun süre korunmu olur.
Bakteri
Bakteri
antijeni
Hücreler aras
boluk
Antikor
Antijen etkisi
yapan proteinler
Antikorlar
antikor
reseptörü
Res 6.3
Antijen – antikor reaksiyonu
akyuvar
hücresi
Baklk
munite (ballk) sözcüü, bireyden savunma veya korunma anlamnda olan latince sözü
‘immunitas’’ sözünden gelir. Bu yüzden baklk, hastala kar en son savunma yöntemidir.
Bakl seçici bir olaydr, daha dorusu belli bir hastala kar oluan baklk dier bir hastala
kar baklk olarak etki etmek mecburiyetinde deildir. Bakln bu özeliine spesiklik denir.
Baklk iki çeit olabilir: doal baklk ve suni baklk.
Doal baklk
Doal baklk, doutan kazanlan yada kaltsal ve sonradan kazanlm olabilir. Doutan
kazanlm (kaltsal) baklk, organzmann douundan vardr, yani bebek douuyla birlikte kaltsal
olarak tar. Bunun için bebek hayatnn ilk aynda bulac hastalklara yakalanmaz.
Sonradan kazanlan baklk, hayat boyu süresince kazanlan baklktr. Bu baklk doal
yolla belirli bir hastalk geçirmekle kazanlr. Sonradan kazanlan baklk ksa vadeli veya uzun vadeli
olabilir.
Suni baklk
Suni baklk a veya serumla kazanlan
baklktr. A, tehlikeli veya zayf aktiviteli,
hastalk yaratmayan fakat antikor yaratabilmek
için baklk sistemini harekete geçiren antijen
özellii gösteren mikroorganizmalarn ksmlarn,
bulunduran karmdr. Elde edilen savunma
maddeleri, üretilmi olduklar saldrganlara
kar organizmay korur. Bu olay saldrganlarn
organizmaya nasl ve hangi ekilde girdiklerine
bal deildir. (res. 6.4).
Günümüzde bilinen alar: tuberkuloz, tetanüs,
çocuk felci, difteri v.b.
82
Res.6.4. a
KONU 6
kinci tür kazanlan suni baklk serum yardmyla yaplr. Serumla organizmaya hazr antikor
verilir. Sadece ihtiyaç olduunda verilir. Birkaç serum türü vardr: Ylan zehirine kar serum, tetanoz
v.b.
Önemli uyar:
imdiye kadar aldn alar kendi salk karnende kontrol et. Senin vucudunun reaksiyonlar
nasld ve neden.
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Deiik hastalklara kar organizmann direnç göstermesine balk denir.
Vücuda saldran mikroorganizmalar ve vücuttan atlan zehirli maddeler antijenlerdir.
Antikorlar, antijenlerin bir ksmn tanyan ve onlarla balanabilen proteinlerdir. Sadece
belirli antijenleri tanyabildikleri için antikorlar spesik yaplardr. Birbirlerini tanyabilme
reaksiyonuna antijen – antikor reaksiyonu denir.
Baklk doal ve suni olabilir. Doal baklk doumdan gelen ve sonradan
kazanlan baklktr, suni baklk ise a ve serumla kazanlr.
Kendi bilgini dene
1. Baklk nedir ve baklktaki temel olaylar açkla
2. Organizmada enfeksiyonun olduu nasl anlalr?
3. Özel olmayan savunma nedir? Birkaç örnek ver.
4. ltihaplanma olayn açkla.
5. Kaltsal ve sonradan kazanlm bakln arasndaki temel fark nedir?
6. Antijen ve antikorun na olduunu açkla. Antijen ve antikor arasndaki reaksiyon neden
spesik reaksiyon olarak açklanr?
7. Suni bakl kazanma biçimleri hangileridir?
83
KONU 6
DERS 2
KAN GRUPLARI VE KAN NAKL
Eer kanama ve hastalk sonucu kan miktarnn
azalmas olursa organizmadaki hücrelerde oksijen
ve besin maddelerin yetersizlii olur. Bu durumlarda
ilk yardmda alnacak tek önlem baka insandan kan
nakli yapmaktr. Bu yönteme kan nakli ( transüuzyon)
denir.
Tansfüzyona ihtiyaç duyulduunda çok dikkatli
olunmaldr, çünkü bir insandan alnan kan herhangi
bir insana verilemez. Yaplan incelemeler sonucu,
eritrositlrin üzerinde özel proteinler olduu tespit
edilmitir. Bu proteinler kan alcsnda antijen olarak
etki edip antikorlarn olumasna sebep olurlar. Eer
insan uygun olmayan kan grubundan kan alrsa o
zaman antijen – antikor reaksiyonu meydana gelir,
eritrositler birbirine yaparak çökerler. Bu durumda
kan alan hastann salk durumu düzelecei yerde
daha da kötüleir.
antijeni
A kan grubu
AB antijeni
AB kan grubu
B antijeni
B kan grubu
antijen yok
O kan grubu
Res. 6.5 Insan eritrositlerin zarndaki
antijenler
Eritrositlerin zarlarnda çok sayda protein vardr. Bu proteinlerin iki grubu, transfuziyon srasnda
antijen olarak etki edip reaksiyonlarn olumasna sebep olurlar. Bunlar A – veya B – antijenler ve Rh –
faktör olarak adlandrlrlar. A – ve B – antijenlerinin bulunup bulunmaylarna göre insanda dört kan
grubu vardr: A, B, AB ve O.
Her kan grubunun iareti eritrosit zarnda
bulunan antijeni gösterir. Eer eritrosit zarnda
sadece A – antijeni bulunursa insan A kan
grubuna, Eer sadece B – antijeni bulunursa
B kan grubuna sahiptir. AB kan grubunda
eritrositlerde her iki antijen bulunur, O kan
grubunda ise hiçbir antijen bulunmaz. nsann
kan plazmasnda A – veya B – antijenine kar
antikorlar bulunabilir (res. 6.5).
O kan grubu bütün gruplara kan verebilir,
çünkü antikorlarn olumasna sebep olan
antijenleri yoktur.
Res. 6.6
84
KONU 6
Buna karn, AB kan grubundan olan insanlarn kannda, dier kan gruplarndaki proteinleri tanyan
antikorlar yoktur, Bundan ötürü bu insanlar her tür kan grubundan kan alabilirler. (tablo. 6.1). Demek
oluyor ki O kan grubuna sahip olan insan bütün gruplara kan verebildii halde yanlz kendi grubundan
kan alabilir. Bu yüzden bu kan grubuna sahip olan insanlara genel kan verici ad verilir. Tam tersi AB
kan grubuna sahip olan insanlar ise bütün gruplardan kan alabildii halde sadece kendi grubuna kan
verebilirler, bunlara genel kan alc denir. (res. 6.6).
Daha güvenli olmas için, insanlar sadece ayn kan grubundan olan insanlara kan vermelidirler.
Rh - faktör
nasnlarn 85% ‘den fazlasnn eritrosit zarlarnda Rh – faktör olarak adlandrlan, antijen olarak
etki eden özel bir protein bulunur ( Rhesus maymununda ilk kez bulunduu için bu antijene Rhesus
denilmitir.). Eritrositlerde Rh proteini olan insanlara Rh – pozitif denir. Eritrositlerde Rh proteini
olmayan insanlara Rh – negatif denir. Eer Rh – pozitif kan , Rh – negatif kana sahip olan insana
verilirse, bu kan ‘’tehlikeli’’ Rh – antijenine kar antikor üretebilir. Rh – pozitif eritrositler, ikinci bir
transfuzyon srasnda tekrar bu antikorlarla karlarsa saldrya urayp yok edilebilirler.
Tablo 6.1 ABO sisteminde kan gruplar
Kan grubu
_
Antijen
_
B
_B
B
_,B
Yoktur
Kan alabilecei gruplar Kan verebilecei gruplar
_,
_,_B
B,
_,B,_B,
B,_B
_B
,_,B,_B
Transplantasyon
Hayvanlardan veya baka bir insandan organ ve dokular alnarak, dier bir insann zedelenmi
doku ve organlaryla deitirebilme umudu uzun süre mevcutmu. Bir organn bir yenisi ve salam ile
deitirilmesine transplantasyon ( organ nakli ) denir. Bu konuyla ilgili yaplan birçok denemeler baarsz
sonuçlanm, çünkü önceden söylediimiz gibi her organizma vucuda giren her yabanc maddeyi, buna
insan veya hayvandan alnan dokular da dahil olmak özere yok etmeye çalr. Organizmann normal
olan bu reaksiyonuna atma sendromu denir.
Kan naklinde olduu gibi, her transplantasyon olaynda da vericinin dokusu alcnn dokusuna
uymaldr. Dokularn uyumu birçok laboratuvar tahliliyle tespit edilebilir ve her zaman nakledilecek
organn alcnn organizmas tarafndan atlmamas için, dokularnda daha az antijen bulunan vericiler
bulunmas için çaba harcanr.
Çou kez verici ve alcnn antijenleri tamamen uyumad için alcya, nakledilen doku ve organa
kar oluacak baklk reaksiyonunu bloke edecek ilaçlar verilir.
Düün : Nakledilen bölümün alc tarafndan en iyi ekilde kabul edilmesi ne zaman olur?
85
KONU 6
mmünobiyolojik korunmada meydana gelen zedelenmeler ve hastalklar
Alerji, antijenler ve antikorlar arasndaki reaksiyondur. Ar duyarllk alerji için kullanlan daha
geni bir terimdir, çünkü normal durumlarda birçok insan için zararl etkisi olmayan, belli maddelerin
yok edilme reaksiyonlarn kapsar.
Alerji reaksiyonunda görev alan antijenlere alerjen denir. Dier antijenler gibi bunlar da
proteinlerdir. Alerjenler için örnek olarak polen, ev tozu ve besindeki baz proteinler olabilir. Her insan
belli antijene kar ayn tepkiyi vermez. Eer alerjen, ona kar hassas olan belli dokularla birçok kez
temasa gelirse antikor üretmeye balar. nsan bu alerjenle tekrar temas haline gelirse antijen – antikor
reaksiyonu oluacaktr. Eer bu reaksiyon kanda gerçekleirse hiçbir zaman zarar olmaz. Fakat çok kez
alerji srasnda antijen – antikor reaksiyonu hassas dokularn hücrelerinde olduu için, sonuçlar çok
tehlikeli olabilir. Örnek, polene kar hassas olan burun mukozasnda alerji reaksiyonu her zaman yüksek
atele takip eder. Birçok ilaç özellikle aspirin ve antibiyotikler (özellikle penisilin) alerji yapabilirler.
Otoimunite, olaynda baklk sistemi kendi hücrelerine kar tepki verir. Embriyonal geliimi
süresince baklk sistemi kendi dokularn tanr ve onlara saldrmamasn örenir. Örenilen bilgiler
her zaman için kalcdr. Baklk sistemi bu yeteneini kaybedince kendi antijenlerini yabanc madde
zannedip onlara saldrrlar. Ksaca baklk sistemi kendi vucudunun bir ksmyla savar.
Baklk yetmezlii hastalklar
Baklk yetmezlii, baklk sisteminin bozukluu sonucudur. Bu bozukluklar baklk
sisteminin herhangi bir bölümünde, yani T – hücrelerinde, B – hücrelerinde veya timusta olur. Bu
hastalklar kaltsal veya yetersiz beslenme, enfeksiyon yada x – nlar ve baz ilaçlar sonucu sonradan
kazanlm olabilir. ADS hastal, baklk sistemine saldran bir enfeksiyondur. Bu hastalk T –
hücrelerini yok eden bir virus tarafndan meydana gelir. Hastalk ilk kez uyuturucu kullananlarda
ortaya çkmtr. Bu hastalk en çok, korunmasz cinsel ilikinin tehlikeleri ile ilgili uyarlara uymayan
gençlerde cinsel yolla ve kirli inelerin kullanlmasyla geçer. Bu hastala kar en iyi ilaç, insanlarn
tehlikeli ve ölümcül olan bu hastala kar bilinçlendirmektir.
86
KONU 6
KISA ÖNERLER
-Doktor tavsiyesi dnda ilaç kullanma
-ADS’ten korunmaya yönelik kitaplardan yararlan.
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Kaybolan kan transfüzyon ile tela edilir. Fakat, önceden yaralanm yada hasta
olan insann kan grubu ve Rh faktörü belirlenmesi gerekir. nsanda dört kan grubu vardr:
A,B,AB ve O , bunlar Rh + ya da Rh – olabilir. Her insan kendi kan grubunu bilmelidir.
Transplantasyon, bir organizmadan baka bir organizmaya doku veya organ naklidir.
Alcda atma sendromu olmamas için doku veya organda daha az antijenin bulunmas
gerekir.
Alerji antijen antikor arasndaki reaksiyondur. Ar duyarllk alerji için daha geni bir
terimdir, çünkü istenmeyen maddeleri dar atma reaksiyonu içerir.
ADS, baklk sistemine saldran virüslerden meydana gelir. Bu hastal yapan
virüs vucuttaki T hücrelerini öldürür.
Kendi bilgini dene
1. Kaç kan grubu vardr ve bu gruplar arasndaki fark nedir?
2. Transfüziyon nedir?
3. Hangi kan grubu genel verici, hangi kan grubu genel alc ve neden böyle ayrlrlar
açkla.
4. Alerji nedir? Alerjide hangi olay baklk olayna benzer, aralarndaki fark nedir?
5. Otoimunite hangi anlama gelir?
6. ADS nedir? ADS hangi insanlarda daha fazla görülür?
87
88
KONU 7
SOLUNUM- GAZ ALI VER
Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsiniz:
- Solunum sistemin ksmlarn ve görevlerini sayabilirsin;
- Oksijen ve karbondioksidin kana tandklar yollar sayabilirsin;
- Solunum mekanizmasn ve diyafragma ile kaburgalar aras kaslarn önemini
açklayabilirsin;
- Gazlarn akcierlerde, alveollerde ve hücrelerdeki deiimini açklayabilirsin;
- Solunum sistemi organlarn hastalklarn sayabilirsin;
- Suni solunum süreçlerini tanyabilirsin.
Bu konuda örenecein kavramlar:
- Solunum
- Solunum yollar
- Akcierler
- Gazlarn ksmi basnc
- Diyafragma
- Solunumun ayarlanmas
- Solunum re@eksleri
- Suni solunum
89
KONU 7
DERS 1
SOLUNUM VE SOLUNUMUN ÖNEM
Hücre solunumdaki süreçleri hatrlayalm, oksijen, hücrede besin maddelerinin parçalanmas
ve enerjinin aça çkmas için kullanlr. Karbon dioksit hücre solunumunda temel artk maddedir.
Hücre solunumunun gerçeklemesi için hücrelerin durmadan oksijen alp karbondioksidi
vermeleri gerekir.
SOLUNUM YOLLARI VE AKCERLERDE GAZ ALI VER
Solunum havann d ortamdan akcierlere ve akcierlerden d ortama tanmas sürecidir.
Respirasyon ise d ortamdan alnan oksijenin kana tanmas va kandan ise karbondioksidin alnmas
sürecidir. Bu iki süreç üç evreye ayrlabilir:
Akcier ventilasyonu, atmosfer ve akcierlerin hava kesecikleri arasndaki gaz al – veriidir.
Bu süreç, solunum srasnda nefes alma ve nefes verme ile gerçekleir.
Gazlarn difuzyonu, oksijenin akcierlerden kana ve kandaki karbon dioksidin akcierlere
geçmesi srasnda olur.
Oksijenin hücrelere ve hücrelerden karbondioksidin akcierlere tanmas. Bu süreç kan
dolamyla olur.
Solunum sistemi, solunum yollar ve solunum organlar – akcierlerden olumutur. Solunum
yollar, havann akcierlere girdii yollardr. (res.7.1). Onlar unlardr: Burun boluu, sindirim ve
solunum için ortak olan yutak,ses kutusu, ve ya grtlak, soluk borusu, bronlar. Bu iletim sisteminde
hava atmosferden akcierlere ve tersi, akcierlerden d ortama tanr.
Burun boluu
Burun boluu
Boaz
Grtlak
Soluk
borusu
Bronlar
Akcierler
Res 7.1 Solunum sistemi
90
Hava organizmaya burun deliklerinden girir.
Burun deliklerin devamnda burun boluklar vardr.
Bu iki boluk burun bölmesiyle birbirinden ayrlmtr.
Burun bölmesi ve burun boluklarnn duvar mukoz ile
kaplanmtr. Hava burun boluundan geçerken tozdan,
çeitli parçalardan ve zararl mikroorganizmalardan
temizlenir, stlr ve nemlendirilir. Bu tür korunma
özelliklerinden dolay her zaman az yerine burundan
nefes almalyz.
KONU 7
Yutak ve grtlak
Kasl bir yap olan yutaktan hava soluk borusuna, besin ve svlar ise sindirim sistemine tanr.
Yutak üst ksmyla grtlaa balanr.
Kapal olan ses
telleri
ses telleri
Açk olan ses
telleri
Soluk borusu
Grtlak ya da ses kutusu, yutak ve soluk
borusu arasnda yerlemitir. Grtlak, genelde
kkrdaktan yaplmtr. Ön ksmnda, Adem elmas
olarak adlandrlan, kkrdaktan yaplm olan
bir çknt vardr, bu çknt boynun ön ksmnda
belirgin olarak görülür. Grtlan üst ksmnn
her iki tarafnda seslerin olumasnda kullanlan
mukoza kvrmlar bulunur. Bu kvrmlara ses
telleri denir. ( res.7.2.). Nefes verme esnasnda
hareket eden hava ses tellerini titretirebilir. Bu
titreme havann dalgalanmasna sebep olur.
Bu anda diler, dil ve dudaklar yardmyla ses
meydana gelir.
Res .7.2 Grtlak ve ses telleri
Soluk borusu
Soluk borusu, bütün uzunluu boyunca bulunan ve onun açk kalmasn salayan yay biçimindeki
kkrdaklardan olumutur. Soluk borusunun görevi havay grtlaktan akçierlere tamaktr.
Bronlar
Soluk borusu, alt ucuyla akcierlere giren bron iki kola ayrlr. Sa bron sol brontan daha genitir
ve dikey bir ekilde akçierlere girer. Bu yüzden nefes alrken yutulan yabanc madde sol akciere daha
kolay girecektir.
Her bron akciere kap denilen bir
çukurdan girer. Bu bölümde kandamarlar
ve sinirler akciere balanrlar.
Solunum yollarnn zarlar
Bronlar ve solunum sisteminin dier
yollar özel epitel doku ile örtülmütür.
Epitel hücresinde siller bulunur. Siller,
hareketleriyle kirli maddeleri genze doru
iletirler. Bu maddeler buradan haprmak,
öksürük ya da sümkürmekle dar atlr.
Res. 7.3
solunum yollarnda silli epitel hücreleri
91
KONU 7
Akcierler
Akcierler çok ince ve narin akcier dokusundan oluan ve gaz difuzyonu için özel yerleri olan
organlardr. Akcierler göüs boluunda yerlemitir.
Bronlarn her biri akciere girdikten sonra kollara ayrlr. Sa bron üç kola ayrlr ve bunlarn her
biri sa akcierin üç bölmesinden birine girer. Sol bron ise sol akcierin iki bölmesine giren iki kola
ayrlmtr. Bronlarn kollara ayrlmas aaca benzedii için bu ayrlmaya bron aac denir. Bu ayrlma
sonucu elde edilen en küçük hava borucuklar bronçuklardr. Bronçuklarn yaplarnda kkrdak
yoktur, onlar düz kaslardan olumuturlar. Son bronçuklarda alveol denilen küçük hava kesesi gruplar
bulunur. Alveollerin duvar gazlarn kolay geçiini salayan, tek hücre tabakadan oluan, düz epitelden
olumutur. Alveoller çok sayda klcal damarlarla örtülüdürler. nsan akcierlerinde milyonlarca alveol
vardr. Akcierlerde çok sayda hava boluu olduu için haftirler. Bu yüzden akcierin bir parçasn
suya batrrsak bu parça batmaz, suyun yüzeyinde kalr. (res. 7.4).
Akcier
atardamar
eritrositler 02 den
serbestleiyor
Toplardamar
alveol
klcal kandamarlar
doku
hava kabarcklar
Res 7.4
Alveollerdeki gaz difuzyonu
eritrositler
CO2 yle
zenginleiyor
Akcier boluklar
Akcierler, karn boluundan diyafragma kas yardmyla ayrlm olan, göüs boluunun büyük
bir ksmn kapsar. Her iki akcier plevra denilen iki yaprakl ince bir zar ile örtülüdür. Plevrann bir
ksm göüs kafesinin duvaryla, dier bir ksm ise akcierlerin yüzeyi ile balanmtr. Bu iki zarn iç
ve d yapraklar arasnda zarlarn slak kalmasn salayan az miktarda sv vardr.
ki akcier arasndaki bölüme göüs ortas boluu denir. Bu göüs ortas boluunda kalp, büyük
kan damarlar, yemek borusu, soluk borusu ve lenf düümleri bulunur.
92
KONU 7
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Solunum süreci üç evreye ayrlr: akcier ventilasyonu , gazlarn difuzyonu ve gazlarn
tanmas. Solunum sistemi organlar unlardr: burun boluu, boaz, grtlak, soluk borusu,
bronlar ve akcierler. Solunum organlar sesin oluumu sürecinde görev alrlar.
Akcierlerde ve alveollerde gaz deiimi gerçekleir.
Kendi bilgini dene
1. Solunum nedir ve onun üç evresi hangileridir?
2. Solunum sistemine ait olan organlar say.
3. Ses nerede ve nasl oluur?
2. D ortamdan kana kadar havann geçtii yolu çiz .
3. Solunum yollar mukozasndaki sillerin görevi nedir?
4. Burundan solunum yapmann neden daha iyi olduunu açkla?
93
KONU 7
DERS 2
SOLUNUM MEKANZMASI VE GAZLARIN DEM
SOLUNUM MEKANZMASI
Akcierlerde solunum birbirini izleyen iki evreden oluur: (res. 7.5):
Soluk alma – hava akcierlere girer.
Soluk verme - hava akcierlerden çkar (res. 7.5).
Soluk alma solunumun aktiv olan
evresidir, çünkü bu evrede kaburgalar
aras kaslar ve diyafragma kas görev
alr. Bu kaslar, göüs kafesinin genilemesi srasnda öne doru hareketini salar. Göüs boluunun içinde bulunan
gaz basnc azalr. Bu basnç d basnçtan daha küçük olduu zaman hava akcierlere kolayca geçer. Bu olay içe çekme
olayna benzer. Soluk verme solunumun
pasiv olan evresidir, çünkü bu evrede kaslar gever.
Bununla kaburgalar ve diyafragma
kendi eski yerlerine dönüp göüs boluunu daraltrlar. Göüs daralmas akcierleri sktrarak içindeki havann dar
çkmasn salar.
Res 7.5
Akcier solunumu
Soluk alma ve soluk verme
Yetikin bir insanda soluk alp – verme skl dakikada ortalama 12 – 20 kez gerçekleir, çocuklarda
ise dakikada ortalama 20 – 40 kez’ dir, bu onlarn yalarna ve büyüklüüne baldr.
Kan damarlarnn duvarlarnda, karbon dioksid miktarnn artmasyla uyarlan reseptörler vardr.
Bu uyartlar solunum merkezinin bulunduu omurilik soanna kadar iletilir. Solunum merkezi cevap
olarak kaburgalar aras kaslar ve diyafragmay harekete geçiren emirleri gönderir. Uyartlarn etkisiyle
bu kaslar kaslarak kaburgalar da doru çekerler, göüs kafesi geniler ve solunum süreci gerçekleir.
Gazlarn deiimi gerçekletiinde diyafragma ve kaburgalar aras kaslar uyartlar kabul etmezler,
geveyerek kendi eski durumuna dönerler. Bu ekilde göüs kafesi akcierlere basnç uygulayarak
havann d ortama çkmasna neden olur.
94
KONU 7
Havann hareketi
Hava solunum yollar yardmyla bron aacnn kollarna doru hareket eder. Hava bu yoldan
geçerken alveollere gelene kadar gittikçe küçülen bronlardan geçer. Alveollerde hava difuzyonla geçer,
bu geçi srasnda bulunan gaz miktarnn eitlenmesi olur.
GAZLARIN DEM (ALI – VER )
Gazlarn al verii onlar, ksmi basnçlar arasndaki fark sonucudur, bu olayda oksijen ve
karbondioksitten bahsedilir. Ksmi basnc daha büyük olan gaz her zaman, ksmi basnc daha küçük
olan gazn bulunduu yere doru hareket eder. Bu ekilde, belirli ortamdaki ksmi basnçlarn eitlenmesi
olur. Alveollerdeki oksijenin kandaki oksijenden ayran bölüm çok ince ve nemlidir. Bunlar gaz al
verii için ideal artlardr, gaz al verii diffuzyon yoluyla olur.
Hücre ve dokulardan gelen oksijenden yoksun olan kan, kan dolamyla akcierlere tanr.
Akcierlerin alveollerinde oksijen miktar daha fazladr, daha dorusu bu daha büyük ksmi basnca
sahiptir. Tam tersine , akcier klcal kan damarlarnda yani kan dolamnda oksijen miktar daha azdr.
Bu ekilde oksijen difuzyon yoluyla alveollerin zarndan kana geçer, kandan ise alveollere karbon
dioksit geçer.
Hatrlayalm : difuzyon, moleküllerin youn olarak bulunduklar bölgeden daha az youn olarak
bulunduklar bölgeye doru hareket etmeleri olaydr.
Gazlarn tanmas
Akcierlerden kana geçen oksijenin büyük bir ksm eritrositlere geçer ve orada hemoglobinle
birleir. Bu ekilde oksijenden zengin olan kan hücrelere ve dokulara gelir. Hücreler ve dokular ise
karbondioksitle zengindir. Hemoglobin oksijenle zayf bir ba oluturduu için bu ba kolayca kopar ve
oksijen dokulara geçer, hemoglobin ise karbon dioksit ile balanr. Bu ekilde balanan karbon dioksit
kan dolam ile akcierlere gelir. Burada kan karbon dioksitten kurtulur, serbest kalan karbon dioksit
soluk vermeyle dar atlr. Hemoglobin ise yeni bir oksijen miktaryla balanr.
95
KONU 7
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Solunum, soluk alma ve soluk verme evrelerinden oluan bir süreçtir. Soluk alma
esnasnda, diyafragma kas ve kaburgalar aras kaslarn önemli görevi vardr.
Gazlarn deiimi, akcierlerdeki alveollerin ve kandaki gazlarn ksmi basnç
farklarndan meydana gelir.
Eritrositlerin bir parças olan hemoglobin oksijen ve karbondioksitle balanabilme
yetenei sayesinde tayc görevi vardr.
Kendi bilgini dene
1. Soluk alma esnasnda hangi kaslar kullanlr?
2. Oksijen kanda nasl tanr? Onun dokulara girme nedeni nedir?
3. Kemoreseptörler nedir ve onlarn solunumun ayarlanmasnda görevi nedir?
4. Karbon dioksit kanda nasl tanr?
5. Akcier ve hücre solunumu arasndaki fark nedir?
96
KONU 7
DERS 3
KEND SALIIN ÇN LGLEN
Solunum organlar çok nazik ve hassastr. Bunun için temiz hava bunlarn korunmas ve savunmas
için artlarn banda gelir. Temiz hava ve farkl türden ziksel aktiviteler solunum sistemi organlarnn
kuvetlenmesini, düzgün geliimini ve korunmasn salar.
Res. 7.6
Res. 7.7
Büyük yerleim birimlerinde hava, araba egzozlarndan çkan dumandan ve fabrika dumanlarndan
kirleniyor. Tarm alanlarnda ise hava yangnlar ve pestisidlerden kirlenir. Kapal alanlarda, özellikle
sigara içilen yerlerde yava yava düzgün olan solunum süreçleri bozulabilir. Sigara dumannda bol
miktarda zehirli maddeler vardr, özellikle nikotin ve katran. Bunlar solunum yolaryla alveollere kadar
girerler, orda çökerler ve zedelenmeler meydana getirirler. Bunun için otuduumuz ortamlar her zaman
havalandrlmaldr. Kirli havann hergünlük etkisini azaltmamz için rekreasyon yapmamz gerekir.
Geziler, özellikle hafta sonlar, daa veya parklara çkmak akcierlerin havalanmasn salar.
97
KONU 7
SOLUNUM SSTEM HASTALIKLARI
Burun boluu hastalklar
Burun boluklarnn yannda ve kulaa yakn bir yerde sinüsler ( kemikteki boluklar) yerlemitir.
Az, burun ve boazdaki enfeksiyonlar sinüslere de kolayca geçebilir. Bu tür iltihaplanmaya
sinüzit denir.
Enfeksiyonlar ve onlarn yaylmas
Zararl mikroorganizmalar solunum sistemine, solunum yollar mukozasndan girer.
Mikroorganizmalarn, solunum sistemiyle bir insandan dierine bulamas çok basit bir olaydr. En
çabuk insanlarn kalabalk olarak bulunduu yerlerde bularlar. Örnek: okul, tiyatro v.b. haprma annda
dar atlan damlacklarda milyonlarca mikroorganizma bulunur. Burun aknts basit bir nezlenin
rahatsz edici bir bellirtisidir, fakat bu mikroorganizmann solunum organlarn daha derin dokularna
girmemesine dikkat etmek gerekir. Solunum yoluyla bulaan enfeksiyonlar unlardr: nezle, difteri, su
çiçei, kzamk, grip ve tuberkulozdur.
Nezle
Nezlenin olumasna çok sayda virus ve zararl mikroorganizma sebep olurlar.
Nezlenin bilinen belirtileri unlardr: burun ve boazda ikinlik ve kzarklk daha sonra ise sulu burun
aknts ve en sonunda nezle sakinletiinde koyu olan burun svs akar.
Grip
Grip üst solunum yollarn iltihabdr, halsizlik ve ar belirtileri vardr. Bu hastaln etkeni
virüslerdir ve burundan akcierlere kadar yaylabilir.
Biliyo rmusun? Solunum organlar sayesinde organizmaya farkl türden zararl medeler girebilir.
O maddeler, zehirli gazlar, buhar, duman, toz ve mikroorganizmalardr. Endüstri tozlaryla ( tütün,
pamuk, yün, tüyler, azbest, kum, çimento) hergünlük hayatmzda karlarsak ve bu süre uzun
olursa o zaman mesleki hastalklarn meydana gelmesine sebep olur. En tannm meslek hatal
silikozdur. Bu hastalk, ta ocaklar, maden ocaklarnda v.b yerlerde çalanlarda görülür.
Akcier iltihab
Bütün akcier iltihaplanmalarnda en sk rastlanan belirti, hasta olan alveollerde sv bir maddenin
toplanmasdr. Bazen hava keselerinde çok büyük miktarda sv toplanr. Hasta böyle bir durumda alk
hisseder ve hayatn sürdürebilmek için daha fazla oksijene ihityaç duyar.
98
KONU 7
Tüberküloz
Tüberküloz ( verem hastal) solunum organlarnn en ar
hastalklarndan biridir, çok kolay ve hzl bir ekilde yaylr.
Bu hastalkta alveollerde ve onun duvarlarnda çok ciddi
zedelenmeler olur. Bu zedelenmeler sonucu akcierlerde
büyük boluklar oluur ve solunum sürecinde kendi görevini
yapamazlar.
Res . 7. 8 tüberküoz hastalna
neden olan bakteri
Akcier kanseri
Akcier kanserinin en sk ve en büyük etkeni sigara içmektir. Sigara içenler, sigara içmeyenlere
kyasen on kez daha sk bu hastala yakalanrlar. Sigaraya daha genç yata balayanlar, günde çok
sayda sigara içenler ve sigara dumann içine daha derin çekenlerin akcier kanserine yakalanma riski
daha büyüktür.
