PDF - Üsküdar Belediyesi

Transkript

YÜZYILLAR BOYUNCA ÜSKÜDAR
(Üçüncü Cilt)
Yazar›
Mehmet Nermi Haskan
.....
Proje Koordinatörü
Veli Saylam
Üsküdar Belediyesi Bilgi ‹fllem Müdürü
Yay›na Haz›rl›k ve Yap›m
Marmara Reklam ve Pazarlama Ltd. fiti.
(212) 612 99 87-501 31 72
Redaksiyon
Süleyman Nevzat Özdemir
Grafik
Erkan Berrak
Foto¤raflar ve Tarihî Görsel Malzeme
Mehmet Nermi Haskan ve
Üsküdar Belediyesi Üsküdar Araflt›rmalar› Merkezi
Dialar
Tayyar As
Katk›da Bulunanlar
Gülhan Yaman - Yasemin Ufuk Yayla
Hülya Çaredar - Ahmet Zahit Emre
Kemal Ak›n - Sabri fiahin - Ömer Karc›
Renk Ay›r›m› ve Film
Sürat Görsel Sanatlar Merkezi (216) 474 08 16-17
Dijital Montaj ve Bask›
As›r Matbaac›l›k Ltd. fiti. (212) 283 84 38
Cilt
Sezgin Ciltevi (212) 516 11 63
ISBN Numaralar›
Tak›m No: ISBN 975-97606-0-6
3. Cilt No: ISBN 975-97606-3-0
.....
ÜSKÜDAR BELED‹YES‹
Üsküdar Araflt›rmalar› Merkezi Yay›n No: 3
Temmuz 2001
‹Ç‹NDEK‹LER
Üsküdar Çeflmeleri
.....................................................
ABBAS A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ABBAS A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ABDÜLAZ‹Z EFEND‹ ÇEfiMES‹ ve NAMAZGÂHI . . . . . . . . . . . . . .
ABDÜLGAN‹ A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ABDÜLMEC‹T HAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ABDÜLMEC‹T HAN MEYDAN ÇEfiMES‹ (BEYL‹K ÇEfiMES‹)
AHMED‹YE CAM‹‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
AHMET A⁄A ÇEfiMES‹ (P‹R‹NÇÇ‹ ÇEfiMES‹) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
AHMET ÇELEB‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
AHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹ ve NAMAZGÂHI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
AHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹ ve NAMAZGÂHI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
AHMET fiAK‹R EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ARSLAN A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
AT‹KE SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
AYRILIK ÇEfiMES‹ (AHMET A⁄A ÇEfiMES‹) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
AYfiE HATUN ÇEfiMES‹ ve NAMAZGÂHI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
AYfiE SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
AYfiE ve ÜMM‹HAN‹ HATUN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
AZ‹Z MAHMUD HÜDÂYÎ EFEND‹ ÇEfiMELER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . .
BABÜ’S-SAÂDE A⁄ASI ‹SMA‹L A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . .
BAHR‹ MEHMET PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BAfiKADIN MEYDAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BENL‹ZÂDE AHMET RAfi‹D EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . .
BEfi‹R A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BOSTANCIBAfiI ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BOSTANCIBAfiI ‹BRAH‹M A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BULGURLU KÖYÜ ÇEfiMES‹ (TEBERDAR MEHMET A⁄A
ÇEfiMES‹)
...........................................................................
BURHAN‹YE ÇEfiMES‹ (ABDULLAH A⁄A ÇEfiMES‹) . . . . . . . . . . . .
ÇAVUfiBAfiI AHMET A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
CEVHER A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
DAYA KADIN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
DEM‹RC‹ BABA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
DEVEC‹O⁄LU ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
DO⁄ANCI HASAN PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
DUDUO⁄LU ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
DUDULLU KÖYÜ ÇEfiMES‹ (AD‹LE SULTAN ÇEfiMES‹) . . . . . . . .
EL-HAC KIZLAR A⁄ASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MEHMET A⁄A ÇEfiMES‹ (KEMERALTI ÇEfiMES‹) . . . . . . . . . . . . . . .
EL-HAC KIZLAR A⁄ASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1027
1030
1032
1033
1033
1034
1035
1037
1038
1039
1039
1039
1040
1040
1041
1042
1044
1045
1046
1047
1048
1049
1050
1052
1053
1053
1054
1055
1055
1057
1058
1059
1059
1060
1060
1060
1061
1063
1063
1064
MEHMET A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ESMA SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ESMA SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
FAT‹H SULTAN MEHMET ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
FAT‹H SULTAN MEHMET ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
FATMA NAZ‹RE HANIM ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
FATMA SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
FETH‹ AHMET PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
GENÇ MEHMET PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
GÜLNUfi EMETULLAH VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . .
HACI HASAN A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HACI MEHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HACI MEHMET NAK‹ (HACI RIZA EFEND‹ ÇEfiMES‹ -
1064
1065
1066
1066
1067
1067
1067
1068
1069
1070
1071
1071
HACILAR ÇEfiMES‹)
1072
1072
1072
1073
1076
1076
1076
1077
1077
1078
1078
1079
1080
1081
1082
1083
1083
1086
1087
1087
1088
1088
1089
1089
1090
1091
1092
1093
............................................................
HACI SEL‹M A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMELER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HAL‹FE ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HANIM N‹NE SUYU ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HASAN BEY ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HASAN ÇAVUfi ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HASEK‹ ‹SMA‹L A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HAS‹P PAfiA ÇEfiMES‹ (ZEK‹ BEY ÇEfiMES‹) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HAT‹CE SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HAT‹CE SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HAYRULLAH EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HORHOR ÇEfiMES‹ (KEMANKEfi AHMET A⁄A ÇEfiMES‹) . . . . .
HÜSAMEDD‹N A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HÜSEY‹N AVN‹ PAfiA ÇEfiMES‹ (PAfiA L‹MANI ÇEfiMES‹) . .
‹BNÜLEM‹N AHMET A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
‹BRAH‹M A⁄A MENZ‹L ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
‹HSAN‹YE ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
‹NAD‹YE MAHALLES‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
‹NAD‹YE TEKKES‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
‹SMA‹L A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
‹SMET BEY ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
‹ZM‹RL‹ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
KALE ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
KAPIA⁄ASI YAKUP A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
KAPTAN MUSTAFA PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1019
‹Ç‹NDEK‹LER
KARA MUSTAFA PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
KASIM A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
KASSAM ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
KÂT‹P MUSTAFA EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
KAYMAKAM EM‹N BEY ÇEfiMES‹ (ACI ÇEfiME) . . . . . . . . . . . . . . . .
KETHÜDA MEHMET PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
KISIKLI ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
KIZLAR A⁄ASI HACI BEfi‹R A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
LÂD‹KL‹ AHMET A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
L‹BADE SUYU ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Libade Caddesi Üzerinde Bulunan Sular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Libade Mesiresi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MAHBUB A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MAHPEYKER KÖSEM VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . .
MATBAH EM‹N‹ HACI HAL‹L EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . .
MATBAH EM‹N‹ HACI HAL‹L EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . .
MATBAH EM‹N‹ HACI HAL‹L ÇEfiMES‹ (SOLAK S‹NAN
1095
1096
1097
1098
1098
1099
1101
1102
1103
1105
1106
1106
1107
1108
1109
1111
ÇEfiMES‹)
1111
1112
1112
1114
1114
1114
1115
1116
1117
1118
1119
1119
1121
1122
1124
1124
1125
1126
1128
1129
1129
1130
1131
1132
1134
1134
1135
1136
1136
1137
1137
1138
1139
1140
1141
1141
1141
...........................................................................
MATBAH EM‹N‹ HACI HAL‹L EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . .
MEHMET KETHÜDA ÇEfiMES‹ (D‹V‹TÇ‹LER ÇEfiMES‹) . . . . . . .
MEHMET TAH‹R EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MEHMET TAH‹R EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MENZ‹L ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MERYEM KADIN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
M‹HR‹MAH SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
M‹HR‹MAH SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
M‹HR‹fiAH KADIN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
M‹HR‹fiAH SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
M‹HR‹fiAH VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
M‹HR‹fiAH VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
M‹R-ALEM ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MOLDOVANÎ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MUSAH‹B AL‹ A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MUSTAFA EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MUSTAFA PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MÜLÂZIM HAKKI EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MÜTEVELL‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
NAKfi‹D‹L VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
NÂL‹ MEHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
NURBÂNU VAL‹DE SULTAN ÇEfiMELER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ÖMER BEY ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ÖZBEKLER TEKKES‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
PÎR‹ZÂDE OSMAN SAH‹B EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
RÜSTEM PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SA’DEDD‹N EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SADRAZAM DAMAT HASAN PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . .
SADRAZAM HAL‹L PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SADRAZAM S‹NAN PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SARAÇLAR ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1020
SELÂMSIZ MEZARLI⁄I ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SEL‹M‹YE ÇEfiMES‹ (fiAH SULTAN ÇEfiMES‹) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
S‹LÂHfiOR fiAK‹R BEY ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
S‹LÂHTAR BAHÇES‹ SOKA⁄I ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
S‹LÂHTAR SÜLEYMAN A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SÎNEPERVER VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SULTAN I. AHMET ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SULTAN I. AHMET ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SULTAN IV. MEHMET ÇEfiMES‹ (BÜYÜK ÇAMLICA ÇEfiMES‹)
SULTAN IV. MEHMET ÇEfiMES‹ (KÜÇÜK ÇAMLICA ÇEfiMES‹)
SULTAN II. MAHMUT ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SULTAN II. MAHMUT ÇEfiMES‹ (KURU ÇEfiME) . . . . . . . . . . . . . . .
SULTAN II. MAHMUT ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SULTAN III. AHMET MEYDAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SULTAN III. MUSTAFA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SULTAN III. OSMAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SULTAN III. SEL‹M ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SURP KARABET ERMEN‹ K‹L‹SES‹ ÇEfiMELER‹ . . . . . . . . . . . . . . .
fiEH‹TLER ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiEH‹D SÜLEYMAN PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiEHZADE ABDÜLHAM‹T ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiEHZADE ABDÜLHAM‹T ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiEHZADE BAYEZ‹D ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiEHZADE MEHMET ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiEHZADE MEHMET VAL‹DES‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiEHZADE MUSTAFA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiEHZADE NU’MAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiEHZADE SEYFEDD‹N ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiEHZADE SEYFEDD‹N ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiEHZADE SÜLEYMAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiEHZADE SÜLEYMAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiEVKN‹HAL USTA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiEYH CAM‹‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiEYH SELÂM‹ AL‹ EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiEYHÜL‹SLAM AR‹F H‹KMET BEYEFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . .
fiEYHÜL‹SLAM M‹RZAZÂDE MEHMET SA‹D EFEND‹ ÇEfiMES‹
fiÜCA’ AHMED PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
TAfiLI ÇEfiME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
TAZICILAR OCA⁄I ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
TEKKE KAPISI ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
TEVKIÎ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
TIFLIGÜL HANIM ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
T‹RYAL HANIM ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
TOPHANEL‹O⁄LU ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
TOPHANEL‹O⁄LU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MEYDAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
TUNUSBA⁄I MENZ‹L ÇEfiMES‹ (SÜLEYMAN PAfiA ÇEfiMES‹) . .
TÜRK AHMET PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
TÜRK KIZ KOLEJ‹ SOKA⁄I ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ÜÇÜNCÜ KADIN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ÜMMÜGÜLSÜM HANIM ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ÜMMÜGÜLSÜM SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ÜSKÜDAR ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
VAL‹DE KETHÜDASI ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1144
1144
1145
1147
1148
1148
1150
1150
1151
1153
1154
1155
1156
1156
1159
1160
1160
1161
1161
1162
1162
1163
1163
1164
1164
1165
1166
1166
1167
1168
1169
1169
1170
1170
1171
1173
1174
1174
1174
1176
1177
1177
1177
1179
1180
1180
1181
1182
1184
1184
1185
1186
1187
1187
‹Ç‹NDEK‹LER
VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
YEN‹ÇEfiME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
KRONOLOJ‹K D‹Z‹NE GÖRE ÜSKÜDAR ÇEfiMELER‹ . . . . . . .
Yap›l›fl Tarihi Belli Olmayan Çeflmeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1189
1189
1190
1194
Üsküdar Vak›f Sular›
1195
1197
1197
1197
1198
1198
1198
1199
1201
1201
1201
1201
1202
1202
1202
1203
1203
.................................................
ARSLAN A⁄A SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
AT‹K VAL‹DE SUYU (NURBÂNU SULTAN SUYU) . . . . . . . . . . . . . . . .
AYAZMA CAM‹‹ SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BEYL‹K ÇEfiME SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ÇINAR SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ç‹N‹L‹ SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
FATMA SULTAN SUYU (‹BRAH‹M PAfiA SUYU) . . . . . . . . . . . . . . . . .
GÜLNUfi EMETULLAH VAL‹DE SULTAN SUYU . . . . . . . . . . . . .
HÜDAYÎ AZ‹Z MAHMUD EFEND‹ SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MAHPEYKER KÖSEM VAL‹DE SULTAN SUYU . . . . . . . . . . . . . . . .
M‹HR‹MAH SULTAN SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
M‹HR‹fiAH VAL‹DE SULTAN SUYU (III. SEL‹M SUYU) . . . . . .
SADRAZAM HAL‹L PAfiA SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SOLAK S‹NAN SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
TOMRUK SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
TOPHANEL‹O⁄LU MUSTAFA EFEND‹ SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Üsküdar Sebilleri
........................................................
AHMED‹YE CAM‹‹ SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ARAPZÂDE SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
AR‹F H‹KMET BEYEFEND‹ SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ç‹N‹L‹ CAM‹ SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HACI HÜSEY‹N HAYR‹ PAfiA SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HAS ODALI AHMET A⁄A SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HÜDAYÎ AZ‹Z MAHMUD EFEND‹ SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MEHMET A⁄A SEB‹L‹ (MUSTAFA A⁄A SEB‹L‹) . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MEHTERBAfiI SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MERYEM HATUN SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MOLLACIK SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MUSTAFA A⁄A SEB‹L‹ (KAPICIBAfiI SEB‹L‹) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SADRAZAM HAL‹L PAfiA SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SA’DEDD‹N EFEND‹ SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiER‹FE HAT‹CE HATUN SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiER‹F PAfiA SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
YEN‹ VAL‹DE SEB‹L‹ (GÜLNUfi EMETULLAH VAL‹DE
1205
1207
1209
1210
1210
1211
1212
1213
1213
1214
1214
1214
1215
1215
1216
1217
1217
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1218
ZEL‹HA HANIM SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1219
Z‹YA BEY SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1220
SULTAN SEB‹L‹)
Üsküdar Maksemleri ve Su Terazileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1221
fiEREFÂBÂD KASRI MAKSEM‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1223
VAL‹DE-‹ AT‹K SUYU ve MAKSEM‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1224
ÜSKÜDAR SU TERAZ‹LER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1225
Üsküdar’›n Tarihi Kuyular› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1227
AD‹LE SULTAN KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1229
AHMET EFEND‹ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1230
AHMET PAfiA KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1230
ALEMDA⁄I CADDES‹ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ÂfiUB‹CAN KADINEFEND‹ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BA⁄LARBAfiI CADDES‹ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BALCI YOKUfiU KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
B‹’RÜ’fi-fi‹FA (fi‹FA KUYUSU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BULGURLU KÖYÜ KUYULARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BULGURLU MESC‹T KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BURHAN‹YE CAM‹‹ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BÜYÜK ÇAMLICA TEPES‹ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ÇAVUfiDERE KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ç‹N‹L‹ CAM‹ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
DO⁄ANCILAR MEYDANI KUYULARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ETHEM PAfiA KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
F‹RÛZ-FELEK KADIN EFEND‹ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HACI FEVZ‹ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HASAN A⁄A KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HURfi‹T BEY KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
‹NAD‹YE KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
KARACAAHMET CADDES‹ KUYULARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
KOfiUYOLU KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
KÜÇÜKÇAMLICA KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
KÜÇÜK ‹HSAN‹YE KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MENZ‹LHANE KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MORAVÎ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
NAC‹ BEY KUYUSU (MEYMENET HANIM KUYUSU) . . . . . . . . . . . .
NUH KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
PERV‹N KALFA KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SARIGAZ‹ KÖYÜ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SELÂM‹ AL‹ EFEND‹ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SEL‹M‹YE KIfiLASI KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SEL‹M‹YE MEYDANI KUYULARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiER‹F KUYUSU (fiER‹F PAfiA KUYUSU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
TOPHANEL‹O⁄LU KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
YAKUP A⁄A KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
YEN‹MAHALLE KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ZEL‹HA HANIM KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1230
1230
1230
1231
1231
1231
1231
1231
1231
1232
1232
1232
1232
1233
1233
1233
1233
1233
1233
1233
1233
1234
1234
1234
1234
1234
1235
1235
1235
1235
1235
1235
1235
1236
1236
1236
Üsküdar Medreseleri
1237
1239
1239
1240
1240
1241
1242
1242
1244
1245
..................................................
AHMED‹YE MEDRESES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ç‹N‹L‹ MEDRESES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
GÜLFEM HATUN MEDRESES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HACI KADIN MEDRESES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
M‹HR‹MAH SULTAN MEDRESES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
RUM MEHMET PAfiA MEDRESES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiEMS‹ PAfiA MEDRESES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiEYHÜL‹SLAM M‹NKAR‹ZÂDE YAHYA EFEND‹ MEDRESES‹
VAL‹DE-‹ AT‹K MEDRESES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Üsküdar Hastahaneleri
..............................................
HAYDARPAfiA ASKERÎ HASTAHANES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HAYDARPAfiA NÜMUNE HASTAHANES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ÜSKÜDAR CÜZZAMHANES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
VAL‹DE-‹ AT‹K DARÜ’fi-fi‹FASI (B‹MARHANES‹) . . . . . . . . . . . . . . .
VÂL‹DE-‹ AT‹K TABHANES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1247
1249
1251
1251
1251
1254
1021
‹Ç‹NDEK‹LER
ZEYNEP - KÂM‹L HASTAHANES‹
Üsküdar K›fllalar›
....................................
1254
1257
SEL‹M‹YE KIfiLASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1259
Alemdar Mustafa Pafla Vak’as›nda Selimiye K›fllas› . . . . . . . . . . . . . . 1261
Kad› Pafla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1262
‹lk Yap›lan Selimiye K›fllas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1262
‹lki Yand›ktan Sonra Yap›lan fiimdiki Selimiye K›fllas› . . . . . . . . 1263
Abdülmecit Devrinde Selimiye K›fllas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1264
K›r›m Harbi S›ras›nda Selimiye K›fllas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1265
Selimiye K›fllas›’n›n Kap›lar› ve Kitabeleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1266
Selimiye K›fllas›’na Ba¤l› Olarak Yapt›r›lan Di¤er Binalar . . . . . 1269
...................
Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri
...................
1310
........................................................
Üsküdar Karakollar›
...................................................
ARAPZÂDE KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
AYAZMA KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ç‹N‹L‹ KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ç‹N‹L‹ KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HAYDARPAfiA KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
‹BRAH‹M A⁄A ÇAYIRI KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
‹CAD‹YE KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
NAKKAfi BABA KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
NAKKAfiTEPE KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
NUHKUYUSU KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
PAfiAL‹MANI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
KARAKOLHANES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SELÂMSIZ KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiEMS‹PAfiA KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ÜSKÜDAR MERKEZ KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Üsküdar Mesireleri
.....................................................
ÂL-‹ BAHADIR BA⁄LARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BULGURLU HANIM SET‹ MES‹RES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BÜYÜK ÇAMLICA SAFA TEPES‹ MES‹RES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BÜYÜK ÇAMLICA SUBAfiI MES‹RES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
HAYDARPAfiA SAHRASI veya MES‹RES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
KARAMAN Ç‹FTL‹⁄‹ MES‹RES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
KAYIfiDA⁄I PINARI MES‹RES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
KORULUK MES‹RES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
KÜÇÜK ÇAMLICA MES‹RES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
L‹BADE MES‹RES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
M‹LLET BAHÇES‹ (ÇAMLICA BAHÇES‹) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SUPH‹ PAfiA KORUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fiÜCA’ BA⁄LARI MES‹RES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
TAfiDELEN MES‹RES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
TUNUSBA⁄I BAHÇES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Üsküdar Musiki Cemiyeti - Sinema ve Tiyatrolar›
....
AZ‹Z‹YE T‹YATROSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BEYLERO⁄LU T‹YATROSU (BA⁄LARBAfiI T‹YATROSU) . . . . . .
D‹LKÜfiÂ T‹YATROSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ÜSKÜDAR HALE S‹NEMASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ÜSKÜDAR MUS‹K‹ CEM‹YET‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1022
Üsküdar’da Yap›lan Savafllar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1305
NASUH PAfiAZÂDE HÜSEY‹N PAfiA OLAYI
1271
1274
1274
1274
1275
1276
1276
1276
1277
1277
1278
1278
1278
1279
1279
1280
1281
1283
1284
1284
1284
1284
1292
1292
1292
1293
1293
1293
1295
1295
1295
1295
1297
1299
1300
1301
1303
1303
1313
ABDÜLKER‹M NAD‹R PAfiA YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1315
AHMET FETH‹ PAfiA YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1316
AHMET RATIP PAfiA KÖfiKÜ (ÇAMLICA KIZ L‹SES‹) . . . . . . . . . 1318
AK MEHMET PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1319
AL‹ PAfiA KONA⁄I (L‹MONLU KONAK - KÖPRÜLÜ KONAK) . . . . 1320
ALTUN‹ZÂDE ‹SMA‹L PAfiA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1321
AM‹RAL VÂSIF PAfiA KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1321
ARSLAN A⁄A SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1322
AfiÇIBAfiI KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1322
AYAZMA SARAY (AT‹K SULTAN SARAYI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1322
AYfiE SIDIKA HANIM KÖfiKLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1326
BABA NAKKAfi SOKA⁄I (YOKUfiU) KÖfiKLER‹ . . . . . . . . . . . . . . 1327
BAHR‹YE NAZIRI AHMET VES‹M PAfiA YALISI . . . . . . . . . . . . . . 1328
BEH‹Ç BEY KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1329
BESTEKÂR HAYDAR BEY KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1329
BRYAS SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1330
BOSTANCIBAfiI DEFTER‹’NE GÖRE
ÜSKÜDAR SAH‹LLER‹NDEK‹ YAPILAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1331
Kuzguncuk ‹skelesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1331
Üsküdar Büyük ‹skelesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1332
Salacak ‹skelesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1332
Üsküdar Bahçesi Bostaniyan Oca¤› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1332
CELÂLEDD‹N A⁄A (PAfiA) KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1335
CEMALEDD‹N PAfiA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1336
CEM‹L MOLLA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1336
CENNETÂBÂD KASRI (SULTAN II. MAHMUT KASRI SÜRURÂBÂD KASRI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1337
C‹HAN BA⁄I KASRI (T‹RYAL HANIM KASRI - fiEHZÂDE
USUF ‹ZZETT‹N EFEND‹ KÖfiKÜ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1338
C‹NC‹ HOCA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1340
C‹VAN KAPICIBAfiI SADRAZAM MEHMET PAfiA SARAYI . . . 1341
ÇÜRÜKSULU AHMET PAfiA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1342
DAMATR‹S SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1343
DEFTERDAR MUSTAFA PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1343
DO⁄ANCILAR SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1344
DÜRR‹ZÂDELER KONA⁄I ve PAfiAKAPISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1345
Paflakap›s› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1347
EM‹NE SULTAN KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1348
ES‹RC‹ MAHMUT A⁄A KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1349
ESMA SULTAN KASRI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1349
FATMA SULTAN SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1351
FUAT PAfiA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1353
GAZ‹ OSMAN PAfiA KÖfiKLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1355
GÜMRÜKÇÜ OSMAN PAfiA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1356
HACI AHMET PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1357
HACI MEHMET PAfiA YALISI (D‹REKL‹ YALI KAPTAN PAfiA YALISI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1358
HANZÂDE SULTAN SARAYI (BAYRAM PAfiA SARAYI) . . . . . . . . 1359
HAT‹CE SULTAN SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1360
HAYDARPAfiA KASRI ve SAH‹L SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1360
‹Ç‹NDEK‹LER
HEK‹MBAfiI ABDÜLHAK MOLLA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1362
HÜSEY‹N HÂK‹ BEY KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1364
‹BRAH‹M PAfiA KÖfiKÜ (ÜSKÜDAR ESK‹ BELED‹YES‹ B‹NASI) . . . 1365
‹BRAH‹M PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1366
KAPTAN-I DERYA MEHMET AL‹ PAfiA YALISI
(KÖPRÜLÜ YALI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1366
KÂT‹B‹M AZ‹Z MAHMUT BEY’‹N EV‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1368
KAVAK SARAYI (MEHMET PAfiA SARAYI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1369
KAYA SULTAN SARAYI (P‹YALE PAfiA SARAYI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1377
KEVAK‹BÎZÂDE KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1379
KAZASKER YESARÎZÂDE MUSTAFA ‹ZZET EFEND‹ KÖfiKÜ . 1380
KOCA MEHMET PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1381
KOCA S‹NAN PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1382
KÖÇEO⁄LU KÖfiKÜ (AHMET CELÂLEDD‹N PAfiA KÖfiKÜ) . . . 1383
MABEY‹NC‹ HAFIZ MEHMET BEY KONA⁄I
(KÖPRÜLÜ KONAK) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1384
MAHMUT fiEVKET PAfiA KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1386
MARKO PAfiA KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1387
MEHMET PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1387
MELEK MEHMET PAfiAZÂDE SAL‹H BEY KÖfiKÜ . . . . . . . 1388
M‹HR‹MAH SULTAN SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1389
MOLLA BEY YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1389
MOLLA EfiREF KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1390
MUSTAFA FÂZIL PAfiA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1390
MÜTERC‹M ASIM EFEND‹ KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1391
NASUH PAfiA SARAYI (AYfiE SULTAN SARAYI NASUHZÂDE SARAYI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1394
NAZIM PAfiA’NIN EV‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1397
N‹fiANCI MEHMET PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1397
NUR‹ BEY KÖfiKÜ (NAZ‹ME SULTAN KÖfiKÜ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1397
RA‹F ‹SMA‹L PAfiA YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1400
RAUF PAfiA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1401
REF‹A SULTAN SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1401
RÜSTEM PAfiA SARAYI (AYfiE SULTAN SARAYI) . . . . . . . . . . . . . . . . . 1403
SADRAZAM HAFIZ ‹SMA‹L PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1404
SADRAZAM SOKOLLU MEHMET PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . 1404
SADRAZAM SÜLEYMAN PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1406
SAL‹H BEY KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1407
SAM‹ PAfiA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1407
SERASKER HÜSEY‹N AVN‹ PAfiA YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1409
SERASKER MEHMET NAMIK PAfiA KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1412
SERDAR-I EKREM ÖMER LÜTF‹ PAfiA KÖfiKÜ
(SUPH‹ PAfiA KÖfiKÜ - SERASKER RIZA PAfiA KÖfiKÜ) . . . . . . . . . . . . . . 1413
SERV‹L‹ SEL‹M PAfiA YALISI ve KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1415
S‹YAVUfi PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1416
SULTAN ABDÜLAZ‹Z AV KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1416
SULTAN AZ‹Z KASRI (ALEMDA⁄I KASRI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1417
SULTAN MURAT KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1418
fiA‹R NÂBÎ’N‹N EV‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1419
fiA‹R TALÂT BEY‹N EV‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1421
fiEHZADE ABDÜLMEC‹T EFEND‹ KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1422
fiEHZADE BURHANEDD‹N EFEND‹ KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1425
fiEHZADE ÖMER H‹LM‹ EFEND‹ KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1425
fiEHZADE SEYFEDD‹N EFEND‹ KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1426
fiEHZADE fiEVKET EFEND‹ KÖfiKÜ (fiER‹FLER KÖfiKÜ) . . . . . . . 1427
fiEMS‹ PAfiA KASRI (fiEREFÂBÂD KASRI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1427
fiEYHÜL‹SLÂM ARAPZÂDE ATÂULLAH EFEND‹ YALISI . 1433
fiEYHÜL‹SLÂM FEYZULLAH EFEND‹ YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1435
fiEYHÜL‹SLÂM M‹RZAZÂDE MEHMET SA‹D EFEND‹ KÖfiKÜ . 1435
fiEYHÜL‹SLÂM ZEYNELAB‹D‹N EFEND‹ KONA⁄I . . . . . . . . . . . . 1436
TIRNAKÇI YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1436
TOPHANEL‹O⁄LU VE C‹VARINDAK‹ KÖfiKLER . . . . . . . . . . . . . . 1437
TOSUN PAfiA KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1441
TU⁄RAKEfi RECA‹ EFEND‹ YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1442
TUNUSLU MAHMUT AYAD PAfiA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1442
ÜSKÜDAR KAYMAKAMLIK B‹NASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1444
ÜSKÜDAR SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1444
VAL‹DE BA⁄I KASRI (AD‹LE SULTAN KASRI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1450
VEL‹ PAfiA KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1455
YAKUP fiEVK‹ PAfiA (SUBAfiI) KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1456
YAKUP PAfiA YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1456
De¤iflik Konular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1459
ARASTA ÇARfiISI (BAT PAZARI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1461
AT PAZARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1461
BÜLBÜLDERES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1462
Ç‹ÇEKÇ‹ KAHVEHANES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1463
DO⁄ANCILAR MEYDANI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1464
“ERMEN‹ PATIRTISI” SIRASINDA ÜSKÜDAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1469
FAT‹H MAHKEMES‹ (ÜSKÜDAR ESK‹ MAHKEMES‹) . . . . . . . . . . . . . 1470
HAYDARPAfiA GARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1472
‹NAD‹YE SEMT‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1475
KIZ KULES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1476
N‹fiANTAfiI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1481
SEL‹M‹YE KUMAfi TEZGÂHLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1481
SULTAN III. SEL‹M’‹N HUBUBAT AMBARLARI . . . . . . . . . . . . . . . 1483
ÜSKÜDAR AYAZMALARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1485
Ayia Efimiya Ayazmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1485
Ayios ‹oanis Ayazmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1485
Ayios Yeoryios Ayazmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1485
Harem ‹skelesi Ayazmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1485
‹lya Profiti Ayazmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1485
Ya¤l›kç› Ayazmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1485
ÜSKÜDAR’DA ‹LK MATBAA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1486
ÜSKÜDAR F‹fiEKHANES‹ ve SAÇMAHANES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1488
ÜSKÜDAR’IN TAR‹HÎ HANLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1488
ÜSKÜDAR ‹SKELELER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1489
ÜSKÜDAR K‹L‹SELER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1493
Surp Haç Ermeni Kilisesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1493
Surp Karabet Ermeni Kilisesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1494
‹lya Profiti Rum Ortodoks Kilisesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1495
ÜSKÜDAR YANGINLARI ve TAB‹‹ AFETLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1496
Kaynakça . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1499
‹ndeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1507
1023
KISALTMALAR
Ans.
Ant.
Bkz.
Böl.
c.
DDY
Def.
Der.
Do¤.
Ed.
Ed. Fak.
Ens.
Fas.
Haz.
H.
‹.Ü.
Krfl.
k.s.
Kütüp.
M.
M. N. H.
md.
Md.
Nefl.
Osm. Arfl.
öl.
: Ansiklopedi(si).
: Antoloji(si).
: Bak›n›z
: Bölüm(ü).
: Cilt.
: Devlet Demir Yollar›.
: Defter(i).
: Dergi(si).
: Do¤um tarihi.
: Edebiyat.
: Edebiyat Fakültesi.
: Enstitü(sü).
: Fasikül.
: Haz›rlayan.
: Hicrî.
: ‹stanbul Üniversitesi.
: Karfl›laflt›r›n›z.
: Kuddise sirruhû, Kaddesallahu
esrarahû.
: Kütüphane(si).
: Milâdî.
: Mehmet Nermi Haskan.
: Madde.
: Müdürlük.
: Neflriyat(›).
: Baflbakanl›k Osmanl› Arflivleri.
: Ölüm tarihi.
r.a.
rh.a.
s.a.v.
Tas.
TTK
TTOK
: Rad›yallahu anh.
: Rahmetullahi ‘aleyh.
: Sallallahu ‘aleyhi ve sellem.
: Tasnif(i).
: Türk Tarih Kurumu.
: Türkiye Turing ve Otomobil
Kurumu.
Üni. Ktp. T. Y. : Üniversite(si) Kütüphanesi Türkçe
Yazmalar (Bölümü).
vd.
: Ve devam›.
Yay.
: Yay›nevi, yay›n›.
Tarih yaz›mlar›nda geçen Hicrî ay adlar› k›saltmalar›:
M. veya Mim.
S. veya Sad.
Ra.
R.
Ca. veya C. evvel
C., C.âhir veya Cim
B.
fi. veya fi›n.
N. veya Nun.
L.
Za.
Z.
: Muharrem.
: Safer.
: Rebiyülevvel.
: Rebiyülâhir.
: Cemaziyelevvel.
: Cemaziyelâhir.
: Receb.
: fiaban.
: Ramazan.
: fievval.
: Zilka’de.
: Zilhicce.
1025
E
ski Türk mimarîsinde çeflmelerin önemli
bir yeri vard›. Bunlar bulunduklar› yere göre mahalle çeflmeleri, flad›rvan çeflmeleri, oda
çeflmeleri ve çoban çeflmesi gibi isimler al›rd›.
olarak akard›. Çeflmeler oyma bezeme ile süslenir ve üstlerinde genifl bir saçak bulunurdu.
Her çeflmenin tafltan bir kitâbesi vard›. Buraya
çeflmeyi yapt›ran›n ad› ve yap› tarihi yaz›l›rd›.
Çeflme sözcü¤ü su kayna¤› manas›na, Türkçede göz kelimesinin Farsça karfl›l›¤› olan çeflm
sözünden al›nm›flt›r.
Saray ve konaklarda oda içlerinde, yüz y›kamas› için yap›lan çeflmeler ise son derece süslü
olurdu.
Eskiden bütün evlere flimdiki gibi borularla su
getirme olana¤› olmad›¤›ndan ve ancak saraylar, hamamlar, flad›rvanlar, camiler, sebiller ve
büyük konaklara künklerle su getirildi¤i için
halk, evlerine lâz›m olan suyu mahalle çeflmelerinden al›rlard›.
Bu kadar çok çeflme ve sebilin yap›lmas›nda ‹slâmiyet’in büyük bir tesiri vard›. Herhangi bir
canl›n›n su ihtiyac›n› karfl›laman›n büyük sevaplarla ödüllendirilece¤ine dair pek çok rivayet nekledilmifltir. Bir hadîs-i flerîfe göre; bir
gayri müslime su veren kimse bir sene, bir hayvan› sulayan kimse 20 sene, bir a¤ac› sulayan
kimse 40 sene ve bir mü’mine su veren kimse
70 sene oruç tutmufl gibi olur.
Çeflmelerden evlere Saka ad› verilen kimseler
su tafl›rd›. Bunlar yay›k fleklinde deriden yap›lm›fl k›rbalara su doldurup omuzlar›na asarak
tafl›rlard›. Kaç-göç zaman› oldu¤undan ve yabanc› bir adam›n eve al›nmamas› için her evin
önünde ‘Saka Deli¤i’ denilen tafltan küçük bir
teknecik bulunurdu. Sakalar getirdikleri suyu
evin içine girmeksizin bu tekneye boflalt›rlar
ve bu su tekneci¤ine ba¤l› bulunan bir borudan avludaki küplere dolard›.
Sakalar her çeflmeden su alamay›p kendilerine
mahsus olanlardan suyu temin ederlerdi. Bu
çeflmelere ‘Gedikli Saka Çeflmesi’ ad› verilirdi.
‹mrahor semtinde ve ayn› isimle an›lan camiin sol taraf›ndaki ‘Bafl Kad›n Çeflmesi’ bir Gedikli Saka Çeflmesi idi.
Mahallenin su ihtiyac›n› karfl›layan çeflmelerin arkas›nda kârgir bir su deposu bulunur, su
musluksuz veya musluklu (lüle veya burma)
Bu ve di¤er rivayetlerle haber verilen mükafatlara nail olmak isteyen padiflahlar, valide sultanlar, han›m sultanlar, vezirler, beyler, efendiler ve a¤alar ya kendilerinin hay›rla an›lmas› veya ölmüfl bir yak›n›n›n ruhunun flad olmas› için bir çeflme yapt›rmay› ilk ifl bilmifllerdi.
Suyun çeflmelere kadar gelebilmesi için bentler, ›zgaralar, havuzlar, su terazileri, künkler ve
kemerler yap›lm›flt›r.
Bu muazzam tesislerin çal›flmas› ve suyun düzenli olarak akmas› için bir teflkilat kurulmufltu. Bu kadro, Su Naz›rl›¤›’na ba¤l› olup emrinde çal›flanlara Su yolcular› denirdi.
Su Yolcular› Teflkilat›, Kanunî Sultan Süleyman zaman›nda kurulmufltu. Bunlar›n özel bir
1029
Yüzy›llar Boyunca Üsküdar
oca¤› vard›. Görevleri babadan o¤ula geçerdi.
fiehrin her bölgesinde ayr› su yolcular› vard›.
Ellerinde genifl su yolu haritas› bulunan bu görevliler, kaçak su al›nmas›na da engel olurlard›.
Su yolcular› kendi bölgelerinde bulunan ev ve
hamamlardan ayl›k ve onar›m paras› al›rlard›.
Su yolcular›n›n çeflitli semtlerde ko¤ufllar› vard›. Bu ko¤ufllarda nöbet tutarlar ve su konusunda kendilerine bafl vuranlar›n dileklerini
yerine getirirlerdi.
Su yolcular›n›n emrinde Acemi Oca¤›’ndan
al›nan yard›mc›lar vard›.
Suyolu Naz›r›, bir fen heyetine, o da Hassa Mimarbafl›’na ve bunlar›n hepsi de Belediye Baflkan› anlam›na gelen fiehremini’ne ba¤l› idi.
Türklerde bat›ya nazaran ayr› bir güzellik tafl›yan ve fevkalâde geliflmifl olan çesme sanat› ve
mimarîsinin çok nefis örnekleri günümüze kadar gelebilmifltir.
Üsküdar da bu su medeniyetinden fazlas›yla istifade etmifl ve köyler hariç yaln›z Üsküdar
Merkez Kazas› ile K›s›kl› Nahiyesi’nde 174 çeflme infla olunmufltur. Fakat bu rakkam, bize kadar intikal eden ve isimlerini ö¤rendi¤imiz çeflmelerin say›s›d›r. Y›k›l›p yok olan daha bir çok
çeflmenin bulundu¤u muhakkakt›r.
Bu 174 çeflmenin bir k›sm› harabe halinde olmak üzere 115 tanesi günümüze kadar gelebilmifltir.
Üsküdar çeflmelerini yüzy›llara göre ay›racak
olursak;
XV. Yüzy›lda iki,
XVI. Yüzy›lda on befl,
XVII. Yüzy›lda yirmi yedi,
XVIII. Yüzy›lda altm›fl sekiz,
XIX. Yüzy›lda yirmi dokuz,
XX. Yüzy›lda dokuz
Toptafl›
Caddesi’ndeki
Abbas A¤a
Çeflmesi’nin
vaziyet krokisi.
1030
çeflmenin yapt›r›lm›fl oldu¤unu görürüz. Bunlardan ayr› olarak yap›l›fl tarihleri bilinmeyen
yirmi dört çeflme daha vard›r. Bu çeflmelere
künk ve arklarla birçok vak›f sular› getirilmifltir. Üsküdar vak›f sular› bahsine bak›n›z.
fiimdi eldeki bilgilerle Üsküdar’daki çeflme ve
sebilleri inceleyelim:
ABBAS A⁄A ÇEfiMES‹
T
optafl› Caddesi ile Ferah Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sol köflesindedir.
Meflhur Dutlu Kahve bu çeflmenin karfl›s›nda
idi. ‹smini karfl›s›ndaki ç›kmaz sokak üzerinde
bulunan Dutcuzâde Halvetî Tekkesi’nden alm›flt›r. Kahve, Toptafl› Bulvar› aç›l›rken y›k›lm›flt›r.
Klâsik Türk çeflme mimarîsi üslûbunda yapt›r›lan çeflme kesme tafltand›r. Çat›s› üzerindeki
kiremitler kald›r›larak çimento ile s›vanm›flt›r.
Yüzü, haznesinden biraz dard›r. Haznenin her
iki köflesinde sütun kabartmas› yap›lm›flt›r. Saça¤›n› flekilli bir bordürün süsledi¤i bu güzel
çeflmenin kitâbesinin iki yan›nda, devrinde
pek revaçta olan, adeta zaman›n›n bir simgesi
durumuna gelen birer rozet kabartmas› bulunmaktad›r. Kemerinin üzerinde on iki m›sral› flu
kitâbe vard›r:
Didi Darü’s-saade hazret-i Abbas A¤a yâ Rabbî
Çok flükür ihsan›na lutf eyledin cûd ü nevâl
Hasbeten-lillah içündür hep bu sa’yim rûz u fleb
Cümle halim sana ma’lum sen bilürsin lâ-Yezâl
Cürm ü isyan›ma bakma ol Habibin hürmeti
Yâ ‹lâhî rahmetin izhar idüb göster cemal
El açub dergâh›na geldim sanad›r minnetim
Eyle hayrat›m› makbul yâ Kerîm-i Zü’l-Celâl
Rahmet olsun can›na her kim okursa Fatiha
Ruhum› flâd eyleyin hiç olm›ya bir dem melâl
Söyledim bu tarihi dil-teflneler bulsun hayat
Nûfl-i cân olsun içüp bu çeflmeden âb-› zülâl
fi. 1080
Çeflme, Ocak 1670 tarihinde tamamlanm›flt›r.
26 fievval 1078 (9 Nisan 1669)’da K›zlar A¤as› olan Abbas A¤a, Hatice Turhan Sultan zaman›nda yetiflmifl olup zenci harem a¤alar›n›n
en meflhurlar›ndand›r. Turhan Sultan ile o¤lu
IV. Mehmet üzerinde nüfuzu çoktu. Fakat buna ra¤men 9 Rebiülevvel 1082 (27 Temmuz
1671) günü azl olunup M›s›r’a gönderildi. Yerine hazinedar ve musahip Yusuf A¤a getirildi.
Abbas A¤a, M›s›r’da vefat ederek ‹mam-› fiâfiî
Hazretlerinin civar›na gömüldü.
Abbas A¤a, ‹stanbul’da bir çok eser meydana
getirmifltir:
1) Befliktafl’ta, 1076 (1665)’te yapt›rm›fl oldu¤u cami ve iki çeflme,
2) Molla Gürani’de, Millet Caddesi’ndeki Selçuk Hatun Camii’nin tamiri,
3) Lâleli Camii karfl›s›nda H. 1080’de yapt›rm›fl oldu¤u Büyük Hamam,
4) Sirkeci’de, Karaki Hüseyin Efendi Camii
yan›nda, Karg›l› Soka¤› Hamam›, yan›nda
mektebi, hamam›n civar›nda ve Dervifller Soka¤› üzerinde bir sebil.
5) Ca¤alo¤lu civar›nda Molla Fenari Camii
karfl›s›nda H. 1080 tarihinde yapt›rm›fl oldu¤u
mektep ve bahçesinin alt›ndaki çeflme,
6) Kendisi gibi fiâfiî Mezhebi’ne mensup olanlara mahsus, Hekimo¤lu Ali Pafla Camii civar›nda, ‹sa Kap›s› yak›n›nda bir hamam.
Abbas A¤a, 14 çeflme yapt›rm›flt›r. Bunlardan
yaln›z befl adedi bilinmektedir. Topkap› Saray›
Müzesi 2. avlusunda, revaklar alt›nda düzenlenmifl olan kitâbe koleksiyonu içinde, 1082
(1671-72) tarihli bir çeflmesinin kitâbesi bulunmaktad›r.
Toptafl› Caddesi
üzerindeki Abbas A¤a
Çeflmesi.
A¤an›n bunlardan baflka, Çemiflkezek’in ‹neson Köyü’nde bir camii ile M›s›r’da da evkaf›
vard›.
Meflhur tulûat sanatkâr› ‹smail Dümbüllü, bu
çeflme civar›ndaki bir evde dünyaya gelmifltir.
Musahipzâde Celâl Bey, bu evi flöyle tarif eder:
“Kat›rc›lar Yokuflu’nun (flimdi Ferah Sokak)
alt bafl›nda, Dutlu Kahve’nin üst köflesinde
Külhan Soka¤›’n›n (flimdi P›rnal Sokak) yan›ndaki evde do¤mufltur.” Bu ev bugün de
mevcuttur.
Abbas A¤a Çeflmesi
kitabesi.
Abbas A¤a’n›n Atik Ali Pafla’da, Kad›rga Liman›’nda Demirkap›’da, Üsküdar’da ve Befliktafl’ta bir çok dükkan, bahçe ve ba¤lar› vard›.
Bunlar›n ve hamamlar›n›n gelirlerini vak›flar›na ba¤lam›flt›. Vakfiyesi Topkap› Saray› Kütüphanesi’ndedir. Üsküdar’daki tonoz çat›l›
dükkanlar› Halil Rüfltü ‹lkokulu’nun önünde
ve karfl›s›nda idi. Toptafl› Bulvar› aç›l›rken y›kt›r›lm›flt›r. Bu dükkanlar›n yan›nda ve ‹ttihat
Soka¤›’n›n sol taraf›nda, K›zlar A¤as› F›r›n›
ad›yla ünlü bir de f›r›n› vard›.
1031
ABBAS A⁄A ÇEfiMES‹
Ç
eflme, basit krokiden de anlafl›laca¤› üzere
Aflç›bafl› Mektebi Soka¤› ile Hünnap Soka¤›’n›n birleflti¤i köfledir.
Divitçiler’deki Abbas
A¤a Çeflmesi’nin
kitabesi.
vaziyet krokisi.
A¤a Çeflmesi.
Çeflme civar›ndaki Darüssaâde A¤as› Mehmet
A¤a taraf›ndan yapt›r›lan ünlü K›zlara¤as› Han› da 1894’te y›k›lm›flt›r.
Kaynaklar: (Defterdar Sar› Mehmed Pafla, Zübde-i Vekayiat, Tercüman Yay. I/38) (Hadîkatü’l-Cevâmi, I/152,
2/102) (T. Öz, ‹stanbul Camileri, 2/1) (E. Koçu, ‹stanbul
Ans. I/9-10; 9/4790 Dutlu Kahve) (S. Eyice, Koska’da K›zlar A¤as› Hamam›, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›:
27, s. 143) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/32) (S. Ünver, ‹stanbul Yeditepe Hamamlar›’na Dair, Vak›flar Der. II/245) (Ayverdi, Fatih Devri III, s. 496)
(Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Topkap› Saray› Hazine
K›sm› No: 1565, s. 61/a, 62/a) (Sicill-i Osmânî, 3/292 Abbas A¤a) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 121) (Musahipzâde Celâl,
Eski ‹stanbul Yaflay›fl›, s. 63) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 201) (Abdurrahman Abdi Pafla, Vakayiname, Beyaz›t Kütüp. No: 5l54, Varak:
132/b) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/3) (Fehmi Karatay, Abbas A¤a Vakfiyesi, Topkap› Saray› Müzesi Kütüp. Türkçe
Yazmalar Katalo¤u, ‹stanbul, c. 1, s. 119)
Klâsik Türk çeflme mimarîsinde, tamamen kesme tafltan yap›lm›flt›r. Üç cepheli bu güzel eserin yaln›z bir yüzünde muslu¤u ve yala¤› vard›r.
Sol taraf›nda bulunan havagaz› feneri, sanki
eski devirleri hat›rlatmaktad›r. Kemeri üzerinde ve alt köflelerinde, sümbül ve lâle kabartmalar› bulunan, sekiz m›sral› kitâbesi fludur:
Haliyâ Darü’s-saâde A¤as›
Nam-› Abbas sehi nef’i cihân
Eyledi bu çeflmenin bünyad›n›
Hasbeten-lillah içün reh-› revân
Her gören der barek-Allah görmedik
Böyle zîba çeflme-i Kevser niflân
Hâtif-i gaybi didi tarihini
Çeflme-i âb› hayat oldu revân
1080 (1669-70)
Abbas A¤a’n›n özgeçmifli için di¤er çeflmesi
bahsine bak›n›z.
Çeflmenin karfl›s›nda, 944 (1537-38) tarihinde
vefat eden, Mehmet A¤a’n›n yapt›rm›fl oldu¤u,
Takkeci Camii ismiyle bilinen cami bulunmaktad›r. Çeflme, camiden 140 sene sonra yap›lm›flt›r.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri,
2/276) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 127) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/4)
1032
hu için yapt›r›lm›flt›r.
Hanya Kalesi, Sultan ‹brahim zaman›nda Venedikliler’den 22 A¤ustos 1645 zaptedildi¤i
için, flehrin en büyük mabedi olan San Nikolas
Kilisesi camiye çevrilmifl ve Sultan ‹brahim
Camii veya Hünkâr Camii ad› verilmiflti. San
Frençesko Kilisesi de Hanya Fatihi’nin ismini
alarak Yusuf Pafla Camii ad›yla meflhur olmufltur.
Kaptan› Derya, Silâhtar Yusuf Pafla, 22 Ocak
1645 (H. 5 Zilhicce 1055)’te idam edilerek
Karacaahmet Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Duvardibi’nden Çiçekçi’ye do¤ru 50 ad›m yüründü¤ünde sa¤ kolda ve ilk s›ran›n hemen arkas›nda büyük kavuklu lâhidde medfundur.
Kabir tafl›nda:
ABDÜLAZ‹Z EFEND‹ ÇEfiMES‹
ve NAMAZGÂHI
N
amazgâh, fiemsipafla Meydan›’n›n sa¤ taraf›nda ve fiemsi Pafla Bostan› Soka¤› ile
Has Bahçe Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Has
Bahçe Soka¤›’n›n sol köflesindedir.
Ön taraf›nda, Sultan II. Mahmut’un 1229
(1814) tarihli çeflmesi ve Adliye Camii ile karakolu bulunmakta idi. Biraz ileride ise fierefâbâd Kasr› vard›.
Fatih-i Hanya el-gazi
Silâhdar Yusuf Pafla
El-Fatiha
Sene 1055
yaz›l›d›r.
Kaynaklar: (Daniflmend, Kronoloji, 3) (Eski Eserler, Dosya no: D-9) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 63)
ABDÜLGAN‹ A⁄A ÇEfiMES‹
Ç
Cezire-i Girit’te Hanya kalesinde
Sultan ‹brahim hatibi olan
merhum ve ma¤fûrün-leh Abdülaziz
Efendi’nin hayrat›d›r. Ruhu için
el-Fatiha. Sene 1179
eflme, Nuhkuyusu civar›nda, fieyhülislâm
Arif Hikmet Beyefendi Sebil ve Çeflmesi’nin arka, Kartal Baba Camii’nin ön taraf›nda, Kartal Baba Caddesi ile Miro¤lu Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesinde
ve Limonlu veya Köprülü Konak adlar›yla bilinen meflhur Ali Pafla Kona¤›’n›n alt›nda idi.
Ahflap yap› mimarîmizin en güzel örneklerinden biri olan bu üç katl› yap›, daha sonra Mabeyinci Sami Bey’in uhdesine geçmifl ve 1940
tarihlerinde de çeflme ile beraber y›kt›r›lm›fl ve
ayn› tarihlerde de arsas›na iki katl› ahflap bir
bina yap›lm›flt›r. Evin alt katta bulunan mutfak k›sm›, çeflmenin ön ve sol cephesi içine yap›lm›fl, üst kat odas› ise bu iki duvar üzerine
oturtulmufltur. Bu iki duvara bakarak, çeflmenin muntazam kesme tafltan yap›ld›¤› anlafl›l›r.
Çeflme ve namazgâh, Hanya kalesinde Sultan
‹brahim Camii hatibi Abdülaziz Efendi’nin ru-
Çeflmenin gerisindeki Limonlu Konak Hamam›’n›n ince tu¤la hat›ll› olarak kesme tafltan
Namazgâh, 1179 (1765-66) tarihli oldu¤una
göre, çeflme de bu tarihte yap›lm›fl veya namazgâh daha evvelki bir çeflmenin yan›na yap›lm›fl
demektir. Bugün yaln›z namazgâh tafl›n›n kitâbesi bilinmektedir. Karfl›s›ndaki II. Mahmut
Çeflmesi 1229 (1814)’da, belki de eski çeflmenin yerine yap›lm›flt›r.
Mezar tafl›n› and›ran namazgâh tafl› üzerinde,
befl sat›r halinde flu kitâbe bulunuyordu.
Abdülaziz Efendi
Çeflme ve
Namazgâh›’n›n
vaziyet krokisi.
1033
Teknenin üzerinde dört musluk ve bunun üzerinde ise fiair Faik Efendi’nin befl sat›r halinde
haz›rlad›¤› flu kitâbe vard›r:
Valide Sultan-› fieh Abdülmecit Hane müdam
Ömr-i Nuh ihsan ide necl-i flehinflahe Girdgâr
Kim Ser A¤a’y› eser-cûyi an›n Abdülgani
S›dk ü ihlâs ile icrâ-y› atâyâ-y› bihâr
Cûfl idüb tufan-› rahm ü flefkati cûlar gibi
Eyledi bu çeflme-i rânây› binâ ol kâmkâr
Nâil-i ecr ü mesubat eyleyüb zât-› Hüdâ
Her içen def’-i atefl idüb kala bu yadigâr
Harf-› menkûtiyle Faik söyledim tarîh-i tam
Cümle dehre Kevser-i Cennet bu mâ-i çeflmesâr
1261
Abdülmecit Han
Çeflmesi ön yüzü.
yap›lan duvar bakiyelerini Köprülü Faz›l Pafla
Soka¤›’n›n köflesinde görmek bugün de mümkündür.
Çeflme, Sultan Abdülmecit’in annesi Bezmialem Valide Sultan’›n Bafla¤as› Abdülgani A¤a
taraf›ndan 1261 (1815) tarihinde yapt›r›lm›flt›r. A¤a, 1269 (1852-53)’da Hazine Vekili olmufl ve 1276 (1859-60) tarihlerinde de vefat
etmifltir.
Abdülmecit Han
Çeflmesi’nin
arka yüzü.
Abdülgani A¤a’n›n bu çeflmeden baflka bir de
namazgâh› vard›. Namazgâh Nuhkuyusu Askerlik fiubesi olan eski karakol binas›n›n sa¤
taraf›nda ve Seyyid Ahmet Deresi’ne giden yolun sol köflesinde idi. Namazgâh tafl› kaybolmufltur. Burada k›ble tafl›ndan baflka bir kuyu
ve önünde 1261 (1845) tarihli bir tekne vard›.
Yekpare mermerden, kapakl› olarak yapt›r›lan
bu tekne yola ç›k›nt› yapt›¤›ndan Üsküdar’da
Hakimiyet-i Milliye Caddesi üzerindeki Kara
Davut Pafla Camii avlusuna nakledilmifl ve kuyu da kapat›lm›flt›r.
Tekne meflhur Nuh Kuyusu’nun önünde idi.
Bu kuyu için fierif Ahmet Bin Galib Türbesi
Kitâbe yazar› Faik Abdülkerim Efendi, müzehhib (alt›n suyu ile yap›lan yald›zlama sanat›)
olup, 1270 (1853-54)’te ‹ran’a gitmifl ve orada
vefat etmifltir.
Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 3/342 Abdülgani A¤a ve 4/3
Faik Efendi) (E. Yücel, ‹stanbul Namazgâhlar›, Hayat Tarih Mec. 1972, Say›: 1, s. 51) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 95)
(E. Koçu, Abdülgani A¤a Çeflmesi, ‹stanbul Ans. 1/81) (fi.
Akbatu, ‹stanbul Hamamlar›, Cumhuriyet’in 50. Y›l›nda
‹stanbul 1973 Y›ll›¤›, s. 486) (Mustafa Özdamar, Namazgâhlar, Vak›flar. Der. 20/235) (Konyal›, Üsküdar Tarihi,
2/5)
ABDÜLMEC‹T HAN ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Kad›köy-Haydarpafla R›ht›m Caddesi üzerinde ve eski Darü’l-eytâm (Yetimler Yurdu), sonra Emraz-› sâriye Hastahanesi (‹ntaniye yani bulafl›c› hastal›klar, Verem
Hastahanesi) ve son olarak da Ticaret Lisesi
olan binan›n bahçe duvar› önündedir. Haydarpafla Köprüsü’nün Üsküdar taraf›ndaki aya¤›n›n bafllad›¤› yerdedir. Bu köprü yap›l›rken
toprak ile örtülmüfl olup, bugün yaln›z üst k›sm› görülmektedir. Köprüden ilk tramvay 28
Nisan 1947 tarihinde geçmifltir.
Çeflme, Türk barok mimarîsi üslûbunda olup,
mermerden yap›lm›flt›r. Her taraf› kabartma
flekillerle süslenmifl olan çeflmenin mermer kemeri üzerinde on m›sral› bir kitâbe ve bunun
1034
iki yan›nda müzik aletine benziyen flekiller
vard›r. Haznesi arkas›ndaki mektebin bahçesinde ve toprak alt›ndad›r.
Okunmaz haldeki kitâbesi fludur:
Çeflme-sar-› ma’delet Abdülmecid Han’›n Hudâ
Feyz-i zât›n k›ld› bâdî-i hayât-› kâinât
Hân Selim-i sâlisin Darü’s-saâde a¤as›
Halid A¤a nâm deryâ-mekremet bir pâk zât
Yapd›rub bu çeflmeyi sonra harâb olmufl idi
Görüb ol flâh-› cihân ihyâya k›ld› iltifât
Cûybâr-› flevket u iclâlin ol flâhen-flehin
Haflre dek k›lsun Hüdâ reflk-âver-i fiatt u F›rat
Cevher-i tarih-i Ziver suyun› bulsa sezâ
K›ld› Han Abdülmecid icrâ güzel ayn-› hayat
1255(1839-40)
Bir menzil çeflmesi olan bu eser, kitâbesinden
de anlafl›laca¤› üzere Sultan III. Selim’in Darü’s-sade A¤as› Halit A¤a taraf›ndan yap›lm›fl
ve zamanla harab oldu¤undan Sultan Abdülmecit taraf›ndan yenilenmifltir. ‹lk kitâbesi bulunamad›¤›ndan Halit A¤a’n›n çeflmenin bânisi mi yoksa tamir edeni mi oldu¤u bilinmemektedir.
Kitâbe, Ahmet Sad›k Ziver Pafla taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Ziver Pafla, 1208 (1793-94)’te
Merkez Efendi Dergâh› karfl›s›ndaki evlerinde
do¤mufltur. 1814’te meflhur Halet Efendi’nin
kitâbet hizmetine girmifl ve onun 1822’de
Konya’ya sürülmesinde birlikte gönderilmiflti.
Sonra af edilerek ‹stanbul’a gelmifl ve 1825’te
meflhur Rumeli Seraskeri A¤a Hüseyin(Pafla)’ya kâtip olmufltu. O¤lu Selâhattin Bey,
Sadrazam Ali Pafla’n›n damad› idi.
21 Zilhicce 1277 (30 Haziran 1861)’de vezaretle Harem-i fierif-i Nebevî meflîhatine memur olmufl ve 14 Zilhicce 1278 (12 Haziran
1862)’de Mekke’de vefat etmifl ve Cennetü’lBâkî’de Hazreti Osman civar›na defnedildi.
Eserleri ‘Asar-› Ziver Pafla’ ad›yla bas›lm›flt›r.
Sultan Mahmut ve Abdülmecit zamanlar›nda
yap›lan hay›r eserlerine ve resmi daire kap›lar›na hak olunan tarih manzumelerinin ekserisi
onundur.
K›zlar A¤as› Halit A¤a’n›n Kad›köyü’nde, Halit A¤a Soka¤› üzerinde 1209(1794) tarihli güzel bir çeflmesi daha vard›r.
Abdülmecit’in ihya etti¤i çeflmenin yerinde
Halit A¤a’n›n 1211 (1796) tarihli çeflmesi ve
namazgâh› vard›. Bugün Haydar Baba Türbesi’nde olan kitâbesi fludur:
Darü’s-saade A¤as›
Halit A¤a’n›n
muhteflem lâhdi.
Sâhibu’l-Hayrat Darü’s-saâdetü’ / fl-fierife A¤as›
Halid A¤a. 1211.
Halit A¤a, haznedar-› flehriyarî iken 1206
(1791) tarihinde Darü’s-saâde A¤al›¤›’na
atanm›fl ve 17 Rebiyülevvel 1213 (29 A¤ustos
1798) günü vefat etmifltir. Kabri, Eyüp Bostaniskelesi’nde Mihriflah Valide Sultan Türbesi
bahçesindedir.
Haydarpafla Mesiresi bahsine bak›n›z.
2/392-436) (S. Eyice, ‹stanbul-fiam-Ba¤dad Yolu Üzerindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Der. 13/85) (M.
Kemal Özergin, Üsküdar-Bostanc›bafl› Güzergâh› Kitâbeleri,
‹stanbul Üni. Ed. Fak. Der. 13/115) (Mir’at-i ‹stanbul, s.
34-35) (Sicill-i Osmânî, 2/265) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 2042) (Asar-› Ziver Pafla, 1313 Süleymaniye Kütüp.
Hac› Mahmud Efendi Bölümü, s. 104)
ABDÜLMEC‹T HAN
MEYDAN ÇEfiMES‹
(BEYL‹K ÇEfiMES‹)
Ç
eflme, Harem ‹skelesi civar›nda, Selimiye
K›fllas›’n›n kuzey taraf›nda ve Selimiye ‹skelesi Soka¤›’n›n üzerindedir. Yeri için Mehmet Tahir Efendi Camii bahsine bak›n›z.
1035
Asker-i flâhânesiyle hem bu semtin halk›n›n
‹tdi ihyas›n murad ol fiah gerr ü bi-s›fat
Yapd›rub bu çeflmeyi k›flla civar›nda o fieh
Eyledi bu cây› elhak ravza-i Cennet simât
Cûybâr-› lutf›n› ol rütbe icrâ k›ld› kim
Oldu bu ayn›-› inâyet bâis-i reflk-i F›rat
Asker-i flâhânesi ile ahâlî hakk›na
fiüphesiz bu çeflmedir bir gûne feyz-i iltifât
Hakk ide cari yedi iklime hükmün ol flehin
Bu du’âdan Zemzem’e sald›kca dehre flefl cihât
Buldu suyun cevher-i târih-i Ziver hâmeden
‹tdi cârî Padiflah bu suda nev aynü’l-hayat
1257(1841)
Beylik Çeflmesi’nin
arkadan görünüflü.
Öndeki tafl binan›n
yerinde eskiden, tek
katl›, ahflap Harem
‹skelesi Karakolu
bulunuyordu.
Bu muazzam meydan çeflmesi, kesme tafl ve
tu¤la hat›ll› olarak yap›lm›flt›r. Her yüzünde
üçer muslu¤u ve çeflmeyi f›rdolay› çeviren mermer yalaklar› vard›r. Beflik tonoz dam› kiremit
örtülü iken son tamirinde bunlar kald›r›larak
beton ile s›vanm›fl ve ayr›ca bir de saçak yap›lm›flt›r.
Çeflme, Selimiye K›fllas›’ndaki süvari askerleri
beylik atlar›n›n sulanmas› için yapt›r›ld›¤›ndan Beylik Çeflme ismiyle de an›l›r.
Caddeye bakan cephesinde onalt› m›sral› mermer bir kitâbesi vard›r. Kitâbenin orta k›sm›nda günefl flual› bir madalyon ve bunun iki yan›nda sekizer m›sra bulunmaktad›r. Madalyonun içine Sultan Abdülmecit’in tu¤ras› kaz›nm›flt›r. Çok harap durumda iken 1961-62 tarihlerinde tamir edilmifltir.
Kitâbesi fludur:
Çeflme-i mâü’l-hayât-› saltanat-› flâh-› cihân
Hazret-i Abdülmecid Han âbrûy-› kâ’inât
Saye-i adlinde ol yenbu’-› feyz-i flevketin
Müstefiz olmakda her dem mü’minîn ve mü’minat
Beylik Çeflme
kitabesi.
1036
Kitâbe, flair Ziver Pafla taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi için, yukar›da geçen di¤er Abdülmecit Han Çeflmesi bahsine bak›n›z!
Çeflmenin bânisi Sultan Abdülmecit, Sultan
II. Mahmut’un o¤ludur. 25 Nisan 1823’te do¤mufltur. 1 Temmuz 1839’da ve onalt› yafl›nda
oldu¤u halde tahta ç›kt›. Gülhane Hatt› Hümâyunu onun zaman›nda ilân edilmifltir. ‹ngiltere
ve Fransa ile beraber Rusya’ya karfl› baflar›l›
harpler de onun devrinde yap›lm›flt›r.
Kendisinin bir çok hay›r eserleri vard›r: “Mekke-i Mükerreme’nin Alt›n olu¤u ve Harem-i
fierif’i tamir ve Hücre-i Aliyye ile Beyt-i Cibril’i tevsi ve Babü’r-Rahme’ye üç flerefeli bir
minare infla ve H›rka-i fierife’ye iki minareli
bir cami-i flerif ile bir daire bina ve Ortaköy’e
iki minareli ve Yahya Efendi yak›n›nda ve
Teflvikiye’de birer minareli mükemmel cami-i
flerifler infla” ettirmifl ve ayr›ca, “Mekteb-i
Harbiye ve Bahriyye ve Dolmabahçe Saray-›
Hümâyunlar›yla Mecidiye ad› alt›ndaki bilcümle k›fllalar ve sair hayrat ise mülk teba’lar›na bahfliflleridir.”
Sultan Abdülmecit, 25 Haziran 1861 tarihin-
de vefat etmifl ve Çarflamba’da Yavuz Sultan
Selim Camii yan›ndaki hazîrede hususi türbesine gömülmüfltür.
Çeflmenin suyu yokuflun bafl›na yak›n bir yerde
bulunan bir bahçenin içindeki kuyudan temin
edilmifltir. Kuyunun üzeri bir tonoz ile örtülmüfltür.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Sicill-i Osmânî, 1/53-54) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/438) (F. Güneri, Selimiye K›fllas› ve Selimiye Camii, Tez. No: 4016) (Asar-› Ziver Pafla,
1313, Süleymaniye Kütüp. Hac› Mahmud Efendi Bölümü, s.
119) (M. Nirven, Beylik Çeflme Suyu, ‹stanbul Ans.
5/2699)
AHMED‹YE CAM‹‹ ÇEfiMES‹
G
ündo¤umu Caddesi üzerinde ve bu cadde
ile Esvapç› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde bulunan Ahmediye Camii Külliyesi’nin k›ble taraf›ndaki avlu kap›s›n›n sa¤›ndad›r. Kap›n›n
sol taraf›nda Ahmediye Sebili, Çeflmenin üstünde ise, bir zamanlar tekke olarak kullan›lan
Ahmediye Mektebi bulunmaktad›r. Yeri ve
bânisi için Ahmediye Camii bahsine bak›n›z.
Kitâbenin tarih beyti, manzumeden ayr› yaz›lm›flt›r.
Ahmediye Camii
Çeflmesi’nin kitabesi.
Çeflmenin ayna tafl› üzerinde 1280 (1863) tarihli, befl sat›rl›k flu tamir kitâbesi bulunmaktad›r:
“Ve min el-mâi külle fley’in hayy”
Cennet-mekân Gazi Sultan Mahmud Han-› Sani
aleyhi Rahmetü’l-Bârî
Hazretlerinin harem-i ismet-penahilerinden üçüncü ikbali
Çeflme, Türk çeflme mimarîsinin en güzel örneklerindendir. Som mermerden yap›lm›flt›r.
Zarif bir mihrab› and›ran ayna tafl›n›n üzerinde tavufl kuflu kuyru¤u biçiminde kabartma bir
flekil vard›r. Ayna tafl›ndaki gül kabartmalar›
ile setlerden bafllay›p kitâbenin üstünden dolaflan çiçek motifli bezemeleri pek göz al›c›d›r.
Yüzünün iki yan›na ince, narin sütun kabartmalar› yap›lm›flt›r.
Kemer vazifesi gören, yelpaze biçimindeki flekil üzerinde befl sat›r halinde haz›rlanm›fl olan
on m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r:
Zehi dil-cû-y› zîba çeflmesâr-› rûh-perver kim
Atafl-› ümmete mâü’l-hayât› eyledi icrâ
Zehî hât›r güfla aynü’l-hayât-› hûb manzar kim
Bakup reflk eyler ana çeflme-i mihr-i cihân-ârâ
Hilâl-i iyd e¤er zencir-i râh-› kehkeflan birle
As›lsa Kefçe-âsâ tâk›na flâyestedir hakkâ
Bu dilkefl çeflmesâr›n âb-vefl bânîsinin dâ’im
Zülâl-i tab’›n› gerd-i kederden pâk ide Mevlâ
Bu m›sra’la didi hâtif ana bir bî-bedel târîh
Emînzâde bu ayn-› çeflmesâr› eyledi icrâ
1134(1721-22)
Ahmediye Camii
Çeflmesi.
1037
Mir’at-i ‹stanbul adl› eserin sahibi Mehmet Raif Bey, “Camiin bitifli¤inde büyücek bir çeflme
üzerinde k›z rüfldiye mektebi bulunmaktad›r.”
demektedir. Çeflme, bu mektebin alt›nda idi.
Ahmediye Mektebi bahsine bak›n›z. Okul son
defa 1289 (1872)’de tamir edilmiflse de bir
müddet sonra yanm›fl veya harap oldu¤undan,
çeflmenin ön yüzü yerinden al›narak camiin,
caddeye yak›n hazîre duvar› üzerine, flimdiki
yerine monte edilmifltir. Bu bak›mdan çeflmenin haznesi yoktur. Mektebin yeri hâlâ arsa
halindedir.
Ahmediye Camii
bânisi, Tersane Emini
Ahmet A¤a’n›n
Kas›mpafla’da,
Dörtkuyular mevkiindeki büyük çeflmesi.
A¤a’n›n burada bir
çeflmesi daha vard›r.
Devletlû Tiryal Han›m Hazretleri’nin iflbu mâü’lhayat›n
Menba’›ndan bed’ile mecras›n›n mücedded hükmünde tamir ve ihyas›na
Himmet ve bu babda na’il-i / muvaffakiyyet olmufllard›r.
sene 1280 fî 27 R
Çeflme, 11 Ekim 1863 tarihinde Tiryal Kad›n
taraf›ndan tamir edilmifltir. Kendisinin Büyük
Çaml›ca’da, Veliaht Yusuf ‹zzeddin Efendi
Köflkü kap›s›n›n sol taraf›nda, 1871 tarihli bir
çeflmesi daha vard›r. Bu çeflme bahsine bak›n›z. 1300 (1882-83)’te vefat eden Tiryal Han›m’›n kabri, ‹stanbul’da Yeni Cami Türbesi’ndedir.
‹kinci Valide Sultan hükmünde kabul edilir ve
hürmet görürdü.
Tersane Emini Ahmet
A¤a’n›n Tophane’de
Karabafl Caddesi
üzerindeki Çeflmesi.
Bu çeflmenin biraz afla¤› taraf›nda mermer bir
çeflme daha vard›r. Ahmet A¤a Çeflmesi ile ‹bnülemin Ahmet A¤a Çeflmesi bahislerine bak›n›z.
Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/306) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1/378) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 107-108)
(Sicill-i Osmânî, 1/28 Tiryal Han›m, s. 245 Ahmed A¤a)
(Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/9) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 203)
AHMET A⁄A ÇEfiMES‹
(P‹R‹NÇÇ‹ ÇEfiMES‹)
Tophane’deki,Ahmet
kitabesi.
1038
G
ündo¤umu Caddesi ile Kefçedede Mektebi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n
sol köflesinde idi. Tam karfl›s›nda Ahmediye
Camii ve muvakkithanesi vard›r.
Sade ve som mermerden yap›lm›fl olan çeflmenin hiç bir yerinde kitâbesi yoktur. Ahmediye
Camii yap›l›rken avlu kap›s›n›n sa¤ taraf›na bir
çeflme yap›lm›fl oldu¤undan bu ikinci çeflmenin
bir Saka Çeflmesi oldu¤u san›lmaktad›r. Halk
bu çeflmeye Pirinççi Çeflmesi demektedir.
Tophane’de, Bo¤azkesen Caddesi üzerinde,
Gül Baba türbedar› Pirinççi Tahir Efendi’nin
o¤lu Pirinççi ‹brahim Efendi’nin bugün de
mevcut olan 1287 (1870) tarihli bir çeflmesi
vard›r. ‹htimal Üsküdar’daki bu çeflmeyi de bu
zat tamir ettirmifltir.
Kaynak: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 107-108)
AHMET ÇELEB‹ ÇEfiMES‹
Ç
eflme, eski ad› Uzunyol olan, flimdiki
Sümbülzâde Soka¤› ile Aç›ktürbe Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Ahet Çelebi Camii’nin avlu kap›s›n›n sol taraf›nda idi. Bugün
yerine, Terkos muslu¤u konmufltur.
Çeflme, cami ile beraber, 975 (1567-68) tarihinde Ahmet Çelebi taraf›ndan yap›t›r›lm›flt›r.
Bu cami bahsine bak›n›z.
Çeflme, 1920 tarihinden evvel y›k›lm›flt›r.
AHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹
ve NAMAZGÂHI
Ç
eflme ve namazgâh, Millet Bahçesi mevkiinde ve bu park›n sa¤ taraf›nda ve Ramiz
Pafla Ç›kmaz Soka¤›’n›n sol köflesindedir.
Pirinççi Çeflmesi.
Bu çeflmeden ve önündeki genifl hayvan sulamaya yarayan yala¤›ndan eser kalmam›flt›r. Etraf›n›, alçak kesme tafl bir duvar›n çevirdi¤i
Namazgâha 3-4 tafl basamakla ç›k›l›yordu. Sa¤
taraf›nda kitâbesiz ve suyu daima akan bir çeflmesi ve merdivenin karfl›s›na gelen sol köflede
ise namazgâh tafl› bulunuyordu. Bu taflta, hiçbir yaz› ve tarih olmay›p yaln›z bir kandil kabartmas› vard›.
Az ileride, Sultan II. Abdülhamit’in kahvecibafl›s› Mustafa A¤a’n›n 36 odal›, üç katl›, ahflap köflkü vard›.
Birkaç sak›z a¤ac›n›n gölgeledi¤i namazgâhta,
yaz aylar›na rastlayan Ramazan gecelerinde,
teravih namaz› k›l›nd›¤›n› ve yerlere has›rlar,
hal›lar serildi¤ini buran›n yafll›lar› söylüyor.
Kaynak: (Gezi Notu)
Soka¤a ismini veren Ramiz Pafla, Sultan Abdülhamit ve Sultan Abdülmecit’in ricalinden
olup bu namazgâh›n sol taraf›nda ve büyük
bahçe içinde cesim bir köflkü bulunuyordu.
Köflkün Seyisler dairesi elan durmaktad›r.
AHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹
ve NAMAZGÂHI
K
uzguncuk ile Beylerbeyi aras›nda, Nakkaflbaba Çöpçüler mevkiinde, Kuzguncuk
Gazhanesi Soka¤›’n›n sol köflesine yak›n bir
yerde ve eski Nakkaflbaba karakol binas›n›n
arkas›nda idi. 1956’da hiç gere¤i yokken y›kt›r›ld›. Yeri hâlâ arsad›r. Arkas›nda büyük bir
bostan vard›r.
Çeflme muntazam kesme tafltan yap›lm›flt›r.
Genifl yüzündeki yuvarlak kemerli ayna tafl›n›n
iki yan›na dört köfle sütun kabartmalar› yap›lm›flt›r. Aln›na ve bir madalyon içine:
Ahmet Efendi
Çeflmesi ve
Namazgâh›
vaziyet korikisi.
1039
AHMET fiAK‹R EFEND‹
ÇEfiMES‹
ayet-i kerimesi yaz›lm›flt›.
Cephesinin sa¤ ve sol taraf›nda birer kemerli
kap› vard›. Sa¤daki kap›dan ve bir tafl merdiven yard›m› ile çeflmenin haznesi üzerindeki
namazgâha ç›k›l›yordu. Soldaki kap›dan ise,
tafl bir odaya giriliyordu. Bu oda bugün de
mevcuttur. Odan›n f›rt›nal› havalarda yolcular›n s›¤›nmas› için yap›ld›¤› rivayet edilir.
Ç
eflme, eski Çit Soka¤› yeni Neyzenbafl›
Halil Can Soka¤› üzerindedir.
Ayna tafl› kabartma motiflerle süslüdür. Önündeki yalak yok olmufltur. Baflka hiç bir tezyinat› olmayan bu basit çeflmenin arkas›nda y›¤ma
tafltan yap›lm›fl bir haznesi vard›r.
Kemeri üzerinde flu kitâbe vard›:
Kitâbesi aynen fludur:
Nâmdâfl-› Fahr-i Âlem zair-i beyt-i haram
Âb-› rûy-› hâcegân hayrat ü cûd›n mazhar›
Fî-sebîlillâh bu dil-cû çeflmeyi bünyad idüb
Sû-besû sirab ü mesrûr itdi teflne dilleri
Ayni’yâ atflane bir bir söyledim tarih-i tam
Al iç icra eyledi Ahmed Efendi Kevser’i
1239 (1823)
“Ve sekahum Rabbuhum flerâben tahûrâ”
Vergi müdürlü¤ünden mütekait Ahmet fiakir
Efendi’nin
Hayrat›d›r. 1325 (1907)
ARSLAN A⁄A ÇEfiMES‹
Çeflme, Hoca Ahmet Efendi taraf›ndan yap›lm›flt›r.
2/416) (Mustafa Özdamar, Namazgâhlar, Vak›flar Der.
20/236) (Aynî Divan›, s. 322) (Konyal›, Üsküdar Tarihi,
2/8) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 189)
S
ultantepe’de, Servilik Caddesi ile Balç›k
Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤
köflesindedir. Hemen yan›nda, Mumcubafl›
Mescidi ve Mektebi, arkas›nda ve yol afl›r› yerde fieyh Cemaleddin Efendi Tekkesi ve ‹mam
Hüsnü Soka¤› üzerinde ise Sultantepe’ye ismini veren Mihrimah Sultan Saray› vard›. Servilik Caddesi ile Balç›k Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde (No: 1) yap›lan bir hafriyat s›ras›nda mermer bir sütun bulunmufltur. Bunun saraya ait
oldu¤u san›lmaktad›r. Üsküdarl› ressam Cevat
Bey’in de (1870-1939) haremli selâml›kl› büyük köflkü bu çeflmenin biraz ilerisinde idi.
Çeflme tamamen muntazam kesme tafltan yap›lm›flt›r. Ayna tafl› küçük olup arkas›nda çok
büyük haznesi vard›r. Haznenin üstü çat›s›z oldu¤undan yan›ndaki ev taraf›ndan bahçe olarak kullan›lmaktad›r. Kemeri üzerinde flu ibare
vard›r:
Sâhibu’l-hayrât Arslan A¤a rûhi çün Fatiha
sene 1056
Ahmet fiakir Efendi
Çeflmesi.
1040
Bânisi Arslan A¤a, Seydiflehirli Kurt A¤a’n›n
o¤ludur. Valide kethüdas› Behram A¤a’n›n
hizmetinde iken efendisinin 1056 (1646) tarihindeki vefat› üzerine, Sultan ‹brahim zaman›nda Kösem Valide Sultan’›n kethüdas› olmufltur. 1060 (1650)’de vefat eden Arslan
A¤a, fieyh Camii mihrab› önüne gömülmüfltür.
Çeflmenin kitâbesi 1056 tarihli oldu¤u halde
“ruhi çün Fatiha” ibaresi kullan›lm›flt›r. Oysa o
tarihte Arslan A¤a sa¤ idi.
Evliya Çelebi, Üsküdar’›n saraylar›n› sayarken,
“Kösem Sultan misafirhanesi, ayanlar›n ve büyüklerin yatmalar› için tahsis edilmifl mamur
bir yüksek sarayd›r. Hâlâ içinde Kethüda Arslan A¤a oturmaktad›r.” demektedir. Çelebi,
Arslan A¤a’n›n bir de cami yapt›rd›¤›n› belirtmektedir. Kumru Mescidi, fieyh Camii ve Arslan A¤a Suyu bahislerine bak›n›z.
Arslan A¤a’n›n efli Ayfle ve k›z› Ümmihani
hatunlar›n kendi adlar› ile an›lan bir çeflmeleri vard›r. fieyh Camii Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/233) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/268) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi,
Dan›flman Türkçesi, 2/171-174) (Mir’at-i ‹stanbul, s.
139) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 5/2089) (Nâz›m Bey, ‹stanbul fiehremaneti’ne Evkaftan Devrolunan
Sular, s. 42 (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 59) (Evkaf
‹dareleri Katalo¤u I, s. 229, Çeflme, 26 Safer 1320’de tamir edilmifltir)
AT‹KE SULTAN ÇEfiMES‹
D
o¤anc›lar Meydan› ile Salacak aras›nda
uzanan Salacak ‹skelesi Soka¤›’n›n sa¤ taraf›nda ve biraz afla¤›da, Hac› Ahmet Pafla Hamam›’n›n karfl›s›nda idi. Yak›n zamana kadar
bu çeflmenin harabesi duruyordu. 1972 senesinde yerine yapt›r›lan bir apartman ile ortadan kalkm›flt›r.
Ayvansarayl› Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde bu çeflmenin kitâbesini kaydetmifltir ki o da fludur:
Hazret-i Sultan Ahmed Han-› Gazi kim odur
Cümle ehl-i hâcetin hep dest-gîr ü hemdemi
Üsküdar’› eyledi ihyâ âb-› iltifat
Feyz-i ihsâniyle sîr-âb itdi o cây hurremi
Nûr-› ayn› revnak-› gülflen-sarây-› devleti
Duhter-i pâkîzesi nisvân-› dehrin ekremi
Eyledi ihyâ bu zîba çeflmeyi Allah içün
Oldu hayr-› câriye k›ld› du’ac› âlemi
Su gibi ezberledi Sa’di gören tarihini
K›ld› icrâ Atike Sultan mâ-i Zemzem’i
1141(1728-29)
Kitâbeyi haz›rlayan fiair Sadi, maliyeden yetiflip Hotin Defterdarl›¤›nda bulunmufl ve 1161
(1748) y›l›nda ölmüfltür.
Sultantepe’de
Arslan A¤a Çeflmesi.
Atike Sultan, III. Ahmet’in k›z›d›r. 20 Safer
1124 (29 Mart 1712) tarihinde do¤mufl, 6
Mart 1724’te Sadrazam Nevflehirli ‹brahim Pafla’n›n o¤lu Genç Mehmet Pafla ile evlendiril-
Arslan A¤a
Çeflmesi’nin yerini
gösterir kroki.
1041
mifl ve 1738 tarihinde 25 yafl›nda oldu¤u halde
veremden vefat etmifltir. Kabri, ‹stanbul’da
Yeni Cami Türbesi hazîresinde, Yenicami
Caddesi üzerinde, hâcet penceresi arkas›nda
ve Damat ‹brahim Pafla’n›n efli Fatma Sultan’›n ayak ucundad›r. Lâhdi üzerindeki flâhidede on m›sral› bir kitâbesi vard›r. Fakat, dokuz m›sra› okunmaz hale gelip erimifltir. Son
m›sra fludur:
Atike Sultan’›n ola menzili dâr-› cinân
1150 fî 12 Z.
Atike Sultan, 2 Nisan 1738 tarihinde vefat etmifltir.
Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi, kitâbenin
ikinci m›sra›n›:
Eyleyen sebkat-› vücuhiyle malum-› akdemi
fleklinde yazm›flt›r. Mir’at-i ‹stanbul yazar›
Mehmet Raif Bey’in görerek kaydetti¤i m›sra
ise yukar›da yaz›lm›flt›r. Ayvansarayl›, Büyük
Çaml›ca Çeflmesi’nin kitâbesini de oldu¤undan baflka kaydetmifltir.
Ayr›l›k Çeflmesi ve
çevresi.
Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih,
Haz›rlayan, F. Derin-V. Çabuk, s. 49) (Sicill-i
Osmânî, I/5l) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri,
2/344) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 72) (Sicill-i Osmânî, 3/26 Sa’di, Abdülbaki Efendi) (Silâhdar Mehmet A¤a, Nusretname, Sadelefltiren ‹smet Parmaks›z II/282) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 91)
AYRILIK ÇEfiMES‹
(AHMET A⁄A ÇEfiMES‹)
Ç
eflme, ‹brahim A¤a Camii civar›nda ve
befl yolun birleflti¤i meydandad›r. Bugün
Üsküdar ilçesi hudutlar› d›fl›nda bulunmas›na
ra¤men, bu kitaba al›nmas› icap etmifltir. Çünkü Ayr›l›k Çeflmesi’ni Üsküdar tarihinden ayr› düflünme¤e imkân yoktur. Üsküdar’da bafllayan bütün yolculuklar ve merasimler burada
tamamlanm›fl ve son u¤urlamalar ile ilk karfl›lamalar bu yerde olmufltur.