SOLUNUM ORGANLARININ ZEDELENMES VE LK YARDIM
Burun kanamasnda en sk rastlanan nedenler yaralanma veya burundan ü@emektir. nsan sakin
olursa ve ban biraz öne doru eerse burun kanamas çok çabuk durur. Genelde, kan gelen tarafta
burun boluklarnn üzerine basnç uygulamak ve ya souk bezler koymak kanamay durdurmada
yardmc olur. Baz durumlarda burun deliklerine pamuk koyularak kann phtlamasnn hzlandrlmas
gerekebilir.
Çocuklar çou kez fasülye, ceviz parçacklar, maden paralar gibi farkl küçük maddeleri yutarlar.
Bu maddeler solunum yollarn tkayarak\ solunumun zorlamasna veya tamamen durmasna sebep
olabilirler. Eer yapacamz bazi belli mudahalelerle bu maddeler çkartlamazsa, bu durumda
zedelenmi olan kiiyi hastaneye götürüp bu maddelerin bronhoskopla çkarlmas gerekir.
Res. 7.9
Res. 7.10 reanimasyon
99
KONU 7
Suni solunum insanda bilinç kayb olduunda veya solunum olay zorlatnda yaplr. Bu durumlar,
sigara dumanyla boulmalardan, elektrik oku ve sudaki boulmalardan oluabilir. Belirli prosedür ve
metodlarla, suni yolla akcierlerin fonksiyonunun belli bir süre bakm yaplabilir. Reanimasyon suni
solunum ve kalp masaj kombinasyonudur. Reanimasyon akcierleri ve kalbi durmu kiilere uygulanan
bir prosedürdür.(res. 7.10).
Oksijenle tedavi insan hayat tehlikede ve dokularda oksijen yetersizl olduu zaman yaplr.
Oksijen hastaya maske, kateter vya burun boluundan verilir.
KISA ÖÜTLER
- Vucut egzersizleri, aerobik egzersizleri akcierlerin daha salkl olmalar ve vucut direncini
artrmak için önemlidir. Bu egzersizler srasnda ritmik hareketler oksiijen ihtiyacn artrp
kalbin daha hzl çalmasn ve soluk alp vermenin daha derin olmasn salar.
- Vucut egzersizleri unlardr: yüzmek, komak, bisiklet sürmek, kürek çekmek, ip atlamak v.b
- Sigara kullanma. Tütünün bileiminde bulunan nikotin ve katran akcierleri zedeler.
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Temiz hava ve deiik ziksel aktiviteler solunum organlarnn güçlenmesine, düzgün
gelimesine ve korunmasna neden olur. Sigara duman, toz, endüstriyel gazlar, araba
egzozlarndan çkan gazlar solunum organlarna zararl etkisi vardr.
Tüberküloz ar bulac bir hastalktr, akcierlerdeki alveollerin zedelenmesine
neden olur. Akcierlerde kanserin meydana gelmesinin en büyük sebeplerden biri sigara
kullanmaktr. Solunumun durmas srasnda suni solunum yaplr.
Kendi bilgini dene
1.
2.
3.
4.
5.
100
Nezle ve gribi açkla.
Hangi insanlarda silikoz görülür?
Tuberkuloz hastalnn belirtileri hangileridir?
Akcier kanserine sebep olabilecek baz etkenleri say.
lk yardm vermenin prosedürleri hangileridir?
KONU 7
SOLUNUM – GAZLARIN DEM
1. ETKNLK
Akcierlerin incelenmesi
ARAÇ VE GEREÇLER: nek veya domuz akcierleri.
1. Akcierleri incele. Rengine, yapsna ve görünüüne dikkat et.
2. Büyüteç yardmyla prosedürü tekrarla.
3. Bir akcier parçasn suya batrmay çal.
4. Kendi gördüklerini defterine kaydet ve doru olup olmadklarn öretmeninde kontrol et.
2. ETKNLK
Dinlenme annda ve 20 nav çektikten sonra 1 dakikada
soluk alma ve verme saysn tespit etmek
GEREÇLER: kronometre
1. Arkadann dik durumda olmas gerekir, soluk alp vermeleri saylr, öyleki göüs kafesinin seçilmi
bir noktas gözetlenir.
2. 30 saniyede nefes alp vermeyi say.
3. Elde ettiin sayy 2 saysyla çarp, 1 dakikada soluk alp verme saysn elde edeceksin.
4. Prosedür ayn ekilde sadece oturma durumunda tekrar edilecektir.
5. Arkadan 20 saniye içinde 20 nav çeksin. Bundan sonra oturma yada dik durma pozisyonunda
soluk alp vermeler saylr. Elde ettiin sonuçlar kyasla.
3. ETKNLK
Nefes verme esnasndaki havada karbon dioksidin ispatlanmas
ARAÇ VE GEREÇLER: Bardak, cam boru ve kalsiyum karbonat karm.
1. Kalsiyum karbonat karmn bardaa boat..
2. Cam borusunu su içine koy ve bunun araclyla 10 dakika kadar havay kalsiyum karbonatl
karmn içine ü@e.
3. Ne olacan açkla. Meydana gelen kimyasal reaksiyon hakknda öretmeninle konu.
101
102
KONU 8
MADDELERN BOALTIMI
Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsiniz:
- Hayat süreci olarak boaltmn önemini anlayabilirsin;
- Zararl maddelerin atlmasn salayan sistemleri ve su dengesini koruyan sistemleri
sayabilirsin;
- Su dengesinin korunmasnda görevli olan böbrein yapsn açklayabilirsin;
- Boaltm sürecindeki kademeleri ve ürünleri açklayabilirsin;
- Deri sisteminin tabakalarn açklayabilirsin;
- Deri oluumlarnn yerini ve görevlerini açklayabilirsin;
- Derinin temel görevlerini sayabilirsin;
- Deri hastalklarn, derinin bakm ve hijyeni için önlemleri bileceksin;
Bu konuda örenecein
kavramlar:
- Boaltm
- Böbrek
- Ozmoregulasyon
- drar
- Deri
- Derideki bezler
- Termoregulasyon
103
KONU 8
DERS 1
BOALTIM VE BOALTIMIN ÖNEM
nsan vücudunun 50%’den 70%’e kadar su oluturur. Bu yüzdelik gençlerde, zay@arda ve
yal insanlarda daha büyüktür. nsan vücudunda ya miktarnn artmasyla, insann yalanmasyla
vucuttaki su yüzdesi azalr. Canl hücreler için su, çözücü olarak, tayc olarak ve metabolik olaylara
katlmasyla, çok önemlidir. Suda erimi olarak çeitli tuzlar, besleyici maddeler, gazlar, atk maddeler
ve enzimler ile hormonlar gibi özel maddeler bulunur. Bu svlarn hacmi veya kimyasal yaps deitii
zaman, insan vücudunda sorunlar oluduna iarettir. Vücut svlarnn süreklilii u ekilde korunur:
-
susama mekanizmas, suyu sürekli ayn seviyede tutar;
böbreklerin çalmas,, vücut svlarnn hacmini ve yapsn düzenler;
hormonlar, svlarn ve elektrolitlerin hacmini düzenlemeye yarar;
pH düzenleyicileri.
Suyun yap ksmlar
Vücut svlar iki temel ksma ayrlr:
- Hücre svs – hücrelerde bulunur. Vücut svlarnn üçte ikisinden dörtte üçüne kadar svlar
bu kategoriye düer;
- Hücre d svs – hücre dndaki bütün svlardr.
Bu gruba unlar düer: kan palzmas, lenf svs, vucuttaki bütün dokularn hücreler aras
boluklarnda bulunan sv ve beyin dokusu arasndaki sv, göz svs ve gözün cams maddesindeki
sv gibi özel bölümlerdeki svlar.
Suyun atlmas ve alnmas
Salkl insanlarda alnan su miktar atlan su miktaryla yaklak ayndr. Yetikin insanlar günde
yaklak 2500 ml su alrlar. Bu miktarn yars içme suyu ve dier içeceklerle alnr, dier yars ise
besinle – meyveler, sebzeler ve çorbayla alnr.
nsan vücudu fazlalk sudan u ekilde kurtulur:
- Deri yardmyla, ter eklinde;
- Akcier yardmyla, soluk verirken su buhar eklinde;
- Barsaklar yardmyla, dkyla beraber;
- Böbrekler yardmyla, idrar eklinde 1 – 1,5 litre su atlr.
104
KONU 8
Susama hissi
Düün ve yantla:
Ne zaman susarsn? Ne zaman ackrsn? Ne zaman tuzlu besin aldn?
Neden susama meydana gelir?
Organizmaya daha fazla miktarda besin maddesi alnd zaman, bunlarn vucut svlarndaki
younluk miktar artar. Bu ekilde vucutta sv dengesi bozulur. Çözeltilerin younluunun
eitlenebilmesi için vucutta koruma mekanizmas olarak susama hissi meydana gelir. Susama
kontrol merkezi beyinde yerlemitir. Bu merkez vucuttaki sv miktarnn düzenlenmesinde ba rol
oynar. Vucutta sv hacminin azalmas susama hissi merkezini uyarr. Bu merkezin uyarlmasyla
su veya yüksek miktarda su içeren svlar içmeyi tek eder. Azn kurumas da ayn öyle susama
hissi verir.
Ne kadar su içmen gerektiini biliyormusun?
nsanlarn çou, orta aktiv olanlar, kendi ihtiyaçlarn gidermek için günde 6 – 8 bardak
sv içerler. Bu sv, su, meyve suyu veya süt eklinde olabilir. Alkol, çay ve kahveyi bu gruba
koymamalyz, çünkü bunlar tam ters etki yaparak svnn daha fazla miktarda atlmasn salar.
Fiziksel aktivitenin artmasyla su ihtiyac da artar.
Vücut svlarnda beliren bozukluklar
Organizmada baz dengesizlikler sebebiyle fazlalk su dar atlmazsa, bu durumda hücreler
aras boluklarda vucut svnn miktar gereinden fazla yükselir ve ikinlik meydana gelir. Su
zehirlenmesi, hücre ve hücreler aras vucut svlarnn seyreltme durumudur.
Eer vücuda yeterli miktarda svlar alnmazsa, özellikle yüksek scaklklarda, ishal ve kusma
durumlarndan sonra vucut svlarnn miktar azalr ve dehidratasyon meydana gelir.
KANIN BYOLOJK FLTRASYONU
drar tama sistemi boaltm sistemi olarak da tannmtr, çünkü onun temel görevlerinden
biri kann zararl maddelerden temizlemesi ve onlar vucuttan dar atmasdr.
Vücuttan baz maddelerin atlmasn salayan temel bölümler unlardr:
- Boaltm sistemi, bu sistem suyu, azot ve tuzlar içeren zararl maddelri atar. Bunlarn hepsi
idrarn yapsn oluturur;
- Sindirim sistemi, bu sistem suyu, baz tuzlar, safra ve sindirim atklarn atar.
- Bunlar dknn yapsn oluturur;
- Solunum sistemi, karbon dioksidi ve suyu atar;
- Deri, ter yardmyla su, tuz ve çok az miktarda atk ürünler atlr.
105
KONU 8
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
nsan organizmas vücut arlnn 50% den 70%’e kadar sudur.
Organizmada suyun her türlü azalmas ve ya artmas dengesizlik yaratr.
Suyun dengesi, susama hissi mekanizmas, göbrek faliyetleri, hormonlar ve pH
düzenleyicileri tarafndan salanr.
Vücut svlar iki temel ksma ayrlr: hücre svs, hücre içinde bulunan sv ve hücre
d svlar - kan plazmas, lenf svs ve özel bölümlerdeki svlar.
nsan vücudu fazlalk sudan u ekilde kurtulur: ter eklinde deriyle, su buhar
eklinde akcierlerle, sindirim sistemiyle ve idrar eklinde böbreklerle.
Kendi bilgini dene
1. Vücut svlarnn düzenlenme yollarn say.
2. Alnan ve atlan sv arasndak iliki nasl olmaldr?
3. Aada verilen terimleri kyasla:
a. Hücre içi ve hücre d svlar.
4. Organizmada boaltm yetenei olan sistemleri say.
106
KONU 8
DERS 2
BOALTIM SSTEM ORGANLARI
Boaltm sistemini iki böbrek, iki iç idrar kanal, bir idrar kesesi ve bir d idrar kanal oluturur.
)
atardamar
iç idrar kanal
Toplar
idrar kesesi
D idrar
b)
Kabuk
Böbrek
piramidi
Bardak
Leen
Atardamar
Toplardamar
Böbrekler
ki böbrek, birbirine dönük eklinde karn
boluunun arka tarafnda bulunur. Diyafragmann
altnda yerlemilerdir. Her bir böbrek broz ba
dokusundan oluan kapsülle kapldr. Bu kapsül böbrein
önemli destekleyici yaplarndan biridir. Böbrekler ya
dokularyla örtülmütür. Bu dokular böbrei çeitli
zedelenmelerden, sarsntlardan ve üümekten korur.
Böbreklerin yaps
Böbrek 10 cm uzunluunda 5 cm geniliinde
ve 2,5 cm kalnlnda yass bir organdr. ç ksmnda
böbrek kaps gibi bilinen bir delik bulunur, buradan
böbrek atardamar, böbrein toplardamar ve idrar yollar
geçerek böbreklere balanr.
Res. 8.1
) Boaltm sistemi ve b) böbrek
Böbrek üç bölüme ayrlmtr: böbrek kabuu,
böbrek özü ve böbrek havuzu (res. 8.1). Böbrek kabuu,
böbrein d ksmdr. Bu kabukta nefron denilen böbrek
cisimcikleri yerlemitir. Böbrek özü bölgesinde büyük
miktarda idrar toplayan borucuklar bulunur. Bu
borucuklar piramit diye adlandrlan konus eklinde
yaplar meydana getirir. Piramidlerin uclar böbrek
havuzcuuna açlr. Havuzcukta toplanan idrar, idrar
yollarndan geçerek idrar kesesine gider. Böbrein temel
görev birimi nefrondur (res. 8.2). Nefron uclarnda
genileyen ince kvrlm borucuklardan olumutur.
Kapsül denen bu genilenmi ksm klcal damarlar
çevreleyerek glomerul denen özel ksm oluturur. Bir
böbrekte yaklak 1 milyon nefron vardr.
Bovman
kapsülü
Glomerul
Toplar
damar
klcal
Atar
damar
klcal
Böbrek kanal
Res. 8.2
nefronun yaps
Böbrek
toplama
kanal
107
KONU 8
Biliyormusunuz : Eer böbrekteki bütün nefron borucuklarnn uzunluu toplanrsa 120 kilometrelik
bir uzunluk elde edilir!
Glomerulusa giren atardamar klcal, glomerüla kan tar, glomerüüustan çkan atardamar
klcal ise glomerüldan nefron borucuunu çevreleyen klcal damarlara kadar kan tar.
Nefrononun borucuk ksm birkaç kez bükülüp toplama kanalcklarna açlr. Toplama kanalcklar
böbrein öz ksmndan havuzcua kadar uzanrlar.
Böbreklerin görevi
Böbreklerde çok sayda süreç gerçekleir, bunlardan en önemlileri unlardr:
1.
2.
Hücre metbolizmasnn artk maddeleri, fazlalk tuzlar ve zehirli maddeleri atmak.
Su dengesini korumak.
Böbreklerin çalmas
Kan glomerüllerde süzülür
drar olumas süreci glomerülde balar. Bu
bölümdeki klcal damarlarn duvarn oluturan
zar çok incedir, bu yüzden su ve suda erimi
maddeler bu zardan kolay geçer. (res. 8.3). Buna
glomerüldeki kan basnc yardm eder ki, bu
basnç organizmann dier klcal damarlarndaki
basnçtan üç dört defa daha bütüktür. Bunun
sonucu olarak kandaki maddeler, protein
molekülleri ve kan hücreleri hariç, zardan kolay
Res. 8.3
geçerler. Bu sürece glomerül ltrasyonu denir.
Böbrek kanallarnda suyun resorpsyonu
Glomerül kapsülünde her gün 160’dan 180
litre’ye kadar primer idrar diye adlandrlan sv ltre edilir. Bu sv su ve kanda erimi maddeleri içerir.
Fakat bu svdan sadece 1-1,5 litresi vücut dna son idrar olarak atlr.
Primar idrar borucuklardan geçerken, suyun bir bölümü ve suda bulunan organizma için gerekli
olan maddeler kana yeniden geçerler. Bu sürece reabsorpsyon denir. Bu süreçte hormonlar, özellikle
hipozde ve böbrek üstü bezlerin kabuk ksmnda salglanan hormonlar önemli röl oynar.
ç idrar kanallar
ki iç idrar kanal uzun, ince kas borucuklardr ve bunlar böbrein iç ksmndan idrar kesesine
kadar uzanr. drar kanallarnn duvarndaki kaslar, dalgal harektlenmeler yaparak idrarn hareket
etmesini salar.
108
KONU 8
drar kesesi
drar kesesi idrarn topland son yerdir, kalça boluunda yerlemitir.
drar kesesi bo olduunda, kas yapl olan duvar toplanmaya balar, kalnlap çok sert olan ve
boluu olmayan bir iç organ eklini alr. drar kesesi dolmaya baladnda, kas yapl duvar gerilmeye
balar ve bu 5 cm uzunluunda büyük bir organ olur, bazen ise 12,5 cm ya da daha fazla büyüklükte
olabilir.
omurilik
Büyük
beyin
drar
kesesi
drar kesesi dolmaya baladnda, idrar kesesi kaslarnda
yerlemi olan reseptörler uyartlar alr ve omuriliin alt
ksmnda bulunan merkeze iletir. Bu merkezden motor uyartlar
idrar kesesinin kaslarna geri dönerek idrar kesesi boalr.
Çocuklarda bu boaltma otomatiktir. Çocuun büyümesiyle
bu re@eks olaynn kontrolünü beyindeki merkezler alr, bunlar
idrar kesesi dnda yerleen d kasc kas diye adlandrlan
kasn çalmasn kontrol ederler (res. 8.4 ) .
D idrar kanal
kas
Res. 8.4
Idrar kesesi çalmasnn kontrolü
D idrar kanal idrar kesesinden d ortama kadar
uzanr ve idrar kesesinin boalmasn salar. D idrar kanal
erkeklerde ve kadnlarda farkldr. Kadnlarda yaklak 4
cm uzunluunda olan ince bir borucuktur, erkeklerde ise
idrar kanal yaklak 20 cm uzunluundadr.
drar
drar sarms renkte olan bir svdr. Onun yapsnda 95% su ve 5% üre, ürik asid, tuzlar, parçalanm
eritrosit ksmlar ve gazlar gibi suda çözünmü maddeler bulur. drarn rengi ve kokusu içtiimiz su
miktar ve yediimiz besin maddelerine baldr. Böbrekler zedelendiklerinde kan iyi temizleyebilme
özelliini kaybederler. Bu yüzden idrarda u maddeler bulunabilir: proteinler, ekerler, eritrositler,
leukositler ki bunlar böbreklerin normal çalt zaman bulunmamalar gerekir.
Böbreklerin bakm , hijyeni ve korunmas
Böbrekler, kan temizleyen çok hassas organlardr. Bundan dolay
böbreklerin düzgün görev yapabilmesi için devaml özen gösterilmelidir.
Çok tuzlu, çok eki, acl besin, çok baharatl besin maddelerini kullanma
ve yetersiz su içmek nefronlarn hassas olan yaplarn zedeler. Bir defa
zedelenmi olan nefron her zaman için zedelenmi olarak kalr. Nefronlarn
yava yava zedelenmesi, onlarn görevinin durmasna neden olabilir. Eer
böbreklerin çalmas durursa, o halde zararl atk maddeler vucutta kalr ve
ksa bir zaman içerisinde zehirlenme meydana gelir. Günümüzde böbreklerin
çalmas, diyaliz dediimiz özel bir suni yolla tela edilir. Diyaliz özel bir
makineyle yaplr, bu makine böbrein görevini yapar.
Res. 8.5 diyaliz
makinesi
109
KONU 8
Böbreklerin düzgün çalmamas sonucu böbreklerde kum veya ta meydana gelmesine sebep
olur. Bu durumda böbrek bardanda veya böbrein leen ksmnda mineral maddelerin çökelmesi olur.
Bunlarn yerinden kmldamas büyük arlara sebep olur.
Malzemenin
ksa özeti
Malzemesin ksa özeti
Boaltm organlar sayesinde, idrarla hergün vucuttan zararl maddeler atlr. Baoaltm
sistemi organlar unlardr: Böbrekler, iç idrar kanallar, idrar kesesi, d idrar kanallar.
Böbreklerde suyun ve zararl maddelerin ayrlmasyla idrar oluur.
Çok tuzlu, acl ve baharatl besin madelerinden kaçnarak ve bol miktarda su içerek
böbrekler korunur.
Kendi bilgini dene
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
110
Boaltm sistemini oluturan organlar say.
Böbrekler nerede yerlemitir?
Böbrein d görünüünü ve iç yapsn açkla.
Nefronun yapsn açkla.
Primer ve sekonder idrar nerede oluur ve bunlarn arasndaki fark nedir açkla.
Nefronla temasta bulunan kan damarlarn say.
drar boaltmn kim kontrol eder?
Kadnlardaki d idarar kanaln açkla ve erkeklerdeki d idrar kanalndan neyle ayrt edilir.
Suni böbreklerin görevi nedir?
KONU 8
DERS 3
DERNN YAPISI, GÖREV,
BAKIMI VE HJYEN
Derinin yaps ve görevi, deriye çok sayda deiik ve bileik özellikler verir. Derinin bileik yapl
olmas onda birçok organn yer almas, çou zaman organizmann özel sistemi olarak saylr.
Derinin yaps
Ya bezleri
Sinir uclar
Kan
damarlar
Üst deri
Gerçek
deri
Deri yap ve görev bakmndan dierlerinden farkl olan iki tabakadan olumutur. Onlar
da unlardr:
- üst deri, ya da d tabaka, çok tabakalara ayrlmtr, epitel hücrelerinden olumutur
fakat, kan damarlar yoktur;
- asl deri, ba dokusundan yaplmtr,
çok sayda kan damarlar, sinir uclar ve salg
bezleri bulunur.
Üst deri – epidermis
Deri alt ya
dokusu
Kl kökü
Duyu
cisimcikleri
Res. 8.6
derinin yaps
Ter bezi
Üst deri, derinin yüzeysel ksmdr. Bu
bölgenin d hücreleri sürekli olarak soyulur ve
ovuturularak dökülür. Üst deride kan damarlar olmad için canl hücreler onun en derin
tabakasnda bulunur. Bu tabakann hücreleri sürekli olarak bölünür ve yavru hücreler üretirler,
bunlar yukarya doru yönelerek yüzeydeki ölü
hücreleri deitirirler.
Zamanla üst derinin hücreleri yüzeye çkarlar, keratinlemi ve düz olan kepek diye adlandrlan
tabakay olutururlar. Üst derinin en alt ksmnda bulunan hücreler melanin pigmenti üretirler. Bu koyu
pigment deriye renk verir.
Asl deri - dermis
Bu deri tabakas esnek ba dokusundan olumutur, çok sayda kan damarlar ve sinir telleri vardr.
Üst derinin ve asl derinin kalnl farkldr. Deri oluumlarnn çou, ter bezleri, ya bezleri ve kllar
dahil gerçek deride yerlemitirler. Ayn zamanda bunlar deri alt tabakalarnda da vardr.
111
KONU 8
Deri altı tabakaları
Deri alt tabakalar asl deriyle balant yaparlar. Bu tabakalar esnek ba dokusundan, broz ba
dokusundan ve ya dokusundan olumutur. Yan izolasyon görevi vardr ve ayn zamanda enerji
deposudur. Deriyi gerekli besin maddeleriyle besleyen en büyük kan damarlar deri alt tabakalarndan
geçer. Burada bulunan kan damarlar vucut scaklnn salanmasnda etkileri vardr. Baz deri
oluumlar, ter bezleri ve kl kökleri gibi deri alt tabakalarna kadar uzanr. Deri alt dokular sinir telleri
ve sinir uclar ile de zengindirler.
Deri oluumlar
Ter bezleri
Ter bezleri yumak eklinde olup gerçek deri ve deri alt dokularnda yerlemitir. Her bezin derinin
yüzeyine gözeneklerle açlan kanal vardr. Ter bezleri, terin vucut yüzeyinden buharlamasyla, vucut
scaklnn ayarlanmasnda görev alr. Teri su, çok az miktarda mineral tuzlar ve dier maddeler
olumutur.
Ya bezleri
Ya bezleri torback eklindedirler, onlarn salgs deriyi ve kllar yalar, böylece onlar kurumaktan
korur. Ya bezleri kanallar kl köklerindeki genilemi ksmna açlrlar. Ya bezlerinin açldklar
yerdeki gözeneklerde ya ve keratin karm olan kara noktalar toplanr. Bu bezlerin enfeksiyonu
srasnda toplanan yadan sivilceler oluur.
Kllar ve trnaklar
Vücudun d ksm, d yüzeyi yumuak ve pürüzsüz yapan kllarla örtülüdür. Kl canl deildir. Kl
kökünün bulunduu yerde deride kalnlama görülür. Bu bölgede kl yava yava büyür. Kl köklerindeki
genilemi olan ksm etrafnda düz kaslardan ince eritler vardr. Bu kaslar kasldklar zaman kllar
dikleerek deride çknt olutururlar.
Trnaklar koruyucu yaplar olup, üst derinin
dier tabakalarndaki hücrelerde üretilen sert bir
proteinden olumutur. Trnan yeni hücreleri
sürekli olarak trnan arka ksmnda bulunan ve
trnak kökü diye adlandrlan bölümde üretilirler.
Derinin görevleri
Derinin en önemli görevleri unlardr:
- iç dokular kurumaktan ve zararl mikroorganizmalarn
yada
onlarn
zehirlerinin
Soukta
Scakta
Res. 8.7 souk ve scaklk annda derinin
davran
112
KONU 8
girmesinden korumak;
- Scakl d ortama vererek vücut scaklnn ayarlanmasn – termoregülasyonunu yapmak;
- Deride bulunan çok sayda sinir uclar yardmyla yakn çevreden bilgileri almak;
- Deride vitamin D sentezi olur.
Derinin bakm
Doru beslenmek ve iyi kan dolam derinin bakm için çok önemlidir. Doru temizlik ve kirlerin
ve zedelenmi olan deri ksmlarnn uzaklatrlmas deride zayf asit ortamnn korunmasn salar,
böylelikle deride bakterilerin gelimesi ve üremesi engellenir. Ellerin dikkatli bir ekilde sabun ve suyla,
özellikle trnak altlarnn, ykanmas hastalklarn yaylmasndan korunmak için en basit örnektir.
Res.8.8a
yi korunmu deri, güne nlarndan ve çok hzl yalanmaktan korur.
Doru korunma, önce ve güne nlarna maruz kalnd srada derideki
zedelenmeleri engeller veya azaltr.
Güne nlar deride kimyasal ve biyolojik deimeler meydana getirebilir.
lk önce deri kzarmaya balar, sonra ikinlik ve krmzms kabarcklar oluur.
Kl köklerindeki genilemi ksmlara bal olan ya bezlerinin zedelenmesi
sonucu akneler oluur. En sk 14 – 25 yalar arasnda meydana gelir. Ya
bezlerin enfeksiyonu sonucu sivilceler oluur, bunlar kara noktalar eklinde
görünürler. Kellik birçok faktörden meydana gelebilir. En genel tip olan erkek
kellii gibi adlandrlan kellik kaltsal faktörler ve yaa baldr. Kellik baz
hastalklar sonucu olarak ta meydana gelir, örnek, eker hastal, tiroid bezi
hastalklar, iyi beslenmeme ve baka. nsanlarda irinli çban, kl köklerindeki
genilemi ksmlara veya ya bezlerine bakterilerin girmesiyle meydana gelir.
Yanklar
Eer deriye yüksek scakl olan baz nesne veya
maddeyle etki edilirse yank meydana gelir. Yanklar,
scak sv, scak gazlar, baz asitler de etkilidir. Uzun
zaman kuvvetli gelen güne nlar altnda durmak,
özellikle ölen saatlerinde deride yanklara sebep olur.
Yanklar dercelerine göre üçe ayrlr: I. derece yanklarda
zedelenmi deri ksmnda sadece kzarklk vardr ve ar
hissedilir. II. derece yanklarda doku svsyla dolu olan
kabarcklar meydana gelir. III. derece yanklarda deri
Res. 8.8b
gri, sarmtrak renk alr ve karbonlama görülür. Yanklar,
vucut svlarnn kayb meydana geldiinden ötürü tehlikelidirler. Ayn öyle kuvvetli arlar ve yara
bölgelerinde enfeksiyonlarn olumasna yol açar. II. ve III. dereceden olan yanklar, insan vucudunun
50%’ sini kapsarsa, o zaman insan hayat tehlikeye girer. (res. 8.8 ve b).
113
KONU 8
KISA ÖÜTLER
-Üümekten korun, nemli yerlerde oturma ve daima, özellikle kn scak ve kuru giyisi
giymeye özen göster
-Bel ksmn daima korumaya çal, böylelikle böbrekleri üümekten korursun
-ahsi temizliini sürekli koru
-Çok baharatl, acms ve tuzlu besinlerden, alkol, sigaradan kaçn
-Umumi tuvaletlere gitmekten kaçn
-Ylda bir kere idrar tahlili yap. Bu çok önemlidir çünkü bununla boaltm organlarn düzgün
çalmalar hakknda bilgi edinilir ve ayn zamanda baz hastalklar erken tehis edilir.
DERN KORU
- Sral banyo yap. Bu ekilde deride çöken ve deri gözeneklerini kapatan zararl maddeler
uzaklatrlr.
-Derinin d ortamla dorudan balants olan bölümlerinin – eller, yüz, boyun, ayaklar –
temizliine özellikle önem ver.
-Ellerle dokunma srasnda farkl kirli maddeler özellikle hastalklara sebep olan
mikroorganizmalarla daima temas içindesin. Bu yüzden eller devaml sabunla ykanmal özellikle
yemekten önce ve tuvaletten sonra.
Malzemenin ksa özeti
Deri, insan vücudunu dtan saran çok tabakal bir örtüdür. Üst deri ve gerçek deriden
olumutur. Deri oluumlar unlardr:ter bezleri, ya bezleri, süt bezleri, kllar ve trnaklar.
Deride dokunma, basnç, scaklk, soukluk, ar duyular yerlemitir.
Derinin, organizmay çeitli d etkenlerden, yaralanmalardan ve enfeksiyonlardan
koruma görevi vardr, ayn zamanda vücut scaklnn korunmasna yardmc olur.
Kendi bilgini dene
1. Hangi özellikler deriye örtü, organ ve sistem denilmesini salar?
2. Üst deri hangi tür hücrelerden olumutur?
3. Derinin yapsn açkla.
4. Deri alt tabakann yapsn ve görevlerini açkla.
5. Deri bezleri nerede bulunur ve görevleri nedir açkla.
6. Derinin üç temel görevini anlat.
7. Ar günelenmenin tehlikeleri ve korunmak için alnmas gereken önlemler nedir?
8. Akne nedir? Ne zaman, genelde en tehlikelidirler? Neden?
9. Saç dökülmesinin en önemli nedeni nedir?
10. Derinin doru bakm için birkaç faktör say.
114
E
KONU
8
MADDELERN BOALTIMI
1. ETKNLK
Böbrek yapsyla tanma
ARAÇ VE GEREÇLER: böbrek modeli, defter ve kalem.
1. Böbrein eklini ve d yapsn gözetle.
2. Kendi gördüklerini çiz ve belirle.
3. Bçak veya neterle böbrei boyuna iki ayn parçaya ayr.
4. Böbrein ksmlarn incele, ondan sonra böbrek kesitini çiz ve bölümlerini iaretle.
5. Yaptklarn ve iaret ettiin bölümleri öretmeninde kontrol et.
2. ETKNLK
Böbrek preparatnn mikroskopta incelenmesi
ARAÇ VE GEREÇLER: hazr preparat, mikroskop, defter ve kalem.
1. Mikroskobu yerletir, görü alann ayarla ve preparat mikroskoba yerletir.
2. Mikroskopta gördüün ksmlar çizmeye ve iaretlemeye çal.
3. Yaptklarn ve iaret ettiin bölümleri öretmeninde kontrol et.
3.. ETKNLK
Boyal svnn süzülmesi
ARAÇ VE GEREÇLER: evcil hayvan barsa, kalyum permanganat, su ile dolu kavanoz,
defter ve kalem.
1. Barsa iyice temizle içine biraz kalyum permanganat koy.
2. Bu ekilde hazrlanm barsa temiz suyla dolu olan kavanozun içine koy.
3. Bir saaat ve iki saat sonra ne olacan gözetle.
4. Meydana gelen deiiklii açkla.
5. Elde ettiin sonuçlar öretmeninde kontrol et.
115
116
KONU 9
SNR SSTEM – DÜZENLEME MEKANZMALARI
Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsin:
- Sinir sistemi organizasyonunu açklayabilirsin;
- Sinir hücresi – nöronun yapsn açklayabilirsin;
- Sinir uyartsnn aktarlmasn ksaca açklayabilirsin;
- Üç çeit sinir hücresini ve onlarn dier sinirlerden neyele farkedildiklerini açklayabilirsin;
- Omurilii açklayabilir ve onun baz görevlerini bileceksin;
- Re@eksin ne olduunu açklayabilir ve onun için birkaç örnek verebilirsin;
- Vejetativ sinir sisteminin görevlerini kyaslayabilirsin;
- Büyük beynin görevlerini sayabilirsin;
- Beyin zarlarnn ve beyin svsnn görevini örenebilirsin;
- Büyük beyin kabuunun görevini örenebilirsin;
- Stresli durumlarn meydana gelme nedenlerini sayabilirsin;
Bu konuda örenecein
kavramlar:
- Sinir sistemi,
- Sinir hücresi,
- Sinir dokusu,
- Sinirler,
- Gangliyonlar,
- Omurilik,
- Re@eks,
- Beyin,
- artl ve artsz
- re@eks,
- Stres.
117
KONU 9
DERS 1
SNR SSTEM – YAPISI,
BÖLÜMLER VE ÖNEM
Düün ve cevapla:
Kotuun zaman organizmada hangi deiiklikler meydana gelir? Koma esnasnda neden kalp ve
solunum çalmas hzlanr, açklayabilir misin? Korku annda hangi deiiklikler meydana gelir?
Organizmadaki bütün organlar bir bütün olarak çalrlar. Bir organn çalmasnn hzlanmasyla
vücutta dier bir organn çalmasnn hzlanmasna yol açar, ve tersi, bir organn çalmasnn
yavalamas vücutta dier bir organn çalmasnn yavalamasna yol açar. Bu uyum sinir sistemi
tarafndan koordine edilir. Sinir sistemi organizmann fonksiyonlar arasnda uyum salayarak, insann
iç düzenini ve insan ile d ortam arasndaki dengeyi salar.
SNR SSTEMNN AYRILMASI
Yap ve görevlerine göre, sinir sistemi öyle ayrlabilir (res.9.1):
Merkezi sinir sistemi (MSS,) Beyin ve murilik sinirleri girer.
Çevresel sinir sistemi (ÇSS), merkezi sinir sisteminin dnda bulunan tüm sinirlerden olumutur.
Buna beyin ve omurilik sinirleri girer.
beyin
Sinir hücreleri - nöronlar
ve onlarn görevleri
Dendrit
Çekirdek
Nörit
Miyelin
klf
Sinir sistemi nöron denilen özel
hücrelerden olumutur (res.9.2).
Nöronun gövdesinde çekirdek ve
dier organeller bulunur. Sitoplazma
dnda hücrenin gövdesinde aaca
benzer iki çeit uzants vardr, onlar
da:
- Dendritler, ksa uzantlardr,
uyartlar hücrenin gövdesine kadar
iletirler;
- Nörit, uzun uzantdr, uyartlar
hücrenin gövdesinden tarlar.
Dendritlerin çok sayda aaç
dallarna benzeyen uzantlar vardr.
Beyin
sinirleri,
omurilik
Sempatik
sinirler
Omurili
sinirleri
Sinir uçlar
Res. 9.2 Sinir hücresi
118
Res. 9.1
Sinir sistemin ayrlmas
KONU 9
Fakat uyartlar merkezi sinir sistemine tayan duyu nöronlarnn dendritleri ise sadece tek bir
yerde dallanr. Bu dendritlerin reseptör ya da uyart alc görevleri vardr. Bu durum görme ve duyma
duyu organlarnda görülür.
Nöritler miyelin denilen, sinir telinin korunmasn salayan bir ya tabakas ile örtülüdür. Çevresel
sinir sisteminde miyelin , van klf denilen, özel hücrelerden olumu peltemsi bir örtüyle örtülmütür.
van klf bir bütün oluturduu zaman hücreler arsnda küçük boluklar oluur. Sinir uyartlarnn
iletme hznda önemli rolü olan bu küçük boluklara düüm ( nodüsler ) denir.
Miyelin ile örtülü sinirlere beyaz sinirler denir. Bunlar beynin ve omuriliin ak maddesinde
bulunurlar. Dendritler ve sinir hücrelerin gövdesi miyelin ile örtülü deildirler. Bunlar omuriliin boz
maddesinde bulunurlar.
Çevresel sinir sistemindeki nöronlarn görevi, daima MSS’e veya MSS’den uyartlar almak ve
tamaktr. Uyartlar aldklar yerden, beyin ve omurilie kadar tayan nöronlara senzör yada duyu
nöronlar denir. Uyartlar beyinden kaslara ve salg bezlerine tayan sinir hücrelerine motor nöronlar
denir. Motor nöronuyla uyartlan kas ve salg bezleri gibi organlar efektör organlardr.
Sinir hücresinin özellikleri
Sinir hücreleri, ortamda veya organizmada meydana gelen en küçük deiikliklere
tepki verme özelliine sahiptir. Sinir hücresinin bu
özellii duyarllk olarak bilinir.
Sinir hücresinin ald uyarty çok hzl bir ekilde hücreden hücreye aktararak belirli yere veya merkeze
gönderir. Sinir hücresinin yapt bu ie iletim denir. Sinir hücresinde uyartlarn iletimi her zaman
tek yönde olur. Uyart dendritlerden girer hücre gövdesinden geçerek aksona doru ilerler. Bir sinir
hücresinden baka bir sinir hücresine uyartnn iletilmesini salayan yap sinaps olarak bilinir.
Sinirler
Sinirler, sinir hücrelerinden olumu ve
dtan zarla örtülü olan demetlerdir. Merkezi sinir
sistemin dnda yerlemilerdir. Merkezi sinir
sisteminde sinirler, uyartlar beyin ve beyinden
geri tayan demetler olutururlar. Eer sinirlerde
sadece duyu nöronlar varsa bunlara duyu sinirleri
denir. Sadece motor nöronlar varsa motor sinirleri
grubuna girer. Fakat sinirlerde hem motor hemde
duyu nöronlar bulunursa bunlara karma sinirler
denir. Omurilikten çkan veya omurilie giren
bütün sinirler karma sinirlerdir.
Res. 9.4 iki sinir hücresinin birletii yer sinaps
119
KONU 9
OMURLK
Omurilik, omurgann omurlarndan oluan omurga kanalnda bulunur. Omurilik ip eklindededir
ve uzunluu 45 cm’dir.
Omurilie enine kesit yaplrsa, onun yapsn görebiliriz (res. 9.5). Bununla, ortasnda boz
madde ve onun etrafnda ise ak madde yerlemi olduu görülür. Boz madde, ön ve arka çkntlar (
boynuzlar) oluturarak açk kanatl kelebek görüntüsü oluturur. Boz maddenin ortasnda beyin svs ile
dolu olan küçük kanal – merkez kanal bulunur.
Omurilik
kanal
omurilik
Omurilik
siniri
Omuriliin görevleri
Omurilik,
omurilik
sinirleri
ve
beyin
arasndaki ba oluturur. Ayn zamanda re@eks
diye adlandrlan basit cevaplarn alnd yerdir.
Omuriliin görevleri üç gruba ayrlr:
1. Duyu (senzor) uyartlarn beyine kadar
iletmek.
2. Motor uyartlarn beyinden, kas ve salg
bezlerine kadar iletmek.
3. Reeks faliyetleri. Re@eks, uyartlara basit,
hzl ve otomatik olarak cevap verir. Çok az sayda
nöronla gerçekleir.
Res. 9.5 Omurilik
Biliyormusun, gözümüzün önüne cisim geldiinde gözümüz neden krpar?
Omurilik sinirleri
31 çift omurilik siniri vardr. Her bir sinir boz maddenin iki boynuzu yardmyla omurilie balanr.
Boz maddenin arka boynuzlar yaknnda, arka boynuz gangliyonu diye adlandrlan kalnlam
ksm bulunur. Gangliyon, merkez sinir sisteminin dnda yerlemi olan sinir hücreleri gövdelerinin
toplamdr. Duyu sinir telleri bu gangliyonun gövdesinden geçer.
Arka boynuzlarn duyu nöronlar ve ön boynuzlarn motor nöronlar gangliyonlarda birleirler ve
ordan karma sinirler olarak devam ederler. Bu sinirler iskelet kaslarna ve salg bezlerine kadar uzanrlar.
Unutma : Tüm omurilik sinirleri karma sinirlerdir.
Reeks yay
Uyartnn olumas ve sinir sisteminin uyartya cevap vermesine kadar oluan yola reeks yay
denir. (res. 9.6). Re@eks yayn oluturan bölümler unlardr:
1. Reseptör – dendrit yada baz reseptör hücrenin uc ksm, uyarty alan özel duyu organlarnda
olduu gibi.
120
KONU 9
2. Senzör nöron – uyartlar MSS’ ne ileten hücre.
3. Merkez nöron – MSS’de hücre veya hücreler.
4. Motor nöron – MSS’den uzaa uyartlar tayan hücre.
5. Efektör – gelen uyartya cevap veren MSS’nin dndaki kas yada salg bezi.
Ackm isen ve güzel yemek kokusu alrsan veya
Ak madde
Boz maddenin
sadece baz yemek türü düünürsen az boluunda
arka boyn uzlar
tükürük salgs artmaya balayacaktr. Meydana gelen
Boz madde
bu olay açklayabilir misin?
Re@eksler atrsz veya kendiliinden gelen ve artl
Merkez kanal
veya kazanlm olabilirler. artsz olan re@eksler
hzldr, belli uyartlara otomatik cevap verirler,
onlarn genel görevi ise korumaktr. Örnein: göz
Boz
kapaklarn krpmak, haprmak, öksürmek, yutmak,
maddenin ön
süt emmek ve benzeri. artl re@eksler, sinir sisteminin
Kark sinir
boynuzlar
belli bölümünün uzun yllar süren etkinlikleri sonucu
Motor siniri (4)
meydana gelir. Daha dorusu insann örenebilecei
Efektör- uyartya
her ey. Örnein: okumak, yazmak, yüzmek, bisiklet
cevap veren kas (5)
sürmek ve benzeri. Bundan sonra, bu re@eksi meydana
getiren etkinlik durursa, zamanla bu re@eks de kaybolur.
Deri reseptörü (1)
artl re@eksin tipik örneklerinden biri örenmektir,
özellikle yabanc dil örenmek. Eer insan yabanc dil
örenirse, zamanla ayn dili kullanmazsa, örenilen
Res 9.6 Reeks yay
kelimeler unutulur. Önun için unutmayn, örenilenleri
zaman zaman tekrar ediniz!
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
nsan vucudunda bütün organlarn çalmasn sinir sistemi kontrol ve koordine eder.
Sinir sistemi merkezi ve çevresel sinir sistemine ayrlr. Sinir sistemin temel yap birimi
sinir hücresi – nöron’dur. Nöron, gövde, ksa uzantlar – dendritler ve uzun uzant – akson
dan olumutur. Bunun uyarlma ve iletim özellikleri vardr. lettikleri uyartlara göre sinir
hücreleri senzör ve motor hücreler olarak ayrlrlar.
Sinirler, sinir hücrelerinin oluturduu sinir telleridir. Sinirler, senzör, motor ve kark
sinirlere ayrlr.
Omurilik, omurga kanalnda yerlemitir. MSS ve vucut çevresi arasndaki ilikiyi salar.
Omuriliin görevleri üç gruba ayrlabilir: Senzör uyartlarn tanmas, motor uyartlarn
tanmas ve re@eks etkinlikleri.
Kendi bilgini dene
1. Sinir sisteminin temel görevi nedir?
2. Sinir sistemi nasl ayrlmtr?
3. u terimleri açkla: nöron, miyelin, gangliyon ve van klf.
4. Sinir uyarts nedir?
6. Kark sinir nedir? Birkaç örnek say.
7. Re@eks yay ksmlarn say.
8. Omurilik nerede yerlemitir, nasl görünür, onun görevi nedir?
9. Omurilik zedelenirse hangi bozukluklar meydana gelir?
121
KONU 9
DERS 2
BEYN - GÖREVLER
Beynin esas bölümleri
Beyin kafatasnn içini tamamen doldurur, zarlarla ve svyla kapldr. Ayn zamanda kafatas
kemikleri ile korunmutur. Beyin farkl bölgelere ayrlabilir (res. 9.7):
1. Büyük beyin, beynin en büyük bölümüdür. Büyük beyin uzunlanmasna derin bir yarkla sa
ve sol hemisfer denen yarm küreye bölünmütür.
2. Ara beyin, beyin yarm küreleri ve beyin sap arasndaki bölümdür. Bunun yapsnda talamus
ve hipotalamus bulunur.
3. Beyin sap, büyük beyin ve omurilik arasndaki badr. Beyin sapnn üst ksmnda orta beyin
bulunur. Onun altnda, beynin alt ksmnda düz bir parça olarak omurilik soan bulunur.
4. Küçük beyin (beyincik), beyin yarm kürelerinin arka ksmlarnn altnda bulunur. Beyin sap,
büyük beyin ve omurilik ile baldr.
Büyük beyin kabuunun bölgeleri
Yan lob
Aln lobu
Ard kafa lobu
akak lobu
Büyük beyin
Beyin köprüsü
Ara beyin
Orta beyin
Omurilik soan
Küçük beyin
Res. 9.7. Beynin temel bölümleri
Beyin ve omurilik zarlar
Beyin ve omurilik ba dokusundan olumu üç zarla örtülmütür. D zar sert bir zardr. Bu zar en
kaln, en kuvvetli olan zardr ve kafatas kemiklerine yapktr. Orta zar örümcek ana benzer zardr.
122
E
KONU
9
En alttaki zar yumuak olup beynin ve omuriliin sinir dokusunu örter. (res 9.8.).
Kafatas
kemikleri
Örümcek
as zar
Sert zar
Yumuak zar
Beyin svs
Beyin svs, beyin ve omuriliin etrafn
çevreleyen saydam bir svdr. Bu svnn
görevi beyin dokusunu farkl sarsntlardan
korumaktr. Ayn zamanda, bu sv beyin
hücrelerine besin maddelerini götürüp
onlardan zararl maddeleri alr.
Beyin svs, beyin karnc diye
adlandrlan beynin dört boluunda üretilir.
Eer beyin svsnn akm engellenirse bu
sv toplanp beyin dokusuna basnç yapar ve
onu zedelemi olabilir.
Res. 9.8 beyin zarlar ve beyin svsnn akm
BEYNN AYRILMASI
BÜYÜK BEYN
Beyin yarm küreleri
Her beyin yarm küresi dört loba ayrlmtr. Bu loblar örtülmü olduklar kafatas
kemiklerine göre adlandrlrlar. Aln, yan kafa, akak ve ardkafa bölümleri vardr. (res. 9.7). Her
yarm kürenin derininde, beynin yüzeyinden görünmeyen küçük olan beinci lop da bulunur.
Beyin yarm kürelerinin d sinir dokusunda büyük beynin kabuunu oluturan boz madde bulunur.
Büyük beyin kabuunun çok sayda girinti ve çkntlar vardr.
Beyin yarm kürelerinin iç ksmnda büyük miktarda ak madde ve boz maddeden yaplm birkaç
kütle bulunur. Ak maddenin en önemli ba beyin gövdesidir, bu sa ve sol yarm küreyi birbirine balar.
Beyin yarm kürelerinin derin iç ksmnda bulunan, boz madde kütlelerinden oluan bölgelere bazal
gangliyonlar denir. Bu nöron gruplar vucut hareketlerinin ve yüz ifadesinin düzenlenmesinde yardmc
olurlar.
Büyük beyin kabuunun görevleri
Büyük beynin kabuk ksmna çok sayda uyart tanp incelenir. Beyinde hafza denen fenomen
yardmyla çok sayda bilgi toplanr. Ayn zamanda beyin kabuunda inceleme, deerlendirme ve
düünme olaylar için de yer vardr. Bilinçli kir deitirme ve istemli hareketlerin kontrolü de büyük
beyin kabuu tarafndan olur. Beyin farkl bölümleriyle koordine hareketlerin kontrolünde de yer alr.
Bu faliyetleri kontrol eden merkezler beyin kabuunun belli loblarnda bulunur.
Aln lobunda, hareketleri kontrol eden motor bölgesi bulunur. Bu bölümde konumay salayan
önemli merkezler de bulunur.
123
KONU 9
Yan kafa lobunda, deriden gelen dokunma, ar, ve s gibi uyartlar inceleyen senzör bölgesi
bulunur. Burada mesafe, büyüklük ve ekil deerlendirilmesi yapan merkez de bulunur.
akak lobu, kulaktan gelen uyartlar deerlendiren iitme merkezi bulunur. Koku alma merkezi,
koku duyularn deerlendirir.
Ard kafa lobunda, gözlerden gelen uyartlar inceleyen görme merkezi bulunur.
Beyin kabuunda bulunan birçok merkez arasnda fonksiyonel ballk vardr. nsann
uyarty alabilmesi, inceleyebilmesi, uyartlara sözlü veya yazl cevap verebilmesi ve ayn
zamanda dokunmak (dokunma uyarts) ve dier duyu uyartlarna cevap verebilmesi için
birçok nöronun beraber çalmas gereklidir. letiimi konuma ve yazmakla salayabilme
yetenei beyin kabuundaki merkezlerin beraber çaltklarn gösteren en ilginç örnektir.
Bu bölgelerin gelimesi ve ihtiyaçlar örenme sürecinin eklenmesiyle kapatlr.
ARA BEYN
Arabeyin, beyin yarm küreleri ve beyin sap
arasnda bulunur. Ara beynin yapsnda talamus ve
hipotalamus bulunur.
Talamusun görevi dtan gelen uyartlar
sn@andrarak dorudan büyük beyin kabuundaki
bölgelere iletmektir.
Hipotalamus,
talamusun altnda bulunur.
Burada vucut scakln, su dengesini, uyumay,
itah ve korku ve acma gibi duygular kontrol eden
merkezler bulunur. Otonom sinir sistemi ve hipoz de
hipotalamusun kontrolü altndadr.
Hipotalamus kalbin çalmasnda, kan damarlar
duvarlarnn daralp gevemesinde, hormonlarn
salglanmasnda ve baka görevlerde etkisi vardr.
Hipotalamus
Talamus
Res. 9.9 Ara beyin
BEYN SAPI
Beyin sapn, orta beyin ve omurilik soan oluturur. Bu bölümler, büyük beyin ve ara beyni
omurilik ile balar.
Orta beyin, büyük beynin ortasnda yerleip beyin sapnn üst ksmn oluturur. Beyin yarm
kürelerinde sakl olan boz madde dört bölümden olumutur. Bu dört bölüm görme ve duyma
merkezleridir.
Omurilik soan, orta beyin ve omurilik arasnda bulunan beynin bir ksmdr. Burada ak madde
dta, boz madde ise içte bulunur. Boz maddede hayati merkezleri oluturan hücre gruplar bulunur.
Burada bulunan hayati merkezler unlardr: solunum merkezi, kalbin çalmasn ve kan damarlarnn
daralp gevemesini yani kan basncn kontrol eden merkezler. Omurilik soannda haprma, öksürme,
yutma v.b. gibi re@eks olaylarn kontrol eden merkezler de bulunur. Beyin sapnn bu ksmnda büyük
beyin ve ara beyin arasnda uzanan sinirlerin çaprazlanmas olur. Böylece sa yarm küreden gelen
sinirler ve vücudun sol bölümüne gider ve tersi.
124
KONU 9
KÜÇÜK BEYN (BEYNCK)
Küçük beyin üç bölüme ayrlmtr: orta bölüm veya solucan ve iki yan yarm küre. Büyük beyinde
olduu gibi burada da boz madde dta, ak madde ise içte bulunur. Küçük beyinin görevleri unlardr:
vucuttaki iskelet kaslarnn koordinasyonunu salar, kalkarken, yürürken ve otururken dengeyi korur,
ayn öyle çok duygusal etkinliklerde de kas tonusunu salar v.b.
Kafatas ya da ba sinirleri
Beyinden çkan 12 çift kafatas sinirleri vardr. Kafatas sinirleri u uyartlarn tanmasnda görev
alrlar:
- Özel duyu uyartlar, koku, tad, görme ve iitme gibi;
- Genel duyu uyartlar, ar, dokunma, scaklk, derin kas duyarll, basnç ve denge;
- tor uyartlar, iskelet kaslarnn istemli kontrolü sonucudur.
- ç motor uyartlar, salg bezlerini ve istemsiz çalan ( kalp kas ve düz kaslar ) kaslar kontrol
eder.
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Beyin ve omurilik üç zarla sarldr. Onlar da unlardr: d zar – sert zar, orta zar –
örümcek as zar ve iç zar – yumuak zar. Bu zarlar arasndan beyin svs hareket eder.
Beyin svsnn görevi beyin dokusunu koruma ve beyin hücrelerini besin maddeleriyle
beslemektir.
Beyin, büyük beyin, ara beyin, beyin sap ve küçük beyinden olumutur. Beyin sap ise
orta beyin ve omurilik soanndan olumutur.
Büyük beynin yüzeyi çok sayda merkezi olan boz madde kabuuyla örtülüdür. ç
tarafnda ise ak madde bulunur.
Arabeyin talamus ve hipotalamusa ayrlmtr.
Omurilik soannda hayat merkezleri – kalbin çalmas ve solunum merkezi yerlemitir.
Küçük beyinde denge merkezleri yerlemitir.
Kendi bilgini dene
1. Aada verilen kavramlar arasndaki fark açkla:
. akson - dendrit,
b. Boz madde – ak madde,
c. duyu - motor,
ç. nöron – sinir teli.
2. Beynin esas bölümlerini, isimlerini ve bulunduklar yerleri say ve onlarn temel görevlerini
ksaca açkla.
3. Beyin ve omurilik zarlarnn görevleri hangileridir?
4. Beyin svsnn görevi nedir?
5. Ara beyin nasl ayrlmtr ve onun görevi nedir?
6. Termoregulasyon merkezi nerede yerlemitir?
7. Beyin sap kaç bölüme ayrlmtr ve onlar hangileridir?
125
KONU 9
DERS 3
OTONOM - VEJETATF
SNR SSTEM
Otonom sinir sisteminin bölümleri
Kalp, akcierler ve mide gibi iç organlarnda beyin ve omurilie uyart tayan sinirler olmasna
ramen, bunlarn çalmas her zaman isteimiz dndadr. Beyin merkezlerinden gelen duyu uyartlar
cevap olarak re@ekse dönüürler. ç organlarn tümünün çalmas sinir sistemin özel bölümü olan
otonom sinir sistemi ( OSS ) denilen sistem tarafndan kontrol edilir. Otonom sinir sistemi sempatik ve
parasempatik ksmlara ayrlr.
Sempatik sinir sistemi, omuriliin iki
tarafnda yerlemi, aralarnda bal olan iki sra
gangliyondan olumutur. Gangliyonlar daha ksa
olan sinir telleriyle omurilie, daha uzun sinir
telleriyle ise iç organlara baldr.
Parasempatik sinir sistemi organlarda
veya organlarn yaknlarnda yerlemi olan
gangliyonlardan
olumutur.
Parasempatik
gangliyonlar ksa sinir telleriyle iç organlarna
baldr. Daha uzun sinir telleri omuriliin kuyruk
bölümüne ya da merkezlerle omurilik soanna
veya orta beyine giderler.
Res. 9.10 kalbin çalmasn sempatik ve
parasempatik sinirler ayarlar
Otonom sinir sisteminin görevleri
Otonom sinir sistemi salg bezlerinin, boru eklindeki organlar ve kan damarlarnda bulunan düz
kaslarn ve kalp kaslarnn çalmasn düzenler. Bu çalmalar otomatik olarak iletilirler. Düzeni salanlan
bölümlerdeki deiimler sonucu uyart oluur ve uyartya cevap verilir. Vucuttaki organlarn çou hem
sempatik hem de parasempatik uyartlar alrlar. Bu iki sistemin belli organlardaki etkisi birbirine zttr.
Eer sempatik uyart belli bir organn çalmasn hzlandrrsa, o zaman parasempatik uyart çalmay
yavalatrr, ve tersi. Tablo 9.1’de bu iki sistemin baz görevleri verilmitir.
126
KONU 9
blo 9.1
Sempatik ve parasempatik sisteminin belli organlardaki etkileri
Efekör
Göz bebekleri
Kalp
Akcier bronlar
drar kesesi
skelet kaslarnda kan
damarlar
Solunum sistemi
Sindirim sistemi
Sempatik
Parasempatik
geniletir
hzlandrr
geniletir
gevetir
geniletir
daraltr
yavalatr
daraltr
kaslr
daraltr
geniletir
geniletir
daraltr
daraltr
SNR SSTEMNN BAKIMI, HJYEN VE KORUNMASI
Artk biliyorsun ki sinir sisteminin, organlar ve bütün organizmay koordine etme, kontrol etme
ve ayarlama görevi vardr. Hücreler kendi görevlerini yerine getirebilmeleri için büyük miktarda enerji
kullanrlar. Sinir hücrelerinin, ayn zamanda sinir sisteminin düzgün çalabilmesi için, her türlü
zararl etki eden ve belirli düzensizlikler meydana getiren ve hastalk yapabilen etkilerden kaçnlmas
gerekir. Uzun süreli zihinsel ve ziksel çalmalardan sonra sinir sisteminde bütün insanlarda ayn
olmayan yorulma meydana gelir. Bundan dolay her insan kendi ziksel ve zihinsel yetenekleri
hakknda bilgiye sahip olmaldr ve buna göre çalma ve dinlenme zamanlarn ayarlamas gerekir.
Yorgun olan sinir sistemi uykuyla en güzel dinlenir. Uyku ritmik olarak tekrar edilir ve organizma
için gerekli olan dinlenmeyi salar. Organizmann dinlenebilmesi için yetikinler 8 saat uyku
yapmalar gerekir, daha gençlerde bu süre ise daha fazla olmas lazm. Uyku esnasnda, organizma
dinlenirken sinir hücreleri gün içerisinde harcadklar enerji madelerini yeniler ve tamamlarlar. Uyku
rahat olmaldr. Dardan gelen hiçbir türlü etki ve uyart uykunun bozulmasna sebep olmamaldr.
Sinir sisteminin düzgün çalabilmesi için en erken çocukluk yalardan bakm yaplmas gerekir.
Çocuklarda deiik kolay oyunlar ve bilmecelerle, müzik dinleme ve geziler yardmyla rahatlama
duygusunu gelitirmek gerekir.
Sral vücut etkinlikleri sayesinde bütün organlarn, bununla beraber sinir sisteminin düzgün
çalmas salanr.
Baz maddeler sinir sistemine zararl etki yaparlar. Büyük bir kesim insan sigara ve alkol tiryakisidir, fakat
ne yazk ki son zamanlarda gün geçtikçe farkl uyuturucu çeitleri kullanan tiryakiler de ortaya çkmaktadr.
Alkol bütün iç organlara, özellikle karaciere zararl etki yapmakla birlikte sinir sistemini de
etkiler. Alkol, sinir uyartlarnn iletim yeteneini azaltr, bundan ötürü alkol alm insanda hareketlerin
yavalamas görülür. Bundan dolay alkol almam bir insanla kyaslanrsa çok daha yava reaksiyon verdii
görülür. Zamanla alkol tiryakileri, alkol bamls olur, bu da alkolizim hastalnn olumasna yol açar.
Az miktarda uyuturucu kullanmnn yanltc ho etkisi vardr, bununla beraber yanltc
memnuniyet duygusu yaratr. Organizma, uyuturucuya çok çabuk ve kolay alr ve her seferinde miktarn
artrlmasn ister, bu da organizma için büyük bir tehlike tekil eder. Bu ekilde zamanla organizma
127
KONU 9
uyuturucu bamls olur. Uyuturucu yava yava fakat kesin olarak sinir hücrelerini öldürür. Sinir
hücrelerinden baka, belli sinir merkezlerini yani tüm sinir sistemini yok eder.
Her hangi bir eyden korktuunda hangi deiiklikler meydana gelir? Neden, açklamaya çal?
nsan olumsuz bir haber ald anda nasl tepki verir?
Ar ziksel ve psikolojik yüklenmeler sonucu meydana gelen baz deiiklikler, organizmay
bask altna alr, bu durum stres olarak bilinir. Organizmann devaml stres (ar sinir, korku ve benzer)
altnda hareket etmesi organlarn çalsmasnda çok sayda bozukluklar meydana getirir.
Sinir sisteminin hastalklar ve zedelenmeleri
Menenjit – beyin zarnn iltihaplanmasdr ve en fazla bakterilerden meydana gelir. Eer zamannda
gerekli önlemler alnmazsa, iltihaplanma beyin kabuuna da geçebilir ve orada belirli merkezleri
zedeleyebilir.
Beyin kanamas – beyin kabuunda baz atardamarn tkanmas sonucunda damar patlamas
meydana gelebilir. Bu ekilde kan beyin dokularna dalr ve baz beyin merkezlerini zedeleyebilir.
Omurilik zedelenmeleri omurilikte omurgalarn krlmas ve yerinden oynamas sonucu zedelenme
meydana gelir. Beyinde ve omurilikte sinir dokular yenilenmezler. Bundan dolay omurilikte meydana
gelen zedelenmeler uyartlarn yolunun kesilmesine neden olur, bununla beraber omuriliin zedelenme
yerinin altnda bulunan bütün kaslara giden uyartlar durur ve felç meydana gelir.
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Bütün iç organlarnn çalmasn kontrol eden sinir sisteminin özel ksm olan
otonom sinir sistemi, sempatik ve parasempatik sinirlerden oluur. Bu iki bölüm birbirine
zt olarak çalrlar, biri hzlandnda, dieri yavalar ve tersi.
Sinir sistemine uyku, açk havada gezi, düzenli spor yapma ve zihinsel ve ziksel
çalmalar olumlu etki ederler. Stres,alkol, sigara kullanm ve esrar sinir sistemine zararl
etki ederler.
Kendi bilgini dene
1.
2.
3.
4.
5.
6.
128
OSS’nin görevi nedir?
Sempatik ve parasempatik sinirler nasl çalr? Birkaç örnek say.
Yorgun insan psikolojik ve ziksel olarak nasl dinlenir?
Alkol ve esrarn zararl etkisinden birkaç örnek say.
Stres nedir ve nasl en iyi ekilde kaçnabiliriz?
Menenjit nedir ve nasl tedavi edilir?