Osmanl› döneminden evvel, gerek Roma ve
gerekse Bizans devirlerinde de buras› önemini
muhafaza etmifltir. Bizans ‹mparatorlu¤u zaman›nda pek meflhur bir ‘Ayr›l›klar Merhalesi’ idi.
Anadolu içlerine gidecek olan ordular, kervanlar ve yolcular burada yap›lan törenlerden
sonra u¤urlan›rd›.
Ayr›l›k Çeflmesi, Bizans devrinde ‘Hermagoras Memba›’ ad›yla bilinirdi. Çevresi ç›nar
a¤açlar›yla bezenmiflti. Çeflmenin Bizans ve
Osmanl› dönemlerinde tafl›d›¤› ad›n ifade etti¤i mana, hemen hemen ayn›d›r. Hermes, ayn›
zamanda ticaret kervanlar›n›n koruyucu mabudu idi.
Charles Texier (1802-1871), Küçük Asya adl›
eserinde;
“Kad›köy Burnu’nun teflkil etti¤i küçük koyun
solunda güzel bir ç›nar a¤ac› ile gölgelenmifl
çeflmesiyle Haydarpafla Bahçesi vard›r. Bu çeflme, eski zamanlarda Hermagoras Memba› ad›yla an›l›rd›.” demektedir.
Hadîkatü’l-Cevâmi yazar›, “Bu mahalde, her
sene Surre kalkt›kda dua olunur ve azim cemiyet olur. Yolcular dahi ekseri bu mahalden yak›nlar›na ve akrabalar›na veda etmeleriyle Ayr›l›k denmekle flöhret bulmufltur. Ad› geçen
mahallin bir çeyrek mesafe ötesinde vaki Sö¤ütlü Çeflme denmekle maruf mahalle dahi Ayr›l›k Çeflmesi denir.” demektedir.
1786 tarihinde Kauffer taraf›ndan yap›lm›fl
olan bir haritada Üsküdar’› ‹zmit’e ba¤layan
yegâne yol üzerindeki bu yerde 5-6 yap›n›n bulundu¤u, Haydarpafla ad›yla isimlendirildi¤i ve
ayr›ca Sö¤ütlü Çeflmesi’ne de Çiçekçi Çeflmesi ve bugünkü Hasanpafla Mahallesi’ne de Çiçekçi Bahçesi denmifl oldu¤u görülmektedir.
1042
Hammer, Bo¤aziçi adl› eserinde Ayr›l›k Çeflmesi’nden Gölgeli Çeflme diye bahseder ve
çeflmenin etraf›nda bir ç›nar korulu¤unun bulundu¤unu ileri sürer.
Ayr›l›k Çeflmesi ve çevresi 1914 y›l›na kadar
eski vaziyet ve hususiyetini muhafaza etmiflti.
Çeflmenin çevresi ulu ç›narlar, genifl bahçeli
kahveler, birkaç bakkal dükkan› ile oldukça
flenlikli bir yerdi. Yar›m as›r önce de yan›ndaki ‹brahim A¤a Çay›r› bir mesire yeriydi.
1880-1890 tarihlerinde bahçesinde çalg›lar çal›n›r, tulûatç›lar oyun oynat›rlard›. Biraz afla¤›da ise Haydarpafla-‹zmit demiryolunun ilk tarihî ahflap istasyon binas› vard›.
Çeflmenin hemen alt›nda bir ‘Redif Karakolu’
yan›nda bir asker kulübesi ve bu kulübenin
içinde de ‘Silâhendaz’ bir nöbetçi bulunurdu.
Burada s›k s›k dolaflan Ferahiyeli ‘Kanunlar’
(inzibat çavufllar›) emniyeti sa¤larlard›. Çeflmenin tam karfl›s›nda Ayr›l›k Çeflmesi Namazgâh› ve onun arkas›ndaki tepede de bir kasr-›
hümâyun vard›.
1928 y›l›nda iflletmeye aç›lan ve Kas›m 1967
tarihinde de kald›r›lan tramvaylar bu çeflmenin yan›ndan geçerdi.
Çeflmenin sol taraf›nda, Araplar Mezarl›¤› ad›yla da bilinen Ayr›l›k Çeflmesi Mezarl›¤› vard›r.
Namazgâh›n yan›nda, yol boyunca uzanan
kabristandan eser kalmam›flt›r.
Ayr›l›k Çeflmesi
kitabesi.
Çeflmenin ilk bânisi gibi gözüken Gazanfer
A¤a, 23 Recep 1011 (6 Ocak 1603) tarihinde
vuku bulan Sipahi ‹htilali s›ras›nda kurulan ayak
divan›nda, düzenin bafll›ca bozucular›ndan biri olarak suçlanm›fl ve sipahiler ile padiflah›n
gözleri önünde, Darü’ssaâde A¤as› Zenci Osman
A¤a ile birlikte bafllar› kesilmek suretiyle idam
edilmifltir. ‹stanbul’da Bozdo¤an Kemeri’nin
hemen yan›ndaki muhteflem medresesinin avlusundaki türbesinde medfundur. Kendisinin
bu eserlerden baflka, ‹stanbul’da çeflmeleri, Eyüp Otakç›lar’da sebili, Gediz Kasabas›’nda bir
cami ile mektebi vard›r.
Ayr›l›k Çeflmesi.
Klâsik üslûptaki çeflme, tamamen kesme tafltan
yap›lm›flt›r. Küçük, mermer ayna tafl›n›n iki
yan›nda maflrapal›k ve bunlar›n üzerinde, dilimli kemerinin alt›nda iki kitâbe vard›r. Üstteki kitâbe sekiz m›sral› olup fludur:
Han Mahmud’un cenab-› Kibriya
Zat›n itsün menba-› lutf u atâ
Çeflme-i pâk-i Gazanfer A¤a’n›n
Bul›cak dehrin mürûrile fena
Kapu A¤as› kerim-i hayr-i halef
Ahd-i lütfunda güzel k›ld› bina
Geldi bir hayr ehli tarihin didi
Pak ihya eyledi Ahmed A¤a
1154 (1741-42)
Kitâbeden, evvelce mevcut olan k›zlara¤as›
Gazanfer A¤a Çeflmesi’nin bu kerre Kapua¤as›
Ahmet A¤a taraf›ndan tamir edildi¤i anlafl›lmaktad›r.
1043
Çeflme ve namazgâh
bânisi Ayfle Hatun’un
flâhidesi.
Ayfle Hatun
Namazgâh
Çeflmesi’nin arka
yüzü. 1209 tarihli
mihrap ayeti
görülmektedir.
Yukar›da yaz›l› bulunan birinci kitâbenin alt›nda, bir sat›r halinde flu ikinci kitâbe bulunmaktad›r:
Çeflmenin saçak k›sm›na oymal› bir kornifl yerlefltirilmifltir. Ayna tafl›n›n önündeki yala¤›n
iki yan›na da birer hayvan yala¤› konmufltur.
Dürriye Sultan’›n ruhi çün el-Fatiha
1340 (1921-22)
Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 106,
132) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 3/1631- 6/3428, 11/6024)
(G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/159) (‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. S. Eyice ve K. Özergin, Say›:13, s. 90-121) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/346)
(Mir’at-i ‹stanbul, s. 37-38) (Charles Texier, Küçük Asya
Tarihi, I-II-III, Ali Suat Tercümesi, Matbaa-yi Âmire 133940) (H. fiehsuvaro¤lu, Haydarpafla’ya Dair, 23 A¤ustos
1952 Cumhuriyet)
Bu menzil çeflmesini ikinci defa tamir ettiren
Dürriye Sultan, Padiflah Mehmet Reflat’›n büyük o¤lu Mehmet Ziyaeddin Efendi’nin veremden ölen k›z›d›r. 4 Temmuz 1905 tarihinde
do¤mufl ve 17 yafl›nda oldu¤u halde 15 Temmuz 1922’de vefat etmifltir. Annesi Ünsiyar
Han›m’d›r.
AYfiE HATUN ÇEfiMES‹
ve NAMAZGÂHI
Ç
eflme, Duvardibi mevkiinde, T›bbiye
Caddesi ile Nuhkuyusu Caddesi’nin birleflti¤i yerde ve Nuhkuyusu Caddesi’nin sol köflesine yak›n bir yerdedir. Rodosîzâde Ahmet
Fethi Pafla ailesi hazîresinin yan›na yap›lm›flt›r.
Hazîrenin biraz gerisinde bu ailenin yapt›rd›¤›
Karacaahmet Camii, karfl›s›nda Serasker Nam›k Pafla ailesi hazîresi ve bu hazîrenin hemen
arkas›nda ise, ‹stiklal Harbi’nde ‹zmir’e ilk giren ve Sar›k›flla’ya ilk Türk Bayra¤›’n› çeken
fierafettin Güngör Bey’in aziz kabri vard›r. Yak›n tarihe kadar bu çeflmenin karfl›s›nda, Hatice Han›m Sebili ve yan›nda ise Duvardibi Karakolu vard›. Sebil 1930 tarihlerinde yok olmufltur.
Ayfle Hatun
Namazgâh Çeflmesi.
Namazgâh›n mermer
korkuluklar› elan
görülmektedir.
1044
Çeflme yekpare mermerden yap›lm›flt›r. Bir
çeflmeden çok zarif, güzel kabartma motiflerle
süslü bir dikilitafl› and›rmaktad›r. Orta yerinde
dört sat›r halinde haz›rlanm›fl bir kitâbesi ve
ayeti ve tarihi görülmektedir.
7 x 3 ad›m boyutlar›ndaki küçük namazgâh
sofas› mermer olup etraf› da mermer korkuluk
ile çevrilmifltir. Bunun üzeri sonradan doldurulmufl ön ve yan taraf› fabrika tu¤las› ile
yükseltilmifl, sofaya da Cemile Sultan’›n o¤lu
Besim Beyefendi için demir parmakl›kl› bir
aç›k türbe yap›lm›flt›r. Besim Beyefendi’nin
silindir fleklindeki flâhidesi 1279 (1862) tarihlidir. Namazgâh, 70 sene sonra mezarl›k
olmufltur.
bunun üzerinde bir istiridye kabu¤u kabartmas› ve flekilli bafll›¤›nda ise bir tura vard›r. Kitâbesi fludur:
Beray-› fladanî-i ruh-› sâhibetü
El-hayrat merhume Âifle Hatun
Bint-i Hasanü’r-Rodosî Ruhi çün
El-Fatiha.
1209 (1795)
Çeflmenin aln›nda Mâflallah yaz›s›, bunun alt›nda ve iki gül kabartmas› aras›nda;
“Es-seyyid Mehmed Kâflif-1170(1756)”
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Ç. Uluçay, Padisahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 154) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/396)
(Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/79)
Ayfle Hatun Çeflmesi
ve Namazgâh›
vaziyet krokisi.
AYfiE SULTAN ÇEfiMES‹
D
o¤anc›lar Caddesi ile Ö¤dül Soka¤›’n›n
birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesindedir. Arkas›ndaki iki katl› Ayfle Sultan Celvetî
Tekkesi bugün mevcut de¤ildir. Karfl›s›nda,
babas› Rüstem Pafla’n›n Mimar Sinan’a yapt›rm›fl oldu¤u mektep, sol ilerisinde ise ‹mrahor
Camii ile Baflkad›n Çeflmesi ve ‹mrahor Camii
Mezarl›¤› vard›r. Mezarl›k bugün arsa halinde
olup içindeki tafllar›n bir k›sm› yok olmufltur.
tarihi okunmaktad›r.
Bu durumda çeflmenin ilk defa Mehmet Kâflif
taraf›ndan yapt›r›ld›¤› akla gelmektedir. Mehmet Kâflif’in, Ayfle Hatun’un o¤lu oldu¤unu
sanmaktay›m. Yandaki hazîrede, Ayfle Hatun’un 1174 (1760)’ta vefat eden Mehmet
A¤a isimli bir o¤lu medfundur.
Ayfle Sultan, Kanunî’nin torunu, Mihrimah
Sultan ile Rüstem Pafla’n›n k›z›d›r. Rüstem Pafla Mektebi’nin civar›nda, babas›ndan intikal
Ayfle Sultan Çeflmesi.
Ayfle Hatun, 3 Receb 1209 (24 Ocak 1795) tarihinde vefat etti. Kabri yandaki hazîrededir.
fiâhidesinde;
“Merhum Rodosî Mehmet A¤a’n›n annesi, Rodosî Ayfle Hatun bint-i Hasan A¤a”
diye yaz›l›d›r.
Çeflmenin ayna tafl› ayn› zamanda namazgâh
tafl›d›r. Arka taraf› nifl fleklinde olup mihrab›
zincire as›l› kandil kabartmal›d›r. Aln›nda:
“Külle mâ dehale aleyhâ Zekeriyye’l-mihrab”
6 N.1209 (27 Mart 1795)
1045
Ayfle Sultan Çeflmesi
kitabesi.
eden, muhteflem büyük bir saray› vard›. Ayfle
Sultan’›n burada büyüdü¤ü ve öldü¤ü san›lmaktad›r. Kendisinin öz geçmifli için Ayfle Sultan Türbesi ile Aziz Mahmud Hüdâyî Camii ve
çeflmenin suyu için de Aziz Mahmud Hüdâyî
Suyu bahislerine bak›n›z.
Bütün yüzü mermer ile kaplanm›fl olan bu klâsik çeflmenin kemeri beyaz ve k›rm›z› mermerdendir. Kemerinin üzerine, kitâbenin alt›na ve
iki yana birer rozet yap›lm›fl ve ayna tafl›n›n üstüne de Allah yaz›lm›flt›r. Kemerinin üzerinde
iki sat›r halinde haz›rlanm›fl flu kitâbe bulunmaktad›r:
Cenab-› Hazret-i Aifle Sultan
Çün ihya itdi bu azb-i Furat’›
Didim tarihin an›n k›ld› icrâ
Zülâl-i çeflme-i aynü’l-hayat
1007 (1598-99)
Semtin en eski eseri Rüstem Pafla Saray›’d›r.
Burada otururken mektebi yapt›rm›flt›r. 6
Ekim 1553 tarihinde sadaret mevkiinden uzaklaflt›r›ld›ktan sonra Üsküdar’da oturdu¤u bilinmektedir. Mektebi de bu s›ralarda yani 1554
tarihinde yapt›rm›fl olmal›d›r. Semtin ikinci
eseri, 1597’de yapt›r›lan ‹mrahor Camii’dir.
Üçüncü eser ise, Ayfle Sultan Çeflmesi’dir. Bundan 134 sene sonra da Baflkad›n Çeflmesi yap›lm›flt›r.
Mir’at-i ‹stanbul yazar› Mehmet Raif Bey, ‹mrahor Semti’ni anlat›rken; “Camiin mukabilinde Aifle Sultan Darü’l-kurras› vard›r. Aifle
Sultan nam›na bina edilmifl bir çeflme mevcut
olup bugün (1890) harap ve susuzdur. Karfl›s›nda Mihrimah Sultan’›n kârgir olarak bina
buyurmufl olduklar› mektep kaindir. Ad› geçen
mahallede Sakalar Çeflmesi denmekle ma’ruf
Sultan Ahmed Han Hazretlerinin 1141
(1728-29)’da bina ve inflaa ettirdikleri bir çeflme ile 1299 (1881-82)’de Rüstem Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›fl bir mekteb-i ibtidaî vard›r,”
demektedir.
Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Topkap›
Saray›, Kütüp. No: 1565) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 102) (‹.
Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/262) (‹. Tan›fl›k, Ayfle Sultan
Çeflmesi, ‹stanbul Ans. 3/1638)
AYfiE ve ÜMM‹HAN‹ HATUN
ÇEfiMES‹
Ç
eflme, fieyh Camii Soka¤› ile Selman A¤a
Ç›kmaz› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdedir.
Hemen arkas›nda Kumru Mescidi’nin harabesi bulunmaktad›r. Biraz ileride de, fiirketi Hayriye’nin kurucusu ve Sadrazam Yusuf Kâmil Pafla’n›n vekilharc› Hüseyin Hâki Bey’in kona¤›
vard›r. Bu konak bahsine bak›n›z.
Ayfle ve Ümmihânî
Hatun Çeflmesi ve
çevresi.
1046
Çeflme, XIX. yüzy›l sonlar›nda flimdiki flekliyle
tamir edilerek klâsik hüviyeti kaybolmufltur.
Çeflmenin bânileri, Kösem Valide Sultan’›n
kethüdas›, Arslan A¤a’n›n efli ile k›z›d›r.
Tu¤la kemeri üç sat›r halinde flu kitâbe bulunmaktad›r:
Sâhibu’l-hayrât Valide kethüdas› Arslan A¤a
Merhumun halîlesi sahibetü’l-hayrat Ayfle ve kerîmesi
Ümmihânî hatunlar›n ruhi çün el-Fatiha
1060 (1650)
Arslan A¤a Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k, Ayfle Hatun Çeflmesi,
‹stanbul Ans. 3/1635) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri,
2/268)
AZ‹Z MAHMUD HÜDÂYÎ
EFEND‹ ÇEfiMELER‹
Ç
eflme, Aziz Mahmut Efendi Soka¤›’nda ve
ünlü Hüdâyî Tekkesi’nin bu soka¤a aç›lan
avlu kap›s›n›n sol taraf›ndad›r. Genifl haznesinin üzerine camiin meflrutas› oturtulmufltur.
Tam karfl›s›nda Fenârî Cennet Efendi’nin türbesi ve avlu kap›s›n›n sa¤›nda ise Kethüda
Mehmet Pafla’n›n 1136 (1723-24) tarihli çeflmesi bulunmaktad›r.
Aziz Mahmud Hüdâyî Çeflmeleri, yanyana iki
çeflmeden ibaret olup tamamen kesme tafltan
yap›lm›flt›r. Soldaki çeflmenin üzerinde iki kitâbe vard›r. Kemeri üzerindeki Arapça kitâbe
üç s›ra halinde haz›rlanm›fl olup 1033 (162324)tarihlidir. Kemeri alt›nda ve kemer kavsine
göre ve dört s›ra halinde yaz›lm›fl olan di¤er kitâbe ise fludur:
1266 (1849-50) tarihinde yanan tekke, 1272
(1855-56)’da Sultan Abdülmecit taraf›ndan
yenilenmifl ve bu arada da çeflme tamir edilmifltir. Kitâbe yazar› fiair Ziver Ahmet Pafla,
bilgili bir Osmanl› Paflas› olup Medine’de fieyhü’l-harem iken 1278 Zilhiccesinde (Haziran
1862) vefat etti.
Ayfle ve Ümmihânî
Hatun Çeflmesi.
Sa¤daki çeflmenin tak›nda da iki s›ra halinde
yaz›lm›fl flu kitâbe vard›r:
Deryâ-y› cûd ü rahmet ol-dem ki cûfla geldi
Halk-› cihana k›ld› bu çeflmesâr› icrâ
Tamir olundu¤unda denildi an tarih
Ab-› hayata manend oldu bu çeflme hâlâ
Aziz Mahmud Hüdâyî
Efendi Çeflmeleri.
Kitâbenin alt›nda tarih yaz›l› de¤ildir. Fakat
Eylemifl Abdülmecid Han’a ezel Rabb-i Mecîd
Feyz-i envâr-› Hüdâyî zat›na bahfl u kerem
Nezd-i dergâh-› Hüdâyî’de bu zîba çeflmeyi
Yapd› evvelkinden âlâ k›ld› icrâ-y› himem
Hankâh ile berâber yapd›rub bu çeflmeyi
‹ki hayr› k›ld› îfâ ol Hudâvend-i ni’am
Evliyâ ervâh› flâd oldukça bu hayr ile
Saltanatla kâmrân olsun o flâh-› muhterem
Himmet-i evtad ü aktab ile ziver safhaya
Tam ve cevher iki tarihi ç›kub yazsun kalem
Kutb-› âlem lutf›d›r bu çeflmeden iç saf su
1272
Çâr-cûy-› feyz ola flâh-› cihâna çâr-yem
1272
1047
Çeflmenin yüzü tamamen mermer kapl›d›r.
Ayna tafl› üzerinde, alt› sat›r halinde haz›rlanm›fl sekiz m›sral› flu kitâbe vard›r:
Çeflme ta’mir oldu geldi bu kavme izzet
Hazretin yüzü suyu çün diledi âb-› s›hhat
Bin yirmi alt› oldu tarihi bu çeflmenin
Mü’mininden kim içerse ola can›na rahmet
Kethüdas› flehriyari mahrem-i zat
Gülnûfl oldu bu hayrata dûfl
Teflne-dil tarih-i ta’mirin didi
Âb-› saf-› çeflmeden leb-i k›ld› nûfl
Rebiyülevvel sene 1118
Kitâbeye göre çeflme, 1026 (1617) tarihinde
yapt›r›lm›fl, Haziran 1706’ da da Padiflah Sultan III. Ahmet’in saray kethüdas› Gülnufl Hatun taraf›ndan tamir ettirilmifltir.
Aziz Mahmud Hüdayî
Efendi Çeflmeleri
kitabesi.
son m›sra ebced hesab›na vurulunca 1019
(1610-11) tarihi ç›kar ki, çeflme bu tarihte tamir edilmifltir.
Bu iki çeflme 1595 tarihlerinde cami ile beraber yapt›r›lm›fl ve 15 sene sonra ilk, 1623’te
ikinci defa ve 1855’te de son defa tamir edilmifltir.
Hüdâyî Hazretlerinin bu çeflmelerden baflka
Aç›ktürbe Soka¤› üzerinde, Ahmet Çelebi Camii ile Halil Pafla Türbesi aras›nda da bir çeflmesi vard›. Harabesi 1950 tarihlerinde duruyordu.
Aziz Mahmud Hüdâyî Camii ve Suyu bahislerine bak›n›z.
Kaynaklar: (Zeyl-i Asar-› Ziver Pafla, Divan, Süleymaniye
Kütüp. Zühdi Bey Bölümü, No: 416, s. 57) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/441) (Sicill-i Osmânî, 2/437) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/262) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 63)
(Gezi Notu)
BABÜ’S-SAÂDE A⁄ASI ‹SMA‹L
A⁄A ÇEfiMES‹
Ç
Babü’s-saade A¤as›
‹smail A¤a Çeflmesi.
1048
eflme, A¤a Hamam› semtinde, Dönmedolap Soka¤› ile fiair Naili Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde bulunan A¤a Camii ismiyle maruf
Malatyal› ‹smail A¤a Camii’nin Dönmedolap
Soka¤›’na bakan cephesi üzerindedir. Karfl›s›nda ‹skender Baba Türbesi ile Kaymakç› Tekkesi’nin arsas› bulunmaktad›r.
Çeflmenin kafl kemeri üzerinde, iki yanda birer
rozet ve bunlar›n üzerinde de üç sat›rl›k flu ilk
kitâbe bulunmaktad›r:
Bu çeflme ve bu cem’iyet-hâne r›zaullah içün ve
sevâb›n› Hazret-i Resulullah ruh-› flerifleri içün ve
cemi ehl-i iman ervah› çün Hazret-i Kur’an tilâvetine bina itdiren merhum Sultan Ahmed Han’›n
iç-kilâr›n›n kethüdas› olan Malatyal› Dervifl ‹smail bin Mehemmed’dir radiyallahü aleyhim ve limen kaale âmin.
Kitâbede tarih yoktur. Buradaki “Kur’an tilâvetine bina itdiren” sözünden çeflmenin üzerinde
bir darülkurran›n bulundu¤u anlafl›lmaktad›r.
Cami, 1320 (1902)’de Sultan II. Abdülhamit
devri ricalinden fievket Pafla taraf›ndan flimdiki flekliyle tamir edilirken kap›n›n yan›nda bulunan çeflme, flimdiki yerine yani camiin cephe duvar› içine nakledilmifltir. Çeflme, camiden bir müddet sonra yapt›r›lm›flt›r. A¤a Camii bahsine bak›n›z.
Gülnufl Kethüda, esir olarak getirildi¤i Çemberlitafl Tavukpazar›’ndaki Esirpazar›’nda, sat›lmas›n› bekledi¤i s›rada, esaretten kurtuldu¤u
zaman bu civara bir mabet yapt›raca¤›na dair
yemin etmiflti.
Sonra saraya al›nm›fl ve flehzade dairesine girmifl ve bu s›rada da mescidini yapt›rm›flt›. Bir
müddet geçince, Sultan III. Ahmet’e kethüda
kad›n olmufl ve k›sa bir zaman sonra da vefat
etmifltir. Kabri, ‹stanbul Yeni Cami Türbesi
hazîresindedir. Yapt›¤›m aramada tafl›na rasltayamad›m.
Kaynaklar: (Hadîkatü’l Cevâmi, 1/37 Esir Pazar› Mescidi
ve 2/214) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1/232) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/296) (Gezi Notu) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 63)
BAHR‹ MEHMET PAfiA
ÇEfiMES‹
G
ünümüze kadar gelemeyen bu çeflmenin
yeri ve yap›ld›¤› tarih belli de¤ildir.
Bahri Mehmet Pafla taraf›ndan yapt›r›lan çeflmeye Musahip Mustafa Pafla’n›n mühürdar›
fiair Abdi Çelebi k›rk m›sral› bir kitâbe haz›rlam›flt›r ki fludur:
Bârekallah çeflme-i ayn-› serâb
Teflne-diller itmesün ümmîd-i âb
Nâm›n ihya itdi Kuruçeflme’nin
Sâhibu’l-hayrât olan hâne harâb
Çeflme sanman t›fl-› sengîn-dile ol
Gûflmal ile gözünden gelmez âb
Çeflme sanman ol teyemmüm cây›d›r
Eylemifller an› lebrîz-i turâb
Çeflme sanman yolda durmufl cerr içün
Kâse vü zencir ile ol bî-hicâb
Sûret-i dîvâr dirsin vechi var
Bin perestifl eylesen virmez cevâb
Bahr-i mîzâna ç›karsan dü lüle
Teknesine damlamaz bir katre âb
Fi’l mesel aksa suyu ter itmeye
Leblerin safha flümuran kitâb
Vezn iderdim k›t’a-i elmas ile
Nâzil olsayd› e¤er bir katre âb
Bunun içün itseler bârân taleb
Âlemin olmaz du’âs› müstecâb
Çomças› ünsâ zekerdir lülesi
Lîk olmaz birbirinden behre-yâb
Hasret-i âb ile çokdan haflr-› leb
Teflnelikten yokdur anda nutka tâb
San’at-› üstâd›na sad âferîn
Çeflme-âsâ virmifl ana âb u tâb
Her gören çeflme sanur an› sahîh
Mani âciz resmine bî-irtiyâb
Hey’etinde çeflme zanneyler gören
Teflne-leb kim görse an› fleyh ü flâb
Ayn›na girmez ebed Tufan-› Nuh
Pür-hevâd›r kalbi mânend-i cenâb
Çeflme sanman k›t’a-i elmasd›r
Lîk cevherinde yokdur âb u tâb
Fikr iderdim ben ana târîh içün
Rûh-› ehlullaha idem intisâb
Gûfl idenler bunun içün didiler
Rûh-› Mevlânâ’dan olsun feyz-yâb
Suyu gibi bulmad› târîhini
Hâtif-i mu’ciz didi hâz›r cevâb
Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› Tevarih adl› k›ymetli eserinden al›nan
bu fliirin alt›nda tarih rakkam› yaz›l› de¤ildir.
Bahri Pafla, “Seddü’l-bahr’den gelüb Saray-›
hümâyun’a duhûl ve hüsn-i hatt münasebetiyle s›r kâtibi ve andan dahi iki tu¤ ile çera¤ baz›
menas›b zapt›nda vezaretle dahi bekam olmufl
iken tekaüd edüb hâcegân-› divaniyyeden olup
tezkireci ve cizye muhasebecisi ve niflanc› dahi olmufltur. Bu hal üzere enfas-› ma’dûdesi reside-i
hitâm ve Rebiyülevvelde azm-i darü’s-selâm
eyledi¤ini müfl’ir flu’ara-y› asrdan Lutfullah
Efendi bu m›sra› demifltir:
“Zevrak-› cismini çekdirdi anadan Bahri-1112”
Kabri, Miskinler Tekkesi civar›nda olan Bahri
Mehmet Pafla, 6 Eylül 1700 tarihinde vefat etmifltir. fiâhidesi mevcut de¤ildir.
Bahri Mehmed Pafla, Enderun’dan yetiflmifl ve
baz› valiliklerde bulunduktan sonra 1105
1049
‹mrahor’da Bafl Kad›n
Çeflmesi kitabesi.
(1683)’te Tevkiî-yi Divan (fermanlara niflan
koyan) olup sonra do¤um yeri, Seddülbahir
muhaf›zl›¤›na getirildi. 1109 (1697)’da ikinci
defa Tevkiî oldu. ‹yi bir divan flairi idi. As›l ismi Mehmed olup mahlas› Bahrî’dir. Topkap›
Saray› Revan Köflkü kitapl›¤› 1082 No’da kay›tl› Letaif-i Bahri adl› eserin ‘Deryâ-y› Maarif’ olan Bahri Pafla’ya ait oldu¤u san›l›yor.
Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F.
Derin-V. Çabuk, s. 78-79) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F.
Derin, s. 58) (Sicill-i Osmânî, 2/8 Bahri Mehmed Pafla)
(Müstakimzâde, Tuhfe-i Hattatîn, s. 482-483) (‹smail Beli¤, Nuhbetü’l-âsâr, Haz. A. Abdülkadiro¤lu, s. 34) (Türk
Dili ve Edebiyat› Ans. 1/296) (Silâhdar Mehmed A¤a, Nusretname, Haz. ‹. Parmaks›zo¤lu 2/39)
BAfiKADIN MEYDAN ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Do¤anc›lar Caddesi üzerinde ve bu
caddenin Ö¤dül Soka¤› ile birleflti¤i Küçük ‹mrahor Meydan›’ndad›r. Tam karfl›s›nda
Mimar Sinan yap›s›, Sadrazam Rüstem Pafla
Mektebi, sol taraf›nda ‹mrahor Camii ile çeflmenin su terazisi, arkas›nda ulu bir ç›nar a¤ac›
ve mezarl›k vard›r. Sa¤ gerisinde ise Ayfle Sultan Çeflmesi bulunmaktad›r. Bütün bu bahislere bak›n›z.
Büyük hazneli çeflme kesme tafltan yap›lm›fl
yüzü ise mermer ile kaplanm›flt›r. Lâle Devri’nde yapt›r›lan bu güzel görünümlü çeflmenin
ayna tafl› üzerinde lâle kabartmalar› görülmektedir. Mermer kemerinin iki yan›nda birer rozet ve onun üzerinde ise alt› sat›r halinde onsekiz m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r:
1050
Hazret-i Sultan Ahmed Han-› gerdun-mâye kim
Âlemi eltâf ü ihsâniyle ihyâ eyledi
Fatih-i ‹ran fleh-i devrân ki cûd-ü re’feti
Üsküdar’› âb-› flirin ile igna eyledi
Suyu bafl›ndan idüb icrâ o hakan-› kerem
Ehl-i devlet ol sudan çok çeflme peyda eyledi
Baflkad›n Hazretleri dahi bu zîba çeflmeyi
Kendi maliyle yapub bir hayr-› vâlâ eyledi
Bu mahalle âb-› sâfîye kat’i muhtâc idi
Hakk’a flükr olsun bu mâ atflan› irva eyledi
Nûr-vefl cari olub bu âb-› sâf ü dil-pezir
Teflnegân›n dillerin eflvake Me’va eyledi
Hakk teâlâ ol flehin ikbâlini efzûn ide
Kim der-i lutfun cihân halk›na Me’va eyledi
Çeflmenin bânisinin dahi k›la ömrün füzûn
Kim hulûs-i kalb ile bu hayr› inflâ eyledi
Söyledi tarih-i itmâm›n an›n kilk-i Nedim
Baflkad›n bu Çeflme-i vâlây› icrâ eyledi
1141 (1728-29)
Kitâbe, Nedim Divan›’nda 20 m›sra oldu¤u halde, tafla s›¤d›rmak amac›yla iki m›sra› yaz›lmam›flt›r.
Bu manzume Lâle Devri fiairi Meflhur Ahmet
Nedim Efendi taraf›ndan kaleme al›nm›flt›r.
Nedim’in babas›, Sultan ‹brahim (1640-1648)
devrinde kazaskerlik etmifl Muslihiddin Efendi
ile kazaskerlerden Çeflmizâde Mehmet Efendi’nin k›z›n›n izdivac›ndan do¤an Mehmet
Efendi’dir. Annesi, Karaçelebizâde ailesinden
Saliha Hatun’dur. Baba taraf›ndan, Fatih devrinde yaflam›fl Mevlevî tarikat›na mensup bir
aileye kadar uzan›r.
‹yi bir medrese tahsili gören Nedim, 15 Recep
1132 (23 May›s 1719)’da tefsir derslerinin bafllad›¤› fiehzadebafl›’ndaki Nevflehirli Damat ‹brahim Pafla Darülhadis ve Kütüphanesi memurlu¤una tayin edilmifltir. Daha sonra 1138
(1725-26)’da Mahmut Pafla Mahkemesi Naibli¤ine, 28 Zilkade 1139 (17 Temmuz 1727)’de
Molla K›r›mî Medresesi’ne 24 Ramazan 1140
(4 May›s 1728)’de de Sadi Efendi Medresesi’ne
tayin olunmufltur. 14 Safer 1141 (19 Eylül
1728)’de fierbetçizâde Mehmet Efendi’nin vefat› üzerine eski Niflanc› Pafla Medresesi’ne,
1142 Recebinde Sahn-› Seman Medreseleri’nden birine ayn› sene 1143 y›l› bafl›nda da
(Temmuz 1730)’da Sekban Ali Medresesi müderrisli¤ine atanm›flt›r.
Nedim, Patrona Halil ‹syan› s›ras›nda, bugünkü
Befliktafl ‹skelesi’nin oldu¤u yerde veya civa-
r›nda, Arapiskelesi yak›n›nda oldu¤u için bu
isimle an›lan Tekerlek Mustafa Mescidi Mahallesi’nde, Ortaköy’e giden yol üzerindeki
evinin dam›ndan komflusunun dam›na atlarken düflmüfl ve vefat etmifltir. Ölüm tarihi kesin de¤ildir. Fakat, ihtilal s›ras›nda, yani 30
Eylül 1730 tarihinden az sonra vefat etti¤i söylenebilir. Çünkü, Nedim’e ait tereke sureti 15
R. ahir 1143 (23 Ekim 1730) tarihlidir. Kabri,
Üsküdar’da Çiçekçi semtinde ve bu isimle bilinen otobüs dura¤›n›n karfl›s›ndad›r. Annesi
Saliha Han›m’›n mezar› da bu civarda iken
1925’te o¤lunun yan›na nakledilmifltir. Bu tarihte ‹stanbul’da yay›nlamakta olan Millî
Mecmua ile Üsküdarl› Talât Bey’in himmetiyle halktan para toplanm›fl ve kabirler tamir ettirilerek etraflar›na demir bir parmakl›k yap›lm›flt›r. Parmakl›¤›n üstüne de Nedim’in flu iki
m›sra› bir tafla kazd›r›larak as›lm›flt›r:
Ey Nedim, ey bülbül-i fleydâ, niçin hâmûflsun
Sende evvel çok nevâlar, güft ü gûlar var idi
Nedim’in “toz toprak, yosun ve otlar alt›nda
devrilmifl bir halde” Talât Bey merhum taraf›ndan bulunan flâhidesi üzerinde flu kitâbe yaz›l›d›r:
Nedim Ahmed Efendi kâr-› tedris idi rûz ü fleb
Ulûm içre kemâle ermifldi ol sâfî-meflreb
Hitâb-› “‹rc›î” erdikde sem’ine deyüb lebbeyk
Koyub cân-› cihân› k›ld› kurb-i Bârî’ye matlab
Revâ ola düflerse fevtine iflbu du’a-i târîh
Nedim ola Nedim-i flah-› ceyfl-i enbiyâ yâ Rab
sene 1143
darl› fiair Talât Bey ile yine Üsküdarl› ve fiair
fieyh Sadeddin Nüshet Ergun Bey gömülmüfllerdir. Ayr›ca önünde s›r kâtibi Hattat Osman
Bey’in ve onun torunu Lalazâde Nuri Bey’in
kabirleri vard›r. 1161 (1748)’de vefat eden Pirîzâde Mehmet Sahib Efendi ile babas› Pirî
A¤a’n›n kabirleri de bu civardad›r.
Nedim’in büyük babas› Rumeli Kazaskeri Mülekkab Muslihiddin Efendi Recep 1058 (A¤ustos 1648) tarihinde Sultanahmet Camii kap›s›
önünde yeniçeriler taraf›ndan parçalanarak öldürülmüfl ve Sultanahmet Meydan› nihayetinde, Terzihane Soka¤›’n›n sol köflesinde, Saka
Çeflmesi üzerindeki mezarl›¤a ve Hezârpare
Ahmet Pafla’n›n yan›na gömülmüfltür.
Çeflmenin bânisi, Sultan III. Ahmet’in baflkad›n› Emetullah Kad›n’d›r. Damat ‹brahim Pafla’n›n efli Fatma Sultan’›n annesidir. 1155
(1703)’te Baflkad›n olmufl, 22 C. evvel 1116
(22 Eylül 1704)’te de Fatma Sultan’› dünyaya
getirmifltir. Sultan Ahmet’in en sevdi¤i ve sayd›¤› kad›n› oldu¤u söylenir. 1119 (1707)’de
Beyaz›t Meydan›’ndaki ünlü Simkeflhane’yi
yapt›rm›flt›r. Bu güzel eserin yüzünde bir çeflme
ve sebil, üzerinde bir mektep ve içinde ise iki
mescidi vard›. Simkeflhaneyi ve di¤er emlâkini
yapt›rd›¤› bu tesislere vakfetti. Hay›r sever, ince ruhlu bir kad›nd›. III. Ahmet’in 18/19 R.
evvel 1143 (2 Ekim 1730)’da Patrona ‹htilali
s›ras›nda tahttan indirilmesi üzerine Beyaz›t’ta
flimdiki Üniversite merkez binas›n›n bulundu-
‹mrahor’da
Bafl Kad›n Çeflmesi.
Saliha Hatun’un mezar kitâbesi Nedim taraf›ndan yaz›lm›fl olup, tarih beyti fludur:
Gelüb iki gözüme yafl didim tarihin
Saliha Kad›n’a câ ide Behiflt’i Mevlâ
Saliha Hatun 1124 (1712)’de vefat etmifltir.
Sonradan tanzim edilen Aile Sofas›’na fiair Bekir S›tk› Erozan ve As›m Sönmez’in hediye ettikleri yeni Türkçe mermer bir kitâbe konulmufltur.
Nedim’in mezar tafl› Melâmî-Hamzavî fleklindedir. Bu tip flâhideler bafl, kol ve ayaks›z bir
gövde fleklinde olup, Melâmîler’in dünya ve
ahireti terk ettiklerine, Hakk’a tamam›yle teslim olup, varl›klar›ndan vazgeçtiklerine iflarettir. Nedim’in kabri civar›na sonradan Üskü1051
Kayb›, Türk Sanat› Tarihi Araflt›rma II/31) (‹. Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 29) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri,
II/312) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/269) (F. A. Tansel, Nedim, ‹slâm Ans. 9/169) (Sâlim Tezkiresi, ‹stanbul
1315, s. 664) (S. N. Ergun, Mezar Kitâbeleri, s. 12-13)
(R. A. Sevengil, Nedim’in Ölümü, 14, 19, 24 Ekim 1950,
Cumhuriyet) (H. fiehsuvaro¤lu, Simkeflhane, Nisan 1951,
Cumhuriyet) (Daniflmend, Kronoloji, 4/21)
BENL‹ZÂDE AHMET RAfi‹D
EFEND‹ ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Büyük Çaml›ca’n›n bat› eteklerinde
ve Subafl› Mesiresi’ndedir. Çeflmenin sa¤
taraf›nda 1071 (1660-61) tarihinde IV. Mehmet’in yapt›rm›fl oldu¤u çeflme ve namazgâh ve
Meryem Hatun Çeflmesi sol taraf›nda Veliaht
Yusuf ‹zzettin Efendi’nin köflkü ve ön taraf›nda ise 1288 (1871-72) tarihli Tiryal Han›m
Çeflmesi bulunmaktad›r. Bütün bu bahislere
bak›n›z.
Sultan III. Ahmet’in
kad›nlar›ndan
Emetullah Kad›n’›n
flahidesi.
Çeflme sahibi olup
Bafl Kad›n diye bilinir.
Sultan III. Ahmet’in
di¤er kad›n› Ayfle
Bahri Kad›n’›n
flâhidesi.
Emetullah Kad›n’›n
yan›nda medfundur.
¤u yerde olan Eski Saray’a gönderildi ve bu
arada da mücevherlerine kadar bütün mallar›na el kondu. Bu üzüntülü inziva hayat› 1739
tarihinde son buldu. Kabri, Eyüp Camii’nin
Bostaniskelesi’ne aç›lan avlu kap›s›n›n sa¤ taraf›ndaki Hace Ayfle Bahri Kad›n aç›k türbesindedir. fiâhidesi, yanlamas›na çatlam›fl ve bu
çatlak üç m›sra boyu uzam›flt›r. 1900 tarihlerinde demir kenetlerle tamir edilen tafl› üzerinde flu kitâbe vard›r:
“‹rc›î” emri ile flevk-i sarây-› ukba
Ol›cak zâika bahfl-› ni’am rûh-› revân
Hazret-i Valide-i Fat›ma Sultan oldu
Hem-civar olma¤ içün Halid-i Ensar’a revân
Kasr-› dünyây› idüb bezl-i Emetullah Hâtûn
‹htiyâr eyledi çün garka-i Firdevsi heman
Kabr-i pür-nûrunu Yezdan’dan istirhamd›r
Rûh-› pâkîze içün olalar Fatiha-hân
Her ziyâret iden ihlâs ile der târîhin
Baflkad›n medfenini Hakk eyle gülzâr-› cinân
1152
Derin-V. Çabuk, s. 50-51) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/1819) (Gezi Notu) (Hadîkatü’l-Cevâmi, 1/124-125, 2/94
Arap ‹skelesi Mescidi md.) (A. Gölp›narl›, Nedim Divan›, s.
193) (A. Gölp›narl›, Melâmîlik, s. 138, 180) (‹. Hakk›,
Merâk›d, s. 65) (Sicill-i Osmânî, 1/50 ve 4/549) (Mir’at-i
‹stanbul, s. 102-103) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve
K›zlar›, s. 79-80) (Behçet Ünsal, ‹stanbul ‹mar› ve Eski Eser
1052
Çeflme yekpâre mermerden yap›lm›fl olup çok
basittir. Arkas›nda küçük bir haznesi vard›r.
Güzel bir ta’lik yaz› ile yaz›lm›fl dört sat›r halindeki kitâbesi fludur:
“Mâflallahü kân”
Sâhibu’l-hayrat ve’l-hasenat
Sab›ka Mekke-i Mükerreme kad›s›
Benlizâde Ahmed Raflid Efendi
1215(1800-I)
Harrerehu zâde-i Benlizâde
Mustafa fiemsüddin
Gufire lehüma
Benlizâde’nin bu eserinden baflka, Rumelihisar›’nda sahildeki Hac› Kemalüddin Camii’nin
arka avlusunda 1191 (1777) ve Anadoluhisar›’nda Göksu Camii’nin karfl›s›nda 1201
(1786-87) tarihli iki çeflmesi daha vard›r. Ayr›ca Fatih’de halk›n Kovac› Dede Mektebi dedi¤i Ahmet Raflit Efendi’nin s›byan mektebi ve
sebili vard›r.
Benlizâde, Yeniflehir müderrisi iken 1796’da
M›s›r, 1799’da Mekke mollas› olmufl, 1804’te
‹stanbul, 1813’te Anadolu payesi olup 1231
Rebiyülâhirinda (Mart 1816) ve emekli oldu¤u halde vefat etmifltir. Kabri Fatih’te, eski ad›
Çarflamba Caddesi olan flimdiki Darüflflafaka
Caddesi üzerinde ve bu caddenin, eski ad› Sa-
k›za¤ac› Caddesi olan flimdiki Darüflflafaka Ön
Soka¤› ile birleflti¤i yerde ve ikinci yolun sa¤
köflesinde ve sebilinin yan›ndaki türbededir.
Pencereleri, kaba kefeki tafl söveli olan sebilin
üç cephesi ve klâsik parmakl›kl› dört penceresi olup beflik çat›l›d›r. Bunun sa¤ taraf›nda üzeri sa¤›r bir kubbe ile örtülü türbede üç flâhide
vard›r. Pencere ve kap›lar› tafl ile örüldü¤ünden içeri girip bunlar›n kime ait oldu¤u ö¤renilemedi. Bu harap türbe ve sebilin hiç bir yerinde kitâbe yoktur. Sa¤ taraf›ndaki kemerli
kap›dan halk›n yanl›fl olarak Kovac› Dede
Mektebi dedi¤i Benlizâde Ahmet Raflit Efendi
s›byan mektebinin avlusuna girilirdi.
Raflit Efendi’nin Esad, Sabit ve Numan adl› üç
o¤lu olup bunlardan musile-i Süleymaniye
müderrisân›ndan olan Mehmed Numan Efendi 1235 (1819-20) tarihinde vefat etmifltir.
Molla sar›kl› flâhidesi, babas›n›n türbesinden
biraz ileride Darüflflafaka Caddesi ile Kovac›
Camii Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdeki Kovac› Dede Camii’nin hazîresindedir.
Benlizâde Mehmed Sabit Efendi’nin, efli meflhur fieyh Murad Efendi’nin k›z› Esma Han›m
idi. Safer 1208 (Eylül 1793)’te vefat etti. Kabri, Eyüp Niflancas›’nda babas› fieyh Murad
Tekkesi hazîresindendir. Tafl› vard›r.
Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 2/352 Raflid Efendi) (Hadîkatü’l-Cevâmi, I/169 Ko¤ac› Dede Camii) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul
Çeflmeleri, 2/122-124, 382, 400) (‹. Hamamio¤lu, Benlizâde Çeflmesi, Mektebi ve Sebili, ‹stanbul Ans. 5/2512) (‹.
Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 53) (TTOK Belleteni,
Temmuz 1947, Benlizâde Türbesi) (Gezi Notu) (Muallim
Cevdet, Tedrisat Mec. 1338 Mektep Listesi)
BEfi‹R A⁄A ÇEfiMES‹
me 1141 (1728-29) tarihinde yap›lm›flt›r. ‹htimal bu çeflme de bu s›ralarda infla edilmifltir.
Abdülkadir Erdo¤an Bey’in neflretti¤i Üsküdar
Su Yolu Haritas› adl› eserde bu çeflmenin ad›
yoktur.
Çeflme sahibi
Benlizâde Ahmet
Raflit Efendi’nin
türbe ve sebili.
Çeflme, 1285 (1868-69)’da tamir edilmiflti.
Hac› Beflir A¤a için, di¤er çeflmesi bahsine bak›n›z.
Kesme tafltan yapt›r›lm›fl olan çeflme, çimento
ile s›vanm›flt›r. Beflik tonoz çat›s› ve ön yüzünde
küçük ayna tafl› vard›r. Kitâbesi yok olmufltur.
Paflakap›s› Cezaevi ve Üsküdar Adliyesi’nin
bulundu¤u yerde, 1935 tarihine kadar mevcut
olan, fieyhülislâm Dürrizâde Mehmet Arif
Efendi’nin büyük, ahflap kona¤› vard›. Sultan
II. Mahmut’un bu kona¤a birçok kereler ve
bilhassa Ramazan geceleri gelerek iftara kald›¤›n› biliyoruz.
Kaynak: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 99)
Ç
eflme, Tunusba¤› Caddesi üzerindedir.
Hemen arkas›nda Paflakap›s› Cezaevi, sa¤
taraf›nda bugün y›k›lm›fl olan, üst kat› ahflap
Paflakap›s› ‹lkokulu ve sol taraf›nda ise, bugün
bir duvarla kapanm›fl olan Murat A¤a Soka¤›
bulunmaktad›r.
Darü’s-saâde A¤as› Hac› Beflir A¤a’n›n Üsküdar’da Atpazar› semtinde bugün mevcut olmayan bir çeflmesi daha vard›. Yeni Cami avlusunda bulunan kitâbesinden anlad›¤›m›za göre çefl-
BOSTANCIBAfiI ÇEfiMES‹
N
uhkuyusu Caddesi üzerinde idi. Bugün
mevcut de¤ildir.
Çeflme, Deli lâkab› ile an›lan Abdullah Pafla
taraf›ndan Bostanc›bafl› bulundu¤u dönemde
ve 1813 tarihinde yapt›r›lm›flt›r.
1053
Çeflmenin kitâbesi bugün, Topkap› Saray›
ikinci avlusundad›r. Avluya girildi¤inde sol tarafta ve Kitâbeler Bölümü’ndedir. On sat›r halinde haz›rlanm›fl olan kitâbe fludur.
Gazi Han Mahmud Adlî flan ü âlî himmetin
Sâye-i lutf›nda ma’mur oldu sû-y› Üsküdar
‹flte ez cümle bu âb-› sâf› ol fiâh-› güzîn
K›ld› Ser-bostânî Hamdullah A¤a’ya ber-güzâr
Padiflah-› âleme celb-i du’ây› hayr içün
Yapd› bu hayrât› ol zât-› sadakat ifltihâr
Ahd-i memdûhunda ol flâh-› inâyet meflrebin
Çün bu âsâr oldu ebnâ-y› sebîle yâdigâr
K›ld› Vâs›f flu suda târîh-i dil-cûs›n beyân
Sû-y› a’lâ câ-y› bâlâ bir mu’allâ çeflme-sâr
1228(1813)
Bostanc›bafl›
Hamdullah A¤a
Çengelköy’de
Hamdullah Pafla’n›n
camii yan›ndaki yal›s›.
Abdullah Pafla, II. Mahmut devri sadrazamlar›ndan olup, Çengelköy ‹skelesi’nde kay›kç›l›k
yaparken güzelli¤inden dolay› Saray-› Hümâyun Hamlac›lar› Oca¤›’na al›nm›fl ve burada
kademe kademe yükselerek 15 Rebiyülevvel
1224 (30 Nisan 1809) y›l›nda Bostanc›bafl› olmufltur. Bu görevi baflar› ile yedi sene yürüten
Abdullah Pafla, daha sonra 13 Temmuz
1819’da vezirlik rütbesi ile kaptan-› derya, 10
Kas›m 1822 tarihinde de, ihtiras› ile devlet
bünyesinde derin yaralar açan, Halet Efendi’nin idam edilmesi flart› ile sadrazam olmufltur. Bu s›ralarda zuhur eden Tophane yang›n›
bahane edilerek 10 Mart 1823’te ‹zmit’e sürülmüfl ve bir müddet sonra da orada vefat etmifltir.
Çengelköy’de, deniz kenar›nda, ‹stanbul’un en
ulu ç›nar a¤ac›n›n hemen arkas›nda, 1234
(1819) tarihinde bir cami yapt›rm›flt›r. Bunun
yan›nda bugün de mevcut olan harap yal›, Abdullah Pafla’ya ait idi.
Kitâbe, Enderunî Vâs›f Efendi taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Vâs›f Efendi,1240 (1824) tarihinde vefat etti. Kabri Üsküdar’da, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 1. Ada’da, Nuhkuyusu Caddesi’nden
‹brahim A¤a’ya giderken, sol tarafta ve set üzerindedir. Tafl› mevcuttur. Edip ve flair idi.
Abdullah Pafla, Hamdullah Pafla diye meflhur idi.
17 Za. 1317 (19. 3. 1900) tarihli bir yaz›ya göre, çeflme ve su yollar› bu tarihten evvel onar›lm›flt›r.
Kaynaklar: (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 9/131, 12/73, 93)
(Atâ Tarihi, 2/175) (Daniflmend, Kronoloji, 4/494, 589)
(E. Koçu, ‹stanbul Ans. I/50) (Sicill-i Osmânî, 3/394 Abdullah Pafla; 4/600 Vâs›f Osman Efendi) (Enderunî Vâs›f Divan›, s. 265) (S. N. Ergun, Mezar Kitâbeleri, s. 22) (Gezi
Notu) (Evkaf ‹dareleri Katalo¤u, I/189)
BOSTANCIBAfiI ‹BRAH‹M A⁄A
ÇEfiMES‹
B
ugün mevcut olmayan bu çeflme ‹mrahor’da Mirahur Mehmet A¤a Camii’nin
yak›n›nda idi. Afla¤›daki kitâbe, Ayvansarayl›
Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› Tevahir adl›
eserinden al›nm›flt›r:
fiehriyâr-› Cem menifl Sultan Ahmet Han kim
Hami-i ihsân› cûy-i cûduna taksimdir
Ol flehinflâh›n Serbostaniyan bafl› kim
Hayr-hâh-› din ü devlet lây›k-i ta’zimdir
Ana ‹brahim A¤a kim çeflmesâr-› cûduna
Maksem-i âb-› hayat menba-› tesnîmdir
1054
Su gibi ezber idüb mânâ-y› s›hhat müdâm
Teflnegâne lülenin kasd› an› tefhîmdir
Halka iflrâb eyleyüb Feyzî didi târîhini
Nûfl-› Zemzem ile yek ayn-› ‹brahim’dir
1135 (1722-23)
‹mrahor Camii civar›ndaki bu çeflme, 1930 tarihlerinde y›k›lm›flt›r.
Kaynak: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 64)
BULGURLU KÖYÜ ÇEfiMES‹
(TEBERDAR MEHMET A⁄A
ÇEfiMES‹)
Ç
eflme, Bulgurlu Caddesi üzerinde ve hangi
tarihte yap›ld›¤› kesin olarak bilinmeyen
Bulgurlu Camii’nin sa¤ taraf›ndad›r. Bu tamamen kesme tafltan yapt›r›lan çeflmenin sa¤ taraf›nda mermer bir çeflme daha vard›r. Biri
halk di¤eri saka çeflmesi olmal›d›r.
Çeflmenin ayna tafl› kabartma flekilli olup mermerdir. Bunun iki yan›na bafll›kl› ve yar›m yuvarlak sütun kabartmalar› yap›lm›flt›r. Bunlar›n üzerine korniflli bir al›nl›k yerlefltirilmifltir.
Ayna tafl›n›n üzerinde flu Ayet-i Kerîme yaz›l›d›r:
Kaal-Allahu teâlâ
Sene 1292(1875)
Arkas›nda kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak
yapt›r›lm›fl büyük bir haznesi vard›r. Yanyana
bulunan bu çeflmelerin suyu, karfl›s›ndaki Küçük Çaml›ca Tepesi’nden ve Çilehane Soka¤›’nda, bir a¤ac›n alt›ndaki p›nardan temin
edilmifltir. Yap›ld›¤› tarih bilinmeyen bu çeflmenin önünde bir Bizans lâhdi bulunmaktad›r.
Çeflme, flimdiki fleklini 1875 tarihinde alm›flt›r.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 54)
Bulgurlu Köyü
Çeflmesi
BURHAN‹YE ÇEfiMES‹
(ABDULLAH A⁄A ÇEfiMES‹)
Ç
eflme, Burhaniye semtinde, BurhaniyeAbdullah A¤a Caddesi üzerindedir. Bo¤aziçi Köprüsü yap›l›rken, 1969’da çevre yolu
üzerine geldi¤inden flimdiki yerine nakledilmifltir. Bu nakil s›ras›nda, Beylerbeyi Saray› arkas›nda, F›st›kl› Mescit Soka¤› üzerinde ve bu
soka¤›n fiehbaz Yi¤it Soka¤› ile birleflti¤i yerde
bulunan ve çevre yoluna geldi¤i için y›kt›r›lan
Mir-Alem Çeflmesi’nin kitâbesi ile F›st›kl›
Mescit avlusunda bulunan 1287 (1870-717)
Burhaniye Çeflmesi.
Daha genifl bilgi için Bulgurlu Köyü Camii
bahsine bak›n›z
Çeflme, Bulgurlu Camii ile beraber, Teberdar
Mehmet A¤a taraf›ndan yap›lm›flt›r. Semtin
Yafll›lar› çeflmeyi hâlâ, Teberdar A¤a Çeflmesi
diye yad ederler. Camiin, Fatih Devrinde yap›ld›¤› do¤ru oldu¤u taktirde çeflmenin de o zamandan devrimize intikal etti¤i ortaya ç›kar.
1055
Burhaniye
Çeflmesi’nin
yap›mc›s› Abdullah
A¤a’n›n flâhidesi.
Abdullah A¤a’n›n
lâhdi.
Yan kapa¤›
1993 yaz›nda
baz›kimselerce
parçalanm›flt›r.
tarihli namazgâh tafl› da getirilerek ilki çeflmenin ayna tafl› üzerine di¤eri ise çeflmenin sol taraf›ndaki küçük bahçeye yerlefltirilmifltir. MirÂlem Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Set üzerinde bulunan ve soka¤a ismi verilen
Abdullah A¤a Çeflmesi’nin karfl›s›nda ve yol
afl›r› yerde bir mahalle kuyusu vard›r ki bilezi¤inde:
Bi’rü’fl-flifa el-hac Ahmed Süreyya Bey el-Kadirî
halile-i / Muhteremesi fierife Hadice Atiyyetullah
Han›m el-Kadirî / Hayrat›ndan
25 Nisan 1320 (1904)
Tamamen kesme tafltan, tu¤la hat›ll› olarak
yapt›r›lan bu meydan çeflmesinin arkas›nda oldukça büyük haznesi vard›r.
Kemeri içinde ve mermer ayna tafl› üzerinde
yukar›da ad› geçen Mir-Alem Çeflmesi’nin
dört m›sral› ve 1242 (1826-27) tarihli kitâbesi; kemeri üzerinde ise alt› m›sral› ve 1253
(1837-38) tarihli çeflmenin kendi kitâbesi vard›r ki fludur:
1056
Zir ü bâlâ ald› kâm Sultan Mahmud-› Adlî’den
Kesmesün Mevlâ mübarek flevketin her dideden
Siyyema Darü’s-saâd Abdullah A¤a bendesi
Mâ icra eylemifldir iç buyur bu çeflmeden
Bir mücevher kilkle yazd› Nazif’â tarihin
Ayn-› cari k›ld› Darü’s-saâd A¤as› lüleden
Sene 1253
Pafla Ç›ra¤› denmekle tan›nan ve saraydan yetiflen Abdullah A¤a, Bafl Musahib, Hazine Vekili ve Hazinedar olduktan sonra Darü’s-saâde
A¤al›¤›’na atanm›fl ve 1256 (1840) tarihinde
vefat etmifltir. Kabri, Eyüp’te Mihriflah Valide
Sultan Türbesi karfl›s›ndaki mezarl›kta ve kap›dan girildi¤ine göre sol taraftaki hazîrededir.
Fesli lâhdi üzerindeki kitâbesi yine fiair Nazif
A¤a’n›nd›r. Tarih beyti fludur:
Hâmem el-has›l Nazif cevher didi tarihini
Kabr-i Abdullah A¤a anber manend ola müdam
1256 Cemaziyelâhir (A¤ustos 1840)
Kitabelerin yazar› Nazif Mehmet Efendi ‹stanbullu olup ‘Enderun-› Hümâyun’da yetiflti ve
H›rka-i Saadet ser-hademesi oldu. 1265 Rebiyülevveli’nde (Ocak 1849) birinci hazine-i
hümâyun kethüdas› olup ayn› y›l›n Cemaziye-
lâhirinin 29’undaki (22 May›s 1849) yang›nda, Alayköflkü önüne geldikte fücceten vefat
etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 9.
Ada’da ve Gündo¤umu Caddesi’nden ‹nadiye
Mescidi Soka¤›’na girildikte sol tarafta, biraz
ileride ve fieyhülislâm Mustafa Efendi Sofas›’n›n arkas›ndad›r. Fesli flâhidesinde:
Tekyenin alt›nda bir çeflme mevcut olup, üzerindeki kitâbesi fludur:
Kurenay› selâtin-i seniyyeden ve eâz›m-› rical-i
Enderun-› Hümâyun mülûkânelerinden Hazine-i
Hümâyun kethüdas› Mehmed Nazif A¤a
1265 Cemaziyelâhir
Hatibzâde Ahmed Danifl A¤a, Galata’da Niflanc› Camii hatibinin o¤ludur. Sadrazam Rag›b Pafla dairesine girip sadaretinde kap›c›lar
kethüdas› olmufltur. Sonra kap›c›bafl› ve 1170
Zilkadesinde (Temmuz 1757) Çavuflbafl› oldu.
Sonra birtak›m görevlerde bulunduktan sonra
1191(1777)’de Midilli’ye mecburi ikamete
gönderildi ve bir sene sonra orada vefat etti.
fiairlerimizdendir. Pirî Pafla Mescidi’ne minber
koyarak onu cami haline getirdi. Çeflme, vefat›ndan sonra ailesi taraf›ndan ruhu için yapt›r›lm›flt›r.
diye yaz›l›d›r. Sicill-i Osmânî yazar›, kendisine
Efendi dedi¤i halde kabir tafl›nda A¤a oldu¤u
belirtilmifltir.
Çeflmenin yan›ndaki namazgâh 7x15 ad›m
ebad›nda olup etraf› demir parmakl›k ile çevrilmifltir. Namazgâh tafl›nda:
“Kulle mâ dehale aleyhâ Zekeriyye’l-mihrab”
9 Muharrem 1287 (11 Nisan 1870)
yaz›s› okunmaktad›r.
Bunun yan›nda, Gül Baba’n›n kabri vard›r.
Tafl› yoktur. Kemikleri çevre yolunun yap›m›
s›ras›nda, Tophanelio¤lu Meydan›’ndaki, etraf› demir parmakl›kl› hazîreden al›narak buraya
getirilmifltir. Hazîre, halen mevcut olan dükkanlar›n önünde idi.
2/434-436) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/3180) (Sicill-i Osmânî, 3/397, 4/564) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/26)
ÇAVUfiBAfiI AHMET A⁄A
ÇEfiMES‹
A
¤a Hamam› karfl›s›nda, Gündo¤umu Caddesi üzerinde ve fiair Naili Soka¤›’n›n
bafllang›ç noktas›nda ve sa¤ köflesinde idi. Hemen arkas›nda Feyzullah Efendi Tekkesi, Türbesi ve Mezarl›¤› bulunuyordu. Bu gün yaln›z
mezarl›k mevcuttur. Feyzullah Efendi Tekkesi
Mir’at-i ‹stanbul yazar› diyor ki:
“Bu tekyede fieyh Atâ Efendi nam›nda bir zat
medfundur.
Sâhibu’l-hayrat ve’l-hasenat merhum Çavuflbafl›-i
esbak
Hatibzâde Ahmed A¤a ruhiçün r›zaen-lillâhi teâlâ
1194(1780)”
Hadîkatü’l-Cevâmi yazar›:
“Pirî Pafla Mescidi’nin minberini rical-i Devlet-i Aliyye’den ser çavuflan-› esbak Hatibzâde
Danifl Ahmed A¤a koymufltur ki, Sultan III.
Mustafa Han saltanat›n›n sonlar›nda Ordu-yu
Hümâyun’da Sipahiler A¤as› olmufltur. Ve
devr-i Hamid Sani’de A¤a-y› Sipahiyan Ahmed A¤a 1191 senesi Bozcaada’ya sürülmüfl;
Serü’l-kaza 1192 tarihinde idam edilmifltir”
demektedir.
fiem’danizâde Tarihi’nde:
“1191 Ramazan›n›n dördünde (6 Ekim 1777)
sipahiler ulûfesi tamamlanmam›flt›. Sipahiler
toplanarak Sipahiler A¤as› olan Hatibzâde
Ahmed A¤a’ya hücum ve olay ç›kard›rlar. Ramazan›n alt›nc› gecesi iftardan sonra Midilli’ye
sürüldü” demektedir.
Çeflme, Feyzullah Efendi Tekkesi Çeflmesi ad›
ile ünlü idi. ‹smini tekkenin bânisinden alm›flt›r. 1924 tarihlerinde harap idi. Çeflmenin ayna tafl›na yerlefltirilen 1242 tarihli çeflme kitâbesi için Mir-Alem Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 108) (Sicill-i Osmânî,
I/266 Ahmed Danifl A¤a) (Hadîkatü’l-Cevâmi, I/308)
(fiem’danizâde Tarihi, Haz. M. Aktepe, III/49) (Konyal›,
Üsküdar Tarihi, I/59)
1057
CEVHER A⁄A ÇEfiMES‹
Ü
mraniye’de Cevher A¤a Camii’nin tam
karfl›s›ndad›r.
Çeflme, oldukça büyük bir haznenin önüne yerlefltirilmifl bir granit sütundan ibarettir. Bu sütun enlemesine delinerek suyu ak›t›lm›flt›r. Sütun üzerinde bir Bizans bafll›¤› bulunmaktad›r.
Bu sütunun eflleri Cevher A¤a Camii avlu kap›s›n›n iki yan›nda da vard›r. Ayr›ca bir mermer sütun da Yaln›z Selvi Caddesi üzerinde bulunmaktad›r. Bu sütun ve bafll›klar›n buradaki
bir Bizans mabedinden getirildi¤i aç›kt›r.
Çeflmenin önünde üç yalak vard›r. 1967’de tamir edilmifl ve ön yüzü tamamen mermer kaplanm›fl ve bu s›rada bir saçakla da muhafaza alt›na al›nm›flt›r.
Sütunun sol taraf›ndaki kitâbesi fludur:
Ümraniye’de Cevher
A¤a Çeflmesi.
Ümraniye’de
Cevher A¤a Çeflmesi
kitabesi.
Bâni-i evveli
Hakan-› sab›k Cennet-mekân Sultan Abdülhamid
Han’›n Ser Müsahibi
merhum Cevher A¤a ile 1315 sene-i Hicrî
ve Bâni-i sânisi
Sultan Mehmet Vahidüddin Han-› sâdis Hazretlerinin cariyelerinden
Merhume ve ma¤furetün-leha Cenanyâr Han›m’›n ruhlar› için el-Fatiha
21 Rebiyülevvel 1339
13 Teflrinisâni 1336
Kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere çeflme, 1315
(1897-98) tarihinde Sultan II. Abdülhamit’in
(1876-1909) bafl müsahibi Cevher A¤a taraf›ndan yapt›r›lm›fl ve 24 sene sonra Cenan-yar
Han›m taraf›ndan tamir edilmifl ve kitâbe bu
tamir s›ras›nda konmufltur.
Cevher A¤a, 31 Mart Vakas›’nda alakal› oldu¤u gerekçesiyle 28 Nisan 1909 tarihinde tevkif ve Harp Divan›’n›n karar› ile de idam edilmifltir.
Kabri, Edirnekap› fiehitli¤i’nde, Çanakkale
Abidesi civar›nda, Türkiye’de ilk defa itfaiye
teflkilat›n› kuran, Gerçek Davut A¤a sofas›ndad›r. fiâhidesine göre, 1327 Cemaziyelevvelinde
(Haziran 1909) siyaseten flehid edilmifltir.
Afla¤›daki sat›rlar Ayfle Osmano¤lu’nun Babam Abdülhamid adl› eserinden al›nm›flt›r:
“Babam›n flehzadelik zaman›nda Arap Mehmet Pafla’n›n hediyesi olarak babama takdim
olunmufl, o zamandan beri babama sad›kane
hizmet etmifl ve sarayca namuslu, vicdanl›, saray ananesine vak›f bir a¤a olarak tan›nm›flt›...
Kazand›¤› maafliyle Ümraniye’deki camii,
mektebi ve vak›flar›n› yapt›rm›fl hay›r sever bir
1058
a¤ad›r... Babam›n ikinci Müsahibinin ad› da
Cevher A¤a idi. Babamla birlikte Selânik’e
gitmifl hastal›¤› sebebiyle s›k›nt›l› hayata katlanamam›fl, Sultanlar’la beraber ‹stanbul’a dönmüfltür.”
Çeflme ve cami, 1293 (1876) tarihindeki Osmanl›-Rus Harbi neticesinde, Bulgaristan’dan
göç edip, buraya yerlefltirilen Müslüman ahalinin ibadeti ve su ihtiyac›n›n karfl›lanmas› için
yapt›r›lm›flt›r. Bundan dolay›, Ümraniye’nin
ilk ismi ‘Muhacir Köyü’ idi.
Çeflmenin suyu, Büyük Çaml›ca Tepesi’nin
eteklerinden getirilmifltir. Cevher A¤a Camii
Çeflme, yak›n zamanlarda bir ifl han› inflaat› s›ras›nda bulundu¤u yerden sökülerek bilinmeyen bir yere kald›r›lm›flt›r.
2/462) (Ali Cevdet Bey, 31 Mart Hadisesi, fihrist, Cevher
A¤a md.) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s.
221-222) (Ayfle Osmano¤lu, Babam Abdülhamid, s. 83-84)
(Sina Akflin, 31 Mart Olay›, fihrist, Cevher A¤a md.)
DAYA KADIN ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Çiçekçi ile Selimiye semtleri aras›nda ve Daya Kad›n Soka¤› üzerinde ve
bu soka¤a Harem ‹skelesi Soka¤› bafl›ndaki
Namazgâh Meydan›’ndan yüründü¤üne göre,
biraz ileride ve sa¤ taraftad›r. Vaziyet krokisi
için Daya Kad›n Namazgâh› bahsine bak›n›z.
DEM‹RC‹ BABA ÇEfiMES‹
Daya Kad›n Çeflmesi.
Ç
eflme, Bulgurlu Köyü meydan›nda ve Sar›
Gazi Soka¤› üzerindedir. Çeflmenin ön taraf›nda biraz solda Bulgurlu Köyü’nün küçük
çarfl›s› bulunmaktad›r. Buradaki ulu ç›narlar›n
alt›nda iki k›r kahvesi vard›.
Çeflmeye 9 tafl basamakla inilir. Basamaklar›n
sa¤ taraf›nda granit ve mermer sütunlar aras›nda demir parmakl›k vard›r. Bu sütunlar›n eski
bir eserden getirildi¤i bellidir. Ayazma gibi zemin alt› bir çeflmedir. Zemini tafl döfleli, 3 m.
en ve 4.5 m. boyundaki çeflmenin üstündeki
ahflap çat›s› yak›n tarihte betona çevrilmifltir.
Küçük Mermer ayna tafl›n›n üzerinde ve bir
madalyon içinde;
Demirci Baba
Çeflmesi.
“Hâzâ min fadli Rabbî”
Kesme tafltan yap›lm›fl büyük haznesi çimento
ile s›vanm›flt›r. Mermer ayna tafl› küçük olup
bir eyvan kemer içine oturtulmufltur. Kitâbesi
bulunmayan bu çeflmenin üstünde, saçakl› ahflap bir çat› bulunmaktad›r.
Bâniyesinin, Sultan III. Selim’in süt annesi oldu¤unu semtin yafll› kimseleri söylüyor. Biraz
ilerideki meydanda, flimdi bulunmayan namazgâh›n da bu hatuna ait oldu¤u rivayet edilmektedir.
Kitâbesi olmad›¤›ndan yap›m tarihi belli de¤ildir. Fakat Selimiye Semti, 1220 (1805-6) tarihlerinde tesis edildi¤ine göre bu tarihlerde
veya bir müddet sonra yapt›r›lm›fl olabilir.
1059
DEVEC‹O⁄LU ÇEfiMES‹
ayeti ve
Sene 1305(1887-88)
tarihi yaz›l›d›r. Merdivenin hemen sol dibinde
bir kuyu vard›r. Eskiden Zincirli Kuyu diye
meflhurdu.
Buradaki halk rivayetine göre, çeflme Aziz
Mahmud Hüdâyî Hazretlerinin müridlerinden
Demirci Baba taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.
Suyu, arkas›ndaki Han›m Seti Soka¤›’ndan
gelmektedir.
Meydandaki ulu ç›narlar›n karfl›s›nda kesme
kefeki tafl›ndan yap›lm›fl yeni bir çeflme vard›r.
fiimdi kuru olan bu çeflmeden, fieftali Suyu da
denilen Melek Sima Suyu akard›.
1
925 tarihlerinde harap durumda olan bu
çeflme, eski Karacaahmet flimdiki Hakimiyet-i Milliye Caddesi üzerinde idi. ‹skele Meydan›’ndan Ahmediye Meydan›’na kadar olan
yol güzergâh›nda sekiz çeflme bulunuyordu ki,
bunlardan ikisi hariç di¤erlerinin isimleri belli
de¤ildir.
Devecio¤lu Çeflmesi’nin on ad›m berisinde,
bugün de mevcut olan Devecio¤lu F›r›n› ad›yla bilinen bir f›r›n bulunmaktad›r. F›r›n ismini
bu çeflmeden alm›flt›r.
Çeflmenin kimin taraf›ndan ve hangi tarihte
yap›ld›¤› belli de¤ildir.
Kaynak: (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/53)
Hadîkatü’l-Cevâmi flu bilgiyi vermektedir:
“Bulgurlu Köyü vasat›nda bir miktar meydanc›k ve bir iki ç›nar a¤ac› dahi olup eshab-› hay›rdan bir kimse dahi bir miktar su getirmifltir.”
Meydandaki iki ç›nar a¤ac› ile Bulgurlu Camii
önündeki iki ç›nar a¤ac›n›n 500-550 senelik
oldu¤u söylenmektedir.
Mehmed Hafid Efendi 1212 (1797) tarihinde
yazd›¤› eserinde, “Bulgurlu Köyü’nde Demirci Suyu flöhretiyle maruf suyun idrar söktürmesi bir derece meflhurdu ki, ‹stanbul etraf›nda de¤il belki alemde misli yoktur.” demektedir.
Duduo¤lu
Çeflmesi’nin yeri.
Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/256) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/3121) (Mehmed Hafid Efendi, Mehahü’l-Miyah
1212, s. 8)
DO⁄ANCI HASAN PAfiA
ÇEfiMES‹
Ç
eflme, bugünkü Üsküdar Kaymakaml›¤›
binas›n›n yerinde idi. Çeflmenin üzerinde
Hasan Pafla S›byan Mektebi bulunuyordu.
Çeflme, mektep ve cami gibi 955 (1548) tarihinde Do¤anc› Hasan Pafla taraf›ndan yap›lm›flt›r.
1925-30 tarihlerinde mevcuttu. Mektep daha
evvel y›k›lm›flt›. Kaymakaml›k binas› yap›l›rken kald›r›lm›flt›r.
Çak›rc›bafl› Hasan Pafla Camii bahsine bak›n›z.
DUDUO⁄LU ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Allame Sokak ile Duduo¤lu Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde idi. Bugün yanl›z
kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yap›lan harap
haznesi durmaktad›r.
Arkas›ndaki sokaktan dolay› Miro¤lu Çeflmesi de denilen çeflme, Balyan Ailesi’nden olup
1866 tarihinde Hassa Mimar› olan Agop Bey
1060
taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Kendisinin Üsküdar
Surp Haç Kilisesi ile yak›n iliflkisi vard›.
Agop Kalfa, 1875’te Paris’te vefat etti¤ine göre, çeflmeyi bu tarihten evvel yapt›rm›fl demektir.
Agop Bey’in bundan baflka, Selâms›z ve Yenimahalle’de, Ermeni Kiliseleri civar›nda dört
çeflmesi daha vard›r.
Kaynaklar: (5.1. Vak›f Defteri, No. 1357. Defter, 1930’da
yeni harflere çevrilmifltir.) (Mir’at-i ‹stanbul 1314, s. 131)
DUDULLU KÖYÜ ÇEfiMES‹
(AD‹LE SULTAN ÇEfiMES‹)
Ç
eflme, yukar› Dudullu Köyü’nde ve eski
Ankara Yolu üzerindedir. Mermer ayna
tafl›n›n üzerine bir servi kabartmas› yap›lm›fl
olup, bu tafl›n iki yan›na oluklu mermer sütunlar yerlefltirilmifltir. Aln›na ve bir madalyon
içine su ayeti hak edilmifltir. Bunun alt›nda alt› sat›r halinde haz›rlanm›fl flu kitâbe bulunmaktad›r.
Aliyye-flân-› ismet menkibet Adile Sultan kim
Elinden cârî her suya su gibi ihsân-› bî-pâyân
fiehid-i Kerbelâ aflk›ndan dil-cû çeflme yapd›rd›
Nezirin görmemifldir böyle yerde dide-i devrân
Dahi zîr-i zeminden yeryüzüne eyledi cârî
Bu âb-› hofl-güvâr› nûfl ide insân ile hayvân
Merâm bu âb içen abdest alan bir Fatiha okusun
Revân-› Hazret-i Mahmûd Han’› eylesün flâdân
Kalender ç›kd›lar Üçler didiler yaz bu târîhi
Revan bir çeflme yapd› Hakk yolunda Adile Sultân
1304(1886)
Kitâbenin flaire olan Adile Sultan taraf›ndan
kaleme al›nd›¤› san›lmaktad›r.
Adile Sultan için Valideba¤› Kasr› bahsine bak›n›z.
Dudullu’da
Adile Sultan Çeflmesi.
Çeflme, ilk önce 1122 (1710) tarihinde ve Sultan III. Ahmet (1703-1730) devrinde yapt›r›lm›flt›r. Bânisi belli de¤ildir. Bunu, flimdiki çeflmenin yap›m› s›ras›nda yerinden al›narak sol
tarafa, k›r kahvesinin önüne yerlefltirilen büyük ayna tafll› kitâbeden ö¤reniyoruz. Bu tafl
üzerinde üstten alta do¤ru, 1275, 1214, 1122
tarihli kitâbeler bulunmaktad›r. Alttaki tek
m›sral› kitâbe fludur:
Düfldü yek-fikre de tayi’ ruham-› berrak
1122
Tayi kelimesi baz› kitaplarda tarih fleklinde yaz›lm›flsa da do¤ru de¤ildir.
Çeflme ilk yap›m›ndan 94 sene sonra, 1214
(1799) tarihinde Enderunî Haf›z Abdülkerim
Dudullu’da
Adile Sultan Çeflmesi
kitabesi.
Çeflme, Sultan II. Mahmut’un ruhu için k›z›
Adile Sultan (1826-1899) taraf›ndan flimdiki
flekliyle yeniden yapt›r›lm›flt›r. Suyu 500 m.
mesafeden gelmektedir. Çeflmeye arkam›z›
dönüp bakarsak ileride bir tepe görürüz. Çeflmenin suyu iflte bu tepeden gelmektedir. Burada 7-8 su bacas› vard›r. Tepe ile çeflme aras›ndaki araziden su yolu geçti¤inden, Adile
Sultan taraf›ndan sat›n al›narak vakfedilmifltir. Böyle olunca üzerine hiç bir inflaat yap›lamamaktad›r.
1061
ihya edilmifltir. Bunu da yukar›da yeri belirtilen kitâbeden ö¤reniyoruz. Üç sat›r halinde
haz›rlanm›fl olan alt› m›sral› kitâbe fludur:
Gazi Han Mahmud iflbu çeflme-i dîrîneyi
Gördü akmaz emr idüb tecdîd-i bünyâd eyledi
Kesilüb sonra der-i Dudullu halk teflne-dil iken
Genc-i dâr Usta yine anlar› dil-flâd eyledi
Söyledi Fevzî kulu cevher gibi târihîni
fievknihal Usta nev çeflmesin âbâd eyledi
1275
Bu kitâbe de, 1214 tarihli kitâbenin üzerine
hak edilmifltir. II. Mahmut’un Hazinedar Ustas› olan fievknihal Kad›n 24 Rebiyyülevvel
1277(10 Ekim 1860) tarihinde vefat etmifltir.
Muhteflem lâhdi, ‹stanbul’da Sultan II. Mahmut Türbesi bahçesinde ve kap›dan bahçeye
girerken sa¤ taraftad›r. Kitâbesi çok girift olup
Abdülfettâh imzal›d›r.
Dudullu’da
kitabesi.
A¤a taraf›ndan ikinci defa yapt›r›lm›flt›r. Bunu
da, yukar›da yeri belirtilen kitâbeden ö¤reniyoruz. Bir sat›r halinde haz›rlanm›fl olan iki
m›sral› kitâbe fludur:
Sâhibu’l-hayrât ve’l-hasenât Enderun-›
Hümâyun’dan ç›kma Haf›z Abdülkerim A¤a
1214
Dudullu’da
Namazgâh›’n›n
mihrap âyeti.
Bu yaz›, 1122 tarihli kitâbenin üzerine yaz›lm›flt›r.
Çeflme bu yenilenmesinden 61 y›l sonra, 1275
(1859) tarihinde, Sultan II. Mahmut’un saray
ustalar›ndan fievknihal Usta taraf›ndan tekrar
Kitâbe yazar› Fevzi Efendi, Nakflibendiyye tarikinden olup, 28 R. ahir 1318 (25 A¤ustos
1900)’da ‹stanbul’da Karagümrük semtindeki
evinde vefat ederek, Fatih Türbesi hazîresine
gömüldü.
Kanunî Sultan Süleyman’›n (1520-1566) Sultan IV. Murat’›n (1623-1640), Avc› Mehmet’in (1648-1687), Sultan III. Selim’in
(1789-1808), Sultan II. Mahmut’un (18081839) ve nihayet Sultan Abdülaziz’in (18611876) Üsküdar’dan hareketle Dudullu üzerinden Alamda¤›’na tenezzühe ve ava gitmeleri
çeflmenin daha evvelki bir tarihte yap›lm›fl
olabilece¤ini akla getirmektedir. Sultan Murat
Köflkü bahsine bak›n›z.
Haydarpafla-‹zmit demiryolunun yap›lmas› ile
önemini kaybeden eski Ba¤dat Yolu’nun 1875
tarihinden sonraki ihmal üzerine elden ç›kmas›, Üsküdar-Dudullu yolunun önem kazanmas›na sebep olmufltur. Bu yol Üsküdar’› ve dolay›s› ile ‹stanbul’u Anadolu’ya ba¤layan yegâne
kara yolu oldu¤undan, çeflme bir menzil çeflmesi haline gelmifltir.
Fakat Evliya Çelebi Üsküdar’› Anadolu’ya
ba¤layan tek yolun Ba¤dat Caddesi olmad›¤›n›, o yolun yan› s›ra Üsküdar-Dudullu-Sar›gazi-Samand›ra-Molla Fenâri Caddesi’nin de oldukça önemli bir ulafl›m yolu oldu¤unu söylemektedir. Bu yol, Naldöken Caddesi ad› ile
meflhur idi.
1062
Mehmet A¤a
Çeflmenin ön ve sol taraf›ndaki mermer yalaklar sonradan doldurulmufltur. Çeflmenin sol taraf›nda ve k›r kahvesinin burada bulunan kap›s› önünde, yap›lan kanal kaz›s› s›ras›nda, iki
granit sütunun topra¤a dik bir vaziyette gömülü oldu¤u görülmüfltür. Çeflmenin etraf›nda da
üç mermer sütun vard›r.
Üsküdar’da, bilhassa Ümraniye ve Toptafl›
Semtleri’nde görülen granit sütunlar, Alemda¤›’n›n bat›s›ndaki Çavuflbafl› Çiftli¤i civar›nda
bulunan granit masifinden elde ediliyordu. Buradan al›nan tafllar manda arabalar› ile Toptafl›’na nakledilir ve orada ifllenerek top güllesi
haline getirilirdi. Toptafl› ismi buradan gelmektedir. Bizans devrinde faaliyet gösteren bu
ocaklar ‹stanbul’un fethi s›ras›nda da kullan›lm›flt›r.
Rahmetli ‹brahim Tan›fl›k Bey’in ‹stanbul Çeflmeleri, adl› eserinde verdi¤i H. 1142 tarihlerinin yanl›fll›kla yaz›ld›¤› san›lmaktad›r.
Çeflme “Üsküdar Belediyesi’nce cadde üzerindeki yerinden al›narak 1988 y›l›nda flimdiki
yerine nakledilmifl ve onar›lm›flt›r.” Bu s›rada
da bahçedeki eski kitâbeli ayna tafl› çeflmenin
sa¤ taraf›ndaki yüzüne yerlefltirilmifl ve etraf›
da tanzim edilmifltir.
EL-HAC KIZLAR A⁄ASI
MEHMET A⁄A ÇEfiMES‹
(KEMERALTI ÇEfiMES‹)
Ç
eflme, Atpazar› ad›yla meflhur semtte ve
Toptafl› Caddesi ile Valide-i Atik Çeflme
Soka¤›’n›n birleflti¤i köflededir. Tamamen kesme tafltan yap›lm›fl yanyana üç çeflmedir. Üstü
çat›s›z oldu¤undan arkas›ndaki evin bahçesi
olmufltur. Yol seviyesi yükseldi¤inden yalaklar› toprak seviyesinde kalm›flt›r. Atpazar›’nda
bulundu¤undan enlemesine infla olunmufl ve
önüne de üç büyük yalak yerlefltirilmifltir. Ortadaki çeflmenin kemeri üzerine güzel celî bir
hat ile yaz›lm›fl dört m›sral› flu kitâbe hak edilmifltir:
Mehmed A¤a ol kan-› mürüvvet
Kemine bende-i sultan-› kiflver
Bina-y› çeflmesine dendi tarih
Sebil oldu cihanda mâ-i Kevser
Kitâbenin alt›nda rakam yaz›l› de¤ildir. Fakat
tarih m›sra› ebced hesab›na vurulunca 998
(1589) tarihi ç›kmaktad›r. Çeflme, bu semtin
ilk tarihi eseridir.