KONU 9
KISA ÖÜTLER
-Sinir sistemine olumlu etki edenler: uyku, temiz havada kalmak, düzenli spor yapmak ve düzenli
yaama biçimi
-Stres, uyuturucu, alkol ve tütün sinir sistemine olumsuz etki eder
- Fiziksel ve psikolojik etkinlilere ait günlük plan yap ve onlara uy
-Düzenli spor yap
-Serbest zamann temiz havada gezerek dinlenmek için kullan
-Gerçeklerle yaamay ören ve rahatla
-Ebeveyinlerinle kendi problemlerini payla
-Uyuturucu ve alkol kullanma, onlar sinir sistemini zedeler
1. ETKNLK
Sinir dokusundan hazr preparati mikroskopta inceleme
ARAÇ VE GEREÇLER: mikroskop, sinir hazr preparat, defter ve kalem.
1. Preparat mikroskoba koy ve büyük objektivde sinir hücrelerini bul.
2. Sinir hücresi çiz ve gördüün bölümleri iaretle.
3. Ödevini güzel ileyip ilemediini öretmeninde kontrol et.
2. ETKNLK
Omurilik incelenmesi
ARAÇ VE GEREÇLER: evcil hayvan omurilii, iki cisim cam, alkol, mikroskop, neter, defter ve
kalem
1. Bir parça omurilik al, 10 – 15 dakika alkol içine koy sertleene kadar bekle ve sonra incele.
2. Neterle enine ince bir kesit al ve lam üzerine yerletir.
3. Lamelle lamn üzerini kapat ve bu ekilde hazrlanm preparat mikroskop altna yerletir ve
omuruliin yapsn incele.
3.ETKNLK
Omurilik incelenmesi
ARAÇ VE GEREÇLER: piliç aya, neter ve büyüteç.
1. Bacak sinirine gelene kadar neterle eti kemikten ayr.
2. Büyüteçle bacak sinirini incele.
129
KONU 9
4.ETKNLK
Kurbaa reekslerini incele.
ARAÇ VE GEREÇLER: sa kurbaa, stand, tuz asidi yada ine, neter, cmbz, defter ve kalem.
1. Bana vurulmu olan kurbaann kafatasn ve beynini çkar.
2. Kurbaay standa yerletir ve ineyle yada asitli pamukla uyart gönder. Elde ettiin bilgileri
defterine kaydet.
3. Kurbaa ayann bir parçasndan deriyi çek, ayn prosedürü tekrarla. Ne fark ediyorsun?
4. Ondan sonra ince ineyle kurbaann omuriliini kucala ve ayn prosedürü tekrarla. Elde ettiin
bilgileri defterine kaydet ve öretmeninde kontrol et.
5. ETKNLK
Bacak kasnn reekslerinin incelenmesi
ARAÇ VE GEREÇLER: Neurolojik plastik çekiç ve dayanakl sandalye.
1. Bir örenci sandalyeye rahat bir ekilde oturup ayan uzatp diz alt bölümünü serbest brakmas
gerekir.
2. Altrmay yapan örenci bir eliyle bacak kasn tutup dier eliyle diz altnda bulunan kas
tendonlarna çekiçle haf vurmas gerekir.
3. Ayaklardaki re@eks hzn kyasla.
4. Altrma öretmen kontrolü altnda yaplmas gerekir.
5. Ne farkettiniz açklaynz.
6 ETKNLK
Beynin incelenmesi
ARAÇ VE GEREÇLER: evcil hayvann beyni, tava, bçak, defter ve kalem.
1. Beyni tavaya koy ve incele.
2. Bçakla beyini iki eit parçaya ayr, incele ve bölümlerini gözetle.
3. Beyni çiz ve ksmlarn belirle.
7 . ETKNLK
Sinir dokusundan hazr preparati mikroskopta inceleme
ARAÇ VE GEREÇLER: mikroskop, beyin hazr preparat, defter ve kalem.
4. Preparat mikroskoba koy ve büyük objektivde sinir hücrelerini bul.
5. Sinir hücresi çiz ve gördüün bölümleri iaretle.
6. Ödevini güzel ileyip ilemediini öretmeninde kontrol et.
130
KONU 10
DUYULAR
Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsin:
- Duyularn görevlerini ve yap birimlerini açklarabilirsin;
- Duyu organlar sisteminin görevini açklayabilirsin;
- Özel ve genel duyular fark edebilir ve onlar için örnekler verebilirsin;
- Görme ve duyma duyusunun görevini ve yapsn açklayabilirsin;
- Kulak bölümlerinden duyma duyusunun nasl geçtiini örenebilirsin;
- Vucut yüzeyinde bulunan reseptörlerin görevini örenebilirsin;
- Koku alma ve tad alma organlarnn görevlerini açklayabilirsin;
- Gereinden fazla uyartlardan korunmay bileceksin.
Bu konuda örenecein
kavramlar:
- duyu
- görme duyusu
- iitme ve denge
duyusu
- deride duyular
131
KONU 10
DERS 1
DUYULAR VE DUYU MEKANZMALARI
Hatrla:
Uyart nedir?
D ortamdan gelen uyartlara kar organizma nasl tepki gösterir?
Uyartlar neyle alnr?
Sinir hücersi hangi ksmlardan olumutur?
nsan devaml olarak d ortamla temas halindedir. nsanda deiiklikleri fark eden mekanizmalar
bulunur ve bunlara uygun tepkiler gösterir. Yaam ortamndaki deimeler uyartya dönüerek duyu
nöronlar yardmyla merkezi sinir sistemine tanr. Uyartlarn çou d ortamdan gelerek organizmann
yüzeyine yakn fark edilir. Dierleri ise, iç organlarn uyartlar gibi, iç ortamdan gelirler. Sinir sistemini
uyartlar fark eden bu ksmna uyart alc yada reseptör denir. Reseptörler birkaç çeit olabilirler:
-
Duyu nöronlarn serbest dendritleri, ar reseptörleri olduu gibi;
-
Deimi uclar ya da organ uclar, dokunma ve scaklk duyu nöronlarnn dendritleri gibi;
- Duyu nöronlaryla birlemi olan özel hücreler, gözün a tabakasnda bulunan koni ve çomak
hüreleri ve dier özellemi duyu organlarnn reseptörleri olduu gibi.
Reseptörlerin dalmn da katarak, duyularn baka ayrlma biçimleri de vardr.
Böylece, özel duyu özel organda yerlemitir, genel duyu ise organizmada geni bir ekilde dalmtr.
Özel duyular:
- Görme – gözde bulunan reseptörler,
- Duyma – iç kulakta bulunan reseptörler,
- Denge - iç kulakta bulunan reseptörler,
- Tad - dildeki reseptörler,
- Koku – burun boluunun üst ksmnda bulunan reseptörler.
Genel duyular
Basnç, scak, souk, ar ve dokunma duyular – deride ve iç organlarnda ve kaslarda,
tendonlarda ve eklemlerde durum duyular.
Duyu reseptörleri cevap verdikleri uyartlara göre de ayrlabilirler. Termoreseptörler scaklk
deiikliklerini fark ederler, fotoreseptörler a cevap verirler, kemoreseptörler kimyasal maddeleri
fark ederler. Mekanoreseptörler hareket, kaslma, basnç veya titreimlere, özünde mekanik uyartlar
olan duyulara cevap verirler.
132
KONU 10
GENEL DUYULAR
ar
dokunma
souk
Genel duyu reseptörleri organizmann bütün
ksmlarnda bulunur. Bunlarn bazlar deride
yerlemitir. Bunlarn sayesinde d ortamda
olan deiiklikleri fark ediyoruz, bazlar ise
organizmann içinde yerlemitir. Bu gruba
u reseptörler düer: scaklk, soukluk, ar,
dokunma, basnç, alan ve denge reseptörleri.
(.10.1).
Scaklk duyusu
scak
Res 10.1
Genel duyu reseptörleri
basnç
nsan organizmasnda, vucudu scaklk
etkilerinden
koruyabilmek
için
scaklk
deiimleriyle meydana gelen uyartlar
alglayabilen reseptörler vardr. Scak ve
souu alglayabilen özel reseptörler de vardr.
Soukluk reseptörleri epidermisin hemen
altnda yerlemilerdir. En youn olarak göüs,
srt ve bel bölgesinde dizilmilerdir.
Scaklk reseptörleri deride daha derinde yerlemitir. En youn olarak dudaklarda ve yanaklarda
bulunurlar. Reseptörler için karakteristik olan özellik onlarn devaml olarak uyarlmas sonucu adaptasyon
oluur. Örnek: Elini 40 - 45 scakl olan suya sokarsan bata kendini ho hissetmeyebilirsin. Fakat
ksa bir süre içinde bu ho olmayan duygu kaybolur. Scak ve souu alglayan reseptörler, oluan
deiimlere çabuk adapte olurlar. Bu olay, ar reseptörleri için geçerli deildir.
Dokunma ve basnç duyusu
Dokunma reseptörleri küçük elipsoid eklinde cisimciklerdir. Bunlar gerçek deride bulunurlar.
Bu reseptörler, en fazla miktarda ayak ve el parmaklarnn uc ksmlarnda bulunurlar. Dudaklar ve
dil ucunda da bu reseptörlerden çok sayda vardr. Scaklk reseptörleri gibi, dokunma reseptörleri de
meydana gelen deiimlere çok çabuk adapte olurlar.
nsan anestezi altnda iken ( örnek: ameliyat esnasnda ) iç organlarndan gelen basnc hissesdebilir.
Bu uyartlar alglayabilen reseptörler vucudun iç ksmnda bulunur, bu yüzden bu reseptörlere derin
duyu reseptörleri denir.
Ar duyusu
Negativ d etkenler ya da vucuttaki herhangi bir organn fonksiyonunun bozulmas, organizmann
çalmasn büyük ölçüde bozar, bununla beraber onun hayatta kalmasn tehlikeye koyar. Bu etkilerin
ve bozukluklarn alglanmas için ar reseptörleri vardr. Bu yüzden bu reseptörlerin koruma görevleri
olduu söylenebilir. Bu görevleri yüzünden, bu reseptörlerin vucudun her ksmnda bulunmasna
sebeptir.
133
KONU 10
Bunlar deride, kaslarda, eklemlerde, az miktarda iç organlarda da bulunurlar. Bu reseptörler, serbest
sinir uclar olarak adlandrlan dallanm sinir telleridir.
Alan duyusu
Kaslarda, tendonlarda ve eklemlerde yerlemi olan reseptörler, vücut duruunu ve baz ksmlarn
dier vücut ksmlarna göre yer deiimleri sonucu oluan uyartlar alglar. Bu reseptörlerden alnan
bilgi kaslarn koordinasyonu için gereklidir. Ayn zamanda baz aktiviteler yani yürümek, komak ve
dier bileik hareketler için önemlidir. Uyratlar bu reseptörlerden, omurilik yardmyla küçük beyine
tanr.
ÖZEL DUYU ORGANLARI
Tad alma duyusu
Tad alma duyusunu, dilin yüzeyindeki
reseptörler ve uyartlar büyük beyin kabuunda yerlemi olan tad alma merkezlerine
kadar tayan iki sinir oluturur. (res. 10.2).
Tad tomurcuklar ya da tad cisimcikleri
olarak adlandrlan tad reseptörleri dilin kenarlarnda bulunur. Bu tad cisimciklerinin
uyarlmas, sadece az boluunda bulunan
maddenin tükürük yardmyla eritilmesinden
sonra olur. Dört temel tad alma reseptörleri
vardr ve bunlar dilin farkl bölümlerinde
bulunurlar.
-
Tad alma duyusu
Ac tadlar
Tad tomurcuklar
Eki tadlar
Tuzlu tadlar
Tatl tadlar
Res. 10.2
koku ve ted duyular
Tatl tadlar, en sk dilin uc ksmnda alglanr.
Eki tadlar, dilin yan ksmlarnda bulunan tad cisimcikleri tarafndan alglanr.
Tuzlu tadlar, dilin ön ksmyla alglanr.
Ac tadlar dilin arka ksmyla alglanr.
Koku duyusu
Koku reseptörleri, burun boluunun üst ksmn örten koku epitelinde bulunurlar. Koku
maddeleri sadece burunun mukoz salgsnda eridikten sonra koku uyartlar gibi etki edebilirler.
Koku reseptörlerindeki uyartlar, koku sinirinden geçerek büyük beyin kabuunda yerlemi olan
koku merkezine iletilir. Kokunun alglanmas tad duyusuna dorudan baldr, fakat erimi kimyasal
maddelerin farkllklar tada kyasen kokuyla daha fazla hissedilir. Besinin kokusu, itah ve sindirim öz
sularnn salglanmasn tek etmesi için çok önemlidir.
Koku alma duyusunun hatrlama yetenei vardr. Bir defa koklanm parfüm kokusunu, bir daha
ki seferde hatrlar.
134
KONU 10
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
nsan duyularla uyartlar kabul eder ve bu ekilde kendi etrafndaki çevreyi tanr. Her
duyunun kendine özel yaps vardr. Reseptörler aldklar uyartlar duyu sinirleri araclyla
beyindeki merkezlere gönderir. Orada uyartlar analiz edilir ve bu ekilde biz bilgi elde
ederiz.
Dal ve yaplarna göre duyular: genel ve özel olarak ayrlrlar.
Aldklar uyartlara göre : mekanoreseptörler, kemoreseptörler, termoreseptörler ve
fotoreseptörler olarak ayrlrlar.
Genel duyu reseptörleri organizmann bütün bölümlerinde bulunurlar. Bu gruba, scak,
souk, ar, dokunma, basnç, alan ve denge reseptörleri girer.
Koku ve tad alma duyular özel duyulardr. Bunlarla biz kimyasal uyartlar alrz.
Kendi bilgini dene
1. Duyu organlarnn görevi nedir?
2. Duyu reseptörü nedir? Birkaç örnek say.
3. Be özel duyuyu say.
4. Alt genel duyuyu say.
5. Tad alma reseptörleri nerede yerlemilerdir? Hangi tad alma uyartlarn alrlar ve nasl?
6. Koku duyusunu açkla.
7. Adaptasyon nedir ve hangi duyularda vardr?
8. Alan ve denge reseptörleri nerede yerlemitirler?
135
KONU 10
DERS 2
GÖZ GÖRME ORGANIDIR
nsan bir çift göz sayesinde d ortamdan %80’den fazla izlenim kabul eder. Gözlerde fotoreseptörler
yerlemitir.
Göz yuvarla ve bölümlerinin korunmas
Göz çok narin bir organdr, göz çukurunun duvarlarn oluturan kafatas kemikleri ile korunmutur.
Bunlar göz çukurunun arka ksmn korurlar. Göz kapaklar ve kirpikler gözü önden korur, gözya
bezleri ise özel bir sv olan gözyan salglarlar – bu sv gözün ön ksmnn kurumasn önler ve ayn
zamanda da gözü enfeksiyonlardan ve küçük tehlikeli cisimciklerden korur. Göz, göz çukurlarna alt
kasla balanmtr. Bu kaslar gözü göz çukurunda tutarlar ve gözün sola, saa, yukar ve aa hareket
etmesini salarlar. Göz çukurunun dibinde, gözün daha kolay hareket etmesini salayan ya dkusu
bulunur.
Göz yuvarla
Göz yuvarlann üç tabakas vardr (res.10.3).
D tabakaya göz ak denir ve sert ba dokusundan olumutur. Göz ak, gözün ön ksmnda effaf
bir ksm olan saydam tabakay oluturur.
Göz yuvarlann ikinci tabakas damar tabakadr. Damarlarla zengin ba dokusundan olumutur.
Bu tabaka, gözün iç ksmn karanlk yapan koyu kahve rengindeki pigmentle zengindir. Damar tabaka
ön ksmnda siliyar cisime dönüür, buna da iris balanr. ris, göze renk veren pigmentli hücreleri olan
kas tellerinden yaplmtr. Bu kaslarn kaslp gevemesiyle irisin merkez açnda bulunan göz bebei
denilen yap büyür yada küçülür. risin göze giren ayarlama görevi vardr. Eer klar iddetli ve
göz alc ise iris geniler, göz bebei ise küçülür. Eer k çok zayf ise o zaman iris kaslr, göz bebei
ise büyür.
Siliyar ksm, zil eklinde olup, irisin d kenarlar büyüklüü kadar delii vardr. Bu kaslar göz
merceini tutar ve göz uyumu sürecinde onun eklini deitirirler. Göz mercei, temiz, sert, elastik
maddeden yaplm olan yuvarlak bir yapdr. Göz mercein iki yüzeyi de d bükeydir. Göz mercei
elastik olduu için kalnl deiebilir. Bu deiim, uzak ve yakn cisimleri görebilmemiz için n
odaklanmasn salar.
Göz yuvarlann ön ksm göz svsyla doludur, bu sv göz mercei ve saydam tabaka arasnda
bulunur.
En iç tabaka a tabakadr, burada birkaç tabakada yerlemi olan çomak ve koni eklindeki sinir
hücreleri bulunur. Bu hücreler a duyarl olan reseptörlerdir. Koni hücreleri iddetli a ve renklere
duyarldrlar. En fazla a tabakann arka ksmnda merkez derinlik veya sar leke denilen ksmda
grupalnmtrlar. Görebilmemiz için nlarn sar lekeye dümesi gerekir.
136
KONU 10
A tabaka
Cams madde
göz ak
Damar tabaka
iris
Kornea
Mercek
Siliyar kas
Kör
nokta
Göz
siniri
Merkez girinti
Gözü hareket
ettiren kaslar
Göz yuvarlan
kesiti
Res 10.3
Gözün yaps
Çomak hücreleri az a kar
duyarldrlar
ve az
klandrlm
ortamda duyuyu alrlar, fakat net resim
oluturmazlar. A tabakasnn her tarafna
dalmtrlar ve görü alann belirlerler.
Sar lekenin altnda göz siniri balar.
A tabakada, göz sinirinin balad yere
kör nokta denir. `urada ne çomak ekilli
ne de koni hücreleri yoktur ve görüntü
eer buraya düerse insan göremez.
Karanlk bir odaya girdiinde, örnek,
sinema salonuna, ksa bir süre hiçbir
ey göremezsin. Bu zaman içinde, koni
hücreleri etki etmek için adapte olurlar. Bu
olaya karanla kar adaptasyon olay
denir.
Koni ve çomak hücreleri görevlerini
a kar duyarl olan pigmentler
yardmyla gerçekletirirler.
Bu pigmentlerin üretilmesi A
vitaminine baldr.
Öyleki, besinlerinde A vitamini eksiklii olan insanlarn gözleri karanla zor adapte olurlar, daha
dorusu o insanda gece körlüü (tavuk körlüü) vardr.
Gözün iç ksm yumuak jelatinimsi maddeyle doluduran, göz yuvarlann yuvarlak eklini
salayan madde cams cisimdir.
)
b)
NASIL GÖRÜYORUZ GÖRÜNTÜNÜN OLUMASI
Gözün ön bölümünde saydam, renksiz olan
ksmlarndan klar geçer. Bundan sonra onlarda krlma
denen deiiklikler oluur. Inlarn krlmas, büyük alandaki
n küçük alan olan ve reseptörlerin yerlemi olduu a
tabakasna kadar girmesini salar.
Nesnelerden geri dönen nlar saydam tabaka, göz
bebei, göz mercei ve cams cisimden geçerek sar lekeye
düerler.
Birçok krlma sonucu sar lekeye düen görüntü küçülmü
ve ters dönmütür. Bu k uyartlar göz siniriyle, beyin
kabuunun arka ksmndaki görme merkezine kadar iletilir.
Orada analiz edilirler ve biz nesnelerin büyüklüü, görünüü,
says, rengi ve baka gibi özellikleri hakknda bilgi ediniriz.
Res. 10.4 Fotoreseptörler
) Çomak, b) koni
137
KONU 10
Göz zedelenmeleri
Saydam tabaka çou defa gözün penceresi olarak bilinir. Sivri nesnelerden veya enfeksiyonlardan
meydana gelen zedelenmeler saydam tabakay zedeleyebilir ve bu bölge geçirgenliini kaybeder. Eer
böyle zedelenmeler göz bebeininin ( göz bebei – gözün renkli olan bölgesinin merkezinde bulunan
delik) merkezinde de oluursa körlük meydana gelebilir. Eer baz cisimcikler göz kapandan gözün
içine girerse saydam tabakay uyartrlar. Zedelenme olmamas için profesyonel kiilerden yardm
isteyerek yabanc nesnenin çkarlmas gerekir.
Görme bozuluklar
Yakn görememek, göz yuvarlann ksa olmas ya da göz merceinin yetersiz göz uyumu
sonucudur (res. 10.5 b) Böyle durumlarda nlar sar lekenin arkasna düerler. Bundan dolay yakndan
baktmz nesneler için net resim oluturamayz. Nesneler net görülebilmeleri için gözden uzak olmalar
gerekir. Bu durumlarda konveks (iç bükey) yapl caml gözlüklerin kullanlmas gerekir, bunlar nlarn
daha fazla krlmasn salar.
)
b)
Res. 10.5 Görme bozuklukları
Uza görememek skça rastlanan bir baka görme bozukluudur. Bu durumda göz yuvarla
çok uzundur, nlar sar lekenin önüne düerler.(res. 10.5. ’ya bak). Uzakta bulunan cisimler net
görünmezler, net görünebilmeleri için gözün yaknna getirilmeleri gerekir. Böyle durumlarda konkav
(d bükey) mercekli gözlükler kullanlr.
Üç tip koni hücresi vardr, bunlar krmz, yeil ve mavi a kar duyarldrlar. Koni hücreleri
olmayan insanlarda tamamen renk körlüü ( daltonist ) vardr, tek tip koni hücreleri olmayan insanlarda
ise sadece o renk körlüü vardr.
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Görme duyusu sayesinde insan d ortamdan %80’den fazla izlenim kabul eder.
Göz, yardmc ksmlar ve göz yuvarlandan olumutur. Yardmc ksmlar unlardr:
kalar, kirpikler, göz kapaklar, d göz kaslar ve göz ya bezleri. Temel bölüm olan
göz yuvarla üç tabakadan olumutur, onlar da: göz ak, damar tabaka ve a tabakadr.
A tabakada görme reseptörleri, çomak ve koni ekilli hücreler yerlemitir. Göz bozukluklar
yakn ve uza görememektir.
Kendi bilgini dene
1. Gözün temel ksmlar hangileridir?
2. Inlarn dardan gözün a tabakasna kadar olan geçiini açkla.
3. Göz merceinin görevi nedir?
4. Gözde hangi reseptörler vardr ve nasl ayrlrlar?
5. Göz uyumu nedir? Örnekle açkla.
6. Nesneleri görebilmemiz için, nlar gözün hangi bölümüne dümesi gerekir?
7. Inlar kör noktaya düerse ne olur?
8. Göz kusurlarn açkla.
138
KONU 10
DERS 3
KULAK, DUYMA VE DENGE
ORGANIDIR
nsanda duyma ve denge duyularnn yerletii bir çif kulak vardr. Duyma duyularyla biz farkl
ses uyartlarn ayrt edebiliriz, denge duyular ise organizmann dengesini tutabilmesini salar. Kulak
üç ksma ayrlabilir: d, orta ve iç kulak (.10.6)
Yarmdaire
kanallar
akak kemii
Örs
D kulak
Duyma
siniri
Salyangoz
Çekiç
Kulak
kepçesi
davul
Üzengi
Östaki borusu
D iitme
kanal
Res. 10.6
kulan yaps
Yutak
Kulan d ksm kulak kepçesiyle balar. Onun görevi, ses dalgalarn kulaa doru yöneltmektir. Bunun
devamnda 2,5 cm uzunluundaki d
kulak yolu bulunur. Bu yolu örten deri
çok incedir, yolun ilk bölümünde özel
ya bezleri bulunur. Duyma kanaln
sonunda kulak zar ya da kulak davulu
bulunur. Bu zar d duyma kanal ve
orta kulak boluu arasndaki snr
oluturur.
Orta kulak
Orta kulak küçük, yatay eklinde bulunan ve havayla dolu olan bir boluktur. Bu bolukta üç
duyma kemikçii vardr, bu kemikçikler insan vucudunda en küçük olan kemikçiklerdir. Bu duyma
kemikçikleri, kulak zarndan gelen ses titreimlerini daha güçlü olarak iletebilmeleri için birbirine
baldrlar. Birinci kemikçik olan çekiç, sap ile kulak zarna baldr. Bu kemikçiin dier bir ksm,
örs denilen ikinci kemikçikle baldr. Üçüncü kemikçiin yuvarlak ekli vardr ve üzengi adn alr. Bu
kemikçik, örs kemikçii ve iç kulan balangç yeri olan oval pencerenin zaryla baldr.
Östaki borusu yutak ile orta kula balayan borudur. Bu boru açktr ve devaml olarak kulak
zarnn her iki tarafndaki hava basncn dengeler.
ç kulak
Kulan en bileik ve en önemli bölümüdür. Birbirinden ayr olan üç bölümden olumutur.
Kulan kemik lavirinti de denilen bu bölümü üç ksmdan olumutur. lk ksm dalz, oval pencerenin
hemen ardnda bulunur. kinci ksma salyangoz denir.
139
KONU 10
Üçüncü ksm ise iki torbaca bal olan yarm daire kanallarndan olumutur. Her üç ksmda
perilenf denen sv vardr. Salyangoz kemikten olumu bir borudur ve salyangoz evceine benzer
yaps vardr. Salyangozun içi endolenf denen bir svyla doludur. Korti organ olarak adlandrlan
duyma organnda, duyma sinirinin hücreleriyle bal olan reseptörler bulunur. Bu organ salyangozun iç
ksmnda yerlemitir.
Sesin olumas
Ses dalgalar d iitme yolundan girip kulak zarnda
titreimler oluturur. Böyle titreim kulak kemikleriyle
güçlenir ve dalgal hareket etmeye balayan perilenfe
kadar aktarlr.
Perilenn bu dalgal hareketleri endolenfe aktarlr
ve onunda dalgalar eklinde hareket etmesini etkiler.
Daha sonra endolefteki bu dalgal hareketler reseptör
hücrelerinde bulunan ince siller tarafndan kaydedilir,
bunlar hareketleri duyma uyartlarna çevirme yeteneine
sahiptirler. Bu duyma uyartlar sinir hücrelerinden büyük
beyin kabuuna tanr.
Yarm daire
kanallar
Torba
Denge duyusu
ç kulakta, yarm daire kanallarnda ve onlarn
torbacklarnda (res. 10.7), vücut duruunun deimesiyle
oluan uyartlar alan reseptörler bulunur. Denge duyusu
reseptörleri silli hücrelerdir ve kristallerin yardmyla
uyarlrlar. Ban her hareketi kristallerin hareketlenmesine
sebep olur. Kristaller ise kendi tarafnda olan reseptörleri
uyarrlar. Torbacklarda bulunan sinir telleri duyma
siniriyle balanan bir sinir olutururlar.
Duyma
salyangozu
Res. 10.7
denge reseptörleriyle iç kulak
KISA ÖÜTLER
- Her hangi bir sorun yoksa bile göz doktoruna gidip sral kontroller yaplmaldr..
-Gözlük kullanman gerekiyorsa mutlaka kullan.
-Light – show göz için zararldr, bulant ve ba dönmesine neden olur.
-Uzun süre yüksek sesli müzik dinleme.
-Disko klüplerinde uzun süre kalmaktan kaçn.
140
KONU 10
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Kulak, duyma ve denge duyularnn yerletii organdr. Üç ksmdan olumutur: d,
orta ve iç kulak. ç kulakta, duyma salyangozunda duyma duyusu yerlemitir, üç yarm
daire kanalcnda ise denge duyusu yerlemitir.
Kendi bilgini dene
1.
2.
3.
4.
5.
Kulak hangi bölümlerden yaplmtr?
D kulan görevi nedir?
Orta kulaktaki kemikçikler nasl adlandrlr ve onlarn görevi nedir?
Duyu reseptörleri nerede , denge resptörleri ise nerede yerlemitirler?
Ses dalgalarnn, kulaktaki duyu resptörlerine kadar gidi yolunu açkla.
1. ETKNLK
Deride duyularn sralanmasn inceleme
ARAÇ VE GEREÇLER: küt uclu metal ine, pergel, buz parças, scaklk kayna (ate), kalem ve
milimetrik kat.
1. Avuc içi derine tükenmezle 1x1cm iaret et, milimetrik kat üzerine ayn büyüklükte kare çiz.
2. Küt uclu metal ineyle iaretlediin derideki kareye yava yava dokun. Dokuma duyusunu
algladn bölgeleri bul ve milimetrik katta iaret et.
3. Altrmay iledikten sonra ayn altrmay buz parçasyla soutulmu ineyle, az stlm ineyle
ve pergel ucuyla tekrarla.
4. Souk, ondan sonra scak ve sonunda ac hissettiin yerleri belirle. Her zaman belli uyarty
hissettiin yerlerde milimetrik katta yeni karelerde nokta ile iaret et.
5. Belirlediin noktalar uyart alclardr. Baz noktalar bütün uyartlara cevap verir mi? Uyart alclar
nasl sralanmtrlar? En çok hangi uyat alclar vardr?
2. ETKNLK
Farkl duyularn incelenmesi
) Snfta bir örencinin gözleri temiz bir bezle balanr. Ondan sonra eline farkl nesneler konulur (
kalem, tükenmez, eprüvet, silgi, ta ve benzeri.), ve ondan elinde ne tuttuunu bilmesi istenir. Onlarn
yüzeyi nasldr ve arl nekadardr ( haf, çok haf v.b cevap vermeyle).
141
KONU 10
b) Gözü bal olan örencinin önüne farkl derecelerde stlm suyla dolu üç bardak konulur. Örenciden
hangi bardakta souk, hangisinde lk, hangisinde ise scak su bulunur cevap vermesi istenir.
c) Gözü bal olan örenciye farkli kokulu maddeler (alkol, parfüm, elma, limon, ta ve benzeri) verilir.
Onun, hangi koku hangi maddeye ait olduunu bulma görevi vardr.
Benzer altrmalar tad alma duyularn incelemek için de yapabilirsiniz.
3.ETKNLK
Görme keskinliinin incelenmesi
ARAÇ VE GEREÇLER: u büyüklükteki har@erle ilenmi bir ema (yükseklii ve genilii ayn): I.
sra - 6 cm; II. sra -3 cm; III. sra - 1,5 cm; IV. sra - 1 cm; V. sra - 7 mm;
1. lk önce bir gözünle oku, daha sonra dier gözünle, öyleki test etmediin gözün kapal olmas gerekir
2. Okuma 6 m uzaklktan gerçekleir
3. Son sray gerilmeden net görürsen, iyi görme sahibisin demektir
4. ETKNLK
Mariot deneyi
ARAÇ VE GEREÇLER: iki kat ve çizim malzemesi.
1. Kat sayfasnn bir ucunda kara çember dier ucunda art çiz.
2. Elinle sa gözünü kapat ve kad sol gözüne doru yaklatr.
3. lk anda hem çemberi hem arty göreceksin, fakat bir anda art görü alanndan kaybolup sadece
çemberi göreceksin.
4. Hangi sonuca varyorsun? Bir anda neden arty göremiyorsun açklayabilirmisin? Acaba art kör
noktaya m dümü, ondan m göremiyorsun?
5. ETKNLK
Duyarlln incelenmesi ve selerin tannmas
ARAÇ VE GEREÇLER: gözleri kapatmak için balk ve band yaptrc.
1. Oturan
bir
örencinin
gözleri
kapatlp
farkl
sesler
yaratlr
(konuulur,
islk çalnr, fsldanrve benzeri). Örencinin görevi sesin neyden yaratld, nerden geldii ve gücünün
nekadar olduunu belirlemesidir.
2. Örencinin kulak kepçeleri bant yaptrcyla arkaya doru yaptrlr ve tekrar farlk yerlerden
sesler yaratlr. Örencinin görevi seslerin nerden geldiini belirlemesidir. Bu olayda örencinin çok
yanl yaptn göreceksiniz. Ne düünüyorsunuz, bu neden böyledir?
142
KONU 11
HORMONAL DÜZENLEME
Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsin:
-
ç salg bezlerini belirleyebilir ve adlandrabilirsin;
ç salg bezlerinin organizmadaki süreçlerde düzenleme görevini açklayabilirsin;
Bir hormonun salgsn ve onun görevini açklayabilirsin;
Bezin foksiyon bozukluunda meydana gelecek sonuçlar açklayabilirsin;
ç salg bezleri sistemi strese nasl tepki gösterdiini açklayabilirsin.
Bu konuda örenecein
kavramlar:
- hormonlar,
- hormon ayar,
- iç salg bezleri.
143
KONU 11
DERS 1
HORMONLAR, HORMONAL VEYA
ENDOKRN DÜZENLEME
nsan vÜcudundaki bütün bezler iki gruba ayrlr. Birinci gruba d salg bezleri girer. Bu
bezler çk kanallaryla kendi ürünlerini belli yerlerde üretirler.
kinci grubu kanallar olmayan salg bezleri oluturur.
Bu salg bezleri salglarn dorudan kana verirler. Bu salg
bezlerine iç salg bezleri veya endokrin bezler denir, bunlar
endokrin sistemini olutururlar. Bu bezlerin salgladklar
salglara hormonlar denir.(res.11).
Endokrin ve sinir sistemi insan organizmasnn bütün
görevlerini kontrol ve koordine eder. Bu iki sistemin çalmalar arasnda uyum vardr. Bu koordinasyonu u delillerle
görebiliriz, hipozin çalmasn sinir sistemi kontrol eder ve
Res. 11 di ve iç salg bezleri
tersi, hipozden salglanan hormonlar da dorudan sinir sisteminin çalmasna etki eder.
Hormonlarn görevleri
epiz
hipoz
Tiroid
bezi
timus bezi
Böbrek üstü
bezleri
Pankreas bezi
yumurtalk
testisler
Res 11.1
Temel salg bezleri
Hormonlar vücuttaki belli hücrelerin ve organlarn çalmalarn kontrol eden biyolojik maddelerdir.
Hormonlar dorudan kana salglanrlar ve kan
dolam sistemiyle vucudun tüm bölgelerine tanrlar. Bunlar büyümeyi, metabolizmay, üremeyi ve
organizmadaki dier süreçleri düzenler. Hormonlarn
bazlar birden fazla dokuya, bazlar ise tek bir dokuya eki ederler. Belli hormonun etkiledii dokuya
hedef doku denir. Bu dokuda yerlemi olan hücrelerin hücre zarnda veya sitoplazmasnda hormonlar
balayan reseptörler bulunur. Hormonlarn hücreye
girmesiyle, hücrenin çalmasn balatr ve hücrede
belli proteinlerin sentezini tek eder.
Baz hormonlar salglandktan sonra uzun bir
süre – iki hafta kadar aktivdirler, dierleri ise etkilerini çabuk gösterip kan dolam sisteminden 10 dakkida içinde atlrlar.
Yaplarna göre hormonlar öyle ayrlrlar:
- Proteinler,
- Steroidler - yalardan oluan hormonlardr. Bunlar böbrek üstü bezlerinin kabuunda ve
üreme bezlerinde üretilirler.
144
KONU 11
Hormonlarn düzenlenmesi
ç salg bezleri belli miktarda hormon üretirler. Hormonlar, kanla hedef dokuya gelir ve burada
etkisini gösterirler, daha dorusu hedef doku faaliyete geçer. Hedef dokunun bu tür faaliyeti iç salg
bezinde ters etki yaratr, böylece iç salg bezinin faliyeti azalr, bununla beraber hormon salglanmas da azalr. Bu ekilde iç salg bezlerinin faaliyetinin düzenlenmesine negatif geri dönüümlü
balant denir.
HPOFZ, GÖREV VE BOZUKLUKLARI
ve LH
TH
AC
H
TS
p
kortikosteroidler
yumurtalk
Göüsler
Kemikler, kaslar
dokular
(tiroid hormonlar)
böbreküstü bezi
FSH
Böbrek
STH
tin
ak
l
ro
FSH ve LH
Hipoz, ara beyin altnda ve ince bir sap ile hipotalamusa balanan küçük bir bezdir. Bu salg
bezi iki ksma ayrlmtr: ön ve arka lop.
Hipoz, temel salg bezi
gibi
de adlandrlr, çünkü salç ve d uyartlar
glad hormonlar dier salg
bezlerinin faliyetini hzlandrr
ya da yavalatr. Hipoz bezinin
ADH
Oksitozin
ön lobunun çalmas hipotalaHipozin arka
mustaki rilizing hormonu yardLobu
hipozin ön
myla kontrol edilir. (res. 11.2).
Göüsler
lobu
rilizing hormonlar hipoz bezinin
Kan dolam
oksitozin
sistemi
ön lobuna yönelir ve onun faaliyeAna rahmi
H
Tiroid bezi
D
tini tek eder.
A
progesteron
ojen
östr
testis
testeste
ron
Res .11.2
Hormonlar hipoz ve hipotalamusa
geridönüümlü balantyla etki eder
Ön lop hrmonlar
Hipozin ön lobundan en bata, dier iç salg bezlerinin
çalmasna etki eden çok sayda hormon üretilir. Burada bu
hormonlardan bazlarnn etkisini açklayacaz:
- Büyüme hormonu veya somatotropin hoprmonu
(STH), Organizmada birçok dokuya etki eder, büyüme için
kaçnlmaz olan proteinlerin sentezini balatr. Büyüme döneminde bu hormonun yetersizlii varsa, çocuk yeterli büyümez, ksa,cüce kalr.
Res. 11.3 normal, dev ve cüce
145
KONU 11
Bu olayn tam tersi, büyüme döneminde bu hormonun fazla salglanmasyla çocuk daha çabuk uzar,
daha dorusu dev gibi olmasn salar. Yetikin insanlarda bu hormonun miktar fazla artarsa, o zaman
o insanlarn organlarnn: burun, kulaklar, el ve ayak
parmaklar, alt çene v.b gibi bölümlerinde göze çarpan
büyüme görülür. Bu olaya agromegali denir. (res. 11.3
b).
Hipozin ön lobunda bu hormondan baka, dier
bezlere etki eden hormonlar da üretilir, özellikle, tiroid bezine, böbrek üstü bezlerine, üreme bezlerine etki
eden hormonlar. Ayn öyle süt bezlerinde sütün oluumunu tek eden hormonlar da salglanr.
Res. 11.3 b Agromegali
Arka lop hormonlar
Hipoz bezinin arka lobunda iki tür hormon salglanr. Birincisi böbrek kanallarnda suyun
geri emilmesine yardm eder, böylelikle suyun vucuttan atlmasn azaltr. Bu hormon antidiüretik
hormon olarak bilinir.
kinci hormon ise oksitozin hormonudur, doumdan önce salglanr, rahimdeki kaslarn salglanmasn ve süt bezlerinde sütün olumasn salar.
TROD BEZ
ç salg bezlerinin en küçüü tiroid bezidir. Bu bez boynun ön bölgesinde yerlemitir (res.11.4).
Grtlan her iki tarafnda birer tane yerleen, yan lop diye adlandrlan iki yuvarlak ksm vardr,
bunlar birbirine ince eritle baldrlar. Dtan bu salg bezi, ba dokusundan oluan kapsül ile kapaldr. Bu salg bezinden salglanan en önemli hormon tiroksindir.
Tiroid hormonlarn görevi, organizmann birçok hücresinde metabolizma sürecini balatmaktr.
yod, bu bezlerin hormonlarnn yap bileenidir, bu yüzden organizmaya besin ve suyla yeterli miktarda iyod alnmas gerekir. Tiroksin hormonun yetersizlii çocuklarda düzensiz ziksel geliimine
ve zekann gelimemesine neden olur. Bu olaya kretenizim denir. Eer bu hormon yetersizlii yetikin insanlarda ortaya çkarsa, kalp çalmas yavalar, vucut scakl azalr. Böyle insanlarda
ziksel ve zihinsel yetenekler azalmaya balar.
Tiroid bezinin etkinliinin artmasyla,
Res. 11.4 Tiroid bezi
146
KONU 11
daha dorusu tiroid hormonlarnn fazla salglanmasyla Bazed
hastal denilen hastalk meydana gelir. Bu hastaln karakteristik belirtileri unlardr: guatr, gözler da doru çkktr, yüz ifadesi tuhaftr,
sinir artar, kilo kayb oluur, kalbin çalmas hzlanr, terleme olur, vucut scakl artar, titreme oluur ve metabolizma hzlanr. (res. 11.4 ,b).
Res. 11.4 guatr
Res. 11.4 b Çkk gözler
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
ç salg bezleri organizmann büyümesine, metabolizmaya, üreme bezlerine etki
eder ve sinir sistemi ile beraber büyük sayda fonksiyonu koordine ve kontrol eden hormonlar salglarlar.
Beyin bezi hipoz organizmann gelimesine ve dier iç salg bezlerinin çalmasna etki eder
Tiroid bezi metabolik süreçlerini kontrol eden hormonlar salglar.
Kendi bilgini dene
1.ç salg bezlerin özellikleri nedir ?
2.Hormonlar nasl etki ederler?
3.ç salg bezleri sistemi ve sinir sistemi hangi ekilde baldrlar?
4.Hipozin görevi nedir?
5.Tiroid bezin görevi nedir?
6.ç salg bezlerinin düzensiz çalmas neye yol açar ?
147
KONU 11
DERS 2
PANKREAS, BÖBREK ÜSTÜ BEZLER,
ÜREME BEZLER
PANKREAS, GÖREV VE BOZUKLUKLARI
Pankreas çift görevi olan bir bezdir. D
salg bezi olarak, sindirim svs salglar ve
bu sv kanallar yardmyla ince barsan
balangç bölümüne kadar tanr. ç salg
bezi olarak ise belli hücrelerde hormonlar
salglar. Pankreasn içinde özellemi hücrelerden oluan küçük adacklar vardr. Bu
adacklara langerhans adacklar denir. Bu
hücreler pankreasn endokrin bölümünü oluturur ve pankreasn dier bölümünden bamLangerhans
sz olarak çalr. Bu adacklarda salglanan
adacklar
en önemli hormon insulindir.
nsülin glikozun hücre zarndan tanRes.11.5
masnda görev alr. Ayn zamanda proteinlePankreas
rin sentezi için gereken amino asitlerin hücreye daha fazla tanmasn salar.
nsülin kendi etkisiyle kandaki eker
miktarn azaltr. Kanda insulin miktarnn artamas, fazla eker miktarnn karacierde depo edilmesini salar. Herhangi bir nedenden dolay
pankreas hücrelerinde insulin az miktarda salglanrsa o zaman dokular
kandaki ekeri kullanamaz. Bu durumlarda kandaki eker miktar yükselir, daha dorusu eker hastal meydana gelir.
Pankreas hücrelerinde salglanan ikinci hormon glukagondur. Bu
hormon insulinle beraber kandaki eker seviyesinin düzenlenmesinde görev alr. Kandaki eker miktar azaldnda glukagon, karacierde depolanm olan ekerin kana geçmesini salar.
BÖBREK ÜSTÜ BEZLER, GÖREVLER VE
BOZUKLUKLARI
Kabuk
Öz
Res. 11.6 Böbrek üstü bezi
148
Böbrek üstü bezleri, böbrein üst ksmnda yerlemi olan iki küçük
bezdir. Her bir böbrek üstü bezinin ayr ayr çalan iki bölümü vardr.
ç bölüm öz diye adlandrlr, d bölüm ise böbrek üstü bezinin kabuu
olarak adlandrlr.
KONU 11
Böbrek üstü bezinin öz bölgesinden
salglanan hormonlar
Böbrek üstü öz bölgesinden hormonlar, sempatik sinir sisteminden gelen uyartlar sonucu salglanr. Salg bezinin bu bölgesinde kimyasal yaps ve faaliyeti benzer olan adrenalin ve noradrenalin hormonlar üretilir. Bu hormonlarn organizmaya birçok etkisi vardr. En önemlileri unlardr:
- Kan damarlarndaki kaslar uyararak kan damarlarn daraltr, böylece kan basncn yükselmesine sebep olur;
- Karacierde depolanan ekeri glikoza dönütürür;
- Kalbin çalmasn hzlandrr;
- Organizmadaki hücrelerde metabolizma süreçlerini hzlandrr;
- Bronçuklarn duvarlarndaki düz kaslar geveterek onlar geniletir.
Bu hormonlar insulinin tersine etki ettikleri için, insulinin miktar azaldnda bunlarn etkisi
daha fazla artar.
Böbrek üstü bezinin kabuk bölgesinden salglanan hormonlar
Böbrek üstü bezinin kabuk bölgesinde, mineral maddelerin ve ekerlerin metabolizma süreçlerini kontrol eden iki temel grup hormon salglanr.
Böbrek üstü bezinin kabuk bölgesindeki fonksiyon bozukluklar
Adisson hastalna sebep olur. Bu hastaln belirtileri unlardr: kaslarda atro, zay@ama, derideki pigmentasyonun artmas ve organizmadaki
mineral ve su dengesinin bozulmas.
Böbrek üstü bezinin kabuk bölgesinin fazla etkinlii kuing hastalna sebep olur. Bu durumda imanlk meydana gelir, yüz ovalleir,
incelenen deride morluklar belirir, kaslar zay@ar, kemik erimesi ve kandaki eker miktar artar.
Res. 1.6 A kuing
ÜREME BEZLER, GÖREVLER VE BOZUKLUKLARI
Üreme bezleri, diilerde yumurtalklar, erkeklerde ise testislerdir. Bunlar üreme hücrelerini
üretmelerinden baka çok önemli iç salg organlardr. Bu organlarda üretilen hormonlar ergenlik
çann balangç döneminde ikincil eey özellikleri denilen üreme özelliklerinin gelimesi için gereklidir. Ayn öyle üreme organlarnn bakm ve tamamen gelimesi için gereklidirler.
Üreme bezlerinden salglanan en önemli erkek üreme hormonu testesterondur. Bunun etkisi
ergenlik çann balangcnda hipoz bezinde salglanan hormonlarn etkisiyle balar. Bu hormon
ikincil eey özelliklerinin gelimesini salar. Bu hormonun etkisiyle üreme organlarnn ve üreme
bezlerinin gelimesi devam eder, iskelet ve kaslar ekillenir, ses kalnlar, grtlaktaki kkrdakta
çknt oluur, sakal ve byklar büyür ve erkeklerin vucudunda daha fazla kllanma meydana gelir.
Diilerde, ergenlik çan balangcnda hipoz bezinin etkisiyle dii üreme hormonlar olan östrojen ve progesteron hormonu üretilir. Bu hormonlar diilerde ikincil eey özelliklerinin gelimesinde görev alrlar. Bunlarn etkisiyle iskelet ve kaslar karakteristik olarak geliir, göüsler geliir,
ses nazikleir, koltuk altlarnda ve üreme organlarnn etrafnda kllanma görülür.
149
KONU 11
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Pankreasta üretilen hormonlar kandaki ekeri düzenler.
Böbrek üstü bezlerin hormonlar ekerlerin, mineral maddelerin ve proteinlerin metabolizmasnda görev alrlar.
Üreme bezleri, eeysel hücrelerin olgunlamasnda, üreme organlarnn gelimesinde ve ikincil eey özelliklerin belirlenmesinde etki eden üreme hormonlar salglar.
Hormonlarn salgsnn artmas veya azalmas çok sayda bozukluklarn ve hastalklarn meydana gelmesine neden olur.
Kendi bilgini dene
1.Pankreasta hangi hormonlar salglanr ve onlar nasl etki ederler?
2.Böbrek üstü bezlerinin kabuk ve öz bölgesinde hangi hormonlar salglanr ve nasl etki
ederler?
3.Testisleri hangi hormonlar oluturur ve onlar nasl etki ederler?
4.kincil erkek eey özellikleri hangileridir?
5.Yumurtalklar hangi hormonlar oluturur ve onlar nasl etki ederler?
6.kincil dii eey özellikleri hangileridir?
lediimiz bezlerden mada organizmada hormon salglayan baka dokular da vardr.
Pratiroid bezi – tiroid bezinin üstünde yerlemi iki çift küçük bezlerdir. Bu bezlerin
hormonlar kalsiyum metabolizmasnn ayarlarlanmasnda görev alrlar. Paratiroid hormonu,
kemik dokusundan kalsiyumun kana geçmesini salayarak, kandaki kalsiyum miktarn yükseltir.
Timus bezi, göüs kafesinin üst ksmnda, kalbin üstünde yerlemitir. Bakln geliiminde önemli görevi vardr.
Epiz, orta beynin arkasnda yerleen yass koni eklinde küçük bir bezdir. Epiz genellikle geceleyin melatonin hormonunu üretir, gündüz ise k olduu zaman bu hormonun
üretilmesi daha yavatr.
Böbreklerde oksijen miktar azaldnda eritropoetin hormonu üretilmeye balar, bu hormon kemik iliinde eritrositlerin daha fazla üretilmesini salar.
Plasenta, hamilelik döneminde birkaç hormon salglar. Bu hormonlar rahim tabakalarnda deimeler meydana getirir, ondan sonra ise hamilelik esnasnda süt bezlerini laktasiyon
dönemine hazrlar.
150
KONU 11
Tablo 12.1
Büyük iç salg bezleri ve onlarn hormonlar
Salgi bezi
Hormon
Temel görevleri
Hipozin ön lobu
Büyüme hormonu
Organizmadaki tüm dokularn
büyümesini salar
Dier iç salg bezlerinin hormon
üretmesini salar
Böbrek kanallarnda suyun geri
emilimini, rahim kaslarnn kaslmasn
ve göüslerden süt akmasn salar
Hipozin arka lobu
Tiroid bezi
Tiroid hormonlar
Metabolizmay hzlandrr,
ziksel ve zihinsel yetenekleri
arttrr, normal büyümeyi salar
Böbrek üstü bezi – öz
bölgesi
Adrenalin,
noradrenalin
Kan basncn yükseltir ve kalbin
çalmasn hzlandrr, sempatik sinir
sisteminin uyarlmasyla hücreleri
aktive eder
Karbonhidratlarn, proteinlerin
ve yalarn metabolzmasna etki
eder, stres annda aktivdir. Mineral
maddelerin ve su dengesinin
metabolizmasnda yardmc olur.
Böbrek üstü bezi – kabuk
bölgesi
Pankreas – Langerhans
adacklar
Testisler (Er bezi)
Yumurtalklar
nsulin
Glikozun metabolizmasnda görev alr,
kandaki ekeri kontrol eder
Glukagon
Karacierden glikozun serbestlemesini
salar, bu ekilde kandaki eker
seviyesini yükseltir
Testesteron
Üreme organlarnn ( testis, penis,
v.b) büyümesini ve gelimesini salar,
ikincil eey özelliklerin gelimesini
salar
Östrojen
progesteron
Birincil eey organlarn (rahim ve
yumurta kanallar) büyümesini ve
ikincil eey özelliklerin gelimesini
salar, hamileliin bakmnda yardmc
olur
151
152
KONU 12
NSANDA ÜREME
Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsin:
- unlar tanyabilir ve sayabilirsin: cinsiyet, erkek ve dii üreme organlarn, erkek ve
dii üreme bezlerini;
- Erkek ve dii bireylerde ikincil eey özelliklerini sayabilirsin;
- Erkek ve dii üreme bezlerini ve döllenmi üreme hücrelerini acklayabilirsin;
- Embriyonal ve postembriyonal gelimedeki etaplar tanyabilirsin;
- Üreme bezleri, üreme ürünleri, embriyonal geliim evreleri, erkek ve dii üreme organlarn hastalklarn kyaslayabilirsin;
- Kontasepsiyon nedir, kontrasepsiyon metodlar ve onlarn önemi nedir tanmlayabilirsin;
- Aile planlanmasn ve sorumluluk sahibi ebeveyinleri destekleyebilirsin;
- Cinsel yollarla bulaan hastalklarn önlemini,, belirtilerini ve risklerini tanyabilmek.
Bu konuda örenecein
kavramlar:
-
cinsiyet,
üreme organlar,
üreme ürünkleri,
cinsel iliki,
kadnda cinsel döngü,
aile planlamas,
kontrasepsiyon,
dölleme,
hamilelik,
embriyonel gelime,
cinsel hastalklar
153
KONU 12
DERS 1
NSANIN CNSEL ÖZELLKLER
(PRMER VE SEKONDER),
ÜREME ORGANLARI
VII. snftan hatrlayalm
1. Kaç tür üreme vardr?
2. Hangi üremeye eeyli üreme diyoruz?
3. Erkek ve dii üreme hücreleri nasl adlandrlr?
4. nsanda üreme bezlerinin görevi nedir?
5. Üreme hormonlarnn görevi nedir ve ne zaman salglanmaya balar?
NSANIN CNSEL ÖZELLKLER
Erkek veya dii eey organlarnn, yapsyla ve görevleriyle varoluu birincil (pimer) eeysel
özelliklerini oluturur. Ergenlik çann balangcnda hipoz hormonlarnn salgsnn artmasyla üreme bezlerinde bulunan üreme hücrelerinin olgunlamas balar. Ayn zamanda üreme bezlerinin hormonlarnn etkisiyle erkeklerde ve diilerde belirli özellikler gelimeye balar, bunlar
ikincil(sekonder) eey özellikleridir. Üreme bezlerinin etkinliinin balangcndan zihinsel ve ziksel olgunlamaya kadar geçen süreye ergenlik dönemi denir.
Ergenlik döneminde ikincil eey özelliklerin yan sra ayn öyle cinsel organlarn büyümesi ve
gelimesi de sona erer.
Erkek ve dii bireylerde üreme organlar sistemi iç döllenme ve emriyonun iç geliimi için
uyum salamlardr. Dii üreme organlarnda, embriyon kendi geliimi esnasnda her türlü d etkenden iyi korunmutur.
ÜREME ORGANLARI
Erkek ve dii bireylerde üreme organlar farkl olmalarna ramen, her iki cinsiyette bunlar iki
gruba ayrlabilirler: temel ve yardmc üreme organlar.
Temel organlar unlardr: gonadlar ya da üreme bezleri. Bunlar üreme hücrelerini ve hormonlar üretirler. Erkek üreme bezlerine, erbezi veya testis denir. `unlarda erkek üreme hücreleri spermatozoidler üretilir. Dii üreme hücrelerine yumurtalk ya da ovarium denir. `unlarda dii üreme
hücresi olan yumurta hücresi üretilir.
Yardmc organlar kanallar oluturur, bu kanallardan birleme amaçl üreme hücreleri geçer.
Erkek üreme sistemi
Erkek üreme organlarn erbezleri, epididim, prostat bezi, sperm kanal ve d idrar kanalyla
beraber penis oluturur.
154
KONU 12
Erbezleri veya testisler
Erkek üreme organlar, er bezleri vücudun d ksmnda, bacak aras skrotum denilen kese
içinde yerlemitir. Er bezlerinin yumurta ekli vardr. Dokunun iç ksm spermatozoitlerin üretildii çok sayda örülmü yarbükülmü kanalcklardan olumutur. Bu kanalcklarda her gün
milyonlarca spermatozoid üretilir.
Her er bezlerin iç ksmndan spermatozoitleri epididimise tayan kanalcklar balar. Geçici olarak kaldklar epididimiste, üreme hücreleri olgunlar ve hareket özelliini kazanrlar. Epididimisten
sperm kanal geçer. Bu kanal karn boluundan geçerek d idrar kanalyla balanr. Bunlar prostat
bezi gövdesinden geçer. Prostat idrar kesesi ardnda bulunan bezdir ve sperm svs denilen svy
üretir. Sperm, spermatozoit ve organizmada oluan çeitli salglarn karmdr. Salglar, spermatozoitlerin beslenmesini ve hareketliliini salar. Böylece spermatozoidler yumurta hücrelerine
daha kolay tanp onlar döllerler. Sperm idrar kanalna atlr.
Erkeklerde idrar kanalnn iki görevi vardr: idrar, idrar kesesinden tanmas ve üreme hücrelerinin salglaryla birlikte darya atlmas. Spermin, dii bireylerin doum kanalna atlmasna
ejakülasyon denir. Bu olay, penis denilen erkek üreme organyla olur, buradan idrar kanalnn en
uzun ksm geçer. Penis süngerimsi dokudan olumutur. Bunda çok sayda kan için boluklar vardr,
bu boluklar organ geveme durumunda iken ksmen botur. Kanla dolduu zaman büyür, sertleir
ve cinsel ilikiyi salar. Penis büyük ve sert olduu zaman, ereksiyon durumunda olduu söylenir.
Biliyor musun? Penis ve skrotum erkeklerin d üreme organlardr.
prostat
düz basak
sperm kanal
idrar kanal
seminal veziküller
penis
ejaüulator kanal
sünger dokusu
dericik
Penis ba
anüs delii
salg bezi
skrotum
epididim
testis
edep kemii
res. 12.1 erkek üreme sistemin yaps
155
KONU 12
Spermatozoitler
Spermatozoitler mikroskobik yapda çok hareketli
hücrelerdir. Ortalama bir ejakulasyonda en az 200 milyon spermatozoid vardr.
Spermatozoitin büyük çekirdeinin oval eklinde
ba, boynu ve uzun kuyruu vardr. Kuyruun yardmyla spermal svda yüzerler. Banda, apka eklinde
enzim içeren örtüsü vardr. Bu enzimler spermatozoitin
yumurta hücresine girmesine yardm eder. Ejakülasyon
srasnda spermatozoitlerin hepsinden sadece biri yumurta hücresini döller. Dier spermatozoitler ise birkaç saatten üç güne kadar yaarlar.
Ba
Boyun
balk
çekir
mitokondriler
Orta
ksm
kuyruk
Res 12.2
Spermatozoit
Dii üreme sistemi
Dii üreme organlar karn boluunun alt ksmnda, pelviste yerlemitirler ve u ksmlardan olumutur:
yumurtalklar, yumurta kanallar, ana rahmi, vajina ve
iki çift dudak içeren vulva, klitoris (bzr) ve dier bal
yaplar.
Yumurtalklar veya ovaryumlar
Diilerde, yumurta hücreleri olarak adlandrlan üreme hücreleri, iki yumurtalkta üretilirler.
Yumurtalklar, badem eklinde, küçük, yass, oval yapdadr. çlerinde yumurta hücreleri olgunlar. Yumurta hücrelerinin olgunlama süreci hücrelerin snfsal gruplamasyla balar. Gruplam bu
hücrelerin içi svyla doludur. Bu hücrelere yumurta folikülleri veya graf folikülleri denir. Yumurta
hücresi olgunlatnda graf folikülü parçalanr, yumurta hücresi yumurtaln yüzeyinden atlarak
en yakn yumurta kanalna doru hareker
eder. Foliküllerin yrtlmas ve olgunlam
Yumurta hücresi
yumurta hücresinin atlmas olayna ovüyumurta
Spermatozoid
lasyon (yumurtlama) denir.
Yumurta hücresinin
Döllenme yeri
Her ay erikin kadn bireylerde birkaç
yolu
uzantlar
yumurta kanal
yumurta hücresi olgunlar,
ana rahim
uzantlar
fakat genelde sadece bir tane atlr.
Olgunlaan yumurta hücresi atldktan sonyumurta hücresi
gelien folikül
ra, folikül, hormon salglayan sar cisim
Yan ba
denilen youn salg bezi kütlesine dönüür.
sar cisim
yerlemi
embriyon
Yumurta kanallar iki kanalldr,
olgunlam folikül
boyun
ana rahim
bunlardan biri yumurtalklarn birinin
spermatozoit yolu
gövdesi
yaknlnda, dieri ise öteki yumurtakanal
ln yaknlnda bulunur. Bunlar 12,5
vajina
kvrmlar
cm uzunluunda küçük kas borucuklardr.
salg bezi
Bu kanallar yardmyla yumurta hücresi
yumurtalktan ana rahmine kadar hareket
eder. Ovülasyon esnasnda yumurta hücreleri sv hareketi yardmyla yumurta kanalRes 12.3
larna geçerler.
Dii üreme sistemin yaps
156
KONU 12
Bu sv yumurta kanallarnn uclarnda yerlemi olan küçük püsküllü uzantlar tarafndan üretilir.
Yumurta hücrelerinin, yumurta kanallarndaki hareketi, yumurta kanallarnn iç tabakasnda bulunan siller yardmyla gerçekleir. Yumurta hücresinin, yumurta kanalndan geçerek ana rahmine
ulamas yaklak be gün sürer.
Yumurta hücreleri yumurta kanalndan hareket ederek ana rahmine ularlar. Ana rahmi
armut eklinde, kaslardan olumu bir organdr. Daha geni ksm ana rahim cismi olarak adlandrlr, daha alt ve dar ksm ise ana rahim boynu olarak adlandrlr. Ana rahmin boynu vajinaya
kadar uzanr. Vajina doum kanalnn en alt ksmdr ve vucut dna doru açlr.
Ana rahmin iç tabakas endometriyum denen özel epitel tabakadr. Endometriyuma döllenmi
yumurta hücresi gömülür, yumurta hücresi döllenmemi ise menstruasyonla dar atlr.
Vajina deliinin üst ve her iki tarafnda mukoz salglayan bezler bulunur, bu bezler vajinay
devaml nemlendirir.
Menstüuasyon(Adet) döngüsü
Menstrüasyon (adet) döngüsü diilerde bütün verimlilik dönemi esnasnda sürer ( hamilelik
dönemi hariç), ve elli yalar cvarnda durur. O zaman klimakteryum dönemi balar. Klimakteryum, menstrüasyon döngüsünün durduu dönemdir. Bu dönemde üreme bezlerinin görevleri
yavaça durur.
Menstrüasyon döngüsünün süresi salkl bir kadnda 22 – 45 gün aras deiebilir, fakat
ortalama olarak 28 gün sürer. Her döngünün balangcnda hipoz ve yumurtalk hormonlarnn
etkisiyle, yumurtalklarda yumurta hücreleri bulunan yumurta folikülleri gelimeye balar. Buna
paralel olarak hormonlarn etkisiyle endometriyumda belirli deiiklikler meydana gelir. Yumurta hücresi olgunlatnda, folikül yrtlr, ovülasyon olur ve yumurta kanalnda hareket etmeye
balar. Folikülün bulunduu yerde hormon salglayan sar cisim oluur. Yumurta hücresi yumurta
kanalnda hareket ederken ana rahmin endometriyum tabakas döllenmi yumurta hücresini kabul
etmeye hazrlanr. Eer yumurta hücresi yumurta kanalndan geçii srasnda döllenmemi ise 2 – 3
güne kadar ölür ve parçalanr.
Menstrüasyon öncesi
Menstrüasyon
Menstrüasyon sonras
Ayn öyle sar cisim
de parçalanmaya balar,
onunla beraber hormonlarn miktar da azalr.
Bütün bunlar endometriyumun parçalanmasna
neden olur. Bu iç tabakada
menstrüasyon döngüsü
Endometriyum
yada menstüuasyon diye
adlandrlan kanama meydana gelir. Kanama ortalama olarak 2 – 6 gün sürer. yumurtalk
Yumurta
Yan ba
Menstrüasyon döngüsü bitDoum
kanal
kanal
meden önce yeni hücreleAna rahmi
rin büyümesiyle, endometAna rahmi
Boyun
riyum yenilenmeye balar.
Res. 12.4 menstruasyon (adet) döngüsü esnasnda
ana rahmi duvarnda deiiklikler
157
KONU 12
Yumurtalklarda salglanan hormonlar ayn zamanda kontrasepsiyonda ( doum kontrolü) temel hormonal metod gibi de kullanlr. Bu ekilde hipozden FSH ve LH’n salglanmalarn
durduran hormonlar üretilir, öyle ki bu hormonlarn etkisi menstrüasyon döngüsünü etkiler,
ovülasyonu ise etkilemez.