Atpazar›’nda Mehmet
A¤a Çeflmesi.
Çeflmenin haznesinin üzeri namazgâht›r. Adile Sultan Namazgâh› bahsine bak›n›z.
Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/334-336)
(E. Koçu, ‹stanbul Ans. 9/4752) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n
Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 112-123, 126, 129-130, 132, 134,
138, 180 Adile Sultan md.) (Ç. Uluçay, Harem’den Mektuplar, 1956, s. 120-123) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s.
418) (Türk Dili ve Ed. Ans. Dergâh Yay. 3/213) (fi. Kayabo¤az›, ‹stanbul ve Dolay› Co¤rafyas›, 1942, I/29) (Evliya
Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 6/92-93) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/7) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 127)
1063
Mehmet A¤a için A¤a Camii ve Yeniçeflme
bahislerine bak›n›z.
El-hac Mehmet A¤a
Çeflmesi’nin
sökülmesiyle
ortaya ç›kan haznesi.
Mimar Sinan’›n hayat›n› ve eserlerini yazm›fl
olan Saî Mustafa A¤a, Mehmed A¤a’n›n vefat›na flu tarihi düflürmüfltür:
Mehemmedin ide pür nur kabrin ol Hâdi
999
El-hac K›zlara¤as›
Mehmet A¤a Çeflmesi
ve çevresi.
Mehmet A¤a, bu çeflme ile beraber cami ve
mektep de yapt›rm›flt›r. Cami, çeflmenin karfl›s›nda idi. Hadîkatü’l-Cevâmi yazar›, bu mabedi A¤a Camii ad›yla kaydetmifltir. Cami,
bir kemer üzerine oturtulmufl oldu¤undan Kemeralt› Camii ad› ile an›l›yordu. Çeflme de bu
isimle biliniyordu. Fakat suyu ac› oldu¤undan
“Ac› Çeflmeler nam›yla da yad” olunmakta
idi.
Çeflme, Mart 1993 tarihinde, Üsküdar Belediyesi’nce sökülmüfl ve hemen arkas›ndaki bir
apartman›n yan duvar› üzerine yeniden monte
ve önü de tanzim edilmifltir. Bu sökme s›ras›nda çeflmenin arkas›nda, bir tonoz galeri ve üç
ayr› toprak künk su yolu ortaya ç›km›flt›r. Toprak alt›nda kalm›fl olan yalaklar› da meydana
ç›kar›ld›¤›ndan, çeflme yüksek ve ihtiflaml› bir
görünüm kazanm›flt›r.
Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi 2/218) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/258-260) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 125) (Gezi
Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/68)
EL-HAC KIZLAR A⁄ASI
MEHMET A⁄A ÇEfiMES‹
Çeflme, Tabaklar Camii Soka¤› ile Balc›lar Yokuflu’nun birleflti¤i yerde ve Tabaklar Camii
Soka¤›’n›n sa¤ köflesindedir. Karfl› köflede Nuri Baba’n›n ve az ileride de Balc› Baba’n›n aç›k
türbeleri vard›r. Çeflmenin arkas›nda ise, ayn›
tarihte yapt›r›lan bir namazgâh bulunuyordu.
Hemen gerisindeki bostanlara bir çok apartmanlar yap›lm›flt›r.
Çeflme, klâsik Türk çeflme mimarîsine uygun
olarak, kesme tafltan yap›lm›flt›r. Kemeri üzerinde flu kitâbe bulunmaktad›r:
Sâhibu’l hayrat Darü’s-saâde A¤as› merhum ve
ma¤fur
Mehmed A¤a’n›n âsâr-› celilesidir.
995 (1587)
Bu çeflmeyi yapt›ran Mehmet A¤a’n›n di¤er
eserleri için Mehmet A¤a Camii bahsine bak›n›z.
Çeflme, Tabaklar Camii ile ayn› senede yap›lm›flt›r. Debba¤lar Camii vaziyet krokisine bak›n›z.
1064
Mehmet Raif Bey; “Bedevî Tekkesi mukâbilinde Valide-i Atik vakf›ndan bir çeflme mevcuddur” diyerek bu çeflmenin Toptafl› Camii
Vakf›na mülhak oldu¤unu kaydetmifltir.
Mehmet A¤a, “Rikab-› Hümâyuna arz sunup”
Toptafl› Camii’nin iki taraf›na kubbeler ilâve
edilmesine çal›flm›fl ve bunda da baflar›l› olmufltur. Kendisi, ‘Evkaf-› selâtin’ naz›r› idi.
Hazret-i Sultan Mahmud ‹bn-i fiah Abdülhamîd
Ab-› rûy-i âl-i Osman hasbim nûr-› müstedâm
Saltanat-› taht›nda Allahü azimü’fl-flan an›
.......................murad› üzre k›lsun fladkâm
Bârekallah kasr-› âlâ hem makâm-› dilgüfla
Haher-i ümmet penâh›na itâs› ihtirâm
Ya’ni Esmâ Sultan aleyhü’fl-flân-› h›divin haheri
Ced-be-ced der ensâb der hor ana a’lâ makâm
Bâb-› vâlâs›nda yapd› ayn-› âb-› cân feda
Cedd-i pâkin rûhun ihyâ ide Hayyü’l-enâm
Tab-› lutf›n dâ’imâ flâd ömrün efzûn eylesün
Sâhibu’l-hayrât içün budur du’âm›z subh ü flâm
Bir güzel târîh didi Yaver Teberdar bendesi
Yapd› Esmâ Sultan âb› ayn-› Kevser iç müdâm
1248 (1832)
Mehmet A¤a
Namazgâh
El-hac K›zlara¤as›
Mehmet A¤a
Namazgâh Çeflmesi.
Esma Sultan Kasr› bahsine bak›n›z.
Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/260) (Gezi
Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 122) (Sicill-i Osmânî, 4/128-129)
ESMA SULTAN ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Esma Sultan’›n K›s›kl›, Sar›kaya
mevkiinde bulunan kasr›n›n büyük kap›s›
yan›nda idi. 1920-25 tarihlerinde y›k›lm›fl veya y›kt›r›lm›fl ve büyük mermer kitâbesi, Çaml›ca Çakalda¤› Mezarl›¤› kap›s› önüne getirilerek musalla tafl› olarak kullan›lm›flt›r. 1988 tarihinde, bu güzel hatl› kitâbe ortadan ikiye ayr›lm›fl ve kald›r›larak mezarl›k kulübesinin arkas›na at›lm›flt›r.
Yedi sat›r halinde haz›rlanm›fl olan kitâbe fludur:
Esma Sultan
Çeflmesi’ nin k›r›lan
kitabesinin bir parças›
Esma Sultan
Çeflmesi kitabesinin
di¤er parças›.
1065
na etmifltir” diyor. Fakat gerek Esma Sultan ve
gerekse Safiye Sultan Çeflmesi’nden bahsetmiyor. ‹htimal Mektep, mescidin karfl›s›nda ve
eski bofl arsan›n yerinde idi. Bu arsaya sonradan Üsküdar Santral binas› yap›lm›flt›r.
ESMA SULTAN ÇEfiMES‹
Esma Sultan
Çeflmesi ve çevresi.
B
ugün mevcut olmayan bu çeflmenin Bulgurlu Mescit karfl›s›nda oldu¤unu Abdülkadir Erdo¤an Bey’in yay›nlad›¤› Üsküdar Su
Yolu Haritas› adl› risaleden ö¤reniyoruz. Bu
eserde çeflme, soldan birinci koldaki çeflmeler
aras›nda ve alt›nc› s›rada gösterilmifltir.
Bugün, Bulgurlu Mescit karfl›s›nda bir çeflme
daha vard›r. Bu, 1142 (1729-30) tarihinde
yapt›r›lan Safiye Sultan Çeflmesi’dir. Birbirine
bu kadar yak›n yapt›r›lan bu çeflmelerden birinin Saka Çeflmesi olmas› ihtimali vard›r.
Hadîkatü’l-Cevâmi, Bulgurlu Mescit’i yazarken:
Fatih Sultan Mehmet
Han Çeflmesi.
“Karibinde olan mektebi, Mehmet A¤a ad›ndaki bir hay›r sahibi 1090 (1679) senesinde bi-
Çeflmenin bânisi, Esma Sultan, III. Ahmet’in
k›z› olup 14 Mart 1726 tarihinde do¤mufltur.
fiubat 1743’te ve 16 yafllar›nda Yakup Pafla ile
evlenmifl, bunun 1744’te ölümünden sonra,
Haziran 1757 tarihinde Muhsinzâde Mehmet
Pafla ile evlendirilmifl ve 13 A¤ustos 1788 tarihinde ve 61 yafl›nda oldu¤u halde vefat etmifltir. Vasiyeti gere¤ince, Eyüp’te kocas› yan›na
gömülmüfltür. Kabri, Eyüp Sultan Türbesi’nden flad›rvanl› avluya aç›lan ç›k›fl koridorunun sa¤ taraf›ndaki mezarl›kta olup etraf› demir bir flebeke ile çevrilidir.
Sultan I. Abdülhamit’in k›z› Esma Sultan’dan
ay›rmak için birincisine büyük, ikincisine de
Küçük Esma Sultan denmifltir. Ölümünden
sonra, Eyüp’teki yal›s› ile Çaml›ca’da Sar›kaya
mevkiindeki muhteflem saray› Küçük Esma
Sultan’a intikal etmifltir.
Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, I/18-19) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, I/164) (‹stanbul Ans.
10/5307) (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/237)
FAT‹H SULTAN MEHMET
ÇEfiMES‹
Ü
sküdar’›n bu ilk çeflmesi, Salacak ‹skele
Soka¤› ile Salacak ‹skelesi Arka Soka¤›’n›n birleflti¤i köflededir. Yeri için Silâhtar
Mustafa Pafla Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Tamamen kesme tafl kapl›, iki metre eninde,
iki metre boyunda ve 1.5 metre yüksekli¤indeki bu küçük çeflmenin çat›s› da kesme tafltan,
harpufltal›d›r.
Yol seviyesi yükseltildi¤inden bugün yar› yar›ya topra¤a gömülmüfltür. Sa¤ taraftaki küçük
ayna tafl›n›n üzerinde bir tas gözü vard›r.
Önünde, kuyu bilezi¤ini and›r›r bir yalak veya
bulgur dö¤me teknesi bulunmaktad›r. Hiçbir
yerinde kitâbesi yoktur.
Semtin ilk eseri, Salacak Camii ismiyle de an›lan Fatih Camii oldu¤una göre, çeflmenin de
1066
cami ile beraber 1458-60 tarihlerinde yap›ld›¤› söylenebilir. Bu semtin yafll›lar› hâlâ çeflmeyi Fatih Çeflmesi diye yad ederler.
geleyen ç›nar a¤ac› bugün de mevcuttur. Namazgâh tafl› 1925-30 tarihlerinde duruyordu.
Çeflmenin üzerindeki kitâbe fludur:
FAT‹H SULTAN MEHMET
ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Salacak vapur iskelesinin hemen
yan›nda ve Salacak ‹skelesi Soka¤›’n›n sol
taraf›nda idi. Karfl› köflesinde ise, Hatice Sultan Çeflmesi bulunuyordu. Biraz ileride ve bu
soka¤›n, Salacak ‹skelesi Arka Soka¤› ile birleflti¤i köflede, bugün de mevcut olan, Fatih’in
bir çeflmesi daha vard›r.
‹lk çeflmeden günümüze tonoz bakiyesi kalm›flt›r. ‹kinci çeflmenin, Salacak Camii’nin yap›l›fl› s›ras›nda 1458-60 tarihlerinde yap›ld›¤› san›lmaktad›r.
ayet-i kerimesi, alt›nda:
Kurena-y› Hazreti fiehriyari’den merhum Mehmed Besim Bey’in zevcesi / Fat›ma Nazîre Han›m
taraf›ndan sevab› ruh-› müflarünileyhe olmak /
üzere r›zaen-lillah müceddeden infla etdirilmifldir.
1310 (1892)
Besim Bey, Hassa Alay Kâtibi Mehmed Servet
Efendi’nin o¤ludur. Yetifltikten sonra “Karin-i
Sultanî olarak ulâ s›n›f-› evvele kadar” yükselmifltir. 1308 senesi sonlar›nda (1891) vefat etti.
Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/460)
(Mir’at-i ‹stanbul, s. 54) (Sicill-i Osmânî, 2/19 Besim Bey)
(‹nal, Son Sadrazamlar, fihrist) (Uzunçarfl›l›, Midhat Pafla
ve Taif Mahkumlar›, fihrist, Besim Bey md.)
FATMA NAZ‹RE HANIM
ÇEfiMES‹
Bulgurlu Köyü civar›nda, Libade Suyu yak›n›nda, Gaziler otobüs dura¤› yan›nda ve Bulgurlu Caddesi üzerindedir. Cadde köflesinden
yüründü¤üne göre, biraz ileride ve sa¤ taraftad›r. Yol seviyesinin yükseltilmesiyle aln›na kadar topra¤a gömülmüfl oldu¤undan karfl›s›na
mermer, yeni bir çeflme yapt›r›lm›flt›r. Suyu daima akan bu çeflmenin üzerine;
“Toygar, yapt›ran Oflu Muhammed ve efli Memnune Albayrak 1990”
diye yaz›lm›flt›r. Halk aras›nda Toygar Çeflme
diye an›lmaktad›r. Toygar Hamza Camii ile bir
alakas› olmal›d›r. Suyu eski çeflmeden getirilerek ak›t›lm›flt›r. Mahalle muhtar›, eski çeflme
kitâbesinin yerinden ç›kar›lm›fl oldu¤unu ve
temizlenerek yeni çeflme üzerine yerlefltirilece¤ini söylemifl oldu¤u halde bugüne kadar yerlefltirilmemifltir.
Eski çeflme kesme tafltan yap›lm›fl olup arkas›ndaki sette bir namazgâh vard›. Namazgâh› göl-
FATMA SULTAN ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Atpazar› semtinde ve bugün mevcut olmayan meflhur Sulu Han’›n karfl›s›nda idi. K›zlara¤as› Hac› Beflir A¤a Çeflmesi
Çeflme, 1915-20 tarihlerinde y›k›lm›fl ve yedi
sat›r halinde, ondört m›sral› kitâbesi, Üsküdar
Yeni Cami avlusuna getirilmifltir. Musalla tafl›n›n arkas›nda ve Yeni Cami su deposunun
önünde bulunan bir kitâbenin yan›nda, Sultan
III. Ahmet’in Darüssaâde A¤as› Hac› Beflir
A¤a’n›n 1141 tarihli çeflmesinin kitâbesi de
vard›r.
Mahirzâde fiakir Mustafa Efendi’nin yazm›fl oldu¤u kitâbe fludur.
Hazret-i Sultan Ahmed Han-› salis kim an›n
Âb-› adlidir iden ba¤-› cihan› tâbnâk
Hakdan ayr›lmaz o yekta z›ll-› Rabbü’l-âlemîn
Sayel sahib sayeden k›lmaz kabul infikak
Kurretü’l ayn› cenâb-› Fâtma Sultan ki oldur
Ol h›dîv-i evvelîn satr-i kitâb-› nesl-i pâk
Ol semiyy Hazret-i Zehra’y› s›ddîka hisâl
Ser-i vâlidân saâdetle olunca feyz-nâk
1067
Bu mu’alla çeflmesâr-› pâki ihyâ eyledi
Olmufl iken teflne-lebler k›llet-i mâdan helâk
Badi hayrat olan Sultan Zehra hilkat›
‹tmesin ömründe Mevlâ pür-melâl ü gussa-nâk
fiakir’â gördükde itmâm›n didim târîhini
Fat›ma Sultan yapd› çeflme-i pür nûr pâk
1141 (1728)
daima istifade ederdi. Lâle sefalar›n›n, Ç›ra¤an
e¤lencelerinin en revnakl›s› Befliktafl’ta Fatma
Sultan Saray›’nda yap›l›rd›.” Fakat bu güzel
günlerin ard›ndan üzüntülü günler gelmifl ve
28 Eylül 1730 tarihinde patlak veren Patrona
Halil ‹syan› neticesinde efli ‹brahim Pafla öldürülmüfl ve mallar› da ya¤ma edilmiflti.
Çeflmenin yap›mc›s› olan Fatma Sultan, III.
Ahmet’in k›z› ve Nevflehirli ‹brahim Pafla’n›n
eflidir. 22 Eylül 1704’te do¤mufltur. Babaannesi, Üsküdar Yeni Camii’nin bânisi Gülnufl
Emetullah Valide Sultan’d›r.
O tarihten k›sa bir zaman sonra yaz›lan bir
halk destan›nda flu k›ta görülmüfltü:
Fatma Sultan 14 Nisan 1709 tarihinde ve dört
yafl›nda oldu¤u halde, fiehit Ali Pafla ile niflanlanm›fl fakat Pafla’n›n 5 A¤ustos 1716’da Petervaradin Meydan Muharebesi’nde flehit olmas›
üzerine 20 fiubat 1717 tarihinde ve onüç yafl›nda oldu¤u halde ‹brahim Pafla ile Eyüp’te
Valide Sultan Saray›’nda evlendirilmifltir. Bu
tarihte ‹brahim Pafla 60 yafllar›nda olup evli
idi. Bir o¤lu, yetiflmifl k›zlar› ve damatlar› vard›. K›zlar›ndan Fatma Han›m, Kaptan Pafla
Camii’nin bânisi Kaymak Mustafa Pafla ile Hibetullah Han›m ise Hüdâyî Aziz Mahmud
Efendi Camii avlu kap›s›n›n yan›ndaki çeflmeyi yapt›ran Kethüda Mehmet Pafla ile evli idi.
Fatma Sultan’›n bu evlilikten Mehmet Bey
isimli bir o¤lu dünyaya gelmifltir.
Fatma Sultan, 17 Recep 1143 (3 Ocak 1733)
tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Yeni Cami
Türbesi bahçesindedir. Vefat›nda 29 yafl›nda
olan Fatma Sultan’›n oyma çiçeklerle süslü
mezar tafl› üzerinde flu kitâbe bulunmaktad›r:
fiehriyâr-› sab›k Ahmed Han-› âlî hazretin
Zübde-i silk ü benat› iffet ü takvâ ile
Eyledi zevcinden üç y›l sonra dünyâdan vedâ
Cem’ ide Cennetde Mevlâ devlet-i ukbâ ile
Ta’miyeyle nâse târîhin k›l imâ Vehbi’yâ
Fat›ma Sultan’› Allah haflr ide Zehra ile
1145
1068
Var›n söylen o¤lum giysin karay›
Ç›raklar›m gitsin beni aray›
Harab olsun Üsküdar’›n saray›
Düflmanlara kald›¤›na yanar›m
Eski Saray’a gönderilen Fatma Sultan buradaki elemli hayata ancak üç sene tahammül edebilmifl ve kendisinin Befliktafl’taki Ç›ra¤an Saray›’na naklini istemiflti. Ricas›n›n kabulü üzerine Befliktafl’a gelen Sultan, burada k›sa bir zaman sonra vefat etmiflti.
Fatma Sultan Saray› bahsine bak›n›z.
Kaynaklar: (A. Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 175) (G.
Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/1707) (Sicill-i
Osmânî, 1/61) (A. Refik, Lâle Devri) (A. Refik, Tarihte
Kad›n Simalar, s. 59) (Hadîkatü’l-Cevâmi, 1/156) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 17/b) (A. Erdo¤an, Üsküdar
Su Yolu Haritas›) (Lady Montegue, Türkiye Mektuplar›,
Tercüman Yay›nlar›, s. 115) (E. Koçu, ‹stanbul Ans.
10/5579-5580, 5582) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/32)
FETH‹ AHMET PAfiA ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Fethi Ahmet Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Pafla, babas› Rodosî Hac› Haf›z
Ahmed A¤a’n›n Karacaahmet Türbesi karfl›s›nda ahflap olarak inflaa ettirdi¤i camii, 1272
(1855-56) tarihinde kârgir ve fevkânî olarak
bina etmifl ve alt›na da bir çeflme yapt›r›lm›flt›.
Fatma Sultan, Üsküdar’a efli ile birlikte bir su
getirmifltir. Fatma Sultan-‹brahim Pafla Suyu
bahsine bak›n›z. Kendisinin Salacak ‹skelesi
üstünde muhteflem bir saray› vard›. Ayr›ca, ‹stanbul Valili¤i’nin karfl›s›nda hâlâ tonoz duvarlar› görülen bir camii bulunuyordu.
Kad›köy-K›s›kl› tramvay yolu yap›l›rken yol
geniflletilmifl ve bu s›rada yola ç›k›nt› yapm›fl
olan çeflme, geriye çektirilen mezarl›k duvar›n›n önüne nakledilmifltir. Bu nakil s›ras›nda
Himmet Dede’nin kabri de buradan ihtifal ile
kald›r›larak flehitlikteki flimdiki yerine götürülmüfltür. Taflç›lar Camii bahsine bak›n›z.
“Fatma Sultan, devrin meflk ve ahenginden
Çeflme Nuh Kuyusu Caddesi ile Miskinler
Tekkesi Soka¤›’n›n (flimdiki Bulvar) birleflti¤i
yerde ve bu soka¤›n sol köflesinde idi.
Ampir üslûbundaki bu yekpare mermer çeflmenin düz ayna tafl› ayn› zamanda kitâbesini de
ihtiva ediyordu. Ayna tafl›n›n iki yan›na dört
köfle birer sütun yerlefltirilmifl ve üstten bir lento ile birlefltirilmifltir.
Bir k›tadan oluflan dört m›sral› kitâbesi fludur:
Zir-i camiden hizaya nakl ile bu çeflmesâr
Tarz-› nev üzre binâ oldu nefis ü bî-hemal
Aç›lub lüle-i zerrîn geldi bir târîh fievket
Hamdü lillah teflne-gâne akd› mânend-i zülâl
1272
Fethi Ahmet Pafla’n›n flahsiyeti için ayn› isimle an›lan camii bahsine bak›n›z.
Çeflme, 1970 tarihlerinde yol geniflletilmesi
neticesinde ortadan kald›r›lm›flt›r.
Kitâbeden, çeflmenin 1855 tarihinden evvel,
ahflap camiin alt›nda oldu¤u ve bu tarihte camii ile bir hizada yeniden yap›ld›¤› anlafl›lmaktad›r.
Kitâbe yazar› fievket Mehmet Efendi, 1219
(1804)’te ‹stanbul’da do¤du. Divan Kalemi’nde Arabî ve Farisî tahsil etti. 1270
(1853)’te kap› kethüdas› olup sonra vefat etti.
fiairdir. Eser-i fievket isminde bir telifi vard›r.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 116) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/446) (Konyal›, Üsküdar Tarihi,
2/34) (Sicill-i Osmânî, 3/174-175) (M. Tahir, Osmanl›
Müellifleri, 2/403)
GENÇ MEHMET PAfiA ÇEfiMES‹
A
tpazar› Mevkii’nde, Toptafl› Caddesi ile
Beygirciler Soka¤›’n›n birleflti¤i köflededir. Hemen arkas›nda, Hac› Bedel Mustafa
Efendi Camii vard›r ki 1720 tarihinde Atpazar› Osman Efendi taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.
Karfl›s›nda, yol afl›r› yerde ise, Saçl› Halil Efendi Türbesi vard›r.
Bu güzel görünümlü çeflmenin yüzü, tamamen
mermer kapl›d›r. Saçakl› çat›s› kiremit örtülü
idi. Dilimli kemerinin üzerinde fiair Rahmi
Mustafa Efendi’nin, yedi sat›r halinde haz›rlad›¤› ondört m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r:
Menba-› cûd ü kerem kulzüm-› zehhâr-› himem
Mâlik-i hüsn-ü fliyem zîver-› silk-i vüzerâ
Sadr-› cem kevkebe hem-nâm-› halilü’r-rahmân
Ki odur maide-bahflâ-y› gürûh-› fukara
Maksem âb gibi neflr-i keremdir kâr›
N’ola devrinde suyun bulsa cihân ser-tâ-pâ
Ne-aceb o¤lu dahi mâil-i hayrat olsa
Çünki evlâddad›r s›rr-› vücûd-› aba
Vâlid-i mâcidine peyrev olub el-hâs›l
Yapd› bu çeflme-i dil-cûy› Musahib Pafla
‹steriz Hakk’dan o destûr-› cemîlü’fl-fliyemi
Eylesün s›hhat-i câvide muvaffak Mevlâ
Didi bu m›sra-› bâlâ ile Rahmî tarih
Zemzemi nâsa sebîl itdi Mehemmed Pafla
1141 (1728-29)
fiair Rahmi Efendi, Bab-› Ali’den yetiflti, Genç
Mehmet Pafla’n›n divan kâtibi ve sonra Tersane Kâtibi oldu. Ahmet Pafla’n›n ‹ran sefaretinde vak’anüvislik göreviyle ‹ran’a gitti. Dönüflünde tersanede Kurflunlu Mahzen’e kâtip oldu.
27 Ramazan 1164 (19 A¤ustos 1751)’de gayet
korktu¤u vebadan vefat etti. Edirnekap›s› Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Divan› vard›r. fiehzade Seyfeddin Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Çeflmenin bânisi Mehmet Pafla, Damat Nevflehirli ‹brahim Pafla’n›n, Fatma Sultan’dan olmayan o¤ludur. Fatma Sultan’›n da ‹brahim
Pafla’dan Mehmet Bey isminde bir o¤lu olmuflsa da 1150 (1737) tarihinde vefat etmifl ve 3
Ocak 1733’te ölen annesinin yan›na gömülmüfltür.
Genç Mehmet Pafla’n›n Annesi Hanife Hatun
olup 1124 (1712) tarihinde vefat etmifltir.
Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 4. Ada’da
ve Seyyid Ahmet Deresi’nin di¤er kolu üzerindeki büyük Nevflehirli Sofas›’ndad›r. Tavus
kuyruklu flâhidesi mevcuttur.
Mehmet Pafla babas›n›n zaman›nda ve küçük
yaflta vezir oldu¤u için Genç lâkab› ile an›lm›flt›r. 6 Mart 1724’te, III. Ahmet’in henüz onbir
yafl›nda bulunan k›z› Atike Sultan ile evlendirilmifltir. Atike Sultan Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Genç Mehmet Pafla, Atike Sultan ile evlendikten sonra senenin baz› aylar›n› Salacak üstündeki Fatma Sultan Saray›’nda geçiriyordu.
1069
K›fll›k kona¤› ise, ‹stanbul’da Büyük Postahane’nin arka taraf›nda ve set üzerinde idi. Babas› ‹brahim Pafla, bu konak civar›ndaki sebil,
mektep, çeflme ve hamam› çevreyi imar etmek
gayesiyle yapt›rm›flt›.
Babas›n›n vefat›ndan sonra, Befliktafl’ta Yahya
Efendi Dergâh› önündeki sahilhanesinde oturmufltu.
Mehmet Pafla, Selânik ve Bursa valiliklerinde
bulunmufl ve 1147 (1734-35)’te hastal›kl› oldu¤u için emekli olmufltur. Sara illetine tutuldu¤undan kimseyle konuflmaya mecali olmay›p inziva köflesinde kendi haliyle meflgul idi.
Babas›n›n feci flekilde öldürülüflünü hiç bir zaman unutamayan Pafla, büyük bir korku içinde
2 Muharrem 1182 (1 Haziran 1768)’de vefat
etti. Kabri, fiehzadebafl›’nda babas›n›n yapt›rm›fl oldu¤u sebilin hazîresindedir.
Genç Mehmet Pafla Çeflmesi, Mart 1993 tarihinde Üsküdar Belediyesi’nce restore edilmifltir.
Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 1/61 Fatma Sultan; 1/123 ‹brahim Pafla; 2/376 Rahmi Efendi) (Hadîkatü’l-Cevâmi,
1/41) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 124) (Çeflmizâde Tarihi, Haz.
B. Kütüko¤lu, s. 93) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri,
3/122) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s.
170) (M. Aktepe, Patrona ‹syan›, s. 48) (Konyal›, Üsküdar
Tarihi, 2/69) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/338) (Abdülkadir Erdo¤an, Üsküdar Su Yolu Haritas›) (Ayvansarayî,
Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 55)
(Divan-› Rahmî, ‹stanbul Üni. Kütüp. T.Y. No: 503 ve
2007)
GÜLNUfi EMETULLAH
VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Hakimiyet-i Milliye Caddesi ile Balaban Caddesi’nin birleflti¤i köflede, Gülnufl Emetullah Valide Sultan’›n ayn› tarihte
infla ettirdi¤i muhteflem sebilinin sa¤, camiin
avluya aç›lan kap›s›n›n sol taraf›ndad›r.
Gülnufl Emetullah
Valide Sultan
Çeflmesi.
1070
1958 tarihine kadar karfl›s›nda Bitpazar›, sol taraf›nda ve yol afl›r› yerde, Karacao¤lan Soka¤›’n›n sa¤ köflesinde, önceden Yeniçeri Kullu¤u olan eski Üsküdar Emniyet Amirli¤i binas›
ve bunun sa¤ taraf›nda da Halim Gülüm Tekkesi bulunuyordu.
Bu görkemli çeflme, Gülnufl Valide Sultan taraf›ndan 1121 (1709-10) y›l›nda yapt›r›lm›flt›r.
Çeflme tamamen mermerden yap›lm›flt›r. Taflç›l›k sanat›n›n yüksek bir örne¤i olan bu çeflme, devrinin en güzel eseridir. Zarif ayna tafl›,
kabartma, tas içinde meyve ve vazo içinde çiçek motifleri ile bezenmifltir. Ayna tafl› üzerinde kemer görevi gören yelpaze biçimindeki flekil bu tarihlerde yay›lmaya bafllam›flt›r. Bunun
üzerinde ve iki yanda flekilli iki topuz ç›kma ve
bunlar›n üzerinde ise, Taib Ahmed Efendi’nin
ta’lik yaz›s› ile haz›rlanm›fl ondört m›sral› kitâbesi bulunmaktad›r:
Mehd-i ulyâ devha-i gülflen-sarây-› saltanat
Mader-i Sultan Ahmed Han fârûk-ihtisâb
Yümn ile tarh-efgen-i bünyâd olub bu çeflmeye
Eyledi dil-teflnegân-› Üsküdar’› neflve-yâb
Oldular gark-› zülâl-i çeflmesâr-› mekremet
Can verirken bir içim su hasretinden fleyh ü flebâb
Gelsün ‹skender içüb bulsun hayât-› sermedî
Gezmesün zulmetde var-iken bu ayn-› müstetâb
Âlem-i dünyâda bu ecrin mükâfat› muhâl
‹de Kevser ile Cennet’de telâfi Ebû Türâb
Derc idüb bir beyte Tâib iki tarih-i latîf
Her gelen atflana der H›zr eyleyüb sevk-i savab
Vâlide Sultan bünyâd itdi bu nev çeflmeyi
1121
Ruh-i pak-i Mustafa aflk›na gel iç âb-› nâb
1121
Çeflme yüzünün etraf›n›, setlerden bafllay›p kitâbenin üstünden dönerek giden güzel, zarif ve
gösteriflli bir kornifl dolaflmaktad›r. Camiin iç
avlusundaki flad›rvan›n, sebilin ve türbenin saçaklar›na da bu flekilde kornifller yerlefltirilmifltir. Bu kornifller istalaktitlidir.
Çeflmenin aln›ndaki bezeli sorguç fleklindeki
taç pek güzeldir.
Gülnufl Sultan ile kitabenin flairi Ahmed Taib
için Yeni Valide Camii bahsine bak›n›z.
Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/424) (Sicill-i
Osmânî, 2/107) (Türk Dili ve Ed. Ans. 4/85)
Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Teravih, Haz. F.
Derin-V. Çabuk, s. 68) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri,
2/298) (Gezi Notu) (Sicill-i Osmânî, s. 1/242) (Konyal›, ‹stanbul Abideleri, s. 124)
Gülnufl Valide Sultan
HACI MEHMET EFEND‹
ÇEfiMES‹
Ç
HACI HASAN A⁄A ÇEfiMES‹
eflme, ‹cadiye Tepesi eteklerinde, Çifte
Bakkal semtinde, Çaml›ca Caddesi ile
Türkan Hatun Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdedir.
Ç
Y›¤ma tafltan yap›lm›fl olan çeflmenin her taraf› çimento ile s›vanm›flt›r. Genifl yüzündeki ayna tafl› üzerinde üç sat›r hal›nda flu kitâbe bulunmaktad›r.
‹stanbul Çeflmeleri, adl› k›ymetli eserinde merhum ‹brahim Tan›fl›k Bey;
Mekke-i Mükerreme’de vefat eden
Bedestanî Çerkes Hac› Mehmed
Efendi’nin ruhuna Fatiha
1347 (1928)
eflme, Nuhkuyusu Caddesi üzerinde ve
Kartal Baba Tekkesi’nin sa¤ taraf›nda idi.
Bugün mevcut de¤ildir. Bânisi Hac› Hasan
A¤a adl› bir hay›rseverdir.
“Üzerinde flu tarih beyti ile biten bir buçuk k›tal›k bir kitâbesi vard›:
Lülesinden Hamidâ tarihi oldu reflhadar
K›ld› bir pakize su Hac› Hasan A¤a revan
1244 (1828)”
demektedir.
Kitâbenin yazar› Hamid Ahmet Efendi’dir.
Hâcegândan Nazif Efendi’nin o¤ludur. Kethüda Kalemi’nde bulunup hâcegândan olarak
yükseldi. Galata Mevlevihanesi fleyhi Galip
Dede’nin etkisinde kalarak Mevlevî oldu. Yeniköy’de, evinde otururken 80 yafllar›nda oldu¤u halde, 1248 (1832)’de vefat etti. Toplanm›fl
divan› vard›r.
Hac› Mehmet Efendi
Çeflmesi.
1071
Çeflmenin suyu, arkas›nda, ‹cadiye Tepesi’
ndeki bir haneden demir boru ile getirilmifltir.
Çeflme, Çiftebakkallar ad› ile an›lan semtte
idi. Burada küçük bir çarfl› ve dört yol a¤z›nda
500 senelik ulu bir ç›nar a¤ac› vard›. Bu muhteflem an›t a¤aç, Çiftebakkallar ile Kuzguncuk
aras›nda uzanan derenin kapat›larak asfalt yol
haline getirildi¤i 1976 senesinde hiç gere¤i
yokken kesilerek yok edildi.
HACI MEHMET NAK‹
(HACI RIZA EFEND‹ ÇEfiMES‹ HACILAR ÇEfiMES‹)
Ç
eflme, Seyyid Ahmet Deresi’ndeki ‹ranl›lar Camii’nin sa¤ taraf›nda ve yemek tevzi edilen meydan›n önündedir.
Ayna tafl› ayn› zamanda kitâbeyi havidir. Bunun etraf›n› bir kesme tafl çerçeve çevirmifltir.
Üç k›tal›k kitâbesi Farsça’d›r.
Tarih beyti fludur:
Hast çü tarih zehi güftemefl
Anki ezin ab-› hurd nufl had
1321 (1903)
Alt ‹hsaniye’de
Haf›z ‹sa A¤a
Çeflmesi.
Bânileri Hac› Mehmet ve Hac› R›za adl› iki
‹ranl›’d›r.
Kaynak: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/466) (Gezi Notu)
HACI SEL‹M A⁄A ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Tembel Hac› Mehmet Efendi Mahallesi’nde, Selâmiali Efendi Caddesi üzerinde ve Hac› Selim A¤a Kütüphanesi yan›nda bugün mevcut olmayan fevkânî Hac› Selim
A¤a S›byan Mektebi’nin alt›nda ve kap›s›n›n
iki yan›nda idi.
Süleymaniye Genel Kitapl›¤› fotokopi arflivinde 20 numara ile kay›tl› bulunan vakfiyesinden ö¤rendi¤imize göre çeflme; “Mekteb-i flerif
ve kütüphane-i lâtif binalar›” ile beraber 1196
(1782) tarihinde yapt›r›lm›flt›r.
Yine bu vakfiyede: “Kapu ittisalinde kain
(olan) çeflme-i mâ-i lezize haf›z-› tas olup beher yevmî mekteb-i merkum kapusunu feth ve
i¤lak (aç›p kapama) ve derun ve bî-rununu
(içini d›fl›n›) tathir ve tanzif (temizleme) ve
çeflme-i merkûma tas›n› ref ve ta’lik (çeflmenin
su tas›n›n kald›r›lmas› ve as›lmas›) ve h›fz eyleye yevmi befl akçe vazifeye mutasarr›f ola”
denilmektedir.
Çeflme, mektep ile beraber y›kt›r›lm›fl ve ayna
tafl› ile yar›m daire fleklindeki mermer yala¤›
kütüphane bahçesine nakledilmifltir.
Selim A¤a kütüphanesi ve mektebi bahislerine
bak›n›z.
Mektep kap›s›n›n iki taraf›nda bulunan ve bu
küçük çeflmeciklerden sol taraf›ndakinin üzerinde “Ve sekahum rabbuhum flerâben tahûrâ”,
sa¤ taraf›ndakinin üzerinde ise “aynen yeflrebu
bihâ tusemmâ Selsebîlâ” ayet-i kerimeleri yaz›lm›flt›. 1937 senesinde y›k›lm›flt›r.
HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMES‹
K
üçük ‹hsaniye semtinde, ‹hsaniye Camii
Soka¤› ile ‹hsaniye ‹skelesi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve birinci soka¤›n sa¤ köflesindedir. Hemen arkas›nda, Sultan II. Osman’›n
mahalle ile beraber 1169 (1755-56)’da yapt›rd›¤› ‹hsaniye Mescidi bulunuyordu. Bugün yaln›z arsas› mevcuttur. Çeflmenin ön taraf› ise
bir yar halindedir. Sahile dar ve dik bir merdivenle inilir. Eski fiirket-i Hayriye vapurlar› gü-
1072
nün muayyen saatlerinde buradaki vapur iskelesine u¤rayarak yolcu al›rlard›. Bu yak›n zamana kadar böyle idi.
Çeflme yekpare mermerdendir. Kitâbesini de
ihtiva eden ayna tafl›n›n iki yan›na sütun kabartmalar› yap›lm›flt›r. Bu tafl›n üzerinde bir
kornifl ve en üste de bir madalyon içinde 1238
(1822) tarihi yaz›l›d›r. Madalyonun üzerinde
bulunan üçgen al›nl›¤›n kenarlar› yaprak motifleri ile bezenmifltir. Haznesi ise pek harapt›r.
Çeflmenin önünden Çiftekayalar Mevkii’ne
inen, eski Saray Yolu Kas›m-Aral›k 1991 tarihinde beton merdiven olarak yeniden yapt›r›lm›fl ve bu s›rada ç›k›fl istikametinde ve sa¤ tarafta yolun bafllang›c›nda bulunan 22 ad›ml›k
harpufltal› eski korkuluk duvar› y›kt›r›lm›flt›r.
Halbuki bunun korunmas› gerekirdi.
Çok harap duruma gelen çeflmenin arkas›ndaki mescit yeniden yapt›r›lm›flt›r.
Çeflmenin, sekiz sat›r halinde haz›rlanm›fl olan
onalt› m›sral› kitâbesi fludur:
Hazret-i Sultan Mahmud-i Adli dâdin kemteri
Ya’ni ‹sa A¤a ki ol zât-› pâk-i esh›yâ
Hâliyâ Darü’s-saâde A¤as› âlicenâb
Hazin-i Rabb-› kerîm ma’den-i cûd-u atâ
Nef’-i çün bu çeflmeyi yapd› umûma bî-garez
Hâl ü flân› merhametdir cümle nâsa da’imâ
Kemâl-i sarf-› himmet eyleyüb tekmil-i hayr itdi
Ola flâyân-› dergeh-i kabûl Hazret-i Mevlâ
Gazanfer A¤a içün idüb bu çeflmeyi infla
Vire lûtf-› âmiminden ana ecr-i lâ-yuhsâ
Bi-hamdillah vücûd› masdar-› âsâr-› hayr oldu
Kime tevfik olur böyle eser bu çeflme-i zîba
‹lâhî devlet ü ikbal ü ömrün ber-devâm eyle
Yaz›lsun defter-i hayr› müdâm oldukça bu dünyâ
Dall zamle hâtif-i gayb söyledi târîhini
Çeflme-i aynü’l-hayâtdan iç suyu eyle du’a
1238 Ra. 10
Çeflme, 25 Kas›m 1822’de K›zlar A¤as› Gazanfer A¤a’n›n ruhu için yapt›r›lm›flt›r. Bânisi Haf›z ‹sa A¤a için di¤er çeflmesi bahsine bak›n›z.
Gazanfer A¤a, 1603’te idam edildi¤ine göre
çeflme ölümünden 219 sene sonra yap›lm›fl demektir. Gazanfer A¤a için Ayr›l›k Çeflmesi
Kaynaklar: (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 1/319)
(Mir’at-i ‹stanbul, s. 75-76) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/416) (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi,
2/53)
HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Karacaahmet Türbesi önünden ‹brahim A¤a Mahallesi’ne giden eski ad›
Ba¤dat Yolu olan Miskinler Tekkesi Soka¤›
(flimdi bulvar) üzerinde ve sol taraftad›r. Yak›n
Haf›z ‹sa A¤a
Çeflmesi.
Kitabesine kadar
topra¤a gömülü
durumda iken, 1998
senesi sonunda
Üsküdar Belediyesi
taraf›ndan görüldü¤ü
flekilde yenilenmifltir.
‹sa A¤a Çeflmesi
(Miskinler Tekkesi
Çeflmesi).
1073
Miskinler Tekkesi’nde
(Haf›z ‹sa A¤a)
tarihe kadar yan›nda ve arkas›nda Miskinler
Tekkesi ve müfltemilât› vard›.
Çeflmenin karfl›s›nda ve yol afl›r› yerde, Tepebafl› Mezarl›¤› yan›nda, Hac› Hüseyin Hayri
Pafla’n›n 1282 (1865-66) tarihinde yapt›rm›fl
oldu¤u kubbeli sebili ve fierif Kuyusu mahalli
bulunmaktad›r.
Osmanl›-Ampir üslûbunda yap›lm›fl olan çeflmenin mermer yüzü, çok büyük bir haznenin
ortas›ndad›r. Bu yüzün iki yan› kesme taflt›r.
fiekilli ayna tafl›n›n iki yan›na dört köfle sütun
kabartmalar› yap›lm›flt›r. Bu sütunlar›n üzerine, çeflmenin kemeri ile kitâbesini biribirinden ay›ran bir kornifl yerlefltirilmifltir. Bunun
üzerinde ise, her sat›r›nda dört m›sra olmak
üzere, 34 m›sral› bir kitâbe bulunmaktad›r. Kitâbenin iki yan›, yine dört köfle sütun kabartmal› olup bunlar üzerine mermer çam kozala¤›
flekilleri oturtulmufltur. Bu kozalak flekillerine,
Çavufldere’deki Ümmügülsüm Han›m Çeflmesi’nde de raslâmaktay›z.
fiekilli al›nl›¤›n›n ortas›nda ve bir madalyon
içinde, Sultan II. Mahmut’un tu¤ras› bulunmaktad›r. Çeflmenin ehramvarî dam› tafl kapl›d›r.
Bu muhteflem menzil çeflmesinin kitâbesi Enderunî Vâs›f Osman Bey taraf›nda söylenmifl
ve meflhur hattat Mustafa Rak›m Efendi hatt›yla da yaz›lm›flt›r.
Menba’-› cûy-i inayet maksem-i âb-› kerem
Hazret-i Sultan Mahmûd Han-› ‹skender-vakar
Âbrû-y› flân-› devlet-der bahr-i saltanat
Kulzüm-› zehhâr-› himmet dâver-i gevher-nisâr
1074
Kilk-i lutf› bendegâne lü’le-i ayn-› atâ
Cûd-› tab’› kiflver-i ihsâne bahr-i bî-kenâr
Âlemi sîrâb-› feyz-i cûy-bâr-› hayr idüb
Gülflen-i mülke su verdi ol fleh-i âlî-tebâr
Sû-be-sû ma’mûr idüb dünyây› ol flâh-› cihân
Yapd› âlemde nice âsâr-› hayr-› bî-flümâr
Dâ’imâ böyle cihânda vaz’-› âsâr eyleyüb
Old›¤› çün mâ’il-i hayrât o flâh-› kâm-kâr
Meslek-i flâhânesine eyleyüb âlem-sülûk
Hayra meyl itdi cihân›n meflreb-i bî-ihtiyâr
Bak vekîl-i kenz-i flâhî Haf›z ‹sa nâm A¤a
K›ld› bu hayrât-› dilcûy› binâya ibtidâr
Celb idüb vakf-› Selimiye’den âb-› dil-keflin
Eyledi bu çeflmeyi ibn-i sebîle yâd-gâr
Hiç söz olmaz tarh›na bu çeflmesâr-› himmetin
Nakfli zîba resmi dil-cû âb-› sâf› hofl-güvâr
fierbet-i kand ile hem-ta’m old›¤›n gûfl eyleyüb
Teflnedir hâlâ bu flîrîn cûya flâh-› Kandehâr
Varsa bu da’vâm› inkâr eyliyen gelsün beri
‹flte humas flerbeti iflte bu flîrîn cûy-bâr
Bir midir bu mâ-i flîrîn ile hiç âb-› hayât
Bunda hem safvet nümâyân hem letâfet âflikâr
Hakk bu kim bu hayr ü âsâr ile flâh-› âleme
Eyledi celb-i du’â atflandan leyl ü nehâr
Tûl-› ömr ile mu’ammer idüb ol flâhenflehi
Mazhar-› tevfîk ide zât›n cenâb-› Girdgâr
Sâye-i flâhîde Hakk ol sâhibu’l-hayrât› da
Eyliye dil-hâh› üzre feyz-yâb ü behre-dâr
Oku Vâs›f su gibi târîh-i cevher-mâyesin
Gel su iç k›l Hakk’a hamd iflte mu’allâ çeflmesâr
1226 (1811)
Ketebe el-abdu’d-daî Mustafa Rak›m gufire zünubehu
Kitâbenin hattat› Mustafa Rak›m Efendi, Ünyeli’dir. Afla¤›daki sat›rlar Cevdet Tarihi’nden
al›nm›flt›r:
“15 fiaban günü de eski sadr-› Anadolu Mustafa Rak›m Efendi yetmifl yafl›nda öldü.....kardefli ‹smail Efendi, Zühdü takma ad›yla meflhur
hattat olup Rak›m Efendi ise hatt›n her fenninde ve ressaml›k sanat›nda büyük yetenek
kazanm›fl, baflka fenlerde bile söz sahibi olarak
büyük ve zengin kimselere hat” ö¤retirdi. “Bu
y›l ölümünde (15 fiaban 1241/25 Mart 1826)
vasiyeti üzerine Karagümrük taraf›nda Zincirlikuyu çevresindeki arsada defnolundu. Sonra
da yan›na medrese yap›ld›.”
Kitâbe yazar› Enderunî Vâs›f Osman Bey, 15
Ramazan 1240 (3 May›s 1825) tarihinde vefat
etmifltir. Kabri, Üsküdar’da Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 1. Ada’da Karacaahmet Türbesi’nden ‹brahima¤a’ya giden bulvar›n sol tara-
f›nda ve fiehitlik Kap›s›’ndan, caddeye paralel
70 ad›m ileride ve set üzerindedir. Etraf›na ve
kendi kabri üzerine yeni kabirler yap›ld›¤›ndan
tafl› ç›kar›larak bir a¤aca dayanm›flt›r. Molla
sar›¤› da yok olmufltur. Mezar›n›n tanzim edilmesi lâz›md›r. Kitâbesi fludur:
hülislâm oldu. Vefat› 1826’ dan sonrad›r.
Hüve’l-Bâkî
Mîr-i Vâs›f dem-i fevtinden olunca âgâh
Yakd› âsâr›n› da cân-› ahibba gibi âh
Azm-i dîvân-› Hudâ eyleyene âsând›r
Yani mecmua de¤il eylese dünyây› tebâh
Düflmen-i flöhret imifl el-hak o dervifl-nihâd
Bu kadar olsa olur mahv-i vücûd eyvallah
‹ki cevherden ay›rd› bizi bir günde felek
Diyelim haflre kadar kang› birine eyvâh
Baksana gülflen-i efkâr›n› k›ld› sûzân
Eylemifl bâ¤-› fenâdan ne kadar istikrâh
Enderûn’dan ân› itmifldi çerâ¤-› hâss›
Hâcegân zümresine mülhak idüb fiahenflâh
fiuarâ mâtem idüb yazd› mücevher târîh
Ruhu Osmane ide Vâs›f’› terfik ‹lâh
Ruhiyçün el-Fatiha
sene 1240 fî 15 Ramazan
Topkap› Saray› üçüncü avlusunda ve Darü’ssaâde A¤al›¤› dairesi duvar›nda gördü¤üm bir
kitâbede flunlar yaz›l›d›r:
Kabrin arkas›nda, biraz ileride “Mekteb-i Harbiye ders naz›rlar›ndan ve Yanya Müdafii ve
Çanakkale Muharebeleri’nde kolordu Kumandan›” büyük asker ve eflsiz insan merhum Esad
Pafla (1862-1952)’n›n bir top namlusunu and›ran flâhidesi; solunda 23 Ramazan 1184’te vefat eden Halil Pafla’n›n k›z›n›n; 1199’da vefat
eden ‹smail A¤a’n›n ve önünde 15 Safer
1249’da vefat eden Salih A¤a’n›n o¤lu Osman
Efendi’nin kabirleri vard›r.
Mezar tafl›ndaki fliir, hakiki dostu Keçecizâde
‹zzet Molla’n›n eseridir. ‹zzet Molla’n›n bas›lm›fl divan› ve tabii ve aç›k dille yaz›lm›fl güzel
flark›lar› vard›r. Mesalâ flu:
O gül endam bir al flala bürünsün, yürüsün
Ucu gönlüm gibi ard›nca sürünsün, yürüsün
en güzel eserlerinden biridir.
Çeflmenin bânisi ‹sa A¤a Saray-› hümâyun
a¤alar›ndan olup Sultan Mahmut’un cülûsunda (28 Temmuz 1808) hürmet ve sadakatine
mebni musahib-i padiflahî ve sonra hazine vekili sonra da hazinedar oldu. 1230 fievvalinin
dokuzunda (14 Eylül 1815) Darü’s-saâde A¤as› oldu. 1239 Muharreminde (Eylül 1823)’te
azl edildi. 1242 (1826) senesinden sonra fiey-
Çeflmenin kitâbesinde bulundu¤u halde, divana bir beyit eksik yaz›lm›flt›r. Bu nefis kitâbenin mutlaka bulundu¤u yerde korunmas› lâz›md›r.
“Bais-i tarih budur ki Üsküdar’da Du’a Meydan›’nda (eskiden hacca giden kimseler miskinler
tekkesi önünde dua ettiklerinden buraya Dua
Meydan› denirdi. M.N.H) ihyas›na muvaffak
oldu¤um çeflme-i lâtifin vakf-› flerifi fazilesinden olmak üzere yedi kimseye onbefler gurufldan cem’an senevî yüzbefl gurufl, Darü’s-saâdetü’fl-flerife A¤as›’na mahsus olan odaya yedi
adet Yasin-i flerif cüzi hasbeten-lillâhi teâlâ beher liyali cum’ada k›ra’at olunmak içün vaz
olunub evvelâ imam, a¤ay› Darü’s-saâdetü’flflerife ve ana mülhak olarak alt› nefer dahi ki
cümleten yedi nefer kimesneler feth ü k›ra’at
ve üç ihlas-› flerif münciye ve salavatü ba’de’lk›raat akabinde fievketlû Efendimiz Hazretleri’nin ez diyad-› ömr-i flahaneleri ve Haremü’flflerifeyn Oca¤›’n›n devam› çün du’a ve beyn’elhafakin medfun olan mevtalar›n ervah-› tayyibelerine ihdas› ve sene hitam›nda mebla¤-›
mezburu mütevelli olan kimesneler eda eylemek flart›yla iflbu hayrat-› müberrat›m vakf-›
flerife merbuten hüsn-ü tanzim olunub bu mahalle kayd olundu.
Bais-i vaz’ hâzâ li’t-tarih li sâhibu’l-hayrat ve’lhasenat Haf›z ‹sa A¤a’y› Darü’s-saâdetü’fl-flerife” 1231 (1816)
Kaynaklar: (Enderunî Vâs›f Osman Bey Divan›, Süleymaniye Kütüp. Hac› Mahmut Efendi Bölümü, No: 5101/258)
(‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 1910) (Mir’at-i ‹stanbul, s.
92) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/431) (Sicill-i Osmânî,
3/612 ve 4/600) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 36) (A. Gövsa,
Türk Meflhurlar›, s. 395) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl.
12/184) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/408, 416) (‹nal,
Son Hattatlar, s. 273, 476) (S. Eyice, ‹stanbul-fiam-Ba¤dat
Yolu Üzerindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 13, s. 119) (M. Kemal Özergin, Üsküdar-Bostanc›bafl› Güzergâh› Kitâbeleri, s. ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 13, s.111-124) (Gezi Notu) (S. N. Ergun,
Mezar Kitâbeleri, 1932, s. 22) (Atâ Tarihi III, ‹stanbul
1292, s. 165-166) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/42) (Tarihîi Osmânî Encümeni Mecmuas›, cüz: 8, sene: 1326, s. 458)
1075
HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMELER‹
Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k ‹stanbul Çeflmeleri,
2/418) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 74)
B
u büyük çeflme, eski Çatmac›lar yeni Dr.
S›tk› Özferendeci Soka¤› ile eski Çit, yeni
Neyzenbafl› Halil Can Soka¤› aras›nda uzanan
ve Sultan II. Osman taraf›ndan ‹hsaniye Mahallesi ile beraber 1169 (1755) tarihinde yapt›r›lan Büyük ‹hsaniye Camii’nin sa¤ taraf›nda
olup abdest musluklar› mahalli olarak infla
edilmifltir.
Dört kal›n a¤aç sütunlara oturtulmufl ahflap bir
saçak alt›nda bulunan mermer ayna tafll› dokuz
çeflmeci¤in arkas›nda büyük bir haznesi vard›r.
Üzerinde üç sat›r halinde haz›rlanm›fl flu kitâbe bulunmaktad›r:
Hâliyâ Darü’s-saâde A¤as›
Nam› Haf›z ‹sa nef’-i cihân
Eyledi bu çeflmenin bünyad›n›
Hasbeten-lillah içün râh-› revân
Her gören der barekallah görmedik
Böyle zîba çeflme-i Kevser-niflan
1240(1824)
‹sa A¤a’n›n bundan baflka Üsküdar’da iki ve
onun oldu¤u san›lan bir çeflmesi daha vard›r.
‹hsaniye Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Çeflmeciklerin yan›nda mermer bir abdest teknesi vard›r. 1301 (1883)’te Serasker Nam›k
Pafla’n›n o¤lu Cemil Pafla taraf›ndan ‹sa A¤a
çeflmecikleri tamir ettirildi¤i ve üzerindeki saçak yapt›r›ld›¤› s›rada infla ettirilmifltir. Nalçac› Halil Tekkesi Camii bahsine bak›n›z.
HAL‹FE ÇEfiMES‹
Bu çeflmenin, bugünkü Kap›a¤as› mevkiinden
ileride, Ba¤larbafl›’na yak›n bir mahalde oldu¤u bilinmektedir.
Kimin taraf›ndan ve hangi tarihte yap›lm›fl oldu¤u belli de¤ildir.
Vak›f Sular Müdüriyeti defterinde: “Medine-i
mezbûre haricinde Halife Çeflmesi kurbünde ba¤lar derununda” diye ad› geçmektedir.
‹brahim Pafla Suyu, dolay›s›yla ismi zikredildi¤ine göre, çeflme 1725 tarihinden evvel yap›lm›fl olmal›d›r.
Bugün mevcut olmad›¤› gibi hangi tarihte y›k›ld›¤› da malum de¤ildir.
Kaynak: (N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 223)
HANIM N‹NE SUYU ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Bulgurlu Köyü yak›nlar›nda ve Libadiye Caddesi üzerinde ve fiekerci Masla¤› Soka¤› ile Üçp›nar Soka¤› aras›ndad›r.
Suyu daima akan bu çeflme, 1930 tarihinde beton olarak flimdiki flekliyle yeniden yap›lm›flt›r.
Sivasl› Yetimo¤lu Ahmet Efendi taraf›ndan
gerçeklefltirilen bu onar›m s›ras›nda çeflme eski hüviyetini tamamen kaybetmifltir.
Bu çeflmenin yak›n›nda, 1310 (1892) tarihli
Fatma Nazîre Han›m Çeflmesi vard›r. Üzerinde
dört sat›r halinde bir kitâbesi olan basit bir
çeflmedir.
Han›m Nine suyu, Çilehane yan›ndan bir s›z›nt› halinde akmakta iken, siyahî yafll› bir kad›n de¤ne¤inin ucu ile iz aça aça flimdiki yerine getirmifl ve daha sonra da çeflme yap›lm›flt›r. Bu yüzden suya Han›m Nine suyu ad› verilmifltir.
Haf›z ‹sa A¤a
Çeflmeleri.
1076
Kaynaklar: (Gezi Notu) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/3115)
HASAN BEY ÇEfiMES‹
K
örbakkal semtinde, Divitçiler Sokak ile
Hac› fievket Sokak aras›nda ve Hasan Bey
Sokak üzerinde olup çok harap bir durumdad›r. Tonoz çat›s› çökmüfltür. Kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lan bu çeflmenin ayna
tafl› ve kitâbesi mevcut de¤ildir.
Kaynak: (Gezi Notu)
HASAN ÇAVUfi ÇEfiMES‹
Ç
eflme, eski Toptafl› Caddesi üzerinde ve
Darü’fl-flifa (eski T›marhane) kap›s›n›n
sa¤ taraf›ndad›r. Kitâbesi d›fl etkenlerin zoru
ile yer yer okunmaz hale gelmifltir. Yaz›s› çok
girifttir. 1940 tarihlerinde ‹stanbul Çeflmeleri
adl› eserin yazar› ‹brahim Tan›fl›k Bey, bu kitâbenin tarihini 987(1579) olarak okumufltur ki,
yanl›flt›r.
Dört s›ra halinde yaz›lm›fl olan kitâbesi fludur:
“Ve seka-Allahu flerâben tahûrâ”
Valide-i Sultan Murad Han-› ûla
Dürretü’t-tâc ana kim hayr’ün-nisâ
Cami ve han ve imaret yapd›rup
Bu arada eyleyüb âlî bina
Çün Çavufl Hasan gelüb oldu emin
Yapd›rup bu çeflmeyi ak›td› mâ
Teflne-diller geldikçe nûfl idüp
Bâis-i hayr içün itsünler du’â
Hâtif-i kudsî didi târîhini
Ayni ile âb-› Kevserden ola
... yazd› sene ve seb’a ve elf târîhini
Seb’a ve elf, 1007 (1598) tarihini göstermektedir. Rakam yaz›l› de¤ildir.
Çeflme, cami ve darü’fl-flifa’n›n inflas›ndan 16
sene sonra kesme tafltan yap›lm›flt›r. Yüzü flifahanenin cephesine yerlefltirilmifl olup haznesi
içeridedir. Kafl kemeri eyvan fleklindedir. Ayna
tafl› küçüktür.
Hasan Çavufl, Kanunî Sultan Süleyman’›n
1566 tarihindeki vefat›nda, o¤lu II. Selim’i saltanata davet için, Zigetvar’dan Kütahya’da S›çanlu Sahras›’nda bulunan fiehzade Selim’e
gönderilmifl ve bunun için de, Sokollu Mehmed
Pafla’n›n bir mektubu kendisine verilmifltir.
Hasan Çavufl
Çeflmesi.
Zigetvar’dan son süratle hareket eden Hasan
Çavufl, sekiz günde ‹stanbul’a ve dört günde de
S›çanlu Sahras›’na (Afyon bat›s›, Sincanl›)
gelmifltir.
14 Rebiyülevvel 974 (29 Eylül 1566)’da Kad›köyü’ne gelen fiehzade Selim, buradan Üsküdar Bahçesi’ne geçerek bahflifller da¤›tm›flt›r.
Sonra ayn› gün, Lala Hüseyin Pafla, hocas›
olup 979 (1571) tarihinde vefat ederek fieyh
Vefa Türbesi önüne defn edilen Atâullah
Efendi ve Müsahib Celâl Bey (fiair, öl.
982/1574) ve sair a¤alar, tu¤lar, alay bayraklar›, yedekleri ve solaklar› ile Üsküdar ‹skelesi’ne gelmifllerdir. Burada fiehzade Selim, Bostanc›bafl› Davut A¤a’n›n haz›rlad›¤› saltanat
kay›¤› ile ‹stanbul’a geçmifltir.
Sultan II. Selim, 1 Ramazan 982 (15 Aral›k
1574) tarihinde vefat etti. Sultan III. Murat’›n
tahta davet mektubunu yine Hasan Çavufl,
Manisa’ya götürmüfl ve bu sebepten dönüflünde ve 18 Ramazan 982 tarihinde çavuflbafl›l›¤a
terfi ettirilmifltir.
Kaynaklar: (Tarih-i Selânikî, Haz. M. ‹pflirli, s. 40, 98-99,
104-105, 204, 311) (Daniflmend, Kronoloji, 2/359, 422,
469) (Gezi Notu) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz.
F. Derin-V. Çabuk, s. 74) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri,
2/258) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/29)
1077
HASEK‹ ‹SMA‹L A⁄A ÇEfiMES‹
B
u çeflmenin bulundu¤u mevki belli de¤ildir. Ayvansarayl› Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde, bu çeflmenin
Rum Mehmet Pafla Camii yak›n›nda bulundu¤unu söylüyor. Halen, fiemsi Pafla Caddesi üzerinde ve fiemsi Pafla Bostan› Soka¤› karfl›s›nda
bir çeflme haznesi vard›r. Kesme tafl ve tu¤la
hat›ll› olarak yapt›r›lm›fl olan bu harap haznenin ‹smail A¤a Çeflmesi olmas› ümit edilir.
Kitâbesi fludur:
Râh-› hakda k›ld› bu mâ-i safa-bahfl› sebîl
Sâhibu’l hayrat ‹smail A¤a idüb himem
Didi tarihin Zamîrî ol›cak âb-› revân
‹tdi ‹smail’e Mevlâ âb-› Zemzemle kerem
1118 (1706-7)
r› bir emirle oraya gelen Çavuflbafl› ‹smail A¤a,
getirdi¤i idam ferman›n› flehrin ileri gelenleri
önünde okumufl, bunu haber alan Halil Pafla’da k›yafetini hemen de¤ifltirip eline bir m›zrak alarak at›na binmifl ve kale kap›s›ndan ç›k›p can›n› kurtarm›flt›.
Haseki A¤alar›, saray›n bir k›s›m mensuplar›
hakk›nda kullan›lan bir tabirdir. Hasekiler
içinde mabeynciler makam›nda olan oniki nefer tebdil hasekileriyle beraber yüz neferden ziyade idiler. Bunlar›n amir ve zabiti Bostanc›bafl› idi. Hasekiler saltanatla bir tarafa teflrif-i
flahane vukuunda çuhadarlar, peykler, solaklar
gibi padiflah›n maiyyetinde giderlerdi.
Derin-V. Çabuk, s. 58) (Nusretname, Haz. ‹smet Parmaks›zo¤lu, Cilt: II, Fasikül: II, s. 201, 365)
‹smail A¤a’n›n H. 1115 tarihli bir çeflmesi daha vard›r.
A¤a, 1 Ekim 1703 tarihinde Edirne’de zuhur
eden Bostanc›lar Vakas›’ndan sonra, Sadrazam
Rami Mehmet Pafla’n›n odabafl›s› iken, haseki
a¤al›¤›na atanm›flt›r. Sonra çavuflbafl› olan ‹smail A¤a’n›n bu görevi s›ras›nda, 9 Ramazan
1129 (17 A¤ustos 1717)’de Belgrad Bozgunu
meydana gelmiflti. Bu durumun müsebbibi say›lan Sadrazam Hac› Halil Pafla azledilmifl ve
Selânik muhaf›zl›¤›na gönderilmiflti.
Hasip Pafla Çeflmesi.
Paflan›n vücudunu ortadan kald›rmak üzere ay-
Haseki ‹smail A¤a
Çeflmesi.
1078
HAS‹P PAfiA ÇEfiMES‹
(ZEK‹ BEY ÇEfiMES‹)
Ç
eflme, T›bbiye Caddesi ile Çeflme-i Kebir
Soka¤›’n›n birleflti¤i yere yak›n olup soka¤›n sa¤ taraf›ndad›r. Hemen arkas›na Astsubay
Misafirhanesi yap›lm›flt›r. Karfl›s›nda, Taz›c›lar
Oca¤› Çeflmesi, sa¤ taraf›nda ve yol afl›r› yerde
Suyu daima akan bu menzil çeflmesinin önünde hayvan sulamaya yarayan üç yalak vard›.
Bugün bir tanesi kalm›flt›r.
Bu çeflmeyi Maliye Naz›r› Hasip Pafla yapt›rm›fl
o¤lu Zeki Bey ise tamir ettirmifltir. 1286
(1869) tarihinde vefat eden Hasip Pafla için
Selimiye Camii hazîresi bahsine bak›n›z.
Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/50)
HAT‹CE SULTAN ÇEfiMES‹
‹
hsaniye Soka¤› üzerindedir. Tam karfl›s›nda
XVII. Yüzy›l›n sonlar›nda yap›lm›fl oldu¤u
san›lan ahflap, büyük bir konak vard›r. Som
mermerden yapt›r›lan bu güzel çeflmenin iki
yan› ve haznesi iki s›ra tu¤la ve bir s›ra kesme
tafltan yap›lm›flt›r. Dilimli kemerinin üstünde
üç sat›r halinde flu kitâbe bulunmaktad›r:
Nevnihal Han›m Namazgâh› ve Çeflmesi ve
bunun karfl›s›nda ise Baytar Okulu (Veterinerlik Fakültesi) bulunmaktad›r.
Kesme tafltan yap›lm›fl olan bu çeflmenin küçük ayna tafl› üzerinde üç sat›r halinde haz›rlanm›fl alt› m›sral› bir kitâbe, bunun üzerinde
iki daire ve bir dikdörtgen kartufl içine yaz›lm›fl
bir âyet ve bunun üzerinde ise sonradan kaz›nm›fl II. Abdülhamit’in bir tu¤ras› vard›r:
Kaal-Allahu teâlâ
Sadakallahü’l-azîm
Kitâbe fludur:
Hasip Pafla.
Sâhibu’l-hayrat ve’l-hasenat merhume ve ma¤furün-leha
Cennet-mekân firdevs-afliyan Hadice Sultan
Binti’s-Sultan Mehemmed Han aleyhimü’r-rahmetü ve’l-gufran
1178 (1764-65)
Çeflme, Hatice Sultan’›n vefat›ndan 20 sene
sonra ye¤eni, Sultan III. Mustafa (1757-1774)
taraf›ndan çok hürmet etti¤i halas›n›n ruhu
için yapt›r›lm›flt›r. Hatice Sultan için Sadrazam Damat Hasan Pafla Çeflmesi ile Nasuhî
Tekkesi Camii bahislerine bak›n›z.
Zamanla harap olan çeflme Hazinedar ustas›
fievknihal Han›m taraf›ndan tamir edilmifltir.
Bunu belirten kitâbe fludur:
Hasip Pafla Çeflmesi
ve çevresi.
Hasbetenlillah idüb necl-i Hasib Pafla bugün
Ceyfl-i mansur-› fleh-i devrane bu âb-› revân
Bir tarafdan celb idüb hayr-› du’a ibka-y› nâm
Bir tarafdan eyledi ruh-› Hasib’i flâd-mân
Geldi bir ta’mir içün tarih hayratü’l-Hasib
Eylesün Hakk ol Zeki Be¤’i cihanda kâm-rân
15 Rebiyülâhir 1323 (19 Haziran 1905)
Düz sat›hl› olmayan ayna tafl›n›n iki yan›nda
oluklu dört köfle birer kefeki tafltan sütun ve
onun üzerinde ise flekilli bir silme bulunmaktad›r. Bunun üzerinde, y›ld›z flekilli bir kornifl yer
almaktad›r.
1079
Muvaffak oldu tamir-i çeflmeye iffet nihal
Hazinedar usta-i devlet pür kerem fievknihal
1258(1842)
Ketebehu Mehmed Tahir
fievknihal Usta, Sultan Abdülmecit’in Hazinedar› idi.
Tamir kitâbesini yazan Mehmet Tahir Bey, fazilet sahibi ediplerden bir zat olup ‹stanbulludur. 1260’ta (1844) vefat ederek Ayvansaray
haricinde Tokmaktepe Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Bu kabristan bugün mevcut de¤ildir.
Hatice Sultan Çeflmesi semtin ilk eseridir.
Semt, çeflmenin yap›m tarihinden pek k›sa bir
zaman evvel iskân edilme¤e bafllanm›flt›. Daha
evvel bölge, Üsküdar Saray› has bahçesinin bir
k›sm› idi. ‹hsaniye Camii ve mahallesi 1169
(1755-56) tarihinde, Sultan III. Osman
(1754-1757) taraf›ndan yapt›r›lm›fl ve isteyene
ihsan olundu¤undan ‹hsaniye ad›yla meflhur
olmufltur. Hadîka yazar› bu cami için; “‹hsaniye
denmekle maruf olan daire dahilinde vaki haneler
ile beraber bina olunmufltur” demektedir. ‹hsaniye Camii bahsine bak›n›z. Çeflme, camiden
8-9 sene sonra yapt›r›lm›flt›r.
Hatice Sultan’›n, ad›na yap›lm›fl bu çeflmeden
baflka, F›st›kl› Mektebi alt›nda da bir çeflmesi
vard›. Bu mektep bahsine bak›n›z. Hatice Sultan ad›na yap›lm›fl bir çeflme de ‹hsaniye Mescidi yak›n›nda ve “sahil-i bahre karib” bir mahalde idi. Zamanla harap olan “çeflme, 1286’da
(1869-70) yeniden tamir olunmufl ve üzerine
flu kitâbe konulmufltur:
Sultan Hadice ol bünyâd idüb azîzim
Bu çeflme-i müzeyyen olmufl idi hayre mîzâb
‹mrâr-› ezmânile kalm›fl idi harâbe
Salih Efendi ehli yapd› bi-avn-i Vehhâb
Cem’i yaz›lsa lây›kd›r ve cevherle târîh
‹tdi Emine Han›m bu ayn-› sâf› pür-âb
1286
Bu çeflme bugün mevcut de¤ildir. Saray› bahsine bak›n›z.
‹hsaniye’de Hatice
Sultan Çeflmesi.
1080
Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi, 1/56, 2/228, 231-232)
(Mir’at-i ‹stanbul, s. 75) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri,
2/364) (Sicill-i Osmânî, 1/31) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 179) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri,
2/418) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 68)
(A. Refik, Kad›nlar Saltanat›, s. 242)
HAT‹CE SULTAN ÇEfiMES‹
Ç
eflme Bülbüldere’de, Feyziye Camii’nin
yan›ndaki Feyziye veya Hafize Han›m
Mektebi’nin alt›nda idi. 1925-30 tarihlerinde
yola ç›k›nt› yapt›¤› için y›kt›r›lm›fl ve kitâbesi,
evvelâ Çinili Köflk Müzesi Kitâbeler Bölümü’ne ve oradan da Topkap› Saray› ikinci avlusuna getirilerek otlar aras›na at›lm›flt›r. Kitâbe bugün de giriflin sol taraf›nda ve Kubbealt›
civar›ndad›r. Yan›nda ters vaziyette at›lm›fl
baflka kitâbeler de vard›r. Yerinden ç›kar›lmadan evvel sar› yald›z ile yald›zland›¤› flimdiki
halinden anlafl›lmaktad›r. Dört s›ra halinde
haz›rlanm›fl olan kitâbe fludur:
Âsmân-mertebe Sultan Ahmed
Heft iklîmde oldur hâkân
Üsküdar’› idüb ihyâ lutfa
Âb-› flîrîn ile k›ld› reyyân
K›rk çeflme gibi bu flehri hele
Eyledi çeflmeleri âbâdan
Ol fieh’in duhter-i vâlâ-güheri
K›ld› bu ayn-› dilârâ-y› revân
Eyliye Hazret-i Bârî müzdâd
Ol fieh’in flevket ü flân›n her ân
Bî-bedel didi bu târîhi Nedim
Çeflme-i pâk-i Hadice Sultan
1141 (1728)
Çeflme, Sultan III. Ahmet taraf›ndan k›z› Ha-
tice Sultan ad›na yapt›r›lm›flt›r. Hatice Sultan
20 Kas›m 1719 tarihinde do¤mufl dört yafl›nda
ve 1724 y›l›nda Haf›z Ahmet Pafla’ya niflanlanm›fl ve daha sonra evlenmifl, Pafla’n›n Aral›k
1735 tarihindeki vefat› üzerine dul kalm›fl ve
1151 (1738) senesinde, 31 yafl›nda bulundu¤u
halde vefat etmifltir. Kabri, ‹stanbul Yeni Cami Türbesi hazîresindedir.
Lâhdi, Yeni Cami Caddesi’nden hazîreye bakt›¤›m›zda sa¤daki ikinci çeflme arkas›nda, birinci s›rada ve Atike Sultan’›n ayak ucundad›r.
fiâhidesine flu kitâbe yaz›lm›flt›r:
Yaz›k ki eyledi r›hlet saray-› âlemden
Ve taze duhter-i Han Ahmed-i cihan-ban›
Fena-y› dehri gücünden bulub misal-i peder
Düfldü dar-› bekaya diyar-› imkân›
Du’a idüb didi tarih-i fevtine Ruhi
Cinana Hakk ide lay›k Hadice Sultan’›
1151
Kitâbe yazar› Ruhi Efendi, Üsküdarl› flair olup
1168 (1754) tarihinde vefat etmifltir.
Hatice Sultan
Çeflmesi karfl›s›ndaki
tarihî ev.
Hayrullah Efendi çeflmeyi babas›n›n ruhu için
yapt›rm›flt›r. fiehremini, 1234 zilkadesinde
(Eylül 1819) darphane emini, iki sene sonra
çavuflbafl›, 1237’de (1821) Surre-i Hümâyun
emini, bir sene sonra ruzname-i evvel, 1241’de
(1825) ikinci defa flehremini oldu ve ayr›ld›.
Son görevi ise, Esma Sultan kethüdal›¤› idi.
1247 Recebinin gurresinde (6. 12. 1831) vefat
etti.
Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/316, 328)
(A. Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 211) (Mir’at-i ‹stanbul, s.
86) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, I/132,
179) (Sicill-i Osmânî, 1/31, 246; 2/421 Ruhi Efendi) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s.
50) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 91-92)
HAYRULLAH EFEND‹ ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Paflaliman›’nda, Abdurrahman A¤a
Camii yan›nda ve flimdiki muhteflem, Serasker Hüseyin Avni Pafla Çeflmesi’nin yerinde
idi. fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi çeflmenin yerini “Der piflgâh-› sahilhane-i hud der
Öküz Liman›” diye tarif etmekte ve çeflmenin
Hayrullah Efendi Sahilhanesi’nin önünde oldu¤unu belirtmektedir.
Çeflmenin üzerinde Arif Hikmet Beyefendi’nin söyledi¤i flu kitâbe vard› ki, bugün mevcut de¤ildir:
Sâhibu’l-hayrat kim zat-› sevab-› endifledir
Validi ruhiçün itdi çeflme-i dil-cu binâ
Teflnegâne Hikmet iflrab itdi tarih-i selis
Abdan iç eyle Hayrullah Efendi’ye du’â
1228 (1813)
Çeflme sahibi
Hayrullah Efendi’nin
flâhidesi.
1081
Fesli muhteflem flâhidesi, Eyüp Sultan’da, Hançerli Sultan Türbesi’nin sa¤ taraf›nda ve bir
hâcet penceresinin arkas›ndad›r. Üzerindeki
kitâbesi fludur:
Rical-i devletin el-hac Hayrullah Efendi kim
Nüfuz ü itibar refeti var idi ba-irfan
Olub Sultan-› ali kethüdas› hem çavuflbafl›
Emin-i flehr iken ande gidüb bu zat-› pür izan
Demadem hayra salik bir inayetgar olub hakka
Nice bikesleri ihsan ile eyledi fladan
Nüzul itdi isabet bir sene sahib-i firafl oldu
fiehadet ederek tevhid ile Mevlâ’ya verdi can
‹lâhî cürm ü taksirat›n› afv eyle k›l ma¤fur
‹de ruhun ihata rahmet-i deryâ-y› bî-payan
Safayab eyle Cennet-i gülfleninde ruhunu yâ Rab
Enis ü hemdemi huriler olsun mahremi gilman
Lebibâ geldi bir abid didi fevtinde tarihin
Cinan› cay Hayrullah Efendi’ye ide Yezdan
Ruhiçün el-Fatiha
1247 gurre-i B.
Ayak tafl› asma ve üzüm kabartmalar› ile bezenmifltir. Hemen bafl taraf›nda annesinin flâhidesi vard›r ki kitâbesi fludur:
Rical-i Devlet-i Aliyye’den fiehremini Hayrullah
Efendi’nin valide-i muhteremesi fierife Vahide
Han›m. 22 Cemaziyelevvel 1234 (18 Mart
1819).
Selman A¤a Camii
önündeki Horhor
Çeflmesi (Kemankefl
Ahmet A¤a Çeflmesi).
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Arif Hikmet Beyefendi, Divan,
‹stanbul 1283, s. 230) (Sicill-i Osmânî, 2/318-319 Hayrullah Efendi)
HORHOR ÇEfiMES‹
(KEMANKEfi AHMET A⁄A ÇEfiMES‹)
H
akimiyet-i Milliye Caddesi ile Selmanipak Caddesi’nin birleflti¤i yerde ve Selmana¤a Camii’nin önündedir. Hemen arkas›nda Selman A¤a’n›n kabri vard›r.
1924 Tarihli Gayr›menkul Vak›flar Listesi’nde
“Horhor Çeflmesi Karacaahmed Caddesi mazbuta
yola al›nm›flt›r” diye kay›tl›d›r.
Çeflme, büyük bir ihtimalle 1911 tarihinde Üsküdar tramvay hatt›n›n döflenmesi s›ras›nda,
yola ç›k›nt› teflkil etti¤inden flimdiki yerine
al›nm›fl olmal›d›r.
Nâz›m Bey’in 1922 tarihinde bast›r›lan “‹stanbul fiehremaneti’ne Evkaftan Devrolunan Sular” adl› eserinde, Kemankefl Çeflmesi suyu
bahsinde, bu suyun Bülbülderesi arkas›ndaki
s›rttan Da¤ Hamam› mevkiindeki menbadan
ç›k›p Selmana¤a Camii bitifli¤indeki Horhor
Çeflmesi’nden akmakta oldu¤u belirtilmifltir.
Ayn› eser zeylinin 60. sayfas›nda Selmana¤a
Mahallesi çeflmelerini flu s›ra ile zikretmifltir:
1- Tophanelio¤lu Mustafa Efendi Çeflmesi
2- ‹brahim Pafla Çeflmesi
3- ‹brahim Pafla Çeflmesi
4- Kemankefl Ahmed A¤a Çeflmesi
5- Mustafa Pafla Çeflmesi
Ad› geçen Kemankefl Ahmet A¤a Çeflmesi
acaba meflhur Kemankefl Tozkoparan Ahmet
A¤a’n›n eseri midir? Ahmet A¤a’n›n Okmeydan›’nda bir menzil tafl› vard›r. 957 (1550) tarihinde vefat etti. Kabri Cerrahpafla Caddesi
üzerinde, Ahmet Kethüda (fiem’i Molla) Camii hazîresinde olup, kâtibî sikkeli flâhidesi
vard›r.
Çeflme üç yüzlü olup, muntazam kesme tafltand›r. Sivri kemerleri renkli mozaikten olup kemerleri üzerine renkli çini panolar yerlefltirilmifltir. Gerek kemerleri ve panolar ve gerekse
ç›kmal› tu¤la saça¤› 1911 tarihinde yap›lm›flt›r. Kitâbesi yoktur.
Kaynaklar: (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/56) (Nâz›m Bey,
‹stanbul fiehremaneti’ne Evkaftan Devrolunan Sular 1341, s.
42-60) (Okmeydan› ve Okçuluk Tarihi, s. 83) (Hadîkatü’lCevâmi, 2/20)
1082
HÜSAMEDD‹N A⁄A ÇEfiMES‹
B
asit krokiden de anlafl›laca¤› üzere çeflme,
Çavuflbafl› semtinde Kartalbaba Caddesi
ile Boybeyi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, meflhur
fieyh Sad›k Efendi’nin Hac›dede Tekkesi ismiyle de an›lan tekkesinin caddeye aç›lan kap›s›n›n sol taraf›nda ve fleyh evinin cumbas› alt›nda idi. Ahflap payandalarla yola tafl›r›lm›fl
olan bu fevkânî binan›n alt›nda da çeflmenin
haznesi bulunuyordu. Kap›n›n sa¤ taraf›ndaki
cami duvar›nda da 1173 (1759-60) tarihli Hac› Dede’nin kabir tafl› vard›r.
Barok stilli çeflmenin mermer, küçük ve zarif
bir ayna tafl› vard›. ‹ki yan›na kabartma ince
sütuncuklar yap›lm›flt›. Motifli bir al›nl›k çeflmeyi süslüyordu. Bunun üzerinde befl sat›r halinde haz›rlanm›fl flu kitâbe vard›:
Menba-› ihsan Hüsameddin A¤a
Ya’ni ser-flahinci-i âlî-simât
Hayre sâî lûtf› cârî pür-kerem
Eyledi bu çeflmeyi icrâ o zât
Cûy-bâr-i feyzi iska eyleyüb
Hânkâh-› Nakflibendî dü-cihât
Fikr iderken târîhini Rüfldiyâ
Doldu tab’›ma hemân bu vâridât
Geldi oniki imam târîh didi
Oldu cârî çeflme-i aynü’l-hayât
1206 (1791-92)
Kitâbe, Alanyal›o¤lu fiair Rüfldi Ali Efendi taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Kad› mesle¤inden olup
Sultan III. Selim devrinde (1789-1807) vefat
etmifltir. Küçük kardefli fieyhi Efendi de flair idi.
1965 tarihlerinde mevcut olan fleyh evi ve kitâbe bugün mevcut de¤ildir. Hac› Dede Tekkesi bahsine bak›n›z.
Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 95-135) (Sicill-i Osmânî,
2/382 ve 3/183) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/386)
HÜSEY‹N AVN‹ PAfiA ÇEfiMES‹
(PAfiA L‹MANI ÇEfiMES‹)
Ç
eflme, Pafla Liman› Caddesi üzerindedir.
Bu muhteflem mermer çeflmenin sa¤ gerisinde Yar›mca Baba Tekkesi, Abdurrahman
A¤a Camii ve hazîresi, sa¤ taraf›nda ise 1213
(1798-99) ve 1217 (1802-3) tarihlerinde yap-
Hüsameddin A¤a
Çeflmesi.
t›r›lan Sultan III. Selim ambarlar› ve sonuncu
tarihte yapt›r›lan Nizam-› Cedid Karakolhanesi vard›r. Bu kulluk, 1258 (1842) tarihinde
Sultan Abdülmecit taraf›ndan yeni bafltan
yapt›r›lm›flt›r.
Çeflmenin hemen arkas›ndaki hazîreden eser
kalmam›flt›r. Sol taraftaki bir kap›dan Nuri
Demira¤’a ait koruya girilmektedir. Bu korunun önünde bugün yeri tütün deposu olarak
kullan›lan Sadrazam ve Serasker Hüseyin Avni Pafla’n›n ahflap yal›s› vard›. Buradan bir
köprü ile yal›n›n arkas›ndaki koruya geçilirdi.
Sahilhane yan›nda bugün de mevcut olan ve
semte ismi verilen kay›khane (liman) vard›r.
Buras› Hüseyin Pafla’n›n Seraskerlik kay›¤› için
yapt›r›lm›flt›.
Çeflme, barok mimarî üslûbunda yap›lm›fl bir
esas çeflme ve onun iki yan›nda ampir üslûbunda yap›lm›fl befler yüzden oluflmufltur. Esas çeflme di¤er yüzlerden daha yüksek ve ileridedir.
Ayna tafl›n›n üzerinde kabartma motifler ve
orta k›sm›nda bofl bir madalyon vard›r. ‹ki yan›nda, ince zarif ve sütun bafll›klar› yer almaktad›r. fiekilli kemerinin üzerinde ondört m›sral› bir kitâbe bulunmaktad›r. Kitâbede iki tarih
m›sra› bulundu¤undan çift tarih rakam› okun1083
maktad›r. Kitâbenin üstüne geniflçe mermer
bir saçak yerlefltirilmifltir.
Esas çeflme, tatl› bir kavisle iki yandaki yüzlerle birlefltirilmifltir. Bu yüzlerin ayna tafllar› yekpare düz flekilli olmayan mermerden yap›lm›fl
ve iki yan›na dört köfle mermer sütunlar yerlefltirilmifltir. Üzerlerinde bir silme ve düz bir
al›nl›k ve bunun üzerinde ayn› flekilde tekrar
silme bir al›nl›k bulunmaktad›r. Bu yan çeflme
yüzlerinin en üstünde ve boydan boya bir kornifl ve bunun üzerinde de mermer babal› demir
parmakl›klar bulunmaktad›r.
Çeflme bir seddin önüne infla edildi¤inden üstü bahçedir. Yukar›da bahsedilen parmakl›klar
bu bahçeye aittir.
Yan çeflmelerin en uçlardaki kenarlar› birer
kavis ile d›flar›ya tafl›r›lm›fl ve önlerine de birer
sütun konmufltur.
Bu on yüzde tarih kitâbesi ve musluk yoktur.
Yaln›z herbirinin önünde yalaklar› vard›r. Su,
birinden di¤erine gizli deliklerden akar.
Üsküdar ve ‹stanbul’da bu kadar genifl cepheli
baflka bir çeflme yoktur. Ön cephesinin geniflli¤i 32 ad›m olan bu mermer muhteflem çeflmenin neden buraya yapt›r›ld›¤› merak edilebilir:
Bu semt, yüzy›llar boyu, Öküz Liman› diye mefl-
Paflaliman›’nda
Hüseyin Avni Pafla
Çeflmesi.
1084
hurdur. ‹stanbul Bo¤az›’n› açt›¤› rivayet olunan efsanevî ‘‹O’ adl› inek ile belki bir alâkas›
vard›r. Eski eserlerde, bu ine¤in burada karaya
ç›kt›¤› veya denize girdi¤i yaz›l›d›r. Üsküdar’›n
Ayazma Camii’nin üzerinde bulundu¤u k›sm›
da ‹nek Burnu diye an›l›rd›. Fakat Osmanl›
Türkleri’nin bu Pafla Liman›’na, Öküz Liman›
ad›n› vermeleri ‹O’dan dolay› de¤ildir. Yazarlar›n io’nun buradan denize girdi¤i rivayeti,
Türkler’in bu semte Öküz Liman› demelerindendir.
Anadolu’dan getirilen bu çift toynakl› hayvanlar Ba¤larbafl›, Arapzâde, Özbekler Tekkesi ve
Susuzba¤ yoluyla bu limana getirilir ve buradan mavnalarla Befliktafl’a geçirilirdi.
Befliktafl ‹skelesi’nin hemen arkas›ndaki
meydana Deve Meydan› denmesi bofluna de¤ildir.
As›rlar boyunca Öküz Liman› ad›yla an›lan bu
yer, sonradan Paflaliman› ad›n› alm›flt›r. 1256
(1840) tarihli tekkeler listesinde ve Yar›mca
Baba Tekkesi bahsinde ‘Paflayî Liman’ diye
kaydedilmifltir. Burada yak›n zamana kadar duran ve oldukça genifl, kapal› bir liman vard›.
1780 tarihlerinde yaz›lan Hadîkatü’l-Cevâmi’de dahi Paflaliman› ad› geçmektedir.
Çeflmenin befl sat›r halinde haz›rlanm›fl olan
kitâbesi fludur:
Çok zemân kalm›fld› iflbu çeflme-i pür-âb ü tâb
Teflne-leb-i mând-i atflan-› kazâ-y› Kerbelâ
Câmi’-i seyf ü kalem müstecmi’-i adl ü kerem
Sadr-› a’zam-› nâmdafl-› s›bt-› Fahrü’l-enbiyâ
Menba’-› maü’l-hayat-› himmetin cûfl itdirüp
Eyledi mecrâs›n› lebriz âb-› cân-fezâ
‹ntizâm-fermâ-y› mi’mâr lutfile dahi
Âb ü tâb-› sâb›k› itdi dü-bâlâ i’tilâ
Teflnegân içdikce su müminler ald›kca vuzû
Eylesünler izdiyâd-› ömr ü iclâlin du’â
Nâvdân-› hâmeden mânend-i âb-› hofl-güvâr
Akt› Muhtar iki târîh-i selâset intimâ
Avni Pafla eyledi ihyâ flu a’lâ çeflmeyi
1291
Gel Hüseyin aflkile iç bu çeflmeden âb-› safâ
1291 (1874)
Bânisi Hüseyin Avni Pafla, 1820’de Isparta’da
do¤mufl ve 16 yafl›nda ‹stanbul’a gelip Çorlulu
Ali Pafla Medresesi’ne yerleflmifltir. Befl alt› y›l
sonra, Harbiye’ye yaz›lm›fl ve 1842’de te¤men
olarak ç›km›flt›r. K›r›m Harbi s›ras›nda Balkanlarda yararl›klar› görülmüfltür. 1868’de Girit’te vali bulunan Avni Pafla, Nam›k Pafla’n›n
yerine Serasker olmufl fakat 1871’de azlonularak memleketine sürülmüfltür. Bunu hazmedemeyen Pafla, Sultan Abdülaziz’den intikam almaya karar vermifl ve tekrar getirildi¤i Seraskerlik görevi s›ras›nda 30 May›s 1876 tarihinde bir tak›m arkadafllar› ile beraber padiflah›
taht›ndan indirmifltir.
Fakat k›sa bir zaman sonra, Beyaz›t’ta So¤ana¤a semtindeki Mithat Pafla Kona¤›’nda ve
15/16 Haziran 1876 tarihinde Çerkez Hasan
taraf›ndan tabanca ile vurularak öldürülmüfltür. Kabri, Süleymaniye Camii hazîresindedir.
Bu muhteflem çeflmenin yerinde, Sultan III.
Osman’›n yapt›rm›fl oldu¤u klâsik bir çeflme
vard›. Bunu, 1815 Tarihli Bostanc›bafl› Defteri’nden ö¤reniyoruz:
Paflaliman›’nda
Çeflmesi cephesi.
y›’n› y›kt›r›p, Küçük ve Büyük ‹hsaniye Mahalleleri’ni yapt›rd›¤› zaman infla ettirmifl olmal›d›r.
Kitâbe yazar› flair Ahmed Muhtar Efendi, 7
Ramazan 1328 (12 Eylül 1910) tarihinde vefat
etti. Kabri, Molla Gürani Camii hazîresinde
iken bu mabedin, Haziran 1918’de yanmas›
üzerine kemikleri Merkez Efendi Mezarl›¤›’na
nakledildi.
Kaynaklar: (‹slâm Ansiklopedisi c. 5/1, s. 645) (fiafak
Can, Yunan Mitolojisi, s. 82) (E. Koçu, ‹stanbul Ans.
6/2994) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/78) (‹nal, Son As›r
Türk fiairleri, s. 986) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri,
2/243)
“Kuzguncuk ‹skelesi -(onbefl yal›dan sonra)Arapzâde Efendi’nin o¤lu Arif Efendi’nin yal›s›- fiehremini Hayrullah Efendi’nin yal›s› Defter Emin-i sab›k› Sadullah Efendi’nin yal›s› - Sultan Osman Mâ-i Leziz Çeflmesi - ve Öküz Liman› - Bektâflî Dergâh›”
Hayrullah Efendi Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Sultan Osman (1754-1757), bu çeflmeyi ihtimal, 1169 (1755-56) y›l›nda, Üsküdar Sara1085
‹BNÜLEM‹N AHMET A⁄A
ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Gündo¤umu Caddesi üzerinde ve
bu caddenin ‹nadiye Mektebi Soka¤› ile
birleflti¤i yerde bulunan Tavafli Hasan A¤a Camii’nin sol taraf›nda ve cami avlusuna girilen
merdivenli yolun solundad›r.
Sa¤ taraf›nda, çeflme ile beraber yapt›r›lan namazgâh, tam karfl›s›nda, bugün yaln›z etraf›n›n
kesme tafl duvarlar› kalm›fl bir hazîre ve bunun
yan›nda da meflhur Rufaî Tekkesi vard›.
Klâsik Türk çeflme mimarîsine uygun olarak
kesme tafltan yap›lm›fl bu büyük hazneli çeflmenin mermer ayna tafl› üzerinde servi kabartmalar› ve kemerinin üzerinde de, befl sat›r halinde on m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r:
Menba’-› cûd ü atâ ‹bnü’l-emin Ahmed A¤a
‹tdi bu nev çeflme-i bünyad hem-çün ayn-› nur
Oldu gayetde mahalline müsadif bir eser
Kim ahaliye susuzluk virmifldi çok fütur
‹ntifa’ etdikce ab-› hoflgüvar›ndan bunun
Yad iderler hayr ile cümle inasle zükur
Nûfl idüb âb-› Safa bahfl›n› geldi tab’›ma
Ta beyan-› sal-› bünyad›n idem zib-i sutur
Lülesi gördüm nida-birle didi tarihini
Âl-i Hüseyin ile Hasan aflk›na iç mâ-i tahur
1134 (1721-22)
Yala¤›n›n sa¤ taraf›nda hayvanlar›n sulanmas› için yap›lm›fl bir yalak daha vard›r. Çeflmenin üstü çat›s›z olup kesme tafl ile kaplanm›flt›r.
‹bnülemin Ahmet A¤a
Çeflmesi kitabesi
1086
Bânisi, Üsküdar Ahmediye Külliyesi’ni yapt›ran Eminzâde Ahmed A¤a’d›r. Bu cami bahsine bak›n›z.
Çeflmenin suyu, Valide-i Cedid Camii suyundan temin edilirdi.
Kitâbenin, fiair Safayî Halil Efendi taraf›ndan
yaz›ld›¤› san›lmaktad›r. Bunu:
Nufl idüb ab-› Safa bahfl›n› geldi tab’›ma
Tâ beyan-› sal-› bünyad›n idem zib-i sutur
beytinden anl›yoruz. Halil Efendi haffaf (kavaf, ayakkab›c›) olup 1150 (1738) tarihinde
vefat etmifltir.
Merhum ‹brahim Hakk› Konyal›, kitâbenin
fiair Nâbî taraf›ndan yaz›ld›¤›n› beyan etmifltir
ki, do¤ru de¤ildir. Kitâbede ‘Nâbiyâ’ olarak
okudu¤u kelime ‘Tâ beyan’d›r.
Ahmet A¤a’n›n Kas›mpafla’da, eski “Debba¤lar kurbinde” flimdiki Bahriye Hastahanesi civar›nda, Babada¤l› Yokuflu’nda, ilkokul karfl›s›nda, Yelde¤irmeni Camii’ne ait bir evin alt›nda 1140 (1727) tarihli ve Tophane’de Karabafl Camii civar›nda, Karabafl Caddesi ile Karabafldere Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, 1145
(1732) tarihli iki çeflmesi daha vard›r.
Derin-V. Çabuk, s. 70-76) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 113)
(Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/51) (Sicill-i Osmânî, 3/228 Safayî Halil Efendi) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/57,
100, 310)
‹BRAH‹M A⁄A MENZ‹L
ÇEfiMES‹
Ç
eflme, bugün Üsküdar ilçe s›n›rlar›n›n d›fl›ndad›r. Fakat bir menzil çeflmesi olan bu
eseri, eski Ba¤dat Yolu (Ulu yol) üzerinde bulunmas› ve Üsküdar’a geçen bütün birlik ve
Surre alaylar›n›n bu çeflmenin önünden alay
göstererek Ayr›l›k Çeflmesi sahras›na ulaflmas›
nedeniyle, Üsküdar’dan ay›rma¤a imkân yoktur. Tarihin her devrinde bu semt ve civar› Üsküdar olarak kabul edilmifltir.
Çeflme, ‹brahim A¤a Çeflmesi Soka¤› ile ‹brahim A¤a Deresi Soka¤›’n›n birleflti¤i köflede ve
‹brahim A¤a Camii’nin k›ble taraf›ndad›r.
Çeflmenin sa¤ taraf›nda eski ‹brahima¤a Karakolu ve sol tarafta ise tek gözlü ‹brahima¤a
Köprüsü bulunuyordu. Kesme tafltan yapt›r›lan
bu köprü bugün mevcut de¤ildir. Çeflmenin
hemen önünden ‹brahima¤a Deresi ak›yordu.
Bu dere yan tarafa al›narak yeri asfalt yol olmufltur.
‹nadiye’de ‹bnülemin
Ahmet A¤a Çeflmesi.
Çeflmenin karfl›s›nda, 1975 tarihinde kestirilen ulu, muhteflem bir ç›nar›n gölgeledi¤i bir
saha vard›r ki buran›n bir namazgâh olabilece¤i akla gelmektedir.
Mermer ayna tafl›n›n ortas›nda, üzerinde bir istiridye kabu¤u flekli bulunan, oval bir motif
vard›r. Bu fleklin üzerinde güzel, celî sülüsle yaz›lm›fl flu ayet bulunmaktad›r:
Kesme tafltan yapt›r›lan bu çeflmenin kemeri
alt›nda bir kitâbe varsa da okunamayacak hale
gelmifltir. Suyu daimi surette bir lüleden akmakta olup, önündeki yalaktan baflka sol taraf›nda hayvan sulamaya yarayan ikinci bir yala¤› daha vard›r.
“Ve cealnâ min el-mâi külle fley’in hayy”
yap›ld›¤› belli de¤ildir. Arkas›ndaki ‹brahima¤a Camii 988 (1580)’de yap›lm›flt›r. ‹htimal
çeflmede bu s›ralarda yap›lm›flt›r.
Kaynaklar: (S. Eyice, ‹stanbul-fiam-Ba¤dad Yolu Üzerindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›:13/90)
‹HSAN‹YE ÇEfiMES‹
Ç
eflme, eski Çit, yeni ad›yla Neyzenbafl› Halil Can Soka¤›’n›n üzerinde ve 1169
(1755) tarihinde Sultan III. Osman’›n yapt›rm›fl oldu¤u ‹hsaniye Camii’nin bu soka¤a aç›lan
avlu kap›s›n›n sa¤ taraf›nda ve biraz ileridedir.
Ayet-i kerimenin alt›nda 1240 (1824) tarihi
yaz›l›d›r.
Ayna tafl›n›n iki yan›, çeflmenin haznesi olup
tu¤ladand›r.
Çeflmenin yüzü, iki yanda birer ince mermer
sütunun tafl›d›¤› ve tu¤ladan yap›lm›fl bir kemerle oluflan, bir eyvan içindedir. Kimin taraf›ndan yapt›r›ld›¤› belli de¤ildir.
Çeflmenin arkas›nda ve ‹hsaniye Camii avlusunda, büyük hazneli ve dokuz musluklu bir
abdest mahalli vard›r. Bu eser, Haf›z ‹sa A¤a
taraf›ndan ayn› tarihte, yani 1240’ta yap›lm›flt›r. Sokak üzerindeki çeflmenin suyu, abdest mahalli haznesinden geldi¤ine göre, bunun da ‹sa A¤a taraf›ndan yapt›r›lm›fl olabilece¤i söylenebilir. Haf›z ‹sa A¤a Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 75) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/418)
1087
‹NAD‹YE MAHALLES‹ ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Gündo¤umu Caddesi üzerinde,
‹nadiye Tekkesi önündeki küçük mezarl›¤›n yan›ndad›r. Arkas›nda ve yol afl›r› yerde ‹nadiye Tekkesi, hamam›, çeflmesi ve Haflim
Baba Türbesi bulunmaktad›r. Yan›ndaki as›rl›k ç›nar a¤ac› ile gönül okflayan bir görünümü
vard›r.
Çeflme yekpare mermerden yapt›r›lm›flt›r. Barok üslûbu, kabartma flekillerle süslenmifltir.
Orta motifi üzerinde ve bir madalyon içinde:
Ayet-i kerimesi, bunun üzerinde ve kabartma
kemer flekli üstünde, bir sat›r halinde:
ibaresi yaz›l›d›r.
Önündeki oval yala¤›n iki yan›ndaki hayvan
sulamaya yarayan yalaklar› yok olmufltur.
‹hsaniye Çeflmesi.
yap›ld›¤› belli de¤ildir. Bunu belirten bir kitâbesi yoktur. Yeri için ‹nadiye Tekkesi vaziyet
krokisine bak›n›z.
‹NAD‹YE TEKKES‹ ÇEfiMES‹
Ç
eflme, ‹nadiye Tekkesi veya Band›rmal›
Tekkesi’nin Gündo¤umu Caddesi’ne aç›lan cümle kap›s›n›n sa¤ taraf›ndad›r. Çeflmenin hemen yan›nda ve solunda Yedi Emirler,
sa¤ taraf›nda ise Haflim Baba Türbesi, karfl›s›nda ve Taflç›lar Mezarl›¤›’n›n köflesinde ‹nadiye
Çeflmesi, arkas›nda ‹nadiye Tekkesi Mescidi
ile hamam› bulunmakta idi. Bugün hiç biri
mevcut de¤ildir. Yaln›z çeflme pek harap durumdad›r.
‹nadiye Mahallesi
Çeflmesi
1088
Çeflme, kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yap›t›r›lm›fl olup tonoz daml›d›r. Avlu ve cadde taraf›ndaki küçük ayna tafllar› yok olmufltur. Kimin taraf›ndan ve hangi tarihte yap›ld›¤› belli
de¤ildir. Kitâbesi yoktur.
Tâlib-i merzat-› Hakk ana ki ‹smail A¤a
Yapd› bu ayn-› safa-bahfl› o pakize-nihâd
‹tdi bu hayr-› sa’id asar› Hakk kabul ana
Hayr ile yâd›na bâdî ola ta rûz-› tenâd
Teflnegân› eyledi iska bu âb-› saf ile
Ecrin ihsan ide lûtfile Hudâ fevka’z-ziyâd
Didi tarihini Zamîrî âb-› cûy-› teflnedil
Zemzem-i ayn-› musaffa k›ld› ‹sma’il flâd
1115 (1703)
Çeflme pek harap durumda iken 1975 y›l›nda,
fiekerci Güzeli nam›yla maruf Alptekin Müessesesi taraf›ndan asl›na uygun olarak restore
edilmifltir.
Haseki ‹smail A¤a’n›n Rum Mehmet Pafla Camii yak›n›nda ve 1118 (1706-7) tarihli bir çeflmesi daha vard›r.
‹smail A¤a Çeflmesi.
‹nadiye Tekkesi, 1145 (1732-33)’te yap›lm›fl
ve de¤iflik zamanlarda tamirler görmüfltür.
Çeflmenin bu tarihte yapt›r›lm›fl oldu¤u söylenebilir.
Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, F. DerinV. Çabuk Türkçesi, s. 58) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/54)
(‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/292)
‹SMET BEY ÇEfiMES‹
‹nadiye Tekkesi ve Yedi Emirler Türbesi bahislerine bak›n›z.
Kaynak: (Hadîkatü’l-Cevâmi 2/210)
‹SMA‹L A⁄A ÇEfiMES‹
Ç
eflme, fiemsipafla semtinde ve eski Medrese Soka¤›, flimdiki Eflref Saat Soka¤› ile
fiemsipafla Caddesi’nin birleflti¤i köflededir. Etraf›nda bir çok tarihi eserler vard›r. Çeflmenin
hemen arkas›nda Rum Mehmet Pafla Camii ve
medresesi, sa¤ taraf›nda Eski Hamam’›n külhan kap›s›, sol tarafta ise meflhur ittihatç› ve
Harbiye Naz›r› Mahmut fievket Pafla’n›n harap
kona¤› bulunmaktad›r. Bunlardan medrese y›k›lm›fl yok olmufltur.
Ç
eflme, Paflaliman› Caddesi üzerinde ve Üsküdar’dan Kuzguncuk’a giden yolun sa¤
taraf›nda ve Nacak Soka¤›’n›n biraz ilerisindedir.
Barok mimarî üslûbunda yap›lm›fl olan mermer
ayna tafl›, tu¤la bir eyvan kemer içine yerlefltirilmifltir. Kabartma flekillerle bezenmifl bulunan bu tafl›n üzerinde dört m›sral› flu kitâbe bulunuyordu:
‹smet Bey Çeflmesi.
Çeflmenin önünde ve ilerisinde Do¤anc›lar
Caddesi ile Bak›c› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde
de, Nail Mehmet Efendi’nin H. 1086 tarihli
çeflmesi vard›r.
Tamamen kesme tafltan yapt›r›lan ‹smail A¤a
Çeflmesi’nin kemeri üzerinde flu kitâbe bulunmaktad›r:
1089
‹smet Bey, 17 Muharrem 1222 (28 Mart 1807)
tarihinde vefat ederek Nuhkuyusu Caddesi
üzerinde bulunan Arif Hikmet Beyefendi sebili ile çeflmesi aras›ndaki hazîreye gömülmüfltür.
Çeflme ‹smet Bey’in vefat›ndan befl sene sonra,
yal›s›n›n karfl›s›na yap›lm›flt›r.
Bu yal›n›n yeri hakk›nda 1815 tarihli Bostanc›bafl› Defteri’nde flu bilgi verilmifltir.
“Kuzguncuk ‹skelesi (onbir yal›dan sonra) ‹smet Beyzâde Arif mollan›n yal›s› Beflincikad›n
Hazretleri yal›s› Arapzâde Efendi’nin arsas›
mümaileyhin di¤er arsas›-Arapzâde Efendinin
o¤lu Arif Efendi’nin yal›s›”
Çeflmenin kitâbesi bugün biraz ilerideki Ahmet Fethi Pafla Yal›s›’n›n bahçesindedir. Daha
genifl bigi için, Arif Hikmet Beyefendi sebili
Çeflme sahibi ‹smet
Beyefendi’nin
flâhidesi.
“Mâflallah”
Du’a-i hayr›n ebna-y› sebîlin itme¤e iflrab
Bu nev-çeflme garik-i har-i rahmet Be¤ için akd›
Ola sirab-› Kevser validim Hikmet didim tarih
Gel iç ab-› lâtifi ruh-› ‹smet Be¤ içün akd›
1227 (1812)
‹zmirli Ali Pafla
Çeflmesi.
Kitâbe, ‹smet Bey’in o¤lu fieyhülislâm Arif
Hikmet Beyefendi taraf›ndan haz›rlanm›fl ve
çeflme de onun taraf›ndan babas›n›n ruhu için
Küçük Selimiye Tekkesi fieyhi Nimetullah
Efendi’den inabet alan ‹smet Beyefendi ailesinden dolay› çok zengin bir kimse idi. Eserleri vard›r. Kendisi, Raif ‹smail Pafla’n›n o¤lu,
Kesriyeli Ahmet Pafla’n›n torunudur. 1164
Muharreminin yedisinde (5.12.1750) do¤du.
Taib ‹smail Efendi’den ilim tahsil etti. 1202
(1787)’de Halep Mollas› oldu. Sonra bir tak›m
ilmiye mesleklerinde bulunduktan sonra 1219
(1804)’te ikinci defa Rumeli Kad›askeri oldu.
1221 Recebi gurresinde (14 Eylül 1806) Nakibü’l-eflraf olup 1222 Muharreminin 17’sinde
(27 Mart 1807) vefat etti. Faz›l ve alim bir zat
olup edebiyatla da meflgul olmufltur. fiiirleri
vard›r.
Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/410) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/2994) (Arif Hikmet Beyefendi, Divan,
s. 233) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/54) (Sicill-i Osmânî,
3/472 ‹smet ‹brahim Bey) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 6/128
‹smet Bey)
‹ZM‹RL‹ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Do¤anc›lar Meydan›’nda Bulunan
Do¤anc›bafl› Hasan Pafla Camii’nin kuzey
taraf›nda ve son cemaat yerine aç›lan cümle
kap›s›n›n sol ilerisindedir. Önünde, ‹sfendiyar
O¤ullar›ndan Hac› Ahmet Pafla Türbesi ve ha-
1090
zîresi ve sol gerisinde ise, ‹zmirli Ali Pafla’n›n
kabrinin bulundu¤u mezarl›k vard›r. Do¤anc›bafl› Hasan Pafla Camii bahsine bak›n›z.
Çeflme klâsiktir. Kesme tafltan yap›lm›flt›r. Büyük haznesinin üzeri tafl kapl›d›r. Mermer ayna
tafl›, Mühr-i Süleyman ve servi motifleri ile bezenmifltir. Kemerinin üzerinde sekiz m›sral› flu
kitâbe bulunuyordu:
Hazret-i ziflan Ali A¤a ki Hakk
Zat›n itmifl bezm-i lütfun ziveri
Hasbeten-lillâh idüb Zemzem sebîl
Ka’be-vefl ma’mur k›ld› bu yeri
Seyr iderken oldu tab’-› Haf›z’›n
‹ki tarihi su gibi ezberi
Remz ile der lûle-i atflân›na mâ
Gel için ayn-› Ali’den Kevseri
1114 (1702)
Kitâbe, Altuncu ünvan›yla meflhur olan fiair
Haf›z taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Tarih düflürmede usta olan Haf›z, 1157 (1744)’te vefat etmifltir.
Çeflme, ‹zmirli Ali Pafla taraf›ndan a¤al›¤› zaman›nda yap›lm›flt›r. Hadîka yazar›, Çak›rc›bafl› Hasan Pafla Camii’nden bahsederken:
“Camiin ‹hsaniye taraf›ndaki kap›s› kurbünde
‹zmirli Ali Pafla’n›n kesik bafl› defnedilmifltir.
‹dam tarihi, 1132 (1720)’dir. Bu Ali Pafla’n›n
o civarda bir çeflmesi vard›r.” demektedir.
(Sicill-i Osmânî, 2/98ve 3/530) (Mir’at-i ‹stanbul,
s. 100-101) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/12)
Türk-‹slâm Eserleri Müzesi’nde 3336 No. ile
kay›tl› ‹brahim Pafla Suyolu Haritas›’nda Kale
Çeflmesi bu flekilde resmedilmifltir.
“Kal’a Çeflmesi dedikleri mahaldir”. Bu yaz› çeflmenin üstüne yaz›lm›flt›r. Hemen yan›nda bir
namazgâh mevcuttur. K›ble tafl› dahi görülmektedir.
65 Nolu P›nar “Ayazma Bafl› dedikleri mahaldir”. 67 Nolu havuzda ise “vakf›n kâtibi Seyyid
Efendi’nin kendi ba¤›nda müceddeden yap›lan
katman›n mahallidir. Sene 1174 (1760)” diye
yaz›l›d›r.
KALE ÇEfiMES‹
A
sl›, Türk ve ‹slâm Eserleri Müzesi’nde bulunan ve müzenin eski müdürü, rahmetli
Abdulkadir Erdo¤an Bey’in 1940 y›l›nda neflretti¤i “Üsküdar Su Yolu Haritas›” adl› risalede, fierefâbâd Kasr› için Kay›flda¤› eteklerinden getirtilen ‹brahim Pafla Suyu’nun Duvardibi mevkiine geldikten sonra, “Kavak’ta Kale
Çeflmesi”ne ulaflt›¤›n› ve sonra üç kola ayr›ld›¤›n› görmekteyiz.
Kale Çeflmesi ad› ile an›lan bu çeflmenin Kavak Deresi’nin bafllang›ç noktas› olan bugünkü
Duvardibi mevkiinde oldu¤u ve o devirde bu
Türk-‹slam Eserleri
Müzesi’nde 3336 No.
ile kay›tl› ‹brahim
Pafla Su Yolu
Haritas›’nda Kale
Çeflmesi bu flekilde
resmedilmifltir.
Ali Pafla için türbesi bahsine bak›n›z.
Çeflmenin kitâbesi 1955 tarihinde düflmüfl ve
alt› parçaya ayr›lm›flt›r. fiimdi, yan›ndaki camiin küçük hazîresinde ‹zmirli Ali Pafla’n›n flâhidesi yan›na yerlefltirilmifltir.
Mir’at-i ‹stanbul yazar›; “Camiin yan›nda bir
mekteb-i ibtidai ve alt›nda bir çeflme mevcuttur” demektedir. Çeflmenin üstündeki okul bugün mevcut de¤ildir.
Ressam Üsküdarl› Hoca Ali R›za (1858-1930),
1915 tarihlerinde bu mektep ve çeflmenin güzel bir resmini yapm›flt›r ki, bugün Ankara
Milli Kütüphane’dedir.
Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi 2/230) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/290) (Ayvansarayî Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 61)
1091
semtin ad› bulunmad›¤› için bu isimle an›ld›¤›
san›lmaktad›r.
Burada bir kale olmad›¤›na göre, çeflme ismini
Kavak Saray›’n›n bu mevkiden geçen kale kadar yüksek duvarlar›ndan alm›fl olmal›d›r.
Semte, Duvardibi ismi, bu duvarlardan ötürü
verilmifltir. Bu tarihte Selimiye ve ‹hsaniye
mahalleleri henüz kurulmam›flt› ve isimleri
yoktu.
Çeflmenin gerçek ismi ve hangi tarihte kimin
taraf›ndan yap›lm›fl oldu¤u bugün için belli de¤ildir.
Yakup A¤a Çeflmesi
ve mektebi.
Klâsik üslûpta yap›lm›fl oldu¤u muhakkak olan
bu çeflmenin, fierefâbâd Kasr›’n›n 1141 (172829) tarihindeki tamirinden evvel mevcut oldu¤u anlafl›lmaktad›r.
Çeflmenin hangi tarihte ortadan kalkt›¤› belli
de¤ildir. ‹htimal Selimiye K›fllas›’n›n, camiinin ve mahallesinin yapt›r›ld›¤› s›rada, Kavaksaray› müfltemilât›n›n ve saray duvarlar›n›n y›kt›r›ld›¤› esnada ortadan kalkm›flt›r.
Kaynaklar: (Abdülkadir Erdo¤an, Üsküdar Su Yolu Haritas›, IV Nolu Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi’nden ayr› bas›m, 1940 ‹stanbul Maarif Bas›mevi)
KAPIA⁄ASI YAKUP A⁄A
ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Hasan Bey ve Harmanl›k sokaklar›n›n Toptafl› Caddesi ile birleflti¤i köflededir. Genifl ve büyük haznesinin üzerine Yakub
A¤a Kütüphanesi oturtulmufltur. Sol taraf›nda
ve Harmanl›k Soka¤›’n›n sol köflesinde Arakiyeci Mehmed A¤a Camii vard›. Bugün arsas›na tek katl› meflruta binas› yap›lm›flt›r. Tam
karfl›s›nda ise, Harmanl›k Namazgâh› ve Moravî fieyh Yahya Efendi Kuyusu bulunmakta
idi. Bu kuyu elan bakidir.
Çeflme, klâsik Türk çeflme mimarîsi üslûbunda,
tamamen kesme tafltan yap›lm›flt›r. Mermer
ayna tafl›n›n iki taraf›na flu beyit yaz›lm›flt›r:
Lisân-› hâl ile bu âb-› cârî
Ne hofl tesbih ider Perverdigâr›
Bu m›sralar›n ortas›nda ve biraz afla¤›s›nda, kabartma bir rozet üzerine 1089 tarihi hak edilmifltir. Rozetin iki yan›na, yine kabartma çiçek
motifleri yap›lm›flt›r. Kemerinin üzerinde kemer kavsine uygun motifler ve bunlar›n üzerinde yine iki rozet ve bu rozetlerin aras›nda
da, yedi s›ra halinde haz›rlanm›fl ondört m›sral› kitâbe bulunmaktad›r. Kitâbenin üzerinde,
çeflmeye ayr› bir görünüm veren ve iki ahflap
eli bö¤ründenin tafl›d›¤› genifl bir saça¤› vard›.
Bugün y›k›lm›flt›r.
Kap›a¤as› Yakup A¤a
Çeflmesi.
1092
Kemerinin üzerindeki kitâbe fludur:
Saray A¤as› ol Ya’kub A¤a kim sa’y idüb hakka
R›zâ-y› Hakk içün bu âb-› sâf› eyledi icrâ
Zehi hofl çeflme-i âb-› hayât-› dil-kefl ü cârî
Ki ayn-› Selsebîl ü nehr-i Cennet gibi rûh-efzâ
Derûni teflnegâne remzle söyler ki nûfl eyleyin
Zebân olmufl buna âb-› dehân-› lüle de gûyâ
N’ola rûh-› fiehid-i Kerbelâ’y› yâd idüb her-dem
Cihâna kendüyi bezl itse an›n aflk›na bu mâ
Kabul itsün Hudâ hayr›n›, sa’yin eylesün meflkûr
Hemîfle eylesün nâm›n› zikr-i hayr ile ihyâ
Nasîb olsun ana nûfl-› flarâb-› Kevser-i Cennet
Ceza-y› hayr›n› virsün Cenab-› Hazret-i Mevlâ
Bû âb-› sâfdan nûfl eyleyüb Rüfldî didi târîh
Zehi âb-› zülâl ü ayn-› çeflme’l-hayât-âsâ
1089 (1678)
Kitâbe, Mostarl› flair Rüfldi Ahmet Efendi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. 1637’de do¤mufl ve Enderun’dan yetiflmifl, emekli olduktan sonra
müderris ve kad› yap›lm›fl ve 1111 Zilkadesinde (Nisan 1700) vefat ederek Mevlânakap› d›fl›nda, Merkez Efendi civar›na gömülmüfltür.
Mezar tafl› mevcut de¤ildir. Hofl sohbet bir zat
imifl. Kitâbenin hatt› nefistir.
Yakup A¤a için mektebi bahsine bak›n›z.
Bulgurlu Köyü civar›nda, Libade Caddesi ile
fiekerkaya Soka¤› aras›ndaki Libade Mesiresi’nde bir kuyu ile bir ilân tafl› vard›r. Bu ilân
tafl›nda flu bilgi bulunmaktad›r:
“Üsküdar’da Valide-i Atik civar›nda Arakiyeci
Mahallesinde / Bâbü’s-saâde-i esbak merhûm Cedid Yakup A¤a’n›n çeflme-i / Âb›n›n kadîmî miyâh› ve memerr-i bi’l-külliyye harâb ve âb-› nâyâb /
Olma¤›n müceddeden hafr ile.... / Hâlâ Bâbü’ssaâde A¤as› nâz›r-› vakf saâdetlu Mustafa / A¤a
ve mütevellisi el-hac Seyyid Mehmed A¤a ve kâtibi el-hac / Mehmed Salih Efendi ve câbîsi Mustafa Efendi ve Ser-bölük / Ahmed A¤a marifetleriyle tecdid ve bu mahalle / Vaz-› hacer k›l›nd›.
Sene 1180 (1766-67)”
Yakup A¤a Çeflmesi
kitabesi.
Kuyunun bilezi¤inde de:
“Burada nebeân eden ve Üsküdar’da Kap›a¤as›
Çeflmesi’ne cereyan eden / Suyun tahvil-i mecras›na baz› tarafdan tasaddi olunduysa da... / Karariyle mecrâ-yi kadîmine icrâ edildi¤i / Buraya tahrîr olundu.
Sene 1318 (1900-1)”
yaz›l›d›r.
Bu kitâbelerden Saray A¤as› Yakup A¤a Çeflmesi suyunun, Küçük Çaml›ca Tepesi’nin do¤u taraf›ndaki Libade Mesiresi’nden geldi¤i
anlafl›lmaktad›r.
2/280) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. DerinV. Çabuk, s. 72) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 127) (Sicill-i Osmânî, 2/382 Rüfldi Efendi; 4/649 Yakub A¤a) (Konyal›,
Üsküdar Tarihi, 2/82) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s.
63-64)
KAPTAN MUSTAFA PAfiA
ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Kaptan Pafla Camii’nin sokak afl›r›
sa¤ taraf›nda ve Kaptan Pafla Soka¤› ile
Kaptan Pafla Camii Soka¤›’n›n birleflti¤i köflededir.
Bu muhteflem görünüfllü çeflmenin iki yüzü
mermer kapl›d›r. K›rm›z› ve ak mermerden yap›lm›fl olan kemerinin üzerinde ve bir çerçeve
1093
fiehinfleh devletinde ol vezîr-i âsmân-mesned
Yapub bu çeflme-i pâki güzel hayr eyledi hakka
Hemîfle flehriyâr-› âlem ü sadr-› cihân-bânî
Hem ol düstûr-› zî-flân› müeyyed eylesün Mevlâ
Nedîmâ böyle tahrîr eyledi târîh-i itmâm›n
Bu dil-cû çeflmeyi yapd› Kapudan Mustafa Pafla
1142 (1729-30)
fiair Nedim hakk›nda bilgi için Bafl Kad›n Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Kaptanpafla Çeflmesi.
içinde fiair Nedim’in haz›rlad›¤› oniki sat›r halinde, yirmidört m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r:
fiehinflah-› hümâyûn-pâye Sultan Ahmed Gazi
Ki flâmildir cihâna lutfu ebr-i nev-behâr-âsâ
Mu’azzam flehr-i-yâr-i ma’delet-perver ki fahreyler
Feridun bâb-› iclâlinde olma¤la cebîn-fersâ
O hâkan-› cihân›n s›hr-› hass-› mekremet-kâr›
Vezîr-i a’zam ‹brahim Pafla-yi Felâtûn-râ
fierefâbâd’› k›ld›kda o flehinflâh içün bünyâd
Ana bir cûybâri menba’›ndan eyledi icrâ
Firâvân olma¤›la âb-› lutf-i flehriyârîden
Ricâl-i devlet etdi Üsküdar’› sû-be sû irvâ
Bu vâlâ çeflmesâr› dahi ol âb-› musaffâdan
Kemâl-i ziyb ile bünyâd k›ld› Mustafa Pafla
Kapudan-› mükerrem sadr-› efhem kim semâhatde
Kef-i cûdundan alur feyz-i cûfl-› lücce-i deryâ
Vezîr-i bî-muâdil sadr-› kâmil kim fazâilde
De¤il hem-ser ana ‹bnü’l-Amid ve Bu-Ali Sina
Melek-haslet muallâ menzilet düstûr-› pür-himmet
Ki zât-› pâkidir kan-› cihanda gevher-i yekta
Kaptan Mustafa Pafla
1094
Çeflmenin sol yan cephesine ve ayr› bir yüz
olan dar köfle yüzüne birer, zarif kuzu çeflmeci¤i yap›lm›flt›r. Her ikisinin de ayna tafl›n›n
üzerlerine, bu tarihlerde pek revaçta olan tavus kuyru¤u biçiminde flekiller yap›lm›flt›r. Köfledeki çeflmeci¤in küçük yala¤› ve alt deste¤i
Üsküdar meydan›ndaki III. Ahmet Meydan
Çeflmesi’nin köflelerinde bulunan çeflmeciklerin bir minyatürüdür. Yan cephede bulunan
çeflmeci¤in ayna tafl› etraf›nda bezemeli bir
çerçeve dolaflmaktad›r.
Çeflmenin sa¤ cephesi bir eve bitiflik oldu¤undan yaln›z iki yüzü mermer kaplanm›flt›r. Muazzam haznesi moloz tafl›ndan yap›lm›fl olup üstü çat›s›zd›r. 1941-42 tarihlerinde harab olan
çeflme, esasl› bir flekilde tamir edilmifltir.
Ayna tafl›n›n üzerine, kemer kavsinin alt›na
yap›lan bezemeler de pek güzeldir.
Bânisi Kaymak Mustafa Pafla hakk›nda Hadîka
yazar› flu malumat› vermektedir:
“Niflanc› iken 1133 Zilkadesinde (Eylül 1721)
Vezir Süleyman Pafla’n›n vefat›nda Kaptan-›
Derya ve Sadrazam ‹brahim Pafla’ya dahi damat olup 1143 Rebiyülevvelinde (Eylül 1730)
vuku bulan Patrona ve Muslu vak’as›nda kay-
natas› ile beraber flehiden vefat eyledikte ceddi Kara Mustafa Pafla’n›n Divanyolu’nda Parmakkap› kurbünde vaki medresesi mezaristan›nda medfundur. “
Kallâvili lâhdi mevcuttur. (Kaptan Pafla Camii
bahsine bak›n›z.)
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/170-228)
(Abdülbaki Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 147) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 56)
(Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/55) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/334)
KARA MUSTAFA PAfiA
ÇEfiMES‹
Ç
eflme bugün mevcut de¤ildir. Eski ismi
Karacaahmet Caddesi olan bugünkü Hakimiyet-i Milliye Caddesi üzerinde bulunuyordu.
Evliya Çelebi, Üsküdar çeflmelerini anlat›rken:
“Kara Mustafa Pafla Çeflmesi, Cuma pazar›
içinde Yeniçeri Kullu¤u yan›ndad›r” demekte
ve çeflmenin tarih m›sra›n›, Mecmua-y› Tevarih’e göre de¤iflik vermektedir:
“Mahallinde yap›ld› çeflme-i âb-› hayât-efzâ”
Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’de, Mecmua-y›
Tevarih adl› eserinde çeflmenin, Üsküdar Büyük Kulluk binas›n›n kurbünde oldu¤unu belirtmektedir.
Üsküdar Büyük Kulluk Binas›, Yeni Cami’in
yan taraf›nda ve Karacao¤lan Soka¤› ile Hakimiyet-i Milliye Caddesi’nin birleflti¤i yerde idi.
Çeflme de bu binan›n yan›nda olmal›d›r.
Bu çeflme, 1924 tarihli Gayr›menkul Vak›flar
Listesi’nde Mustafa Pafla Çeflmesi ad›yla kay›tl›d›r. Burada çeflmenin yola gitti¤i belirtilmifltir.
Kemankefl Kara Mustafa Pafla Çeflmesi, 1911
tarihinde tramvay yolunun yap›m› s›ras›nda
y›kt›r›lm›flt›r.
Mecmua-y› Tevarih, çeflme hakk›nda afla¤›daki
kitâbeyi vermektedir:
Vezîr-i a’zam-› sâhib-fütüvvet Mustafa Pafla
Ne zîba çeflme yapd› eyledi icrâ-y› âb-› tâb
Güzel hayr itdi hakka ömrün efzûn eyleye Mevlâ
Du’â-y› devletinde müttefikdir cümle fleyh ü flâb
Zehî ahd-i kerem devrinde ihsân-dâr-› âlemsin
Bi-hamdillâh o dem çeflm-i adûya germ oldu hâb
Dilâ lütf-› ehibbaya celâl-i kahr› a’dâya
Cihâna virdi el-hak flâne-i câhile âb u tâb
Demâdem kâm-yâb u mazhar-› ahter-hirâm olsun
An› âfâtdan sadrinde dâ’im Kadir Vehhâb
Hemîfle izzet ü ikbâl ile mümted olub câhî
Nice hayrâta tevfîk ide an› izzet-i Tevvâb
Tamam›nda bu hayr-› dil-pesendin düfldü tarihi
Zehî selsal-i dilcû meflreb-i pakize cârî âb
1040
Görüldü¤ü gibi kitabede, çeflme 1040 (163031) tarihinde yap›lm›fl olarak gösterilmektedir. Büyük bir ihtimalle bu tarih yanl›flt›r.
Çünkü, kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere, “Vezir-i a’zam sahib-i fütüvvet Mustafa Pafla” taraf›ndan sadrazam bulundu¤u s›rada yapt›r›lm›flt›r. Kara Mustafa Pafla ise, 16 fiaban 1048 (23
Aral›k 1638)’de sadrazam olmufl ve 21 Zilkade
1053 (31 Ocak 1644) tarihinde de idam edilmifltir.
Kemankefl lâkab›yla ünlü olan bu de¤erli Osmanl› devlet adam›, bir kadir bilmezlik numunesi olarak, ‹stanbul’da Hoca Pafla Camii yan›ndaki sebilin önünde ve halk›n dehflet dolu
bak›fllar› aras›nda öldürülmüfltür. Kabri Çarfl›kap›’da, Merzifonlu Kara Mustafa Pafla Medresesi karfl›s›nda, kendi ad› ile an›lan medresesenin köflesindeki türbede idi. 1958 tarihinde
medrese ve türbe y›kt›r›lm›flt›r. Mustafa Pafla,
bu medreseyi 1051 (1641-42)’de yapt›rm›fl ve
yan›na bir mescit, çeflme ve sebil ilâve etmiflti.
Galata’da da bir cami yapt›. Tokat’da Mehmet
Pafla Han›’n› tamir ile hamam ve cami infla etti. Beflyüz ahali iskân ile Sivas Yeniflehri’ni
meydana getirdi. Edirne’de Köse Mihal Köprüsü’nü restore edip E¤ri’de büyük bir hamam,
mektep ve bir çok çeflme yapt›.
Çal›flkan, do¤ru, hay›rsever, tok sözlü ve asla
rüflvet kabul etmeyen bir kimse idi.
Mustafa Pafla’n›n kardefli, Mevlevî flairlerinden
Münzevi Osman Dede’dir. Gülflen-i ‹rfan adl›
eserini Mustafa Pafla’ya ithaf etmifltir. Üsküdar’daki çeflmenin kitâbesi onun taraf›ndan
yaz›lm›flt›r.
1095
Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/175) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 57-58)
(‹stanbul Ans. 8/730) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi,
3/1514, 4/1586 vd, 1606) (Sicill-i Osmânî, 4/390) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/56) (Nâz›m Bey, ‹stanbul fiehremaneti’ne Evkaftan Devrolunan Sular 1341, s. 42)
KASIM A⁄A ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Kas›ma¤a Semti’nde, eski ad› Ba¤larbafl›, yeni ismi Kartal Baba Caddesi ile
Çinili Hamam Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve
soka¤›n sa¤ köflesindedir. Bir çarfl› muhiti olan
bu semtin yegâne çeflmesidir. Tam karfl›s›nda,
köflede ve arkas›nda Üsküdar’›n en eski kahvelerinden ikisi ve yan›nda ise ulu bir ç›nar a¤ac› vard›r.
Kas›m A¤a Çeflmesi.
Ayn› s›rada ve biraz ileride semte ismini veren,
Kas›m A¤a’n›n aç›k türbesi bulunmaktad›r.
Türbenin arkas› ve iki yan› arsad›r. Burada eski bir tekkenin bulundu¤u söylenmektedir.
Türbenin üzerinde yeni yaz› ile yaz›lm›fl bir kitâbe vard›r. Tarih yoktur.
Türbe, 1924’te tanzim edilen Gayrimenkul
Vak›flar Listesi’nde Sinan Baba Türbesi ad›yla
keydedilmifltir. Burada sahibinin meçhul ve
türbenin bir k›sm›n›n da ‘ma¤sub’ yani zaptedilmifl oldu¤u belirtilmifltir.
Kas›m Baba Türbesi.
Valide-i Atik Bimarhanesi (Darü’fl-flifa) bafl
doktoru Mazhar Osman Pafla’n›n ahflap, iki
katl› kona¤› da bu semtte oldu¤undan biraz ilerideki bir soka¤a onun ismi verilmifltir.
Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde bu çeflmenin kitâbesi bulunmaktad›r ki, fludur:
Avn-i Hakkile yap›ld› bu eser
Oldu ihya çeflme-i Kas›m A¤a
Selsebîl-âsâ müferrih gûfledir
Barek-Allah aferin medhe senâ
Hasbeten-lillah sebebdir eflrefi
Ta ki ola mucib-i hayr-› du’a
Ç›kd› âb› didi hâtif tarihin
Mâ-i câri çeflme-i ayn-› flifa
1115
Kitâbedeki “Oldu ihya çeflme-i Kas›m A¤a” m›sra›ndan çeflmenin bilinmeyen bir tarihte Kas›m A¤a taraf›ndan yap›ld›¤›n› ve zamanla harap olan bu eserin 1115 (1703-4)’te ‘ihya’ edildi¤ini ö¤reniyoruz.
Çeflmenin Mimar Koca Kas›m A¤a taraf›ndan
yap›lm›fl oldu¤u tahmin edilmektedir. Kendisi,
1640 tarihinde Mimarbafl› olmufl ve 1053
(1643-44)’te de azledilmifltir. 1070 (1659-60)
tarihlerinde vefat etti¤i san›lan Kas›m A¤a’n›n
gömüldü¤ü yer belli de¤ildir.
Kas›m Baba Türbesi’nde medfun olan zat›n
1096
Mimar Kas›m A¤a oldu¤u bir ihtimal olarak
ileri sürülebilir. Ayn› soka¤›n nihayetinde bulunan Çinili Cami 1640 tarihinde bu Kas›m
A¤a taraf›ndan yap›lm›flt›r. Ayr›ca Kas›m A¤a’
n›n Üsküdar’da bir evi oldu¤u da bilinmektedir. Çinili Cami bahsine bak›n›z. Kas›m Baba
Türbesi çeflmenin hemen yan›ndad›r.
Çeflme tamamen mermerden yap›lm›flt›r. Küçük olup kemeri üzerindeki al›nl›kta flekilli bir
kornifli vard›r. Kitâbesi yok olmufltur.
Taz›c›lar Oca¤› Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Derin-V. Çabuk, s. 3/64) (Sicill-i Osmânî, 4/49)
KASSAM ÇEfiMES‹
Çeflme, Evliya Hoca ve Bulgurlu Mescit sokaklar›n›n birleflti¤i köflededir. Haznesi, büyük ahflap bir evin alt›ndad›r. Soka¤a ç›k›nt› yapm›fl
olan bu ev ve çeflme geriye al›narak yeniden
monte edilmifltir.
Kesme tafltan yapt›r›lan bu çeflmenin kavisli
kemeri üzerinde güzel bir ta’lik yaz› ile flu mermer kitâbe bulunmaktad›r:
Sâhibetü’l-hayrat Hadice Han›m taraf›ndan tamir
edilmifltir.
1342 (1923)
Kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere çeflme, 1342
tarihinde tamir edilmifltir. Soka¤a ad›n› veren
bu çeflmenin hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤ildir. Kitâbenin üzerinde flekilli bir kornifl vard›r.
Kassam Çeflmesi.
di. 1157 (1744)’te vefat etti. Kabri, Üsküdar’da Miskinler Tekkesi arkas›ndad›r. O¤lu
Feyzullah Efendi 1192’de Yeniflehir Mollas›
iken vefat etmifltir. Bunun o¤lu, Cemilüddin
Mehmet ve Sadrüddin Mehmet Efendiler
1192 (1778)’de vefat ederek ayn› yere gömülmüfllerdir. Bugün hiçbirisinin flâhidesi mevcut
de¤ildir. Sadrüddin Efendi ile Feyzullah Efendi’nin flair oldu¤u söylenir.
Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 3/223 ve 4/234 Sadrüddin ve
Mehmed Efendi Kassam) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri,
2/476)
Kassam, k›s›m k›s›m ay›ran ve veren kimseye
verilen add›r. Mirasç›lar aras›nda miras› ülefltiren ve küçüklerin hakk›n› koruyan, fleriat memurudur.
Çeflme, Kassam Mehmet Efendi taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Kendisi, ‹stanbullu ulema, müderris ve sonra ‘Kassam-› Askerî’ olan ve 1135
(1722)’de vefat eden Sadrüddin Efendi’nin o¤ludur. Mehmet Efendi, müderris ve senelerce
Kassam-› Askerî olmakla bu namla flöhret buldu. Sonra fiam, 1146 (1733-34)’te Medine
Mollas› oldu. Dönüflünde ‹stanbul payesi veril-
Kassam Çeflmesi ve
çevresi.
1097
Kâtip Mustafa Efendi
mektebi vard›. Mektep elan durmaktad›r.
Tamamen kesme tafltan yapt›r›lan bu klâsik
çeflmenin ayna tafl› servi kabartmas› ile süslenmifltir. Kafl kemeri üzerinde iki sat›r halinde flu
kitâbe vard›r:
Sâhibu’l-hayrat ve’l-hasenat kalyonlar kâtibi Dereli
Merhum Mustafa Efendi r›zaen-lillah el-Fatiha
1193 (1779)
Çeflmesi.
KÂT‹P MUSTAFA EFEND‹
ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Çavufldere Caddesi ile eski Ba¤larbafl› Caddesi (flimdiki Kartalbaba Caddesi)’nin birleflti¤i yerde ve Ba¤larbafl› Caddesi’nin sol köflesindedir. Yak›n tarihe kadar arkas›nda ve sa¤ taraf›nda harap binas› bulunan,
Kavsara Baba Tekkesinin Meflrutas› ve Türbesi mevcuttu. Türbe bugün de mevcut olup
meflruta arsa halindedir. Çeflmenin ön taraf›nda ve Valide-i Atik Çeflmesi Soka¤› bafl›nda
ise, K›zlar A¤as› Mehmet A¤a’n›n Camii ve
Çeflmenin arkas›nda kesme tafl büyük bir haznesi vard›r.
Bânisi, kalemden yetiflip kâtip, sonra Saliha
Sultan’a kethüda olarak hocal›k rütbesini kazanm›fl 1182 (1768-69)’da matbah emini,
1190 (1776)’da tersane emini ve iki sene sonra sadaret kethüdas› olmufl, 1193 (1773)’te
mazul olarak Midilli’ye sürülmüfl ve orada ölmüfltür. Kitâbeden, çeflmenin vefat›ndan sonra yap›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Mustafa Efendi,
Okmeydan›’nda yapt›¤› ok at›fllar›nda menzil
alma¤a ve tafl dikme¤e hak kaz›nm›fl iyi bir
okçu idi.
Kaynaklar: (Abdullah Efendi, Kanunname-i Rumat -At›c›lar Kanunnamesi- Yay. Halim Baki Kunter, Tarih Vesikalar›, ‹stanbul 1942, Say›: 10, s. 264) (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/376) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 88)
(Sicill-i Osmânî, 4/447)
KAYMAKAM EM‹N BEY
ÇEfiMES‹
(ACI ÇEfiME)
Ç
eflme, Toptafl› Caddesi üzerinde eski Tabhane, yeni Sokollu ‹lkö¤retim Okulu binas›n›n sa¤ taraf›ndaki bahçe içindedir. Üsküdar Askeri Rüfldiyesi bahsine bak›n›z.
1098
Kesme tafltan yap›lm›fl olan bu çeflmeye iki basamakla inilir. Caddeden bak›ld›¤›nda farkedilmez. Suyu devaml› akar ve ac›d›r.
Son tamirinde kesme tafl olan iki yan duvar›
çimento ile s›vanm›fl ve yalaklar› da doldurulmufltur.
fiair Mihrî Efendi’nin üç sat›r halinde haz›rlad›¤› alt› m›sral› kitâbesi fludur:
Kâimmakâm-› asker-i topî Emin Be¤’in
Hayr-› celîle zât›n› k›lm›fl Hudâ delîl
Tecdîd idüb bu çeflmeyi bezl-i nukûd ile
Rûh-u Hüseynî eyledi siyrâb-› Selsebîl
Mihrî bu resme eyledim iflrâb-› târîhin
Mânend-i Kevser akd› nev-âyet-i bî-adîl
1271 (1854-55)
Kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere, Topçu Kaymakam› Emin Bey, mevcut olan eski bir çeflmeyi yenilemifltir.
‹stanbul Çeflmeleri, adl› k›ymetli eserde, kitâbenin alt›ndaki tarih yanl›fll›kla H. 1171 olarak gösterilmifltir.
Kitâbe yazar› fiair Mihri Efendi ‹zmirli olup
1255 (1839) tarihinde ‹stanbul’a gelmifl Üsküdar’da Hassa Meclisi kâtibi olmufltur. Mutasavv›f flairlerimizdendir. Mevlevî idi ve iyi ney
çalard›. Bir gazeli Fatin Tezkiresi’nde kay›tl›d›r.
Abdülmecit devri sonlar›nda vefat etti.
Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/356) (Gezi
Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/6) (Sicill-i Osmânî,
4/528 Mihri Efendi) (Türk Dili ve Edebiyat› Ans. 6/332)
KETHÜDA MEHMET PAfiA
ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Aziz Mahmut Efendi Soka¤› üzerinde ve bu soka¤a aç›lan Hüdâyî Dergâh›’n›n yüksek avlu kap›s›n›n sa¤ taraf›nda ve
dergâh›n kap›lar›n› aç›p kapayan Kap›c› Dede
evinin alt›ndad›r. Ahflap ev bu çeflmenin büyük haznesi üzerine oturtulmufltur. Karfl›s›nda
Cennet Mehmet Fenâyî Efendi Türbesi bulunmaktad›r.
Klâsik olmayan bu çeflme kesme tafltan yap›lm›flt›r. Mermer ayna tafl›n›n iki taraf›na oluklu
ve köfleli iki sütun yerlefltirilmifltir. Çeflmenin
aln›nda ve bir çerçeve içinde yedi sat›r halinde, 14 m›sral› flu kitâbe vard›r:
Vekîl-i saltanat Damad ‹brahim Pafla’y›
Hudâ dûr itmesün z›ll-i zalîl-i Han Ahmed’den
Kef-i cûd› bu flehr-i Üsküdar’› eyleyüb sibâr
Ahâlîsini k›ld› behre-yâb ihsân-› bî-hadden
Bu mevkide Mehemmed Kethüda Pafla-y› hayr-endîfl
Binâ-y› çeflmeye me’mûr olunca sadr-› emcedden
Civâr-› hankâh-› Hazret-i Mahmûd Efendi’de
Bu dil-cû çeflme oldu yâdigâr ol merd-i irflâddan
Hep âsâr-› sadâkatdir ki oldu âkibet Mahmûd
Yapup bu çeflmeyi feyz ald› nûr-› izz-i sermedden
Hudâ flahenfleh-i zî-flân ve sadr-› sâhibu’l-hayr›n
Riyâz-› devletin âsûde k›lsun dîde-i bedden
Beka-cûy-› kadîmi fiakir-i dâî didi târîh
Gel iç ayn-› hayât› çeflme-i pâk-i Mehemmed’den
1136 (1723)
Kitâbenin alt›na 1136 tarihi yaz›lm›flt›r. Tarih
m›sra-› ebced hesab›na vuruldu¤unda 1141 tarihi ç›kmaktad›r. fierefâbâd Kasr› için getirtilen Fatma Sultan-‹brahim Pafla Suyu, kasr›n
bahçesindeki havuzdan 1141 (1728-29) tarihinde ak›t›lm›flt›r. Bu s›rada yapt›r›lan ve bu
sudan istifade eden 24 çeflmenin hemen hepsi
1141 tarihlidir. Bu sular›n tanzimini yapan,
Do¤anc›lar maksemi de yine bu tarihte yapt›r›lm›flt›r.
Çeflmenin kitâbesi fiair fiakir Hüseyin Bey taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi müderris olup
1156 (1743) tarihinde ölmüfltür.
Kethüda Mehmet, Nevflehirli ‹brahim Pafla’n›n damad›d›r. Onu evvelâ hazinedar olarak
yan›na alan Nevflehirli, sonradan k›z› Hibetullah Han›m’› vermiflti. 27 Mart 1719 tarihinde
sadaret kethüdas› tayin edilmifl, May›s 1725’te
Kaymakam Emin Bey
Çeflmesi.
1099
Kethüda Mehmet
Pafla Çeflmesi
kitabesi.
de Rumeli payesi verilmiflti. Kendisinin Ortaköy Camii civâr›nda güzel bir yal›s› ve bahçesi, Ak›nt› Burnu’nda da kasr› vard›.
Patrona ‹syan›’nda Kaptan Pafla Camii’nin yap›mc›s› olan Vezir Kaymak Mustafa Pafla ile
beraber Bostanc›lar Hapishanesi’ne konulmufltu.
Sonradan buradan al›nan bu iki pafla, bugün
Topkap› Saray›’n›n orta kap›s›ndan girildi¤ine
göre sol tarafta bulunan ve ‘Kap› aras›’ denilen
bölüme getirildiler. Nevflehirli ‹brahim Pafla
da burada bulunuyordu.
Burada yap›lan soruflturma neticesinde ‹brahim Pafla:
“Hazinedâr›mda 12 bin kiselik zulta ve iki sand›k
alt›n ve yal›da dahi iki sand›k alt›n ve derûn-i hazînemde bulunan tafl odada, bak›rdan mebni 12
sand›k alt›n” var demiflti.
Kethüda Mehmet Pafla’n›n 23.390 kese paras›
ç›km›flt›.
Kaptan-› Derya Mustafa Pafla ise: “500 kise param vard›r, bu da çarfl›ya olan borcumu ödemez”
diye cevap vermiflti.
Her üç vezir, bundan sonra evvelâ ‹brahim Pafla olmak üzere idam edilmifllerdi. S›ra Mustafa
Pafla’ya geldi¤inde büyük bir so¤ukkanl›l›kla
namaz›n› k›lm›fl, duas›n› yapm›fl ve sonra kendini cellatlara teslim etmiflti. Mehmet Pafla’ya
gelince, baz› eserler büyük bir cesaret gösterdi¤ini, baz›lar› da katlonulaca¤› s›rada kalp sektesinden vefat etti¤ini yazarlar.
1100
30/1 Ekim 1730 sabah› bu üç pafla bu flekilde
idam edildikten son asilere teslim edilmifl ve
daha sonra Mehmet Pafla’n›n cesedi, Yeniçeri
K›fllalar›’n›n bulundu¤u Et Meydan›’na getirilerek k›fllan›n kap›s› yan›na as›lm›flt›r.
Hadîka yazar› bundan sonras› için flunlar› yaz›yor:
“fiehid oldukta Süleymaniye kurbinde vaki
kona¤›n›n bahçesine defn olunmufltu. Badüzaman damad› olan Divitdar Mehmet Pafla, 1163
Muharreminin 24 (3 Ocak 1749) gün Firarîzâde Abdullah Pafla’n›n yerine sadrazam oldukta
kay›n pederlerinin merkadini tamir ve yola bir
pencere açarak aflikare etmifltir.”
Damat, Kethüda Mehmet Pafla’n›n kona¤› Süleymaniye’de, Defterdar fiemsüddin-i Cenderî
Türbesi karfl›s›ndad›r. Türbe, Kirazl› Mescit
Soka¤›’ndad›r. Aç›lan pencere ve Mehmet Pafla’n›n kabri bugün de mevcuttur.
Mehmet Pafla’n›n Fethiye Camii avlu kap›s›
üzerinde fevkânî bir mektebi vard› ki, bugün
mevcut de¤ildir. Sadrazam Rami Mehmet Pafla’ya ait olan Rami Çiftli¤i de sonradan onun
mal› olmufltur.
Kethüda Mehmet Pafla’n›n bundan baflka Gelibolu’da da bir çeflmesi vard›r. Bugün de mevcut olup Telli Çeflme ad› ile ünlüdür. Pafla’n›n
kardefli, fialvarl› ‹brahim A¤a’n›n da bu yöreye
ilk suyu getirtti¤i bilinmektedir. Muhteflem
lâhdi, kâtibî sikkeli ve tabak içinde meyve kabartmal›d›r. Bafl flâhidesi üzerinde 1142 (1729)
tarihli ve 18 m›sral› bir kitâbesi mevcuttur.
Lâhdin, Gelibolu ve Yöresi Tarihi adl› eserde güzel bir resmi vard›r.
fialvaro¤lu olarak da an›lan, ‹brahim A¤a’n›n
bu lâhdi, Gelibolu Yaz›c›zâde Mezarl›¤›’nda
iken Alaeddin Kalfa Mezarl›¤›’na nakledilmifltir. Mezarl›k orta kap›s›ndan, ana yola girildi¤inde 200 ad›m ileride, sa¤ tarafta ve tepe üzerindedir.
Çeflme 1138 (1725) tarihli olup Gelibolu santralinin oldukça gerisinde ve takriben Yaz›c›zâde Camii’nin arkas›ndad›r.
Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi 1/157-183 Fethiye Camii
ve Kirazl› Mescid) (Münir Aktepe, Patrona ‹syan›, fihrist)
(Ekrem H. Ayverdi, 19 As›r ‹stanbul Haritas›) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 66) (Sicill-i Osmânî, 3/124 fiakir Bey ve 4/224
Mehmed Pafla) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/320)
(Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/59) (Ayvansarayî, Mecmua-y›
Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 55-56) (Uzunçarfl›l›,
Osmanl› Tarihi, Cilt: 4 K›s›m: 2, s. 263) (Fevzi Kurto¤lu,
Gelibolu ve Yöresi Tarihi, s. 66) (Nazife Kurtman, Çanakkale Eserlerinden Örnekler, 8. Vak›f Haftas› Kitab› 1990, s.
175-177)
1333 (1914-15) ketebehû Ömer Vasfî
Bu güzel celi sülüs yaz›n›n üstündeki al›nl›kta
ikisi yanda, biri ortada üç rozet bulunmaktad›r.
Haznesi olmayan bu güzel görünümlü çeflmenin üzeri harpufltal›d›r. Zarif istalaktitli bir
kornifl al›nl›k ile harpuflta aras›nda yer alm›flt›r. Bu korniflin efllerini, Üsküdar Yeni Cami
türbe, çeflme, sebil ve flad›rvan›nda, ‹skele
Meydan›’ndaki III. Ahmet Meydan Çeflmesi’nde, A¤a Hamam› mevkiinde ‹skender Baba
Türbesi yan›ndaki Nevflehirli ‹brahim Pafla
Çeflmesi’nde ve ayr›ca ‹mrahor semtindeki Bafl
Kad›n Çeflmesi’nin silme veya kornifllerinde de
görmekteyiz.
Çeflmenin suyu Büyük Çaml›ca Tepesi eteklerinden gelmektedir. ‹stanbul Sular› adl› eserinde Nâz›m Nirven Bey flunlar› yazmaktad›r:
K›s›kl› Çeflmesi
(‹vaz Fakih Çeflmesi).
KISIKLI ÇEfiMES‹
Ç
eflme, K›s›kl› Meydan›’nda ve bu meydandan Ümraniye’ye giden Alemda¤ Caddesi’nin (eski Kavak Bay›r› Caddesi) sol köflesindedir. Hemen arkas›nda Bostanc›bafl› Abdullah A¤a’n›n 895 (1489-90) tarihinden evvel
yapt›rm›fl oldu¤u K›s›kl› Camii vard›r.
Mehmed Hafid Efendi’nin 1212 (1797) tarihinde yazd›¤› Mehahü’l-Miyah (güzel sular) adl› eserinde bu çeflmeden flöyle bahsediliyor:
“K›s›kl› suyu, idrar söktürme¤e çok uygundur.
Da¤›n zirvesinden o yerin hay›r sahibi taraf›ndan K›s›kl›’da yapt›r›lan çeflmeden ak›t›lm›flt›r.
K›fl aylar›nda rengi bozulmaktad›r.”
Hadîka yazar› da:
“K›s›kl› Karyesi’nde vaki çeflmenin suyu gayet
leziz oldu¤undan çok mahalle götürülür.” demektedir.
Çeflme, tamamen mermerden yap›lm›flt›r. Düz
ayna tafl›n›n üzerindeki kafl kemeri renkli mermerdendir. Bunun iki yan›nda top ç›k›nt›lar
ve bunlar›n üzerinde flu ayet-i kerime bulunmaktad›r:
1101
“Bu çeflmenin Büyük Çaml›ca Tepesi istikametine bahçelerin, evlerin alt›ndan borulu bir
galeri ile 63 m. kadar ilerleyince bir su bacas›na var›l›r. Bu bacan›n derinli¤i l0 metredir. Bu
bacadan Büyük Çaml›ca istikametine ilerleyen
ve yüksekli¤i 1,30 m. geniflli¤i 0,57 m. olan bir
galeri...” ile su gelmektedir.
K›s›kl› Çeflmesi’nin ilk defa ‹vaz Fakih Efendi
taraf›ndan yap›ld›¤› san›lmaktad›r.
Osmanl› Padiflah› Çelebi Sultan Mehmet
(1413-1421) kendi fleyhi olan bu zata iki Çaml›ca arsas›n› temlik (mülk olarak verme) etmiflti. O da buralar› vakfetmifltir. Yaz›lan vakfiye
halen Vak›flar Genel Müdürlü¤ü’ndedir.
Bu k›ymetli malumat ilk defa fieyhülislâm Reiszâde Aflir Efendi (1728-1804)’nin o¤lu Kad›asker Mehmed Hafid Efendi (öl. 5 Zilkade
1226/21 Aral›k 1811) taraf›ndan yaz›lan Mehahü’l-miyah (Güzel Sular) adl› eserde verilmifltir. ‹vaz Fakih Türbesi bahsine bak›n›z.
K›zlara¤as›
Hac› Beflir A¤a
Çeflmesi’nin
Üsküdar Yenicamii
haziresindeki kitabesi.
Sonradan harap olan çeflme, 1914 senesinde
flimdiki flekliyle tamir edilmifltir. Üzerindeki
kitâbe hattat Ömer Vasfi Efendi taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Kendisi 1880’de ‹stanbul’da, Tophane’de dünyaya gelmifltir. Eyüp’te, Sultan Mehmet Reflad Türbesi’nin, Saraçhane Camii’nin
ve K›s›kl› Camii’nin kap›lar› üzerindeki kitâbeler onundur. 12 Cemaziyelâhir 1347 (25 Kas›m
1928)’de vefat ederek Eyüp Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Kardefli Emin Efendi de hattat idi.
Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/258) (E. H. Ayverdi,
Fatih Devri IV, s. 612) (N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 229)
(Tarih-i Cevdet, Üçdal Neflriyat, 1966 9/279) (‹nal, Son
Hattatlar, s. 80 ve 266) (Mehmed Hafid, Mehahü’l-Miyah,
s. 8)
KIZLAR A⁄ASI
HACI BEfi‹R A⁄A ÇEfiMES‹
Ç
eflme bugün mevcut de¤ildir. Kitâbesi,
Yeni Cami avlusunda musalla tafl›n›n arkas›nda ve camiin büyük su deposunun önündedir.
Abdülkadir Erdo¤an Bey’in neflretmifl oldu¤u
Üsküdar Su Yolu Haritas›’nda, fierefâbâd Kasr›
için getirtilen suyun kollar› anlat›l›rken; “Do¤anc›lar’daki taksim kubbesinden önce Kavak’ta Kale Çeflmesi vard›r. Ondan sonra yol,
üç kola ayr›l›r. Soldan birinci kolda, Atpazar›
Kap›s›’nda Hac› Beflir A¤a Çeflmesi; Atpazar›
içinde, Sulu Han karfl›s›nda Fatma Sultan Çeflmesi” bulunmaktad›r, demektedir.
Bu aç›klamadan da anlafl›laca¤› üzere çeflme,
“Atpazar› Kap›s›”ndad›r. Atpazar› Kap›s› ise,
Valide-i Atik Çeflmesi Soka¤› üzerinde, 998
(1589-90)’da yapt›r›lan el-hac K›zlara¤as›
Mehmet A¤a Çeflmesi (Kemeralt› Çeflmesi)’nin yan ve ayn› isimle bilinen camiin ön taraf›ndad›r. Mir’at-i ‹stanbul yazar›n›n da belirtti¤i gibi çeflme, “Kemeralt› Camii denmekle
ma’ruf camiin alt›ndad›r.”
Meydanc›k Çeflmesi ismiyle de meflhur olan
Hac› Beflir A¤a Çeflmesi, 1930 tarihlerinde y›k›lm›fl ve tafl› getirilerek yukar›da bahsedilen
yere konmufltur. Çeflmenin yeri için el-hac
K›zlara¤as› Mehmed A¤a Çeflmesi bahsine bak›n›z. Kitâbenin yan›nda H. 1141 tarihli Fatma
Sultan Çeflmesi’nin de kitâbesi vard›r. Bu adla
bilinen çeflme bahsine bak›n›z. Beflir A¤a Çeflmesi’nin kitâbesi alt›nda bu çeflmeye ait oldu¤u san›lan bir ayna tafl› ve birkaç söve vard›r.
Bugün tarih rakamlar› tam olarak okunamayan
on iki m›sral› kitâbe fludur:
Cenab-› Hazret-i Sultan Ahmed Han-› Gazi kim
Odur z›ll-› ilâhî âb-› rûy-› saltanat hakka
Muhibb-i hayr el-hac Beflir A¤a-y› zî-flan›n
‹düb darü’s-saâde hidmetiyle kadrini â’lâ
Du’a-y› hayr› isticlab içün flah-› cihân-bâne
Nice âsâr-› uzmâya muvaffak eyledi Mevlâ
1102
Yapub bu çeflme-i pür-nûr-› pâki fî-sebîlillâh
Zülal re’fetiyle teflnegân› eyledi irvâ
‹lâhî hayr›n› hüsn-i kabul eyleyüb flayan
Ana bâdî-i gufran ola bu hayrat-› bi-hemtâ
‹çüb bir cam›n› fiakir didi atflâne tarihin
Bu dilcû çeflme-sâr-› safdan gel Zemzem iç s›hha
1141 (1728-29)
Kitâbe yazar› fiakir Hüseyin Bey, Gümrükçü
Hüseyin Pafla’n›n o¤lu Mustafa Bey’in mahdumudur. Evvelâ müderris, 1146 (1733)’te
vak’anüvis, 1155 (1742)’de Halep mollas› oldu. 1156 (1743)’te vefat etti. fiair, divan sahibi, kâmil bir zat idi.
Beflir A¤a hakk›nda Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi, Hadîkatü’l-Cevâmi adl› k›ymetli
eserinde flu bilgiyi vermifltir:
“A¤a, Yapraks›z Ali A¤a’n›n ç›ra¤› olmak üzere Daire-i Hümâyun’a girmifl, Sultan III. Ahmed’in efendili¤inde, hizmetlerinde bulunup
sonra padiflah oldu¤unda musahiblerinden biri
olmufl ve 1116 (1704-5)’te Daye Kad›n’› hacca
götürme¤e memur ve sonra hazinedarl›k payesine ulaflm›fl ve 1125 (1713)’te Darü’s-saâde
A¤as› Süleyman A¤a ile beraber K›br›s’a ve
sonra M›s›r’a gönderilip bir müddetten sonra
fieyhü’l-harem olup 1129 evahirinde (1717 senesi aral›¤›n›n bafl›) Anber Mehmed A¤a’ya
halef olarak Darü’s-saâde A¤as› olup 13 sene
Sultan Ahmed’e hizmet etmifl ve Sultan Mahmud’un cülusunda dahi mevkiini korumufl ve
1159 (1746) senesine kadar ikbal ile hemhal
olup bu esnada hastalanarak Bahariye nam sahilhanede ayn› senenin Cemaziyelevvelinin
13. günü (3 Haziran 1746) ölmüfltür. ‹kbal
müddeti 30 senedir.” Kabri, Eyüp Sultan Camii’nin d›fl flad›rvan avlusunu iç avluya ba¤layan kap›n›n sol taraf›ndaki türbededir.
md.) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V.
Çabuk, s. 53) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 124-125) (Sicill-i Osmânî, 2/20 Beflir A¤a; 3/124 fiakir Hüseyin Bey) (R. Akakufl, Eyüb Sultan, s. 188) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/36)
LÂD‹KL‹ AHMET A⁄A
ÇEfiMES‹
Çeflme, bugün için Üsküdar ilçe s›n›rlar› d›fl›nda olmas›na ra¤men, Ayr›l›k Çeflmesi’nde oldu¤u gibi, bu eseri de Üsküdar çeflmelerinden ay›rma¤a imkân yoktur. Bu durumun genifl aç›klamas› Ayr›l›k Çeflmesi bahsinde yap›lm›flt›.
Lâdikli Ahmet A¤a Çeflmesi, Üsküdar’› Kad›köy’e ba¤layan Haydarpafla Köprüsü’nü geçince bugün Çay›rbafl› dura¤› ismiyle an›lan mevkide ve Kad›köy-Haydarpafla r›ht›m› ile Haydarpafla Çay›r› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve
soka¤›n sa¤ köflesindedir.
Ulu bir ç›nar a¤ac›n›n yan›ndaki bu menzil
çeflmesi, bugünkü haliyle bir sanat de¤eri tafl›maz. Ancak, tarihi topo¤rafya bak›m›ndan bir
hususiyeti olan çeflme, Haydarpafla ‹skelesi’nden gelen ve esas Ba¤dat Caddesi’ne gidecek
olan kimselerin bir u¤rak yeri oldu¤u gibi Haydarpafla Sahras›’nda konaklamaya geçmifl olan
ordunun bulundu¤u yerdeki çeflmeden istifade
etmesi düflüncesiyle yap›ld›¤› muhakkakt›r.
Beflir A¤a’n›n ‹stanbul’da, Bab›-âli kap›s›n›n
sol taraf›nda, Hükümet Soka¤›’n›n Alayköflkü
Caddesi ile birleflti¤i köflede cami, medrese, sebil, iki çeflme, mektep ve bir Nakflibendî Tekkesi’nden oluflan güzel bir külliyesi ve ayr›ca
Eyüp, Baba Haydar mahallesinde Darü’l-hadis,
mektep ve çeflmesi, Medine’de de baz› hayrat›
vard›r.
Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi, 1/48) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/332) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 5/2599)
(fiemdânîzâde Tarihi, M. Aktepe Türkçesi, 1/215 Beflir A¤a
md.) (M. Aktepe, Patrona Halil ‹syan›, s. 196 Beflir A¤a
Lâdikli Ahmet A¤a’n›n
flâhidesi.
1103
Çeflme, flimdiki fleklini XIX. yüzy›l sonlar›nda
yap›lan bir tamir s›ras›nda alm›fl olmal›d›r.
Bu menzil çeflmesinin namazgâh› için Üsküdar
namazgâhlar› bahsine bak›n›z.
Muhtemelen, 1222 (1807) tarihinde vefat
eden flair, Muvakkitzâde Pertev Mehmet Efendi taraf›ndan haz›rlanm›fl olan kitâbesinin
metni fludur:
Pervitij Paftas›’nda
Lâdikli Ahmet A¤a
Çeflme ve
namazgâh›n›n ilk
durumu.
fiarl Teskiye, Küçük Asya Tarihi adl› eserinde:
“Kad›köyü Burnu’nun teflkil etti¤i küçük boyun nihayetinde güzel bir ç›nar a¤ac›yla gölgelenmifl çeflmesiyle Haydarpafla Bahçesi vard›r.
Bu çeflme eski ça¤larda Hermagoras Menba›
nam›yla yad edilirdi” diyor.
Bu ulu ç›nar a¤ac›, 1990 k›fl›nda özellikle kurutulmufltur. Bugün bir kütük halindedir.
Barok üslûbundaki mermer ayna tafl› üzerinde
ve kemerinin içinde ondört m›sral› bir kitâbe
tafl› bulunmaktad›r. Çeflmenin üstüne, yekpare
mermerden, kenar› silmeli bir levha, kapak gibi yerlefltirilmifltir.
fiâh-› âlem hazret-i Sultan Selimü’s-sâlisin
Tâb-› pâki hayre mâil oldu¤›yçün dâimâ
Eyleyüb hulk› sirâyet bendegân-› hâss›na
Böyle cây-› dil-güflâlar olmada yer yer binâ
Sâhibu’l-hayr› ez an cümle bu zîba çeflmeyi
Serv-i dil-cûlarla itmifl Cennet-âsâ cân-fezâ
Çukadar A¤a-y› flâhenflâh iken oldu çerâ¤
Ya’ni Ladikli o zât-› ber-güzîn Ahmet A¤a
Old› mâlik bu makâm-› dil-kefle k›ld› nazar
Kim havas› râhat-efzâ âb-› pâki gam-zede
Suffa yapd› serviler dikildi himem sarf eyledi
Kim teferrüc eyleyenler ide bir hayri du’a
Geldi bir m›sra ile Pertev cevherin târîh-i sâl
Servli bu çeflmenün havz› bu deryâ gûyiyâ
sene 1208
Çeflme ve namazgâh, 1208 (1793-94) y›l›nda
Ahmet A¤a taraf›ndan yap›lm›flt›r. A¤a, Enderun’dan yetiflmifl, 1200 fievvalinde (A¤ustos
1786) Rikabdâr-› sultanî olmufl ve 1201 Zilkadesinde (A¤ustos-Eylül 1787) Çukadar A¤as›
bulundu¤u halde tekaüt edilmifltir. 5 Zilhicce
1211 (1 Haziran 1797)’de vefat eden Ahmet
A¤a’n›n kabri, Ayr›l›k Çeflmesi’nin sol taraf›ndaki mezarl›ktad›r.
Kabri, Ayr›l›k Çeflmesi yak›n›ndaki mezarl›k
duvar›n›n köflesinden, caddeyi takiben 173
ad›m ileride olup ayak tafl› servi motiflidir. Kâtibî sikkeli flâhidesindeki kitâbe fludur:
Bir mübarek zat›n / meskeni olmufldur bu mezar
Eylemifl nazik tenin / hâki yeksar›n rûzgâr / Merhum ve magfur A¤a-y› / Çukadar-› Hazret-i fiehri / yârî-i esbak Lâdikli Ahmed / A¤a ruhiçün Fatiha.
5 Z. 1211.
Lâdikli Ahmet A¤a
Çeflmesi ve
Namazgâh›
vaziyet krokisi.
1104
Biraz ileride, cariyelerinden Mahbube Kad›n’›n 1210 (1795) tarihli flâhidesi vard›r.
Yan›nda, Kad›köy’de bir soka¤a ismi verilmifl
olan Uzun Haf›z Mehmet Efendi’nin kabri var-
d›r. Mehmet Efendi hâcegândan olup 11 Rebiyülâhir 1222 (18 Haziran 1807)’de vefat etmifltir. Çok zengin idi. O¤ullar›na Uzun Haf›zzâdeler denir. Kabirleri babas›n›n yan›ndad›r.
Kitabe flairi Pertev Efendi, ‹stanbullu olup evvelâ sadrazam mektupçusu ve sonra divan-›
hümâyun hulefas›ndan olmufltur. Mahir, divan
sahibi bir flair idi.
“Ahmed A¤a sahib oldu¤u bu mevkii, manzaras› güzel oldu¤u için serviler diktirmifl suffa
(Namazgâh) ve çeflme yapt›rm›fl, bir ‘Teferrücgâh’ haline getirmifltir. Kitâbesinde çeflmeye,
Servili Çeflme de dendi¤i iflaret edilmektedir.”
Kaynaklar: (Semavi Eyice, ‹stanbul-fiam-Ba¤dad Yolu Üzerindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fk. Tarih Der. Say›: 13/86) (M. Kemal Özergin, Üsküdar-Bostanc›bafl› Güzergâh› Kitâbeleri, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der Say›:
13/117) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 35) (Sicill-i Osmânî, 2/38
Pertev Mehmed Efendi; 1/274 Ahmed A¤a; 4/275 Mehmed
Efendi Uzun Haf›z) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/388)
(fiarl Teskiye, Küçük Asya tarihi. Haz. Ali Suat, s. 134)
bir sütun üzerinde ise:
“Darü’s-saâdetü-flerife A¤as› Abdullah A¤a taraf›ndan iki masura su dahi ilâve edilerek suyun
mikdar› tezyid edilmifldir.”
denilmektedir. Abdullah A¤a 1203 (1787)’de
vefat etti. Kabri, Ayazma Camii hazîresindedir.
Mesiredeki kuyu yak›n›na dikilen ve bir mezar
tafl›n› and›ran tafl üzerine flu kitâbe yaz›lm›flt›r:
Mahallesinde / Babü’s-saâde-i esbak Merhum Cedid Yakub A¤a’n›n çeflme-i / Âb›n›n kadimi miyah› ve memerri bi’l-külliyye harab ve âb-› nâyâb /
Olma¤›n müceddeden hafr ile... / Hâlâ Babü’ssaâde A¤as› naz›r-› vakf saâdetlu Mustafa / A¤a
ve mütevellisi el-hac Seyyid Mehmed A¤a ve kâtibi el-hac / Mehmed Salih Efendi ve câbisi Mustafa Efendi ve Ser-bölük Ahmed A¤a marifetleriyle
tecdid ve bu mahalle / Vaz’-› hacer k›l›nd›.
Sene 1180(1766-67)”
Kuyunun bilezi¤ine de flu kitâbe hak edilmifltir:
L‹BADE SUYU ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Bulgurlu Köyü civar›nda ve Libade
Caddesi ile meflhur Çilehane’nin aras›ndad›r.
Bir mesire yeri çeflmesi olan bu eser, Babü’sSaade A¤as› Yakup A¤a taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Yakup A¤a’n›n Üsküdar’da Toptafl› Camii yak›n›nda, Kap›a¤as› Mevkii’nde ve Toptafl› Caddesi üzerinde bir mektebi, kütüphanesi ve çeflmesi daha vard›r. Bu güzel manzume
1089 (1678) y›l›nda yapt›r›ld›¤›na göre Libade
Çeflmesi’nin de bu s›rada yap›lm›fl olmas› icap
eder. Çeflme, suyunu Libade Suyu menba›ndan
temin ediyordu.
“Burada nebeân eden ve Üsküdar’da Kap›a¤as›
Çeflmesi’ne cereyan eden / Suyun tahvil-i mecras›na baz› tarafdan tasaddi olunduysa da... / Karariyle mecra-y› kadîmine icra edildi¤i / Buraya tahrir olundu.
Sene 1318(1900)”
Libade Mesiresi ve suyu Üsküdar ve Kad›köy
havalisinin en eski ve meflhur mesire yeri ve
suyu olup, ilkbahar ve yaz aylar›nda çok ra¤bet
görürdü.
Libade isminin hangi tarihte ve niçin verildi¤i
belli de¤ilse de 1180 tarihli kitâbede bu ismin
geçmesi Libade ad›n›n çok eski tarihlere dayand›¤›n› ortaya koymaktad›r.
Libade Suyu Çeflmesi
vaziyet krokisi.