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Erkek veya dii eey organlarnn yapsyla ve görevleriyle varoluu birincil eeysel
özelliklerini oluturur. Ergenlik dönemi esnasnda üreme bezlerinin hormonlarnn etkisiyle
erkeklerde ve diilerde belirli özellikler gelimeye balar, bunlar ikincil eey özellikleridir.
Üreme bezlerinin etkinliinin balangcndan zihinsel ve ziksel olgunlamaya kadar geçen
süreye ergenlik dönemi denir. Erkek ve dii üreme organlar, üreme bezleri veya gonadlar ve
kanallardan olumutur. Kanallar üreme hücrelerinin tanp birlemesine yarar.
Erkek üreme bezleri, er bezleri ya da testis olarak adlandrlr. Bunlarda erkek üreme
hücreleri olan spermatozoitler oluur. Dii üreme bezleri yumurtalk ya da ovariyum olarak
adlandrlr. Bunlarda dii üreme hücresi olan yumurta hücresi oluur.
Menstruasyon döngüsü dii bireylerde bütün verimlilik dönemi esnasnda sürer ( hamilelik dönemi hariç), ve elli yalar cvarnda durur. O zaman klimakteriyum (adetten kesilme) dönemi balar.
Kendi bilgini dene
1.Primer ve sekonder eey özelliklerini açkla.
2.Erkek üreme sisteminin bütün bölümlerini say ve onlarn görevlerini açkla.
3.Dii üreme sisteminin en önemli bölümlerini say ve onlarn görevlerini açkla
4.Ovülasyon sürecini açkla.
5.Menstrüasyon döngüsünü açkla.
158
KONU 12
DERS 2
DÖLLENME, HAMLELK
VE EMBRYONAL GELME
Döllenme erkek ve dii üreme hücresinin birlemesi sürecidir. Bu süreçte döllenmi yumurta
hücresi – zigot meydana gelir, bununla yeni bireyin embriyonal geliimi balar.
Hamilelik, yumurta hücresinin döllenmesiyle balar, bebein domasyla biter. Hamilelik dönemi gibi bilinen 38 – haftalk gelime süresi içinde, yeni insan vucudunun tüm dokular, tek bir
döllenmi yumurta hücresinden oluur. Hamilelikte, annede olduu gibi karnnda tad bebekte de
birçok deiimler olur.
Döllenme ve hamileliin balanmas
Cinsel iliki, ejakülasyon esnasnda, dii birey vajinasna çok sayda spermatozoit atlr. Bu
spermatozoitler hareket ederler, bunlardan bazlar ana rahmine ve yumurta kanalna doru yönelirler. Eer yumurta kanalnda olgunlam yumurta hücresi varsa, çok sayda spermatozoid onun
etrafna toplanrlar. Enzimler kullanarak bunlar yumurta hücresinin zarn eritirler. Orada bulunan
spermatozoitlerden yanlz biri hücre zarndan geçip, yumurta hücresini döller. Bu durumda spermatozoidin ve yumurta hücresinin çekirdekleri birleir ve döllenmi yumurta hücresi veya zigot elde
edilir. Erkek ve dii üreme hücresinin birlemesi yumurta kanalnn üçte birinin balangç ksmnda olur. Bu ekilde tekrar kromozom says 46 olan tek bir hücre elde edilir. Zigot yumurta kanalnda
hareket ederek bölünmeye balar, böylece hücrelerin says devaml artar ve morula denilen bir hücre küresi elde edilir. Bu embriyonun balangcn ifade eder. Morula ana rahmine geldiinde, oraya
tutunarak gömülür. Ana rahmin kalnlam endometrium tabakasna morulann gömülme sürecine
inplantasyon denir.
Ana rahmine gömülmesiyle hücrelerin bölünme süreci devam eder. Dölün ilk sekiz haftasndaki geliim dönemine embriyon denir. Bu dönem içinde vucudun tüm sistemleri oluur. Kalp ve beyin
ilk gelien organlardr. Kalp ve kan damarlar ikinci haftada oluur, kalbin ilk at ise dördüncü haftada olur. Embriyonun geliimiyle paralel olarak, ana rahmin duvarn örten d hücreler ve annenin
kan damarlar, yuvarlak eklinde kan ve villüslerle dolu olan ve plasenta denen bir organ olutururlar. Üçüncü aydan sonra embriyon fetüs olarak adlandrlr. Hamileliin üçüncü ayndan balayarak
douma kadarki dönem içinde ana rahminde bulunan canl varlk için fetüs terimi kullanlr. Fetüs
gelimi olan plasentaya, daha sonra göbek kordonuna dönüen bir doku yardmyla balanr. Bu
kordonun plasentadan fetüse kan tayan iki atardamar ve fetüsten plasentaya kan tayan bir toplar
damar vardr. Göbek kordonu ve plasenta yardmyla dölün kan dolam ve annenin kan dolam
arasnda ba kurulur. Böylece döl bütün gerekli maddeleri alr, gerekli olmayan ve zararl maddeler
ise annenin kan dolamna döner. Fetüsü amniyon kesesi veya amniyon svs sarar. Bu kese temiz
bir svyla doludur ve fetüs bu sv içinde yüzer ve serbest geliir.
Bu dönem içerisinde fetüs geliir, organ sistemleri de geliir. En hzl geliim ikinci üç ayda
(4-6 ayda) olur.
159
KONU 12
Bu dönemde çocuun ilk hareketleri de hissedilir, kkrdak doku ise kemik dokusuyla deiir. 6 – 9 aya
kadar geçen sürede fetüs tamamen geliir ve doum için hazrlanr.
Göbek kordonu
Plasenta
6 hafta
28. gün
8 hafta
Göbek kordonu
Res. 12.5 embriyondan
fetusun gelimesi
5 ay
Res.12.6
Fetüsun ana rahmindeki durumu
Embriyon tayan kadna hamile kadn denilir. Hamilelik dönemi, yumurta hücresinin döllenmesinden douma kadar 280 gün, daha dorusu 40 hafta sürer. Gelimede olan fetusun gereksinmelerini gidermek için anne organizmas belli deiiklikler tar. Öyleki kalp daha hzl çalr, akcierler
daha fazla miktarda oksijen salar, böbrekler daha aktifdir ve ayn zamanda annenin daha fazla
besine ihtiyac vardr. Bu dönemde annenin kendini korumas gerekir, bununla beraber çocuu da
sarsntlardan ve enfeksiyonlardan korumas gerekir. Çocuun düzgün geliebilmesi için annenin sigara kullanmamas ve alkollü içkiler almamas gerekir. Ayn öyle anne doktora danmadan deiik
ilaçlar kullanmamas gerekir. Hamilelik döneminde, hamile kadn ar tuzlu besinler yememelidir ve
devaml olarak kan tahlillerini, kan basncn ve idrar tahlillerini kontrol etmelidir. Hamilelik döneminde, hamile kadn ar iler yapmamal, ar olmayan ziksel etkinlikler ve temiz havada geziler
yapmaldr.
Döllenmeyle birlikte ve embriyonun geliimiyle kadnn süt bezlerinde ya da göüslerinde belli
deiiklikler de oluur. Bunlar doumdan sonra bebein beslenmesini salamak için ekillendirilmitir ve laktasyon döneminde süt salglarlar. Oluan süt, meme ucunda birleen süt kanallaryla tanr.
Daha fazla bilmen için
Süt bezleri, ergenlik döneminde gelimeye balar, fakat hamileliin sonuna kadar çalmazlar. Hipozin ön lobundan salglanan prolaktin hormonu süt bezlerinin salg hücrelerini uyarr. Süt bezlerinin ilk salgladklar youn olmayan sv kolostrumdur. Sütün salglanmas bir kaç gün sonra
balar ve birkaç ay sürebilir. Bu süre çocuun sütü emme için kulland kadar sürebilir. Bebein
emmesiyle memede oluan uyarlar, hipozin arka bölümünden oksitosinin.
160
KONU 12
Bebein emmesiyle memede oluan uyarlar, hipozin arka bölümünden oksitosinin salglanmasn salar. Bu hormon sütün akmasn salar.
Embriyonun douma kadar gelime dönemine embriyonal geliim denir. Fetüsün ana rahminden çkma sürecine doum denir. Doum esnasnda bastrmayla bebek doum kanalyla ana
rahminden çkar. Doumdan hemen sonra göbek kordonunun kesilmesiyle bebein ve annenin
arasndaki ba kopar. lk alamayla bebek soluk alr, bununla beraber bamsz büyüme ve gelimesini balatr. lk emmeyle bebekte sindirim organlar çalmaya balar. Bebek bamsz hayata
balamasna ramen, yine de anneye ihtiyaç duyar.
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Döllenme erkek ve dii üreme hücresinin birlemesi sürecidir. Bu süreçte döllenmi
yumurta hücresi – zigot meydana gelir, bununla yeni bireyin embriyonal geliimi balar. Bu
yumurta kanalnn ilk üçte birlik bölümünde gerçeklesir.
Hamilelik yumurta hücresinin döllenmesiyle balar, doumla biter. 38 hafta sürer. Bu
dönem içinde döl ana rahminde geliir ve büyür. Dölün en hzl büyüme ve gelimesi 4 – 6
aylarda olur. Plasenta (dölei), dölü anneyle balayan organdr. Bunun araclyla döl gereken maddeleri anne organizmasndan alr.
Hamilelik döneminde, hamile kadn hijiyen kurallarna uymas gerekir. Ayn ekilde
dolün zedelenmemesi ve hastalanmamas için annenin düzenli beslenmesi gerekir.
Kendi bilgini dene
1. Döllenme nedir?
2. Döllenme hangi dii üreme organlarnda gerçekleir?
3. Döllenmi yumurta hücresinin ana rahmi duvarna yerlemesi süreci nasl adlandrlr?
4. Zigot, embriyon ve fetus nedir? Açkla.
5. Hamileliin hangi döneminde fetüs en hzl geliir?
161
KONU 12
DERS 3
NSANIN DOUMDAN SONRA GELM
Doumla beraber, yeni birey, bebek, bamsz hayat sürmeye balar. Doumdan sonra büyüme
ve gelime sürecine postembriyonal geliim denir. Çocuk bamsz olarak yeni bir hayata balam
olsa bile yine de anneye ihtiyac vardr. Bebein düzgün büyümesi ve gelimesi için ilk birkaç ay
çok önemlidir. Bu dönemde bebein hijyeninin salanmas için özel bakma ihtiyac vardr. Hijyenin
salanmasya baz hastalklarn olumas için bütün olanaklar
yok edilir. Ayn öyle düzgün beslenme bebein geliimine
etki eder. Bebek ilk aylarda anne sütünü emerek beslenir.
Bundan dolay anne proteinlerle, vitaminlerle ve mineral
maddeleriyle zengin olan besinlerle beslenmelidir.
Üçüncü aydan sonra ki dönemde bebee yavaça
proteinlerle, vitaminlerle ve minerallerle zengin olan bebek
mamalar verilmelidir. Bebein ilk dileri beinci ve altnc aylar arasnda çkar.
Sekizinci aydan sonra
Res. 12.7
bebein
organizmas
güçlenir ve yürümek
için istek gösterir. Birinci yaa geldiinde bebek artk ayaklar üzerinde durmaya balar ve ilk admlarn atar. Kendi geliiminin ilk senesinde, baz bulac hastalklardan korunabilmek
için çocuun belli sayda a almas gerekir. Birinci yandan
dördüncü yana kadar geçen süre içinde çocuk kendinden emin
olup yürür, konuur ve deiik oyunlara ilgi gösterir. Gelecek
Res. 12.8
dönemde çocuk kiisel hijyen aklkanlklarn edinmesi gerekir,
hangi ileri yapabilir, hangilerini yapamaz örenmelidir, daha
dorusu sraya alr ve ne yapp yapamayacan örenir. Çocuun okula gitmesi daha önceden edindii olumlu alkanlklarn
devam etmesine olanak salayacaktr. Ayn öyle çocuun okula
gitmesiyle, daha ileride düzgün büyüme ve gelimesine olanak
salayacak olan yeni bilgiler, düünceler ve yetenekler kazanacaktr. Ergenlik çann balangcna çocuun hazrlkl olmas
gerekir. Ergenlik nedir, neyin sonucunda meydana gelir ve hangi deiiklikler oluur bilmelidir. Ebeveyinlerle konumalar bu
Res. 12.9
dönemde meydana gelen
psikozik deiikliklerin
düzgün atlatlmasnda yardmc olacaktr. Bu dönemde dier
cinsten olan bireylere kar ilk sempati ve ak hisleri doar.
Bu dönemde oluan hassasiyetten dolay, düzgün psikolojik
geliim amacyla,
Res. 12.10
162
KONU 12
çocuklarn hem ebeveyinlerinden hem de kendilerinin yakn çevresinde bulunanlar tarafndan anlay görmeleri ve tam destek almalar gerekir.
Onsekiz yandan sonra zihinsel ve ziksel olgunluk birbiriyle örtüür. Gençler olgunlar ve
bamsz hayat yaamaya hazr hale gelirler. Bu dönemde organizma aile kurmaya ve kendi velilik
sorumluluklarn yerine getirmeye hazrdr. Olgunlam insanlar belli ölçü ve kriterler sayesinde
kendine uygun e seçebilirler. Seçtikleri uygun elerle düzgün evlilikler yapabilirler. Böyle insanlar
salkl nesiller yetitirme yeteneine sahiptirler. Normal hamilelik, daha dorusu soyunun düzgün
büyüme ve gelimesi için en uygun anne ya 25-28 arasnda olduunu da anmamz gerekir. Ottuz
yalarndan sonra hamilelik hem anne hem de bebek hayat için tehlikeyi arttrr.
Aile
Aile, temeli evlilik olan bir toplumsal gruptur. Bu, erkek, kadn ve çocuklardan olumutur. Bireyler arasnda eitlik ve çocuklara kar fazla ilgi göstermek aile özelliklerini yanstr. Ailenin rolü,
soyu oluturup ona bakmak, biyolojik ve duygusal gereksinimleri karlamak, gençleri öretmek,
arkadalk ilikilerini, maddi ihtiyaçlarn ve hayat artlarn karlamaktr. Psikolojik salk ailenin
hayat için çok önemli bir arttr. Çocuklarn öretiminde, ebeveyinlerin doru ve düzgün davran
çok önemli faktörlerdendir. Ebeveyinler her açdan çocuklar için örnek tekil eder, bu da çocuklarn
ilerdeki hayatna yansr. Çocuun sosyal ve duygusal olgunlamas için aile içinde uyumun olmas
çok büyük anlam tar.
Aile planlamas
Evlilik için olgunlam kii, aile planlamas yapabilme tutumu da var demektir. Aile planlanmas, çocuk says seçiminde özgür olmak demektir. Aile planlanmas, ailenin salna, gelimesine
ve refahna etki eder.
Kontrasepsiyon (Doum kontrolü)
Zamanndan önce cinsel ilikilerde bulunmak gençlerde çok
sayda problemler yaratr. Bundan ötürü, özellikle gençlerde istenmeyen hamileliklerden korunmak için zamannda iyi düünmek gerekir. En iyi korunma sonuçlar kontraseptif malzemelerinin kullanlmasyla elde edilir. Hamileliin zorunlu olarak durdurulmas –
kürtaj, kadnn hem psikolojik hem de ziksel sal için zararldr.
Ayn öyle kürtajdan sonra kadn steril – verimsiz kalabilir.
Yumurta hücresinin döllenmesini ve onun endometriyuma gömülmesini engelleyen yapay metodlarn kullanlmasna kotrasepsiyon denir. Günümüzde kullanlan çok sayda metod vardr. Onlardan
bazlaryla aada verilmi olan tabloda tanacaksn.
Res. 12.11
163
KONU 12
Tablo 12.1 kullanlan temel kontraseptif (doum kontrolu) metodlar, onlarn öncelik ve yetersizlikleri ksaca açklanmtr. Liste, metodlarn etki derecesine göre kabaca yaplmtr.
^ablo 12.1
Günümüzde kullanlan temel kontraseptif metodlar
Metod
Açklama
Öncelii
Cerrahi yolla
Yumurta
kanallarnn ve
sperm kanallarnn
balanmas
Gametleri tayan
kanallarn kesilmesi,
gametlerin tanmas
engellenir
Hormonal
Hormonlarn
kullanlmas
Doum haplarla kontrol
edilir
Östrojen ve progesteron
Koruma çok etkilidir,
veya sadece progesteron
gereken hazrlk bir
hap eklinde verilir,
dakikadan daha azdr
ovulasyonu engeller
sabetli doum kontrol
Her üç ayda bir yaplan
yapay progesteron
inesi ovülasyonu
engeller
Etkili metod, kimyasal
ve mekanik deimeler
yoktur
Eksiklii
Hamile kalma
yetenei büsbütün
kaybolur, cerahi
sorunlar seyrek
görülür.
Kötü etkilerle
istenmeyen belirtilerin
meydana gelmesi
stenmeyen belirtilerin
4 aya kadar etkili koruma meydana gelmesi,
düzensiz menstruasiyon
Engeller
Nakletmek ile doum
kontrolü
Sentetik progesteron
deri altna yumurtlamay Gelecek be yl içinde
engellemek için
hamilelikten korunma
yerletirilir.
Erkek prezervati
Klf penise geçirilerek
spermin akmasn
engeller
Kullanm kolaydr,
zyolojik deimeler
olmaz, ADS
yaylmasndan korur.
Cinsel ilikiden önce
yerletirilmesi gerekir,
kayabilir veya kopabilir.
Kadn prezervativi
Klf çevreleyen
bölgenin yüzeyine
geçirilir
Kolay yerletirilir; ADS
yaylmasndan korur
Erkek prezervativinden
daha esnektir, cinsel
ilikiden önce
yerletirilmesi gerekir.
Diyafragma
Lastik balk kanala
yerletirilir, spermin
girmesini engeller.
Fizyolojik etkisi
yoktur; hastalklarn
yaylmasndan korur
Cinsel ilikiden önce
yerletirilmelidir, doktor
gerekir
164
stemneyen belirtiler,
düzensiz menstruasyon
yada olmay
KONU 12
Dier
Spermisid
Bilinçli döllenme
Malzemenin
ksa özeti
Spermi yok eden
kimyasal madde,
engellerle beraber
kullanldnda en
etkilidir
Yumurta hücresinin
erikin ve döllenmeye
hazr bulunduu
dönemde cinsel
ilikiden kaçnmak
Kolay alnr;
zyolojik etkisi
yoktur; hastalklarn
yaylmasndan korur
Lokal (snrl) etki,
cinsel ilikiden önce
kullanlmas gerekir
Fizyolojik
deimeler yoktur,
sadece dini
snrlamalar
Cinsel ilikinin
yetersizlii; salam
korunma srala etki
eder
Malzemenin ksa özeti
Doum sonras büyüme ve gelime sürecine postembriyonal gelime denir. Bu dönemde bebek d çevre etkileriyle ilk kez karlar. Çocuun ilk yalarnda doru büyümesi ve gelimesi için özellikle onun hijyenine ve beslenmesine dikkat edilmelidir.
Ergenlik çann balangcna çocuun hazrlkl olmas gerekir. Ergenlik nedir, neyin
sonucunda meydana gelir ve hangi deiiklikler oluur bilmelidir. Ebeveyinlerle konumalar bu dönemde meydana gelen psikozik deiikliklerin düzgün atlatlmasnda yardmc
olacaktr.
Aile, temeli evlilik olan bir toplumsal gruptur. Aile,, erkek, kadn ve çocuklardan olumutur. Bireyler arasnda eitlik ve çocuklara kar fazla ilgi göstermek aile özelliklerini
yanstr. Evlilik için olgunlam kii, aile planlamas yapabilme tutumu da var demektir.
Zamansz cinsel ilikilerde bulunmak gençlerde çok sayda problemler yaratr. En iyi
korunma sonuçlar kontrasepsiyon araçlar kullanmayla elde edilir. Hamileliin zorunlu
olarak durdurulmas – kürtaj, kadnn hem psikolojik hem de ziksel sal için zararldr.
Kendi bilgini dene
1. Hangi döneme postembriyonal geliim denir?
2. Çocuklarda dört yana kadar hangi deiiklikler meydana gelir açkla.
3. Hangi döneme ergenlik denir ve ne tür deiiklikler olur?
4. Hangi özellikler aileyi süsler?
5. Kontrasepsiyon nedir? Kaç çeidi vardr ve onlar hangileridir?
165
KONU 12
DERS 4
HJYEN, KORUNMA VE CNSEL
HASTALIKLAR
Üreme organlar ve boaltm organlar birbirine baldr. idrar, erkek bireylerde penis yardmyla,
dii bireylerde ise vajina yanndan organizmadan dar atlr. Bu deliklerin yannda sindirilmemi ve
atk besin maddelerin darya atlmasn salayan anal delik te bulunur. Bundan dolay cinsel kanallarn delikleri farkl enfeksiyonlarn olutuu yerlerdir. Cinsel organlarnn enfeksiyonlara yakalanmamas için kiisel hijyene büyük önem vermek gerekir. Özellikle cinsel ilikiden önce ve sonra hijyenin
en yüksek seviyede olmas gerekir. Ayn öyle kzlarda menstruasyon (adet) döngüsü esnasnda hijyene
özen gösterilmesi lazm. Sral hijyenin yansra, kiisel hijyende kullanlacak gereçlerin özel olmasna ve giyim eyasnn da kendine ait olmasna dikkat etmek gerekir.
Cinsel yolla bulaan hastalklar
Cinsel ilikiden bulaan hastalklara cinsellikle bulaan ya da venerik hastalklar denir. Bu
gruba deiik türden olan haf enfeksiyonlar ve hastalkar girer, fakat zamannda gereken önlemler
alnmazsa kalc zedelenmelere yol açar.
Enfeksiyonlar (ltihaplar)
Erkek ve dii organlarnn enfeksiyonlar, yabanc insanlarla cinsel ilikisi olan insanlarda daha
sk rastlanr. Bu enfeksiyonlara farkl mikroorganizmalar neden olabilir. Klamidiya ve gonokok enfeksiyonlar en sk rastlanr. Bu tür cinsel bulac hastalklarda erkek bireylerde idrar kanalndan irin
atlmas görülür, bunun yansra idrar boaltm esnasnda iltihaplanma ve ar da buna elik eder.
Enfeksiyon prostat ve epididimise yaylabilir. Enfeksiyon her iki tarafa yaylm ve yeterli büyük ise,
kanal sistemini yok eden kabarckl iltihap dokusu oluur. Bu da ksrla yol
açar.
Dier sk rastlanan cinsell ilikiyle bulaan hastalk genital herpesi enfeksiyonudur. Bu hastala virüsler neden olur. Bu hastalkta, cinsel organlarnda ve etrafnda svyla dolu olan kabarcklar oluur.
Silis (frengi) cinsel ilikiyle bulaan hastalktr. Bu hastal spiroket
grubundan olan bakteri meydana getirir. Kanla çok hzl yaylr. Hastalk bütün organizmaya özellikle sinir sistemine saldrr. Zamannda ve srarla tedavi
Res.12.12spiroket
edilmezse hastalk senelerle sürer, dokular ve organlar ar ekilde zedeler. Kadn hamilelik döneminde iken bularsa, bu bakteri döle saldrr, öyleki çocuk ya ölü ya da
ar zedelenmelerle doar. Son zamanlarda silis hastal çoalmtr ve fakir topluluklarda daha
sk görülür. Antibiyotiklerin bulunmad yllarda bu hastala yakalananlarn says daha fazlaym.
Yeniden bu hastaln yaylmas tehlikelidir, çünkü silisten oluan genital çbanlar
166
KONU 12
ADS virüsünün enfeksiyonuna yakalanma olasln yükseltir.
Gonore veya bel soukluu gonokok ad verilen bakterinin yol açt ve cinsel yolla bulaan
hastalktr. Gonokok bakterisi bulam kiilerde idrar yaparken yanmaya ve irin akntsna neden
olur. Eer zamannda antibiyotiklerle tedavi edilmezse kalc zedelenmelere hatta ksrla bile yol
açar. Gonore bakterisi hamile kadna bulam ise, enfeksiyon doum esnasnda bebein gözlerine
aktarlr. Bundan ötürü yeni domu bebein gözlerine antibiyotik damlalar damlatrlr.
Res. 12.13.a Gonokok bakterisi
Res. 12.13.b Gonokoktan enfekte
edilmi bebek
ADS veya bakln sonradan kaybolmas
sendromu ciddi, ar ve ölümcül hastalktr. Buna HV
virüsü sebep olur. Virüs sadece hasta insandan salam
insann kanna geçmesiyle bular. En fazla cinel ilikiyle bular. Virüs organizmaya girdikten sonra özel
akyuvarlara, bununla beraber baklk sistemine de
saldrr. Akyuvarlar saldrya uradklar için organizma direncini kaybeder ve savunmasz hale gelir ve bu
yüzden çok sayda enfeksiyonlara yakalanr.
Res.12.14 HV virüsü
Bu hastalklar cinsel ilki yoluyla bulat için,
elerden birisinin hastalanmas dierinin de hastalanmasna sebep olur. Bundan dolay her iki ein ayn zamanda tedavi görmesi gerekir.
ADS ve cinsel ilikiyle bulaan hastalklarn yaylmalar daha kaliteli prezervativ üretimini
balatt. Bu üretime kadn prezervati@eri de dahil edildi. Cinsel iliki esnasnda prezervati@erin kullanm sadece hamilelii engellemiyor ayn zamanda enfeksiyon olasln da azaltr.
Cinsel yolla bulaan hastalklardan korunmak için alnacak önlemlerden bir tanesi de yabanc
insanlarla cinsel ilikiye girmekten kaçnmaktr.
167
KONU 12
Beyaz aknt
Çou zaman açk sar renginde olan vajinal salg, beyaz aknt (lökore) olarak adlandrlr. Bu
salg, vajina kanalndaki bezlerden üretilen renksiz mukuz gibi olabilir. Beyaz aknt hastalk deildir, ana rahmin boyun ksmnn veya vajinann enfeksiyon uyarlma belirtisi olabilir. Beyaz akntnn
artmas fazla antibiotiklerin kullanlmasndan da meydana gelebilir.
Menstrüal hastalklar
Menstrüasyon döngüsünün olmamas amenorea olarak bilinir. Menstruasyon döneminin arl
ve çok ar geçmesi dismenorea olarak adlandrlr. Bu hastalk, genç kadnlarda ana rahmin yeterince gelimemesi sonucu ortaya çkar. Dismenorea ovulasyon srasnda da skça meydana gelebilir.
Menstrüasyon öncesi sendromu, menstrüasyon döngüsünden önce beliren sinirlenme, hassas
olma ve depresyon durumudur.
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Sral hijyen, cinsel ilikiler esnasnda prezervativ (koruyucu malzemlerini) kullanmak
ve yabanc kiilerle ilikiye girmekten kaçnmak cinsel organ enfeksiyonlarn önler.
Cinsel yolla bulaan hastalklar unlardr : çeitli enfeksiyonlar, genital herpes, silis,
gonore – bel soukluu v.b. ADS tedavisi olmayan bir hastalktr, cinsel yolla da bular.
Beyaz aknt vajinal salgnn artmasdr. Beyaz aknt fazla antibiotiklerin kullanlmasndan da meydana gelebilir. Menstruasyon döngüsünün olmamas amenorea olarak bilinir.
Dismenorea ise arl mestruasyondur.
Kendi bilgini dene
1. Özellikle cinsel organlarn hijenine önem vermek neden önemlidir?
2. Hangi cinsel bulac hastalklar vardr? Onlarn belirtilerini açkla.
3. Her birey cinsel bulac hastalklardan korunmak için hangi önlemleri almaldr?
4. Dismenore ve amenore arasndaki fark hangisidir?
1. ETKNLK
Spermatozoitlerin ve yumurta hücrelerin mikroskopla incelenmesi
ARAÇ VE GEREÇLER: Hazr preparat, mikroskop, kalem, defter
1. Mikroskobu hazrla, preparat yerletir ve incele.
2. Mikroskop altnda gördüün ksmlar gözlemle, ondan sonra çiz.
3. Kendi çalman öretmeninde kontrol et.
168
KONU 13
NSANDA KALITIM
Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsin:
-
Kromozom, gen kavramlarn anlayabilirsin;
Kendi sözlerinle kromozomlarn strüktürünü açklayabilirsin;
Dominant ve resesif genleri arasnda farklar açklayabilirsin;
nsanda cinsiyet nasl belirlenir açklayabilirsin;
Sendromlarn özelliklerini sayabilirsin;
Mutasyonlarn meydana gelme nedenlerini açklayabilirsin;
Mutajen faktörlerin etkisini tahmin edebilirsin.
Bu konuda örenecein kavramlar:
- kromozomlar,
- genler,
- kaltm faktörlerin kombinasyonu,
- mutajen faktörler,
- mutasyonlar,
- kaltm hastalklar,
- sendromlar.
169
KONU 13
DERS 1
KALITIMIN TEMEL:
KROMOZOMLAR, GENLER
Çou zaman bebein ebeveyinlerinin biriyle ya da her ikisiyle olan benzerliine aknlk
gösteririz, fakat yine de farkl özelliklerin veya karakterdeki farkllklarn ebeveyinlerden çocua nasl
geçtiini seyrek düünürüz. Ebeveyinlerden, çocuklara geçen özelliklere kaltm özellikleri denir.
Baz fark edilecek özellikler unlardr: Deri rengi, gözler ve saç, yüzde ki azalar. nsanlar çok eskiden
kaltm özellikleri nasl aktarlr ve kaltm süreci nasl geliir konusu üzerine ilgi göstermilerdir.
Kaltmla ilgili olan temel aratrmalar XIX yy. balangcnda balamtr. Bu dönemde en önemli
aratrmalar Gregor Mendel tarafndan yaplmtr. O, kaltm özelliklerin tayclarn genler olarak
adlandrmtr.
Hatrla: Genler bir organizmadan baka bir organizmaya nasl geçer?
Kromozomlar ve genler
Vücut hücrelerinin bölünmesinin birinci evresini hatrlayalm, çekirdein yapsnda
bulunan kromatin maddesi ince ipliksi spiral büklümlü olan kromozoma dönüür. Kromozomlar,
deoksiribonükleik asidin (DNA) spiral bükülmü ipliklerinden olumutur. DNA’nn yaps çok
bileiktir. Genelde bütün kaltm özellikleri bu çekirdek asidinde yerlemitir.
Vücut hücreleri mitoz bölünmeyle bölündüklerinde, kromozomlarn yapsn oluturan DNA
eleir ve yavru hücrelere tanr. Bu srada, yavru hücrenin her birine ana hücreyle ayn olan
kromozomlar geçer. Kromozomlarn her birinde binlerce gen vardr.Genlerden her biri ise ayr
özellik için bilgi tar veya gen gruplar bir özellik için sorumludur.
Genler, her hücrenin çekirdeindeki kromozomlarda yerlemi olan DNA (deoksiribonükleik
asit) bölümleridir. Genler, hücredeki kimyasal reaksiyonlar için gereken enzimlerin ve proteinlerin
üretilmesini kontrol eder. nsanlarda, üreme hücreleri dnda, her hücrede çiftler halinde dizilmi 46
kromozom vardr. Kromozon çiftlerini oluturan kromozomlardan biri babadan dieri ise anneden
aktarlmtr. Bundan dolay çocuun hücre çekirdeinde hem anneden hem babadan gelen genler
vardr. Bu çiftlemi kromozomlarn, cinsiyeti belirleyen çift dnda, büyüklükleri ve ekilleri
ayndr, ayn özellikleri belirleyen genleri de vardr. Bu demek ki, her özellik için çift gen vardr.