Zamanla harap olan Libade Çeflmesi 1180
(1766-67) tarihinde mütevellisi taraf›ndan
onar›lm›fl ve bu s›rada bir sütun üzerine de:
mahallesinde / Babü’s-saâde A¤as› esbak merhum
Cedid Yakub A¤a’n›n bina ve infla itmifl oldu¤u
Libade Suyu-1180”
diye yaz›lm›flt›r. Bu sütunun yan›ndaki di¤er
1105
K›sa h›rka, ya¤murluk anlam›na gelen ve Lebade de denilen bu sözcük, herhalde havas›n›n
daima rüzgârl› olmas›ndan dolay› bir h›rka giyilmesi icap etti¤i için bu mahalle isim olarak
verilmifl olmal›d›r. Veya Libade ad›n› tafl›yan
h›rkalar›n burada yap›lm›fl olabilece¤i akla gelebilir. Rumeli göçmenleri de da¤ ete¤ine Libade demektedir.
r›lm›flt›r. Dört basamakla inilen çeflmenin aln›na ise flöyle yaz›lm›flt›r:
XIX. Yüzy›l sonlar›nda çok ra¤bet gören semtte devrin ileri gelenlerinin köflkleri vard›. Bunlar aras›nda ve Libade’nin “üstünde Halis Molla’n›n köflkü ve bu köflkün üst taraf›nda eski 6.
Daire Belediye Müdürü Hakk› Bey’in köflkü ve
yan›nda koru içinde Divan-› Muhasebat ikinci
reisi Tevfik Bey’in müteaddid dairelerden müteflekkil köflkü vard›... Libade yolu üzerinde
Seyid Ali Paflazâde Hamdi Pafla’n›n korusu
Memduh Pafla’n›n çiftli¤i vard›. Libade Suyu’nun yan›ndaki köflkte meflhur musikiflinaslardan Hac› Faik Bey oturuyordu.”
Bu çeflme, 1989’da y›kt›r›lm›flt›r.
1298 (1881) y›l›na kadar süren esnaf teferrücleri (gezintiler), ç›rak ç›karma, ve pefltemal
ba¤lama merasimleri Büyük Çaml›ca ve Libade Suyu bafl›nda yap›l›rd›. Bunlardan baflka buralarda Orta Oyunu da oynan›rd›. “Zeyrek
Bekçisi denilen orta oyununun kolbafl›s› Hac›
Bekçi” ve ondan sonra meflhur Kavuklu
Hamdi buralarda temsiller vermifllerdi.
Göz hekimi Esad Pafla (Ifl›k)’›n (1865-1943) da
Libade mevkiinde bir çiftli¤i vard›.
Libade Caddesi Üzerinde Bulunan
Sular:
Toygar Çeflme: Libade Caddesi ile Bay›r Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, soka¤›n sa¤ köflesinde
olup 1989 senesinde, flimdiki Libade Bulvar›
tanzim edilirken y›kt›r›lm›flt›r. Suyu, arkas›ndaki setli arsadan gelmekte idi. Buraya konulan bir levhaya flunlar yaz›lm›flt›r:
“Vak›f Sular Müdürlü¤ü Toygar 2 nolu yerli suyu
menba koruma alan›”
Bay›r Soka¤›’n›n sol taraf›ndaki sette yerlefltirilen ikinci bir levhada ise:
“Vak›f Sular Müdürlü¤ü Toygar 1 nolu yerli suyu
menba koruma alan›” diye yaz›l›d›r.
Buradaki eski çeflme daha sonra yeniden yapt›1106
Sivasl› Yetimo¤lu
Ahmed Efendi
taraf›ndan ihya
edilmifltir.
1. 9. 1930
Az ileride “Vak›f Sular Müdürlü¤ü Haminnine
yerli suyu menba koruma alan›” diye yaz›l› bir
levha daha olup önünde kitâbesiz yeni bir çeflme vard›r. Arkas›nda, etraf› telle çevrilmifl genifl bir arazisi mevcuttur. Çeflme, Haminnine
Çeflmesi Soka¤› karfl›s›ndad›r. Buradaki sokaklar son senelerde aç›lm›flt›r.
Biraz afla¤›da ise Devlet Su ‹flleri I. Bölge Müdürlü¤ü binalar› ve büyük su deposu bulunmaktad›r.
Üsküdar’da, Toygar Hamza Camii mevcuttur.
‹htimal camiin abdest suyu buradan getirtildi¤i için Toygar Suyu ad› verilmifltir.
Libade Mesiresi:
Bu ünlü mesire, Bulgurlu Köyü ile Uzunçay›r
aras›nda ve Libade Suyu Çeflmesi’nin karfl›s›ndad›r. Su ile mesire aras›nda Libade Caddesi
uzanmaktad›r.
Mesireyi, caddeye dik olan bir yol ikiye ay›r›r.
Yolun iki taraf›nda ard›ç a¤açlar› vard›r. Nihayetinde de ‘Karga Deresi’ akmaktad›r. Kenar›ndaki sö¤ütlerden pek az› günümüze kadar gelebilmifltir. Buradaki bir yol hâlâ ‘Sö¤ütlü Çay›r’
ad›n› tafl›maktad›r.
Mesireyi gölgeleyen a¤açlar›n büyük bir k›sm›
yok olmufltur. Basit krokide de görüldü¤ü gibi,
K›zlara¤as› Yakup A¤a, taraf›ndan yap›t›r›lan
çeflmenin karfl›s›nda, yol afl›r› yerde bulunan
1180 (1766-67) tarihli kitâbe, Libade’de yeni
bir yolun aç›lmas› s›ras›nda k›r›larak bir bahçeye at›lm›flt›r. Kitâbeli kuyu bilezi¤inden eser
kalmam›flt›r. Mesiredeki iki vak›f kuyusunun
etraf›nda dört ç›nar a¤ac› vard›r.
1089 (1678) tarihinde Yakup A¤a taraf›ndan
yapt›r›lan çeflme, 1 Eylül 1930’da “Sivasl› Yetim-O¤lu Ahmet Efendi taraf›ndan ihya edil-
mifltir.”
Halk bu çeflmeye Han›m Nine Çeflmesi demektedir. Rivayete göre, yafll› bir kad›n, elindeki sopayla iz açmak suretiyle bu suyu yolun
kenar›na kadar getirmifl ve bu yüzden bu isimle an›lm›fl.
Yol seviyesi yükseltildi¤inden çeflme çukurda
kalm›flt›r. Lülesi üzerine barok sitili bir ayna
tafl› yerlefltirilmifltir. Karfl›s›nda bulundu¤u söylenen namazgâh tafl›ndan ve civar›ndaki Fatma
Nazîre Han›m Çeflmesi’nden eser kalmam›flt›r.
Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 54) (E. Koçu, Türk Giyim ve Kuflam›, s. 168) (Celâl Esad Arseven, Sanat Ans.
2/1225) (H. fiehsuvaro¤lu, 19 As›rda Çaml›ca’daki Köflkler,
Akflam gazetesi 10 Eylül 1947) (Musahibzâde Celâl, Eski ‹stanbul Yaflay›fl›, s. 95) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri,
2/282) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 62-63) (Sicill-i
Osmânî, 3/386 Abdullah A¤a)
MAHBUB A⁄A ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Nakkafltepe (Frenk Tepesi) yak›nlar›nda ve dört yolun birleflti¤i yerdedir.
Arka taraf›nda, bugün Koç Toplulu¤u’nun
tasarrufunda olan eski Nakkafltepe Karakolu
binas›, ve sa¤ taraf›nda, karfl›s›nda, biraz ileri-
de Emine Sultan Saray› bulunmaktad›r.
Çeflme üç yüzlü olup tamamen mermerden yap›lm›flt›r. Ön yüzünün iki yan›na ve köflelerine
ince mermer sütuncuklar yerlefltirilmifltir. Düz
ayna tafl›n›n iki yan›nda ise, yaprak motifleri
bulunmaktad›r. Bunlar üzerinde iki sat›r halinde bir kitâbe vard›r. ‹nce sütunlar›n tafl›d›¤›
defne yaprakl› kornifl çeflmeyi süslemektedir.
Mahbub A¤a
Çeflmesi ve eski
Nakkafltepe Karakolu.
Ön taraf›ndaki el yala¤› k›r›lm›flt›r. ‹ki yan yüzünde, düz ayna tafll› ve küçük yalakl› kuzu çeflmecikleri bulunmaktad›r.
Mahbub A¤a
Çeflmesi
(Onar›lm›flt›r).
1107
MAHPEYKER KÖSEM VAL‹DE
SULTAN ÇEfiMES‹
Ç
avufldere Caddesi ile Çinili Hamam Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesindedir. Tamamen kesme tafltan ve klâsik
Türk çeflme mimarîsine uygun olarak yapt›r›lan çeflmenin hemen arkas›nda, ona bitiflik olmayan Mahpeyker Valide Sultan S›byan Mektebi, sol taraf›nda ve geride Ümmi Ahmed
Efendi Tekkesi, karfl›s›nda ise Afganl›lar Tekkesi bulunmaktad›r. Çeflmenin sa¤ taraf›ndaki
kesme tafl kemerli kap›dan arkadaki mektebe
gidilmektedir. Sol taraf›nda da dairemsi bir
bahçe vard›r. Etraf›n› alçak bir duvar ile parmakl›¤›n çevirdi¤i bu yerde bilezikli bir kuyu
yak›n zamana kadar duruyordu.
Mahbub A¤a
Ayr›ca, üç yüzünü çeviren bir hayvan sulama
yala¤› vard›r.
Kitâbesi fludur:
fiehzade devletlû necâbetlû Abdülmecid Efendi
Hazretleri’nin / Bafla¤as› merhûm Mahbub A¤a
hayrat›d›r.
Arabî 1331 (1915)
Nakkafltepe, Frenk Tepesi ad›ndan baflka,
Münir Pafla Tepesi ad› ile de an›l›rd›. Karakol
ve çeflme, Milli E¤itim Bakanl›¤›’nca 1988 senesi sonlar›nda tamire al›nm›fl ve 1990 A¤ostosunda tamamlanm›fl ve genifl bir saçak alt›na
al›nan çeflme mükemmel bir hâle getirilmifltir.
Mahpeyker Kösem
Valide Sultan
Çeflmesi.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/67)
(Erdem Yücel, Kuzguncuk, TTOK Belleteni, Kas›m/Aral›k
1975)
Çeflmenin üstü çat›s›z olup yeniden onar›lm›flt›r. Büyük haznesi, fevkânî olan mektebin alt›ndad›r. Bir kanal ile çeflmeye ba¤lanm›flt›r.
Kemerinin üzerinde iki sat›r halinde haz›rlanm›fl onalt› m›sral› bir kitâbesi vard›r. fiekilli,
sekiz çerçeve içine ikifler m›sra yaz›lm›fl olan
kitâbenin baz› yerleri k›r›lm›flt›r. Okunabilen
k›s›mlar› flunlard›r:
Hazret-i Sultan-› Ekrem Valide
Hakk yoluna k›ld› bu âb-› revân
K›ld› icrâ bu sebîl-i hayri çün
Ola ecri Selsebîl-i câvidân
Kabbe’l-Allah zî-sevâb-› âhiret
Habbezâ aynü’l-hayât-› râyigân
Her gören an› du’a-i hayr ider
K›l kabûl sen yâ Mecîd yâ Müste’ân
Lüle-i çeflme-i devâ-i dil-teflne
Ak›dur kendüye görürse her vâneye
...........
........... andan iç bul tâze cân
Es-sebîl ey tâlib-i mâ-i’l-sebîl
Âfiyetler ola s›hha nûfl-› cân
Feyziyâ çün mazhar-› feyz oldu su
Menba’-› feyz oldu târîh ol zemân
Rakam yaz›l› de¤ildir. Ebced hesab›na göre
1052 (1642) tarihinde yap›lm›flt›r. Ayvansarayî Hüseyin Efendi 1055 rakam›n› bulmufltur.
Kitâbenin flairi için Çinili Cami ve Çinili suyu
Kaynaklar: (Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk,
s. 63) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/266) (Sicill-i Osmânî, 4/28) (Türk Dili ve Edebiyat› Ans. Dergâh Yay. 3/213)
(N. Nirven, Çinili Suyu, ‹stanbul Ans. 7/4033) (Gezi Notu)
1108
MATBAH EM‹N‹
HACI HAL‹L EFEND‹ ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Selâms›z Caddesi (flimdiki Selâmi
Ali Efendi Caddesi) ile Toygar Hamza
Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, Toygar Hamza Camii hazîresinin istinat duvar› üzerindedir. Cami set üzerinde oldu¤undan çeflme bu seddin
alt›na yap›lm›flt›r.
Tamamen mermerden infla edilen çeflmenin
kemeri üzerinde, aln›nda iki sat›r halinde, alt›
m›sral› bir kitâbe vard›r. Kartufllar içine ikifler
m›sra yerlefltirilmifltir. 1119 (1707) tarihli kitâbe fludur:
Habbezâ Hac› Halil ehl-i hayr
‹tdi bu ayn-› hulûs ile binâ
fiâd ola rûh-› Hüseyin ile Hasan
Nûfl idince teflnegânân-› safâ
Fevzi’yâ der lülesi târîhini
‹çer isen âb-› hayvân iflte mâ
sene 1119
Mecmua-y› Tevarih ile Mir’at-i ‹stanbul’daki tarihler yanl›flt›r.
Kitâbe fiair Fevzi Efendi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Gergerî Ahmet Efendi’nin o¤lu olup
müderrislik payesine ulaflm›fl sar›kl› alimlerdendir. 1151 (1738-39)’da vefat etmifltir.
Matbah Emini Halil
Efendi Çeflmesi
kitabeleri.
bat 1849) Hazine-i Hümâyun Kethüdas› olmufltur. 1265 Cemaziyelâhirinin 29. günü zuhur eden yang›nda Alayköflkü önüne geldi¤inde kalp sektesinden vefat etmifltir. Kabri, Üskadar’da Eski Menzilhane yan›ndad›r.
Çeflmenin bânisi Hac› Halil Efendi, 1067
(1656-57)’de Kayseri’de do¤mufltur. Saraya intisab etmifl, Sadrazam fiehid Ali Pafla’n›n himayesinde süratle yükselerek arpa emini olmufl, 1132 (1719-20)’de de Matbah-› Âmire
Emini olmufltur. 27 Temmuz 1720’de fiehzade
Süleyman, Mehmed, Mustafa ve Bayezid’in
sünnet dü¤ünlerinde Sur Emini olmufl ve Veziriazam ‹brahim Pafla taraf›ndan hilat giydirilmifltir.
Zamanla harap olan çeflme 1260 (1844)’te
Sultan Abdülmecit’in annesi Bezmiâlem Valide Sultan’›n Çâflnigir Ustas› Nazenin taraf›ndan tamir edilmifltir. Bunu belirten, befl sat›r
halinde, on m›sral› olarak haz›rlanm›fl kitâbe,
ayna tafl›n›n üzerindedir ki o da fludur:
Bânîsi oldu mukaddem çeflmenin Hac› Halil
Nice dem nûfl eyledi atflan bu âb-› Zemzemi
Bir vakt oldu harâb ol kalmad› sudan eser
Hayr ile yâd olmufl iken olmad› çokdan beri
Çeflnigir Usta yâd itmek içün ehl-i zemîn
Mehd-i ulyâ-y› adâlet eyledi ta’mîrini
Gel buyur iç oku bir Fatiha üç ‹hlâs ile
K›las›n Firdevs-i ulyâda münasib meskeni
Söyledi tamirine tarihini gayet Nazif
K›ld› dendan câri Nazenin Usta bu ayn-› Zemzemi
1260
Manzumeyi yazan ‹stanbullu Nazif Mehmed
Efendi, Enderun’dan yetiflmifl, H›rka-i Saadet
bafl hademesi ve 1265 Rebiyülevvelinde (fiu-
Toygar Hamza Camii
alt›nda Matbah Emini
Halil Efendi Çeflmesi.
1109
Halil Efendi’nin Üsküdar’da üç çeflmesi daha
vard›r. Bu çeflme bahislerine bak›n›z.
Kendisinin, Fatih ilçesi s›n›rlar›nda Âfl›k Pafla
Camii alt taraf›nda ve Cibali Caddesi ile Ayd›n Bey Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n
sol köflesinde 1133 (1720-21) tarihli bir çeflmesi daha vard›r.
Selâmi Ali Efendi
Caddesi’nde Matbah
Emini Hac› Halil
Efendi Çeflmesi.
1995 y›l›nda Üsküdar
Belediyesi’nce
onar›lm›flt›r.
Toygartepesi’nde
Matbah Emini Hac›
Halil Efendi Çeflmesi.
Osmanl› Devleti’nin gözde devlet adamlar›ndan biri olan Halil Efendi, çok do¤ru, liyakatli, sözüne sad›k, ilim ve irfan sahiplerini himaye eden cömert ve hofl sahbet bir kimse imifl.
Cemaziyelevvel 1167 (Mart 1754)’te defter
emini bulundu¤u s›rada vefat etmifltir. Kabri,
Âfl›kpafla’da evinin karfl›s›nda bulunan Âfl›k
Pafla Tekkesi Camii karfl›s›ndaki Seyyid Velâyet Türbesi hazîresindedir. Gayet süslü ve
muhteflem lâhdinin üzerindeki bafl flâhidesi,
dikdörtgen prizmas› fleklinde olup kafesî serpufl
ile müzeyyendir. Ayak tafl›n›n üzerine dilimli,
bir takkeyi and›r›r bafll›k yap›lm›flt›r. Bu tip bir
tafl, ‹stanbul ve Üsküdar’›n hiç bir mezarl›¤›nda yoktur. Lâhdin etraf› kabartma rozet ve çiçek motifleri ile bezenmifltir.
Seyyid Velâyet hazîresinde 968 (1560-61)’de
vefat eden fiakayik sahibi Taflköprülüzâde Isameddin Ebu’l-hayr Ahmet Efendi’nin ve 1030
(1621)’de vefat eden o¤lu Kemaleddin Mehmet Efendi’nin de kabirleri vard›r.
Halil Efendi, Üsküdar’daki üç çeflmesinin sular›n› Küçük Çaml›ca Caddesi üzerindeki -Yahudi banker Kamondo’ya ait- Camondo Ba¤› karfl›s›ndaki tarla ile Menemenli Ba¤›’ndan ve
Celâl Bey Bahçesi’nden ç›kan membalardan
temin etmiflti. Ya¤l›kç› Ayazma Namazgâh› civar›ndaki bu membalardan eser kalmam›flt›r.
Suyun ak›fl›n› tanzim etmek gayesiyle de Toygartepe’de, Hac› Mutlu Soka¤› ile Torbal› Soka¤›’n›n birleflti¤i yere bir de su terazisi yapt›rm›flt›. Kesme tafltan yap›lan bu su terazisinden
eser kalmam›flt›r.
H. 1119 tarihli çeflmenin suyu ise, Selâms›z
Semti’ndeki 80 rak›ml› s›rt üzerindeki menbadan gelmektedir. Su, Selmas›z Caddesi, ‹tfaiye
(Çinili Karakolu) ve Tekke Kuyusu (Tekke
Kap›s›) yolunu takip ederek çeflmeye gelirdi.
Tekke Kuyusu’nun bilezi¤i bugün de mevcut
olup Fatma Hatun Camii kap›s› yan›ndad›r.
Üzerinde yaz› yoktur.
Çeflme, Ç›nar Çeflme ad›yla ünlü idi. fiimdiki
Üsküdar-Ba¤larbafl› yolu aç›lmadan evvel bu
yol kullan›l›r ve arabalar atlar›n› bu çeflmede
sularlard›. Toygar Hamza Camii’ne de Ç›nar
Camii denirdi. O devirde caddeye ismini vermifl bulunan ulu ç›nar›n bu çeflme yan›nda oldu¤u san›lmaktad›r.
Halil Efendi, bu çeflmesinden baflka ‹stanbul’da Haydar semtine su getirmifl ve burada
bugün de mevcut olan çeflmeyi yapt›rm›flt›r.
Ayr›ca memleketi olan Kayseri’de de bir çok
çeflme ile Ulu Camii yeni bafltan yapt›rm›fl ve
Hunat Medresesi eyvan›n›n önüne de bir kütüphane infla ettirmifltir. Kayseri’de ayr›ca bir
s›byan mektebi vard›r. Bunlardan baflka, Mekke ve Medine fukaralar›na da¤›t›lmak üzere
her y›l, hac mevsiminde 120 alt›n gönderilmesini vakfiyesinde flart koflmufltur.
Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi, 1/154, 2/235) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 62)
(Mir’at-i ‹stanbul, s. 143) (Sicill-i Osmânî, 4/28 Fevzi Ah-
1110
Kitâbenin tarihinden çeflmenin, 31 Ocak
1729’da bitirildi¤i anlafl›lmaktad›r.
(Halil Efendi’nin di¤er çeflmeleri bahislerine
bak›n›z.)
Kendisinin vakfetti¤i su, Ç›nar Suyu ismiyle
bilinirdi. ‹smini, flimdiki Selâms›z Caddesi’nin
eski ismi olan Ç›nar Yokuflu’ndan alm›flt›r. Bu
su, Toygar Camii önünde ve 1119 (1707) tarihinde yapt›rd›¤› ilk çeflmesi için getirilmiflti.
Bunun içinde Torbal› Soka¤› ile Hac› Mutu
Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde bulunan küçük,
kesme tafl bir su terazisi yapt›rm›flt›r.
Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 144-145) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/318)
med Efendi 4/564 Nazif Mehmed Efendi) (Münir Aktepe,
Matbah Emini Halil Efendi’ye Dair Baz› Notlar, ‹stanbul
Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›:15/65) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul
Çeflmeleri, 1/122, 2/298) (N. Nirven, Ç›nar Çeflmesi, ‹stanbul Ans. 7/3913) (N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 226)
(Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/38) (Mehmed Çay›rda¤, Kayseri’de Vak›f Kütüphaneleri, Vak›flar Dergisi, 20/274) (Vak›flar Genel Müdürlü¤ü, Ankara 735 Nolu Defter’in -Haremeyn 2-, 86-97, 102, 124, 193 sahifelerinde kay›tl› H. 1142
ve H. 1165 tarihli vakfiyeler)
MATBAH EM‹N‹
MATBAH EM‹N‹
HACI HAL‹L ÇEfiMES‹
Çeflmeler sahibi
Matbah Emini
Hac› Halil Efendi’nin
Seyyid Velâyet
Türbesi haziresindeki
lâhdi.
(SOLAK S‹NAN ÇEfiMES‹)
Ç
eflme, Selâms›z Caddesi ile Tophaneli O¤lu Soka¤›’n›n birleflti¤i köflededir. Arka
taraf›nda Solak Sinan Camii ve Mezarl›¤› bulunmaktad›r.
Kesme tafltan sade bir flekilde yap›lm›fl olan bu
çeflmenin dilimli kemeri üzerinde ve befl sat›r
halinde flu kitâbe bulunmaktad›r:
Bu çeflmeyi hâlâ Matbah-› Âmire Emini el-hac
Halil Efendi, hâlâ ‹stanbul / A¤as› Hac› Mustafa
A¤a’n›n merhum pederi Haf›z Efendi / Ruhiyçün
Matbah Emini
Hac› Halil Efendi’nin
Cibali Caddesi
üzerindeki çeflmesi.
Kabri biraz ileridedir.
Ç
eflme, Toygar Tepesi’nde, Kuflo¤lu Yokuflu, Zenciler Soka¤› ve Halil Efendi Soka¤› ile çevrili küçük meydan›n ortas›ndad›r. Bu
semt, Üsküdar’›n ilk yerleflme merkezlerinden
birisidir. Durbali Camii bahsine bak›n›z.
Çeflme, kesme tafltan yap›lm›flt›r. Klâsik üslûptaki bu eserin arkas›nda tonoz daml› ve y›¤ma
moloz tafl›ndan yap›lm›fl büyük bir su haznesi
vard›r. Kemeri üzerinde üç sat›r halinde flu kitâbe bulunmaktad›r:
Bu çeflmeyi hâlâ Matbah-› Âmire Emini el-hac
Halil Efendi / ‹hya eyleyub fî-sebîlillâh bir masura
su / Vakfidüb du’a niyaz ider / Fî gurre- i B.
Sene 1141(1728-29)
1111
Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 103-144-145) (Tan›fl›k,
‹stanbul Çeflmeleri, 2/326) (Evkaf ‹dareleri Katalo¤u, 1/52)
MATBAH EM‹N‹
Çeflme, Çinili Mescit Soka¤› ile Köprülü Fad›l
Pafla Soka¤›’n›n birleflti¤i köflededir. Sol taraf›nda ve biraz ileride, köflede Murat Reis Camii
bulunmaktad›r.
Çeflme, camiden 130 y›l sonra yap›lm›flt›r.
Solak Sinan Camii
önünde Matbah Emini
Hac› Halil Efendi
Çeflmesi.
ihya eyleyüp müceddeden icra itdi¤i sudan bir masura su / Tayin idüb du’ada müflterek olmak niyaz
ider / Fî gurre-i B.
1141
Kitâbeden, Halil Efendi’nin bu çeflmeyi ihya
edip su verdi¤ini ve Toygartepe’deki di¤er çeflmesi ile ayn› tarihte yani, 31 Ocak 1729’da bitirildi¤ini ö¤reniyoruz.
Çeflme, ihya edildi¤ine göre daha önce vard›.
Solak Sinan, 955 (1548) tarihinde yapt›rd›¤›
camii için bir su getirterek vakfetmiflti. ‹htimal
çeflme de bu tarihte kendisi taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Solak Sinan Camii bahsine bak›n›z.
Çeflme, 6 Ramazan 1312 (7 Eylül 1894) tarihli bir yaz›ya göre, Solak Sinan, Durbali ve Toygar Hamza Mahalleleri’ndeki çeflmelerle beraber tamir edilmifltir. Bu esnada bu çeflmelere
ait su yollar› da tamir edilmifltir.
Tamamen kesme tafltan yapt›r›lan bu eserin
kemeri üzerinde dört sat›r halinde flu kitâbe
bulunmaktad›r:
Bu mâ-i cârî ve çeflme sab›ka Matbah-› Âmire
Emini / Ve hâlâ cizye muhasebecisi el-hac Halil
Efendi’nin / Fî-sebîlillâh hayrat›d›r intifa / Edenlerden ve sa’ireden du’a rica eder. Fî Zilkade 1
1142
Çeflmenin inflaat›, May›s 1730 tarihinde bitirilmifltir.
Çeflmenin, büyük haznesi moloz tafl›ndan yap›lm›fl olup hemen arkas›nda üç kap›l› ve iki
katl› ahflap büyük, d›fla taflmal› eski bir bina
bulunmakta idi. Bu yap›, 1988 sonlar›nda y›kt›r›ld›. Arsas›na bir apartman yap›l›rken çeflmenin haznesi de yok edildi. Bugün çeflmenin
yaln›z ön yüzü kalm›fl olup, yola ç›k›nt› yapm›fl
durumdad›r.
Halil Efendi’nin di¤er çeflmeleri bahislerine
bak›n›z.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 131) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/338)
MEHMET KETHÜDA ÇEfiMES‹
(D‹V‹TÇ‹LER ÇEfiMES‹)
Z
Solak Sinan’da
Matbah Emini Halil
Efendi Çeflmesi.
1112
7eynep-Kâmil Hastahanesi karfl›s›nda, Divitçiler Caddesi ile Harmanl›k Soka¤›’n›n
birleflti¤i köflede olup, bir meydan çeflmesi idi.
Bugün yeri yola gitmifl ve hemen arkas›na da
Harmanl›k ‹lkö¤retim Okulu yap›lm›flt›r. Yak›n tarihe kadar Divitçiler Caddesi üzerinde ve
çeflmenin karfl›s›nda, köflede, 1565 tarihlerinde Mimar Sinan taraf›ndan yap›lan Kazasker
Camii, tam karfl›s›nda ve bulundu¤u soka¤a ismi verilen Bayramiye’den Sal› Tekkesi bulunuyordu. Bugün hiç biri mevcut de¤ildir. Kazasker Mescidi ile Muhyi Efendi Tekkesi bahislerine bak›n›z.
Yüzü tamamen kesme tafltan yap›lan bu klâsik
çeflmenin, kesme tafl ve tu¤la hat›ll›, tonoz
daml› büyük bir haznesi vard›. Dört taraf› aç›k
oldu¤u halde bir yüzünde lüle vard›. Kemeri
üzerinde, alt› sat›r halinde, oniki m›sral› flu kitâbe bulunuyordu:
Semiy-yi Hazret-i Kübrâ Hadice nâm Sultan’›
Hezârân hayr ü ihsâna muvaffak eyledi Mevlâ
Hemîfle hayre sâ’i Kethüda A¤a-y› zîflân›
Bu zîba çeflmeyi ol dahi mal›yla idüb icrâ
Ak›td› âb-› sâf› künk-i kilk himmet ü sa’yi
Yübûsetden mürekkeb Kerbelâ-âsâ iken bu câ
Zülâl-i ayne almaz ne denlü olsa dil-teflne
Gelüb bu çeflme-i pâkîzeden nûfl eyliyenler mâ
Nice böyle sevâba ide Hakk tevfik-i s›hhatle
Zebân lûlesi s›hhat ile tâkim olur gûyâ
Devâtiler Necibâ yazd›lar cevherle târîhin
Mehmed Kethüda hakka bu mây› eyledi ihyâ
1142 (1729-30)
fiair Necib Efendi’nin haz›rlad›¤› bu kitâbeden
Hatice Sultan kethüdas› Mehmet A¤a’n›n,
“Kerbelâ âsâ iken bu ca” (Kerbelâ gibi iken bu
yer) buradaki “mâi” ihya eyledi¤ini ö¤reniyoruz.
Kitabe yazar› Suyolcuzâde Eyyübî Necib Mustafa Efendi, flair ve meflhur hattatlar›m›zdand›r. Bas›lm›fl divan› ve Devhatü’l-Küttab isminde alfabetik s›raya göre haz›rlanm›fl ‘Tezkire-i
Hattatîn’i vard›r. 1171 (1757-58)’de vefat etmifltir. Kabri, Eyüp’te, Fatih Hamam›’n›n arkas›nda, Eyüp Mahkeme Soka¤› ile Eyüp Hamam› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve yokuflun bafl›ndad›r. Vecize yerine geçen flu beyti ne kadar
güzeldir:
Veli A¤a 1164 (1750)’de ve Ruhullah Efendi
bin Osman 1182 (1768)’de ve kardefli Süleyman A¤a 1183 (1769)’da vefat edip yan›na gömüldüler.
Solak Sinan’da
Matbah Emini
Hac› Halil Efendi
“Çeflme, 1307 (1889-90)’da pek rana bir surette tamir edilmifl ve üzerine ‘Ve sekahum Rabbuhum flerâben tahûrâ’ ibaresi hak edilmifl” iken
1955’te yol geniflletilmesi bahanesiyle y›kt›r›lm›flt›r.
Sultan III. Ahmet’in 1151 (1738) tarihinde,
28 yafl›nda oldu¤u halde vefat eden k›z› Hatice
Sultan’›n kethüdas› olan Mehmed A¤a’n›n
fiiflhane civar›nda, Yaflmaks›y›ran Caddesi ile
Lobut Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde 1145 (1732)
tarihli bir çeflmesi ve Eyüp’te Cezerî Kas›m Pafla Camii avlusunda bir de flad›rvan› vard›r.
Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 73, 104)
(Sicill-i Osmânî, 1/31, 4/236, 542) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul
Çeflmeleri, 2/81, 316, 328-332) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 126)
(Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/32) (Naci Yüngül, Taksim Suyu Tesisleri ‹stanbul 1957, s. 58)
Çinili Mescit
Soka¤›’nda
Matbah Emini
Hac› Halil Efendi
Çeflmesi.
Olsa ayine-i nümayende rûy-› insan
Yüzü insan olur amma özü insan olmaz
El-hac Kethüda Mehmet A¤a, 1161 (1748)’de
vefat etmifl ve Seyyid Ahmet Deresi Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. O¤lu Zaim Mustafa A¤a ve
kardefli Müteferrika Kuflçu Osman A¤a 1167
(1753)’te ve di¤er o¤lu Enderun’dan ayr›lma
1113
Bunun üzerinde Sultan II. Mahmut’un bir tu¤ras› vard›. Bugün kaz›nm›flt›r.
Gerek ayet ve gerekse tu¤ra II. Mahmut’un
tu¤rakefli olan camiin bânisi, Mehmet Tahir
Efendi taraf›ndan yaz›lm›flt›r.
Çeflmenin suyu, camiin avlusunda ve köflede
tu¤la ve kesme tafltan yapt›r›lan kubbeli hazneden temin ediliyordu.
Mehmet Tahir Efendi’nin hayat› ve eserleri
için ayn› isimle bilinen camii bahsine bak›n›z.
MEHMET TAH‹R EFEND‹
ÇEfiMES‹
Mehmet Tahir Efendi
Çeflmeleri ve çevresi.
Ç
eflme, Harem ‹skelesi’nde, Selimiye ‹skele
Caddesi ile Selimiye Ambar› Soka¤› aras›ndaki aday› kaplayan Mehmet Tahir Efendi
Camii’nin Selimiye ‹skele Caddesi’ne bakan
cephesinde ve fevkânî olan camiin alt›ndad›r.
Sa¤ ve sol taraf›nda, camiin üzerlerine oturtuldu¤u tonoz çat›l› dükkanlar bulunmaktad›r.
Camiin kuzey taraf›nda ve flimdiki Harem
Oteli’nin oldu¤u yerde Sultan III. Selim’in
ambarlar› biraz ileride de mektebi vard›.
Çeflme, yekpare mermer bir ayna tafl›ndan ibaret olup bu tafl, kabartma motiflerle süslenmifltir. ‹ki yan›nda sütun kabartmalar› vard›r. Üzerinde celi sülüs hatla:
MEHMET TAH‹R EFEND‹
ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Harem ‹skelesi’nde, eski ad› Mektep Sokak olan flimdiki Kavak Bay›r› Soka¤› üzerinde ve soka¤a ismini veren Mehmet
Tahir Efendi S›byan Mektebi’nin alt›nda idi.
Tam karfl›s›nda Tahir Efendi’nin 1242 (1826)
y›l›nda yapt›rd›¤› cami vard›r. Bu çeflmeyi de
bu tarihte infla ettirdi¤i san›lmaktad›r.
Kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lan bu
eserin ön yüzü hiç kalmam›flt›r. Yok edilen ayna tafl› üzerinde ve bir sat›r halinde:
ibaresi yaz›l›d›r.
Menzil Çeflmesi ve
çevresi.
1242 (1826-27)
ayet-i kerimesi yaz›l›d›r.
Çeflmenin önüne bir duvar çekildi¤inden ilk
nazarda görülmez. Bugün, yan›ndaki ev taraf›ndan ardiye olarak kullan›lmaktad›r.
Tahir Efendi’nin di¤er çeflmesi ve camii bahislerine bak›n›z.
MENZ‹L ÇEfiMES‹
Ç
eflme, T›bbiye Caddesi’nin ve Nevnihal
Hatun Namazgâh›’n›n sa¤ taraf›nda ve
namazgâhtan 40-45 m. ileridedir. Çeflmenin
sa¤ taraf›nda ve biraz ileride fierif Kuyusu Me-
1114
zarl›¤› ve bunun ön taraf›nda ve bugün ‹stanbul Belediyesi Asfalt fiefli¤i tesisleri aras›nda
kalm›fl olan Hac› Hüseyin Pafla Sebili ve Sa¤l›k Okulu (s›hhat memurlar› okulu) bulunmaktad›r.
Çeflme, sütun biçiminde yap›lm›fl olup Üsküdar’da bir benzeri daha yoktur. Ümraniye,
Cevher A¤a Çeflmesi’nin suyu da bir granit sütundan ak›t›lm›flsa da bunun durumu ayr›d›r.
Bir benzeri ‹stanbul’da Koca Mustafa Pafla Camii avlusunda olup 1150 (1737) tarihinde yapt›r›lm›flt›r. Sütun çeflmeler içine dahil edece¤imiz di¤er iki çeflmeden biri Eyüp’te, Bostan ‹skelesi yan›ndaki Sadrazam Hüsrev Pafla Çeflmesi di¤eri ise, Tarabya Koyu’nda park içinde,
1247 (1831) tarihli II. Mahmut Çeflmesi’dir.
Fakat bu son iki çeflme, yuvarlak olmay›p dört
köfle sütun fleklindedir.
Nevnihal Hatun Namazgâh›’n›n çeflmesi oldu¤u san›lan bu çeflmenin silindir gövdesinde ve
bir kartufl içinde:
Çeflmenin
Becas› S. fî.
1284 sene H.
‹zzeddin Efendi’nin köflkü ve onun ön taraf›nda 1288 (1871-72) tarihli Tiryal Han›m Çeflmesi bulunmaktad›r. Daha genifl bilgi için Büyük Çaml›ca Namazgâh› bahsine bak›n›z.
Meryem Kad›n
Çeflmesi kitabesi
Çeflme, som mermerden yap›lm›flt›r. Ayna tafl›
kabartma motiflerle süslenmifltir. Bunun iki
yan›na zarif, derin olmayan mihrabc›klar ve
ayna tafl›n›n ve mihrabc›klar›n iki yan›na dört
köfle sütun kabartmalar› yap›lm›flt›r. Bu nifllerin ve kamerinin üzerindeki on m›sral› kitâbenin iki yan›na Sultan II. Selim’in tu¤ralar› hak
yaz›l›d›r ki, Milâdî takvimde, Haziran 1867 tarihini gösterir. Bânisi belli de¤ildir.
Tafl›n üst k›sm›nda, bir friz teflkil eden bir püskül dizisi ve bunun üstünde de bir top bafll›k
vard›r. Bu bafll›¤›n da üstünde bir tepeli¤in bulundu¤u, tafl›n fleklinden anlafl›lmaktad›r.
Namazgâh Çeflmesi oldu¤una göre, daha eski
bir çeflmenin yerine yap›lm›fl olmal›d›r. Namazgâh, 1227 (1812)’de yap›lm›flt›r.
Kaynaklar: (S. Eyice ve K. Özergin ‹stanbul Üni. Ed. Fak.
Tarih Der. Say›:13, s. 83-1147)
MERYEM KADIN ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Büyük Çaml›ca Tepesi eteklerinde
ve meflhur Subafl› Mesiregâh›’ndad›r.
Önünden, K›s›kl›-Büyük Çaml›ca Yolu geçmektedir. Çeflmenin sol taraf›nda 1071 (166061) tarihinde IV. Mehmet’in yapt›rd›¤› çeflme,
namazgâh› ve 1215 (1800-1) tarihli Benlizâde
Ahmet Raflit Efendi Çeflmesi, Veliaht Yusuf
Büyükçaml›ca’da
Meryem Kad›n
Çeflmesi.
1115
edilmifltir. Bunlar›n üzerine motifli bir saçak
silmesi yerlefltirilmifltir.
Bu güzel görünümlü çeflmenin arkas›nda demir
bir kap› ile girilen bir oda vard›r. Haznesi buradad›r. Kitâbesi befl sat›r halinde haz›rlanm›fl
olup fludur:
Bahr-i gevher-pafl-› ihsan-› Hazret-i Sultan Selim
K›ld› icra dehre her suda çeflm-i adl ü dâd›n›
Çukadar A¤a-y› vâlâs› Süleyman A¤a kim
Su gibi sarf itdi hayre nakd-i bî-adadini
Mader-i Meryem nihad› nam›na bu çeflmeyi
K›ld› âbâd eyledi ihya cihanda ad›n›
Feyz-yâb-› ecr idüb Mevlâ dü âlemde an›
Saky-ide havz-› peygamberden eb ü ecdâd›n›
M›sra’-› dilcû Münibâ düfldü tarih-i selis
Nûfl ola âl-i âb-› ruh-efzây› Meryem Kad›n’›
1208 (1793)
El-abdu’d-dâî Mehmed Tahir
Kitâbenin sol taraf›ndaki tu¤ra kaz›nm›flt›r.
Mihrimah Sultan
Camii Çeflmesi.
Kitâbe yazar› Münib Mehmet Efendi, Antepli
olup müderrislik, saray hocal›¤› yapm›fl, ‹stanbul payesini alm›fl ve 1238 (1823)’te Ayd›n’da
vefat etmifltir. Her fende mahir, üç lisanda fliir
yazar bir zat idi.
Çeflmenin bânisi, III. Selim’in Çukadar› Süleyman A¤a Mabeyn-i Hümâyun’da yetiflmifltir. 1210 Cemaziyelâhirinde (Aral›k 1795) azl
edildi ve 1217 (1802) tarihinde de vefat etti.
Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda ve 7. Ada’dad›r.
Mihrimah Sultan
Çeflmesi’nin kitabesi
Çeflme eskiden, bu yol üzerinde ve Safatepesi’ne ç›k›lan yokuflun bafl›nda ve köflede idi.
Yola ç›k›nt› yapt›¤›ndan Vak›flar idaresince
flimdiki yerine nakledilmifltir. Eski yerine de
küçük bir çeflme yap›lm›flt›r.
Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/390) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/70-71) (Sicill-i Osmânî, 3/91 Süleyman A¤a; 4/517 Münib Efendi)
M‹HR‹MAH SULTAN ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Mihrimah Sultan Camii’nin k›ble
taraf›nda ve Selman A¤a Soka¤› ile Selman A¤a Çeflme Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde
bulunan Mihrimah Sultan Mektebi’nin alt›ndad›r. Selman A¤a Çeflme Soka¤›’na girildi¤inde sol taraftad›r.
Büyük bir eyvan içinde bulunan bu muhteflem
eser, Mihrimah Sultan Külliyesi gibi, Ocak
1548 y›l›nda tamamlanm›flt›r. Mektep, yüksek
kemer ile çeflmenin haznesi üzerine oturtulmufltur.
Tamamen kesme tafltan yap›lan çeflmenin kitâbe tafl› yok olmufltur.
Zamanla harap olan çeflme, Sultan II. Mahmut
taraf›ndan ve 1247 (1831) tarihinde tamir ettirilmifl ve bunu belirten tu¤ral› bir de madalyon as›lm›flsa da çal›nm›flt›r.
1116
Eski kitâbenin yerine, Üçüncü Kad›n Çeflmesi’nin 1141 (1728) tarihli kitâbesi konmufltur.
Bu çeflme bahsine bak›n›z.
Çeflme, yanyana iki ayna tafll› ve yalakl›d›r.
Düz ve sade ayna tafllar›n›n iki yan›nda büyük
maflrapal›klar bulunmaktad›r. Eyvan kemerinin içine ve iki yan duvarlar›na birer nifl yap›lm›flt›r.
1967 tarihinde vak›flarca kiraya verilmifltir.
M‹HR‹MAH SULTAN ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Mihrimah Sultan Camii’nin, Üsküdar vapur iskelesine ve Bo¤aziçi’ne bakan
flad›rvan avlusunun istinat duvar›n›n alt›ndad›r. Camiin yap›m›ndan sonra, vak›f gelirlerince, mütevellileri taraf›ndan yap›t›r›lm›flt›r. Camiin infla tarihi, Zilhicce, 954 (Ocak/fiubat
1548) oldu¤una göre, 133 sene sonra yap›lm›fl
demektir.
Mihrimah Sultan Camii’nin suyu, ilk önce
Bülbüldere’den gelirdi. Bu husus için Mihrimah Sultan Suyu bahsine bak›n›z.
Çeflme, Klâsik Türk çeflme mimarîsi üslûbunda
yap›lm›fl olup yüzü tamamen mermer kapl›d›r.
Ayna tafl› kabartma süslerle bezenmifltir. Kemeri, beyaz ve k›rm›z› mermerden yap›lm›flt›r.
Kemerinin üstünde ve kitâbenin alt›nda iki
yanda, devrinde çok moda olan iki rozet bulunmaktad›r. Çeflme yüzünün iki yan›na ve köflelere mermer kabartma sütuncuklar yap›lm›flt›r. Kemerinin üzerinde, alt› m›sral›, sülüs yaz›
ile yaz›lm›fl güzel bir kitâbe ve onun üzerinde
de saçak görevi gören mermer, flekilli bir kornifl bulunmaktad›r.
Çeflmeye, iskele taraf›ndan bak›ld›¤›nda, son
cemaat yerinin uzatmal› reva¤›n›n, flad›rvan
üzerine devam eden k›sm›na simetrik düflmedi¤i görülür. Bu 2,5-3 metrelik sola kaç›fl, çeflme
haznesinin flad›rvan alt›na s›¤mamas›ndan ileri gelmifltir. Bu durum böyle oldu¤u için, çeflme, meydan taraf›na do¤ru bir metre d›flar› tafl›r›lm›flt›r.
Kemeri üzerindeki kitâbesi fludur:
Habbeza menba’-› âb-› hayvan
Teflne-diller içe her-dem mâ’s›n
Mihrimah Sultan o Belk›z-meflreb
Yapm›fld› suyunun mecras›n
Virdi Hakk yine bu tarihde ana
Çeflme-i âb-› hayvan icras›n
1092
Mihrimah Sultan
Camii ve
Sultan III. Ahmet
Çeflmesi.
1117
Kitâbenin alt›nda 1092 (1681) tarihi yaz›l› oldu¤u halde, Ayvansarayl› Hüseyin Efendi,
Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde, H. 999 rakam›n› vermektedir.
Çeflmenin iki yan›nda ve avlu duvar›n›n alt›nda kemerli, kesme tafltan yap›lm›fl birer çeflme
daha vard›r. Kitâbeleri yoktur. Arabac›lar›n
hayvanlar›n› sulad›¤› yerlerdir.
fiehzâde Sultan
Bayezid’in annesi
Mihriflah Kad›n
Çeflmesi.
Çeflmenin yap›m›nda, dolgu malzemesi olarak
baz› kabir tafllar›n›n kullan›ld›¤› görülmektedir.
2/284) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/72) (‹stanbul Abideleri,
Yedigün Nefl, s. 53)
M‹HR‹fiAH KADIN ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Bulgurlu Mescit karfl›s›nda, Befltafl
Soka¤› ile Çavufldere Caddesi’nin birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesindedir. Yeri için,
Esma Sultan Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Yüzü tamamen kesme tafltan yap›lm›fl olup büyük haznesi tu¤la hat›ll›d›r. Üzerine ahflap,
ç›kmal› bir ev oturtulmufltur. Klâsik üslûptaki
bu çeflmenin kemeri üzerinde, alt› sat›r halinde haz›rlanm›fl oniki m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r:
Mihriflah Kad›n
Melce-i flâhân Sultan Ahmed âlî-cenâb
Kim odur sermâye-i fahr-i selâtîn-i cihân
‹tdi ol flâhenflâh-› deryâ-nevâl ü hayr-hâh
Âb-yâr-› inâyetle atafl› kâmrân
Kaidatü’l-beyt ikbâli dahi kendi gibi
Gûflifl-i bisyâr ile itmekde hayr-› bî-gîran
Yapd›rub bu çeflme-i bâlâ-terin dil-kefli
‹tdi icrâ fî-sebîlillâh o bânû-y› zemân
Ol safiyye-hasleti itsün hemîfle ber-karâr
Sâyesinde Hüsrev-i dehrin Hudâ-y› müste’ân
Düfldü yekpâre ana Rahmî bu târîh-i latîf
Çeflmesâr-› ümm-i Sultân Bâyezîd oldu revân
1141
Kitâbe, fiair Rahmi Mustafa Efendi taraf›ndan
haz›rlanm›flt›r. Kendisi için, fiehzade Seyfeddin Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Çeflme, fiehzade Bayezid’in annesi Mihriflah
Kad›n taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Mihriflah Kad›n, Sultan III. Ahmet’in (1703-1730) kad›nlar›ndan olup 1710’da fiehzade Süleyman’›,
1717’de fiehzade Mustafa’y›, 1718’de fiehzade
Bayezid’i ve 1728’de de fiehzade Seyfeddin’i
dünyaya getirmifl ve 1145 (1732)’de vefat etmifltir. Kabri, ‹stanbul’da Yeni Cami hazîresindedir. Mahmut Pafla’ya ç›kan yan yol penceresi önünde ve I. Abdülhamit’in annesi olup ayn› tarihte vefat eden Rabia fiermi Valide Sultan’›n yan›ndad›r. Her iki kabir de devrinin en
nefis eserleridir. As›l ismi Mihriflah Emine Kad›n olup flâhidesindeki kitâbesi fludur:
Âh kim uçdu bu rihlet-hane-i dünyadan
Emine kad›n olub âzim-i gülzâr-› beka
Harem-i muhterem-i Padiflah-› sab›kda
Ümm-ü flehzade olub bulmuflken izz ü â’lâ
De¤iflüb hil’at-i zerri târîhâ-y› kefene
fiu lû-fleh kabri makam eyledi ol hâce-i serâ
Gelüb üçler didiler rihletinin târîhini
Mihriflâh Kad›n’a Mevlâ k›la Adn’i me’vâ
1145.
1118
Kabrin önünde ve yol kenar›ndaki pencere
1173 (1759) tarihinde geniflletilmifl ve önüne
dökme demir bir flebeke konulmufltur. Pencerenin tavan› alt›n yald›zla bezenmifl ve ayr›ca
bir de sark›t yap›lm›flt›r. Bu, benzeri pek az
olan nefis ve zarif hâcet penceresinin iki yan›na, iç ve d›flta 1187 (1773)’te de birer kuzu
çeflmece¤i yerlefltirilmifltir.
On yafl›nda oldu¤u halde ad›na çeflme yapt›r›lan fiehzade Bayezid, Sultan III. Ahmet ile
Mihriflah Kad›n’›n o¤ludur. 1130 Zilkadesi’nde
(Ekim 1718) do¤du. 8 fievval 1184 (25 Ocak
1771) tarihinde, 54 yafl›nda ve veliaht oldu¤u
halde vefat etti. Kabri, ‹stanbul’da Yeni Cami
Türbesi’nde ve babas›n›n yak›n›ndad›r.
Kaynaklar: (fiem’danizâde Tarihi, Haz. Münir Aktepe,
IIB/38) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. DerinV. Çabuk, s. 47) (Sicill-i Osmânî, 1/25-83) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 119-120) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/330)
(Hadîkatü’l-Cevâmi 1/21, 2/189) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar
Boyunca ‹stanbul, s. 205-207) (Konyal›, Üsküdar Tarihi,
2/24-25) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s.
81) (Divan-› Rahmî, ‹stanbul Kütüp. T. Y. No. 523, Varak
24 ve No. 2007)
M‹HR‹fiAH SULTAN ÇEfiMES‹
fi
emsipafla civar›nda idi. Mir’at-i ‹stanbul yazar› Mehmed Raif Bey flöyle anlat›yor:
“Deniz sahiline yak›n bir harap çeflmenin üzerinde flu ibare bulunmaktad›r:
Sâhibu’l-hayrat ve’l hasenat Mihriflah Sultan
veled-i Sultan Mustafa Han”
M‹HR‹fiAH VAL‹DE SULTAN
ÇEfiMES‹
‹
hsaniye’de, fierif Bey Çeflmesi ile Tosun Pafla Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Tosun Pafla
Soka¤›’n›n sa¤ köflesindedir. Türk barok mimarîsinde som mermerden yap›lm›fl olan çeflmenin bir çerçeve içindeki ayna tafl›, flekilli
olup iki yan›na yuvarlak sütünlar yerlefltirilmifltir. Sütun bafll›klar› ve ayna tafl› üzerinde
çeflme yüzünü enlemesine kesen bir kornifl ve
bunun üzerinde de, iki yan›nda kabartma yaprak motifleri bulunan, onsekiz m›sral› bir kitâbe vard›r. Bu korniflin bir efli üstte saçak vazifesi görmektedir. Güzel görünüfllü çeflmenin
arkas›nda kesmetafl ve tu¤la hat›ll› büyük bir
hazne vard›r. 1970 tarihlerinde tamir edilmifltir. fiair Sünbülzâde Vehbî’nin alt› sat›r halinde haz›rlad›¤› kitâbe fludur:
Hazret-i Valide Sultan-› himem-meflreb kim
Cûflifl re’fetidir menba’-› ayn-› ihsân
Yani ol Valide-i Hazret-i Sultan Selîm
Teflne-gân-› himeme itmededir lutf› revân
‹flte ez-cümle bu ser-çeflme-i eltâfiyle
Sû be-sû itdi ata cû-yi cihân› reyyân
Hibetullah’›na k›ld› hibe hem ecrini kim
Hayr-› cârîsi ile tâ ola rûh› flâdân
Çün o dûflîze-i pâkîzesi bu âlemden
T›fl iken olmufld› gonca-i gülzâr-› cinân
Gül gibi itme¤e flâdâb-› revân pâkin
Kevser flefkatini eyledi böyle cûyân
Ravza-i rahmet an›n kendüsi hem Han Selim
Duralar devlet ü ikbâl ile durdukça cihân
Vehbiyâ ben de ana söyledim iki târîh
Lîk bir tamiye var m›sra’-› sânide ›yân
Çeflme-i Valide Sultan’da ki cûflifl-i cûd
1206
Mihriflah Valide
Sultan Çeflmesi.
1900 tarihlerinde harap olan çeflme günümüze
gelememifltir.
Ad›na çeflme yapt›r›lan Mihriflah Sultan, III.
Mustafa’n›n k›z›d›r. 23 Cemaziyelevvel 1176
(Aral›k 1762) tarihinde do¤du, alt› yafl›nda
iken 1182 (1768)’de vefat etti. Sandukas› babas›n›n Lâleli’deki türbesindedir.
Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 58) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 101) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar
Boyunca ‹stanbul, s. 168)
1119
Oldu flâd-âb-› rûh-› Hibetullah Sultan
1206
Çeflme, 1206 (1791-92)’de, Mihriflah Valide
Sultan taraf›ndan k›z› Hibetullah Sultan’›n ruhu için ölümünden 30 sene sonra yapt›r›lm›flt›r. Hibetullah Sultan, III. Mustafa’n›n k›z›
olup 15 Recep 1172 (14 Mart 1759)’da dünyaya gelmifl ve 8 Zilhicce 1175 (30 Haziran
1762)’de ve iki yafl›nda bulundu¤u halde vefat
etmifltir. Bir yafl›n›n içinde Hamza Pafla ile niflanland›¤› söylenir.
fiemdânîzâde Tarihi’nde “14 Mart gecesi dünyâya gelen k›za Hibetullah ismi verilip, gece büyük davullar çal›n›p, devlet ricâline müjdeciler
var›p, sabah toplar at›l›p münadîler nidâ etti.
Çünkü do¤umun müddeti yaklaflt›kta büyük
camilerde do¤um için dua edilmesi istenmifl
olunmas› halk›n malûmu olup, 40 günden beri
esnâf dükkânlar› ve ricâl-haneleri kap›lar› süsleme¤e haz›rlanm›fl idi, cümlesi tezyin edildi.
40 seneden beri dünyaya padiflah nesli geldi¤i
olmad›¤›ndan ziyade ibadullah sevinmifl olup,
sevinçlerini belli ettikleri için 7 gün 7 gece
flehrâyin olundu.” demektedir. Mihriflah Sultan, Sultan III. Mustafa’n›n kad›n› ve Sultan
III. Selim’in annesi olup o¤lunun padiflah olmas›ndan sonra ‘Mehd-i ulya-i Saltanat-› seniyye’ (Valide Sultan) olmufltur. 22 Recep 1220
(16 Ekim 1805)’te vefat ederek Eyüp’te, Bostaniskelesi’ndeki muhteflem türbesine gömüldü.
Mihriflah Valide Sultan’›n bu çeflmeden baflka
yine Üsküdar’da Kap›a¤as› Mevkii’nde, Eminönü ile Bal›kpazar› aras›nda bugün mevcut
olmayan ve Çaflnigir Zeynep Usta ruhu için
yapt›rd›¤› 1796 tarihli çeflmesi, Befliktafl’ta
Yahya Efendi Camii’ndeki 1806 tarihli sebili,
o¤lu Selim için Bostaniskelesi’nde 1795’te
yapt›rd›¤› sebîli ve ayr›ca türbesi civar›nda
medrese ve kütüphanesi ve türbesinin ön yüzünde 1801 tarihli iki çeflmeci¤i vard›r. Hal›c›o¤lu’ndaki Kumbarahane Camii ile Küçüksu
Kasr› yan›ndaki emsâlsiz meydan çeflmesini de
yine kendisi yapt›rm›flt›r.
Mihriflah Valide Sultan veya Sultan Selim Suyu ad› ile an›lan ve 1805’te Çaml›ca’dan getirtilen su, Üsküdar’daki bu iki çeflmeden ak›t›lm›flt›. Daha evvel, Sultan III. Mustafa’n›n Ayazma Camii için l760’ta getirtti¤i su da baz›
çeflmelerden ak›t›lm›flt›. Fakat Selimiye K›fllas›
ve Camii için daha fazla suya ihtiyaç duyuldu1120
¤undan yukar›da ad› yaz›lan su getirilmifltir.
Çeflme kitâbesinin yazar› fiair Vehbî için di¤er
çeflmesi bahsine bak›n›z.
Hibetullah Sultan’›n kendisinden 32 yafl büyük niflanl›s› Hamza Pafla 1769’da Gelibolu’da,
o¤lu Ahmet Celâleddin Bey ise 1218 (1803)’te
‹stanbul’da vefat etmifl ve Haydarpafla Mezarl›¤›’nda gömülmüfltür.
Çok hay›r sever bir insan olan Mihriflah Valide Sultan, bu eserlerinden baflka Ka¤›thane
Köyü Camii karfl›s›ndaki Silâhdar Yusuf Pafla
ve Ortaköy Hamam› karfl›s›nda cadde üzerindeki Tekeli Mustafa A¤a çeflmelerini de tamir
ettirmifltir. Hal›c›o¤lu’nda Abdüsselâm Camii
Mezarl›¤› önündeki, Hal›c›o¤lu-Hasköy yolu
üzerindeki, Hal›c›o¤lu K›fllas› duvar›ndaki, Befliktafl’ta K›l›ç Ali Pafla Mahallesi’nde Sinan
Pafla Mescidi Soka¤›’ndaki, F›nd›kl›’da Molla
Bay›r› Soka¤› üzerindeki, Kas›mpafla’da Hac›
Ahmet Camii civar›ndaki, Bo¤aziçi Yeniköy’de Molla Çelebi Camii duvar›ndaki, Kas›mpafla’da Bahriye Caddesi’nde Tahtakad›
Camii önündeki çeflmeleri ve 1211 (1796)’da
da Ka¤›thane Deresi’nin bir kolu olan Ac›elma
Deresi’nin katmalar›ndan Arabac› Mand›ras›
Deresi üzerine ‘Valide Bendi’ ismiyle an›lan
meflhur bendi ve namazgâh› yapt›rm›flt›r.
Merhum ‹brahim Tan›fl›k Bey, Mihriflah Sultan’›n bu çeflmesine yanl›fll›kla Hibetullah Valide Sultan Çeflmesi ad›n› vermifltir.
K›l›ç Ali Pafla Mahallesi’ndeki çeflme bugün
mevcut de¤ildir. Dört sat›r halinde haz›rlanan
H. 1212 tarihli kitâbesi Eski Konak Soka¤› karfl›s›nda, Sinan Pafla Mescidi Soka¤› üzerindeki
bir apartman›n duvar› üzerine yerlefltirilmifltir.
Kaynaklar: (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 9/120-122) (Sicilli Osmânî, 1/83 Mihriflah Sultan; 1/87 Hibetullah Sultan;
2/254 Hamza Pafla) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim
Kimdi? I/187) (M. Aktepe, fiem’danizâde Tarihi, ‹ndeks,
Hibetullah ve Hamza Pafla md.) (N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 225) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 1/194-220-222
ve 2/26, 151, 153, 157, 159, 163, 168, 170, 394 368,
394, 402) (fi. Rado, Sarayda Bir Ölü, Hayat Tarih Mec.
1973, Say›: 7, s. 4) (Akif Mehmed Efendi, Tarih-i Cülus-i
Sultan Mustafa, Es’ad Efendi Kütüp. nr.2108) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 76) (A. Giz, Üç Yafl›nda Evlenen Sultanlar, Tarih Dünyas›, 1950 1/105-107) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n
Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 99-113-100) (H. fiehsuvaro¤lu,
As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 168) (Gezi Notu) (‹stanbul Be-
Mihriflah Valide
Sultan Çeflmesi
kitabesi.
lediyesi, Taksim Suyu Tesisleri, 1957, s. 21-22) (Konyal›,
Küçüksu Çeflmesi, Tarih Hazinesi, 1951, Say›: 5, s. 211)
M‹HR‹fiAH VAL‹DE SULTAN
ÇEfiMES‹
K
ap›a¤as› Mevkii’nde, Nuhkuyusu Caddesi
ile ‹nadiye Camii Soka¤›’n›n birleflti¤i
yerde ve soka¤›n sol köflesindedir. Çeflmenin
sa¤ taraf›nda, Nenesi Dede ile Selim Dede’nin
aç›k türbeleri arkas›nda, 15 cm. yüksekli¤inde
kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lan muazzam su terazisi, bir kuyu ve flimdi k›r kahvesi
olarak kullan›lan namazgâh vard›r. Bu menzil
namazgâh›n›n tafl› kaybolmufltur. Kuyudan dolay› semt yak›n zamana kadar “Kuyubafl› nam›yla yad olunmakta” idi.
Cenâb-› Valide Sultan hayr-› âsâr-› zîflân kim
R›zâ-yi cû-y› Hudâ müsta¤rak-› ihsân›d›r ekvân
‹nâyet-i menba’› Sultan Selim’e mehd-i ulyâd›r
Aceb mi cûy-bâr-› lutfi olsa böyle bî-pâyân
Füyûzât-› himemdir muktezâ-y› meflreb-i sâfî
Hulûs ile ider icrâ-y› flükr-i ni’met-i Yezdan
Sebîl-i Hak’da ez-cümle idüb bu çeflmeyi bünyâd
Zülâl-i cûdi k›ld› teflnegân-› himmeti reyyân
Bu cây-i behçet efzây› k›lub Cennet gibi flâdâb
Sanursun Selsebîlin ayn›n itdi sû-be-sû cûyân
Sevâb›n Fat›ma Sultan’a ihdâ eyledi tâ kim
Kenâr-› âb-› Kevserde ola etrâfa feyz-efflân
Türk barok mimarîsi üslûbunda som mermerden yap›lm›fl olan çeflmenin dilimli kemerinin
alt›ndaki ayna tafl› kabartma flekillerle bezenmifltir. ‹ki yan›na ince mermer sütunlar yerlefltirilmifltir. Sütunlar›n bafll›klar› üzerindeki
mermer kornifl, çeflmenin kitâbesi ile kemerini
biribirinden ay›r›r. Bu kornifl fleklini Mihriflah
Sultan’›n ‹hsaniye’deki di¤er çeflmesinde ve
1780’de Balaban’da yapt›r›lan Sineperver Valide Sultan Çeflmesi’nde de görmekteyiz. Bu
çeflme bahislerine bak›n›z.
Kornifl ile saçak aras›nda, büyük Türk flairi
Vehbî’nin söyledi¤i, sekiz sat›r halinde haz›rlanm›fl 24 m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r:
Mihriflah Valide
Sultan Çeflmesi.
1121
O hûr ›yne hem-dem duhter-i pâkîzesi zîrâ
Henüz ma’sûm iken itmifldi azm-i ravzâ-i r›dvân
Revân itdi ana flîr ü fleker-vefl iflte âb-› sâf
Ki cûfl-i flefkatiyle rûh-› pâkin eyliye flâdân
Suyun âb-› hayât-âsâ için ol çeflme-i feyzin
Olur böyle du’â-y› hayr› icrâ eyleyüb flükrân
O Cennetde safâs›nda bu devletde ola bâkî
Hudâ Sultan Selim’e eyliye hem ömr-i H›z›r ihsan
‹ki tarih yazd›m Vehbi’yâ bir beyt-i dil-cûde
Safâ ile akar su gibi ezber itme¤e flâyân
Revând›r Fat›ma Sultan rûhuna o âb-› sâf
1206
Bu ayn› itdi cârî bahr-i cûd Valide Sultân
1206
Marafliyyü’l-asl Sünbülzâde kim k›lm›fld› Hakk
Zât›n› bezm-i mihende ziynet eflk ü fer-dilin
fii’r-ü inflâs› müsellem Farisî-dân idi kim
Oldu ‹ran elçisi tutdu târîh-i hâcegân
Avdet itdikte yine ric’at k›lub kazal›¤a
Oldu ser-levha-i Yemin sadr-› Rum’a bâ’d-ezîn
Alt› sitte zabt idüb te’bîdde k›ld› karâr
Befl sene sahib-i firâfl oldu o pîr-i na-tüvân
Gamkâr idi Sürûrî ana her târîhde
Cennet olsun ruhuna Vehbî Efendi’nin mekân
15 Ra. 1224 (30 Nisan 1809)
Kitâbenin iki yan›na dört köfle mermer sütunlar konulmufltur. Çeflmenin iki yan köflesi 45
derece k›r›larak buralara dinlenmek için nifller
yap›lm›flt›r.
Çeflme, 1206 (1791-92) tarihinde, Sultan III.
Selim’in annesi Mihriflah Valide Sultan taraf›ndan, k›z› Fatma Sultan’›n ruhu için ölümünden 19 sene sonra yapt›r›lm›flt›r. Fatma Sultan,
2 Ramazan 1183 (30 Aral›k 1769)’da do¤mufl
ve 23 Safer 1186 (26 May›s 1772) tarihinde ve
1,5 yafl›nda oldu¤u halde vefat etmifltir. Kabri,
Lâleli Camii yan›ndaki babas› III. Mustafa’n›n
türbesindedir.
Kitâbe yazar› Sünbülzâde Vehbi Marafll›’d›r.
Sekiz padiflah devrini idrak etmifl flöhretli bir
Türk flairidir. Evvelâ kad› olmufl sonra hâcegânl›k rütbesi verilmifl ve 1775’te de, Sultan I.
Abdülhamit taraf›ndan ‹ran’a, Ba¤dat Valisi
Ömer Pafla’dan flikâyet ile Basra’y› muhasara
alt›nda tutan Kerim Han nezdine anlaflmazl›¤›
görüflmek üzere gönderilmifltir. Vehbi, Ömer
Pafla’y› Kerim Han’›n flikâyet etti¤i hadiselerin
müsebbibi olmakla, Ömer Pafla da onu Kerim
Han ile dostluk u¤runa devletin menfaatlerini
feda etmekle suçlad›. I. Abdülhamit, Ömer Pafla’n›n bu suçlamas› üzerine Vehbi’nin idam›n›
emretmiflti. Bir posta tatar› k›yafetinde Ba¤dat’dan kaçarak Üsküdar’da bir dostunun
evinde gizlenen Vehbi, hamilerinin telkiniyle
yazd›¤› ‘Tanname’ adl› kasidesi ile af edildi.
Ömer Pafla’n›n haber verdi¤i iflret ve zina gibi
uygunsuz halleri ortaya ç›kan flair, itibar ve
mevkiini kaybetmifl fakat Sadrazam Halil Hamit Pafla zaman›nda tekrar kad›l›k görevine getirilmiflti. Nihayet, 14 R. evvel 1224 (29 Nisan
1809)’da vefat etti. Kabri Edirnekap› Mezarl›¤›’nda S›rt Tekke mevkiinde idi. 1974 tarihinde, Haliç Köprüsü çevre yolunun yap›m› s›ras›nda, yeralt› geçidinin hafriyat› esnas›nda
toprak alt›ndan ç›kar›lan kabir tafl›, Edirnekap› fiehitli¤i Küçük Camii’nin yan›na nakledilmifltir.
Arkadan buradaki hazîreye bak›ld›¤›nda 4. s›rada ve sa¤dan 4. kabirdir. Onbefl dilimli sikkesinin alt›ndaki kitâbe fludur:
1122
Mihriflah Sultan çeflmelerinin kitâbeleri divan›nda yaz›l› de¤ildir.
Mihriflah Valide Sultan için di¤er çeflmesi
Mihriflah Sultan, k›z› Fatma Sultan’›n ruhu
için 1212 (1797)’de F›nd›kl›’da Molla Bay›r›
Soka¤›’nda som mermerden bir çeflme daha
yapt›rm›flt›r.
Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 115-116) (Sicill-i Osmânî, 1/61-83) (N. S. Banarl›, Türk Edebiyat› Tarihi, s. 781)
(‹slâm Ans. 11/238) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri,
2/356) (B. Atalay, Marafl Tarihi, s. 143) (Cevdet Tarihi,
Üçdal Nefl. 2/73 ve 9/120-122) (F. R. Unat, Osmanl› Sefirleri ve Sefaretnameleri, s. 134-135-136) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/159-386)
M‹R-ALEM ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Beylerbeyi Saray› arkas›nda ve F›st›kl› Mescit Soka¤› üzerinde ve bu soka¤›n
fiehbaz Yi¤it Soka¤› ile birleflti¤i yerde ve meydanda idi. Eskiden bu mevki F›st›kl› Mesiresi
diye ünlü idi.
Y›¤ma moloz tafl›ndan yap›lm›fl olan çeflmenin
arkas›nda büyük bir haznesi vard›. Ayna tafl›
üzerinde dört m›sral› flu kitâbe bulunuyordu:
oldu. 1244 (1828-29)’da 93 yafl›nda vefat etmifltir. 93 evlâd› olup vefat›nda 40 kadar› sa¤
idi. Kabri, Eyüp’te, Bostaniskelesi’ndeki Mihriflah Valide Sultan Türbesi hazîresindedir.
“Mir-Alemzâdeler, Topuzluo¤ullar› diye halen
mevcut bir aile olup maruf evlâd›ndan biri
Ahmet Bey, Miralay (Albay) iken 1225
(1810)’da vefat etmifltir. Biri de Mehmet Emin
Bey olup Kap›c›bafl› oldu. Di¤eri Salih Bey dahi Kap›c›bafl› olup Selânik Valisi ‹brahim Pafla’ya kethüda olmufltur. Di¤erleri ricalden
Hüsni ve ulemadan R›fat Beyler ile Vâk›f
Bey’dir.
Mustafa A¤a’n›n di¤er o¤lu ‹slimiye Mutasarr›f› Raif Bey olup bu zat, Prof. Dr. Cemil Topuzlu Pafla’n›n (1868-1958, ‹stanbul) büyükbabas› ve Ziya Pafla’n›n ise babas›d›r. Ziya Pafla
fiurâ-y› Devlet Bidayet Mahkemesi Reisi iken
1319 (1901)’da vefat ederek Fatih Camii hazîresine gömülmüfltür.
Yapd› bu çeflmeyi Mir-alem-i Han Mahmud
Hayra sarf olmada evkat› o bâlâ himemin
O¤lu Rif’at didi bir m›sra’-i dilcû tarih
Mustafa aflk›na iç âb›n› Mir-i alemin
1242
Kitâbeden anlafl›ld›¤›na göre çeflme, 1242
(1826-27) tarihinde Sultan II. Mahmut’un Bafl
Sancakdar› Mustafa A¤a taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.
Çeflmenin karfl›s›nda ve as›rdîde bir ç›nar a¤ac›n›n gölgesinde bulunan 1287 (1870-71) tarihli namazgâh tafl› daha evvel F›st›kl› Mescid’in avlusuna nakledilmiflken 1969 tarihinde
de Bo¤aziçi Köprüsü ve çevre yolunun yap›m›
s›ras›nda bütün bu havalinin y›k›lmas› esnas›nda buradan al›narak Burhaniye’deki Abdullah A¤a Çeflmesi’nin sol taraf›ndaki bahçeye
ve Mir-alem Çeflmesi’nin kitâbesi de çeflmenin
üzerine yerlefltirilmifltir. Burhaniye Çeflmesi
Topuzlu lâkab›yla ünlü olan Mustafa A¤a, ‹skeçeli Timur A¤azâde Mehmet A¤a’n›n o¤ludur. Eski bir aileden geldi¤i için eskiden beri
Kap›c›bafl› olup 1241 (1825-26)’da Mir-Âlem
Topuzlu Timur A¤a, Fatih ile ‹stanbul kuflatmas›nda bulunmufl ve Fatih’in topuzuyla alemini tafl›d›¤› için de kendisine Mir-i Alem ünvan› verilmifltir. Bugün ‹stanbul’da, ‹skeçe’de
ve M›s›r’da bu sülâleden zengin ve fakir bir çok
kimseler vard›r. 1942’de M›s›r’da vefat eden
zenginlerden reis-i vükelâ Mehmet Rüfltü Pafla, Topuzluo¤ullar›’ndan biri idi.
Miralem Topuzluzâde
Mustafa A¤a’n›n
flâhidesi.
‹stanbul’un al›nmas› s›ras›nda son Bizans imparatoru Konstantin bir Azep Askeri taraf›ndan öldürülmüfltü. Buna üzülen Fatih, askerin
idam›n› Mir-i Alem Timur A¤a’ya emretmifl
ve A¤a’da öldürttü¤ü Azep askeri ile ‹mparator’u kona¤›n›n bulundu¤u Vefa’ya gömdürmüfltü. Bu konak 1927 y›l›na kadar mevcuttu.
Kabri lâhit fleklinde olup çok büyük fesli flâhidesinin ön, arka ve yan yüzlerinde kitâbeleri
vard›r. Bafl tafl›n›n d›fl yüzündeki kitâbe fludur:
Dirig kim pederim Hac› Mustafa A¤a
Vefat eyledi devletde idi Mir-Alem
E¤erce sinni gibi doksan üç olub evlâd
Veli yi¤irmi iki kald› rihlet etdi¤i-dem
Kimi Kap›c›bafl› kimisi müderrisdir
Kimisi lây›k-› fiehinfleh-i Âlem
Ne fa’ide yine Hükm-i Kaadir bulub yerini
Kilk didi gelir garardan görüldü sitem
Gözüm yaflla didim R›f’atle tarihin
B›rakd› âlemi gitdi behçete Mir-Âlem
1244
1123
Arka yüzündeki yaz› ise fludur:
Cedd-i a’lâs› Feth-i Celil-i / Kostantiniyye Mücahidîninden / olub doksanüç / evlâda nailiyetle ifltihar / iden ‹skeceli Mir-Alem / Topuzluzâde el-hac
Mustafa / A¤a’n›n ruhuna Fatiha.
Hadîka yazar›, eserinin 70. sayfas›nda Timurtafl
Mescidi ad›yla bir mescit kaydetmifltir. Vak›f
tahrir defterinde ise 872 Muharrem evâili
(1467 Temmuz bafllar›) tarihli vakfiye sureti
yaz›l›d›r. Ayn› kitab›n 94. sayfas›nda ise Hac›
Timur Mescidi ismiyle bir mescit daha zikretmifltir. Her ikisinin de bânileri Fatih ile ‹stanbul kuflatmas›nda bulunmufllard›r. Bunlar›n
ikisinin de Topuzlu Timur A¤a taraf›ndan yapt›r›ld›¤› san›lmaktad›r. Mabetlerden biri Eminönü civar›nda ve Kantarc›lar Caddesi üzerinde, di¤eri ise, fiehremini Çukurbostan›’n›n hemen güneyinde ve eski ad› Hac› Timur Soka¤›, yeni ad› Emrullah Efendi Soka¤› olan yolun
üzerinde idi. 1918’de Sultan Selim yang›n›nda
yanm›flt›r.
Kaynaklar: (E. H. Ayverdi, ‹stanbul Mahalleleri, s. 23)
(E. H. Ayverdi, Fatih Devri III, s. 415-416) (Barkan-Ayverdi, ‹stanbul Vak›flar› Tahrir Defteri, s. 100) (Hadîka,
I/70-94) (M. Cezar, Osmanl› Devleti’nde ‹stanbul Yang›nlar›, Türk Sanat T. Araflt›rmalar›, I./379) (R. Ziyao¤lu, ‹stanbul Kad›lar›, fiehreminleri, s. 198) (Sicill-i Osmânî, 4/469
Mustafa A¤a Topuzlu) (M. Larus, 12/228) (O. N. Ergin,
‹stanbul fiehreminleri, 1927) (Operatör Cemil Pafla Hat›ralar›, Canl› Tarihler VIII, s. 23 vd.) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul
Çeflmeleri, 2/420) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 130) (Gezi Notu)
(Konyal›, Üsküdar Tarihi, II/26)
MOLDOVANÎ AL‹ PAfiA
ÇEfiMES‹
“Ali Pafla sad›k, gayretkefl, fevkalâde sehavetli,
dindar ve flecaat sahibi bir insand›.”
fiâhidesi Tekirda¤ Hükümet Kona¤› civar›nda,
Halkevi arkas›ndaki Musalla Mezarl›¤›’nda
iken sonradan Tekirda¤ Müzesi bahçesine
nakledilmifltir. Kitabesi fludur:
Hazret-i Tevfik Ali Pafla vezir-i azam idi
Ald› mührü itdi teslim yine ol ünvanla
Gitdi hayfâ bir keremkâr-i vezir-i muhterem
Matem itdi cümle ihvan bir olup figanla
Dehre misli gelmemifldi her iflinde müstakîm
Do¤ru geldi do¤ru gitdi bildi çün iz’anla
Hizmet-i flâhide oldu nice y›llar âk›bet
Oldu teslim rahmetullah-i aleyh Rahman’la
Binde bir düfldü Eminâ böyle tarih-i nazif
Gitdi Adn’e ol Ali Pafla göçüb imanla
El-Fatiha
Sene 1187 (1773)
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Ahmet Cavid, Hadikatü’l-Vüzera Zeyli, ‹stanbul 1271, s. 19) (Atâ Tarihi, ‹stanbul 1292,
2/67, 166) (‹. H. Uzunçarfl›l›, Osmanl› Tarihi, Ankara
1959, 4/2, s. 409-411) (Hammer, Osmanl› Tarihi, Üçdal
Nefl. 16/162) (Münir Aktepe, Moldovanc› Ali Pafla ve Mezar Kitabesi, Tarih Ens. Der., Say›: 12, Sene1981-82, s.
405) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 183) (Sicill-i Osmanî, 3/544-545) (Daniflmend, Kronoloji, 4/484) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Derin - V. Çabuk, ‹stanbul 1978, s.
101) (Hikmet Çevik, Tekirda¤ Tarihi Araflt›rmalar›, ‹stanbul 1949, s. 183-184, 246)
MUSAH‹B AL‹ A⁄A ÇEfiMES‹
Ç
Ç
Bânisi Ali Pafla Kastamonulu olup ‹stanbul’a
geldi¤inde Bostanc› olmufltur. Hotin seraskeri
iken 9 Rebiyülâhir 1183 (12 A¤ustos 1769)’da
sadrazam oldu. Dört ay sonra azl ile Seddülbahir muhaf›z› ve Bo¤az seraskeri oldu. 1187 Ramazan›nda (16 Kas›m-15 Aral›k 1773) Tekir-
Görünüflü güzel olan bu çeflme, tamamen kesme tafltan yap›lm›fl olup klâsik Türk çeflme mimarîsinin en nefis örneklerinden birisidir. Genifl haznesi, çeflme yüzünün iki yan›na taflm›flt›r. Çat›s›n›n düz oluflu ve haznesinin iki yana
taflm›fl bulunmas›, üzerinde bir namazgâh›n bulundu¤unun iflaretidir. Üzerine ç›kmak için es-
eflme, Rum Mehmet Pafla Mahallesi’nde
ve Bostan Sokak üzerinde idi. Bu sokak
bugün fiemsipafla Bostan› Soka¤› ad›n› tafl›maktad›r. Çeflmenin evvelce burada bulunan
Adülaziz Efendi Namazgâh› civar›nda oldu¤u
san›lmaktad›r.
1124
da¤›’nda, emekli olarak oturmakta iken vefat
etti. Cesur ve dirayetli bir zat idi. Vak’anüvis
Ahmet Vâs›f Efendi onu flöyle övmüfltür:
eflme, Selimiye K›fllas›’n›n sol taraf›nda ve
Duvardibi mevkiinden Harem ‹skelesi’ne
do¤ru yüründü¤ünde, Kavak ‹skelesi Caddesi’nin Ankara Asfalt› ile birleflti¤i yerde ve
caddenin sa¤ köflesindedir.
kiden mevcut oldu¤u san›lan merdiven bugün
yoktur.
Çeflme, Kavak Deresi’nin doldurulmas› ile toprak alt›nda kalm›fl ve kurtar›lmas› gayesi ile biraz daha yukar›da olan, a¤açlarla kapl› eski flirin yerinden al›narak flimdiki mevkiine nakledilmifltir. Bu doldurma s›ras›nda derenin iki
yan›nda bulunan çukur bostanlar da ortadan
kalkm›flt›r.
Harap Mescit bahsine bak›n›z.
Çeflmenin kemeri üzerine, aln›na alt› m›sral›
flu kitâbe yerlefltirilmifltir:
Bârekallah ol Ali A¤a Musahib-i hazinedar
Bu makama itdi hayrât ehl-i atflan zevk›ne
Selsebîlin ayn›d›r gûya ki yapd›rm›fl heman
Çeflme-i âb-› zülâli teflne-diller flevk›ne
Kerbelâ cengin anub hâtif didi an’çün tarih
Dâ’imâ suyun içen içsün ‹mameyn aflk›na
Sene 1064
Kitâbenin alt›nda 1064 (1653-54) tarihi yaz›l›d›r.
Kemerinin alt›nda, ayna tafl›n›n üstünde alt›
m›sral› bir kitâbe daha vard›r ki, fludur:
Melek-siyret flehinflah-› güzîn Abdülmecid Han
Hayat-› Lutfu ile k›ld› sirab-› ka’inat
Harem-i saray-› pâkinden bu ayn› k›ld› ta’mir
‹baret fiem’-i Nur’un mâ-i Zemzem’den s›fat
Nazifâ tarihin gördükde fiat çekdi aya¤›n
Yed-i pakiyle buld› fiem’-i Nur mâ-i hayat›
1262 (1846)
Bu manzumenin üzerinde, etraf› mermer kabartma, dal ve yaprak motifleri ile bezeli bir
madalyonun içinde Sultan Abdülmecit’in tu¤ras› bulunmaktad›r.
Kitâbenin yazar› Nazif Mehmet Efendi, Enderun’dan yetiflmifl, H›rka-i Saadet bafl hademesi
olmufl ve 1265 (1848-49) tarihinde de Hazine
Kethüdal›¤› görevine getirilmiflti. O sene ç›kan bir yang›nda Alayköflkü önüne geldi¤i s›rada kalp sektesinden vefat etmiflti. Kabri, Üsküdar’da Menzilhane civar›ndad›r.
Çeflmenin bânisi Musahib, Haznedar, Had›m
Ali A¤a, Üsküplü’dür. 1061 (1651) tarihinde
anahtar kulu (miftah gulam›) iken Saray A¤a-
s›, 1062’de Kilercibafl›, sonra Haznedar ve daha sonra da Musahib oldu ve ‹bflir Pafla’n›n yan›na elçilikle gönderildi.
Musahib Ali A¤a
Çeflmesi.
1066 (1656 Mart) tarihinde, Babü’s-saâde
A¤al›¤›’na atanan Ali A¤a, iki y›l sonra emekli olmufl ve az sonra da vefat etmifltir.
Harab olan çeflmeyi tamir ettiren ve fiemsiNur ismiyle de bilinen fiem-i Nur Kad›nefendi, Padiflah Abdülmecit’in kad›nlar›ndan biri
idi.
Çeflmenin önündeki yala¤›n iki yan›nda ayr›ca
birer yalak daha vard›r. Aln›, haznesinden bir
adam boyu daha yüksektir.
Osmânî, 3/514) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 65291) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 5/2147 ve
6/2527) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/11)
MUSTAFA EFEND‹ ÇEfiMES‹
T
optafl› Camii civar›nda ve evinin kap›s›
yan›nda idi. Bugün mevcut de¤ildir. Bânisi, Atik Valide Sultan Camii kâtibi Mustafa
Efendi’dir. Çeflmenin tâk›nda flu kitâbe vard›:
Atika Valide Sultan vakf› kâtibi merhum
‹düb icra bu hayr› hanesi bâb›nda çün seyl-âb
‹düb r›hlet bu bir m›sra’la iflrab eyledim tarih
Gel iç mâ Mustafa’n›n ruh-› Mes’ud’u ola fiâd-âb
1148 (1735)
1125
Meflhur âlim Müstakimzâde Süleyman Efendi
de flu tarihi düflürmüfltür:
Oldu câri lüleden m›sra’-› tarih kim
‹ç bu sudan ruh-› pâk-i Mustafa’ya Fatiha
1148
Hudâyâ eyle rahmet cürmünü afv ile ihyâ k›l
Gör mekân› cenab-› gerd sanad›r has›l-› maksud
Düflüb lafza heman fevtin nümayan itdi tarihi
Memat› bel telvin elli dörtde Mustafa Mes’ud
El-Fatiha
Hamzavî ayak tafl›ndaki kitâbe fludur:
Mustafa Efendi, 1154 (1742) tarihinde vefat
etmifltir. fiâhidesi, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda
9. Ada’dad›r. Musahipzâde Celâl Soka¤› ile
Tunusba¤› Caddesi’nin birleflti¤i köfleden, Karacaahmet Türbesi’ne do¤ru, 100 ad›m ilerledikten sonra, mezarl›k duvar›ndan, mezarl›k
içine do¤ru 75 ad›m dikine yürürsek evvelâ,
etraf› demir parmakl›k ile çevrili Arif Pafla Hazîresi’ne ve sonra da Mustafa Efendi sofas›na
geliriz.
Mustafa Mes’ud Efendi’nin kafesî destarl› bafl
tafl›ndaki kitâbesi fludur:
Çeflme sahibi
Mes’udzâde Mustafa
Efendi’nin bafl ve
ayak flâhideleri.
fiefi’i Ahmed Muhtar olub himmet-i kâniyle muanven
Cemaliyle müflerref eyliye hem flahid-i maksud
Ziyade tekazat hazrete varmak müflkil tehi
Hudâ’ya olmay› flayeste oldu mürg-i can mevcud
Hitab-› “‹rc›î” inkiyad› eyleyüb sür’at
Çeküb el bu fenadan kasr-› bâkîsin k›lub meflhud
Üsküdar’da vaki merhume / Atik Valide Sultan
kâtibi / Mes’udzâde merhum / Mustafa Efendi ruhuna / r›zaen lillâhi teâlâ / el-Fatiha. 22 Za. 1154
(Ocak 1742)
Eflinin ve çocuklar›n›n kabirleri de buradad›r.
Karacaahmet Mezarl›¤› 9. Ada bahsine bak›n›z.
Mustafa Efendi’nin babas› Mes’ud Efendi iyilik
sever bir kimse olup Nurbânu Valide Sultan
vakf›n›n kâtibi idi. Uzun müddet bu vazifeyi
ifa ettikten sonra 1123 (1713) tarihinde vefat
etti. Kabri, buradaki sofadad›r. Kendisinden
sonra ayn› göreve o¤lu Mustafa Efendi getirilmifltir. Mustafa Efendi ile efli Fatma Han›m’›n
o¤lu Seyyid Ahmed Efendi de uzun müddet
Valide Sultan vakf› kâtipli¤inde bulundu. Vefat›, 1204 (1789) tarihinde olup flâhidesi buradad›r.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 75, 364-402) (Sicill-i Osmânî, 4/366)
MUSTAFA PAfiA ÇEfiMES‹
B
asit krokiden de anlafl›laca¤› üzere çeflme,
dört soka¤›n birleflti¤i, küçük Salacak
Meydan›’ndad›r.
Bu muhteflem ve güzel eserin civar›nda bir çok
tarihi yap›lar vard›r. Arkas›ndaki fiair Nâbî’nin (öl. 1712) evi veya kütüphanesi olan bina bir müddet Üsküdar Evlendirme Dairesi
olarak kullan›lm›flt›r. 1994 y›l›nda Üsküdar
Belediyesi taraf›ndan onar›larak yeniden düzenlenen kütüphane, bu tarihten itibaren Üsküdar Belediyesi’nin Üsküdar Folklor ve Turizm Derne¤i’ne (ÜFTUD) tahsis edilmifl olup
halen fiair Nâbî Kültür Merkezi ad›yla faaliyet
göstermektedir. Ön taraf›nda ve ilerde Fatih
veya Salacak Camii, Fatih çeflmeleri, Safiye
Sultan Çeflmesi, Teflrifatç› Camii ve Sultan I.
1126
Ahmet’in k›z›, Sadrazam Yusuf Pafla’n›n (öl.
1646) efli Fatma Sultan Saray›’n›n arsas› ve bu
saray›n kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lan iki su haznesi ve saray›n Salacak ‹skele
Soka¤›’na aç›lan kap›s›n›n yan›ndaki Sadaka
Tafl› bugün de durmaktad›r. Çeflmenin yan taraf›nda ise, Emekyemez Tekkesi ve Türbesi
vard›. Bu semt, Üsküdar’›n ilk yerleflme bölgesidir.
Çeflme klâsiktir. Yüzü tamamen mermer kaplanm›fl olup kemeri, beyaz ve k›rm›z› mermerden yap›lm›flt›r. Kemerinin üstünde ve iki yanda iki rozet yer alm›flt›r. Bunlar›n üzerinde iki
sat›r halinde ve on m›sral› ve her beytin son
m›sra› bir tarih olmak üzere flu kitâbe bulunmaktad›r:
Ol silâhdâr-› fieh-i hurflîd-fer
Ya’ni kim sâhib- kemâl ü nik-hû - 1094
Kodu flehr-i Üsküdar’a bir eser
Eyledi böyle sevâba cüst ü cû - 1094
Ayn-› sâkî remz idüb gûyâ küh dir
Âb-› sâf› nûfl ider isen gel beru - 1094
Teflnegân-› Kerbelâ’n›n yâd›na
Maleruh-› Hüseyn’in aflk›na su - 1094
Der Zamîrî haliyle tarih içün
Çeflmesâr-› Mustafa’dan akd› su - 1094
Çeflme, 1683 tarihinde yapt›r›lm›flt›r.
Bu güzel ta’lik kitâbe Üsküdarl› fiair Zamîrî
Mustafa Efendi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi Divan Kâtipleri’nden olup 1112 (1700) y›l›nda vefat etmifltir.
Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi’nin bildirdi¤ine göre, Mustafa Pafla’n›n, Üsküdar’da Yeni Cami yak›n›nda bir çeflmesi daha vard›r.
Bugün mevcut olmayan bu çeflmenin kitâbesi
fiair Nâbî (1642-1712) taraf›ndan haz›rlanm›fl
olup fludur:
Cûfla âb-› musaffâ çeflme-i pâk-› hayat-efzâ
Ki eyler nûfl idenler çeflme-i hayvandan isti¤nâ
Mizac-› Üsküdar’a çok yubûset galib olmufldu
Gelüb bu âb oldu flerbet-âsâ âk›bet-bahflâ
Olub dil-teflne evsaf-› tarihin didim Nâbî
Bu ayn› eyledi câri Musahib Mustafa Pafla
Urfal› olan Nâbî, Sultan IV. Mehmet saltanat›n›n sonlar›nda (1685) ‹stanbul’a gelip Musahib Mustafa Pafla’ya kethüda olmufltur. Onun
vefat›nda hacca gidip dönüflünde Halep’te ika-
Salacak’ta
Silâhtar Mustafa Pafla
Çeflmesi.
met etti. Baltac› Mehmet Pafla (öl. 1711) Halep Valisi oldukta sohbetinden hofllan›p 1122
(1710)’da ‹stanbul’a geldikte getirip Anadolu
Muhasebecisi yapt›. 3 Rebiülevvel 1124 (10
Nisan 1712) günü vefat eden Nâbî’nin kabri,
Miskinler Tekkesi’nin arkas›ndad›r. O¤lu
Hayri Efendi Mektubî-i Sadr-› Âli ketebelerinden olmufltur.
Çeflmelerin bânisi Musahib Mustafa Pafla, Kulo¤lu Süleyman A¤a’n›n o¤ludur. Enderun’dan
yetiflmifl 1074 (1663-64)’te Padiflah musahibi
olmufltur. 1077 Saferinde (A¤ustos 1666) vezaret verilerek ikinci vezir oldu. 1084 fiaban›nda (Kas›m 1673) rikab-› hümâyun kaimmekam› olup 1086 (1675)’te Hatice Sultan ile evlendirilmifltir. 1095 Muharreminde (Aral›k
1683) musahiblikten ayr›larak Kaptan-› Derya
oldu. 30 Zilhicce 1096 (27 Kas›m 1685) tarihinde azl edilen Mustafa Pafla, Mora Seraskeri
olmufl, 1097 fievvalinde (A¤ustos 1686)’da
Çanakkale Bo¤az› Muhaf›zl›¤›’na getirilmifl ve
bu görevde iken 1097 Zilkadesi’nde (Eylül/Ekim 1686) vefat etmifltir. Kabri Seddülbahir’de olup yaln›z pehle tafl› kalm›flt›r. Kallavîli tafl› kireç yap›lm›flt›r. “Kendisi musiki ve fliirden anlar”d›. Ayn› zamanda flair olan Pafla,
padiflah›n takdirini kazanarak o s›rada 17 ya1127
de, deniz taraf›ndaki harap hamam civar›nda
ve yeni cami ile bu hamam aras›ndaki eski camiin önünde idi. fiimdi eski camiin yerinde
evler vard›r. Avlusundaki kuyu elan baki olup
iki soka¤›n birleflti¤i yerdedir.
1915 tarihli ‹llüstrasyon Mecmuas›’nda bu hazîreyi ve paflan›n kallavîli lâhdini görmek mümkündür.
Çok güzel bir görünümü olan Mustafa Pafla
Çeflmesi’nin büyük haznesi kesme tafltand›r.
Sonradan çimento ile s›vanm›fl olan çat›s› üzerinde mermer bir alem vard›r. Çiçek motifleriyle bezeli ayna tafl› üzerinde “Ve min el-mâi
külle fley’in hayy” ayeti yaz›l›d›r. Saçak k›sm›na
güzel, desenli bir kornifl yerlefltirilmifltir. Kemeri renkli mermerdendir.
Mustafa Pafla
fl›nda bulunan k›z› Hatice Sultan ile evlendirildi. Evlenme flenli¤i 9 Haziran 1675’ten 27
Haziran 1675 tarihine kadar 18 gün sürmüfltü.
fiair Nâbî, bu muhteflem dü¤ünü ‘Surname’ adl› eserinde çok güzel bir üslûp ile dile getirmifltir.
Çok çal›flkan olan Mustafa Pafla, Arapça ve
Farsça bilirdi.
Ayak parmaklar›nda, topuklar›nda ve mafsallar›nda meydana gelen nikris hastal›¤›na müptelâ oldu¤undan çok çekti. Vefat›nda yafl› henüz 40’›n› geçmemiflti. Ölümünden sonra büyük o¤lu Mehmet Bey, Enderun’a al›n›p yal›s›
efli Sultan’a verilmifltir.
Efli Hatice Sultan için çeflmesi bahsine bak›n›z.
Mustafa Pafla’n›n Edirne’de ve Üsküdar’da birer saray› vard›.
6 May›s 1986 tarihinde Seddülbahir’de yapt›¤›m aramada Pafla’n›n flâhidesinden ve etraf›ndaki flâhidelerden eser kalmad›¤›n› gördüm.
Buran›n yerli ahalisinden Keçecilerin fiakir
Bey’in ifadesine göre tafllar, Yüzbafl› Remzi Bey
taraf›ndan k›rd›r›larak kireç yap›lm›flt›r. fiâhidelerin toprak içinde kalan k›s›mlar›n› bana
gösterdi.
Seddülbahir’deki bu muhteflem hazîre, flimdi
yap›m› sürdürülen büyük camiin biraz ilerisin1128
Çeflmenin sa¤ yan cephesine de, mermer ayna
tafll›, küçük yalakl›, zarif bir kuzu çeflmeci¤i yap›lm›flt›r. Üzerine ayn› ayet hak edilmifltir.
Çeflme, May›s 1992 tarihinde mükemmel bir
surette onar›lm›flt›r.
Kaynaklar: (Daniflmend, Kronoloji, 3/559-560)(Nusretname, ‹. Parmaks›zo¤lu Türkçesi. 2/353) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul
Çeflmeleri, 2/286) (Kömürcüyan, ‹stanbul Tarihi, s. 54)
(Ayvansarayî, Vefeyât, s. 59) (Ayvansarayî, Mecmua-y›
Tevarih, s. 71) (Sicill-i Osmânî, 1/31 ve 4/403, 530) (G.
Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 179-234) (A.
Galland, ‹stanbul’a Ait Günlük An›lar, 1672-73 Fihrist,
Musahib Mustafa Pafla md.) (O. Nutku, IV. Mehmed’in
Edirne fienli¤i, Fihrist) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri,
2/263) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 269) (‹. Hakk›,
Merâkid, s. 36) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman
Türkçesi, 6/11) (M. Erdo¤an, Osmanl› Devrinde ‹stanbul
Bahçeleri, Vak›flar Der. Say›: IV, s. 154) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/94) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 72)
MÜLÂZIM HAKKI EFEND‹
ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Selimiye K›flla Caddesi ile Çeflme-i
Kebir Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Selimiye Camii avlu duvar›n›n köflesindedir. Tam
karfl›s›nda Selimiye K›fllas›’n›n nizamiye kap›s›
bulunmaktad›r.
Avlu duvar›n›n her iki soka¤a bakan köfleleri
oyularak birer ayna tafl› yerlefltirilmifltir. Mermer olan bu tafllar›n ortas›na bir meflale ka-
bartmas› yap›lm›flt›r. Bunun üzerinde ve bir sat›r halinde flu kitâbe bulunmaktad›r:
Çanakkale’de flehid olan Mülâz›m-› evvel Hakk›
Efendi hayrat›d›r. 1331 (1915) 16 Eylül.
Kitâbenin üzerinde bir madalyon içinde ay-y›ld›z vard›r.
Her iki çeflmede biribirinin ayn› olup önlerinde küçük yalaklar bulunmaktad›r.
Çeflmenin y›¤ma tafltan yap›lan kubbeli küçük
haznesi arkada ve avlu içindedir.
Çeflme Çanakkale’de flehid olan Hakk› Bey’in
ruhu için yapt›r›lm›flt›r.
Hakk› Efendi’nin kabri, çeflme arkas›ndaki hazîrededir. Kitâbesi fludur:
16 Eylül 1331 (1915) Çanakkale’de flehid olan
Mülâz›m-› evvel Hakk› Efendi bin ‹smail Efendi.
MÜTEVELL‹ ÇEfiMES‹
K
oruluk ad› ile ünlü mesiregâhta bulunan
namazgâhtan eser kalmam›flt›r. Kitâbesiz
çeflme ise bugün de mevcuttur. Namazgâh
1960 tarihlerinde ortadan kalkm›flt›r. Her ikisinin de hangi tarihte ve kimin taraf›ndan yapt›r›ld›¤› belli de¤ildir. Fakat, biraz ileride ve bir
s›rt üzerine, 1853 tarihinde yapt›r›lan Adile
Sultan Kasr› infla edildi¤i zaman ve daha sonraki dönemlerde, takriben bir as›r kadar bir
müddet, bütün bu havalinin meskun olmad›¤›
göz önüne getirilirse bu namazgâh ve çeflmenin, Adile Sultan mütevellisi taraf›ndan yapt›r›lm›fl olabilece¤i akla gelmektedir.
¤›’na 100 m. mesafede, ‹bni Sina Caddesi ile
Kâtip Salih Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde idi.
Çeflme, bir Çoban Çeflmesi fleklinde olup suyu
daima akmaktad›r.
Seyyid Ahmet Deresi, Mütevelli Çeflme Soka¤›’n›n az ilerisinde, Veysi Pafla Soka¤› ile Kofluyolu aras›ndaki vadiden kaynaklanarak akma¤a bafllar ve Veysi Pafla Köflkü’nün üzerinde
bulundu¤u s›rt›n bat› yamaçlar›ndan do¤an di¤er bir p›nar›n suyunu da ald›ktan sonra Koruluk Mesiresi’nden geçerek ‹ranl›lar Camii
önünden akarak gelen esas kol ile birleflirdi.
Koruluk Mesiresi, Anadolu Yakas›’n›n en güzel bir köflesi oldu¤undan her zaman çok ra¤bet
görürdü. Tamamen salk›m sö¤ütlerle bezenmifl
olan vadinin çok nefis bir görünümü vard›. Ne
yaz›k ki, bu güzel salk›m sö¤ütlerden pek az›
bugün mevcuttur.
NAKfi‹D‹L VAL‹DE SULTAN
ÇEfiMES‹
Ç
eflme Sar›gazi Köyü’nde ve bu isimle bilinen camiin k›blesi yönündedir. Tam karfl›s›nda, y›k›ld›¤› zaman kerpiçten yap›lm›fl oldu¤u görülen, Nurbânu Valide Sultan Camii,
arkas›nda ve dört servi a¤ac› aras›nda Sar›kad›zâde fieyh Mustafa Dede Efendi’nin kardefli
fieyh ‹sa Dede’nin flâhidesiz kabri vard›.
Çeflme ilk önce, Valide-i Atik Nurbânu Sultan (öl. 21 Zilkade 991/6 Aral›k 1583) taraf›n-
Nakflidil Valide Sultan
Çeflmesi.
Koruluk Mesiresi, Haydarpafla Numune Hastahanesi’nin arka taraf›ndan bafllayarak Seyyid
Ahmet Deresi boyunca Kofluyolu’na kadar
uzunmakta idi. Bugün tamamen ortadan kalkm›fl vaziyetteki bu yerin bir k›sm› üzerine Ankara Asfalt›, Karacaahmet-‹brahim A¤a Bulvar› ve Kofluyolu’nun sol taraf›nda bulunan ‹bni Sina Caddesi ile Kâtip Salih Soka¤› aç›larak
etraf›na birçok evler ve apartmanlar yap›lm›flt›r.
Namazgâh ve çeflme, Mütevelli Çeflmesi Soka1129
NÂL‹ MEHMET EFEND‹
ÇEfiMES‹
dan tahminen Toptafl› Camii’nin yap›m›na
baflland›¤›, 1571-1575 tarihleri aras›nda yap›lm›flt›r.
Zamanla harab olan çeflme, Sultan II. Mahmut’ un (1808-1839) annesi Nakflidil Valide
Sultan taraf›ndan 1224 (1809) tarihinde onar›lm›flt›r.
Kesme tafltan yap›lm›fl olan ve fazla yüksek olmayan bu çoban çeflmesinin küçük ayna tafl›
üzerinde üç sat›r halinde yaz›lm›fl, alt› m›sral›
flu kitâbe bulunmaktad›r:
Atik Valide Sultan Çeflmesi’dir bu
Mürur-› ezmine k›lm›fld› gerçi kim ifnâ
Cenab-› Valide-i fiah-› dehr Mahmud Han
Yeniden eyledi tamir ile suyun icrâ
Muvaffak eyledi ihyâs›na an› çün-kim
‹ki cihanda azîz ide Hazret-i Mevlâ
Sene 1224
Kitâbenin alt›ndaki tarih rakam› k›r›lm›flt›r.
Yaln›z, sene yaz›s› okunmaktad›r.
Atik Valide için bu isimle bilinen camii bahsine bak›n›z.
‹kinci bâni, Nakflidil Valide Sultan, I. Abdülhamit’in kad›nlar›ndan olup 1817 tarihinde
vefat etmifltir. Kabri, Fatih Camii civar›ndaki
muhteflem türbesindedir.
Nâli Mehmet Efendi
Çeflmesi’nin
onar›mdan sonraki
hali.
Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/404-406)
(Sicill-i Osmânî, 1/85) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde
Kim Kimdi, 1/237) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve
K›zlar›, s. 107-108-40-41-43-44) (Hadîka 1/616 ve 2/183)
Ç
eflme, Do¤anc›lar Caddesi ile Bak›c› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesindedir. Yerini daha iyi anlayabilmek için,
Sadrazam ‹brahim Pafla Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Yol afl›r› karfl›s›nda Eski Hamam ve onun yan›nda 1141 (1728-29) tarihli ‹brahim Pafla
Çeflmesi bulunmaktad›r.
Tamamen kesme tafltan yap›lm›fl olan bu klâsik ve sade çeflmenin ayna tafl› ve kemeri üzerindeki kitâbesi yok olmufltur. Yerleri bofltur.
Çat›s›n›n üzerinde, yan taraf›ndaki ahflap büyük bir evin bahçesi bulunmaktad›r. Çeflme,
yüksek olan bu bahçenin seti alt›na yap›lm›flt›r. ‹lk nazarda bir namazgâh çeflmesini and›rmaktad›r. Bak›c› Soka¤›’na do¤ru olan büyük
haznesi kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yap›lm›flt›r.
Çeflmenin 1086 (1675-76) tarihinde, Nâli
Mehmet Efendi taraf›ndan tamir edilmifl oldu¤unu, Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› Tevarih adl› eserinden ö¤reniyoruz. Kitâbesi fludur:
Kasr-› Cennet menzilet Nâli Efendi kim Hudâ
Eylemifldi an› âlemde pesendîde-s›fat
Hakk Muvaffak eyleyüb bu çeflmenin tamirini
Bu mahalde idicek ikdam ile reflk-i F›rat
Bir haz›r dem geldi ey Abdi didi tarih içün
Çeflme-i Nâli Efendi’ye gel iç âb-› hayat
1086
Bu kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere çeflme,
1675 tarihinden evvel yapt›r›lm›fl ve zamanla
harap olan bu eseri, Nâli Mehmet Efendi tamir
ettirmifltir. En geç 1600 tarihlerinde yapt›r›lm›fl oldu¤u söylenebilir.
Kitâbe, mutasavv›f fiair Himmetzâde Abdi
Abdullah Efendi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r.
1640-1710 tarihleri aras›nda yaflam›fl bulunan
fieyh Abdi Efendi için, Bayramiye’den Sal›
Tekkesi bahsine bak›n›z.
Çeflmenin bânisi hakk›nda Sicill-i Osmanî’de,
Mehmed Na’ilî Efendi ad› alt›nda flu bilgi vard›r:
1130
vakf eylemifltir.” denilmekte ve bu çeflme ile
namazgâh›n 1141 (1728-29) tarihinde yap›ld›¤› belirtilmektedir.
Nevflehirli Halil A¤a’n›n o¤lu olan Tevk›’î
(Niflanc›) Ali Pafla, Sadrazam ‹brahim Pafla’n›n ye¤enidir. Halil A¤a da, ‹brahim Pafla’n›n kardeflidir.
“Konyal›’d›r. Osman o¤ludur. Müderris, Medine, Kudüs ve Selânik monlas› oldu. 1086’da
vefat etti. Arif, flair, dervifl, Farisî-han idi. Heft
Âyet-i Kerîme’si (yedi âyet), Türkçe tefsir ile
ma’nas›na birer hikâye ve bir münâcât yap›p,
Miftah-› heft-gane (yedi türlü anahtar) ismini
verdi. Tuhfetü’l-emsal’i (hediyelik hikâyeler)
ve divan fliiri vard›r.
Ayvansarayî Hüseyin Efendi’ye göre, “Selânik
kad›s› iken vefat ve mahkeme civar›nda Seyfullah Efendi Camii’nde medfundur. Sene
1086 cumade’l-ulâ (Temmuz-A¤ustos 1675).
⁄umum (kederler) lafz› tarihdir.”
Cami ve hazîresi bugün mevcut de¤ildir.
Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 58-164)
(M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/26) (Türk Dili ve Ed.
Ans. I/10) (Sicill-i Osmânî, 4/182) (Mehmed Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/261)
NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA
ÇEfiMES‹
Halil A¤a, 1122 (1710)’da vefat ederek, ‹ranl›lar Camii karfl›s›ndan fiehidlik Namazgâh›’na
giden yolda ve kabristan aras›ndaki dere gibi
gayr› muntazam yolun sonunda büyük ve etraf› duvar ile çevrili bir aile sofas›nda gömülüdür. Buraya, Halil A¤a’dan baflka, ‹brahim Pafla’n›n 1085 (1674)’te vefat eden babas› ‹zdin
Voyvodas› nam› ile meflhur Sipahi Ali A¤a,
1114 (1702-3)’te vefat eden annesi Fatma Hatun, ‹brahim o¤lu Genç Mehmet Pafla’n›n annesi olup 1124 (1712)’de vefat eden Hanife
Hatun, Niflanc› Ali Pafla’n›n o¤lu olup 10 fiaban 1200 (8 Haziran 1786)’da vefat eden Halil Beyefendi, Kaptan-› Derya Kaymak Mustafa Pafla’n›n kardefli olup 23 Ramazan 1175 (17
Nisan 1762)’de vefat eden ‹smail Beyefendi,
1119 (1707)’da vefat eden Nevflehirli ‹brahim
Pafla’n›n o¤lu Ali Bey, yine 1119’da vefat eden
‹brahim Pafla’n›n ikinci o¤lu Mustafa Bey, 21
fievval 1181 (10 Mart 1768)’de vefat eden ulema ve müderris Nevflehirli el-hac Ali Efendi,
Ali Efendi’nin o¤lu müderris Mehmet Said
Efendi 15 fievval 1199 (21 A¤ustos 1785) tarihinde vefat ederek gömülmüfllerdir. Fakat bir
k›sm›n›n flâhideleri bugün mevcut de¤ildir.
Ali Pafla, Patrona Halil ‹syan›’ndan sonra
Gence Kalesi muhaf›zl›¤›na atanm›flt›. Bu s›rada ‹ran Hükümdar› Nadir fiah, Gence’yi mu-
Nâli Mehmet Efendi
Çeflmesi’nin
onar›mdan önceki
harap hali.
Nevflehirli ‹brahim
Pafla Çeflmesi ve aile
sofas› krokisi.
A
yvansarayl› Hüseyin Efendi’nin Mecmuay› Tevarih adl› eserinde:
“Bu güzel, hofl görünümlü ve süslü sofa ile namazgâh, makbul-i Hudâ’d›r. ‹brahim Pafla’n›n
Üsküdar’da bina buyurduklar› müteaddit çeflmeler için ak›tt›¤› leziz sudan, bu mahalde
medfun peder ve valideleri ve büyük biraderleri ve sair çocuklar› ve akrabalar› ruhlar›na sevab›n› ulaflt›rmak ve cümlesine dua getirmesi
için, biraderzâdeleri ve sayg› de¤er vezir ve damad-› flehriyarî Ali Pafla’ya bir çeflme binas›na
emr edip ve fî-sebîlillâh-i teâlâ bir masura su
1131
hasara etmifl ve kaleyi koruyamayan Genç Ali
Pafla da, buray› boflaltmak zorunda kalm›flt›.
K›sa bir zaman sonra Ali Pafla, ‹ran ile sulh
müzakereleri için, elçi tayin olunmufl ve ‹stanbul’da yap›lan konuflmalardan sonra, Genç Ali
Pafla, ‹ran heyetine, Üsküdar’daki muhteflem
kona¤›nda bir ziyafet vermiflti.
mam bulunmaktad›r. Do¤anc›lar Caddesi ile
Kavakl› ‹skele Soka¤› aras›ndaki bu büyük hazneli çeflmenin yüzü mermer kapl›d›r. Yüzün iki
taraf› kesme taflt›r. Ahflap çat›l›d›r. Dilimli kemerinin iki yan›nda iki rozet ve bunlar›n üzerinde ise sekiz sat›r halinde, onalt› m›sral› flu
Fethu’l-‹slâm kalesini iyi müdafaa edemeyen ‹vaz Pafla yerine Serasker olan Ali Pafla da kaleyi Ruslar’a b›rakmak zorunda kalm›flt›. Bu elim
olay üzerine, 1154 (1741-42) tarihinde Edirne
Saray›’na ça¤r›lan Ali Pafla idam edilmiflti.
“Ser-i maktuu Bab-› Hümâyun’a vaz olunup
Ba’dehu Dedeler (Üsküdar Miskinler Tekkesi)
kurbünde defn olunmufltur.”
Vezîr-i-a’zam ü Dâmâd ‹brahim Pafla kim
Kef-i cûd› an›n bahflendeterdir kân ü deryâdan
Vekil-i saltanat gayretkefl-i nâmûs-› devletdir
An› dûr itmeye Hakk sâye-i sultân-› vâlâdan
O sadr-› ekremin hayrâta mecbûl old›¤›ndand›r
Ki olur her emrde tevfîke masdar savb-i Mevlâ’dan
Murâd itdiki ehl-i Üsküdar’› eyleye irvâ
Du’âya mazhar ola haflre dek a’lâ vü ednâdan
Hudâ Sultan-› devrân› hatâlardan emîn itsün
Cihân âsûdedir devrinde mekr ü keyd-i a’dâdan
Vezîr-i a’zam› da sadr-› devletde olub bercâ
Du’â ald›rsun ol flâh-› cihâna pîr ü bernâdan
Bu zîba çeflmeyi bir mevkiinde eyledi bünyâd
Ki seyr olmaz nuzzâra tarh-› mergûbun temâflâdan
Ak›nca lülesinden âb Es’âd didi tarihin
‹çin su çeflme-i Dâmâd ‹brahim Pafla’dan
1141 (1728-29)
‹brahim Pafla Ailesi Sofas›, bugün pek harap
ve periflan durumdad›r. Seyyid Ahmet Deresi’nin bir kolu kenar›na yap›lm›fl olan bu
38x30 ad›m ebad›ndaki hazîrenin etraf›n› çeviren alçak duvarlar 1977 senesinde mezarc›lar
taraf›ndan sökülmüfltür. Burada mevcut olan
17 sofadan sadece iki tanesi kalm›flt›r. Oysa bu
tarih yadigârlar›n›n korunmas› icab ederdi.
Nuhkuyusu Caddesi’ne aç›lan Harmanl›k Kap›s›’ndan girdikten sonra oldukça ileride, Namazgâh Meydan›’na gelinir. Sol taraftaki iki
yoldan sa¤dakine saparak 100 ad›m gider ve
diklemesine 76 ad›m yürürsek sofaya var›r›z.
Nevflehirli Damat ‹brahim Pafla Aile Sofas›
Ayvansarayl›’n›n belirtti¤i namazgâhtan eser
kalmam›flt›r. Tonoz çat›l› çeflmenin, arka ve
sa¤ cephesinin bir k›sm› y›k›lm›flt›r. Üzerinden
bir a¤ac›n yükseldi¤i çeflme, yar›s›na kadar
topra¤a gömülmüfltür. Kitâbesi yoktur.
Kaynaklar: (‹slâm Ans. 9/234) (‹. Hakk›, Me’rakid, s. 34)
(Ayvansarayî, Vefeyat, s. 65) (S. N. Ergun, Mezar Kitâbeleri, s. 34) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 56) (Gezi
Notu) (fiem’danizâde, s. 80-81, 103, 211)
ÇEfiMES‹
U
ncular Caddesi karfl›s›nda ve befl yolun
birleflti¤i küçük meydandad›r. Arkas›nda
Hüsrev A¤a Camii, sol taraf›nda ise Eski Ha-
1132
Kitâbeyi haz›rlayan fiair Es’ad Efendi, Yanyal›
olup müderris ve Galata Mollas› olmufl, dinî ve
müsbet ilimlerde sivrilmifl bir Osmanl› müellifidir. Galata mollal›¤›ndan sonra o tarihlerde
yeni kurulan Dârü’t-T›baati’l-Âmire musahhihli¤ine (düzeltmenlik) tayin edilmifltir. Bu
ilk Türk matbaas›nda vefat›na kadar çal›flan
Es’ad Efendi, Patrona Halil ‹syan›’nda Sadrazam ‹brahim Pafla’n›n vahflice parçalanmas›ndan duydu¤u üzüntü ile 1143 (1730)’da vefat
etti. Kabri, Edirnekap› haricinde, Emir Buharî
Dergâh› yan›ndaki mezarl›kta idi. Bugün mevcut de¤ildir. Bu âlim insan›n Türkçeden baflka
Arapça, Farsça ve Latince ile Rumca bildi¤i
söylenir. Divan’›ndan baflka, eserleri de vard›r.
O¤lu, ilmiyeden Bedri Efendi 1146 (173334)’te vefat etmifltir.
‹brahim Pafla, ‹zdan Voyvodas› Sipahi Ali
A¤a’n›n o¤ludur. Annesi Fatma Han›m’d›r.
Her ikisinin de mezar› Üsküdar’da Seyyid Ahmet Deresi civar›ndad›r. III. Ahmet’in k›z›
Fatma Sultan evlendirilerek damat ve 9 May›s
1718’de de sadrazam olmufltur. 15 Rebiülevvel
1143 (28 Eylül 1730) günü meydana gelen
Patrona olay›nda ise feci flekilde parçalanm›flt›r. Üsküdar’da bir kaç çeflmenin kitâbesini
yazm›fl olan flair ve vak’anüvis fiakir Bey, vücu-
dunun parça parça edilen k›s›mlar›n› gece vakti toplatarak ‹brahim Pafla’n›n fiehzadebafl›’nda yapt›rm›fl oldu¤u kütüphane ve sebilin
bahçesine gömdürmüfltür.
‹brahim Pafla’n›n Üsküdar’da dört çeflmesi daha vard›r. Bu çeflme bahislerine bak›n›z.
‹brahim Pafla’n›n Üsküdar’da yapt›rd›¤› çeflmeler için, Üsküdarl› Nuri Mehmet Efendi bir tarih kasidesi kaleme alm›flt›r ki fludur:
Hazret-i Han Ahmed Gazi Hudâvend-i verâ
Hâmil-i seyf-i muzaffer flâh-› mansuru’l-livâ
Kurretu’l-ayn-i cihân flehzâdegân kâmilân
Nûr-i ebsâr gürûh-i ehl-i emsâr ü kurrâ
Hüsn-i tedbîri nizâm-› mülke virdi zîb ü zer
S›hr-i âlî-kadr-i ‹brahim Pafla-y› seyyimâ
Akd› cûy-› iltifât› Üsküdar’a meyl idüb
Cûy-i bahr-› himmeti deryây› geçdi gûyiyâ
Ehl-i Beyt’e çeflmeler yapd› alâ ra¤m-› Yezîd
Ola handân rûh-› sultan-› flehîd-i Kerbelâ
Zemzem-âsâ bir eserdir âl-i ‹brahim’den
Geldi hâk-i Kâbe’ye Mevlâ mübârek ide mâ
Arz idüb yem buldu¤un bahre o deryâ-dîl hemân
Yapd› bir çeflme leb bahre mukarin evvelâ
Mihr ü mâh› tâli garib görelden kâinât
Böyle bir ayn’a dûçâr olmad› çeflm-i nüh-semâ
Rahmetullahi aleyhâ Valide Sultân çün
Eyledi Allah içün bir câmi’-i âlî binâ
fiâh-› âlem a¤na ferzend-i kirâm› hilkati
Rûhuna merhûmenin ihyâya kasden sâniyâ
Hem yemîn ü hem flimâlinde yine ol câmi’in
‹ki çeflme eyledi ihdâs-i hakka cân-fezâ
Ne kerâmetdir Aziz Mahmûd Efendi semtine
Çeflmehây› seh adedle k›ld› ihyâ sâlisâ
Fevk ü taht-› mescid-i Hamza Fakih’e ol kerîm
Fî-sebîlillâh iki çeflme getürdi râbiâ
Tâzelendi çeflme-i nev resm-i flâhidin yine
Bulmufl iken âb ü tâb› Eski Hammâm’›n fenâ
Suya gâyet ihtiyâc› var idi Mîrâhur’un
Oldu flad›rvan gibi bir çeflmeye lây›k o câ
Nehr-i Sâdâbâd’a döndü bunda Bülbülderesi
Basd› ol vâdîye çün iflarah benzer çeflme pâ
Câmi-i A¤a’ya gelmezdi cemâ’at gibi su
‹’tikâd-i fâside dönmüfldü râh› her yana
fieyh Osman Câmi’i fevkinde Çavufl Mescidi
Her birine oldu bir çeflme müyesser habbezâ
Arz-› hâl idüb didiler ehl-i bâzâr-bu âb
Âb-› tâlih içmekde yüz hayvân gibi subh ü mesâ
Teflnelik cânibine kâr itmifldi pek Bulgurlu’nun
Âb-› hayvân› iki ayniyle gösterdi mâ
Çeflmeden oldu du’â-y› hayr ile ratbu’l-lisân
Sûfiyân-› rûzedâr-› Câmi-i fieyh Mustafa
Tenbelân ile Ç›nar iki mahalle ehlinin
Buldu iki çeflmeden sûz-i devrân› intifâ
Erdi tâc-› çeflmeye hasretle Sultan Tepesi
Gevher-i âbiyle oldu âkibet engüflt-nümâ
Bu keremden fiemsipafla semti oldu hisse-mend
Âb-› en’âm› Cihânbân ola cârî sermedâ
K›ld› si çeflme binâ yekpâre ki âlemde tâ
Bir nefes suya zarûret çekmeye bây ü gedâ
Böyle himmet itmedi âlemde bir flehden zuhûr
Nâz›r ol târîhe gel k›l ref’-i flek ü imtirâ
Sâl-i hicret oldu bin yüz k›rkbir oldukda tamâm
Çeflmehây-› Hazret-i Sultan Ahmed nûriyâ
Rûz ü fleb hem-dem olub gûfl ü lisân pes müstedâm
Haflre dek zikr itsün âsâr›n dehân-› çeflmehâ
Yâ ‹lâhî âb-› rû-y› Mefhar-› Kevneyn içün
Sell-i seyf mülket-i a’dâs› olub harf-i lâ
Nutk ider târîhi atflana cihât-› erba’â
Çeflmehâ-y› fiah Ahmed’den gel iç su k›l du’â
1141
Uncular Soka¤›’nda
Pafla Çeflmesi’nin
kitabesi.
Uncular Soka¤›’ndaki
Pafla Çeflmesi.
1998’de Üsküdar
Belediyesince
onar›lm›flt›r.
1133
Eyleyüb cârî bu dilcû çeflmeyi sadr-› güzîn
Âferin-hân ü senâ oldukta hayli kudsiyân
Teflnegân-› âleme Rahmî didim târîh içün
Gel iç ‹brahim Pafla Zemzem’i k›ld› revân
1141 (1728-29)
Kitâbeden de anlafl›laca¤› gibi çeflme, Hakimiyet-i Milliye Caddesi üzerinde ve Kara Davut
Pafla Camii yan›nda idi. Caddenin camiden
sonra, Ahmediye Meydan›’na do¤ru olan taraf› 1910 tarihlerinde istimlâk edildi¤inden çeflmenin bu tarafta oldu¤u düflünülebilir.
Uncular Caddesi
karfl›s›ndaki
Pafla Çeflmesi ve
çevresi.
fiair Rahmi Efendi için Genç Mehmet Pafla
Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Derin-V. Çabuk, s. 37-52) (Ayvansarayî, Hadîkatü’l-Cevâmi, 1/183 Kirazl› Mescid) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri,
2/340) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/29) (Mir’at-i ‹stanbul,
s. 69) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 86) (Münir Aktepe, Nevflehirli ‹brahim Pafla, ‹slâm Ans. 9/234) (Münir Aktepe, Patrona ‹syan›) (Sicill-i Osmânî, 1/332 Es’ad Efendi)
(M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 1/308) (Türk Dili ve Ed.
Ans. 3/88)
ÇEfiMES‹
B
u çeflme bugün mevcut de¤ildir. ÜsküdarKad›köy tramvay yolu yapt›r›l›rken y›kt›r›lm›fl ve yeri yola gitmifltir. Rahmî Divan›’nda
yeri “nezd-i kavukciyan” diye gösterilmifltir.
Çeflmenin kitâbesi, Ayvansarayl› Hüseyin
Efendi’nin Mecmua-y› Tevarih adl› kitab›ndan
al›nm›flt›r:
“Çeflme-i ‹brahim Pafla der kurb-i Kara Davut
Pafla Camii,
Hazreti Sultan Ahmet Hân-› âdil kim odur
Âb-› rû-y› saltanat ‹skender-i kiflversitân
Cûflifl-i çeflme-i lûtfiyle sirâb-› zülâl
Olmam›fl bir Üsküdar idi bu âlemde hemân
An› da âbâd idüb hakka vezir-i a’zam›
Çeflmeler yapt›rd› ol sadr-› kerîm-i kâmrân
Öyle flehinflâh-› zîflân›n riyâz-› flevketin
Böyle flâd-âb eyler iflte feyz-i Hallâk-› cihân
Ana bir böyle vezîr-i a’zama tevfik idüp
Eyler âb-› rû-y› ikbâlin mezîd ü bî-girân
Birbirinden haflre dek dûr itmesün anlar› Hak
Eylesin hem dest ü hem sâye misâl-i ferkadân
1134
Derin-V. Çabuk, s. 43) (Divan-› Rahmî, ‹stanbul Üni. Kütüp. T. Y. No. 523 Varak 27-28)
ÇEfiMES‹
A
yvansarayî Hüseyin Efendi, Mecmua-y›
Tevarih adl› eserinde bu çeflmenin “Kulluk” yak›n›nda bulundu¤unu belirtmifltir. Kulluk yeri, Karakol ise, Hakimiyet-i Milliye Caddesi ile Karacao¤lan Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde
ve soka¤›n sa¤ köflesinde idi. Karakolun sa¤ taraf›nda Sultantepeli Aktar Ethem Abi’nin
dükkân› ve bunun yan›nda ise Halim-Gülüm
Efendi Tekkesi ve Türbesi vard›. Ethem
Abi’nin dükkan› tek katl› olup iki yan duvar›
ve taban› ince tu¤ladan yap›lm›fl ve horasan s›va ile s›vanm›flt›. Kendisi, bu çeflme haznesini
sat›n alarak, dükkan haline getirdi¤ini söylerdi. Çeflme, yola ç›k›nt› teflkil etti¤inden 1330
(1914) tarihinde, tramvay hatt›n›n döflenmesi
s›ras›nda y›kt›r›lm›flt›r. ‹brahim Pafla Suyolu
Haritas›’nda da “Selmana¤a Camii karfl›s›nda
Kulluk bafl›nda merhum ‹brahim Pafla Çeflmesi” diye kay›tl›d›r.
1924 tarihli Gayrimenkul Vak›flar Listesi’nde
çeflmenin, Selman A¤a Mahallesi hudutlar›
içinde “Karacaahmed Caddesi” üzerinde bulundu¤u ve yerinin yola gitti¤i belirtilmifltir.
Hakimiyet-i Milliye Caddesi’nin eski ad› Karacaahmet Caddesi idi.
Ayvansarayî Haf›z Hüseyin Efendi, Mecmua-y›
Tevarih adl› eserinde bu çeflmenin kitâbesini
kaydetmifltir ki, o da fludur:
“Çeflme-i ‹brahim Pafla der kurb-i Kulluk:
Âb-› rû-y› saltanat Sultan Ahmed Hân kim
Dest-i cûdi oldu ayn-› adl ü dâd›n maksemi
fiehriyâr-› merhamet-güster ki tab’-› pâkinin
Cûd-› re’fet mahremi lûtf-i mürüvvet hemdemi
Pâdiflâh-› ma’delet-perver ki eyyâm›nda hep
Rûzigâr›n ›yd-i nevrûz olmada her bir demi
Ol flehinflâh-› cihânbân-› Ferîdun-haflmetin
S›hr-i hâs› sadr-› zîflân› vezîr-i a’zam›
Sâhibu’l hayrât ‹brahim Pafla kim odur
Tayy iden ser-defteri lûtf-i keremden hâtemi
K›llet-i mâdan ahâlî-i diyâr-› Üsküdar
Hûn-› dil-nûfl itdi¤in duydukda kalb-i mülhemi
‹flte ez-cümle biri bu çeflme-i pâkîze kim
Nûfl iden fehm eyler âb›ndan zülâl-i Zemzemi
Safha-i îcâde yümn-i devlet ü ikbâl ile
Sebt-i târîh eyledi kilk-i metîn-i muhkemi
Hakk te’âlâ devlet-i ikbâlin efzûn eyleyüb
Haflredek fermânber-i ahkâm k›lsun âlemi
Su gibi târîhi cârîdir zebân-› lüleden
‹brahim Pafla içirdi nâsa ayn-› Zemzemi
1141
Derin-V. Çabuk, s. 42) (Nazif Öztürk, Evkaf-› Hümâyun
Nezareti, Vak›flar Der. 19/77)
ÇEfiMES‹
Mekârim-pîfle ‹brahim Pafla’y› kerem-ver kim
Su içmek gibidir yan›nda bezl-i mamelek hakka
Aceb mi cûyi flir-i lûtfi cârî olsa dünyâya
Der-i dilcûsi halka maksem-i erzâkd›r gûyâ
Bu flehrin dahi âba ihtiyac›n eyleyüb idrâk
Zülâl-i merhametle eyledi sükkân›n› irvâ
Hudâ sa’yinde meflkûr eyleyüb ol sadr-› zîflân›
Safâ-y› meflrebin gerd-i kederden h›fz ide Mevlâ
Atafl-› dehre iflrâb eyledim tarihin ey Rahmî
Bu ayn› Asaf ‹brahim Pafla eyledi icra
1141 (1728-29)
bugün görülen
haznesi.
fiair Rahmi için Genç Mehmet Pafla Çeflmesi
Kitâbenin üstünde, saçak k›sm›nda, bir efli de
Üsküdar Yeni Cami çeflme ve flad›rvan›n›n
üzerinde bulunan, güzel, zarif mermer bir kornifl vard›r.
Topkap› Saray›’na
nakledilen cephesi.
B
u muhteflem çeflme, Gündo¤umu Caddesi
üzerinde idi. Ön taraf›nda ve yol afl›r› yerde Malatyal› ‹smail A¤a Çifte Hamam›, hemen arkas›nda ise ‹skender Baba Türbesi ile
Kaymakç› Tekkesi’nin arsas› vard›r.
Yüzü tamamen mermer kapl› olan çeflmenin
bugün yaln›z büyük haznesi mevcuttur. Ön
cephesi 1948 tarihinde, Topkap› Saray› orta
kap›s›n›n sa¤ taraf›na nakledilerek monte edilmifltir.
Dilimli kemeri üzerinde yedi sat›r halinde haz›rlanm›fl flu kitâbe vard›r:
H›div-i bahr ü ber Sultan Ahmed Han-› Gazi’nin
Garîk-i lücce-i hayrât›d›r dünya vü mâfihâ
O flehinflâh›n âsâr-› kemâl-i baht›d›r kim Hakk
Ana bir böyle sadr-› hayr-hâh› eyledi î’tâ
1135
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 51) (Nâz›m Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 209) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/324) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar
Sular›, s. 99) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/52) (Divan-›
Rahmî, ‹stanbul Üni. Kütüp. T. Y. No. 523 Varak 29-30 ve
No. 2007)
NURBÂNU VAL‹DE SULTAN
ÇEfiMELER‹
N
Nurbânu Valide
Sultan Çeflmesi.
urbânu Valide Sultan’›n, 991 (1583) tarihinde cami ile beraber yapt›rm›fl oldu¤u
üç çeflme vard›r. Kitâbesiz olan bu çeflmeler
flunlard›r:
1) Toptafl› Camii’nin sa¤ taraf›nda olup yanyana üç çeflmedir. Ba¤larbafl› Caddesi’ne aç›lan
avlu kap›s›n›n sa¤›ndad›r. Kesme tafltan yapt›r›lan ve haznesi avlu duvar›n›n içinde bulunan
bu çeflmelerin genifl bir saça¤› vard›r. Halk aras›nda “Üç Çeflmeler” diye ünlüdür.
2) Toptafl› Camii’nin sol taraf›nda ve Tekkeönü Soka¤› üzerindedir. Karfl›s›nda cami ile
beraber yapt›r›lan tekke binas› ve sa¤ taraf›nda
merdivenli avlu kap›s› vard›r. Bu da kesme tafltan olup haznesi duvar içindedir. Üzerinde genifl bir saça¤› vard›r.
Nurbânu Valide
Sultan Çeflmeleri.
3) Bu çeflme, medrese dershanesinin üzerine
oturdu¤u kemerin alt›ndad›r. Bu kemerden
Valide Kâhyas› Soka¤› geçmektedir. Kesme
tafltan yap›lm›fl olup haznesi duvar içindedir.
Kaynak: (Gezi Notu)
ÖMER BEY ÇEfiMES‹
Ç
eflme, K›s›kl› nahiyesinde, Tophanelio¤lu
semtinde ve Küçük Çaml›ca Caddesi üzerindedir. Küçük Çaml›ca Yolu Namazgâh› ve
Ya¤l›kç› Ayazma Namazgâh› bahislerine bak›n›z.
Çeflme, 1291 (1874) tarihli namazgâh karfl›s›ndad›r. Granit tafl›ndan yap›lm›fl olan bu çeflmenin ayna tafl›, eyvan fleklinde bir kemer içine oturtulmufltur. Ayna tafl› üzerinde oniki
m›sral› bir kitâbesi vard›r ki fludur:
‹de Hakk hazîn-i flâh-› cihân› dâ’im âlemde
Nesîm-i bâ¤-› lûtfundan mu’attar her dima¤ olsun
Halil Efendi olmufld› bu hayra bânî-i evvel
Ana flimdi Ömer Bey oldu sânî yüzü a¤ olsun
De¤il bu çeflme yollar› bu tenezzüh-gâh› da yapd›
Her kâr›nda Hakk’›n ana tevfîki çera¤ olsun
Hudâ günden güne flemflir-i ikbâlin ide keskin
Hemîfle cevher-i “nasrun min-Allah” ana za¤ olsun
Didim tecdîdine Galib iki târîh-i cevherbâr
K›râat iden ebnâ-i sebîl gamdan ›ra¤ olsun
Bu Ya¤l›kc› Ayazmas› nas›l rânâ cedîd oldu
Ferah-fezâ böyle bir mevkii Ömer Be¤ yapd› sa¤ olsun
1275 (1858-59)
Suyu daima akan çeflmenin vaktiyle bir ayazma oldu¤u ve ilk defa Halil Efendi taraf›ndan
yapt›r›ld›¤›n› kitâbesinden ö¤reniyoruz.
‹kinci bâni olan Ömer Bey, Padiflah Abdülmecit’in hazinedar› idi. Kendisinin bu çeflmenin
arkas›nda büyük köflkü vard›.
fiehzade Seyfeddin Efendi Köflkü bahsine bak›n›z.
1136
Kas›m 1988’de yapt›¤›m gezi s›ras›nda Küçük
Çaml›ca Caddesi ad›n›n Fahrettin Kerim Gökay Caddesi olarak de¤ifltirilmifl oldu¤unu ve
çeflme ve namazgâhdan niflâne kalmad›¤›n›
gördüm. As›rl›k ç›nar a¤ac› nas›lsa kendini korumufl. Hemen yan›na bir trafo merkezi yap›lm›fl ve çeflmeden sadece 2-3 granit tafl kalm›flt›r. Ya¤l›kç› Ayazma p›nar› ise halen kaynamaktad›r.
1295 (24 A¤ustos 1878)’de Kadir Gecesi, Kabatafl’taki saray›nda vefat etmifltir. Zehirlendi¤i söylenir. Kabri, Sultan Selim Camii avlusundaki Sultan Abdülmecit Türbesi’ndedir.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s.
141-142) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s.
139) (Sicill-i Osmânî, 1/28) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 137)
Çeflme ve namazgâh, Ya¤l›kç› (Mendilci) esnaf›ndan Halil A¤a taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.
(Mustafa Özdamar, Namazgâhlar, Vak›flar Der. Say›:
20/234)
ÖZBEKLER TEKKES‹ ÇEfiMES‹
S
ultantepe’de, Özbekler Tekkesi bahçesinde
olup büyük hazneli bir çeflmedir. Muntazam kesme tafltan yap›lm›flt›r. Mermer ayna tafl› küçüktür. Üzerinde iki kitâbe vard›r. Birinci
kitâbe fludur:
Li’llahi’l-hamd sebeb oldu rahmet ile / an›lma¤a bu
çeflme merhum ve ma¤furunleh / efl-fleyh Mehmed
Receb Efendi ve sulb-u / kebîrleri efl-fleyh Mehmed
Sad›k Efendi / Hazerâtlar›’n›n ruh-› flerifleri-çün
Fatiha. 23 fiaban 1265 (14 Temmuz 1849)
‹kinci kitâbe ise befl sat›r halinde haz›rlanm›fl
olup flöyledir:
Bahr-i lûtf ü ismetin âlem-bahâd›r nev’î
Ya’ni Baflkad›nefendi kim odur mihr-iktidâr
Zât›n› hayrât içün göndermifl Allah âleme
Lûtf›d›r her kâr› cûd endîflesi leyl ü nehâr
Mîg-i ihsâniyle hurrem-i gülistân-mekremet
Feyz-i eltâf› ile bâ¤-› himem her dem behâr
Cûy-› lûtf› k›ld› ihyâ Hankâh-› Özbekî
Ömr ü ikbâlin füzûn itsün Cenâb-› Gird-gâr
Yollar›n ta’mîr ü tecdîd eyleyüb bu çeflmenin
Hasbeten-lillâh icrâ itdi âb-› hofl-güvâr
1289 Ca. (Temmuz 1872)
Çeflme, 1265 tarihli çeflmenin yerine yap›lm›flt›r. Hac› Hoca Tekkesi bahsine bak›n›z.
fiimdiki çeflmenin bânisi, Sultan Abdülmecit’in Baflkad›n› Servetsezâ Kad›n’d›r. Kendisi
uzun müddet Baflkad›n olmufl ve 27 Ramazan
PÎR‹ZÂDE OSMAN SAH‹B
EFEND‹ ÇEfiMES‹
B
ugün mevcut olmayan ve 1955 tarihlerinde y›kt›r›lan çeflme, fiemsipafla Caddesi
üzerinde idi. Türk barok mimarîsi üslûbunda
yapt›r›lm›flt›r. Kemeri dilimli olup tamamen
mermerden infla olunmufltur. Kabartma flekillerle süslü ayna tafl›n›n iki yan›nda 2,5 m.
uzunlu¤unda bafll›kl›, yuvarlak birer mermer
sütun vard›.
Alt› sat›r halinde haz›rlanm›fl olan oniki m›sral› kitâbesi, bu zarif sütunlar üzerinde ve bir
çerçeve içinde idi ki fludur:
Pîrizâde Hazret-i Osman Efendi hak bu kim
Sâhib-i ilm ü hayâd›r sâhib-i Zeyl-i Atâ
Teflne-diller âb-› cûdundan olur sîrâb-› feyz
‹tdi mâü’l-hayât-› icrâ bu semtde dâ’imâ
Yapd› bu ra’nâ mu’allâ çeflmeyi Allah içün
Ecrini mebrûr ü mevfûr eylesün Bâri Hudâ
Âb-› lûtfun itdi ebnâ-y› sebîle Selsebîl
Rûh-› pâk-› vâlidin flâd eyleyüb subh ü mesâ
Dürr-i yektâ gibi bu beyti Emînâ bendesi
Kilk-i cevherdâr birle yazd› târîh-i binâ
Âb-› cûd›n eyledi icrâ bu dil-cû çeflmeden
Pîrizâde menba’-› cûd ü sehâ ayn-› atâ
1181 (1767-68)
Kitâbe Kad› Abbaszâde Emin Mehmet Efendi
taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi “Ebu ‹shakzâdeler’den fieyhî Said Molla’n›n kitapç›s›
olup kad› idi. 1181’de vefat ederek Galata’da
Kulekap›s›’na yak›n bir camiye defn olunmufltur. Bu camii ahfad›ndan Kisedarzâde Hac› Ali
Efendi 1142 (1729-30)’da tamir eyledi. Haydarpafla’ya defn edilen fieyh Kas›m Efendi’nin
bu Emin Efendi’nin o¤lu oldu¤u san›lmaktad›r.
Çeflme, fieyhülislâm Pîrizâde Osman Sâhib
Efendi taraf›ndan babas›, Pîrizâde fieyhülislâm
1137
3/431 Osman Sâhib) (Daniflmend, Kronoloji, 4, fihrist) (‹.
Hakk›, Merâk›d, s. 65) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih,
s. 59) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 68) (F. ‹. Ayano¤lu, Vak›flar
‹daresince Tanzim Ettirilen Tarihî Makbereler, Vak›flar Der.
II. 1974, s. 402) (Mehmet Tahir, Osmanl› Müellifleri, s.
296) (M. Aktepe, fiem’danizâde Tarihi, II/A, s. 175, endeks) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 2182, endeks Sâhib Molla
md.) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/366, 372) (Feham
Ülgen, Abdülhak Hâmid’in ecdad›, Hayat Tarih Mec. 1973
Say›: 5, s. 74-75) (Hadîkatü’l-Cevâmi 1/80-2/154) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/79)
RÜSTEM PAfiA ÇEfiMES‹
Pîrîzâde Osman
Sahib Efendi
Mehmet Sâhib Efendi’nin ruhu için vefat›ndan 18 sene sonra yapt›r›lm›flt›r.
H
Mehmet Sâhib Efendi, 9 Recep 1162 (25 Haziran 1749) tarihinde, yukar›da kitâbesi yaz›lan çeflmenin arkas›nda ve Y›lanl› Yal› ismiyle
de an›lan muhteflem sahilhanesinde vefat ederek Karacaahmet Mezarl›¤›’na, babas› yeniçeri
a¤alar›ndan Pîri A¤a’n›n yan›na gömülmüfltür.
Kabri, Çiçekçi Dura¤›’n›n karfl›s›nda ve Lâle
Devri fiairi Nedim’in ve Üsküdarl› Meflhur fiair Talât Bey’in kabirlerinin hemen arkas›ndad›r. Baba ile o¤ul devrinin ünlü birer flairi idiler.
“Rüstem Pafla’n›n Taflç›lar Camii civar›nda bir
çeflmesi vard›r. Tâk› dergâh›nda yaz›l› tarih
budur:
Pîrizâde Mehmed Sâhib Efendi, fleyhülislâml›¤› s›ras›nda, 1958 tarihinde y›kt›r›lan Camc›
Ali Çelebi Mescidi’ne minber koyarak cami
haline getirmifltir. Bu cami, fiehzadebafl› civar›nda ve Kuyucu Murat Pafla Türbesi ve Medresesi’nin karfl›s›nda idi.
ve bu camiin mukabilinde Himmet Dede medfundur.”
Pîrizâde Osman Sâhib Efendi’nin damad›, vüzeradan Pîr Mustafa Pafla’n›n o¤lu Mehmed
Beyefendi idi. ‹lmiye mesle¤inden olan bu zat,
Beykoz’daki Sultaniye Mesiresi’ni tanzim ettirmifl, sofalar yapt›rm›fl ve ayr›ca bir de çeflme infla ettirmifltir.
Çeflmenin bânisi Osman Sâhib Efendi 5 Zilkade 1183 (2 Mart 1770)’de vefat ederek Aksaray’da, Murat Pafla Camii hazîresinde Kara Davud Pafla’n›n mezar› yan›na gömülmüfltür. Osman Sâhib Efendi’nin k›z›ndan olan ahfad› günümüze kadar gelmifltir.
Kaynaklar: (Pervitij Paftalar›) (Sicill-i Osmânî, 1/368-369
‹smail Pafla; 2/385 M. Rüfldi Pafla; 3/187 Mehmed Sâhib ve
1138
adîka, bu çeflmenin yerini flöyle tan›mlamaktad›r:
Sâhibu’l-hayr âsâf-› rûflen-nihâd
Hazret-i Rüstem ilm-i hatem-i sühâ
Fî-sebîlillâh bunu itdi binâ
Selsebîl ide Hudâ âna cezâ
Teflnediller didiler târihini
Çeflme-i mâ-i hayât-› canfezâ
925 (1545-46)
Himmet Dede’nin mezar› bugün ilk yerinde
de¤ildir. 1336 (1917-18) tarihinde Kad›köyK›s›kl› Tramvay yolu yap›l›rken mevcut yolu
geniflletmek icab etti¤inden kald›r›larak flimdiki yerine gömülmüfltür.
Merâk›d’da flu izahat vard›r:
“Ba¤dat Caddesi, Karacaahmet’ten nakilleri,
ihtifalat ile fiehidlik’te mescid-i flerif önündeki
flebekeli türbeye nakli tarihi, sene 1336.” Bundan da anlafl›ld›¤› üzere gerek Taflç›lar Camii
ve gerekse Himmet Dede’nin mezar› ve Rüstem Pafla Çeflmesi Karacaahmet Türbesi’nin
sa¤ taraf›nda ve meydanda idi. Karacaahmet
Mezarl›¤›’n›n fiehidlik Kap›s›’n›n da bu s›ralarda yani 1336’da aç›ld›¤›n› kap›n›n yan›ndaki
kitâbeden anl›yoruz.
Bir menzil çeflmesi olan Rüstem Pafla’n›n bu
eseri Anadolu’yu Üsküdar’a ba¤layan Ba¤dat
Yolu üzerinde bulunuyordu. Rüstem Pafla’n›n
efli ‹skele Camii ad›yla da ünlü camiin yap›mc›s› Mihrimah Sultan’d›r. Enderun’dan rikab
a¤al›¤› ile ç›km›fl, sonra Diyarbak›r valili¤inde
bulunup 1543 tarihinde damat olmufl olan
Rüstem Pafla, 28 Kas›m 1544’te Had›m Süleyman Pafla’n›n azli üzerine sadaret makam›na
getirilmifltir. Kendisi “kehle-i ikbal” lâkab›yla
meflhurdur. 10 Temmuz 1561 tarihinde vefat
etmifl ve fiehzade Camii hazîresindeki türbesine gömülmüfltür. ‹stanbul’da ismini tafl›yan ve
bir çini müzesi halinde bulunan flaheser camii
yadigâr b›rakan ve Kanunî’ye onbefl sene sadrazaml›k yapm›fl olan Rüstem Pafla, o¤lu ile beraber medfun bulundu¤u türbesinin içini de
nev’inin fevkalâde örneklerini teflkil eden çinilerle döfletmifltir.
Kaynaklar: (Hadîka, 2/223) (T. Öz, ‹stanbul Camileri, S.
49) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/256) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 158) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 222) (M. Larus 10/779) (‹slâm
Ans. 9/800) (Uzunçarfl›l›, Osmanl› Tarihi, 2 fihrist) (Muhteflem Süleyman, Ankara Dil ve T. C. Fak. fihrist) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 74)
(Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/80) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 53)
Sâhibu’l-hayrât Sa’deddin Efendi kim odur
Necl-i Feyzullah Efendi nuhbe-i ensâb ü âl
Hânedân-zâd-› asâlet kim ulüvv-ü himmeti
Cüst-i-cûd›n teflnegân› eyledi âsûde-hâl
Hasbeten lillâh bu dilcû çeflmenin bünyâd›na
Su yerine s›dk ü ihlâs ile k›ld› bezl-i mâl
Mevki’inde k›ld› bir âlî eser kim flübhesiz
Tâ-be-mahfler hayr ile mezkûr olur bi-k›yl ü kal
Kurretü’l-ayni Zübeyde Han›m’›n flâdâb idüb
Rûh-› pâkin ravza-i Cennet’de Hayy-i lâ-Yezâl
Ömr-i cedd ü vâlid-i zî-flân›n› memdûd idüb
Virmiye dünyâ vü ukbâda Hudâ renc ü melâl
fiâkirâ atflân okurlar su gibi tarihini
Kevser ile iç Zübeyde rûhuna âb-› zülâl
Sene 1154 (1741-42)
Sa’deddin Efendi
SA’DEDD‹N EFEND‹ ÇEfiMES‹
K
aracaahmet Sultan Türbesi’nin sol taraf›nda ve Gündo¤umu Caddesi üzerindedir.
Sa¤ taraf›nda, Sa’deddin Efendi ve ailesinin
gömülü bulundu¤u bir hazîre, sol taraf›nda ise
yine kendisinin çeflme ile beraber yapt›rm›fl oldu¤u sebil, karfl› taraf›nda ve yanda Ahmet
Fethi Pafla Camii, sol ilerisinde halk›n yanl›fl
olarak At Mezar› dedi¤i, 1000 (1591-92)’de
vefat eden Rum Mehmet Paflazâde Niflanc›
Hamza Pafla’n›n aç›k türbesi bulunmaktad›r.
Üsküdar’da, Türk barok mimarîsinde infla olunan ilk çeflme budur. Tamamiyle mermerden
yap›lm›flt›r. Ayna tafl›n›n iki taraf›ndaki, dört
köfle kaidelere oturtulmufl ince, zarif sütun kabartmalar›n›n ve bafll›klar›n›n çok göz al›c› bir
görünümü vard›r. Bunlar›n yanlar›na da birer
kuzu çeflmeci¤i yap›lm›flt›r. Çeflmeciklerin yalaklar› pek güzeldir. Düz ayna tafl›n›n üzerindeki dilimli kemeri, flekillerle bezenmifl olup, bunun üzerinde 14 m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r:
Sa’deddin Efendi
Çeflmesi.
1139
Bânisi Sa’deddin Efendi fieyhülislâm Feyzullah
Efendi’nin (öl. 1703) torunudur. Müderris ve
sonra M›s›r Mollas›, 1160 Muharreminde
(Ocak 1747) Mekke kad›s›, 1167 (1735)’te ‹stanbul kad›s› oldu. 1168 (1754-55)’te azledilmifl ve 1173 (1759-60)’ta da ölmüfltür. Sa’deddin Efendi Türbesi bahsine bak›n›z.
(Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 65-66) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 117-118) (Sicill-i Osmânî, 3/19)
SADRAZAM DAMAT HASAN
PAfiA ÇEfiMES‹
Ç
Sebil ve çeflme sahibi
Sa’deddin Efendi’nin
flâhidesi ve k›z›
Zübeyde Han›m’›n
da¤›lm›fl lâhdi.
Kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere Sa’deddin
Efendi, çeflme, sebil ve yan›ndaki aç›k türbeyi,
bu tarihte vefat eden k›z› Zübeyde Han›m’›n
ruhu için yapt›rm›flt›r. K›z›n›n kabri, yandaki
türbede ve sa¤daki duvar›n yan›ndad›r.
Kitâbenin yazar› fiair fiâkir Bey için K›zlar
A¤as› Hac› Beflir A¤a Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Sadrazam Damat
Hasan Pafla
Çeflmesi.
Çeflmenin arkas›nda kesme tafltan yap›lm›fl büyük bir hazne, üzerinde ise sebilin saça¤› ile birleflen mermer bir saça¤› vard›r. Üstü çat›s›zd›r.
eflme, Tunusba¤› Caddesi üzerindedir.
Tam karfl›s›nda Do¤anc›lar Park› sol taraf›nda ise, Nasuhî Efendi Tekkesi hazîresi bulunmaktad›r. Ön yüzü kesme tafl di¤er cepheleri ise moloz tafl›ndan yap›lm›flt›r. Eskiden
önünde bulunan genifl yala¤› yolun tanziminde
kald›r›lm›fl ve onun yerine mermer ufak bir el
tafl› konmufltur.
Kemeri üzerinde dört m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r:
Asaf-› a’zam Hasan Pafla cenab-› zü’l-kerem
Yapd› bu ayni olub tevfîk-i Hakk âna refîk
Didi tarihin Zamîrî dil döküb âb-› revân
Hem-cû Zemzem akd› beyt-i Hakk’a bu âb-› rahîk
1117 (1705)
Kitâbenin alt›nda rakam yaz›l› de¤ildir. 1117
tarihi ebced hesab› ile bulunmufltur. Fakat Hasan Pafla 1115-1116 tarihleri aras›nda on ayl›k
bir sadareti oldu¤una göre çeflmenin yap›m›na
1116 senesi Haziran-Temmuz aylar›nda bafllanm›fl olmal›d›r.
Çeflme, yan›ndaki tekkeden 21 sene sonra infla edilmifltir.
Hasan Pafla için Nasuhî Tekkesi bahsine bak›n›z.
Hasan Pafla, Antakya flehri ile Bakras ve Belen
aras›nda Karamurt denilen yerde bir mükemmel kale, cami, çifte hamam, kervansaray,
mektep, imaret, otuz dükkan ve evler ve binalar ve su yollar› yapt›rm›flt›r. Vakfiyesi gurre-i
1140
Safer 1116 (25 Mart 1704) tarihlidir.
Çeflme, 1997 senesinde Üsküdar Belediyesi’nce onar›lm›flt›r.
2/294) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 100) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/49) (‹brahim Atefl, Vak›f ve Vatan Savunmas›, Vak›flar Der. 20/179) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 132)
SADRAZAM HAL‹L PAfiA
ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Aç›ktürbe Soka¤› ile Aziz Mahmud
Efendi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve kendi türbesinin alt›ndad›r. Çeflmenin sa¤ taraf›nda Halil Pafla Sebili, karfl›s›nda ise, 1142
(1729) tarihli, fiehzade Bayezid Çeflmesi’nin
harabesi bulunmaktad›r.
Klâsik üslûptaki bu kitâbesiz çeflme, Halil Pafla
taraf›ndan türbesi ile beraber yapt›r›lm›flt›r.
Mimar›, Mimarbafl› Mehmed A¤a’d›r. Türbenin vakfiyesine göre 1626 Kas›m›ndan evvel
Halil Pafla için türbesi, çeflmenin yeri için fiehzade Bayezid Çeflmesi ve Halil Pafla Suyu maddelerine bak›n›z.
SADRAZAM S‹NAN PAfiA
ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Üsküdar Kaymakaml›k binas›n›n
arka taraflar›nda ve Toprakl› Sokak ile
Halk Dershanesi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve
Toprakl› Soka¤›’n›n sol köflesindedir. Hemen
arkas›nda Sinan Pafla Camii ve Hazîresi bulunmaktad›r.
Do¤anc›lar’da
Sadrazam Hasan
Pafla Çeflmesi
kitabesi.
Sadrazam Yemen Fatihi Sinan Pafla, çeflmeyi,
camii ve bu semti kendi paras› ile 990-1000
(1582-1591) tarihleri aras›nda yapt›rm›flt›r.
Konyal›’n›n verdi¤i tarih do¤ru de¤ildir.
Sinan Pafla Camii bahsine bak›n›z.
Halil Pafla, ikinci defa Kaptan-› Derya bulundu¤u s›rada 1023 Recebinde (A¤ustos 1614)
Dolmabahçe sahillerini arkas›ndaki da¤› denize ilka suretiyle doldurmufltur. Dolmabahçe
Camii ile Dolmabahçe Saray›’n›n bir k›sm› bu
doldurulan saha üzerine yapt›r›lm›fl ve bu suretle semt, Dolmabahçe ismini alm›flt›r.
Kaynak: (Hadîkatü’l-Cevâmi 2/89)
Klâsik üslûpta tamamen kesme tafltan yapt›r›lan çeflmenin kitâbesi yoktur. Meyilli çat›s› tafl
kapl›d›r.
1976 y›l› bahar›nda, yeniden yapt›r›lan cami
hizas›na nakledilmifltir. Bu nakil s›ras›nda çeflmenin içinde, suyun ak›fl›n› tanzim eden bir su
terazisinin bulundu¤u görülmüfltür.
Kaynaklar: (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 144) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/87)
SARAÇLAR ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Saraçlar Çeflmesi Soka¤› üzerinde
ve bu soka¤›n, Behiç Bey Soka¤› ile olan
kavfla¤›na yak›n yerde olup bir menzil çeflmesi
idi. (Behiç Bey Soka¤›’na bu ad Ulaflt›rma Bakan› Behiç Erkin Bey an›s›na verilmifltir.)
Sadrazam Halil Pafla
Çeflmesi ve sebilinin
kap›s›.
1141
Saraçlar Çeflmesi’nin
daima akan suyu:
“Çeflmesini arayan
su”
Çeflme sahibi,
Saraçlar Kâtibi
Abdullah Efendi’nin
flâhidesi ve aile
sofas›.
Bugün mevcut olmayan çeflmenin arka taraf›nda, ulu bir ç›nar a¤ac›n›n alt›nda, namazgâh ve
bir de kahve bulunuyor, çeflmenin ön taraf›nda ise Seyyid Ahmet Deresi ak›yordu. Bu dere
üzerinde tek gözlü gayet ufak bir köprü vard›.
Sol gerisinde ve ileride meflhur Haydar Pafla
Mezarl›¤› bulunmaktad›r. Sadrazam Halil Hamit Pafla ile ailesinin ve roman yazar› Nâbizâde
Nâz›m Bey’in kabirleri buradad›r.
Osmanl› devrinde sefere giden vezirler ve serdarlar bu çeflmenin önünden geçerlerdi.
Saraçlar Katibi
Abdullah Efehdi’nin
flahidesi ve
Saraçlar Çeflmesi
vaziyet krokisi.
Yekpare mermer büyük bir tafl, hem ayna tafl›
vazifesi görüyor ve hemde kitâbeyi ihtiva ediyordu. Bunun iki yan›na ise, birer sütun yerlefltirilmiflti. Hiç bir süslemesi olmayan bu çeflmenin haznesinin üstü namâzgâh idi. Bir çok
a¤açlar›n gölgeledi¤i çeflmenin güzel ve gönül
al›c› bir görünümü vard›.
Suyu daima akan çeflmenin önündeki yalaktan
baflka, iki yanda hayvanlar›n sulanmas› için
ayr›ca yalaklar bulunuyordu.
Yeri müsait oldu¤u halde bu flirin köfle,
1956’da buradan geçirilen kara yolunun düzeltilmesi s›ras›nda toprak alt›nda kalm›flt›r. Oysa
yol iki taraf›ndan geçirilerek bu mistik görünüfl, bu ecdat yâdigâr› eser orta yerde muhafaza edilebilirdi.
Çeflmenin ayna tafl› üzerinde flu kitâbe bulunuyordu:
Habbezâ nüzhet-fezâ-y› k›t’a-i huld-i berîn
Kim nazîr olmaz ana sahn-› fezâ-y› gülistân
Sâhibu’l-hayr itdi icrâ iki mâ-i müstakîl
Nufl eden bir kâseden bulur hayât-› câvidân
‹stirâhat itme¤e bî-tâb olan züvvâr içün
Do¤rusu muhtâc idi bir böyle tarha bu mekân
‹steyen alsun vuzû’ k›lsun namaz itsün du’â
Eylesün tahsîl-i gufrân-› Hudâ-y› müste’ân
Sermedâ târîhin iflrâb et atâfl-› ümmete
Suffa-i nâdîde “aynan fîhâ tecriyân”
1190 (1776)
Kitâbenin güftesi ve hatt› Sermet Feyzullah
Efendi’ye aittir. fiekercizâde Hattat Mehmet
Efendi’nin o¤ludur. Medrese tahsili gördü, saray
hocal›¤› ve Selânik kad›l›¤› yapt›. Divan flairi
ve hattat idi. Babas› 1166 (1752)’de, kendisi ise
1202 (1787) tarihinde vefat etti. Kabirleri, Üsküdar’da Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 9. Ada’da
ve Hattat fieyh Hamdullah Efendi’nin yan›ndad›r. Bugün yaln›z 1166 tarihli flâhide mevcuttur.
Çeflme sahibi Abdullah Efendi, hâcegândan
idi. Sonra saraçlar kâtibi oldu. 1211 (1797) ta-
1142
rihinde vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 5. Ada’dad›r. Ö Bölümü’ne bak›n›z.
Kafesî destarl› flâhidesindeki kitâbe fludur:
Sâhibu’l-hayrât ve’l-hâsenât
Çeflme sahibi merhûm ve ma¤fûr
El-muhtac ilâ rahmet
El-ma¤fûr Dîvân-› Hümâyun
Hâcelerinden sâb›ka
Sarâçlar Kâtibi Abdullah
Efendi’nin ruhuna
Ve cem’i ehl-i iman
Ruhlar›çün r›zaen lillâhi
Teâlâ el-Fatiha mea’s-salât
Sene 1211 fî L 6 (4 Nisan 1797)
Üsküdarl›, büyük ressam Ali R›za Bey, bu çeflmenin hayranlar›ndan oldu¤u için de¤iflik resimlerini yapm›flt›r.
Saraçlar Çeflmesi’nin suyu yolu dört kez kapat›ld›¤› halde bir yolunu bulup eski künküne gi-
rerek akmaya devam etmektedir. Halk›n “Çeflmesini arayan su” ad›n› verdi¤i bu vefal› su,
hâlâ akmakta olup bir k›sm› ‹brahima¤a Caddesi ve bir k›sm› da mezarl›k kap›s› yan›ndaki
bir p›nardan ç›kmakta ve ikinci su adeta Abdullah Efendi’ye gider gibi hazîresine kadar
ulaflmaktad›r.
Osmânî, 4/240 fiekerzâde Mehmed Efendi, 3/390 Abdullah
Efendi) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 37-38) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 377) (Türk
Dili ve Ed. Ans. 7/525 Sermet Efendi) (Müstakimzâde,
Tuhfetü’l-Hattatîn, s. 360-419) (fievket Rado, Türk Hattatlar›, s. 151-178) (Semavi Eyice, ‹stanbul-fiam-Ba¤dad Yolu
Üzerindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih
Der. Say›:13/89-90) (M. Kemal Özergin, Üsküdar-Bostanc›bafl› Güzergâh› Kitâbeleri, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih
Der. Say›:13/120-121) (S. Ünver, Kahvehanelerimiz ve Eflyas›, s. 44) (S. Ünver, Türkiye’de Kahve Kahvehaneler,
Türk Etnografya Der. Say›: 5/59) (U¤ur Derman, Osmanl›
Devri fiehir ve Menzil Yollar›nda ‹stirahat ve ‹badet Yerleri,
Atatürk Konferanslar› 1971-1972, s. 284)
Leonardo
De Mango’nun
“Haydarpafla 1897”
tablosunda
Saraçlar Çeflmesi ve
çevresi.
(Antik A. fi. 178.
Müzayede Katalo¤u)
1143
SELÂMSIZ MEZARLI⁄I
ÇEfiMES‹
Selâms›z Mezarl›¤›
Çeflmesi.
Ç
eflme, Selâms›z Mezarl›¤›’n›n duvar›
önünde ve Yeni Ocak Soka¤› üzerinde idi.
Buras› Vang’›n Ba¤› ad›yla ünlü idi. Arkas›ndaki Selâms›z Müslüman Mezarl›¤›’ndan bir
niflane dahi kalmam›flt›r. Bu büyük mezarl›k
Çinili Karakolu’nun arkas›ndan bafllar ve eskiden tramvay ve daha sonra da otobüs garaj›olarak kullan›lan yere kadar uzan›rd›. fiimdi
yerine birbirinin ayn› tipte evler yap›lm›flt›r.
Bu mezarl›ktaki tafllardan baz›lar› Toptafl› Camii’nin hazîresine nakledilmifltir.
Çok harap durumda olan bu çeflme, kesme tafl
ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lm›fl olup tonoz
çat›l›d›r. Ayna tafl› ve kitâbesi yok olmufltur.
Bânisi ve yap›ld›¤› tarih bilinmiyor. Çok büyük bir haznesi ve çok yüksek piramit fleklinde
kubbesi vard›r.
Selâms›z Mezarl›k Soka¤›’n›n ismi de¤ifltirilerek Yeni Dershane Soka¤› ad› verilmifltir.
Mezarl›k, eskiden, Ac›badem Mezarl›¤› ismiyle an›l›yordu.
Ac›badem Tekkesi Mescidi bahsine bak›n›z.
SEL‹M‹YE ÇEfiMES‹
(fiAH SULTAN ÇEfiMES‹)
Ç
eflme, Selimiye Camii Soka¤› ile Selimiye
Hamam Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve
Hamam Soka¤›’n›n sol köflesindedir. Karfl›s›nda Selimiye Askerî Hamam› ve sa¤ tarafta ilerde, bugün park olan yerde ise, 1239 (1823-24)
tarihinde yapt›r›lan Selimiye Namazgâh› bulunmaktad›r.
Çeflme, tamamen mermer kaplanm›flt›r. Ayna
tafl›nda kabartma flekiller vard›r. Arkas›nda oldukça büyük bir haznesi bulunmaktad›r. Kitâbesi yoktur.
Selimiye Çeflmesi
(fiah Sultan Çeflmesi)
1144
Selimiye Camii, 1220(1805-6) tarihinde, çeflme ise, Sultan III. Selim’in ablas›, fiah Sultan
taraf›ndan, 1207 (1792) tarihinde yapt›r›lm›flt›r. fiair Aynî (öl. 1837) bu çeflme için bir tarih manzumesi haz›rlam›flt›r ki, fludur:
O deryâ-cûd ü yenbu kerem Sultan Selim Hân kim
Zülâl-i feyz-i lûtf›ndan flâd eder hergâh
Harîm-i hâss›d›r olsa sezâ sakas› ‹skender
Büyük hemfliresi fiâh-› Cihân’›n yâ’ni fiâh Sultan
‹derler vasf›n› su gibi ezber âftâb ü mâh
O âli meflrebin cufl etdi cûy-› lûtf› deryâ-vefl
Mahallinde ne dilcû çeflme icrâ eyledi icrâ
Lisân-› halle târihin okur lûleler Aynî
Bu dilcû çeflmeden nûfl eyle Zemzem fî-sebîlillâh
1207
Çeflmenin bânisi fiah Sultan, III. Mustafa’n›n
k›z›d›r. Annesi Mihriflah Sultan’d›r. 1192
(1778) de, amcas› Sultan I. Abdülhamit taraf›ndan Niflanc› Seyyid Mustafa Pafla ile evlendirildi. Saray›, Çarfl›kap›’da, Divanyolu üzerinde, Yemen fatihi Sinan Pafla Türbesi ve hazîresinin karfl›s›nda olup Çifte Saraylar diye
ünlü idi.
1802 Mart›nda vefat etti. Kabri, Eyüp Sultan’da, Zal Mahmut Pafla Camii yan›nda ve
Feshane Caddesi üzerindeki türbesindedir. Burada devrinin en güzel sebil ve mektebini yapt›rm›flt›r. Vefat›nda 42 yafl›nda idi.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Aynî Divan›, ‹stanbul 1258, s.
308-309) (5.1. Vak›f Defteri No. 1478. Defter 1930’da
yeni harflere çevrilmifltir.) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, Ankara 1980, s. 101-102) (Nermi Haskan, Eyüp Sultan Tarihi, ilâveli ikinci bask›, ‹stanbul
1996, s. 218)
resi haline getirilmifltir. Çeflme bu pencerenin
alt›ndad›r. Hâcet penceresi 1930 tarihinde tafl
duvar ile örülmüfltü. 1999 y›l›nda Üsküdar Belediyesi taraf›ndan bu tafl duvar y›k›larak yandaki evde korunmakta olan gayet güzel pirinç
dökme flebekesi, eski pencere yerine yerlefltirilmifltir.
Do¤anc›lar’da fiakir
Ahmet Bey Çeflmesi
ve eski bir ev.
Çeflme Durak
mahallinin hemen
arkas›ndad›r.
Çeflmenin kabartma motiflerle süslü, ensiz ayna tafl› ve genifl yala¤› mermerdendir. Ayna tafl›n›n iki yan›na birer kuzu çeflmeci¤i yap›lm›flsa da küçük yalaklar› k›r›lm›flt›r. Çeflmenin kitâbesi yoktur. Bu güzel görünümlü eserin mutlaka kurtar›lmas› lâz›md›r.
Hazîrenin ve çeflmenin bak›c›lar› için yapt›r›lm›fl olan ahflap iki katl› evde yaklafl›k 30 senedir Bülent Kars ailesi oturmaktad›r. K›zlar›
Zeynep Han›m bu evde dünyaya gelmifltir.
S‹LÂHfiOR fiAK‹R BEY
ÇEfiMES‹
Çeflme, Do¤anc›lar Meydan›’nda ve Tunusba¤› Caddesi üzerindedir. Arka taraf›nda hazîresi,
sa¤ gerisinde sonradan Aypark Bahçe Sinemas›
olan Dilküfla Tiyatrosu (flimdi Do¤an Lisesi),
sol taraf›nda, bugün Sosyal Sigortalar Dispanseri binas›n›n bulundu¤u yerde, Üsküdar Mutasarr›fl›¤› binas› ve sol ilerisinde Hasan Pafla
Çeflmesi ve Nasuhî Tekkesi Camii, karfl›s›nda
da Do¤anc›lar Park› bulunmaktad›r. Büyük bir
bahçe içindeki üç katl› ahflap Mutasarr›fl›k binas› Üsküdar’›n en muhteflem yap›s› idi.
Çeflme, hazîre duvar›na yap›lm›flt›r. Y›¤ma tafltan yap›lan bu duvar›n bir k›sm› aç›larak, mermer söveli ve kiriflli bir çerçeve içine flebeke
demiri yerlefltirmek suretiyle bir hâcet pence-
Silahflor fiakir Bey
Çeflmesi ve hâcet
penceresi.
1145
1235 (1819). Risalezâde’nin k›z› Mehmed Sad›k Bey’in efli fierife Fatma Han›m.
1237 fiin 27 (May›s 1822). Mehmed Sad›k
Bey cariyelerinden Osman Bey’in efli
Münevvere Hatun.
1241 (1825). Güzel tafl. Osman Beyefendi’nin
duhter-i pakizesi Emine Han›m.
1242 gurre-i B. (29-1-1827). Kâtibî sikkeli
yüksek tafl. Sekiz s›ra halinde haz›rlanm›fl olan kitâbesinin alt› sat›r› duad›r.
“Silâhfloran-› Hassa’dan Mir Mehmed fiakir Bey”
Silahflor fiakir Bey’in
kâtibî sikkeli flahidesi.
Muhterem eflleri Nimet Han›m’d›r ki, bu aile
gerek flebekenin ve gerekse hazîredeki flâhidelerin korunmas› ve bak›m›na büyük özen göstermifllerdir.
Çeflmenin çok büyük su haznesinin cephesi
üzerine yerlefltirilen selsebil yerinden ç›kar›lm›fl ve yere yat›r›lm›flt›r. ‹ki yan›ndaki ince zarif sütunlar› k›r›lm›flt›r. Yekpare mermerden
oyularak yap›lm›fl olan selsebilin befl göz ve yala¤›ndan sular dökülmekte imifl. Alt kaide yala¤› elan mevcuttur. Önünde ulu bir f›st›k çam› vard›r.
Hâcet penceresi arkas›ndaki flâhideler flunlard›r:
1233 (1817). Kuzatdan Mustafa Efendi’nin
k›z› Mehmed Sad›k Bey’in efli Fatma
Han›m.
Silahflor Ahmet fiakir
Bey’in efli
Ayfle Hatun’un
1227 tarihli flahidesi.
Silahflor Ahmet fiakir
Bey Çeflmesi
vaziyet krokisi.
1146
1253 (1837). Eshab-› hayratdan fiakir Beyzâde Enderun-› Hümâyun’dan mahrec hakaniye mütevellisi Mehmed Sad›k Bey.