Genler dominant ve resesiv olabilirler. Yeni bireyde özellii belirgin olan gen dominant gen’dir.
Bundan farkl olarak resesiv genin tad özellikler belirgin deildir. Demek oluyor ki her insan
bir ebeveyinden dominant gen (baskn gen), dier ebeveyininden ise resesiv gen (çekinlik gen) tar.
Eer spermatozoit ve yumurta hücresi resesiv gen tayorsa, o zaman çocukta resesiv gen özellikleri
ortaya çkar.
lginç: nsan genomu projesini biliyormusun? nsan genomu projesi 1980 yllarnn sonlarnda
balamtr. Bu proje 2001 ylnn balangcnda bitmitir. Bununla insan hücrelerinde 20.000’ den
fazla gen olduunu ve bu genler, ayn sayda protein olumas için bilgiler tad tespit edilmitir.
170
KONU 13
Kromozomlar yeni nesile nasl aktarlr
Üreme hücreleri (yumurta hücresi ve spermatozoit) özel hücre bölünme olay olan mayoz
bölünmesi ile oluurlar. Bu bölünme kromozom saysnn yarya inmesini salar, böylelikle 23
kromozomu olan üreme hücreleri meydana gelir. Bu bölünme srasnda üreme hücresinde, ana
hücresinde bulunan kromozom çiftlerinin birer üyesi vardr. Bölünme tesadüf olarak gelimektedir.
Bu demek oluyor ki çiftin herhangi bir kromozom üreme hücresinde bulunabilir.
Erkek ve dii üreme hücresinin birlemesiyle
zigotun tekrar 23 çift, daha dorusu 46 kromozomu vardr. Böylelikle her iki ebeveyinin kaltsal
kromozomlar birbiriyle karr ve yeniden düzenlenirler.
Cinsiyeti eey kromozomlar belirler
spermatozoidler
yumurta hücresi
Res. 13.1 ayoz
nsann her hücresinde 23 çift kromozom olduunu hatrlayalm. 22 çift kromozom ekil, büyüklük ve uzunlukta ayndr. Cinsiyeti belirleyen
iki eey kromozomu, uzunluk ve ekil bakmndan
ayn deildir. Dii X- kromozomu çiftin dier kromozomundan daha uzundur. Erkek Y- kromozomu
daha küçüktür ve genelde cinsiyeti belirler. Dii
bireylerde iki X-kromozomu, erkeklerde ise bir
X- ve bir Y- kromozomu vardr. Mayoz bölünmesi
esnasnda oluan spermatozoidlerin
erkek
dii
yarsnda X-kromozomu yarsnda
Çift X- kromozomu
ise Y- kromozomu vardr. Bun- X- kromozomu Y- kromozomu
lardan farkl olarak tüm yumurta
hücrelerinde yanlz X- kromozomu
vardr. Eer X- kromozomu tayan
X- kromozomlu
spermatozoit yumurta hücresini
Y- kromozomlu yumurta hücresi
spermatozoid
döllerse, çocuun cinsiyeti dii
X- kromozomlu
olur ve onun tüm vucut hücreleri
yumurta hücresi
XX çifti eey kromozomlarn tar.
Buna karn yumurta hücreyi Ykromozomu tayan spermatozoit
X- kromozomlu
döllerse çocuun cinsiyeti erkek
spermatozoid
olur ve onun vücut hücreleri ise XY
çifti eey kromozomlarn tar. Bu
kromozomlarda cinsiyet dnda
baka özellikleri bellirleyen genler
de vardr.
erkek çocuu
kz çocou
Bu özelliklere cinsiyete bal özellikler denir. X- kromozomu daha
Res. 13.2. cinsiyetin oluumu
fazla cinsiyete bal kromozom tar ve bunlara X- e bal özellikler de denir. Hemoli, albino hastalnn baz çeitleri, Daltonizm
hastal ( krmz ve yeil renk körlüü) bu özellikler için örnek olabilir.
171
KONU 13
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin kısa özeti
Ebeveyinlerden, çocuklara geçen özelliklere kalıtım özellikleri denir. Kromozomlarda
yerlemi olan genler, kaltm özelliklerinin tayclardr. Genler DNA’nn bölümleridir,
hayat taycs olan çekirdek asididir. Dominant ve resesiv genler vardr.
nsan vücudunun her hücresinde 23 çift halinde dizilmi 46 kromozom vardr. Üreme
hücrelerinde 23 kromozom vardr. ki farkl üreme hücresi birletiinde 46 kromozomu
olan zigot oluur. 22 çift kromozom ekil ve büyüklük bakmndan ayndr. 23. çiftte ki iki
kormozom farkldr. } kromozomu daha uzundur, Y kromozomu ise daha ksadr. Eer 23.
çiftte iki } kromozom varsa yeni birey diidir, eer } ve Y varsa yeni birey erkek demektir.
Kendi biligini dene
1. Kaltm nedir?
2. Kaltm özelliklerinin tayclar kimlerdir?
3. Hangi genler dominant, hangileri ise resesiv genler olarak adlandrlr?
4. Vucud hücrelerinde ve üreme hücrelerinde kromozom says kaçtr?
5. Hangi kromozom çifti çocuun cinsiyetini belirler?
6. Hangi eeysel kromozomlar erkek hücrelerinde hangileri ise dii hücrelerde bulunur?
172
KONU 13
DERS 2
MUTASYONLAR, KALITIM HASTALIKLARI
VE ONLARIN AKTARILMASI, SENDROMLAR
Hatrla:
1. Hücre bölünmesi esnasnda hücrenin kendisinde hangi deiiklikler olur?
2. Hangi hücreler mitozla, hangileri ise mayozla bölünür?
3. Neden üreme hücreleri mayozla bölünmelidir?
Gen mutasyonu nasl oluur
Mutasyonlar, yeni bireyde meydana gelen deiikliklerdir ve nesilden nesile kaltsal olarak
aktarlr. Mutasyonlar, kaltm malzemenin, genlerin veya kromozomlarn yapsnda meydana gelen
deiiklikler sonucu oluur. Mutasyonlar hücre bölünmesi yani eey hücrelerin olumas esnasnda
veya embriyonun geliimi esnasnda oluur.
Hücre bölünmesi esnasnda, kromozomlarn saysnn ikiye katland srada baz durumlarda
yanllk olabilir. Kromozom veya genlerin bir bölümü deiir, DNA’nn yaps bozulur. Bu durumda
genlerin yeniden dalm olur veya kromozomun tamam kaybolur yada bir kromozom yerine iki ayn kromozom meydana gelir.
Bu deiimlere gen mutasyonlar denir. Mutasyonlar spontan (
kendiliinden ) veya deiik etkenlerin etkisi sonucu meydana
gelebilir. Bu etkenler radyoaktiv nlar veya kimyasal maddeler olabilir. Mutasyonlarn meydana gelmesine en fazla kimyasal
kökenli maddeler, daha dorusu farkl kimyasal maddeler sebep
olur. Farkl ziksel etkenler de sebep olur, radyoaktiv nlar gibi
farkl türden nlar. Mutasyonu meydana getiren bu maddelere
mutajen faktörler denir.
Eer mutasyon yumurta hücresinde veya spermatozoidte ise,
Res. 13.3 a Kendiliinden gelen deiiklie uram olan özellik yeni nesile aktarlacaktr. Zararl
mutasyonlar
mutasyonlardan birçou belirgin hale gelmez çünkü zedelenmi
olan döl önceden ölmü olur. Mutasyonlarn çou fazla tehlikeli deildirler
ve onlarn etkisi farkedilmez.
Genetik hastalklar
Genlerdeki deiimler sonucu beliren hastalklara genetik hastalklar
denir. Bu hastalklar her zaman kaltsal deildir, çünkü genin ksmlarndaki
bozukluklar doutan sonra da meydana gelebilir. Bu genetik bozukluklar
üreme hücrelerin olgunlamas srasnda yada embriyonun geliimi srasnda meydana gelebilir.
Res. 13.3 b Kendiliinden
gelen mutasyonlar
173
KONU 13
Kaltm hastalklar
Kaltm hastalklar doutan ya da kaltsal olabilir. Doutan olan kaltm hastalklarnda gendeki bozukluklar doumdan sonra olur, kaltsal hastalklarda ise zedelenmi olan genler ebeveyinlerin her hangi birinden aktarlmtr. Zedelenmeye bal olarak kaltm hastalklarn belirtileri doum
srasnda ya da doumdan hemen sonra görülür ya da baz belirtiler doumdan 50 yl sonra meydana
gelebilir. Doutan gelen zedelenmeler çou kez bilinmezler. Fakat, onlar bazen bilinir ve önlenebilirler. Örnek, baz enfeksiyonlar ve zehirlenmeler annenin kanndan plasenta yardmyla fetüsün kan
dolamna tanabilir. Bunlardan bazlar saldrya urayan bebeklerin geliiminde ciddi bozukluklara
neden olurlar. Bir tür kzamk (rubeola) bulac bir virüs hastaldr. Eer bir kadn hamileliin 3.
veya 4. aynda bu virüse yakalanrsa fetüste zedelenmeler meydana gelebilir. Ör: gözde, kulakta, beyinde ve kalpteki zedelenmelerin olduu gibi. Bu hastalklarn çou a ile tamamen engellenebilir.
Radyoaktif nlar ve virüs zehirleri genleri zedeleyebilir. Buna benzer zedelenmeleri d ortamdaki
maddeler de meydana getirebilir: cva, kurun, kadmiyum, baz kimyasallar, uyuturucu maddeler v.b.
Hamilelik döneminde kadnn alkol ve sigara kullanmas yavrusunun normal geliimindeki deiikliklere ve vücut arlnn azalmasna sebep olur. Bu yüzden hamilelik döneminde alkol ve sigara
kullanmaktan kaçnlmas tavsiye edilir.
Cinsiyete bal kaltm hastalklar
23. kromozom çifti çocuun cinsiyetini belirlediini söylemitik. Fakat bu çift kromozomun
X kromozomunda kann phtlamasn, renklerin ayarlanmasn, derinin pigmentasyonunu tayan
genler yerlemitir. Kann phtlamasn salayan enzimleri üreten gen mutasyona urarsa, kan phtlama özelliini kaybeder. Dii bireylerde iki X kromozomu bulunduu için bu kaltm hastal
meydana gelmez. Fakat erkek bireylerde kan phtlama yeteneini kaybeder ve hemoli denen kaltm hastal meydana gelir. Daltonizm veya albinizm hastalklarnda da durum ayndr. Bu kaltm
hastalklarn taycs dii bireyler olup erkek bireylerde kendini gösterdii için bu tür kaltm hastalklarna cinsiyete bal kaltm hastalklar denir.
Baz faktörlerin etkisiyle, hücre bölünmesi srasnda, kromozomlar birbirinden ayrlp hücrenin
zt kutuplarna doru yöneldiklerinde, yanllk olabilir.
Bu yanllk kromozomlarn hücre kutuplarna doru yöneldiklerinde olur. Öyleki ayn kutuba doru
bir kromozom yerine iki kromozom hareketlenir. Meydana gelebilecek ikinci bir olay da, kromozomlardan bir tanesinin a ipliklerine tutunmayp hücrenin kenarna doru hareket etmesidir. Bu ekilde
hücrede kromozom saysnn standard bozulur, daha dorusu baz kromozom says fazla ya da eksik
olur.
Res. 13.4 a
Daun sendromlu çocuk
174
Res. 13.4 b
Daun sendromlu çocuk
KONU 13
Bu çeit genetik hastalklar, sendrom olarak da bilinir.
Genetik hastaln en tannm örnei Daun sendromudur. Mayoz bölünme esnasndaki yanllk sonucu meydana gelir, daha dorusu yeni elde edilmi yumurta hücresinin 21. çift kromozomunda bir yerine iki kromozom vardr. Bu çeit yumurta hücresi, spermatozoidle birletiinde
21. çiftte iki kromozom yerine üç kromozom vardr, bu olaya da trisomi denir. Yeni bireyde, insan
özellii olan 46 kromozom yerine her hücrenin 47’er kromozomu vardr. Bu hastaln belirtileri
doumdan sonra farkedilir. Yüz yuvarlaktr, gözler birbirine yakn, yan ve yukarya doru yerlemitir. Ba küçüktür, burun eziktir, dil büyüktür ve da dorudur, kaslar ve eklemler ise zayftr. Bu
çocuklarda zihinsel geliim geri kalr ve zamanndan önce yalanma olur. Daun sendromlu çocuk
dourma olasl 35 ya üstü kadnlarda daha fazladr.
Trisomininin tipik örnei Klinefelter sendromudur (res. 13.5.
ve b) ki bu sendrom her
600 erkek çocuktan birinde rastlanr. Erkeklerdeki tipik XY emas yerine, hücrelerde XXYkombinasyonu bulunur, demek ki bir X- kromozomu fazladr. Bu çocuklarda u özellikler görülür:
boyunun fazla uzamas, göüslerin olumas, kz tipi yaps, üreme bezlerinin yetersiz geliimi ve ksrlk. Ergenlik çandan önce tannmama özellii vardr. Bu olayda da mayoz bölünmesi esnasnda
üreme kromozomlarnn ayrlmasnda yanllklar meydana gelir.
yüz
yüz
göüsler
boyun
kalp
koltukalt
Cinsel
organ
Res. 13.6
yumurtalk
Res. 13.5
Res. 13.5.
Klinefelter sendromu
Res. 13.6. a
Tarner sendromu
Tarner sendromu (res. 13.5.b) üreme kromozomlarnn birisinin eksikliinde meydana gelir.Daha dorusu, bireyde 23. çiftte iki X yerine bir X kromozom vardr, yani 46 kromozom yerine 45 kromozom vardr ve bireyin azalm sayda kromozomlarla yaayabilecei tek
olaydr. 5000 kz çocuun birinde rastlanr. Bu hastal tayan kz çocuklar yetersiz gelimitir, yumurtalklar gelimemi daha dorusu ksrdrlar ve ikincil eey özellikleri göstermezler. En sk mayoz bölünmesi sonucunda spermatozoidlerin olumas esnasnda meydana gelir.
Genetik hastalklarn çou ailevi ya da kaltsaldr; öyleki bunlar ebeveyinlerden çocua üreme
hücreleri yardmyla geçerler.
Genetik hastalklarn tedavisi ve onlardan korunma
Genetik hastalklarn says çoktur. Fakat, bu liste devaml büyümektedir. Bu hastalklardan
bazlarnn meydana gelmesini engelleyebilirmiyiz?
175
KONU 13
Genetik danma
Genetik hastalklar, salk hizmetlerinin bir parças olan genetik danmasyla önlenebilir. Bunun için müstakbel olan her iki ebeveyinin de tam ve doru aile tarihçesi tespit edilmelidir. Bu tarihçe, akrabalar ve onlarn hastalklar için bilgileri, salk durumlar ve ölüm nedenleri için bilgileri
içerir. Yeni ebeveyin adaylarnn ya ve akrabalk balar da önemli faktörlerdir ( örnein: kuzenler
arasndaki evlilik).
Kariotip
Kromozom saysndaki deiimler
ve baz kromozomlardaki bozukluklar kariotip analiziyle tespit edilebilir. Kariotip,
metafazda bulunan hücrelerede belirlenir.
Mikroskop altnda görünen kromozomlarn fotoraf çekilir ve fotora@arda büyüklük ve ekillerine göre gruplar halinde
düzenlenirler. Bu ekilde kromozomlarn
saysndaki deiimler ve yaps kolay
saptanr. Kariotip fetüs hücrelerinden de
belirlenebilir. Bu metodlarla yaklak olarak 200 genetik hastal doumdan önce
saptanabilir.
Malzemenin
ksa özeti
Sentromer
Kromozom
çifti
Res.13.7 Kariotip
Malzemenin ksa özeti
Mutasyonlar kaltm malzemelerinin deiimleridir ve bundan ötürü nesilden nesile kaltsal olarak aktarlr. Mutasyonlar, hücre bölünmesi yani eey hücrelerin olumas esnasnda
veya embiyon geliimi esnasnda oluur. Mutasyonlarn meydana gelmesine en sk sebep
olan nedenler kimyasal ve ziksel yaplardr. Mutasyona sebep olan maddelere mutajen
faktörler denir.
Cinsiyete bal kaltm hastalklar unlardr: hemoli, daltonizm, albinizm. Genetik hastalklar örnekleri unlardr: Daun, Klinefelter ve tarner sendromlardr.
Günümüzde kariotipin incelenmesiyle çok sayda kaltm hastalndan kaçnlabilir.
Kendi bilgini dene
1. Mutasyon nedir?
2. Mutasyon oluturan maddeler nasl adlandrlr?
3. Mutajen faktörler nasl deiimlere sebep olurlar?
4. Cinsiyete bal kaltm hastalklar hangileridir?
5. Trisomi olayn açkla?
6. Daun sendromun özellikleri hangileridir.
7. Klinefelter ve Daun sendromu arasndaki fark nedi?
8. Kaltm hastal olmayan ebeveyinlerden, neden kaltm hastal olan çocuk doar
açklayabilirmisin?
176
KONU 14
NSANIN BYOSFERDEK YER VE GÖREV
Bu konunun içeriini iyice örendikten sonra unlar yapabilirsin:
- Biyosferi, doal ve yapay ekosistemleri, yaam ortamnn kirlenmesi ve korunmasn
tanyabilir ve adlandrabilirsin ;
- Biyosferi, doal ve yapay ekosistemleri, yaam ortamnn kirlenmesi ve korunmasyla
ilgili örendiklerini anlatabilirsin;
- Doal ve yapay ekosistemlerini, yaam ortamn sürdürülebilir geliimini yerel çevre
örnekleriyle açklayabilirsin;
- Yerel çevrenin korunma olaslklarn kyaslayabilir ve deerlendirebilirsin;
- Yaam ortamnda ziksel ve kimyasal kirlilikleri tanyabilir ve belirtebilirsin;
- Kirlenmekten korunmak için kirler üretebilirsin;
- Yerel çevre kirliliin sonuçlarn gözlemleyebilirsin;
- Okulun ekoljik etkinlik planlarnn hazrlanmasna ve okul ekolojik etkinliklerinin organizasyonuna katlabilirsin.
Bu konuda örenecein
kavramlar:
-
Biyosfer,
Ekosistem,
Doal ekosistem,
Yapay ekosistem,
Yaam ortamnn kirlenmesi,
Yaam ortamnn korunmas
Ham maddelerin yenilenmesi
177
KONU 14
DERS 1
NSANIN YAAM ORTAMINDAK
ETKNLKLER
Hatrla:
Biyosfer nedir?
Ekosistem nedir?
Hangi yaam ortam doal, hangisi ise yapay olarak adlandrlmtr?
Hangileri yenilenebilir, hangileri ise yenilenemez yaam kaynaklardr?
Artk biliyorsun ki Biyosfer, Dünya gezegeni, sular, kayalarn yüzeyi, toprak ve onun tabakalar, canl organizmalar bulunduran hava etrafndaki bütün alandr. Bu alanda her canl organizmann
hayatta kalabilmesi için yaam artlar olan yaam ortam vardr.
nsan, en gelimi canl varlk olarak biyosferin bir parçasdr. Hem insan hem de dier canl
dünya için ayn doa kanunlar geçerlidir. Eer o, yaam birliinin artrdklarndan alabilirse, onun
ve yaam ortamn arasnda öyle denilen ekolojik denge kurulur. Fakat, yaam ortamnn zararna
ilikiler deiirse, o zaman ekoloji denge bozulur. Evrimsel geliimin balangcnda insan ihtiyaçlar daha azm, bundan dolay insann yaam ortamnn deimesine etki eden önemli etkinlikleri
yokmu. nsann tarmclk ve hayvanclkla uramaya balamasndan sonra yaam ortannn deimesine neden olan ilk etkinlikler ortaya çkmtr. Tarmcln ve hayvancln ortaya çkmasyla
insan artk serbest doadaki besin üretiminden baml deilmi. Bu ekilde insan populasyonunun
yava ve devaml büyümesine uygun artlar olumutur, bununla beraber daha fazla besin üretiminin
ihtiyac ortaya çkmtr. nsan populasyonunun artmasyla besin üretiminin ihtiyac da artar, daha
fazla besin üretimi için ise daha fazla verimli toprak alan gerekir.
NSAN KEND ETKNLKLERYLE
YAAM ORTAMINI DETRR
nsan kendi etkisiyle kademeli olarak yaam ortann deitirmeye balar, öyleki faydal etkilerin yansra zararl etkilere de neden olur, daha dorusu ekolojik dengenin bozulmasna neden olur.
Yaam ortamnda, insann etkisi altnda meydana gelen deiikliklere, devaml olarak dolayl
veya dolaysz deiiklikler elik eder nsan, yaam ortamn dolayl ya da dolaysz olarak üzere u
faliyetlerle deitirir: bataklklarn kurutulmas,
dere yataklarnn, göllerin ve deniz sahillerinin
deitirilmesi, yapay göllerin ina edilmesi, ormanlarn kesilmesi, yerleim yerlerin ve ehirlerin inaat edilmesi, trak, demiryollar, atk
maddelerin atlmas, yangnlara neden olma v.b.
Res. 14.1 ormanlarn kesilmesi
178
KONU 14
nsann etkilsi sonucunda iklim deiiklikleri, yeryüzünün görüntüsünün deimesi, bununla beraber
bitkisel ve hayvansal dünyann deimesine neden olur.
Ormanlarn
tükenmesi,
yeryüzünde
hayat
için
özel
sorunlardan
biridir.
Ormanlar bir tür sünger gibi suyu emme, tutma ve salvermek yeteneine sahiptir. Dier taraftan ormanlar erozyonu, selleri, kontrol eder, topran kaymasndan derelerin, göllerin ve barajlarn tkanmasn önler. Ormanlarn tükenmesi yerel iklimin ve yeryüzünün o bölgesindeki yaam artlarnn
deimesine neden olur.
Bataklklarn ve göletlerin kurutulmas bir
ekosistemdeki canl dünyay büyük ölçüde
deitirir. Günümüzde çou bataklk veya
göletin yerinde ilek alanlar bulunmaktadr. Bu ekilde bu ekosistemlerin yapsnda
bulunmu olan tüm canl dünya tamamiyle
yok olmutur. Fakat bataklklarn ve göletlerin kurutulmasyla göçmen kularn çok
sayda dinlenme alanlar da yok edilmitir.
Örnein: Katlanova bataklnn kurutulmasyla sadece orada yaayan bütün canl dünyann yok edilmesi deil, ayn zamanda göç-
Res. 14.2 Gölet
men kularn, kuzeyden güneye ve aksine katettikleri uzun yollardan sonra dinlendikleri ve beslendikleri
yerler de yok edilmitir. Ayn hatalarn tekrarlanmamas için Ustrumca yaknlarnda bulunan Monospitovo batakl kanunla korunmutur. Artm olan su
ihtiyaçlarnn karlanmas için günümüzde insanlar
yapay göller inaat ediyor. Bu ekilde kara – su doal
ekosistemi olan dere kanyonu, yapay oluturulmu
olan su ortamyla deitirilir. Bu ortamda çok sayda
su canllar yaamaya ve gelimeye devam ediyor.
Res. 14.3
Yapay baraj
Trak alanlarnn inaat edilmesiyle ayn öyle organizmalarn yaam için gerekli olan artlarda deimeler meydana gelir. Sadece yaam artlarnn deimesiyle kalmyor, trak alanlarn inaat edilmesiyle canllarn doal hareket yollar kesiliyor, daha dorusu canllarn hareket ve yaama alanlar
daralyor.
Günümüzde yeryüzü alannn yaklak 21% tarmclk için kullanlr.
Fakat dünyann baz bölümlerinde bu kullanm alan 80%’lere, kadar varyor, Asya
ktasnda olduu gibi. Fakat eer çada
tarmclkta, koruma amaçl çok saydaki
preparatlarn kulland ve topran yüzey
tabakalarnda canl dünyann yok edildii
bilinmemi olsayd bu çok büyük bir sorun
olmayacakt.
Res. 14.4 Otoban
179
KONU 14
Dier taraftan, onlar bitkilerin sulanmas için kullanlan suyu da kirletiyor. Bu sular ise ekosistemin su
bölümlerine akarlar.
nsan popülasyonunun geliimi ve ilerlemesiyle teknik ve teknolojinin geliimi de hzlandrlyor. Bunun için doadan (doal kaynaklar)
alm olduu ham maddelerine ihtiyac varm.
Günümüzde ham maddelerin kullanlmas o kadar çoktur ki kaybolma tehlikesi vardr. Bu tehlike özellikle yenilenmeyen ham maddeleri: kömür,
mazot, farkl maden çeitleri için geçerlidir. Fakat
günümüzde yenilenebilen ham maddeler ( bitkisel
Res.14.5 Yüzeysel maden kaznmas
ve hayvansal kökenli ham maddeler) bile insan ihtiyaçlarn karlayamaz.
Bu ham maddelerin tüketilmesi doann oluturabileceinden çok daha fazladr. Teknik ve teknolojinin artmasyla yaam ortamnda biriken atk maddelerin: deiik zararl gazlarn, kat ve sv atklarn
olumasna neden olur. Atk maddelerin fazlas insan ve doada geri kalan canl dünya için gerçek
zehirlerdir.
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Yaam ortam uzun tarih boynca gelimitir. lk zamanda, o zamanki insanlar hüküm
süren dengeyi bozmamtr. nsan medeniyeti , teknik ve teknoloji geliiminin ilerlemesi ile, daha iyi yaam artlarnn yaratlmas amacyla, insan kademe kademe yaam
ortamn deitirmeye balam. Bu ekilde dolayl ya da dolaysz etki eder ve ekolojik
dengeyi bozar. Bataklklarn ve göletlerin kurutulmas, dere yataklarnn, göllerin ve
denizlerin sahillerinin deitirilmesi, yapay göllerin inaat edilmesi, ormanlarn kesilmesi, yerleim yerlerin ve ehirlerin inaat edilmesi, trak, demiryollar, atk maddelerin atlmas, insann dolaysz etkilerinin bölümüdür.
Kendi bilgini dene
1. Biyosfer nedir, yaam ortam ise nedir?
2. nsan evrimi geliiminde biyolojik dengenin bozulmasna neden olan artlar hangileridir?
3. Yaam ortamna etki eden temel faktörleri say?
4. nsan hangi ekilde yaam ortamn deitirir?
180
KONU 14
DERS 2
YAAM ORTAMININ BOZULMASI:
FZKSEL VE KMYASAL KRLLK
Yaam ortamna olumsuz etki eden ve doal yaama artlarn bozan deiiklikler kirlilik olarak
adlandrlr. Bunlarn olumasna neden olanlara kirletenler, kirliliklerin geldikleri yerlere ise kirlilik
kaynaklar denir.
Doal kirlilik kaynaklar, doann kendisinin kirletenleri oluturduu yerlerdir. Böyleleri unlardr: kül, volkanlarn patlamas sonucu meydana gelen lav ve gazlar, termal kaynaklar, güne nlar
ve benzeri. Yapay kirlilik kaynaklar insanlar tarafndan olumutur. Böyleleri ise unlardr: metalleri
ileten endüstri kapasitelerinin oluturduu atklar, dökümhaneler, çimento üreticileri, kimyasal ve ilaç
endüstrileri, termo ve nükleer santraller, oto trai ve baka. Yapay kirleticileri, farkl zehirli gazlar, sv
maddeler (farkl türden asitler) ve kat atklar ( farkl tür tozlar, metaller, plastik ve benzeri ) gibi olan
inorganik maddeleri olutururlar. Yaplarna göre kirletenler ziksel (toz, kül, radyoaktiv parçacklar,
evde ve endüstride kullanlm kat atklar) ve kimyasal ( sv veya gaz halinde farkl türden kimyasal
atklar) olabilirler.
Bütün atk maddelerin ortak özellii organizmalarn hayat fonksiyonlarn bozmasdr, bununla
beraber doann dengesini de bozarlar. Bunun uzun süreli etkisi bir populasyondaki bireylerin ölüm
orannn artmasna yada onlarn tamamen ortadan kaldrlmasna neden olur.
Atmosferdeki deiiklikler
Atmosfer çok farkl gazlardan olumutur, bunlardan en fazla azot (78% ), oksijen (21% ), argon (1%den daha az) ve karbon dioksit (0,03%). Atmosferin bu tabakasna hergün milyonlarca ton
polutant (kirletici) olarak adlandrlan artk maddeler atlmaktadr. Polutantlar (kirleticiler) doal
kaynaktan veya insann baz etkinlikleri sonucu atmosfere atlr. Havadaki doal polutanlar, yangnlar, yanarda patlamalar vb. sonucu oluan maddelerdir. Bu polutanlar genelde atmosfer ve ondaki hayat için büyük tehlike saylmazlar. Onlardan farkl olarak ise insann ürettii ve havaya att polutanlar çok daha tehlikelidirler, çünkü onlarn ayrmalar için gerekli mekanizmalar yoktur.
Bu polutanlarn salmza aktivitelerimize ve genel yaammz için negatif etkileri vardr. Bu polutanlar karbon dioksit, kükürt dioksit, azot oksit, güne nlar ve kimyasal maddeler sonucu atmosfere
atlan çok sayda fotokimyasal oksitler oluturmaktadr. Ayn zamanda atmosfere toz, duman, kül ve
ar metal parçacklarndan oluan sanayi dumanlar da atlr. Bu polutanlar yerel sanayi merkezleri için
karakteristiktir. Bu polutanlarn miktarlar atmosferde çoaldktan sonra büyük miktalarda yamurlarla
geri dönüp bu kentlerdeki insanlarn hayatlarn tehlikeye atmaktadrlar. K aylarnda nemli havada
çözünüp sis oluturduklar zaman tehlike daha büyüktür. Bu kirleticiler, s enerjisini elde etmek için
bellirli kaynaklarn kullanlmas sonucudur. Yakt için kalitesiz odun, kömür, petrol, mazot veya doal
gaz kullanld veya onlarn tamamen yanmamas sonucu, dumandan baka, karbon dioksit, su buhar
ve azot ile sülfür oksitleri aça çkar. Bu maddeler asit yamurlar gibi tekrar topraa geri dönerler. Bu
yamurlar bata ormanlara zarar verirler.
181
KONU 14
Asit yamurlar 1900 ylnda Almanya ve Fransada büyük mee ormanlarnn, 1940 ylnda ise ABD ve
Kanadada akçaaaç ormanlarnn kurumasna sebep olmutur.
Atmosferi kirleten zararl maddelerin metalurjideki imalat olaylar srasnda da aça çkt bilinir.
Bu tozda karbonatlar, sulfatlar, kurun, bakr, arsen , kadmiyum oksitleri de bulunur.
Kimya sanayisi de bir üretim daldr, bu da dierleri gibi atmosferi çok fazla kirletenlerden biridir.
naat sanayisindeki bilinçsiz çalmalar, atmosferin kirlenmesine toz ve dier
zararl maddelerle de sebep olur.
Atmosferi kirletenler arasnda trak de bulunur. Kentlerde hava kirliliinin 50% trak
araçlarndan çkan egzoz gazlar sonucudur.
Bütün bu maddelerin bitkisel ve hayvansal
dünyaya negativ etkisi vardr. Fakat, bunlar
belli yaam alanlarnn iklim artlarnn deimesine de etki eder.
Res.14.6 Atmosferin kirlenmesi
Atmosferdeki bütün kirlilikler, yava
yava fakat kesin olarak ozon tabakasnn zedelenmesine neden olurlar. Dünyann bu tabakas, canl organizmalara kar negatif etkileri olan mor ötesi (ultraviyole) nlarnn büyük miktarda dünya yüzeyine
gelmesini engelleyen en önemli ltredir. Ozon tabakas zedelenmi olan bölgelerde yaayan insanlarda
deri hastalklar skça görülür. Her yl yaplan ölçmeler sonucu ozon tabakasndaki zedelenmeler günden
güne artt gözlenmitir. Bu zedelenmeler ozon delikleri olarak adlandrlmtr.