1254 Ca. 25 (A¤ustos 1838). fiakir Bey’in k›z›
Nefise Han›m.
1260 (1844). fiakir Bey’in k›z› Kâmile Han›m.
1263 B. 19 (Temmuz 1847). “Bir acayib derde
düfldüm bulamad›m asla deva”. Enderun-›
Hümâyun’dan mahrec Osman Bey’in k›z› Fat›matü’z-Zehra Han›m.
1266 Cim. (Nisan 1850). Ahmed Hamdi
Bey’in efli fahrü’l-muhaddere (terbiyeli
ve iffetli kad›nlar›n övüncü) Sarayl› Fatma Tab’î Han›m.
1287 fiaban 25 (Kas›m 1870). Enderun-›
Hümâyun’dan mahrec Osman Beyzâde
Çeflme en geç 1817 tarihinde yap›lm›flt›r. fiakir Bey’in kona¤›n›n da bu hazîrenin arkas›nda bulundu¤u muhakkakt›r. Selsebil, konak y›k›ld›ktan sonra flimdiki yerine getirilmifl olmal›d›r. Su deposunun büyüklü¤ü de bunu göstermektedir.
fiakir Bey’in o¤lu Osman Nuri Bey’in, Nakflî
sikke kabartmal› flâhidesi ile torunu Mustafa
fievki Bey’in flâhidesi Do¤anc›lar Camii yan›ndaki ‹zmirli Ali Pafla Aç›k Türbesi’ndedir. Bu
türbe bahsine bak›n›z. ‹ki yerde tafl› oldu¤una
göre biri makamd›r.
eflraf-› kuzatdan es-seyyid Ahmed
Hamdi Bey.
1317 (1899). Silâhfloran-› Hassa’dan Mehmed
fiakir Bey’in hafîdesi, Mustafa Bey’in k›z› Hadice Han›m.
fiakir Bey’in o¤lu Osman Nuri Bey, 11 Sad.
1278 (A¤ustos 1861) tarihinde vefat etmifltir.
Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda ve 9.
Ada’dad›r. Tafl› üzerindeki kitâbesi fludur:
Silahtar Bahçesi
Soka¤›’ndaki
çeflmenin
1995’teki durumu.
S‹LÂHTAR BAHÇES‹ SOKA⁄I
ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Yenimahalle civar›nda, Selâmi Ali
Efendi Caddesi ile Çavufldere Caddesi
aras›nda uzanan, Silâhtar Bahçesi Soka¤› üzerinde ve bu soka¤›n T›knefes Soka¤› ile birleflti¤i yerde ve ikinci soka¤›n sol köflesinde idi.
Bugün, yaln›z tonoz duvar bakiyeleri kalm›flt›r.
“Üsküdar’da Do¤anc›lar’da Sinan Pafla Mahallesi’nde sakin Silâhfloran-› Hassa’dan fiakir Beyzâde, Enderun-› Hümâyun’dan mütekaid tarikat-i
aliyye-i Nakflibendiyye bendegân›ndan Osman
Nuri Bey”
fiakir Bey’in efli Ayfle Hatun 1227 (1812) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 9. Ada’da olup tepelikli güzel flâhidesi Osman fiems Efendi kabrinin tam arkas›nda ve onun 20 ad›m ilerisindedir. fiâhidesindeki kitâbe fludur:
Gençken geldi ecel çare bulmak muhâl
Hak ismin tesbîh ile tâ bulas›n cemâl
Kabrime gelen ihvan eylesün hakk›n helâl
‹bretle bak mezara bulas›n sende kemâl
Ya Rab rahmetinle yarl›¤a biz fakîre verme azâb
Cürmümüz aff›nla yâ Rab kimseye verme ›zd›râb
Aldanma dünya evine etme âhiretin harâb
Hak müyesser eyliye Resul’un Kevser’inden flarâb
Do¤anc›lar’da Ser-silâhflor fiakir
A¤a’n›n zevcesi merhume ve ma¤fure
Aifle Hatun ruhuna el-Fatiha
1227
Eflinin ayr› bir yere gömülmesi çeflmenin henüz
1812 tarihinde yap›lmad›¤›n› göstermektedir.
Karfl› köflesinde ise, tonoz çat›l› bir mahzen bulunmaktad›r. Bu semtin yafll›lar›, bunun bir
ayazma oldu¤unu söylerlerdi.
Çeflme, 1920 tarihlerinde mamurdu. 1870 tarihlerinde Hassa Mimarlar›’ndan Agop Kalfa
tarafndan yapt›r›lm›flt›r.
Çeflmenin yan›ndaki T›knefes Soka¤›’ndan biraz yüründü¤ünde üzeri genifl bir meydan olan
bir tepeye gelinir. Buras› halk dilinde, Silâhtar
Bahçesi Tepesi diye ünlüdür.
Ayazman›n ve arkas›ndaki tek katl› evin ve
bahçenin sahibi, 1940 tarihlerinde yafl› 80’i aflk›n, beyaz sakall›, nur yüzlü, ihtiyar A¤a Baba’n›n anlatt›¤›na göre, çok eskiden beri buras›, Silâhtar Bahçesi diye biliniyormufl. Bugün
meskun olmayan bu tepenin, Çavufldere Vadisi’ne, ‹stanbul’a ve Toptafl› taraflar›na do¤ru
bakan, çok güzel manzaras› vard›r.
Çeflmenin mermer istalaktitli al›nl›¤›, hemen
arkas›ndaki büyük, ahflap evin bahçe kap›s›
önüne basamak tafl› olarak konmufltur.
Kaynak: Vak›f Defteri No: 1507.
1147
S‹LÂHTAR SÜLEYMAN A⁄A
ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Seyyid Ahmet Deresi’nin yan›nda
ve ‹ranl›lar Mescidi’nin sa¤ taraf›ndaki,
zemini beton kapl› meydan›n alt›nda ve ulu bir
ç›nar a¤ac›n›n yan›nda idi.
Meydan, 1965 tarihlerinde flimdiki flekliyle geniflletildi¤inden dereye ve bostana inen merdiven ile beraber toprak alt›nda kalm›flt›r.
Kesme tafltan yap›lan bu klâsik çeflmenin kemeri alt›nda dört sat›r halinde alt› m›sral› bir
kitâbesi vard› ki tarih beyti fludur:
Âb›n› içdi Sezaî didi mu’cem tarih
Ayn-i pakize-i zîba-yi Süleyman A¤a
15 Rebiyülevvel 1165
Çeflme, 1 fiubat 1752 tarihinde yapt›r›lm›flt›r.
Kitâbe, Sultan III. Osman (1754-1757) ve
Sultan III. Mustafa (1757-1774) devrinin flairlerinden Manast›rl› Sezai Efendi taraf›ndan
söylenmifltir. Teflrifatî ve tarihçi ‹zzî Efendi’nin enifltesi idi.
Suyu daima akan bu çeflmenin iki yan kenar›na ince uzun servi motifleri yap›lm›flt›.
Çeflmenin bânisi Süleyman A¤a, 1162 (1749)
tarihinde silâhdar olmufl ve 1169 (1755) tarihinden sonra da vefat etmifltir. Süleyman
A¤a, Bulgurlu Köyü Camii yan›nda 1169 tarihinde, bugün mevcut olmayan bir de mektep
yapt›rm›flt›.
2/352) (Cevdet Çulpan, Serviler, s. 121) (Sicill-i Osmânî,
3/15 Sezai Efendi, 3/81 Süleyman A¤a, 3/467 ‹zzî Süleyman
Efendi)
Fatih’te Tezgahç›lar
Soka¤› ile Ferah
Sokak aras›nda
Sineperver Valide
Sultan Mektebi’nin
harabe hali.
(Aral›k 1997)
1148
SÎNEPERVER VAL‹DE SULTAN
ÇEfiMES‹
G
ülnufl Emetullah Valide Sultan’›n 1122
(1710) tarihinde yapt›rd›¤› Yeni Cami’in
Balaban ‹skelesi’ne aç›lan, Balaban veya Mektep Kap›s› denilen avlu kap›s›n›n karfl›s›nda ve
ayn› cami imaretinin sol taraf›nda ve köflededir.
Türk barok mimarîsi üslûbunda tamamen mermerden yapt›r›lan bu üç yüzlü çeflmenin kemerli ayna tafllar›n›n iki yan›na ince mermer
sütunlar yerlefltirilmifltir. Çeflmenin esas yüzü
ortada olup ayna tafl›, di¤er yüzlerde oldu¤u gibi düz mermerdendir. Dilimli kemerinin iki
yan›na pembe mermer pladiyenler yap›lm›flt›r.
Kemerinin üzerinde iki yan› kabartma flekilli
alt› m›sral› bir kitâbe ve bunun üzerinde de
“Mâflallah” yaz›s› ile “ve sekahum Rabbuhum flerâben tahurâ” ayeti yer alm›flt›r.
Orta yüzün iki yan›nda bulunan çeflmelerin saça¤› alt›nda Sultan I. Abdülhamit’in bir çerçeve içinde tu¤ralar› ve bu tu¤ralar›n alt›nda da,
dörder m›sral› kitâbeler vard›r. Dilimli, mermer bir saçak üç çeflmeyi de örtmektedir. Saçak üstünde dört yüzlü kubbe kasna¤› bulunmaktad›r. Alttaki poligonal sütunlar burada da
devam ederek kasnak yüzlerinin kenarlar›n›
oluflturur. Bu kasna¤›n üzerinde ortadaki di¤erlerine göre biraz daha yüksekçe olmak üzere
kurflun kapl› üç kubbecik vard›r. Ortadaki
kubbenin üzerine mermer bir alem yerlefltirilmifltir. Üç yalakl› çeflmenin haznesi sa¤daki birinci çeflmenin yan›nda olup çimento ile s›vanm›flt›r.
Sa¤daki ve soldaki çeflmeler üzerinde dörder,
ortadaki çeflme üzerinde ise alt› m›sra olarak
devam eden kitâbe fludur:
Sineperver Valide
Sultan Çeflmesi.
fiâhenflâh-i âlem-penâh Sultan Hamid dâd-hâh
fiehzâdesinden biri âh dünyadan itdi irtihâl
Allah o necl-i emcedin nuviyyin minû mesnedin
fiehzade Sultan Ahmed’in kabrin ide Cennet misâl
*
*
*
Rûhu içün gör himmeti kim mâder-i pür-flefkati
‹kinci Kad›n Hazreti üç çeflme yapd› bî-misâl
Kim birine olmaz nazîr ser-çeflme-i mihr-i münîr
Bu tarz tarh-› dil-pezîr görmüfl de¤il çeflm-i hayâl
Hakk Sîneperver Kad›n’› flâh-› fleref unvân›n›
fiehzade ve Sultân›’n› s›hhatde k›lsun pür-kemâl
*
*
*
Olsun o flâh-› mülk-ü din oldukça taht›nda mekîn
fiehzadegâniyle hemîn mahfûz-› Hayy-i Lâ-yezâl
Atflâna iflrâb eyledin târîh-i itmâm›n Sabîh
Merhûm Sultan Ahmed’in nev çeflmesinden mâ-i zülâl
1194 (1780)
Çeflmenin bânisi Ayfle Sineperver Valide Sultan, I. Abdülhamit’in kad›n› ve Sultan IV.
Mustafa’n›n annesidir. Bir sene kadar valide
sultanl›k yapabilmifltir. II. Mahmut’un 28
Temmuz 1808’de tahta ç›kmas› ve o¤lu Mustafa’n›n 15/16 Kas›m 1808’de, yirmidokuz yafl›nda bulundu¤u halde bo¤ularak idam edilmesi
üzerine Eski Saray’a gönderilmifl ve vefat›na
kadar burada hasta ve alîl olarak oturmufltur.
O¤lu Mustafa’n›n bir kuflakla bo¤ularak öldürülmesi onu çok üzmüfl ve a¤lamaktan gözlerini kaybetmiflti.
Sîneperver Valide Sultan’›n ‹stanbul Fatih’te
Tezgâhç›lar soka¤› ile Ferah Sokak aras›nda
elan harabe durumunda bulunan bir mektebi
vard›.
H›z›r ‹lyas A¤a tarihinde: “Sultan Mustafa’n›n
annesi ismetlu Valide Sultan padiflah›n (II.
Mahmut) k›z kardefli Esma Sultan’›n da annesi oldu¤undan sayg› gösterilmekte idi. Bu bak›mdan dinlenmeleri için ‹stanbul’un bütün
semtlerindeki saraylar emrinde bulunuyordu.
Bir kaç aydan beri Eyüp’teki sarayda kalmakta
ise de orada da iyileflemedi¤inden 1244 Recebinin 13. günü (19 Ocak 1829) vefat etti.” demektedir.
Kabri, Eyüp Sultan Camii’nin flad›rvan avlusunda ve ulu ç›nar a¤ac›n›n arkas›ndad›r. fiâhidesindeki kitâbe fludur:
Hudâvendigâr-› sâb›k Cennet-mekân firdevs-afliyân
Sultan Mustafa Han ibn-i Sultan Abdülhamid Han
Tâbe serâhumâ Hazretleri’nin vâlide-i
muhteremeleri merhûm ve ma¤furetü’fl-flân
Âifle Sîneperver Vâlide Sultan
Hazretleri’nin rûh-› flerifleri-çün
R›zaen-lillâhi teâlâ Fatiha.
1244 fî 3 Cemaziyelâhir (11 Aral›k 1828)
‹lyas A¤a’n›n vermifl oldu¤u tarihin do¤ru olmad›¤› görülmektedir. Vazo içinde çiçek ka1149
67-68) (Sicill-i Osmânî, 1/17 fiehzade Ahmed; 1/21 Sîneperver; 3/223 Sabih Ahmed Efendi) (G. Oransay, Osmanl›
Devleti’nde Kim Kimdi, 1/128-134) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul
Çeflmeleri, 2/380) (Türk Dili ve Ed. Ans. 1/75) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 105-106) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/107) (H›z›r ‹lyas, Enderun Tarihi, Cahit Kayra tercümesi, s. 322)
SULTAN I. AHMET ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Ayvansarayî Haf›z Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde
belirtti¤ine göre, “Kavak Saray› ve Taz›c›lar
Oca¤›” yak›n›ndad›r. Yine ayn› yazara göre,
Sultan I. Ahmet’in “kurb-i Haydarpafla’da lebi deryada” da H. 1023 tarihli bir çeflmesi daha
vard›r.
Kavak Saray› yak›n›ndaki çeflme, Kavakderesi
Vadisi’ni ikiye ay›ran Taflköprü’nün yan›nda
idi. 1935 tarihlerinde mevcut olan bu çeflmenin kitâbesi fludur:
Sineperver Valide
Sultan’›n eflsiz bafl
flahidesi ve
nefis ayak tafl›.
bartmal› flâhidesi, tafl iflçili¤inin en güzel örne¤idir. Hatt› nefistir.
Sineperver Valide Sultan ile I. Abdülhamit’in
o¤lu olan fiehzade Ahmet 8 Aral›k 1776’da
do¤mufl, 29 Ekim 1778’de ve 11 ayl›k oldu¤u
halde ölmüfltür. Kabri, ‹stanbul’da 4. Vak›f
Han karfl›s›nda, Hamidiye Medresesi (Borsa Han›) yan›ndaki türbededir. Türbe ve medresenin yap›m› için lâz›m olan arsa Osman Pafla’dan al›nm›fl ve bu küçük kabrin üzerine infla
olunmufltur. Çeflme, fiehzade Ahmet’in ölümünden 16 sene sonra yap›lm›flt›r.
Hazret-i Sultan Ahmed Han ol z›ll-i celîl
Eyledi bu çeflmeyi bunda misal-i Selsebîl
Hayra mâil lûtf› çok âli himem
Gelmemifldir böyle bir flan› cezîl
Dilerim Hakk’dan o flâh›n devleti efzûn ola
Eyliye çok çok safâlar vire Hakk ömrü tavil
Göricek didim bunun tarihini
fiah Ahmed Çeflmesi’nden mâ selsebîl
1024
Kitâbenin Sofuzâde Mehmet Dâî taraf›ndan
haz›rlanm›fl oldu¤u san›lmaktad›r. Di¤er kitâbesi için, Sultan Ahmet’in H. 1023 tarihli çeflmesine bak›n›z.
Kaynak: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 291)
Kitâbe yazar› Sabîh Ahmet Efendi Kumkap›l›
Mustafa A¤a’n›n o¤ludur. Kardefli Müneccimbafl›’d›r. Tokadî Emin Efendi’ye mürid olmufltu. Galata Gümrü¤ü Baflkâtibi iken 1199
(1784-85)’da vefat etmifltir. Türkçe, Arapça
ve Farsça yazabilen bir flair olup divan› vard›r.
Çeflme, Haziran 1988 tarihinde, Üsküdar Belediye Baflkan› Say›n Necmettin Öztürk zaman›nda restore edilmifltir.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 261) (Mir’at-i ‹stanbul, s.
1150
SULTAN I. AHMET ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Kavak ‹skelesi Caddesi’nin sol taraf›nda ve Selimiye K›fllas›’n›n do¤uya
aç›lan kap›s›n›n karfl›s›nda ve “leb-i derya”da
idi.
Hüseyin Efendi, çeflme yak›n›ndaki Harap
Mescit’i kaydettikten sonra:
“Çeflme, Sultan Ahmet Han-› evvel merhûmun eseridir. Yolun di¤er taraf›nda vaki namazgâh ve alt›ndaki çeflme dahi Ali A¤a nam
sâhibu’l-hayr›n eseridir.” demektedir.
Vaziyet krokisi için Harap Mescit bahsine bak›n›z.
Mecmua-y› Tevarih’ten al›nan kitâbesi fludur:
Hazret-i Padiflah-› rûy-› zemîn
Ya’ni Han Ahmed-i Mahmud-simât
Eyledi bendesi bir çeflme bina
Hakk budur suyu hemân âb-› hayât
Mürg-i-dili her ne kadar geldi ise
‹çüben suyun an›n buldu hayât
Nice merzaya flu’a buldu suyu
Her içen s›hhat ile buldu necât
Nûfl iden Padiflah’a didi du’â
Dü cihânda bula âlî derecât
Didi çün Dâî an›n târîhini
‹çene s›hhat ola âb-› hayât
1023
Bugün mevcut olmayan bu çeflme, Sultan I.
Ahmet (1603-1617) taraf›ndan 1614 tarihinde yap›lm›flt›r. Sultan Ahmet, bu çeflmenin yap›ld›¤› s›ralarda Kavak Saray›’n›n yan›na da bir
cami yapt›rm›flt›r. Kavak Saray› ve Camii bahsine bak›n›z.
Çeflme, suyuna ak›nt› verilebilmesi için çukurda yap›lm›flt›r. Buraya 4-5 tafl basamakla inilir.
Çeflmenin önündeki avlunun zemini tafl döfleli
olup etraf› duvarla çevrilidir. Arkas›nda çok
büyük bir su haznesi bulunmaktad›r. Üzeri namazgâht›r.
Sultan IV. Mehmet
Büyük ve yüksek ayna tafl›n›n üstünde, yaprak
motifleri ile süslü bir madalyon içinde, II.
Mahmut’un tu¤ras› vard›r. Bunun alt›nda 22
m›sral› bir kitâbe mevcuttur. Sultan II. Mahmut’un tamirini belirten 1251 (1835-36) tarihli manzume fludur:
Kulzüm-i rüfld ü fetânet dâver-i deryâ-nevâl
Menba’-› cû-y› inâyet Hazret-i Mahmûd Hân
Âb-› rû-y› tâc-dârân-› selâtîn-i izâm
Nûr-i çeflm ü rûh-i âlem z›ll-i Rabbu’l-müsteân
Gayret-i flâhânesiyle k›ld› tanzîm-i umûr
Devlete verdi nizâmiyle hayât-› câvidân
Kitâbe yazar› Sofuzâde fiair Edirneli Mehmed
Dâî Efendi 1615 tarihinde vefat etti. Tarih düflürme sanat›nda usta idi.
Derin-V. Çabuk, s. 106) (Ayvansarayî, Hadîkatü’l-Cevâmi
2/226) (Sicill-i Osmânî, 1/14-15) (Türk Dili ve Ed. Ans.
2/185)
SULTAN IV. MEHMET
ÇEfiMES‹
(BÜYÜK ÇAMLICA ÇEfiMES‹)
Ç
eflme, K›s›kl›-Büyük Çaml›ca Yolu üzerinde, Veliaht Yusuf ‹zzeddin Efendi köflkünün bahçe kap›s› önünde ve Subafl› Gazinosu’nun yan›ndad›r. Büyük Çaml›ca Subafl› Namazgâh› bahsine bak›n›z.
Sultan II. Mahmut
1151
Her harâbezâr› cûd-u flefkati mamûr ider
Her dil-i mahzûnu eyler iltifât-› kâmrân
Teflnegân› kand›r›r âb-› zülâl-i lûtfuna
Ak›dub sular gibi ihsân›n ol flâh-› cihân
‹flte ezcümle harâb olmufl görüb bu çeflmeyi
Eyledi tecdîdine fermân inayetle hemân
‹tdirüb mecrâs›n› tathîr suyun bulundurub
Yapd› bu nev çeflmesâr› ol flehenflâh-› zemân
G›ll ü g›flden eyleyüb tathîr dehri ser-te-ser
Nusret ü tevfîk-i Hakk olsun refîk ve ma’an
Hükm ü fermân› ola cârî cihâna sû-be-sû
Eyledikçe hükmün icrâ mihr ü mâh-› âsumân
Befl vakit nâs eyler icrâ bu duâ-y› elzemi
Tâ-be-mahfler ide Hakk f›rak-› âsâr› sâyebân
Bendesi Râsih didi tecdîdine târîh-i tâm
Eyledi icrâ bu ayn-i Zemzem’i Mahmûd Han
1251
El-fakir Yesarîzâde Mustafa ‹zzet gufire-lehuma
Kitâbe, Kazasker Hac› Mustafa ‹zzet Efendi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi, 1776-23 Haziran 1849 tarihleri aras›nda yaflam›flt›r. Babas›, Hac› Yesarî Es’ad Efendi’dir. Es’ad Efendi,
ta’lik hatta, Türk hattatlar›n›n en büyüklerinden say›l›r. 19 Aral›k 1798’de ölmüfl, Fatih’te
Gelenbevî Caddesi üzerindeki hazîreye gömülmüfltür. Sol eli ile yazd›¤› için ‘Yesarî’ denmifltir. Babas› Kara Mahmut A¤a’d›r.
Mustafa ‹zzet Efendi, Türk bestekâr›, yöneticisi ve nota koleksiyoncusu Yesarîzâde Ferik Ahmet Necip Pafla’n›n babas›d›r. Hamidiye Marfl›’n› bestelemifltir. 28 Nisan 1883 tarihinde
vefat ederek, Sultan Mahmut Türbesi hazîresine gömülmüfltür.
Nali Mehmet Efendi, Konyal›’d›r. Alim flairlerden olup Selânik hakimi iken 1674’te orada
vefat etti. Nali Mehmet Efendi Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Hadîka yazar›, çeflmenin bu kitâbesini de¤iflik
bir tarzda kitab›na kaydetmifltir. Eserinde flu
bilgi bulunmaktad›r:
“Büyük Çaml›ca denmekle meflhur mesiregâhta IV. Sultan Mehmet Han bir su cereyan ettirmifltir ki, misli görülmüfl de¤ildir. Lâkin çok
de¤ildir. Sultan Selim Han zaman›nda fieyhülislâm olan Aflir Mustafa Efendi’nin (17281804) o¤lu Hâtif Efendi’nin tertib etmifl oldu¤u Su Risalesi’nde flunlar› yazmaktad›r:
Yesarîzâde Mustafa ‹zzet Efendi’yi flair ve müzisyen, hattat Kazasker Mustafa ‹zzet Efendi ve
‘Yesarîzâde’ olmayan di¤er çok büyük hattat ve
bestekâr, hanende ve neyzen Kazasker Mustafa ‹zzet ile kar›flt›rmamak lâz›md›r.
“Sular›n padiflah› Çaml›ca’d›r. Halk›n ve Padiflah›n mesiresi olan Büyük Çaml›ca’da 1071 tarihinde IV. Sultan Mehmet’in icra buyurduklar› mâ-i leziz idrar ve haz›mda akranlar›ndan
üstündür. Lâkin baflka yere naklinde a¤›rlaflmaktad›r. “
Kabri, babas› Es’ad Efendi’nin yan›nda iken
Fatih Camii avlusuna nakledilmifltir.
Mir’at-i ‹stanbul adl› eserinde, Mehmet Raif
Bey:
Çeflme, Sultan IV. Mehmet (1648-1687) taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Bunu belirten 1071
(1660-61) tarihli kitâbe, Sultan Mahmut’un
tamiri s›ras›nda ön cepheden al›narak sa¤ taraftaki hazne kap›s› üzerine konmufltur. Befl sat›r halinde ve onsekiz m›sral› kitâbe fludur:
“Büyük Çaml›ca’da firdevs-afliyan Ebu’l-feth
Gazi Sultan Mehmet Han Hazretleri taraf›ndan 887 (1482) tarihinde bina ve infla edilmifl
bir çeflme mevcuttur” diyor.
Hazret-i Sultan Gazi Cem flükûh
Han-› Mehmed Fatih ü kiflver-güflâ
1152
Padiflah-› kal’a-gîr vasf-› fliken
Hüsrev-i Rüstem nekr-i flîr-i vega
Gonce-i tab’›n görünce gül gibi
Açd› devletle bu cây-› dil-küflâ
Oldu cârî emr-i âlî k›ld›lar
Bir müferrih havz ü bir çeflme zîba
Havz-› Kevser çeflme-i âb-› hayât
Gayret-i cûy-i ‹rem ayn-› flifâ
fiehriyâre nûfl-i cân olsun müdâm
H›fz ide zât›n Cenâb-› Kibriyâ
Ola câri tâ k›yâmet âb-vefl
Sû-be-sû emri bi-hakk-› enbiyâ
Dâ’imâ z›ll-› hümâ-y› devleti
Eylesün dehri serâser pür-ziyâ
Nali’den tarihini sordum didi
Çeflme-i aynu’l-hâyat-› cân-fezâ
1071
Çeflmenin suyu biraz arkas›ndaki p›nardan gelir. Su tavalarda süzüldükten sonra akar. Sa¤ taraf›nda Meryem Hatun, sol taraf›nda Benlizâde
ve Tiryal Han›m çeflmeleri bulunmaktad›r.
Büyük Çaml›ca Çeflmesi’nden ilk defa bahseden, Reiszâde fieyhülislâm Aflir Efendi’nin
(1728-1804) o¤lu Kazasker Mehmet Hâfid
Efendi’nin 1212 (1797-98) tarihinde tafl basmas› olarak tab edilen Mehah-› Miyah adl› eseridir. Burada çeflmenin 1482 tarihinde Fatih
Sultan Mehmet taraf›ndan yapt›r›ld›¤› yaz›l›d›r. Oysa ‹stanbul fatihi 3 May›s 1481 tarihinde vefat etmifltir. Hâfid Efendi, Büyük Çaml›ca Çeflmesi için 1212 (1797) tarihlerinde
“Metruk ve hazinesi ma¤ara ve çeflmesi niflan ü
emaredir” demektedir.
l› Müelllifleri, 2/261) (N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 227)
(N. Nirven, Türk Su Medeniyeti, s. 122) (N. Nirven, ‹stanbul Ans. 6/3215) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 50-51) (Sicill-i
Osmânî, 3/281) (E. Ayverdi, Fatih Devri IV, s. 612) (Adnan Giz, Çaml›ca, 1969 Hayat Tarih Mec. Say›:10, s. 2631)(Nam›k Kemal, ‹ntibah, Faz›l Yenisey Türkçesi, s. 1011-17) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 375) (M.
Hafid, Mehahu’l-Miyah, s. 7-12) (Konyal›, Üsküdar Tarihi 2/95)
Mehmed Hafid Efendi, 5 Zilhicce 1226 (21
Aral›k 1811)’de ölmüfl, babas›n›n Sultan Hamam›’nda yapt›rm›fl oldu¤u kütüphanenin avlusuna gömülmüfltür. Sonradan kabri, Topkap›
yolu üzerindeki Molla Gürani Mezarl›¤›’na
nakledilmifltir.
Nam›k Kemal, Büyük Çaml›ca Suyu için “Feyyaz-› kudret, alemde âb-› hayat icad›n› irade
etmifl olsayd›, o haysiyeti Çaml›ca Suyu’na verirdi” diyor. Ali Bey’in Sergüzeflti isimli hikâyesi de bu suyun bafl›ndaki bir gezinti ile bafllamaktad›r.
Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/259) (Y. Öztuna,
Türk Musikisi Ans. II K›s›m: 1, s. 68) (M. Tahir, Osman-
SULTAN IV. MEHMET
ÇEfiMES‹
Küçükçaml›ca
(KÜÇÜK ÇAMLICA ÇEfiMES‹)
A
yvansarayî, çeflmeyi Yeni Çaml›ca Çeflmesi ad› ile kaydetmifltir.
Çeflme, Küçük Çaml›ca ve Suphi Pafla Korusu’nun güney eteklerindedir. Çeflmenin bulundu¤u yer hâlâ, Küçük Çaml›ca Mesiresi diye
ünlüdür. Bu yerin üst taraf›ndan Çilehane Soka¤›, hemen yan›ndan ve altta, Üçp›nar Caddesi geçmektedir.
Çeflmenin civar›nda Sultan II. Mahmut’un
köflkü, biraz ileride 1226 (1811) tarihinde II.
Mahmut taraf›ndan diktirilen Niflan Tafl›, Küçük Çaml›ca Namazgâh›’n›n hemen yak›n›nda
caddeye ismini veren kitâbesiz Üçp›nar Çeflmesi bulunmaktad›r. Çeflmenin önünden tepeye do¤ru bakt›¤›m›zda, sol tarafta ileride yaln›z
bir çam a¤ac› görürüz. Burada, Sultan IV.
Mehmet’in Cennetâbâd Kasr› bulunuyordu.
Bir su haznesi bakiyesi ve tonoz kemerler hâlâ
görülmektedir. Bu kas›r bahsine bak›n›z.
Bu mesiregâha, Üçp›nar Caddesi’nden ayr›lan
bir toprak yol ile gidilir. Etrafta pek az a¤aç
kalm›flt›r. Pek harap durumda olan bu yerde,
sol tarafta duvarlar› y›k›lm›fl bir hazîre vard›r.
Hazîredeki flâhidelerin kitâbeleri fludur:
Küçükçaml›ca
Çeflmesi.
1153
Bu tarih kitâbenin alt›na yaz›lm›flt›r.
Kemerinin iki yan›na, devrinde pek moda olan
iki rozet yap›lm›flt›r. Harpufltas›n›n kenarlar›n›
motifli bir silme çevirmifltir. Ayna tafl› küçüktür.
Kitâbenin yazar› için, Abdülbaki Efendi Camii
Küçükçaml›ca
1100 (1688). Abâni sar›kl›. Tarikat-i aliyye
fukaras›ndan merhum Dervifl Mehmet
Dede.
1284 Sad. 27 (1 Temmuz 1867). Cennet mekân Mahmud Han efendimiz hazretlerinin kad›nlar›ndan devletlu Üçüncü Âflubican Kad›nefendi Hazretleri’nin a¤alar›ndan merhum Ferhad A¤a. Hazîredeki
di¤er iki kabrin flâhideleri yok olmufltur.
Kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere, Sultan IV.
Mehmet (1648-1687) taraf›ndan bu yerde,
“sofa ve çeflme bina” edilmifl ve tarih m›sra›nda ise, Cennetâbâd Kasr›’n›n ismi bilhassa zikredilmifltir.
Sofa (namazgâh), Sultan II. Mahmut zaman›nda yenilenmifltir. Bu namazgâh bahsine bak›n›z.
Kaynaklar: (Nâz›m Nirven, Cennetâbâd Kasr›, ‹stanbul
Ans. 7/3494) (Hadîkatü’l-Cevâmi 2/260) (Ayvansarayî,
Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin - V. Çabuk, s. 374-75)
(Mir’at-i ‹stanbul, s. 52) (Doç. Dr. Hüseyin Ayan, Cevrî,
1981, s. 330)
Âflubican Kad›n için Çilehane Mescidi bahsine bak›n›z.
Hazîrenin yan›nda, duvarlar› sonradan tamir
edilen Küçük Çaml›ca Mesiresi Gazinosu (O
A¤ac›n Alt›) vard›r. Bu gazinonun önündeki
meydanda ise, Sultan IV. Mehmet’in bir çeflmesi vard›r. Klâsik Türk çeflme mimarîsi üslûbunda, kesme tafltan yap›lm›fl olup çat›s› harpufltal›d›r. Tekne tafl› k›r›lm›fl, yanlar›ndaki
kap koymaya veya oturmaya yarayan setlerden
biri yok olmufltur. Yüzü mermer kapl›d›r. Kemeri renkli mermerdendir. Kemerinin üzerinde oniki m›sral› bir kitâbesi vard›r. Güzel bir
ta’lik yaz› ile yaz›lm›fl olan kitâbe fludur:
Hazret-i Sultan Mehemmed Han-› ‹skender-serîr
Kim oldur Hurflîd-i evc-i saltanât z›ll-i Hudâ
Ol flehenflâh›n bahar-› adli ba¤-› âleme
Virdi revnak hât›r› olsun güflâde dâimâ
Oldu hâlâ Çaml›ca makbul-i tab’-› hurremi
Buldu feyz-i iltifât›n bu fezâ-y› hofl hevâ
Lûtf›na lây›k görüb bu bî-muâdil menzili
Eyledi ihyâ olundu suffe vü çeflme binâ
Yer yüzünde gülflen-i Cennet gibi ziynet bulub
Oldu flahane mesîre dilgüflâ cây-i safâ
Bu makam-› çeflmenin Cevrî didi târîhini
Cennetâbâd-› müferrin ayn-› âb-› can-fezâ
1064 (1654)
1154
SULTAN II. MAHMUT
ÇEfiMES‹
Ç
eflme, fiemsipafla Meydan›’nda ve Atatürk
Heykeli’nin yerinde bulunan Adliye Camii’nin hemen yan›nda idi. 1930-35 tarihlerinde ortadan kalkm›fl olan çeflme kesme tafltan yap›lm›flt›.
On m›sral› kitâbesi, Enderunî Vâs›f Osman
Bey divan›ndan aynen al›nm›fl olup fludur:
fiâh-› ‹skender-sülûk maye-i fahrü’l-mülûk
Kutb-› bî-zann ü flükûk âgâh-› hakan cemîl
Ya’ni Han Mahmud-› Gâzî kim kemâl-i feyz ile
Cümle kâr›nda olub tevfîk-i Yezdânî delîl
Nice âsâra muvaffak eyledi zât›n Hudâ
‹flte ez-cümle biri bu çeflmesâr-› bî-adil
Resmi dilcû tarh-› rânâs› güzel âb› lezîz
Olamaz âlemde bu nev hayra mânend ü mesil
Sende tahrîr eyle bir târîh-i a’lâ Vâs›fâ
K›ld› âb-› Zemzem’i Mahmud Han nâse sebîl
Sene 1231
fiair Vâs›f Bey, Sadrazam Halil Pafla’n›n (öl.
1734) akrabas› olup Enderun’dan yetiflmifltir.
Osmanl› Müellifleri adl› eserin sahibi Tahir
Bey, Vâs›f Bey’in 1240 (1824-25) tarihinde
vefat ederek Eyüp’te Zal Pafla Camii karfl›s›ndaki dergâha gömüldü¤ünü yazmaktad›r. Merâk›d-› Mu’tebere-i Üsküdar adl› eserin yazar› ‹.
Hakk› Bey ise “fiuara-y› benâmdan Enderunî
Mir Vâs›f Efendi’nin 1240” senesinde vefat etti¤ini ve fiair Nâbî’nin civar›na gömüldü¤ünü
beyan etmektedir ki, do¤rusu da budur.
Mehmet Raif Bey, 1314 (1896-97) tarihinde
bas›lan Mir’at-i ‹stanbul adl› eserinde, çeflmenin suyunun akmad›¤›n› ve yan taraf›nda da
büyük bir su terazisinin bulundu¤unu yazmaktad›r.
Yaln›z yazar, çeflmenin tarihini 1229 (1814)
olarak göstermifltir. Do¤rusunun 1231 (1816)
oldu¤unu Vâs›f Bey’in divan›ndan ö¤reniyoruz.
Kaynaklar: (Enderunî Vâs›f Osman Bey Divan› 1257, s.
263-264) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 57-58) (‹. Hakk›, Merâkid,
s. 36) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/431) (M. Larus,
12/542) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, Cüz:X, s. 1910) (Sicill-i Osmânî, 4/600) (Hadîka, 2/191) (S. Eldem, Köflkler
ve Kas›rlar, Vaziyet Plân› II./380)
SULTAN II. MAHMUT
ÇEfiMES‹
kitâbe fludur:
Muallâ âb-› rûy-› saltanat flahenfleh-i âlem
Cihan müsta¤rak-› bahr-i sehâ vü lûtf›d›r hâlâ
Demâdem cûy-bâr cûdi câri oldu devrâne
‹hata itdi deryâ-y› atâs› âlemi hakka
O fiah-› mâlik-i bahrin himmet menba’›d›r kim
Nice âsâr ve hayratiyle ma’mur oldu bu dünya
Nev âsâr›n biri de iflte bu âb-› zülâl ancak
Yerinde sû-be-sû hayr› o fiah›n olmada icrâ
Bu etraf›n kemal-i ihtiyac› var idi suya
Hayat taze geldi bu mahallin halk›na mahzâ
K›la ömrün heman Hakk ecrini payanden efsun
Muvaffak her zaman âsâra ol fiah’› ide Mevlâ
Lebîbâ akd› âb-› sâf› tarihin ider iflrâb
Mücedded Han Mahmud eyledi bu çeflmeyi ihyâ
1248 (1832)
Ketebe’d-dâî Yesarî / zâde Mustafa ‹zzet gufire-lehumâ
Kitâbe yazar› Mehmed Lebib Efendi, Tophane
Ruznamçecisi Mustafa Efendi’nin o¤ludur.
Tahsilini tamamlad›ktan sonra bir tak›m memuriyetlerde bulundu. Takvimhane-i Âmire
Naz›r› iken görevinden ayr›lm›fl ve 20 fiaban
1284 (17 Aral›k 1867) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Eyüp’te, Mihriflah Valide Sultan
Türbesi karfl›s›ndaki hazîrededir. fiâhidesi sütun fleklinde olup sokak taraf›ndaki mezarl›k
(KURU ÇEfiME)
S
emte ismini veren bu çeflme, BülbüldereBa¤larbafl› Yolu ile Çaml›ca Caddesi’nin
birleflti¤i yerde ve yeni yap›lan Selâmi Ali
Efendi Camii karfl›s›ndad›r.
Sultan II. Mahmut
Çeflmesi
(Kuruçeflme)
kitabesi.
Sultan II. Mahmut, fierefâbâd Kasr›’ndan ç›k›p,
Sar›kaya mevkiindeki Esma Sultan Saray›’na
giderken bu mevkide çok susad›¤› için, Çaml›ca Mesirelerine gidenlere bir kolayl›k olmak
düflüncesiyle yapt›rd›¤› söylenir. Çeflme, y›¤ma
tafltan ve tonoz daml› olarak infla olunmufltur.
Çok büyük haznesinin ön cephesinde oldukça
küçük olan çeflme yüzü, mermer kapl›d›r.
Ampir üslûbunda yapt›r›lan bu eserin, düz ayna tafl›n›n iki yan›nda, dört köfle sütun kabartmalar› ve bunlar› birlefltiren bir kornifl ve bunun üzerinde ise on dört m›sral› mermer bir kitâbe vard›r. Bir silme, kitâbenin üst k›sm›n› s›n›rlam›flt›r. Befl sat›r halinde haz›rlanm›fl olan
Sultan II. Mahmut
Çeflmesi
(Kuruçeflme).
1155
duvar›ndan sonra ikinci s›radad›r. Kütüphanesi Üsküdar’da Çiçekçi Camii avlusunda, Pertev Pafla Kütüphanesi’nde iken Ali Emiri (Millet) kütüphanesine nakledilmifltir.
Çeflme, Nisan 1987 tarihinde Üsküdar Belediyesi’nce onar›lm›flt›r.
Nuhkuyusu Caddesi
üzerindeki
Sultan II. Mahmut
Çeflmesi
Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/430) (‹nal,
Son As›r Türk fiairleri, s. 874)
SULTAN II. MAHMUT
ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Nuhkuyusu Caddesi’nde ve M. Ü.
‹lâhiyat Fakültesi’nin yan taraf›ndad›r.
Çeflmenin sol taraf›nda ve eski Dilek Sinemas›’n›n oldu¤u yerde, ‹stiklal Harbi kahramanlar›ndan Yakup fievki Pafla’n›n kona¤› bulunuyordu. Fakültenin oldu¤u yerde de meflhur
Çiftlik K›r Kahvesi vard›. Üsküdar Kahveleri
bahsine bak›n›z. Tonoz çat›l› olarak yapt›r›lan
bu çeflmenin çok büyük bir haznesi vard›r.
Kesme tafl ve tu¤la hat›ll›d›r. Genifl ön yüzünde çok küçük ayna tafl›ndan baflka bir fley kalmam›flt›r. Ön yüzünün iki yan› pahl›d›r. Mermer ayna tafl›n›n iki yan›na ince sütün kabartmalar› ve motifler yap›lm›flt›r. Topra¤a gömülü olan bu tafl›n üzerinde, flekilli bir çerçeve
içinde bir sat›r halinde:
“Ed-dâî Yesarîzâde Mustafa ‹zzet Hüdâyî”
diye yaz›l›d›r. Bu bir imzad›r. Bunun üzerindeki kitâbe uzun müddet çeflme duvar›na dayal›
olarak kald›ktan sonra 1955 tarihinde yok olmufltur.
SULTAN III. AHMET
MEYDAN ÇEfiMES‹
B
iblo kadar zarif ve güzel bu muhteflem eser,
Üsküdar ‹skele Meydan›’ndad›r. Deniz taraf›ndan bak›ld›¤›na göre, arkas›nda ve sol taraf›nda Mihrimah Sultan Camii görülmektedir. Cami ile çeflme aras›nda bulunan ve fleklini eski resimlerde izledi¤imiz III. Selim’in bu¤day ambarlar›ndan ve etraf›ndaki bahçeli evlerden eser kalmam›flt›r.
Bir meydan çeflmesi oldu¤undan dört yüzlüdür.
Köflelerine birer kuzu çeflmeci¤i yap›lm›flt›r. Bu
dar yüzler de say›lacak olursa çeflme, sekiz yüzlü olur. Beflik çat›s› kurflun kapl› olup genifl saçakl›d›r. Ahflap saçak hizas›nda mermer, istalaktitli bir kornifl çeflmeyi f›rdolay› çevirmifltir.
Bu korniflin efllerini Yeni Cami çeflme, flad›rvan ve türbesi ile A¤a Hamam› karfl›s›ndaki ‹brahim Pafla Çeflmesi’nde de görmekteyiz. Çeflmenin bütün yüzleri mermerden yap›lm›flt›r.
Sultan II. Mahmut
Çeflmesi’nin
Yesarîzâde imzal›
ayna tafl›.
1156
Çeflmenin esas yüzü, denize bakan cephesidir.
Ayna tafl›n›n iki yan›nda kabartma, vazo içinde çiçek motifleri ve bunlar›n etraf›nda ve kemer kavsinde bezemeler bulunmaktad›r. ‹ki
yan›na çeflmenin yaln›z bu yüzünde bulunan
ve birer mihrab› and›ran nifller yap›lm›flt›r.
Bunlar›n üst k›s›mlar› istalaktitlidir. Nifllerin
yanlar›nda ve köflelerde zarif kuzu çeflmecikle-
ri bulunmaktad›r. Bu güzel görünümlü çeflmeciklerin iki yanlar›na burma sütunlar yap›lm›flt›r. Önünde, mermer tafl iflçili¤inin birer flaheseri olan yalaklar, alt destekleri ve aln›nda, tavus kuyru¤u biçimindeki flekil ve bunun üstündeki istalaktitli ç›kma ve ayna tafl›n› çevreleyen motifler çeflmeci¤e son derece güzel bir görünüm vermektedir.
Sultan III. Ahmet
Çeflmesi
cephesindeki kitabe.
Sultan Ahmet hatt› ile
yaz›lm›flt›r.
Çeflmenin kemeri üzerinde bir sat›r halinde
haz›rlanm›fl, iki m›sral› flu beyit bulunmaktad›r:
Sultan III. Ahmet
Çeflmesi kitabesinin
son k›sm›.
Didi Han Ahmed ile bile ‹brahim târîhin
Suvard› âlemi dest-i Muhammed ile cevâdullah
Sadrazam ‹brahim Pafla ile Sultan III. Ahmet’in beraber haz›rlad›klar› bu tarih beytinin
alt›nda Sultan Ahmet’in imzas› bulunmaktad›r. Bu imza “Ahmed ibn-i Mehmed Han” diye
okunmaktad›r.
Bu yaz› Sultan Ahmet’indir. Kendisi ünlü bir
hattat ve flairdi. (Habib, Hat ve Hattatîn ‹stanbul 1305, s. 94) (Müstakimzâde Tuhfe-i Hattatîn, s. 76)
Çeflmenin sa¤ taraf›nda ve Yeni Cami’ye bakan cephesindeki ayna tafl› da yine bezemelerle süslüdür. Fakat esas cepheye göre daha sadedir. Kemeri üzerinde fiair fiakir’in dokuz sat›r
halinde haz›rlad›¤› onsekiz m›sral› flu kitâbe
bulunmaktad›r:
fiehenflah-› Hümâyun-pâye Sultan Ahmed-i Gâzi
Kerametdir olan sâd›r o Hâkan-› mü’eyyedden
O yektâ z›ll-i Hakk kim bir nefes hakdan udûl itmez
‹der kesb-i safâ icrâ-y› ahkâm-› Muhammed’den
Vücûd-› enveri kim matla’-i mihr-i saâdetdir
Olur manâ-y› flevket zâhir ol fleh-beyt-i müfredden
Vücûda gelmemifldir aflr-i mi’flâr-› fütûhat›
Ki âcizdir kalem âsâr-› âliflân›n› adden
fierefâbâd’› bünyâd eyledikde izz ü devletle
Ana bir su bulundu kim niflând›r ömr-i sermedden
Vezîr-i-a’zam ‹brahim Pafla’ya idüb fermân
Olunca yümn ile me’mûr o flehenflah-› es’adden
Bu flehre çeflme bünyâd eyleyüb cümle ahâlîsi
Hayât-› tâze buldu re’fet-i Hâkan-› emcedden
Sultan III. Ahmet
Çeflmesi.
1157
fierefâbâd’› bünyad eyledikden sonra emriyle
Bu ayn-› Zemzem’in çün k›ld› icrâs›n ana iflrâb
Türâb-› kabrine merhûmenin ikrâm içün yapd›
Reh-i Hakk’de diyâr-› Üsküdar’a çeflme-i pür-âb
O hâkân-› cihân› dâimâ Hakk eyleyüb te’yîd
Ne kâre azm iderse hükm-i takdîr itsün istisvâb
Bu m›sra’la Nedîmâ söyledi târîh-i itmâm›n
Bu flehri mâ ile Sultan Ahmed eyledi sîr-âb
1141
Sultan III. Ahmet
Çeflmesi kitabeleri.
Çeflmenin Küçük Hamam taraf›na bakan arka
yüzünde ise dokuz sat›r halinde haz›rlanm›fl onsekiz m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r:
Hemîfle dest-i cûd›n maksem-i erzâk idüb Mevlâ
Vücûd-› kâmilîn âsûde k›lsun dîde-i bedden
Tamam oldukda atflâne didi târîhini fiâkir
Gel iç mâ-i hayât› çeflme-i Sultan Ahmed’den
1141
Esas yüzüne göre çeflmenin sol yan cephesi de,
sa¤ ve arka cephelerinin bir benzeri olup kemerinin üzerinde fiair Nedim’in dokuz sat›r
halinde haz›rlad›¤› onsekiz m›sral› flu kitâbe
bulunmaktad›r:
Sultan III. Ahmet
Çeflmesi kitabesi
Semiyy-i fahr-i mevcûdât Sultan Ahmed-i Gâzi
fieh-i sâhib-meâsir z›ll-i pâk-i Hazret-i Vehhâb
Emîn-i Yesrib ü Batha mu’în-i millet-i beyzâ
Ebâ-an-ced fleh-i dânâ h›dîv-i tâhirül-ensâb
O hâkan-› keremkâr›n bu arz-› Cennet-âsâda
Olub gufrân ile ümm-i Safiyye hasleti der-hâb
An›n rûh-› flerîfin hayr ile yâd eylemek kasdin
Derûn-› pâkine ilhâm idince Hâliku’l-esbâb
Vezir-i a’zam Damad ‹brahim Pafla’n›n
Küll-i kâm›n hitâb-› müstetâbiyle idüb flâd-âb
Âb-› rûy-› saltanat Han Ahmed-i Gâzi ki ân›n
Dâimâ icrâ-y› fier’-i Ahmedî’dir hemdemi
Mazhar-› te’yîd idüb Hakk ana âsân eyledi
Gayre müflkil-ter olan her emr-i sa’b ü mu’zam›
Bu kerâmet kutb-› âfâk oldu¤›n isbât ider
Buldu ‹brahim Pafla gibi sadr-› efhemi
Râhat ile kesb-i flevk ü ihtiyât itmek içün
‹htirâ itdi fierefâbâd’› flâh-› âlemi
Nâm›n alm›fl bir güherdir suyun bulsun deyu
Su yerine bezl ü îsâr itdi bî-had dirhemi
Çeflme bünyâd itme¤i îmâ vü iflrâb eyleyüb
K›ld› me’mûr âsaf-› deryâ-nevâl ekremi
Öyle dil-cû çeflmesâr-› bî-bedel yapd›rd› kim
Oldu her bir lûlesi âb-› hayât›n maksemi
Sa’yini hüsn-i kabûle eyleyüb Mevlâ karîn
H›fz ide dâim hatalardan o flâh-› efhemi
fiâkirâ Rahmî içüb âb›n didi târîhini
Hükm-i Sultan Ahmed icrâ itdi el-hak Zemzemi
1141
Kitâbenin güftesi fiair fiâkir Efendi, tarih m›sra› ise fiair Rahmî Efendi taraf›ndan yaz›lm›flt›r.
Çeflme, 1141 (1728-29) tarihinde, fierefâbâd
Kasr›’n›n yap›m›ndan biraz sonra, Sultan III.
Ahmet taraf›ndan annesi Gülnufl Sultan’›n ruhu için yapt›r›lm›flt›r.
Bânisi için Sultan III. Ahmet Çeflmesi, fiair
Nedim için Bafl Kad›n Çeflmesi, Rahmi için
Genç Mehmet Pafla Çeflmesi ve fiâkir için de
K›zlar A¤as› Hac› Beflir A¤a Çeflmesi bahislerine bak›n›z.
Halk›n ‘Yedikardefller’den biri dedi¤i bu meydan çeflmesi Hassa Mimar› Kayserili Mehmet
A¤a taraf›ndan yap›lm›flt›r. Çeflmenin inflas›
için III. Ahmet, Cizye Muhasebecisi Hac› Halil Efendi’ye emir vermifl ve masraflar›n›n da E-
1158
Kaynaklar: (Abdülbaki Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 201)
(‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/322) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin - V. Çabuk, s. 40) (E. Koçu, Ahmet III. Meydan Çeflmesi, ‹stanbul Ans. 1/293)
(Muzaffer Erdo¤an, Kayserili Mehmed A¤a, s. 9-34) (‹zzet
Kumbarac›lar, Türk Mimarlar›, Arkitekt Mec. 1937 Say›:11) (Sicill-i Osmânî, 4/233) (‹stanbul Belediyesi Sular
‹daresi Md. Yay. Üsküdar III. Ahmet Çeflmesi) (Halil Nihad
Boztepe, Nedim Divan›, s. 105-106) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 93) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/89) (Refik
Ahmed, ‹stanbul Nas›l E¤leniyordu, ‹stanbul 1927, s. 116)
(Müstakimzâde, Tuhfe-i Hattatîn, s. 76) (Osm. Arfl. Evkaf
‹dareleri Katalo¤u 1/219)
SULTAN III. MUSTAFA
ÇEfiMES‹
R
ligüzelo¤lu ‹brahim’in borçlar›ndan karfl›lanmas›n› söylemiflti. Fakat bu para masraflar›
karfl›lamad›¤›ndan Üsküdar Kad›s› Ali Efendi
ile Mimar Mehmet A¤a, 20 Zilhicce 1141 (7
Temmuz 1729) tarihinde bir keflif yapm›fllar ve
hazinenin bir miktar daha para vermesi lâz›m
geldi¤ine dair bir rapor tanzim etmifllerdir.
essam Ali R›za Bey Soka¤› ile Mehmet Pafla De¤irmeni Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde
ve Ayazma Camii avlusunun sol köflesindedir.
Bu cami bahsine bak›n›z. Her ikisi de Ayazma
Saray›’n›n yerine yap›lm›flt›r. Çeflmenin sol taraf›ndaki evler aras›nda, ince tu¤ladan yap›lm›fl saray›n veya müfltemilât›n›n ocak bak›yesi
hâlâ görülmektedir. Üsküdarl› Ressam Ali R›za Bey, bu sokaktaki ahflap bir evde kira ile
oturdu¤u için soka¤a onun ismi; Rum Mehmet
Pafla Camii’nin suyunu temin eden kuyunun
üzerindeki de¤irmenden dolay› da yola Meh-
Sultan III. Ahmet ve
fiehzade Mahmut.
Mehmet A¤a, bu eserinden baflka yaln›z Üsküdar’da Cizye Muhasebecisi Halil Efendi marifetiyle fiehzade Süleyman, Mehmet, Mustafa,
Bayezid, Numan, Abdülhamit ve Seyfeddin ile
ikinci, üçüncü, dördüncü, beflinci ve alt›nc›
Kad›nlar’a ve bir de fiehzade Seyfeddin’in annesi ad›na 13 çeflme yapm›flt›r. Bu çeflmelerin
masraflar› M›s›r valileri taraf›ndan flehzadelere
verilmesi mutad olan câize akçesi ile Ayasofya
mütevellisi Salih A¤a’ca Cidde Valisi Mehmet
Pafla mülkünden al›nan paralarla karfl›lanm›flt›. Bu çeflme bahislerine bak›n›z.
Lâle Devri baflmimar› Mehmet A¤a’n›n ‹stanbul’da da eserleri vard›r. Kendisi 1155
(1752)’de vefat ederek Edirnekap› Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Tafl› mevcut de¤ildir.
Cizye Muhasebecisi Halil Efendi için Matbah
Emini Hac› Halil Efendi Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Sultan III. Mustafa
Çeflmesi.
1159
m›flt›r. Cami ile beraber ayn› tarihte infla edilmifltir.
2/358) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 61) (Ekrem Hakk› Ayverdi,
Ayazma Camii, ‹stanbul Ans. 3/1507) (Konyal›, Üsküdar
Tarihi, 2/14) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 110) (Nâz›m Bey, ‹stanbul fiehremaneti’ne Evkaftan Devrolunan Sular 1341, s. 43)
met Pafla De¤irmeni Soka¤› ad› verilmifltir.
Sultan III. Mustafa
Som mermerden yap›lan ve kemeri olmayan
bu çeflmenin ayna tafl› veya musluk yeri dikdörtgen prizmas› fleklinde olup d›fla tafl›r›lm›flt›r. Üç yüzündeki lûlelerin suyu üç yala¤a dökülür. Üzerinde bir tepelik vard›r. Bunun üzerinde dört sat›r halinde haz›rlanm›fl sekiz m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r:
Menba’-i cûy ü himem Sultan-› memduhü’fl-fliyem
Ayn-i eltâf ü kerem flahenfleh z›ll-i Hudâ
fiah-› devran Mustafa Han ibn-i Ahmed Han kim
Âb-› cûdin dehre icrâ eyledi ser-tâ-be-pâ
‹tdi ez-cümle bu dilcû çeflmesâr-› hurremi
Himmetiyle câmi-i pâki civâr›nda binâ
Mâ-i zerrin ile Zihnî sebt-i târîhe sezâ
Çeflme-i âb-› revân vakf-› Sultan Mustafâ
1174
Kitâbenin ortas›na 1174 (1760) tarihi ve “Ketebehu es-seyyid Mustafa gaferallahu zünubehu”
imzas› yaz›lm›flt›r.
Kitâbe yazar› fiair Zihni Mehmet Sait Efendi
Keflanl› olup Bahir Mustafa ve Koca Rag›p Pafla’lar›n kitapç›l›¤›n› yapm›flt›r. III. Selim zaman›nda(1789-1807) vefat eden Zihni Efendi
divan sahibidir.
Sultan III. Mustafa
SULTAN III. OSMAN ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Paflaliman› mevkiinde ve 1291
(1874) y›l›nda, Serasker Hüseyin Avni
Pafla taraf›ndan yapt›r›lan flimdiki muhteflem
çeflmenin yerinde idi.
Sultan Osman (1754-1757), bu çeflmeyi, 1169
(1755-56) tarihinde Küçük ve Büyük ‹hsaniye
mahallelerini ve camilerini yapt›r›rken infla ettirmifl olmal›d›r.
1815 senesinde tanzim edilen bir Bostanc›bafl›
defterinde, bu çeflmenin ad› flu flekilde geçmektedir:
“Kuzguncuk ‹skelesi- (18 adet yal› ismi yaz›ld›ktan sonra) - Sultan Osman mâ-i leziz Çeflmesi - Ve Öküz Liman› - Bektâflî Dergâh› Kurbünde Osman’›n kahvesi - Silâhtar Abdurrahman A¤a Camii flerifi - Hamdullah Efendi
kay›khanesi - Beylik Zahîre Ambarlar›...”
Çeflme, yap›l›fl›ndan 122 y›l sonra y›kt›r›larak
yerine flimdiki çeflme yap›lm›flt›r.
Kaynak: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/2994)
1941’de belediye taraf›ndan restore edilen çeflmenin üzerindeki ahflap saçak sonradan y›k›l-
SULTAN III. SEL‹M ÇEfiMES‹
Ç
içekçi Semti’nde, T›bbiye Caddesi ile Harem ‹skelesi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve
soka¤›n sol köflesindedir. Karfl›s›nda meflhur
Çiçekçi Kahvesi ve onun yan›nda Ayfle Hatun
Namazgâh›, arka taraf›nda ve yol afl›r› yerde
Küçük Selimiye Camii, T›bbiye Caddesi’nin
karfl› yakas›nda ise Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n
8. Ada’s› vard›r. Burada, meflhur Lâle Devri
fiairi Nedim’in aile kabristan› bulunmaktad›r.
1160
Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 80) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul
Çeflmeleri, 2/402) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 11/105) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 114)
SURP KARABET ERMEN‹
K‹L‹SES‹ ÇEfiMELER‹
B
u büyük ve befl kap›s› olan kilise, Yenimahalle semtinde, Vasiyet Soka¤› ile Muradiye Mektebi Soka¤› aras›ndad›r.
Çeflmenin haznesine göre küçük olan yüzü som
mermerdendir. Ayna tafl›nda oval biçimde kabartma bir flekil ve bunun iki yan›nda oluklu
sütun kabartmalar› vard›r. Ayna tafl› ile kitâbe
aras›nda bir kornifl ve bunun üzerinde ise on
m›sral› bir kitâbe bulunmaktad›r. Saçak silmesi üzerinde 1975 tarihine kadar, bir madalyon
içinde III. Selim’in yar›s› k›r›lm›fl bir tu¤ras›
vard›. Bu tarihte yap›lan onar›m s›ras›nda kald›r›lm›flt›r. Kitâbenin iki taraf›ndaki sütun kabartmalar›na, Üsküdar çeflmelerinde ilk defa
görülen, ay ve y›ld›z flekilleri yap›lm›flt›r. Befl
sat›r halinde haz›rlanm›fl bulunan on m›sral›
kitâbe fludur:
Kilisenin Vasiyet Soka¤›’na aç›lan iki avlu kap›s›n›n aras›nda mermerden yap›lm›fl üç çeflme
vard›r. Barok mimarîsi tarz›nda kabartma motiflerle süslenmifl olan bu çeflmelerden baflka,
kilisenin Muradiye Mektebi Soka¤›’na aç›lan
kap›s› yan›nda da ayn› flekilde mermer bir çeflmesi daha vard›r. Hiç birinin kitâbesi yoktur.
Kilise, evvelce mevcut olan ahflap mabedin yerinde 1260 (1844) tarihinde flimdiki flekliyle
yap›lm›flt›r. Çeflmelerin de bu tarihlerde yapt›r›ld›¤› söylenebilir. Duduo¤lu Çeflmesi bahsine
bak›n›z.
fiEH‹TLER ÇEfiMES‹
fiehr-yâr-› Cem-hidem Sultan ‹skender-haflem
Tac-dâr-› yemm-himem Hâkan-› Gazi fieh Selîm
Yapd› himmetle bu dilcû çeflmesâr-› hurremi
Âlemi cûdiyle sîr-âb itdi ol flâh-› kerîm
Eyleyüb flûyide âb-› flöhreti bu çeflmenin
Levh-i âlemden ider âb-› hayat ismin adîm
Yazd› ‹hya böyle bir beyt-i dilâra içre tam
‹ki târîh-i inflad efzay› tab’-› müstakîm
Padiflah’a k›l du’a bu çeflmeden âb iç revân
1217
Cûy-bar-› himmet icrâ eyledi Sultan Selîm
1217
S
1802 tarihinde yapt›r›lan çeflmenin çok büyük
olan haznesi iki s›ra tu¤la ve bir s›ra kesme tafltan yap›lm›fl olup tonoz çat›l›d›r.
Ampir ve barok mimarî özellikler tafl›yan bu
çeflme yüzünün iki yan›na dört köfle mermer
sütun kabartmalar› yap›lm›flt›r. Bunlar üst taraftan bir silme ile birlefltirilmifltir. Al›nl›¤›nda
küçük rozet flekilleri vard›r.
Kitâbe, 1228 (1813) tarihinde vefat eden Galata, Arap Camii imam› Seyyid ‹hya Efendi taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Sultan Selim için Selimiye Camii bahsine bak›n›z.
Çeflme, Selimiye Camii inflaat›n›n devam etti¤i s›rada yapt›r›lm›flt›r.
Sultan III. Selim
Çeflmesi
elimiye K›fllas›’n›n Kumandanl›k (Nizamiye) kap›s›ndan içeri girildi¤inde, sa¤ ve sol
taraflarda iki uzun koridorun, tam karfl›da ise,
k›fllan›n ortas›ndaki büyük avluya aç›lan bir
kap›n›n bulundu¤u görülür.
Sa¤ koridorun biraz ilerisinde fiehitler Çeflmesi bulunmaktad›r.
Tamamen mermerden yap›lm›fl olan bu çeflmenin sa¤ taraf›ndaki merdivenden k›fllan›n üst
kat›na ç›k›lmaktad›r.
Ayna tafl›, dikdörtgen bir çerceve fleklinde
olup kenarlar› flekillerle bezenmifltir. Bu tafl›n
üstünde, ›fl›nlar› afla¤›ya do¤ru sarkm›fl kabartma bir motif bulunmaktad›r. ‹ki sütunu aras›na büyük bir yalak yap›lm›flt›r.
1161
Çeflme, 1854-55 K›r›m Harbi’nde flehit düflen
Türk askerinin aziz hat›ras›n› anmak için, Sultan Abdülmecit taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.
Çeflmenin eskiden bir kitâbesinin bulunup bulunmad›¤› belli de¤ildir.
K›fllan›n ortas›ndaki büyük talim meydan›nda
bir çeflme daha vard›r. Nizamiye kap›s›ndan girip, arka kap›ya do¤ru yüründü¤ünde, yolun sol
taraf›ndad›r. Kitâbesi olmayan bu çeflmenin,
eski bir çeflme yerine yap›ld›¤› söylenebilir.
fiimdiki flekli ile bir konak çeflmesini and›rmaktad›r.
mattan, hem saray›n ve hem de çeflmenin bu
hazneden su ald›¤› görülmüfltür.
Sonradan halk›n yard›m›yla, Süleyman Pafla’n›n kabrinin önüne yal›n kat bir çeflme yap›lm›fl ve terkos suyu ak›t›lm›flt› ve ayna tafl›
üzerine de Süleyman Pafla’n›n ölümü için yaz›lan ve iki parçadan oluflan tarih kitâbesi konmufltu. Fakat, cami avlusunun Viransaray Soka¤›’na aç›lan kap›s› sonradan örüldü¤ünden
bu çeflmenin suyu da kesildi. Daha genifl bilgi
için fiehid Süleyman Pafla Camii bahsine bak›n›z.
Kaynak: (Gezi Notu)
Sa¤ taraf›nda, mermer bir sütun üzerine yerlefltirilmifl bir Bizans bafll›¤› görülmektedir.
fiEH‹D SÜLEYMAN PAfiA
ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Halk Caddesi ile Viransaray Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Viransaray Soka¤›’n›n sol köflesinde idi. Çeflmenin sol gerisinde, Süleyman Pafla Camii vard›r.
Bugün mevcut olmayan bu çeflme, Süleyman
Pafla Camii ile beraber 1088 (1677) tarihinde
yapt›r›lm›flt›. Çeflmenin, Viransaray Soka¤›’n›n sol taraf›nda ve biraz ileride büyük bir
haznesi vard›. Kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak
yapt›r›lan bu tonoz daml› hazne, ayn› zamanda
Saray Aç›k Sinemas› yerinde yani haznenin
biraz yukar›s›nda bulunan Süleyman Pafla Saray›’na da su verirdi. fiimdi yerinde bir apartman bulunan bu hazne 1974 senelerinde y›kt›r›lm›flt›r. Y›k›m› s›ras›nda içinde görülen taksi-
fiehit Süleyman Pafla
Çeflmesi ve çevresi
1162
fiEHZADE ABDÜLHAM‹T
ÇEfiMES‹
Ç
eflme eski Tabaklar Meydan› yan›nda ve
Büyük Selim Pafla Caddesi üzerinde idi.
Yol afl›r› karfl›s›nda Kurban Nasuh Camii vard›r. 1975 senesine kadar tonoz çat›l› büyük
haznesi duruyordu. Önyüzü ve kitâbesi yok olmufltu. Abdülkadir Erdo¤an Bey’in yay›nlad›¤›
Üsküdar Su Yolu Haritas›’nda soldan birinci
koldaki çeflmeler aras›nda ad› geçmektedir. Yine bu haritaya göre, fiehzade Abdülhamid’in
Hamza Fakih (Kaptan Pafla) Mahallesi’nde bir
çeflmesi daha vard›r. Fakat zaman›m›za kadar
gelememifltir.
Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y›
Tevarih adl› eserinden al›nan kitâbesi fludur:
fiehenflâh-› âlî-neseb hâkan-› pür mecd ü haseb
Sultan Ahmed Han ki hep âlem derinden müstefîd
Olmufldu çokdan Üsküdar leb-teflnelikle bî-karâr
Ol fleh bulup bir cûy-bâr yapd› ana râh-› medîd
fiehenflâh cûd-i azma ol sudan itdikde atâ
Bu çeflmeyi k›ld› binâ flehzadesi Abdülhamîd
Ol dâver-i Gazi lâkab evlâd ü erkâniyle hep
Dâim sürüb flevk ü tarab ikbâli olsun pür-mezîd
Kilk-i Nedim-i pür-hüner târîhini bu resmeder
Bu çeflme-i vâlâ-peder fiehzade-i Abdülhamîd
1141 (1728-29)
Bânisi, Sultan III. Ahmet olup o¤lu Abdülhamid ad›na yapt›rm›flt›r. fiehzade Abdülhamid,
20 Mart 1725’te do¤mufltur. Annesi Rabia
fiermi Kad›n’d›r. 21 Ocak 1774’te ve 48 yafl›nda oldu¤u halde tahta ç›km›fl ve 6/7 Nisan
1900 tarihlerinde mevcut olan çeflme sonradan yok olmufltur. fiehzade Abdülhamid için
di¤er çeflmesi bahsine bak›n›z.
Derin-V. Çabuk, s. 54-55) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 57) (Sicilli Osmânî, 1/52) (Divan-› Rahmî, ‹stanbul Üni. Kütüp. T.
Y. No. 523, Varak 24)
fiehzade Abdülhamit
Çeflmesi ve Çevresi
fiEHZADE BAYEZ‹D ÇEfiMES‹
1789’da vefat etmifltir. Kabri, Bahçekap›’daki
4. Vak›f Han’›n karfl›s›ndaki türbesindedir. Osmanl› Devleti’nin 19. padiflah› olup çok iyi niyetli bir kimse idi.
Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 46) (Sicill-i Osmânî, 1/34) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 123) (Gezi Notu)
fiEHZADE ABDÜLHAM‹T
ÇEfiMES‹
B
u çeflmenin yeri belli de¤ildir. Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde: “Çeflme-i Valide-i fiehzade
Abdülhamit der kurb-i fiemsi Ahmed Pafla” diyerek çeflmenin fiemsipafla Camii civar›nda oldu¤unu belirtmifltir.
Mir’at-i ‹stanbul yazar› da fiemsi Pafla Camii’ni
kaydettikten sonra “Bu civarda bulunan bir
çeflme üzerinde yaz›l› olan tarih fludur” diyerek
çeflmenin cami yak›n›nda bulundu¤una iflaret
etmifltir.
Çeflmenin eski Tekel binalar›n›n yerinde oldu¤u san›lmaktad›r. Kitâbesi fludur:
Çeflme, Aç›k Türbe Soka¤› ile Türbe Kap›s›
Soka¤›’n›n birleflti¤i köflede idi. Bugün yaln›z
arka ve yan duvar› kalm›flt›r. Kitâbesi mevcut
de¤ildir. Karfl›s›nda Sadrazam Halil Pafla ve o¤lu Mahmut Bey’in muhteflem türbeleri ve Halil Pafla Türbesi alt›nda kitâbesiz sebil ve çeflmesi bulunmaktad›r.
Bu çeflmenin, Abdülbaki Gölp›narl›’n›n haz›rlad›¤› Nedim Divan›’n›n 208. sayfas›nda bulunan
kitâbesi fludur:
fiehriyâr-› yemm-himem Sultan Ahmed kim an›n
Hidmet-i dergâh›na flâyeste Hârunü’r-Reflîd
Üsküdâr-› eyledi i¤nâ sehâb-› re’feti
Eyleyüb icrâ an›n her suyuna cûy-› cedîd
Hakk-teâlâ cümle evlâdiyle ol flâhenflehin
Eyleye günden güne ikbâl ü iclâlin mezîd
Böyle tahrîr eyledi târîhini an›n Nedîm
Pâk rûflen çeflme-i zîba-yi Sultan Bâyezîd
1141 (1728)
Hangi tarihte y›k›ld›¤› bilinmeyen bu çeflmenin bânisi fiehzade Bayezid, III. Ahmet’in o¤ludur. 4 Ekim 1718 tarihinde do¤mufl, 24 Ocak
1771’de veliaht iken, 53 yafl›nda vefat etmifltir.
fiehzade Bayezid
Çeflmesi’nden
günümüze gelen
hazne bak›yesi
Menbâu’l-hayrât Sultan Ahmed âdil ki odur
Maksem-i âb-› zülâl-› merhamet z›ll-i Hudâ
Tâc-› bahfl-› Hüsrevân sermâye-i emn ü emân
Mefhar-› flehenflâhan-› ‹skender nusret-sezâ
Âleme mâü’l-hayât-› lûtfun icrâ eyleyüb
‹tdi irvâ dehri ol fiahenfleh-i kiflver-güflâ
Hayrile me’lûfdur ol Hüsrev-i zîflân gibi
Ehl-i beyt izz ü ikbâli dahi subh ü mesâ
‹flte seyret bu musaffâ çeflmeyi itdi revân
Mâder-i Abdülhamîd fiehzâde-i cûd-i azmâ
Sâl-i târîhin gelüb hâtif didi Rahmî an›n
Mâder-i Abdülhamîd fiehzade’ye k›ld› mâ
1141 (1728)
1163
gi için fierefâbâd Saray› ve Fatma Sultan - ‹brahim Pafla Suyu maddesine bak›n›z.
Saray›n, çeflmelerin ve saray bahçesindeki büyük havuzun suyu, Rum Mehmet Pafla Camii
karfl›s›nda ve fiemsi Pafla Bostan› Soka¤› ile
fiemsi Pafla Caddesi’nin birleflti¤i yerde bulunan ve bugün de mevcut olan, büyük su deposundan temin ediliyordu.
fiehzade Mehmet, Sultan III. Ahmet’in o¤lu
olup 2 Ocak 1717 tarihinde do¤mufl ve 2 Ocak
1756 tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Yeni Cami Türbesi’ndedir.
fiehzade Bayezid
Kabri, Yeni Cami Türbesi’ndedir. Annesi
Mihriflah Sultan’d›r.
Çeflmenin yeri, Abdülkadir Erdo¤an Bey’in
neflretti¤i Üsküdar Su Yolu Haritas›’nda soldan
ikinci kol çeflmeleri aras›nda gösterilmifltir.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Abdülbaki Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 208) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 45)
(Abdülkadir Erdo¤an, Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Der. Say›:IV 1940) (Osm. Arfl. Evkaf ‹dareleri Katalo¤u, s. 303)
fiEHZADE MEHMET ÇEfiMES‹
Ç
eflme, fiemsipafla Meydan›’nda ve eski
Anadolu Kulübü binas›, yeni Hava Üssü
Lokali’nin sol taraf›nda bulunan fierefâbâd
Kasr› bahçe duvar›n›n sa¤ taraf›nda ve bu duvara bitiflik olarak yap›lm›flt›. Yan taraf›nda
fiehzade Süleyman’›n ayn› tarihte yap›lan çeflmesi vard›. Bu iki çeflme aras›nda ise, fierefâbâd Kasr›’n›n kap›s› mevcuttu.
Birbirine pek yak›n yapt›r›lan ve bugün mevcut olmayan bu çeflmelerin resimlerini, Abdülkadir Erdo¤an Bey’in neflretti¤i ve asl› Türk ve
‹slâm Eserleri Müzesi’nde 3711/3336 numarada kay›tl› bulunan, 18 metre uzunlu¤undaki
‹brahim Pafla vakf›ndan olan Üsküdar Su Yolu
Haritas›’nda görmekteyiz.
Tamamen kesme tafltan yapt›r›lan bu kemerli
çeflmeler 1141 (1728-29) tarihinde fierefâbâd
Kasr› ile beraber yapt›r›lm›flt›r. Daha genifl bil-
1164
Bu çeflmenin kitâbesi, Ayvansarayl› Hüseyin
Efendi’nin, Mecmua-y› Tevarih adl› kitab›ndan
aynen al›nm›flt›r ki, o da fludur:
Zehi fiehzade-i âlî-güher Sultan Mehmed kim
Firâz-› melce-i ikbâli berter necm-i ferkadden
Ki ana necl-i Ahmed Han ki edâma’llahu iclâle
Cihân sîr-âb-› feyz olmakda ol hâkan-› emcedden
Bu zîba çeflmesâr-› pâki ihyâ itdi kim herkes
Ola tâ hisse-mend eltâf-› Sultan-mü’ebbedden
Hofl aynü’l-hayât-› cânfezâ kim âb-› flîrînden
Dima¤-› teflnegâna lezzet-i kand-› teberzedden
Demifl bu Abdi-i Dâî zümre-i atflâna târîhin
Gel iç âb-› hayât› çeflme-i Sultan Mehmed’den
1141 (1728)
Kitâbe yazar› Abdî Efendi, Bab›ali’den yetiflti.
Mühürdarl›k ve reisülküttapl›k yapt›. Damat
‹brahim Pafla ve Koca Rag›b Pafla’dan himaye
gördü. 1178 (1764) tarihinde vefat etti.
Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 45)
(Türk Dili ve Ed. Ans. I/10) (Sicill-i Osmânî, 1/71, 3/410
Abdi Efendi)
fiEHZADE MEHMET VAL‹DES‹
ÇEfiMES‹
B
u çeflme, bugün mevcut de¤ildir. Ayvansarayl› Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Tevarih
adl› eserinde, bu çeflmenin “Tenbeller Mescidi
yak›n›nda” oldu¤unu belirtmifltir. Tembel Hac› Mehmet Efendi Mescidi ise, bugünkü Selim
A¤a Kütüphanesi’nin yan›ndaki Selim A¤a ‹lkö¤retim Okulu’nun yerinde idi. Çeflme muhtemelen bu mescidin karfl› köflesinde bulunuyordu.
Yukar›da ad› geçen eserden al›nan kitâbe aynen fludur:
Serçeflme-i lutf-i atâ flahenfleh-i dâd-azmâ
Z›ll-› Cenâb-› Kibriyâ Han Ahmed kiflver-sitân
Bu çeflmeyi dahi zehi pâkîze bünyâd eyledi
Sultan Mehmed mâderi ol bânû-y› iffet-niflân
Hakkâ ki ayn-› dil-küflâ âb› lâtif ü gamzida
Zerkefcesi olsa revâ mihr-i münîr-i âsumân
Yârab o bânû-y› güzîn devletle yâr olsun hemîn
‹tsün hatâyâdan emîn her-dem Hudâ-y› müste’an
Nûfl eyleyüb âb›n didi Rahmî an›n târîhini
Sultan Mehmed Validesi Zemzemi itdi revân
1141
fiehzade Mehmet, Sultan III. Ahmet’in o¤ludur. Fakat, III. Ahmet’in fiehzade Mehmet
isimli dört o¤lu olmufltur. ‹lki 1703’te, ikincisi
1706’da, üçüncüsü 1713’te vefat etmifltir. Dördüncü fiehzade Mehmet ise, 1717 tarihinde
do¤mufl ve 2 Ocak 1756’da vefat etmifltir. Kabri, Yeni Cami Türbesi’ndedir. Çeflme, bu sonuncu flehzadenin annesi taraf›ndan 1141
(1728-29) tarihinde yapt›r›lm›flt›r. Çeflmenin
yap›m› s›ras›nda flehzade 11 yafl›nda bulunuyordu. Annesinin ismi belli de¤ildir.
fiehzade Mehmet, herkesle ünsiyet peyda
eden, iyi geçinen, uysal çok do¤ru ve dostuna
sad›k bir kimse oldu¤u için, 39 yafl›nda vefat
etti¤inde nâfl›n›, befl bin kiflinin takip etti¤i rivayet olunur.
Çeflme, 1920-22 tarihlerinde istimlak edilerek
yeri yola gitmifltir. Bu çeflmenin az ilerisinde,
Selâmi Ali Efendi Caddesi ile Kassam Çeflme
Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesinde, bir su terazisi vard› ki, Sadrazam ‹brahim Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Fazla yüksek olmayan bu klâsik su terazisi kesme tafl ve
tu¤la hat›ll› olarak infla edilmifltir. Terazi, 1988
tarihinde belediyece y›kt›r›ld›.
menin arkas›nda büyük bir haznesi ve üzerinde, saçakl› ve kiremit örtülü bir çat›s› vard›r.
Kemerinin iki yan›nda birer rozet ve bunun
üzerinde ise dört sat›r halinde, sekiz m›sral› flu
Menba’-› cûd u sehâ fiehzade Sultan Mustafa
Kim odur necl-i necîb-i hüsrev-i kiflver-sitân
Hasbeten lillâh bu dil-cû çeflmeyi bünyâd idüb
‹tdi icrâ âleme âb-› zülâli râygân
Ezber itsün su gibi evrâd›n flehzadenin
Bu musaffâ çeflmeden nûfl eyleyen dilteflnegân
Bir güzel m›sra didim Rahmî ana tarih içün
‹ç bu âb-› nâb› Sultan Mustafa itdi revân
1141 (1728-29)
Kitâbe, fiair Rahmî taraf›ndan haz›rlanm›flt›r.
Çeflmenin bânisi Sultan III. Ahmet’tir. O¤lu
fiehzade Mustafa ad›na yapt›rm›flt›r. Bu tarihte
flehzade on yafl›nda idi. Annesi Mihriflah Sultan’d›r. 28 Ocak 1717’de do¤mufl, 30 Ekim
1757’de ve k›rk yafl›nda oldu¤u halde tahta
ç›km›flt›r. Osmanl› Devleti’nin 26. padiflah›d›r.
21 Ocak 1774 tarihinde vefat ederek, Lâleli
Camii yan›ndaki türbesine gömülmüfltür.
Çeflmenin yan› bafl›ndaki “büyük su terazisi”nden eser kalmam›flt›r.
Kaynaklar: (Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/135) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 44) (Mir’at-i ‹stanbul, s.
62-63) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 91) (Divan-› Rahmî. ‹stanbul Üni. Kütüp. T. Y. No. 523 Varak 26 ve No.
2007)
fiehzade Mustafa
Çeflmesi.
Kaynaklar: (Mecmua-y› Tevarih, s. 48-49) (Sicill-i Osmânî, 1/71) (Divan-› Rahmî, Varak 30)
fiEHZADE MUSTAFA ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Aziz Mahmut Efendi Soka¤› üzerindedir.
Kesme tafltan yapt›r›lan bu klâsik üslûplu çefl1165
fiEHZADE NUMAN ÇEfiMES‹
H
ayrettin Çavufl Mahallesi’nde, Beygirciler
Soka¤› ile Ferah Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdedir. Sa¤ taraf›nda Hayrettin Çavufl Camii
arsas› ve türbesi; sol taraf›nda ahflap, büyük, iki
katl› Hac› Bedel K›z Mektebi ve tam karfl›s›nda ve köflede meflhur Tulûat Sanatkâr› ‹smail
Dümbüllü’nün do¤du¤u ev bulunuyordu.
fiehzade Numan
Kesme tafltan yap›lm›fl olan bu klâsik çeflme,
yak›n tarihlerde çimento ile s›vand›¤›ndan
fleklini kaybetmifltir. Kafl kemerinin iki yan›nda birer rozet ve bunlar›n üzerinde ise dört sat›r halinde haz›rlanm›fl sekiz m›sral› flu kitâbe
bulunmaktad›r:
Lûtf-i Hakk flevketlu Sultan Ahmed’in efzun ide
Âb-› rûy-› devletin iclâl-i baht-› muhkemin
Her birin sad gûne asâra muvaffak eyledi
Hayra teflvik eyleyüb flehzadegân-› ekremin
Yapd›rub bu ayn-› ser-flar ü musaffa-meflrebi
‹dicek flehre revan âb-› halâvet mukdimin
Teflnegân-› aleme Rahmî didi tarihini
Çeflme-i flehzade Nu’man’›n al iç gel Zemzemin
1141 (1728-29)
fiehzade Numan
Çeflmesi.
fiehzade Numan
Kitâbe fiair Rahmî Efendi taraf›ndan söylenmifltir. Kendisi için fiehzade Seyfeddin Çeflmesi bahsine bak›n›z.
fiehzade Numan, 22 fiubat 1723’te do¤mufltur.
fiair Nedim bu do¤um dolay›s›yla 15 beyitlik
bir kaside yazm›flt›r ki, tarih beyti fludur:
Dedi flevk ile Nedima kulu tarihin an›n
Geldi izzetle bu dem âleme Sultan Nu’man
1135
29 Aral›k 1764’te ve 41 yafl›nda oldu¤u halde
vefat etmifl ve Yeni Cami Türbesi’ne gömülmüfltür.
Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k ‹stanbul Çeflmeleri, 2, s. 318)
(Mir’at-i ‹stanbul, s. 121) (A. Giz, III. Ahmet’in O¤ullar›,
Tarih Dünyas› 2/678 Y›l:1950) (Ayvansarayî, Mecmua-y›
Tevarih, s. 48) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 101) (Sicill-i Osmânî, 1/85) (Divan-› Rahmî, ‹stanbul Üni. Kütüp.
T. Y. No. 523, Varak 27) (Gezi Notu)
fiEHZADE SEYFEDD‹N ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Aziz Mahmut Efendi Soka¤› üzerinde ve Kaptan Pafla Camii’nin bu soka¤a
aç›lan avlu kap›s›n›n sol taraf›ndad›r.
Klâsik üslûpta ve kesme tafltan yapt›r›lan bu
çeflmenin kemeri üzerinde ve iki yanda iki rozet ve bunlar›n üzerinde de fiair Rahmî’nin haz›rlad›¤› iki sat›r halinde, oniki m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r:
H›div-i bahr u ber Sultan Ahmed Han-Gâzi kim
Odur flahenfleh-i Keyhüsrevan-› ma’delet-âyîn
Yapub her kûflesinde bir musaffa çeflme-i dilcû
Bu flehri itdi sirab ol fleh pür haflmet ü temkîn
1166
krokide gösterilen yerde idi. Bu tarihte, Toptafl› Bulvar› aç›l›rken Eski Toptafl› Caddesi üzerindeki dükkânlar›n buraya nakli için yapt›r›lan çarfl› münasebetiyle y›kt›r›lm›fl ve kitâbesi
de betondan yap›lan flimdiki çeflme üzerine konulmufltur.