Biliyormusun ki Pariste günde 2000000 araçtan havaya 2 000 ton üzerinde kirli maddeler atlr.
Hidrosferdeki deiiklikler
Dünyada büyük miktarda su vardr, fakat buna ramen insanlarn dörtte üçünün temel ihtitaçlarn
karlamalar için yeterince sular yoktur, veya sular kirlidir. Suyun dünyadaki hayat için birçok açdan
büyük önemi vardr. Biyolojik açdan bakldnda su tüm canl varlklarn yap birimidir. Hijyen ve
salk açsndan ise hijyenin salanmas ve bununla beraber saln korunmas için önemlidir.
Res. 14.7. Atk sular
182
Res. 14.7. b Atk sular
KONU 14
Makedonyada’ki en büyük su alanlarn hatrla.
Bir milyon litre sudan insanlar sadece 6 litresini kullanabilirler. Su (hidrosfer) kirlilii, hava
kirlilii gibi doal yolla veya insan etkisiyle olabilir. Su doal kaynaklardan en fazla erozyon yoluyla kirlenir. Kent ebekelerinde, endüstri ve tarmclkta kullanlan su hidrosferi en çok kirletenlerdendir. Evdeki temizlii ve aile fertleri arasndaki ahsi hijyenin salanmas için kullanlan sular kent
ebekesi sulardr. Bu sularda büyük miktarda temizlik maddelerinin yap birimleri, atldklar yaam
ortamna çok büyük zararl etkileri vardr. Endüstrideki birçok imalat olaylarnda suyun bulunmas
gereklidir. Maden, kimya, gda, tekstil ve kat, plastik, deri imalat endüstrisinden gelen sularnn
su ekosistemlerine kar zararl etkileri vardr.
Gerekli ekilde toplanlmayan ebeke sularyla bulaan birkaç bulac hastalk biliyormusunuz?
Herhangi bir nehrin aknts etrafnda dolanz ve içindeki suyun kirlenmesine sebep olan
maddeleri fark ediniz.
Toprak yüzeyindeki deiiklikler
Toprak yüzeyi farkl ekillerde deiir. Bizler en önemli olnlardan birkaçn anacaz. Gelimi
devletlerin bir çounda, en büyük sorunlarndan biri kat artk maddeleridir. Ylda
milyonlarca metre küpte kat atk maddeler
atlmakta, yaklmakta veya gömülmektedir.
Bunlarn en büyük bölümünü, konserveler,
ieler oluturmaktadr, bu maddelerin yars ise kattan yaplmtr. Bu maddelerin
geri dönüüm metodlaryla tekrar kullanlr
hale getirilmeleri bu zararl maddelerden
kurtulma yollarndan en önemlisidir. Bu ekilde faydalar iki kat olur.
Res.14.8 atk deponisi
YAAM ORTAMININ KORUNMASI
Kirliliin devaml olarak artmas yaam ortamn bozulnasna neden olur. Bundan dolay, günümüzde doal ortam ziksel ve kimyasal kirlilikten korumak için çok sayda önlem alnmtr. Alnan
önlemler koruyucu veya önleyici ve dolaysz olabilirler.
Atmosferi daha fazla kirlenmekten koruma amacyla, daha az zararl gaz koyveren yaktlarn
kullanm için alternativ çözümler aranyor. Ayn öyle ormanlarn korunmasna da büyük önem verilir, yani aaçlandrma yaplr. Büyük ehirlerde parklarn bakm daha fazla yaplr, ana caddeler
boyunca ise egzoz gazlarna ltre etkisi yapacak odunsu ve bodur çallardan eritler yaplr.
183
KONU 14
Fabrika ocaklarna ltrelerin yerletirilmesi, atmosfere szan kirli gazlarn azalmas için alnacak direkt önlemlerden biridir.
Suyun kirlenmesi ziksel, kimyasal veya biyolojik metodlar yardmyla önlenir. Fosfatsz deterjanlar ve temizlik bakmnda kullanlan gereçler büyük ölçüde kirlilii azaltr. Filtrelerin kullanmyla suyu kirleten maddeler süzülür. Kirlenmi olan maddeler kat bileiklerin çökelmesi ve giderilmesiyle uzaklatrlr. Biyolojik önlem, suyun kendi kendini temizleme yetenei olduu anlamna
gelir. Suda yaayan organizmalar baz gereksiz maddeleri besin maddesi gibi kullanarak onlar sudan
uzaklatrrlar. Temizleme istasyonlar veya kolektörlerin yerletirilmesi, suyu kirlenmekten korumaya yarayan direkt önlemlerden biridir.
Doal kaynak olarak topran korunmas, en bata topran planl bir ekilde kullanlmasyla
olur. Pestisidlerin ve yapay gübrelerin kullanm profesyonel ve standartlara uygun olmaldr. Belediye – ehir çöpleri özel deponi yerlerinde depo edilir ve toprakla örtülmesi gerekir. Bu ekilde organik
maddeleri Biyolojik – doal yolla ayrtrlabilir.
Atklarn geri dönüümü büyük ölçüde atk maddelerin azalmasna sebep olur, bu ekilde doada
bulunan ham maddelerinin kullanlmas da azalr. Günümüzde belediye atklar planl toplanmaldr,
daha dorusu plastik, kat, metallerin geri dönüümü yaplabilmesi için onlarn ayrlmas gerekir.
Malzemenin
ksa özeti
Malzemenin ksa özeti
Yaam ortamna negatif etki eden ve doal yaama artlarn bozan deiiklikler
kirlilik olarak adlandrlr. Bunlarn olumasna neden olanlara kirletenler, kirliliklerin
geldikleri yerlere ise kirlilik kaynaklar denir. Yaplarna göre kirletenler ziksel (toz,
kül, radyoaktif parçacklar, evde ve endüstride kullanlm kat atklar) ve kimyasal ( sv
veya gaz halinde farkl türden kimyasal atklar) olabilir.
Atmosfer, her gün polutan (kirletici) denilen milyonlarca ton atk maddelerle kirleniyor. Bu polutanlarn yerel endüstiel merkezler için karakteristiktir, çünkü miktarlar
atmosferde çoaldktan sonra büyük miktalarda yamurlarla geri dönüp bu kentlerdeki
insanlarn hayatlarn tehlikeye atmaktadrlar.
nsann belediyedeki endüstri ve tarmclk etkinlikleri büyük ölçüde suyu kirletir.
nsan kat atklardan kurtulmas için atklardan tepeler oluturur. Doal ortamn, ziksel
ve kimyasal kirliliklerden korunmas daha dorusu ,topran bozulmasndan korunmas
için önlemler koruyucu ya da önleyici ve direkt olabilirler.
Kendi bilgini dene
1. Atmosfer, hidrosfer ve toprak nasl kirlenir?
2. Hangi endüstri dallar özellikle yaam ortamn kirlenmesinde zararldr?
3. Neden ozon tabakasnn yok olmas insan için çok tehlikelidir?
4. Yaam ortamnn korunmas için baz korunma önlemleri say.
184
KONU 14
1. ETKNLK
1. Çevrende baz bitkilerden yaprak topla.
2. Temiz bir bezle her yapran yüzey tabakasn sil.
3. Bezde olan kirlilie göre yapra aldn bölgedeki havann kirlilii haknda sonuç çkarmaya çal.
4.Deiik yerlerin kirliliini aratrman için köy, ehir, da, yol kenar gibi deiik yerlerden yaprak
topla ve onlar kyasla.
5. Not ettiin bilgileri öretmeninde kontrol et.
2.ETKNLK
1. Bant yaptrc al, bir parça karton ya da cam üzerine öyle yerletir ki yapkan taraf üst tarafta olsun.
2. Belli bir süre bant yaptrcy senin pencerenin d tarafnda brak.
3. Prosedürü bir kaç kez mümkünü varsa deiik yerlerde ( ehir, da, köy v.b.) tekrarla. Ne farkediyorsun?
Deiik yerlere yerletirdiin bantlarda farkl deiiklikler var m?
4. Fark ettiklerini defterde yaz ve öretmeninde kontrol et.
3. ETKNLK
1. Belli bir süre yamur suyu topla ve pH göstergesiyle suyun asit orann kontrol et.
2. Elde ettiin sonuçlar tabloya yaz.
3. Birkaç ölçüden sonra sonuçlar kyasla.
4. Yamur suyunun asit oran en fazla ne zamandr? Daha sk yamur yaarsa suyun asit oran yükselir
mi yoksa azalr m? Yamur suyunun asitlii nerden gelir? Elde etiklerini kaydet ve öretmeninde
kontrol et.
185
UZMANSAL DL SÖZLÜÜ VE KELMELERN ANLAMI
A
AbortÜs – embriyo veya fetus kayb
Adenozin trifostat (ATP ) – bütün hücrelerde bulunan enerjiyle zengin olan molekül
Adrenalin – böbrek üstü bezin özünden salglanan hormon
Adrenokortikotropik hormonu (ACTH) – hipozde üretilen ,böbrek üstü bezi kabuunun çalmasn salayan hormon
Aerobik – oksijen kullanlan olay
Aferent – belli yere ileten , duyu nöronu gibi uyartlar merkez sinir sistemine kadar iletir
ADS – baklk sistemine saldran virus hastal
Ak madde – miyelinli sinir tellerinden oluan sinir dokusu
Akcier – solunum organ
Akomodasyon – gözün yakn veya uzak cisimlere odaklanmasn salayan gözdeki deiiklikler
Akrozom – spermatozoidin ba ksmn kaplayan balk eklindeki yap
Akson – uyartlar sinir hücre gövdesinden tayan uzun tek uzant
Aktif tama – difuzyon olaynn yönüne ters olan hücre içine veya dna madde tanmas
Aktin – kas hücrelerindeki kontraktil proteinlerden biri
Akut – ar fakat ksa süren hastalk yada durum
Aldosteron – böbrek üstü bezi kauundan salglanan hormon, böbrek kanallarnda tuzlarn reapsorpsiyonunu salar
Alerjen – ar duyarllk meydana getiren madde , alerji reaksiyonunu balatan sübstans
Alerji – zararl etkisi olmayan maddeleri yok etme reaksiyonu
Alveol – akcierlerdeki küçük torback, bunun yardmyla hava ve kan arasndaki gaz al-verii yaplr
Amino asit – proteinlerin yap birimi
Amnion kesesi – gelimekte olan fetusu saran ve yataklk yapan svyla dolu kese
Anabolizma - organizma için gerekli olan bileik yapl maddelerin olumasnn metabolik olaydr
Anaerobik – oksijen kullanlmad olay
Anatomi – vücut yaps bilimi
Anemi – krmz kan hücrelerinde hemoglobin miktarnn azalmas
Anestezi – duyu alma kayb, özellikle ar duyusu (narkoz)
Anoreksi – itah kayb
Antidiuretik hormon (ADH) – hipozin arka ksmndan salglanan hormon,suyun böbreklerdeki emilimini artrp idrarn hacmini azaltr
Antijen – imunite cevab meydana getiren yabanc madde veya cisim
Antikor – spesik antijene cevap olarak oluan madde
Antiserum – antikorlar içeren serum
Aorta – kan kalpten dar tayan büyük atardamar
Apsorpsiyon – sindirilmi besin moleküllerinin sindirim sisiteminden kana tanmas
Aritmi – kalp çalmasnn düzensiz ritmi
Arteriol – küçük atar damar ve klcal damar arasndaki kandamar
Arterioskleroz – atar damar sertlemesi
A – aktif baklk olumas için kullanlan madde
Atro – belli vücut ksm büyüklüünün azalmas
186
B
Bakteri – bir tür mikroorganizma
Bazal ganglion – beyinin daha derin ksmlarndaki boz (gri) madde
Bazol – bir tür beyaz kan hücresi
Biopsi – incelemek için alnan doku parças veya baka madde
Böbrek – boaltm organ
Bradikardi – kalp çalmasnn yavalam ritmi
Bron – akcierde havann geçtii geni kanal
Bronçuk – bronun son kolu
Ç
Çevresel sinir sistemi (ÇSS ) – merkez sinir sistemi dndaki bütün sinirler ve sinir dokuar
D
Dalak – karn boluunun üst sol tarafndaki lenf organ
Dehidratasyon – vücut svsnn ar kayb
Dejenerasyon – tahrip , örnein yalk , zedelenme veya hastalk sonucu
Dendrid – uyartlar hücrenin gövdesine tayan nöron uzants
Dermatitis – deri iltihab
Dezoksiribonukleik asid ( DNA ) – hücrenin kaltm maddesi;hücre çekirdeindeki kromozomlar
oluturur
Diastol – kalbin geveme evresi
Difuzyon – moleküllerin youn ortamdan az youn olan ortama doru hareketi
Diyafragma – akcierler altndaki solunuma yardm eden kasl yap
Doku – özel görevler yapan hücre topluluklar
Dominant – belirgin özellii olan gen
E
Efektör – gelen uyartya cevap veren kas veya salg bezi ;efektör organ
Egzokrin – salglarn kanal yardmyla d ortama salglayan salg bezi
Eklem – iki yada daha fazla kemii balayan bölge
Embriyon – hamilelik srasnda yeni oluan bireyin ilk iki aylk dönemi
Endokard – kalbin kulakcklarn ve karncklarn içten saran zar
Endokrin – salglarna dorudan kana salglayan salg bezi
Endometrium – ana rahimin iç tabakas
Endoplazmatik retikulum ( ER ) – hücre sitoplazmasndaki zarlardan oluan as yap
187
Endotel – kalbi , kan ve lenf damarlarn çevreleyen iç epitel
Enfarktüs – kan yetersizlii sonucu doku zedelenmesi
Enzim – organik katalizatör ; reaksiyonu hzlandrr fakat reaksiyon srasnda kendi deimez
Eozinol - bir tür beyaz kan hücresi
Epidemi – bir bölgedeki çok sayda insann ayn zamanda hastalanmas
Epidermis – derinin yüzey ksm
Epikard – kalp duvarnn yüzey ksm
Epitel – dört temel doku türlerinden biri
Eritem – derideki kzarklk
Eritrosit – krmz kan hücresi
Ejakulasyon – d idrar kanal yardmyla spermin atlmas
F
Fagositoz – büyük parçacklarn hücre zar yardmyla yutulmas
Fertilizasyon – yumurta hücresinin spermatozoitle birlemesi;döllenme
Fetüs – hamileliin üçüncü ayndan douma kadar yeni olumu birey
Fitrasyon – mekanik kuvvet yardmyla maddeleri yar geçirgen zardan geçmesi
Fizyoloji – canl organizmalarn faaliyetlerini inceleyen bilim
G
Gamet – üreme hücresi; yumurta hücresi ya da spermatozoit
Ganglion – merkez sinir sistemi (MSS) dnda bulunan sinir hücre gövdesi topluluklar
Gen – kaltm birimi; DNA ksm
Genetik – genlere ya da kaltma bal
Glikojen – glikozlardan oluan büyük molekül, enerji kayna olarak karacierde ve kaslarda
depolanr
Glikoz – basit eker; hücrelerde temel enerji kayna
Glomerul – nefronun Bowman kapsülündeki klcal damar yuma
Golgi aygt – hücrede özel maddeler üreten zarlar sistemi
Gonad – üreme bezi ; yumurtalk veya testis
Gonadotropin – üreme bezine etki eden hormon
H
Hastalk – vücudun veya baz vücut ksmnn normal çalmamas durumu
Hematokrit – kandaki kan hücrelerinin yüzde says
Hemoglobin – krmz kan hücrelerinde bulunan ve oksijeni tayan yapsnda demir bulunan protein
Hemoreseptörler – kimyasal deiiklikleri alglayan reseptörler
188
Hepatit – karacier iltihab
Hipertansiyon – yüksek kan basnc
Hipertonik – hücre svsndan daha youn olan çözelti
Hipoz – hipotalamus altnda yerleen iç salg bezi, hipotalamustan kontrol edilir, dier salg bezlerin
çalmasn kontrol eden hormonlar üretir
Hipoksi – dokularda az miktarda oksijen
Hipotalamus – hipozi kontrol eden ve homeostaz düzenleyen beyin ksm
Hipotonik – hücre svsndan daha az youn olan çözelti
Histoloji – dokular inceleyen bilim
Homeostaz – vücudun denge durumu
Hormon – iç salg bezi salgs
Hücre solunumu – hücrede besin maddelerinden enerji elde etme reaksiyonlar serisi
Hücre zar – hücrenin d örtüsü
münite – bireyin belli hastala kar direnç gösterme yetenei
münodesiens – baklk sisteminde yetersizlik
ris – göz bebei etrafndaki yuvarlak renkli ksm
shemi – vücudun baz ksmlarnda yetersiz kan bulunmas
zotonik – belli maddelerin younluu hücredeki svnn younluuyla ayn olan çözelti
K
Kapakçk – svnn geri dönmesini önleyen yap ; kalpte karncktan kulakca gibi
Karbon dioksit – hücre metabolizma srasnda atk ürün olarak elde edilen gaz
Karbonhidrat – basit eker veya basit ekerlerin birlemesiyle oluan madde ,niasta veya glikojen
gibi
Karnck – kalp ksm
Karies – çürüme , dilerin bozulmas
Kariotip – kromozomlar resmi, büyüklük ve ekillerine göre sralanm
Karsinojen – kanser oluturan madde
Katabolizma – maddelerin daha basit yaplara metabolitik olarak ayrma
Katyon – pozitif elektrik yüklü iyon
Kkrdak – sert ba dokusu
Klcal damar - kan ve doku arasndaki madde al-veriin yapld mikroskopik kandamar
Koagulasyon – phtlama, kann phtlamas
Kongenital – doutan var olan
Kontrasepsyon – yumurta hücresini döllenmekten korumak
Konjugtiv – göz kapan saran ve göz aknn ön ksmn örten zar
189
Kör basak – kaln basan balangç ksmndaki küçük uzant
Kronik – ar olmayan fakat uzun süren hastalk
L
Laktasyon – süt salglanmas
Lenf – lenf sistemi svs
Lenf düümü – len ltre eden lenfoid doku kitlesi
Lenf kanal – lenf sistemi damar
Lenfosit – bir tür beyaz kan hücresi
Lezion – lokal zedelenme
Ligament ( yan ba ) – kemii baka kemikle balayan ba dokusu iriti; peritoneumun kalnlam
ksm, organ tutan veya baka bir organ balayan
Lizozom – enzim içeren hücre organeli
Lökosit – beyaz kan hücresi
Lösemi – kan hastal, çok sayda beyaz kan hücreleri üretilir
M
Makrofaj – fagositoz özellii olan büyük hücre
Mayoz – hücre bölünmesi, bu srada kromozom says yarya iner ve eeysel hücreler meydana gelir
Megakariosit – trombasitlerin (kan pulcuklarn) meydana geldii büyük hücre
Melanin – deride, saçta göz ksmlarnda ve beyin ksmlarndaki koyu pigment
Mendel kanunlar – kaltm prensipleri Avustralyal papaz olan Gregor Mendel tarafndan
bulunmutur
Menzis – dii üreme sisteminden aylk kan akmas
Mercek – çift çkkl olan ve kalnl deiebilen göz yaps
Merkez sinir sistemi (MSS) – beyin ve omurilikten oluan sinir sistemin ksm
Metabolizma – organizmann hayatta kalmas için ziksel ve kimyasal olaylar
Mezentera – ince barsaklar arka karn duvarna asan ba
Miyalji – kas ars
Mikrobiyoloji – mikroorganizmalar inceleyen bilim
Mikrometre (um) – milimetrenin binde bir ksm (1/1000); mikron
Mikroorganizma – küçük mikroskopik organizma
Mineral – inorganik madde; salk için az miktarda gerekli olan besin türü
Mitokondri – enerji üretimi salayan hücre organelleri
Mitoz – hücre bölünmesi, bu srada ana hürenin ayns olan iki yavru hücre meydana gelir
Miyelin – baz sinir hücrelerin aksonlarn örten yal madde
190
Miyokard – kalp duvarnn orta tabakas ;kalp ksm
Miyozin – kas hücrelerindeki kontraktil proteinlerden biri
Miyop – uza görmemek
Monosit – fagositozda etkili olan bir tür beyaz kan hücresi
Mutajen – mutasyon meydana gelir
Mutasyon – gen ya da kromozomda deiiklik
N
Nabz – kalbin kaslmasyla kan damarlarndaki kan basncnn yükselmesi sonucu oluan dalgalanma
Nefron – böbrein yap ve görev birimi
Nekroz – doku ölmesi
Nevralji – sinir ars
Nevrilema – aksonu çevreleyen ince zar
Nöron – sinir sistemi hücresi
Nötrol – bir tür beyaz kan hücresi
Nukleotid – DNA ve RNA yap ksm
O
Organ – iki veya daha fazla dokudan oluan ve belli görevi yapmak için beraber çalan vücut ksm
Organel – belli görevi yapmak için özellemi olan hücre ksm
Organik maddeler – canl varlklarda (bitkiler, hayvanlar ve mikroorganizmalar) meydana gelen ve
molekül yaplarnda karbon, hidrojen ve oksijen içeren maddelerdir
Organizma – bitki veya hayvan bireyi
Orta beyin – beyin sapnn bir ksm
Osmoz – maddelerin yar geçirgen zardan tanmas
Osmoz basnc – çözeltinin suyu kendine çekme istei;çözeltinin younluuna dorudan balantldr
Osteoporoz – kolay kemik krlmalarna neden olan kemik doku zedelenmesi
Otoimünite – baz kendi dokularna anormal reaksiyon göstermek
Otonom sinir sistemi (OSS) – düz kaslar, kalp kasn ve salg bezlerini kontrol eden sinir sistemin
ksm
Ovülasyon – yumurtalk folikülünden olgunlam yumurta hücresinin serbes edilmesi
P
Pankreas – mide altnda yerleen büyük salg bezi, sindirim enzimleri ve hormonlar üretir
Parsempatik sinir sistemi – otonom sinir sistemi ksm
Paratiroid bezi – tiroid bezinin arka ksmnda bulunan küçük salg bezleri; kandaki kalsiyum
miktarn düzenleyen hormon üretir
191
Parazit – baka organizmalarn içinde veya dnda yaayan bir tür organizma
Patojen - hastalk oluturan organizma
Patoloji – hastalklar inceleyen bilim
Penis – erkek boaltm ve cinsel iliki organ
Perikard – kalbi dtan saran seroz zardan oluan klf
Peristaltik – organ veya kanal duvarndaki dalgal hareketlenme
Peritoneum – karn boluunu çevreleyen zar
Pinositoz – küçük taneciklerin ve damarcklarn hücre zarndan geçirilmeleri
Pirojen - stma oluturan madde
Plasenta – hamilelik döneminde yeni oluan bireyin beslenmesini salayan yap
Plazma – kann sv ksm
Pleksus – damarlardan veya sinirlerden oluan a
Plevra – göüs boluunu çevreleyen ve akcierleri örten seröz zar
Portal sistem – kalbe geri getirmeden önce kan baka klcal tabakasna tayan toplardamar sistemi
Progesteron – sar cisimde ve plasentada üretilen hormon
R
Reeks - birkaç nöronun katlmasyla oluan basit, otomatik cevap
Reeks yay – uyartnn alnmasndan cevap verilmesine kadar oluan yol
Reeksiyon – nlarn krlmas
Resesiv – ayn özellik için dominant gen varlnda belirgin olmayan gen
Reseptör (alc) – belli uyartyla uyarlabilen özellemi hücre veya duyu nöron ucu
Respirasyon – hava ve hücreler arasndaki oksijen ve karbondioksid al-verii
Ribonukleik asid (RNA) – nukleik asit
Ribozom – proteinlerin üretildii sitoplazma organeli
S
Safra – karacierde üretilen madde
Sarlk – derinin sararmas
Sentriol – hücre bölünmesinde görev alan organel
Serebrospinal svs – beynin içinde ve dnda bulunan sv
Serum – koagulasyon faktörsüz kann sv ksm
Sempatik sinir sistemi – otonom sinir sistemi ksm
Sinaps – iki nöron veya nöron ve efektör arasndaki ba
Sindirim – besini daha küçük parçalara ayrarak emilimlerini salayan olay
Sinir – merkez sinir sistemi dnda sinir telleri demeti
192
Sinir uyarts (impuls) – sinir hücre zar boyunca genileyen elektriksel yük; aksiyon potansiyeli
Siroz – kronik karacier hastal
Sistem – belli amaç için beraber çalan organ topluluu
Sistol – kalp çalmasndaki kalp kaslma evresi
Sitoloji – hücreleri inceleyen bilim
Sitoplazma – hücreyi dolduran ve organeller bulunduran madde
Skrotum – testislerin yerlemi olduklar klf
Spermatozoit – erkek eeysel hücre ya da gamet
Spor – bakterilerin dirençli ekilleri
T
Talamus – arabeyinde bulunan beyin ksm
Testis – erkek üreme bezi
Testosteron – testislerde üretilen erkek üreme hormonu
Tetanoz – kasn devaml kaslmas
Timus – gösün üst ksmnda yerleen iç salg bezi
Tireotrop hormonu (TTH) – hipozin ön ksm hormonu tiroid bezin çalmasn salar
Tiroid bezi – boyunun ön ksmnda yerleen iç salg bezi
Tiroksin – tiroid bezi hormonu
Toksin – zehir
Tonus - kasn ksmi kaslma durumu
Transplant – zedelenmi ksmlarn deimesi için kullanlan organ ya da doku
Trombosit – kan pulcuu; kann phtlamasnda görev alan hücre ksm
U
Uyart – belirli cevap oluturan d ortamda vaya iç ortamdaki deiiklik
Ü
Üre – idrarda salglanan protein metabolizmasnn artk ürünü
V
Vajina – uterusun da açlan ksm kadn cinsel iliki organ
Vazodilatasyon – kandamar hacminin büyümesi;kandamarnn genilemesi
Vazokonstriksiyon – kandamar hacminin küçülmesi; kandamarnn daralmas
Ventilasyon – havann akcierlere veya akcierlerden hareketi
Venül – kan klcal damarlardan toplayan toplardamar
Virüs – sadece canl hücrede çoalabilen çok küçük mikroorganizma
Vitamin – saln korunmas için çok az miktarlarda gerekli olan organik bileik
193
Y
Yumurta hücresi – dii eeysel hücre veya gamet
Yumurtalk – dii üreme bezi
Z
Zigot – döllenmi yumurta hücresi; spermatozoit ve yumurta hücresinin birlemesiyle oluan hücre
194
ÇNDEKLER
KONU 1 NSAN CANLI DÜNYANIN BR PARÇASI OLARAK...................................................5
DERS 1 NSANIN CANLI DÜNYADAK YER ................................................................................ 6
DERS 2 NSANSI MAYMUNLARIN VE NSANLARIN BALANGIÇ EVRM ....................... 10
DERS 3 NSAN IRKLARI VE NSAN POPULASYONUNUN BÜYÜMES ................................ 14
KONU 2 NSAN ORGANZMASININ YAPISI ..............................................................................17
DERS 1 NSAN ORGANZMASI HÜCRE, DOKU, ORGANLAR VE ORGAN
SSTEMLERNDEN OLUMUTUR ............................................................................................... 18
DERS 2 DOKULAR, ORGANLAR VE ORGAN SSTEMLER ................................................... 22
KONU 3 HAREKET...........................................................................................................................27
DERS1 KEMKLERN VE KASLARIN HAREKET ÇN ÖNEM ............................................. 28
DERS 2 SKELET ................................................................................................................................ 32
DERS 3 KASLAR –TÜRLER, YAPISI VE FONKSYONU .......................................................... 36
DERS 4 HAREKET SSTEMN BAKIMI VE SALII ................................................................ 40
KONU 4 BESLENME VE SNDRM .............................................................................................45
DERS 1 BESLENME VE BESLENMENN ÖNEM ....................................................................... 46
DERS 2 SNDRM - BESNLERN SNDRM ........................................................................... 50
DERS 3 SNDRM OLAYLARINDA KARACERN VE PANKREASIN GÖREV ................... 54
DERS 4 SNDRM ORGANLARININ BAKIMI VE SALII .................................................... 58
KONU 5 DOLAIM SSTEM ..........................................................................................................61
DERS 1 DOLAIM SSTEM – YAPISI VE ÖZELLKLER ........................................................ 62
DERS2 KALP, KAN DAMARLARI VE LENF DAMARLARI YAPISI VE GÖREVLER ............... 68
DERS 3 DOLAIM SSTEM – KAN DOLAIMI VE LENF DOLAIMI .................................. 73
KONU 6 BAIIKLIK SSTEM ....................................................................................................79
DERS 1 ORGANZMANIN SAVUNMA YETENEKLER .............................................................. 80
DERS 2 KAN GRUPLARI VE TRANSFUZYON ........................................................................... 84
KONU 7 SOLUNUM – GAZLARIN DEM ............................................................................89
DERS 1 SOLUNUM VE SOLUNUMUN ÖNEM............................................................................. 90
DERS 2 SOLUNUM MEKANZMASI VE GAZLARIN DEM ............................................. 94
DERS 3 KEND SALIIN ÇN LGLEN.................................................................................... 97
KONU 8 MADDELERN BOALTIMI .........................................................................................103
DERS 1 BOALTIM VE BOALTIMIN ÖNEM .......................................................................... 104
DERS 2 BOALTIM SSTEM ORGANLARI ............................................................................... 107
DERS 3 DERNN YAPISI, GÖREVLER, BAKIMI VE HJYEN............................................111
195
KONU 9 SNR SSTEM – AYARLAMA MEKANZMALAR ................................................ 117
DERS 1 SNR SSTEM – YAPISI, BÖLÜMLER VE ÖNEM ..................................................118
DERS 2 BEYN - GÖREVLER ........................................................................................................122
DERS 3 OTONOM – VEJETATV SNR SSTEM ......................................................................126
KONU 10 DUYULAR....................................................................................................................... 131
DERS 1 DUYULAR VE DUYU MEKANZMALARI ....................................................................132
DERS2 GÖZ GÖRME ORGANIDIR ...............................................................................................136
DERS 3 KULAK DUYMA VE DENGE ORGANIDIR ...................................................................139
KONU11 HORMONAL DÜZENLEME ......................................................................................... 143
DERS 1 HORMONLAR, HORMONAL VEYA ENDOKRN DÜZENLEME..............................144
DERS 2 PANKREAS, BÖBREK ÜSTÜ BEZLER, ÜREME BEZLER .......................................148
KONU 12 NSANDA ÜREME......................................................................................................... 153
DERS 1 NSANIN CNSEL ÖZELLKLER (PRIMER VE SEKONDER) ÜREME
ORGANLARI .....................................................................................................................................154
DERS 2 DÖLLENME, HAMLELK VE EMBRYONAL GELM .........................................159
DERS 3 NSANIN DOUMDAN SONRA GELM ...................................................................162
DERS4 HJYEN, KORUNMA VE CNSEL HASTALIKLAR .....................................................166
KONU 13 NSANDA KALITIM ..................................................................................................... 169
DERS 1 KALITIMIN TEMEL: KROMOZOMLAR, GENLER ..................................................170
DERS 2 MUTASYONLAR, KALITIM HASTALIKLARI VE ONLARIN
AKTARILMASI,SENDROMLAR.....................................................................................................173
KONU 14 NSANIN BYOSFERDEK YER VE GÖREV ....................................................... 177
DERS1 NSANIN YAAM ORTAMINDAK ETKNLKLER ....................................................178
DERS 2 YAAM ORTAMININ BOZULMASI:
FZKSEL VE KMYASAL KRLLK ...........................................................................................181
PROFESYONEL KELMELER SÖZLÜÜ VE ONLARIN ANLAMI ..................................... 186
196