O flah›n kaidatü’l-beyt-i ikbali dahi hakka
Cihan› itdiler hayrat-› bi-ta’dad ile tezyîn
Bu çeflmesar› dahi ümm-i Seyfeddin fiehzade
Bina idüb atafl›n sûz u tâb›n eyledi teskîn
Hudâ hem an› hem flehzadesin hem hüsrev-i dehri
Cihan durdukça mahfuz eylesün afatdan, âmîn
Didim bir m›sra’-› dilcû ile Rahmî ana tarih
Al iç su k›ld› icra mader-i Sultan Seyfeddîn
Sene 1141 (1728-29)
Bu kitâbe k›r›lm›fl olup çeflme de yar›s›na kadar
topra¤a gömülmüfltür.
Çeflmeyi flehzadenin annesi Mihriflah Kad›n,
o¤lu ad›na yapt›rm›flt›r. fiehzade Seyfeddin, 3
fiubat 1728 tarihinde do¤mufl ve 1145 (173233)’te vefat etmifltir. Kabri, Yeni Cami Türbesi’ndedir. fiehzade Seyfeddin ad›na babas› III.
Ahmet, Çavufldere Caddesi’nde bir çeflme daha yapt›rm›flt›r. Bu çeflme için afla¤›da di¤er
çeflmesi bahsine bak›n›z.
fiehzade Seyfeddin’in annesi Mihriflah Kad›n’d›r. Mihriflah Kad›n’›n kabri ‹stanbul Yeni
Cami Türbesi’ndedir.
Mihriflah Kad›n Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Eski çeflme klâsik olup kesme tafltan yap›lm›flt›. Arkas›nda tonoz daml› büyük bir haznesi
vard›. Mermer küçük ayna tafl› üzerinde kafl
kemeri ve bunun üzerinde ise befl sat›r halinde haz›rlanm›fl on m›sral› flu kitâbe bulunuyordu:
Kaptanpafla Camii alt
kap›s› yan›ndaki
fiehzade Seyfeddin
Çeflmesi.
H›div-i bahr ü ber Sultan Ahmed Han-› adil kim
Suyun buldu zeman-› devletinde gül-riyaz-› dîn
Sürur ü flevke flehr-ayin idüb eyyam-› adlinde
Su dibasiyle güya Üsküdar’› eyledi tezyîn
Zülâl-i çeflme-i fiehzade Seyfüddin ile hakka
Hayat-› taze buld› flimdi bu ma’mure-i dirîn
Hem o flehzadenin hem padiflah-› âlemin Mevlâ
Safa-y› meflrebin h›fz eylesün ekdardan, âmîn
Atafl-› nase iflrab eyledim tarihin ey Rahmî
Ne a’lâ çeflme âbâd eyledi fiehzade Seyfüddin
1141 (1728-29)
Kitâbe, fiair vak’anüvis Rahmî Mustafa Efendi
taraf›ndan yaz›lm›flt›r. 1160 (1747)’de ‹ran’a
sefir tayin edilen Ahmet Pafla’n›n yan›nda oldu¤u halde 28 Ocak 1747 günü Üsküdar’dan
hareketle ‹ran’a gidip geldi¤i için mükemmel
bir Seferetname-i ‹ran kaleme alm›flt›r. 1164
(1750-51)’de vebadan vefat ederek Edirnekap›
Mezarl›¤›’na gömülmüfltür.
Çeflme, Sultan III. Ahmet taraf›ndan o¤lu
Seyfeddin ad›na yapt›r›lm›flt›r. fieyzade Seyfeddin için yukar›da di¤er çeflmesi bahsine bak›n›z.
Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/324) (A.
Giz, III. Ahmed’in O¤ullar›, Tarih Dünyas›, 1950. 2/678)
(Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 46-47) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/110) (Kâz›m
Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 90) (Divan-› Rahmî. ‹stanbul
Üni. Kütüp. T. Y. No. 523, Varak 85)
fiEHZADE SEYFEDD‹N ÇEfiMES‹
Ç
avufldere Caddesi ile Evliya Hoca Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesindedir. Sol gerisinde eski ahflap, cumbal› büyük bir ev vard›. Çeflme, 1958 tarihine kadar
Çavufldere’de
fiehzade Seyfeddin
Çeflmesi.
1167
ve kitâbesi k›r›lm›flt›r. Yak›n tarihe kadar üzerinde ahflap bir ev vard›. Kemerinin üzerinde
fiair Mustafa Rahmî Efendi’nin alt› sat›r halinde haz›rlad›¤› oniki m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r:
fiehzade Seyfeddin
Çeflmesi vaziyet
krokisi.
Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/314) (M.
Tahir, Osmanl› Müellifleri, 3/122) (F. R. Unat, Osmanl›
Sefirleri ve Sefaretnameleri, Fihrist, Rahmî md.) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 120) (A. Giz, III. Ahmet’in O¤ullar›, Tarih Dünyas› 1950, 2 /678) (Sicill-i Osmânî, 1/45,82-83 ve 2/376)
(G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 222-269)
(Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/109) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar
Sular›, s. 90) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F.
Derin - V. Çabuk, s. 47) (Rahmî Divan›, Varak 85)
fiEHZADE SÜLEYMAN ÇEfiMES‹
S
elâmi Ali Efendi Caddesi ile Küçük Sarmafl›k Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n
sa¤ köflesindedir.
Klâsik üslûpta, kesme tafltan yapt›r›lan çeflme
çok harapt›r. Yar›s›na kadar topra¤a gömülmüfl
Fahr-i selâtin-i cihan âb-› rûy-› Osmaniyan
fiehinflah kiflver-sitan Han Ahmed-i vâlâ cenâb
Ol hüsrev-i ruflen-güher-i dünyaya virdi zib ü fer
‹tdi cihan› serteser hayrat ile pür âb-› nâb
Evlad ü ensabiyle hep sa’y-i müberrat eyleyüb
Olmakda cari su gibi devrinde her-kâr sevâb
Sultan Süleyman’›n dahi ümm-i mekârim-perveri
Âbâd idüb bu çeflmeyi k›ld› atafl› kâm-yâb
Ya Rab bu dilcû çeflmesar oldukça böyle hofl-güvar
Devletle olsun ber-karar ol banu-yi iffet-me’âb
Bu m›sra’-i bâlâ ile Rahmîya didi tarihin
Sultan Süleyman Validesi itdi icra âb-› nâb
1141 (1728-29)
fiair Rahmî Efendi için fiehzade Seyfeddin
fiehzade Süleyman, 29 Cemaziyelâhir 1122
(25 A¤ustos 1710)’da do¤mufl ve 23 Cemaziyelâhir 1145 (11 Ekim 1732)’de, 21 yafl›nda bulundu¤u halde vefat etmifltir. Kabri, ‹stanbul’da Yeni Cami Türbesi’ndedir. Çok çal›flkan ve ak›ll› oldu¤u söylenir. Ana baba bir
kardefli Sultan III. Mustafa, Ayazma Camii’ni
fiehzade Süleyman
ayn› senede vefat eden annesi Mihriflah Sultan
ile bu kardeflinin ruhlar› için yapt›rm›flt›r. Babas› Sultan III. Ahmet’tir. 1132 fievvalinde
(A¤ustos 1720) kardeflleri fiehzade Mehmet,
Mustafa ve Bayezid ile birlikte sünnet edildiler.
Üsküdar’da fiehzade Süleyman ad›na yap›lm›fl
bir çeflme daha vard›r. Bu çeflme bahsine bak›n›z.
fiehzade Süleyman
Çeflmesi.
1168
Çeflme, 1987 tarihinde Üsküdar Belediyesi’nce
tamir ettirilerek yükseltilmifltir.
fiEVKN‹HAL USTA ÇEfiMES‹
Kaynaklar: (M. Erdo¤an, Üsküdar Su Yolu Haritas›) (Sicill-i Osmânî, 1/44, 83 fiehzade Süleyman ve Mihriflah Kad›n) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 53-54) (Mir’at-i
‹stanbul, s. 137) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim
Kimdi, s. 222-272) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/326)
(Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 81) (Kâz›m
Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 102) (Konyal›, Üsküdar Tarihi,
2/121) (Divan-› Rahmî, Varak 30)
Ç
fiEHZADE SÜLEYMAN ÇEfiMES‹
Çeflme-i pak-i Hazinedar Usta kim an›
Böyle hayrata muvaffak k›ld› Rabb-i zü’l-Celâl
Ol r›za-› Hakk içün ruh-› ‹mameyn aflk›na
Saye-i fiahanede itdi bu yolda sarf-› mal
Sar›gazi Karyesi’n ihya vü hoflnud eyledi
K›ld› icra böyle bir âb-› hayat-› bî-misal
Âlemin dilteflnesin bi’l-cümle sirab itdi kim
Tâ be-mahfler hayrile yad eylemekde ehl-i hal
fiehr-i yar-› âlemin Hakk eyliye ömrün mezîd
fiems-i ikbaline hiç göstermiye rûy-› zevâl
Teflnegâne Fevziya tarih-i cevher söyle kim
Çeflme-i fievk-Nihal Usta’dan içsün bir zülâl
1275 (1858)
Ç
eflme, fiemsipafla Meydan›’ndaki fierefâbâd Kasr›’n›n sa¤ taraf›ndaki bahçe duvar›n›n dibinde ve bahçe kap›s›n›n yan›nda idi.
Yaklafl›k olarak bugünkü Atatürk Heykeli’nin
biraz önünde bulunuyordu.
fiehzade Mehmet Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Afla¤›daki kitâbe, Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› Tevarih adl› kitab›ndan al›nm›flt›r:
Çeflmesar-› ma’delet fievketlu Sultan Ahmed’in
Nasb-› ayn› a’zam-› flehzadegân-› ekremi
Menba’-› rüfld ü zekâ Sultan Süleyman kim müdam
Celb içün flahenfleh dehre du’a-y› âlemi
fiimdi bu nev çeflme-i mâ’il-hayat-› safdan
Ruh-› ‹skender n’ola eylerse kesb-i hurremi
Hem fleh-i dehrin hem ol flehzade-i azâdenin
Lûtf-› Hakk olsun hemifle yar-› gâr-› hemdemi
Gelse bir leb-teflne Rahmî lüle dir tarih için
Al için Sultan Süleyman itdi icra Zemzemi
1141 (1728-29)
eflme, Sar›gazi Köyü’nde ve bugün mevcut
olmayan eski camiin karfl›s›ndaki meydanda idi. Yan›nda, Bizans sütun bafll›¤›ndan
bozma bir dibek tafl› vard›.
1950 tarihlerinde y›k›lan çeflmenin kitâbesi ve
mermer tafllar› Sar› Kad›zâde fieyh Mustafa
Dede Türbesi’nin yan›na nakledilmifltir. Alt›
sat›r halinde haz›rlanm›fl olan 12 m›sral› kitâbesi ayna tafl› üzerine yaz›lm›flt›r ki fludur:
Alt kaidesi ve iki yan sütunu yerdedir.
Kitâbe yazar› fiair Fevzi Efendi, Sultan Abdülhamit 1876-1909 saltanat›n›n sonlar›nda vefat
etmifltir.
Çeflme, Sultan Abdülmecit (1839-1861)’in saray ustalar›ndan fievknihal taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. fievknihal Usta, 24 Rebiyülevvel 1277
(10 Ekim 1860) tarihinde vefat etmifltir. Kabri ‹stanbul’da, Sultan II. Mahmut Türbesi sebilinin sol taraf›ndaki birinci lâhittir. Kitâbesi
fiehzade Süleyman, Sultan III. Ahmet’in o¤ludur. 25 A¤ustos 1710 tarihinde do¤mufl ve 11
Ekim 1732 tarihinde, 21 yafl›nda oldu¤u halde
vefat etmifltir. Kabri, ‹stanbul Yeni Cami Türbesi’ndedir.
fiehzade Süleyman’›n Üsküdar’da yapt›rm›fl oldu¤u bir çeflme daha vard›r. Bu çeflme bahsine
bak›n›z.
Kaynaklar: (Mecmua-y› Tevarih, s. 49-50) (Sicill-i Osmânî, 1/44) (A. Erdo¤an, Üsküdar Su Yolu Haritas›) (Divan-›
Rahmî, Varak 26)
fievknihal Usta
1169
“Harem-i Saray-› Hümâyun’da s›dk ü hulûs ile
i’fay› hüsn-ü hidmet” diye bafllamakta ve “hazinedar usta’l›k makam-› vâlâ”s›n› elde etti¤i
ve “hüsn-i i’mar” a teflebbüs ederek “sâhibu’lhayrat” oldu¤u belirtilerek son bulmaktad›r.
Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/448450,480) (Sicill-i Osmânî, 1/46, 4/29) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 141-142) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 280)
fiEYH CAM‹‹ ÇEfiMES‹
Ç
eflme, fieyh Camii’nin Selman-i Pak Caddesi’ne aç›lan avlu kap›s›n›n sol taraf›ndad›r.
Bir mihrab› and›ran çeflme, tamamen kesme
tafltan yap›lm›flt›r. Üzerinde, küre fleklinde bir
tepelik bulunmaktad›r. Önünde hayvan sulamaya yarayan iki mermer yalak vard›r.
ayet-i kerimesi yaz›l›d›r.
Çeflmenin hemen arkas›nda, Üsküdar kültür
hayat›na çok de¤erli hizmetleri geçmifl olan ve
bugünkü ‘Halil Rüfltü ‹lkö¤retim Okulu’nun kurucusu bulunan, Halil Bey’in etraf› demir parmakl›k ile çevrili kabri bulunmaktad›r. Arslan
A¤a Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Nâz›m Bey, Arslan A¤a Çeflmesi su yolunun
güzergâh›n› anlat›rken bu suyun, Sultantepe’deki Arslan A¤a çeflmelerinden ve fieyh
Camii Çesmesi’nden akmakta oldu¤unu belirtmifltir. Bu durumda çeflme Arslan A¤a taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. A¤a, 1060 (1650) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, fieyh Camii hazîresindedir.
Kaynaklar: (Nâz›m Bey, ‹stanbul fiehremanetine Evkaftan
Devrolunan Sular, s. 42) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 139)
Çeflmenin aln›nda sülüs yaz› ile:
fiEYH SELÂM‹ AL‹ EFEND‹
ÇEfiMES‹
S
elâmi Ali Efendi Caddesi üzerinde ve Fatma Hatun Camii karfl›s›ndad›r. Sol taraf›ndaki Tekkeiçi Soka¤›’n›n ad›, Kâtibim Aziz
Efendi olarak de¤ifltirilmifltir. Biraz ileride, ayn› cadde üzerindeki Feyzullah Efendi’nin Hindu Tekkesi’nden eser kalmam›flt›r. Türbesi
mevcuttur. Camiin karfl› köflesinde ise bir kahve vard›r. Bunun eski bir Yeniçeri Kahvesi oldu¤u söylenir.
Klâsik Türk çeflme mimarîsi üslûbunda tamamen kesme tafltan yapt›r›lan bu tak görünümündeki çeflmenin ayna tafl› kabartma flekillerle süslenmifltir. Kemerinin üzerinde sekiz
m›sral› flu kitâbe vard›r:
Âb-› rûy-› evliya gavs-i zemân
Zübde-i halâl remz-i müflkilât
Kutb-› devran sahib-i ilm-i ledünn
fieyh Selâmi Hazreti ol pâk zât
Old› hakka yapd›rub bu çeflme-i
Feyz-bahfl-› teflnegân-› kâinât
Didi tarihin fiu’urî flevk ile
Akd› hâlâ çeflme-i aynu’l-hayvat
Sene 1088 (1677)
fieyh Camii Çeflmesi
1170
Kitâbe dört sat›r halinde haz›rlanm›flt›r. Her
iki m›sra bir çerçeve içine al›nm›flt›r. Mir’at-i
‹stanbul yazar›, m›sralar› yazarken, çerçeve
içindekileri üst alt olarak okumufl ve bir s›ra
takip etmemifltir.
Çeflme, büyük mutasavv›f fieyh Selâmi Ali
Efendi taraf›ndan, çeflmenin arka taraf›na düflen Tekkeiçi Soka¤› üzerinde ve ilerideki kendi ad› ile an›lan Celvetî Tekkesi ile beraber ayn› zamanda yapt›r›lm›flt›r.
Kitâbe, Halepli fiuurî Hasan Çelebi taraf›ndan
haz›rlanm›flt›r. Maliye Dairesi Halifesi (Kalem
Kâtibi) iken 1105 (1693)’te vefat etmifltir. Ayvansarayl› Hüseyin Efendi, Vefeyât’›nda Üsküdar’da gömülü oldu¤unu söylemektedir. Eserlerinin aras›nda en meflhuru büyük lûgâtidir.
Müretteb divan› vard›r.
Çeflmenin kemeri alt›nda iki kitâbe daha bulunmaktad›r. Üstteki kitâbe bir tamir kitâbesi
olup fludur:
Bu çeflmeyi ta’mire sebeb Saray-› Hümâyunda
Merhume Ruy›dil Hatun’un ruhiçün
El-Fatiha Sene 1198 fî 5 Ra.
Çeflme, Ruyidil Hatun’un ruhu için 20 Eylül
1784’te tamir ettirilmifltir.
Bu kitâbenin alt›nda 1176 (1762-63) tarihli
bir kitâbe daha vard›r. Bunun çeflme ile bir alâkas› yoktur. Karfl›s›ndaki Fatma Hatun Camii’ne aittir. Bu cami bahsine bak›n›z.
Kaynaklar: (Ayvansarayî, Vefeyât, Es’ad Efendi Kütüp.
nr. 1375, s. 92/b) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/396)
(Mir’at-i ‹stanbul, s. 145) (E. Koçu, ‹stanbul Ans.
10/5578) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/278) (Dr. Veli
Behçet Kurdo¤lu, fiair Tabibler, s. 167) (Sicill-i Osmânî,
3/151) (Sâlim Tezkiresi, s. 382) (Konyal›, Üsküdar Tarihi,
s. 85) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 61)
fiEYHÜL‹SLAM AR‹F H‹KMET
BEYEFEND‹ ÇEfiMES‹
fieyh Selami Ali
Efendi Çeflmesi’nin
güzel bir hatla yaz›lan
kitabesi.
fieyh Selâmi Ali
Efendi Çeflmesi.
fieyh Selâmi Ali
Efendi Çeflmesi’nin
yak›ndan görünüflü.
Ç
eflme, sebil, hazne ve hazîreden oluflan bu
manzume, Nuhkuyusu Caddesi üzerinde
ve bu caddenin eski Ba¤larbafl› yeni Kartalbaba Caddesi ile birleflti¤i köflededir. Karfl› köflesinde, Kartalbaba Tekkesi Mescidi ve hazîresi
bulunmaktad›r.
fieyh Selâmi Ali
Efendi Çeflmesi ve
çevresi.
1171
zîre kap›s›n›n sa¤ taraf›ndaki çok büyük hazneden gelmektedir. Hazne, tu¤la hat›ll› olarak
kesme tafltan yap›lm›fl olup tonoz daml›d›r.
1930 tarihinde yeni harflere çevrilen Vak›f
Defteri’nde, Pazarbafl› Mahallesi’nde, Nuhkuyusu Caddesi üzerinde, Raif ‹smail Pafla’n›n bir
çeflmesi oldu¤u görülmektedir.
Ayvansarayî Hüseyin Efendi, Vefeyât adl› eserinde de “icra etti¤i çeflmesi civar›nda defn
olunmufltur” diyerek bu çeflmenin varl›¤›na
iflaret etmifltir.
Arif Hikmet Beyefendi, kendi çeflmesini, zamanla harap olan bu çeflme yerine yapt›rm›fl
olmal›d›r.
Raif ‹smail Pafla, 1199 Cemaziyelevvelinde
(Mart 1785) Lefkofle’de idam edilmifl ve ‹stanbul’a getirilen bafl›, bu çeflmenin arkas›ndaki
hazîreye gömülmüfltür. Kallavîli flâhidesi mevcuttur. Arif Hikmet Beyefendi’nin büyük babas›d›r.
fieyhülislâm Arif
Hikmet Beyefendi
Çeflmesi.
Çeflme, sebil gibi som mermerden yap›lm›flt›r.
Ayna tafl›n›n iki yan› oluklu sütun kabartmal›d›r. Bu tafl›n üzerine, zarif, döküntülü kabartma perde motifi yap›lm›fl ve al›nl›¤›na, içinde
Sultan Abdülmecit’in tu¤ras› bulunan bir madalyon yerlefltirilmifltir. Fakat tu¤ra sonradan
kaz›nm›flt›r. Önündeki mermer yala¤›, yol seviyesi düflürüldü¤ünden yüksekte kalm›flt›r. Sebili gibi bunun da kitâbesi yoktur.
Gerek çeflmenin ve gerekse sebilin suyu, Kartal Baba Soka¤›’na aç›lan iki kanatl› ahflap ha-
fieyhülislâm Arif
Hikmet Beyefendi
1172
Arif Hikmet Beyefendi, 19. Yüzy›l alim ve flairlerinden olup Osmanl› Devleti’nin 105. fieyhülislâm›d›r. 1786’da ‹stanbul’da do¤mufl ve
bir çok görevlerde bulunduktan sonra, 21 Haziran 1846’da fleyhülislâm olmufltur. Babas›, III. Selim’in kazaskerlerinden ‹brahim ‹smet
Efendi’dir. ‹lmiye mesle¤inin en yüksek makam›nda yedi buçuk y›l kalan Arif Hikmet Beyefendi, 21 Mart 1854’te azledilmifltir. Meflîhat
makam›nda bulundu¤u s›rada devlet taraf›ndan verilen Rumelihisar›’ndaki yal›da, 1246
(1830)’da Nakibü’l-eflrafl›k’tan ayr›ld›¤› zaman da, babas›ndan intikal eden Kuzguncuk
ile Üsküdar aras›ndaki yal›y› satm›fl bulundu¤undan, Üsküdar’da Eski Hamam civar›nda,
Eflref Saat Soka¤› üzerindeki konakta oturmufl
ve burada 16 fiaban 1275 (21 Mart 1859) tarihinde vefat etmifltir. Bu konak sonradan Sadrazam Mahmut fievket Pafla’n›n uhdesine geçmifltir.
Babas›n›n, küçük Selimiye Tekkesi fleyhi Nimetullah Efendi’den el alarak Nakflibendî Tarikati’ne girdi¤i ve kendisinin de bu tarikate
ba¤l› oldu¤u söylenir. Lâhdi, çeflme arkas›ndaki hazîrededir. Bu hazîre bahsine bak›n›z.
Bir ahlâk ve fazilet örne¤i olan bu zat›n Medine’de, 7000 ciltlik k›ymetli bir kütüphanesi
vard›r ki, bugün de mevcuttur. Kütüphane
masraflar›n›n karfl›lanmas› için yapt›rd›¤› ‹cadiye Da¤ Hamam› bahsine bak›n›z.
Çeflme ve sebilin hangi tarihte yap›ld›¤› belli
de¤ildir. Hadîka yazar›n›n beyan›na göre çeflme, Raif ‹smail Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.
‹smail Pafla, 1199 (1785) Mart›nda vefat etti¤ine göre çeflmeyi 1775 tarihlerinde, reisülküttapl›¤› s›ras›nda infla ettirmifl olmal›d›r.
Bu durumda çeflmeyi, ‹smail Pafla’n›n torunu
olan Arif Hikmet Beyefendi daha sonra flimdiki flekliyle yeniden yapt›rm›fl ve bir de sebil ilâve etmifltir.
Hemen arkas›nda ahflap tek katl› Sultantepe
Karakol Binas› bulunmaktad›r.
Kesme tafltan yap›lm›fl olup bir namazgâh çeflmesidir. Arkas›ndaki, etraf› kesme tafl set duvarl› namazgâhtan ve k›ble tafl›ndan eser kalmam›flt›r.
Klâsik üslûptaki bu çeflmenin kitâbesi yoktur.
Çat›s› harpufltal›d›r.
Said Efendi’nin babas› fieyhülislâm Mirzazâde
Mehmet Efendi’nin biraz ileride ve ayn› cadde
üzerinde bir camii ve kütüphanesi vard›r.
Mehmet Said Efendi Namazgâh› ve Mirzazâde
Camii bahislerine bak›n›z.
‹smi darb›mesel olan meflhur attar Faik Bey’in
evi Servilik Caddesi ile Hac› Hesna Camii Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde bulunuyordu. Attar
(Aktar) Ahmet Bey’in damad› idi. Dükkân›,
Mimar Sinan Çarfl›s› ile Davut Pafla Camii aras›nda ve Hakimiyet-i Milliye Caddesi üzerinde
idi.
De¤erli kad›n flairlerimizden, fieyhülislâm Ebu
‹shakzâde Fitnat Zübeyde Han›m (öl.
1194/1780, Eyüp Sultan) bu çeflmenin yap›l›fl›na flu manzumeyi söylemifltir. Belki de bu, kitâbe olarak çeflmenin üzerinde idi:
Kaynaklar: (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 636) (Arif
Hikmet Bey, ‹stanbul Ans. 2/1005) (Fevziye Abdullah, Arif
Hikmet Bey, ‹slâm Ans. 1/564) (Ali R›za-Mehmed Galib,
XIII. Asr-› Hicrîde Osmanl› Ricali, Tercüman Yay. 1/29) (‹.
Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/410) (M. Tahir, Osmanl›
Müellifleri, 2/34) (Ayvansarayî, Vefeyât. Haz. F. Derin ‹stanbul 1978, s. 43-44) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 10/249)
(5.1 Vak›f Defteri No. 1509. Defter 1930’da yeni harflere
çevrilmifltir) (Sicill-i Osmânî, 1/370)
fiEYHÜL‹SLAM M‹RZAZÂDE
MEHMET SA‹D EFEND‹
ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Sultantepe’de, Servilik Caddesi ile
fiemsi Efendi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde
ve soka¤›n sa¤ köflesindedir.
Sultantepe’de
fieyhülislam
Mirzazâde Said
Efendi Çeflmesi.
1173
fiÜCA’ AHMED PAfiA ÇEfiMES‹
Ç
eflme, fevkânî olan fiüca’ Ahmed Pafla
Mescidi’nin alt›nda idi. Bugün mevcut
de¤ildir. Bu mescit bahsine bak›n›z. ‹htimal
çeflme 1151 (1738) tarihinde yap›lm›flt›r. Çeflmenin, eski Posta Yolu, flimdiki BülbüldereBa¤larbafl› Caddesi üzerinde, Kuruçeflme-F›st›ka¤ac› aras›nda bir su terazisi vard›.
Kaynak: (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/60) (N. Nirven,
Devrolunan Sular, ‹stanbul 1341, s. 62)
fieyhülislam
Mirzazâde Mehmed
Said Efendi Çeflmesi
ve çevresi.
TAfiLI ÇEfiME
Muhit-i cûd-› himmet âb-› rûy-› mülket ü millet
Cenâb-› Hazret-i Müfti-i devrân sadr-› âli-câh
Semiyy Fahr-i âlem necl-i pâk Mirzazâde
Gülistân-› cihân sirâb-› cûy-› lûtfudur her-gâh
C›vâr-› câmi’inde vâlid-i ziflân›n k›ld›
Revan bu âb-› sâf-› cânfezây› hasbeten-lillâh
Bu zîba çeflme-i pâkize-i dil-cû nev tarha
fiuâ-i mihr-i lûle kefçe-i sim olsa lây›k mâh
Hudâ zât-› keremkâr›n hatâdan eyleyüb mahfûz
Derinden daimâ dûr olm›ya ikbâl ü izz ü câh
Mükâfât eyleyüb rûz-› cezâ saky ide Kevserle
Bunun gibi nice hayrâta tevfik eyliye Allah
Zebân-› lûle söyler Fitnat’a atflana târihin
Bu dil-cû çeflmeden âb-› hayât iç fî-sebîlillâh
1183 (1770)
Çeflme sahibi, Mehmet Said Efendi, fieyhülislâm Mirzazâde Mehmet Efendi ile fieyhülislâm
Feyzullah Efendi’nin k›z›n›n o¤ludur. 1122
(1710)’da do¤du. 1139 (1726)’da müderris oldu. Sonra bir tak›m ilmiye rütbelerini ald›.
1183 Zilkadesinin beflinde (1 Mart 1770)’te
fieyhülislâm oldu. 1187 Cemaziyelâhirinin beflinde (24 A¤ustos 1173) istifa edip Sultantepesi’ndeki kona¤›nda inzivaya çekildi. Fatih’teki k›fll›k kona¤›nda ve 1188 Zilkadesinin
18’inde (20 Ocak 1775) vefat etti. Kabri, Üsküdar’da, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 8. Ada’da, T›bbiye Caddesi ile Tunusba¤› Caddesi’nin
birleflti¤i yerde ve mezarl›k duvar›ndan biraz
içeridedir.
“Zay›f, fâz›l, do¤ru, nazik ve vakur bir zat idi.
Ömrü hastal›k ve dertlerle geçmifl, hele yafll›l›¤›nda vücudu hastal›k mecmuas› haline gelmiflti. Vefat›nda 64 yafl›nda idi.”
Kaynaklar: (Divan-› Fitnat. ‹st. 1286, s. 48) (Sicill-i Osmânî, 3/31)
1174
Ç
eflme, Bülbüldere-Ba¤larbafl› Yolu üzerinde ve Hac› Hesna Hatun Kuyu Soka¤›’n›n
sol köflesinde idi.
Bugün mevcut olmayan bu çeflmenin karfl› köflesinde, halk›n “Yeflil Bafl Türbe” diye and›¤›,
Börekçi Mustafa A¤a Türbesi ve bu türbenin
hemen gerisinde Haydar Dede Tekkesi, arka
taraf›nda ise, Bülbüldere Bostan› bulunuyordu.
Hangi tarihte, kimin taraf›ndan yap›ld›¤› bilinmeyen bu çeflme ile eski ad› Halim A¤a
olan flimdiki Abdülfeyyaz Soka¤›’n›n önünde
“Halim A¤a Köprüsü” vard›. Köprünün etraf›nda, dört güzel kahve bulunuyordu.
Çeflme, Üsküdar-K›s›kl› Tramvay yolu yap›l›rken 1910 tarihlerinde y›kt›r›lm›fl ve Bülbülderesi’nin üstü kapat›larak, köprü de ortadan
kalkm›flt›r.
Kaynaklar: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/3170) (Konyal›,
Üsküdar Tarihi, 1/58)
TAZICILAR OCA⁄I ÇEfiMES‹
E
ski Taz›c›lar Oca¤›’n›n avlusunda idi. Etraf›ndaki binalar ve cami y›k›lm›fl yaln›z
meydan çeflmesi kalm›flt›r. Kare plânl› bu büyük çeflme, T›bbiye Caddesi ile Çeflme-i Kebir
Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, Sa¤l›k Okulu (Veteriner Fakültesi) veya eski Baytar Mektebi ile
Hasib Pafla (Zeki Bey) çeflmesinin karfl›s›ndad›r. Yolun karfl›s›nda, köflede Nevnihal Han›m
Namazgâh›, bunun karfl› köflesinde ise Pafla Ba-
ba, Hac› Baba, Dede Pafla lâkaplar› ile an›lan
Kapucubafl› Dede Mustafa A¤a’n›n ünlü k›r
kahvesi vard›. Taz›c›lar ah›r›n›n sa¤ taraf›ndan
da Kavakl›dere akard›. Derenin iki yan›nda
bostanlar vard›. Derenin üzerine bostanlar›
ikiye ay›ran tafl bir köprü yap›lm›flt›. ‹smi geçen eserler ile cami bahsine bak›n›z.
Esb-i Taz› denilen cins atlar yetifltiren bu
ocak, Kanunî devrinde (1520-1566) kuruldu¤una göre, çeflme bu zamandan kalmad›r ve
Mimar Sinan yap›s› olmal›d›r.
Taz›c›lar ah›r›, 3050 kurufl sarf ile Mimar Kas›m A¤a taraf›ndan tamir edilmifltir. Kas›m
A¤a, Çinili Cami’nin mimar› olup, Kösem
Sultan’›n kethüdas› Arslan A¤a’n›n vefat› üzerine Ekim 1651’de Valide Kethüdas› olmak istemiflti. Devleti anarflinin elinden kurtarmak
için, Köprülü Mehmet Pafla’y› sadaret mevkiine getirme¤e çal›flmas› hofl görülmeyerek Yedikule Zindan›’na hapsedilmifl ve buradaki
Kanl›kuyu’ya indirilmiflti. Devrinin zenginlerinden say›lan Koca Kas›m A¤a elindeki servet
al›nd›ktan sonra 1070 (1659-60) tarihlerinde
vefat etmifltir. Kas›m A¤a Çeflmesi ile Kas›m
Baba Türbesi bahislerine bak›n›z.
1640-1644 tarihleri aras›nda iki defa Mimarbafl› olan Kas›m A¤a, mimarl›ktan çok siyasetle u¤raflm›flt›r. Köprülü Mehmet Pafla’y› sadrazam yapmak istemifl ve bu u¤urda hayat›n› dahi tehlikeye atm›flt›r. Kanl›kuyu’ya sark›t›lmas› da bu yüzdendir. Burada iken korkudan hastalanm›fl ve bir akrep sokmas› neticesinde de
burnunun yar›s›n› kaybetmiflti. Sonra K›br›s’a
sürülen Kas›m A¤a, Süleyman Pafla’n›n 19
A¤ustos 1655’te sadarete gelmesi üzerine, bir
zamanlar kethüdal›¤›n› yapt›¤› Turhan Valide
Sultan taraf›ndan af edilerek ‹stanbul’a gelmifl
ve eski sayg›nl›¤›n› kazanm›flt›r. Gene siyaset
hayat›na at›lan Kas›m A¤a, sonunda 15 Eylül
1656’da Köprülü’yü sadrazam yapma¤a muvaffak olmufl ve siyasetten çekilmifltir. ‹nanc›n›n
ne kadar yerinde oldu¤u da sonraki y›llarda
Köprülüler’in icraat› ile ortaya ç›km›flt›r. Sadrazam Zurnazen Mustafa Pafla, Kas›m A¤a’n›n
damad› idi.
Semenderân-› himmet-i nusret olsun ömr-i sermedle
Cihân›n flâh› Han Abdülmecîd ma’delet-pîrâ
Suriydi esb-i taz›-i sahas›n hâtime elbet
Olub ahur›na sâyis iderdi çuldan istignâ
Na’l-ber dizgin itdirüb bu esb-i tünd-gerdûne
Hârûnlukdan anide kurtarub râm eyledi hâlâ
Bu nev-ahûr› inflâ itdi fermân-› Hümâyûn›
Süvârî-i hassa-i flâhânesi esban›na vâlâ
Mahallinde yap›ld› hem becaya hem dil-fezâ oldu
Bu müstahkem bina bu flekl-i dilkefl tarz-› müstesnâ
Bu târîhi Lebibâ askeriye eyledim müjde
Bu ›stabl-i metîni yapd› fiah Abdülmecîd ala
1259
Kitâbenin manzumesi fiair Lebib Mehmet
Efendi taraf›ndan söylenmifl ve Yesarîzâde
Mustafa ‹zzet Efendi hatt› ile de yaz›lm›flt›r. Kitâbe, Hasip Pafla Çeflmesi karfl›s›ndaki Taz›c›lar Ah›r›’n›n büyük kap›s› üzerinde iken binan›n y›k›lmas› s›ras›nda, 1950 tarihinde buradan al›narak çeflmenin üzerine bugünkü yerine
yerlefltirilmifltir. Kitâbenin ortas›ndaki Abdülmecit’in tu¤ras› sonradan kaz›nm›flt›r.
Lebib Efendi 1788’de do¤mufl ve 20 fiaban
1284 (17 Aral›k 1867)’de vefat etmifltir. Kabri, Eyüp’te Bostaniskelesi’nde, Mihriflah Valide Sultan ‹mareti karfl›s›ndaki mezarl›ktad›r.
Eserleri ahfad›ndan Mehmet fierif Pafla’da
iken, efendinin eski dostu Pertev Pafla’n›n Küçük Selimiye Camii avlusundaki kütüphanesine konulmufl ve buradan da Fatih’teki Millet
Kütüphanesi’ne naklolunmufltur.
Taz›c›lar Oca¤›
Çeflmesi
Bu ilk kitâbenin alt›nda di¤er bir tamir kitâbe-
Taz›c›lar Oca¤› zamanla harap olmufl ve
1259 (1843) tarihinde Abdülmecit taraf›ndan yeniden yapt›r›lm›flt›r. Bunu belirten ve
üç sat›r halinde haz›rlanan oniki m›sral› kitâbe fludur:
1175
si daha vard›. Bu da sonradan çeflmenin üzerine yerlefltirilmifltir. Taz›c›lar Ah›r›n›n 1309
(1891-92)’de, Sultan Abdülhamit taraf›ndan
tamir edildi¤ini belirten kitâbe fludur:
Bu ›stabl› zemân-› flevketinde eyledi te’sîs
Harâb olmufldu tecdid itdi Hakan-› kerem mu’tad
Anane-tab-feza-y› feyz-i rahmet-hane-i Cennet
Mukaddes valid Sultan Hamid Padiflah-› ecdâd
Temâflâ eyleyüb tarihini yazd› kulu Muhtar
Bu ›stabl› Hamid Han eyledi i’mar ü esb-âbâd
1309
Kitâbe yazar› fiair Ahmet Muhtar Efendi Girit
muhasebecisi Mustafa Kutbi Efendi’nin o¤lu
olup 1848’de Hanya’da do¤mufltur. Bir çok görevlerde bulunduktan sonra 7 Ramazan 1328
(12 Eylül 1910)’da vefat etti. Evi civar›ndaki
Molla Gürani Camii hazîresine gömüldü. Cami yand›ktan sonra kemikleri Merkez Efendi
Mezarl›¤›’na nakledildi. Sultan Abdülhamit’in
emniyetini ve sevgisini kazanm›fl bir zat idi.
Yapt›r›lan resmi binalara konulacak tarihler
ona tanzim ettirilirdi. Alman ‹mparatoru Vilhelm’in Sultanahmet Meydan›’nda yapt›rd›¤›
çeflmenin kitâbesi de onun taraf›ndan yaz›lm›flt›r.
Tekkekap›s› Çeflmesi.
1891 tarihindeki flekliyle Taz›c›lar ah›r›na,
Hasip Pafla Çeflmesi karfl›s›ndaki ahflap büyük
kap›dan genifl bir avluyla giriliyordu. Dört taraf›nda, önünde ahflap sütunlu bir revak›n bulundu¤u ah›rlar vard›. Çat›s› kiremit döfleli
olup ahflapt›. Orta yerde meydan çeflmesi bulunuyordu. Tonoz çat›l› çeflme, kesme tafltan yap›lm›flt›r. fiekilli olmayan bir silme saçak vazifesi görmektedir. Dört taraf›n› çeviren mermer
yalaklardan eser kalmam›flt›r. Üç yüzünde bi-
rer lüle yeri görülmektedir.
Çinili Cami bahsine bak›n›z.
Kaynaklar: (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 5/2089,
2203, 2213, 2283; 4/1555, 1602, 1619, 1657-1656,
1707) (A. Refik, Türk Mimarlar› 1977, s. 73) (Hadîka,
2/224) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 12/187) (‹nal, Son As›r
Türk fiairleri, s. 988-875) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri,
2/214) (Sicill-i Osmânî, 4/49, 87 Kas›m A¤a, Lebib Mehmet
Efendi) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/531)
TEKKE KAPISI ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Selâmi Ali Efendi Caddesi üzerinde, Feyzullah Efendi Tekkesi’nin karfl› taraf›nda ve ileridedir.
Tamamen kesme tafltan yap›lan bu klâsik çeflmenin kitâbesi yok olmufltur. Bugün yeri hâlâ
bofltur. Ayna tafl›n›n önüne beton bir haznecik
yap›lm›fl ve terkos suyu ak›t›lm›flt›r. Arkas›nda
tonoz kubbeli büyük bir haznesi vard›r.
‹brahim Tan›fl›k Bey, ‹stanbul Çeflmeleri, adl›
eserinde, bu çeflmenin bânisinin Hac› Mustafa
ad›nda bir hay›r sahibi oldu¤unu söylemekte
ve 1176 (1762-63) tarihinde yap›ld›¤›n› belirtmektedir.
Bu havalinin eskiden Üsküdar’›n en mutena
semtlerinden biri oldu¤unu, birbirine pek yak›n olarak yapt›r›lan üç tekkenin var oluflundan anl›yoruz. Ayvansaray Loncas› Çingenelerinin bir k›sm›n›n buraya nakli üzerine semt
de¤erini kaybetmifltir.
Daha genifl bilgi için Feyzullah Efendi Tekkesi
Mir’at-i ‹stanbul adl› eserde “Bu mahalde tarihinden âri bir çeflme vard›r ki, önünde asar-›
atîkadan denilecek derecede cesim iki dibek
tafl› mevcuddur” denilmektedir. 1896 tarihinde var olan tafllar bugün yok olmufltur.
Feyzullah Efendi Tekkesi kap›s›n›n çingene
mahallesine aç›lmas› semtin Tekke Kap›s› ismini almas›na vesile olmufltur.
Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/358)
(Mir’at-i ‹stanbul, s. 144)
1176
TEVKIÎ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹
Ç
eflmenin yeri belli de¤ildir. Fakat Damat
‹brahim Pafla Su Yolu Haritas›’nda ‹brahima¤a Çay›r›’ndak› Ayr›l›k Çeflmesi Namazgâh› yan›nda gösterildi¤ine göre bu namazgâh›n
karfl›s›nda olmal›d›r.
Ayr›l›k mahallinin, yüzlerce kiflinin bir anda
gelip gitti¤i bir yer oldu¤u düflünülürse yaln›z
Ayr›l›k Çeflmesi’nin ihtiyac› karfl›layamayaca¤› aflikârd›r.
Çeflmenin bânisi, Genç lâkapl› Ali Pafla Nevflehirli ‹brahim Pafla’n›n ye¤eni olup 1123
(1711)’de vefat eden Halil A¤a’n›n o¤ludur.
1136 Rebiyülâhirinde (Ocak 1724) vezir, tevk›î ve Ümmügülsüm Sultan’›n zevci oldu.
1143 Rebiyülevvelinde (Ekim 1730) Patrona
Halil ‹syan›’nda ‹stanbul’dan sürüldü ve gitti¤i
yerde ayn› tarihte vefat etti veya öldürüldü. Bu
hususta tarih kitaplar›nda bir aç›kl›k yoktur.
Çeflme vakf›n›n kâtibi Seyyid Halil Efendi de
Ali Pafla Çeflmesi’ne 1174 (1761) tarihinde bir
katma su ilâve etmifltir. Halil Efendi’nin bu aileden oldu¤u san›lmaktad›r.
Genç Ali Pafla’n›n efli Ümmügülsüm Sultan,
17 yafl›nda iken Ali Pafla ile evlendirildi. Patrona Halil ‹htilali’nde çok ac›lar çekti ve buna
daha fazla dayanamayarak 1145 (1732)’de öldü. Kabri ‹stanbul’da Yeni Cami hazîresindedir. Mezar Tafl›nda daima ibadet etti¤i, ölüm
gününün kendisine malum oldu¤u belirtilmifltir.
kedilmez. Daha ziyade bahçe kap›s›n› and›rmaktad›r. Haznesi yoktur.
Yekpare mermerden yap›lan ayna tafl› kabartma motiflerle süslüdür. Bu tafl üzerinde ve üç
sat›r halinde flu kitâbe vard›r:
Sultan Selim Efendimiz’in cariyelerinden
Sâhibu’l-hayrat merhume T›fl›gül Han›m’›n
Ruh-› flerifi içün Allah r›zas› içün Fatiha
1223 R. 15
Son tamiri s›ras›nda ayna tafl›n›n iki yan›na
beton ayaklar yapt›r›lm›fl olan çeflme, 10 Haziran 1808 tarihinde infla edilmifltir.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s.
77) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/114)
T‹RYAL HANIM ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Büyük Çaml›ca Tepesi ete¤indeki
meflhur Subafl› Mesiregâh›ndad›r. Önünden, Büyük Çaml›ca-K›s›kl› Yolu geçen bu
çeflmenin hemen arkas›nda Veliaht Yusuf ‹zzettin Efendi’nin köflkü, sa¤ taraf›nda ve biraz
ilerde Sultan IV. Mehmet’in 1071 (166061)’de yapt›rd›¤› ve Sultan II. Mahmut’un
Kaynaklar: (Türk-‹slâm Eserleri Müzesi, Damat ‹brahim
Pafla Su Yolu Haritas›, No: 3336)(Kâz›m Çeçen, Üsküdar
Sular›, Harita 1/4, No: 75) (Sicill-i Osmanî, 3/533 Ali Pafla,Genc) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s.
85-86) (Ç. Uluçay, Haremden Mektuplar, s. 108-113) (
H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 206) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Derin, ‹stanbul 1978, s. 56)
TIFLIGÜL HANIM ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Çiçekçi semtinde, eski Çatmac›lar,
flimdiki Dr. S›tk› Özferendeci Soka¤› üzerindedir. Harem ‹skelesi Soka¤›’ndan yüründü¤üne göre, biraz ileride sa¤ tarafta bir evin
bahçe duvar›ndad›r. Dikkatle bak›lmazsa far-
Tiryal Han›m
Çeflmesi.
1177
de vefat etmifl ve Yeni Cami Türbesi’ne gömülmüfltür. Sultan II. Abdülhamit zaman›nda
‹kinci Valide Sultan gibi itibar görürdü.
Tiryal Han›m, Sultan Abdülaziz’in annesi Pertevniyal Valide Sultan’›n orta¤› oldu¤u halde
onun teveccühünü kazanm›flt›. Devrinin zengin bir kad›n› olarak bilinen Tiryal Han›m’›n
yal›s› Beylerbeyi Saray›’n›n yan›nda idi. “Üç
f›st›k a¤ac› ile güzel bir görüntü veren setli bir
bahçesi” vard›. Sultan Aziz’in tahttan indirilmesi s›ras›nda Çaml›ca’daki köflkü ya¤ma edilmifl ve getirildi¤i Befliktafl Feriyye Saray›’nda
türlü hakaretlere maruz b›rak›lm›flt›.
Tiryal Han›m
1251 (1835-36) tarihinde tamir ettirdi¤i çeflme, 1208 (1793-94)’te yapt›r›lan Meryem Kad›n Çeflmesi ve 1215 (1800-1)’de infla olunan
Benlizâde Ahmet Efendi’nin çeflmesi bulunmaktad›r.
Çeflme, yekpare düz mermerden yap›lm›flt›r.
Ayna tafl› ayn› zamanda kitâbeyi havidir. Yedi
sat›r halinde haz›rlanm›fl olan kitâbe fludur:
Hazret-i Abdülaziz Han’› Cenab-› Gird-gâr
fievket ü ikbâl ile taht›nda k›lsun ber karâr
Ahd-› iclâlinde ol Hakan-› âlî ........(k›r›k)
Gelmede meydâna çok âsâr-› hayriyyet-medâr
Vâlid-i zî-flân›n›n ikbâl-i ismet-perveri
Tiryal Han›mefendi-i celîlu’l-itibar
Keflf idüb bu menba’-› mâu’l-hayât› nev-be-nev
Eyledi icrâ atafl-› nâse âb-› hofl-güvâr
Su içildikce bu dilcû çeflmeden bânîsine
Bahfl idüb ikbâl-i bî-pâyân ve ömr-i bî-flümâr
Rûh-› Han Mahmud Adlî’yi saray-› Adn’de
Eylesün sîrâb-› cûy-› ma¤firet perverd-gâr
Âb-› güher cedveli târîhi resm eyler Senih
Menba’-› icrâ-y› hayr oldu flu a’lâ çeflmesâr
1288 (1871)
Kitâbenin manzum k›sm›n› haz›rlayan fiair Senih Süleyman Efendi Bursal›’d›r. Mevlevî Tarikatine ba¤l› olup son memuriyeti olan Askeri Emekli Sand›¤› Nezareti’nden emekli iken 1
Rebiyülâhir 1318 (29 Temmuz 1900) tarihinde Üsküdar’da vefat etmifl ve Küçük Selimiye
Camii hazîresinde kardeflinin yan›na gömülmüfltür. Divan› bas›lm›flt›r.
Çeflmenin bâniyesi Tiryal Han›m, Sultan II.
Mahmut’un ikballerinden olup 1300 (1882)’
1178
Afla¤›daki sat›rlar› Mahmud Celâleddin Pafla’n›n Mir’at-i Hakikat adl› eserinden ibretle
okuyal›m:
“Sultan Abdülaziz’in ölmek üzere bulundu¤u
bir s›rada cariyelerin feryad ve figanlar› flayi
olunca, annesi Hazreti Yusuf’u kaybeden Hazreti Yakub’un, çad›r›ndan koflmas› gibi gelerek,
ci¤erparesinin üstüne kapanm›fl ve birlikte ölmeyi can›na minnet bilmiflti. O anda -ki Kerbelâ Vak’as›’ndan bir numume idi- Ortaköy
Karakolhanesi’nden içeri girmifl olan ordu
mensubu subaylardan Nazif isminde alçak ve
utanmaz bir flah›s, Valide Sultan’› merhumun
cesedi üzerinden kald›r›rken kula¤›nda bulunan küpeyi ve parma¤›ndaki yüzü¤ü zorla al›r
gider...
Di¤er taraftan merhum Sultan Mahmud’un ikballerinden Tiryal Han›m -ki Abdülaziz
Han’›n devrinde nüfuz kazanm›fl ve Valide
Sultan’a ba¤lan›p servet sahibi olmufltu- yal›s›ndan kald›r›p, sözünü etti¤imiz Karakol Meydan›’na getirirler. Orada Valide Sultan ile ikisi, yanlar›na birer cariye verilerek araba ile
uzaklaflt›r›lm›fllar, dört befl gün hapis ve tazyik
olunmufllard›. O esnada Tiryal Han›m’›n da
sahilhanesi ve ba¤ köflkü aran›p, mallar›ndan
hayli fley gasbetmifllerdir...”
Öte yandan Cevdet Pafla Maruzat adl› eserinde:
“Hüseyin Avni Pafla’n›n rüflvet verme yolunda
Mahmut Pafla’ya galebe çalmak üzere Avrupa’dan getirtilen silâh anlaflmas›ndan ele geçirdi¤i külliyetli paran›n bir k›sm›n› feda ederek mabeyn-i hümâyun taraf›n› tamamiyle ele
ald›ktan baflka Valide Sultan dairesine ve Tir-
yal Han›m’a külliyetli para verildi¤i, rüzgâr gelecek delikleri kapad›¤›n›, Valide Sultan ise ziyade para verenin, o¤luna ziyade sad›k oldu¤una inanm›fl bulundu¤unu” yazmaktad›r.
Sultan Abdülaziz’in süt annesi oldu¤u için pek
muteber ve muhterem olan Tiryal Han›m
Nakflibendî Tekkesi fleyhi Laz Emin Baba’ya
ba¤l› idi. Edirnekap› d›fl›nda, Eyüp’e giden Savaklar yolu üzerindeki tekke binas› bugün de
mevcuttur.
Tiryal Han›m’›n Nizameddin Efendi isimli
flehzadesi çocukken ölmüfl ve bütün muhabbetini Sultan Aziz’e vermiflti. Bu yüzden onun
o¤lu Yusuf ‹zzettin Efendi’yi çok sevdi¤i rivayet edilir. II. Mahmut, üçüncü ikbali Tiryal
Han›m’a eski Beylerbeyi Saray›’n›n yar›s›n›
vermifl ve di¤er yar›s›n› da dördüncü ikbali
Lebriz Han›m’a (öl. 1865) ba¤›fllam›flt›. II.
Mahmut’un vefat›ndan sonra Lebriz Han›m
yal›n›n yar› hissesini Tiryal Han›m’a satm›flt›.
Yusuf Efendi köflkü de onundu.
Baz› eserlerde Tiryal Han›m’›n vefat tarihi H.
1302 olarak gösterilmifltir. Oysa, Yeni Cami
Türbesi’ndeki levhas›nda H. 1300’de vefat etti¤i yaz›l›d›r.
Çeflme suyunun menba›, Yusuf ‹zzettin Efendi
Köflkü’nün bahçesinde ulu bir ç›nar a¤ac›n›n
dibindedir. Su, bir haznede toplanmakta ve
Veliaht’›n varisleri taraf›ndan suculara sat›lmakta idi. Bunun için yapt›r›lan beton bir kulübe, köflk kap›s›n›n sol taraf›nda idi.
1987 senesi ilk yar›s›nda, çeflme ve civar›, Üsküdar Belediye Baflkan› Necmeddin Öztürk zaman›nda tanzim edilmifl ve ayna tafl› da flimdiki yerine yerlefltirilmifltir.
TOPHANEL‹O⁄LU ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Bülbüldere Semti civar›nda, Selmanipak Caddesi ile Tophanelio¤lu Soka¤›’n›n birleflti¤i yere yak›n bir yerde olup soka¤›n sa¤ taraf›nda idi. 1935 tarihlerinde pek harap bir durumda olan çeflme, bugün mevcut
de¤ildir. Arkas›nda ve karfl›s›nda büyük birer
bostan, sol taraf›nda ve yol afl›r› yerde ise Serçe Hatun Mescidi bulunuyordu.
Çeflme, 1140 (1727-28) tarihinde Müderris
Mustafa Efendi taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Bu
zat›n Tophanelio¤lu Mevkii’nde bir çeflmesi
daha vard›r. Bânisinden dolay› semt bu isimle
meflhur olmufltur. Bu çeflmeler için özel su getirtmifltir. Mustafa Efendi Suyu bahsine bak›n›z. Kendisinin ayr›ca, Mihrimah Sultan Camii ilerisinde, Paflaliman› Caddesi üzerinde
bugün yaln›z haznesinin bir parças› görülen bir
çeflmesi daha vard›. Bu ailenin büyük kona¤›,
Tophanelio¤lu Soka¤›’n›n sa¤ taraf›nda olup
çeflmeden biraz ileride idi. Bu konak ve çeflmenin bânisinin ünvan› soka¤a isim olarak verilmifltir. Bu binan›n yerine sonradan Dr. Cevdet
Pafla, Sar› Konak ismiyle maruf bir konak yapt›rm›flt›r. 1930’da bina 47. ‹lkokul olmufl ve bu
sat›rlar›n yazar› tahsil hayat›na burada bafllam›flt›r.
Bu klâsik çeflmenin kemeri üzerinde:
“Tophanelizâdeler’in ruhlariyçün el-Fatiha 1140”
ibaresi vard›.
Müderris Mustafa Efendi, Tophanelizâde
Mahmut Efendi’nin o¤lu, Tophaneli fieyh Veli Efendi’nin torunudur. Mahmut Efendi Kad›asker Feyzullah Efendi’nin (öl. 1160/1747) da-
Tophanelio¤lu
Mustafa Efendi’nin
flahidesi.
Kaynaklar: (M.Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/369) (Sicill-i
Osmânî, 1/28) (Nâz›m Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 228) (‹.
Hakk›, Merâk›d, s. 62) (Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanl›lar
Tarihi, Kervan Yay. 2/152) (Ali R›za, 13. Asr-› Hicrîde Osmanl› Ricali, Tercüman Yay. 2/9-10) (Mahmud Celâleddin
Pafla, Mir’at-i Hakikat, Tercüman Yay. s. 181) (‹nal, Son
Sadrazamlar, s. 515) (Uzunçarfl›l›, Midhat Pafla ve Y›ld›z
Mahkemesi, s. 104-107) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 205-207) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 127) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/456)
(Nimet Bayraktar, Tiryal Han›m ve Kütüphanesi, 7 Mart
1959 Kad›n Gazetesi)
1179
leyman A¤a taraf›ndan yetifltirilmifl ve Tophanelizâde Çelebi’nin evinde de, bir nevi patent
olan, ad› konulmufltur.
Kaynaklar: (Pervitij’in Üsküdar Paftalar›) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 138) (Sicill-i Osmânî, 4/325-326 Mahmut Efendi
Tophanelizâde; 4/612 Veli Efendi) (Eski Eserler Md. Dosya
C-10) (M. Aktepe, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 8, s. 7 vd.) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 58)
Gül Baba’n›n kabri bu
dükkanlar›n önünde
ve ortadaki otomobilin
yerinde idi.
mad› olup Süvari Halifesi iken 1156 (1743)’da
vefat etmifl ve Karacaahmet Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Mustafa Efendi 8 Cemaziyelâhir
1176 (25 Kas›m 1762)’de vefat ederek ayn› yere defnedildi. Mahmut Efendi’nin di¤er o¤lu
Mevlevî Derviflleri’nden fieyh Ahmet Efendi
olup 1165 (1751-52)’de vefat ederek bu aile
sofas›na gömülmüfltür. Baflka o¤lu fieyh Hac›
Mehmet Efendi de 16 N. 1196 (26 A¤ustos
1782) tarihinde vefat ederek buraya defnedilmifldir. Ahfad›ndan Süvari Halifesi Hüsnü
Efendi de 1222 fiaban›nda (Ekim 1807) vefat
etmifl ve bu aile kabristan›na gömülmüfltür.
Aile kabristanlar› Karacaahmet Türbesi yan›ndaki Sa’deddin Efendi Sebili ile Çürüksulu
Ailesi Hazîresi’nin karfl›s›nda ve Gündo¤umu
Caddesi üzerindedir. Caddeye göre set üzerinde bulunan mezarl›k tam bir periflanl›k içindedir. Hemen yan›nda meflhur F›st›kl› Mektebi
muallimi Hoca Sabri Efendi’nin (öl. 27 C.
1309) kabri vard›r. Arkas›nda, etraf› k›rm›z›
tu¤ladan yap›lm›fl bir duvarla çevrili aç›k türbenin de pek az bir k›sm› kalm›flt›r. Yol geniflletilirken, Karacaahmet Türbesi karfl›s›ndaki
kabir tafllar› gelifli güzel buraya at›lm›fl ve bir
k›sm› da k›r›lm›flt›r.
Tophanelio¤lu
Meydan Çeflmesi.
Tophanelio¤lu
1180
Tophanelio¤ullar›’ndan Hac› Mehmet Efendi’nin, Mahmut Efendi’nin ve Mustafa Efendi’nin flâhideleri silindir fleklinde oldu¤u halde
Yenikap› Mevlevihanesi fleyhi Ahmet Dede’nin küçük flâhidesi kâtibî serpuflludur. Mustafa Efendi’nin bafl tafl› yerdedir. Di¤erlerinin
ayak flâhideleri kaybolmufltur.
Mustafa Efendi ile babas› Mahmut Efendi devrinin ünlü birer flükûfeciyan› (çiçek merakl›s›)
idiler. Bâlâniflîn adl› lâle 1135 (1722-23)’te
evvelâ Üsküdar’da Alizâde’nin bahçesinde Sü-
TOPHANEL‹O⁄LU
MEYDAN ÇEfiMES‹
Ç
eflme, befl yolun birleflti¤i Tophanelio¤lu
Meydan›’nda ve Ba¤larbafl›-Tophanelio¤lu Caddesi ile Tophanelio¤lu-Kofluyolu’nun
kesiflti¤i köfleye yak›n bir yerde idi. Tam karfl›s›nda Gül Baba’n›n türbesi bulunuyordu. Bo¤azici Köprüsü çevre yollar›n›n yap›m› s›ras›nda bu befl yol muhafaza edilmifl fakat çeflme, sökülerek Millet Bahçesi içine nakledilmifltir. Bu
arada Gül Baba’n›n kabri de, Burhaniye Çeflmesi yan›na kald›r›lm›flt›r. Türbenin yan›ndaki 1287 (1870) tarihli namazgâh tafl› da, yine
bu çeflminin sol taraf›ndaki bahçeye yerlefltirilmifltir.
Hadîka yazar› bu çeflmeden ve semtten flöyle
bahseder:
“Tophanelio¤lu Çeflmesi denmekle meflhur bir
mâ-i leziz dahi vard›r ki eyyam› sayfide müstakil kahvecisi olup kahve ifllerler derbend gibi
bir mahaldir. Bunun mukabilinde ba¤lar veras›nda Tahir Baba nam›nda Tarik-i Bektâfliye’den bir kimse devr-i Sultan Selim Han’ide
yeniden bir Bektâflî Tekkesi ihdas etmifl idi.”
Kesme tafltan yapt›r›lan bu klâsik çeflme pek
sadedir. Çat›s› tafl kapl› olup, kemeri üzerinde
iki m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r:
Tophanelizâdelerin
Ruhlar› çün el-Fatiha
1140 (1727-28)
Bânisi, Tophanelio¤lu Mustafa Efendi’dir. Di¤er çeflmesi bahsine bak›n›z.
Kaynaklar: (Ayvansarayî, Hadîkatü’l-Cevâmi, Matbaa-i
Âmire 1281, 2/261) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 98)
Çeflmenin arkas›ndaki ‹hsaniye Mahallesi,
çeflmenin yap›m›ndan 76 sene sonra 1169
(1755-56) tarihinde, III. Osman taraf›ndan
kurulmufltur.
Tunusba¤› Çeflmesi
kitabesi
Klâsik Türk çeflme mimarîsi üslûbundaki çeflme tamamen kesme tafltan yap›lm›flt›r. Ayna
tafl› mermerdir. Kafl kemeri üzerinde, üç sat›rl›k bir kitâbe ve bunun iki yan›nda birer rozet
bulunmaktad›r. Kemeri üzerindeki kitâbe fludur:
*Sâhibu’l-hayrat ve’l-hasenat kudemay-›
Me’murîn-i Devlet-i Aliyye’den
*Onuncu daire-i belediyye Esnaf müfettifli
Es-seyyid el-hac Faik Be¤’in
TUNUSBA⁄I MENZ‹L ÇEfiMES‹
(SÜLEYMAN PAfiA ÇEfiMES‹)
B
u menzil çeflmesi, Tunusba¤› semtinde ve
Tunusba¤› Caddesi ile Ethem Pafla Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sol köflesindedir.
Yak›n zamana kadar karfl›s›nda Tunusba¤›
Kahvesi ve onun yan›nda ise, Tunusba¤› Mahalle Mektebi bulunuyordu. Bu yap›, sonradan
Maarif Müdürlü¤ü binas› olmufl, üç katl›, ahflap, büyük bir konak idi. Sultan II. Abdülhamit ricalinden Ethem Pafla’ya ait oldu¤u söylenir.
Çeflmenin yan›nda ve karfl›s›ndaki kahvenin
önünde ulu birer ç›nar a¤ac› vard›.
Bu semt, Üsküdar’›n harici ve kasaban›n hududu say›ld›¤›ndan, çeflmenin yan›nda bir namazgâh›n bulunabilece¤i akla gelebilir. Bugün
dahi çeflmenin sol taraf›nda bofl bir mahal bulunmaktad›r.
Tunusba¤› Çeflmesi
(Süleyman Pafla
Çeflmesi).
1181
Kitâbedeki “sâhibetü’l-hayrat” ibaresinden
çeflmenin bir kad›n taraf›ndan yap›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Fakat ismi belli de¤ildir.
Hadîka yazar› Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde bu çeflmeden:
“Çeflme-i Süleyman Pafla der kurb-i Tunusba¤›”
diye bahseder ve H. 1092 tarihli kitâbesini yazar.
Kitâbedeki üçüncü m›sra› da “Hak vire sâhibu’l hayrata” diye okumufltur.
fiehit Süleyman Pafla Camii bahsine bak›n›z.
Tunusba¤› Menzil
*Def’a-i sâniye olarak ihya eyledi¤i çeflmedir.
Fî gurre-i Ramazan-› flerif, sene 1325
Bu kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere çeflme, Hac› Faik Bey taraf›ndan 8 Ekim 1907 tarihinde
tamir edilmifltir. Bu esnada çeflmenin esas kitâbesi ön cepheden al›narak sa¤ yan cephesi üzerine konmufltur.
‹stanbul, belediyesi idare bak›m›ndan 1908 y›l›nda 20 “Daire-i belediyye”ye ayr›lm›fl idi. Burada ad› geçen “Onuncu daire-i belediyye” Bo¤aziçi’nde Yeniköy dairesidir.
Çeflmenin yan cephesine konulan as›l kitâbesi
fludur:
Tunusba¤› Menzil
Çeflmesi.
Habbezâ âb-› zülâl-i dil-kefl
Ki eyledi teflne-dilân› irvâ
Hakk vere sâhibetü’l-hayrata
Ecrini Cennet-i adn ü me’vâ
Görücek dedim an›n tarihin
Çeflme-i âb-› hayat-› ra’nâ
1092 (1681)
Çeflme, Eylül 1986 tarihinde Üsküdar Belediye’since restore edilmifltir.
Kaynaklar: (M. Kemal Özergin, Üsküdar-Bostanc›bafl› Güzergâh› Kitâbeleri, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›:
13, s. 112) (S. Eyice, ‹stanbul-fiam-Ba¤dad Yolu Üzerindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›:
13, s. 62) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/284) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s.
62) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 129)
TÜRK AHMET PAfiA ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Pazarbafl› semtinde ve bu semtin sokaklar›ndan olan Boybeyi Soka¤› üzerindedir. Tam karfl›s›nda, Fenâyî Ali Efendi Celvetî Tekkesi Camii, sol tarafta ve Kabz›mal
Soka¤›’nda Pazarbafl› Camii, sa¤ tarafta ve ileride de Ömer Dede Türbesi bulunmaktad›r.
Bu güzel ve muhteflem çeflme, ayn› zamanda ve
ayn› kimse taraf›ndan yapt›r›lan mektebin alt›ndad›r. Çeflmenin büyük haznesi üzerine
mektebin bir k›sm› oturtulmufltur. Sa¤ taraf›nda tonoz çat›l› mektebin bir k›sm›, sol taraf›nda ise, mektebe ç›k›lan kemerli bir kap› bulunmaktad›r. Bu k›s›mda mektebin helâlar› vard›r.
Mektep bunlar›n üzerindedir.
Çeflmenin ayna tafl›, etraf› ve kemeri som mermerdendir. Ayna tafl› üzerine geometrik flekiller ve onun iki taraf›na birer, güzel servi kabartmas› yap›lm›flt›r. Kemeri de flekillerle bezenmifltir.
1182
Kafl kemeri üzerinde ve bir çerçeve içinde iki
sat›r halinde bir kitâbe tafl› ve onun iki yan›nda ise, iki rozet bulunmaktad›r. Kitâbe fludur:
Sâhibu’l-hayrat sab›ka Devlet-i Aliyye’de Çavuflbafl›
Olub bin yüz yirmi sekiz tarihinde
Varadin Muharebesi’nde flehiden vefat
Eden Anadolu Valisi merhum el-hac Ahmed Pafla
1116 (1704)
Kitâbeden de anlafl›ld›¤›na göre, çeflme H.
1116 tarihinde yapt›r›lm›fl ve alt›na da bu tarih
yaz›lm›flt›r. Fakat kitâbe tafl›n›n, Ahmet Pafla’n›n 1128 fiaban›nda (A¤ustos 1716) flehit
düflmesi üzerine kondu¤u, kitâbedeki H. 1116
tarihinden anlafl›lmaktad›r.
Türk lâkab›yla ünlü olan Hac› Ahmet Pafla,
Ayd›n, Adana valiliklerinde bulunmufl ve sonra Anadolu Beylerbeyi olmufl ve 24 Nisan
1716 tarihinde aç›lan ‘Nemçe (Avusturya) Seferi’nde Sadrazam fiehit Ali Pafla’n›n emrindeki ordunun sa¤ kanad›na kumanda etmifl, fakat
5 A¤ustos 1716 tarihinde yap›lan Varadin (Peterwardein) Meydan Muharebesi’nde flehit
düflmüfltür.
S. 1194 (fiubat 1780) tarihli bir inhaya (bir
vazifeye tayin) göre, Eyüp’te Türk Ahmet Pafla Türbesi’nde, onun vakf›ndan meflrut vazife
ile kandilcilik cihetinin tevcihi yap›lm›flt›r. Bu
türbe bugün mevcut de¤ildir. Petervaradin’de
flehid düflen Ahmet Pafla’n›n nafl› Tuna yolu
ile Eyüp’e getirilerek türbesine gömülmüfl olmal›d›r. Bu nakil iflini üstlenen herhalde o¤lu
Numan Bey’dir. (Evkaf Defteri No. 23899)
Ahmet Pafla, 2 Ekim 1703 tarihinde Edirne’de
meydana gelen Bostanc›bafl› vakas›ndan bir
kaç gün sonra, Dergâh-› âli Kap›c›l›¤›ndan al›narak Çavuflbafl›l›k görevine atanm›flt›.
Mart 1712’de ‹sveç Kral› Demirbafl fiarl’›
memleketine yolcu etmek için Ahmet A¤a,
Çavuflbafl› s›fat›yla hareket etmifl fakat, Rus çar›, 60. 000 kiflilik bu Türk askerinin yolunu
kesmek istemiflti. Bunun üzerine alay k›yafetiyle Türk Ahmet A¤a, ‹stanbul’a getirtilerek
kendisinden düflman›n durumu sorulmufltu.
Ahmet A¤a, Rusya’n›n de¤iflmeyen tarihi
emellerini flöyle dile getirmiflti:
Rus çar›n›n:
“Evvelden akl›m yo¤ imifl, hava yere k›rk elli bin
kese akçeyi ‹stanbul kastiyle Azak ve Taygan
kal’alar›na ve donanma tedarikine sarf ve telef eyledim. Me¤er canipden asan imifl, hem ‹sveç Kral›’n› geçirmem hakk›ndan gelirim ve hem Eflak ve
Bu¤dan’› zaptedip asanl›kla do¤ru yoldan ‹stanbul’a yürürüm”
fikrinde oldu¤unu ve zaman›nda tedbir al›nmazsa Osmanl› topraklar›n›n tehlikeye düflece¤ini söylemiflti.
‹sveç kral›n› yurduna götürme¤i baflaramad›¤›ndan Ahmet A¤a, May›s 1713’te Manisa’ya
sürgün edilmiflti. Fakat, 13 Temmuz 1714 tarihinde vezaretle Adana Eyaleti Beylerbeyli¤ine
atand›.
Mora’n›n fethinde de bulunan Ahmet Pafla,
yar›madan›n güneyindeki Minoa adas›nda
Türkler’in Beneffle dedikleri Monemvasia ka-
Türk Ahmet
Paflazâde Numan
Bey’in o¤lu Affan
Bey’in flahidesi.
Türk Ahmet Pafla
1183
lesini 4 Eylül 1715 tarihinde fethetmiflti.
Semtin ilk eseri H. 1116’da yapt›r›lan bu mektep ve çeflmedir. Bundan k›sa bir zaman sonra,
H. 1118 tarihinde Pazarbafl› Camii ve H. 1126
(1714)’da Fenâyî Ali Efendi Camii ve hayat›
hakk›nda hiç bir bilgimizin bulunmad›¤› ve
1133 (1720-21) tarihinde vefat eden Ömer
Dede’nin türbesi yapt›r›lm›flt›r.
Çeflme ve mektep, Ahmet Pafla’n›n Çavuflbafl›l›k mevkiinde bulundu¤u zaman yap›lm›flt›r.
Bundan dolay›, Çavuflbafl› Mektebi ve Çeflmesi diye maruftur. Semt, hâlâ bu isimle yad
edilir.
Ahmet Pafla’n›n Hakimiyet-i Milliye Caddesi
üzerinde bulunan Davut Pafla Camii’nin avlusunda fevkânî bir mektebi daha vard› ki bugün
mevcut de¤ildir.
Türk Ahmet Paflazâde Nu’man Bey’in o¤lu Affan Beyefendi 1218 (1803) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Eyüp Sultan Camii civar›nda ve
Küçük Emir Efendi hazîresindedir.
Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/294) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Derin, s. 80) (Ayvansarayî,
Hadîkatü’l-Cevâmi 2/205-222) (F›nd›kl›l› Mehmed A¤a,
Nusretname, Haz. ‹smet Parmaks›zo¤lu, s. 201, 220, 283,
287-288, 291, 297, 315, 318, 349) (Mir’at-i ‹stanbul, s.
131) (Sicill-i Osmânî, 1/239) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 128) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/28)
TÜRK KIZ KOLEJ‹ SOKA⁄I
ÇEfiMES‹
Ç
eflme, eski ad› Sürahici Soka¤› olan flimdiki Türk K›z Koleji Soka¤› ile Ma¤azac›
Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve ikinci soka¤›n
sa¤ köflesindedir.
Çeflmenin iki taraf›nda kabartma, oluklu mermer sütunlar bulunmaktad›r. Bu sütunlar› bir
kornifl biribirine ba¤lam›flt›r. Haznesi y›¤ma
taflt›r. XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda yap›ld›¤›
san›lan bu çeflmenin kitâbesi yoktur.
Çeflmenin sol taraf›nda ahflap, eli bö¤ründelerle d›fla taflmal›, bahçe taraf› dört ahflap sütun
üzerine oturtulmufl harap bir konak ile sa¤ taraf›nda yine harap cumbal› ahflap bir ev bulun-
1184
maktad›r. Çeflmenin haznesi bu evlerin bahçesindedir.
Fevkalâde güzel bir manzaraya sahip olan bu
yap›lar Ermeni Cemaati’nden Kirkor Efendi
taraf›ndan yapt›r›lm›fl ve bu s›rada da bu çeflme
infla olunmufltur.
Türk K›z Koleji Soka¤› üzerinde ve harap kona¤›n yan›nda yeni yap›lm›fl olan Polis Okulu
Müdürlü¤ü binas› ve bunun yan›nda da Amiral Vâs›f Pafla’n›n muhteflem kona¤› bulunmaktad›r.
‹ki tarafl› mermer merdivenlerle ç›k›lan bu ahflap, cumbal›, beyaza boyal› yap› dört katl› olup
devrinin en güzel örneklerinden biridir. Vâs›f
Pafla bu konakta ve 1958 tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 1.
Ada’da ve fiair Nâbî Efendinin yan›ndad›r.
ÜÇÜNCÜ KADIN ÇEfiMES‹
Ç
eflme, fieyh Camii Soka¤› ile Selman A¤a
Bostan Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Selman A¤a Bostan Soka¤›’n›n sol köflesinde idi.
Büyükçe haznesinin yaln›z iki duvar› kalm›flt›r.
‹nce tu¤ladan yap›lm›flt›r.
1920 tarihlerinde harap olan çeflmenin kitâbesi, Avyansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi’nin
Mecmua-y› Tevarih adl› kitab›ndan al›nm›fl
olup fludur:
Cenab-› Hazret-i Sultan Ahmed Han kim odur
Güzin-i Âl-i Osman iftihar-› dûde-i ecdâd
fierefâbâd’e icrâ itdi ayn-› musaffadan
Bu flehri k›ld› sirab ol h›div-i mekremet mu’tâd
Cenab-› banu-y› ismet-saray hass›na didi
Bu mevkide mu’alla çeflmesar-› pak ide icâd
Veliyy-i ni’metinin böyle hayre emr-i tebfliri
Üçüncü Kad›n ol hayra siriflti eyledi dilflâd
‹lâhî âb-› rûy-i saltanat hakan-› zî-flan›n
Ola flehzadegâniyle hayat-› devleti müzdâd
Tamam oldukda me’muren didi tarihini fiâkir
Üçüncü Kad›n itdi çeflme-i mâ-i zülâl icâd
1141 (1728-29)
Kitâbenin yazar› flair fiâkir, hakk›nda K›zlara¤as› Hac› Beflir A¤a Çeflmesi bahsinde bilgi verilmiflti. Bu kitâbe, bugün Mihrimah Sultan
üstüne bir tavus kuyru¤u yap›lm›fl ve bunun iki
yan›ndan, bir madalyon içinde bulunan II.
Mahmut’un tu¤ras›n› ve bunun alt›ndaki alt›
m›sral› kitâbeyi saran som mermerden, yaprak
motifleri uzat›lm›flt›r. Al›nl›¤›n›n iki yan›na da
mermerden çam kozalaklar› yerlefltirilmifltir.
Bu kozalaklar›n bir örne¤ini de ‹sa A¤a Çeflmesi’nde görmekteyiz.
mektebinin alt›ndaki, Mimar Sinan yap›s› çeflmenin ayna tafl› üzerinde bulunmaktad›r.
1935 tarihinde yere düflmüfl vaziyette iken, buraya konulmufltur.
Üçüncü Kad›n
Çeflmesi’nin yeri.
Bir abide niteli¤indeki bu güzel çeflmenin iki
yan yüzlerine kuzu çeflmecikleri yap›lm›flt›r.
Motifli ayna tafllar› olan bu çeflmeciklerin hayvan sulama¤a yarayan yalaklar› k›r›lm›flt›r.
Çeflme, yol seviyesi yükseltildi¤inden çeflmeciklerine kadar topra¤a gömülmüfltür. Arkas›nda oldukça büyük kesme tafltan yap›lm›fl
haznesi vard›r.
Üçüncü Kad›n’›n ismi belli de¤ildir.
Üç sat›r halindeki kitâbesi fludur:
Derin-V. Çabuk, s. 46) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 87) (Konyal›,
Üsküdar Tarihi, 2/115) (Divan-› fiâkir, Varak 32)
ÜMMÜGÜLSÜM HANIM
ÇEfiMES‹
Ç
eflme, Çavufldere semtinde, Çavufldere
Caddesi ile Hatmi Soka¤›’n›n birleflti¤i
köflededir. Karfl›s›nda, Valide-i Atik Camii bina emini Kâtip Salih Efendi’nin türbesi ve biraz gerisinde ve yol afl›r› yerde meflhur Ç›narl›
Tekke bulunmaktad›r. Salih Efendi Camii
bahsine bak›n›z. Çeflmenin sol karfl›s›nda ve
gerisinde, Toygar Tepesi eteklerinde 1993 y›llar›na kadar Çavufldere Bostanlar› ve çiçek
bahçeleri uzanmaktayd›.
Sadr-› esbak ‹brahim Pafla validesi ehl-i hayr
Ümmügülsüm Han›m’›n maksad› r›za idi heman
Saye-i flehinflâhide bünyad eyledi bu çeflmeyi
Hayr ile yâd itsünler su içüb leb-i teflnegân
Deh düflüb dikkatle ben de söyledim tarihini
K›ld› nâsa Ümmügülsüm âb-› hayvân› revan
1233 (1817-18)
Bânisi, ‹brahim Hilmi Pafla’n›n annesidir. ‹brahim Pafla, yeniçeri a¤al›¤›ndan sadrazam olmufltur. Çok zay›f oldu¤u için ‘keçi boynuzu’ lâkab›yla an›l›rd›. Üsküdarl› bir çiçekçinin o¤ludur. Kabakç› Mustafa isyan›nda ordudaki yeniçeriler isyan edince, gizlice kaç›p Rusçuk’taki
Ümmügülsüm
Han›m’›n flahidesi.
Çavufldere’de
Ümmügülsüm Han›m
Çeflmesi.
Barok mimarî üslûbunda yapt›r›lan bu üç yüzlü çeflme, tamamen mermerden yap›lm›flt›r.
Ayna tafl›nda oval bir motif ve bunun orta yerinde, üzerinde bir ayet yaz›l›, bir ibrik kabartmas› vard›r. Bu oval motifin üzerine bir istiridye kabu¤u flekli yap›lm›flt›r. Bir çerçeve içindeki ayna tafl›n›n iki yan›na, iki ucunda pirinç
halkalar bulunan, mermer sütun kabartmalar›
yerlefltirilmifltir.
‹stiridye kabartmas›n›n üzerinde, gayet güzel
bir yaz› ile yaz›lm›fl Hattat Memizâde’nin bir
ayet-i kerime hatt› vard›r.
Bir silmenin üzerine yerlefltirilen al›nl›¤›n›n en
1185
Ümmügülsüm Sultan
Çeflmesi.
Alemdar Mustafa Pafla’n›n yan›na gitmiflti.
Bunun üzerine 14 Kas›m 1806’da getirildi¤i sadaretten 18 Haziran 1807’de uzaklaflt›r›lm›flt›.
Sonradan bir çok valiliklerde bulunmufl ve ‹stanköy Adas› muhaf›z› iken orada vefat etmifltir. Kendisi, 1747 tarihinde Üsküdar’da Valide-i Atik Camii civar›nda, Kas›m A¤a Mahallesi’nde dünyaya gelmifltir. Ayd›n fikirli, ileriyi görür, cömert, hofl sohbet bir vezirdi. Islahat
taraftar› olup yeniçerileri hiç sevmezdi.
Gerek ‹stanköy Adas›’nda ve gerekse Rodos
Adas›’nda tafl› mevcut de¤ildir. Buna karfl›l›k
Üsküdar’da, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 7.
Ada’daki aile sofas›na kallavîli bir bafl flâhidesi
dikilmifltir. “Sadr-› esbak ‹brahim Hilmi Pafla”
yaz›s› alt›na 1240 gurre-i Ra. (24 Ekim 1824)
rakam› ilâve edilmifltir. Sicill-i Osmânî yazar›
ise, Zilkade 1240 tarihinde vefat etti¤ini belirtmifltir. Sofa, Miskinler Tekkesi Çeflmesi
karfl›s›nda ve mezarl›k duvar›n›n 7-8 ad›m ilerisindedir.
Annesinin flâhidesi kâse içinde meyve kabartmal› olup üzerine “Sadr-› esbak ‹brahim Hilmi
Pafla Validesi Ümmügülsüm Han›m 1238
(1822)” diye yaz›lm›flt›r.
Haziran 1990 tarihinde yol geniflletilirken çeflme sökülmüfl ve Salih Efendi Camii Türbesi
yan›na yeniden monte edilmifltir. Bu s›rada,
bostanlar›n üst taraf›ndaki Yeni Zenciler Yolu’da aç›lm›flt›r.
Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 1/154) (Cevdet Tarihi, Üçdal
Nefl. 12/154) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 28) (Mir’at-i ‹stanbul,
s. 88) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/412) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/117) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s.
148)
ÜMMÜGÜLSÜM SULTAN
ÇEfiMES‹
Ç
eflme Rum Mehmet Pafla Mahallesi’nde,
eski ad› Medrese Soka¤› olan Eflref Saat
Soka¤› ile Çeflme-i Cedit Soka¤›’n›n birleflti¤i
yerde ve ikinci soka¤›n sol köflesindedir. Ön
taraf›nda Rum Mehmet Pafla Camii ve bugün
mevcut olmayan medresesi vard›. Çeflmenin
arkas›nda ise 1591 tarihinde vefat eden fiair
fiem’i fiem’ullah Efendi’nin türbesi bulunmaktad›r. Türbe bahsine bak›n›z.
1186
Kesme tafltan yapt›r›lan çeflmenin ayna tafl›
yok olmufltur. Bunun üzerinde, k›r›larak üç
parça olmufl ve yedi sat›r halinde haz›rlanm›fl
ondört m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r:
Hazret-i Sultan Ahmed Han-› ‹skender zafer
Padiflah-› bahr ü ber dâdâr-› iklîm-i sehâ
Adl ü insâf ü mürüvvet-cûd ü lutf ü merhamet
Zât›na hasisedir bâ-avn ü te’yid-i Hudâ
Üsküdar’› âb-› rûh-efzâ ile ihyâ idüb
Eyledi sükkân›n› müsta¤rak-› bahr-i atâ
Bu mahalli duhter-i sa’d-ahter-i zî-flân›na
K›ld› tâ’yîn ol meh-i rahflende-i evc-î alâ
Namdafl-› Ümmügülsüm nûr-› çeflm-i z›ll-i Hakk
Hazret-i Sultan-› vâlâflan-› ismet-imtina
Bu mu’allâ çeflmesâr› yapd›rub ihlâsile
K›ld› atflandan devâm-› ömrüne celb-i du’â
fiâkirâ didim sitâyifl birle târîhin an›n
Akd› iç bu çeflmeden mâ-i hayât-› cân-fezâ
1141
Kitâbenin 1. ve 10. m›sralar›n›n sonu, 12. m›sran›n yar›s›, 13. m›sran›n bafl taraf›, 14. m›sran›n sonu k›r›kt›r. Eksik olan k›s›mlar Merhum
Mehmet Raif Bey’in Mir’at-i ‹stanbul adl› eserinden al›nm›flt›r. 1728 tarihinde yapt›r›lan bu
çeflmenin kitâbesi fiair fiâkir Efendi taraf›ndan
haz›rlanm›flt›r. Kendisi için K›zlar A¤as› Hac›
Beflir A¤a Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Çeflmenin bânisi Ümmügülsüm Sultan III.
Ahmet’in k›z›d›r. 11 fiubat 1708’de ikiz olarak
do¤mufl, 6 Ocak 1724’te ve 15-16 yafllar›nda
oldu¤u halde Nevflehirli Ali Pafla ile evlendirilmifltir. 1145 (1732) tarihinde, kocas›ndan
bir buçuk sene sonra, 24 yafl›nda oldu¤u halde
vefat etmifl ve ‹stanbul Yeni Cami hazîresine
gömülmüfltür. Kabir tafl›nda daima ibadet etti¤i ve ölüm gününün kendisine malum oldu¤u
yaz›l›d›r. Tarih m›sra› fludur:
‹lâhî Adn’i menzil eyliye Sultan Ümmügülsüm
1145
Küçük o¤lu Mustafa Bey de 1138 (1725)’te vefat ederek buraya gömülmüfltür. Kabri küçüktür.
Ali Pafla, meflhur Damat ‹brahim Pafla’n›n kardeflidir. Patrona ‹syan› s›ras›nda, Rebiyülevvel
1143 (Ekim 1730)’da Anadolu’ya sürülmüfl ve
orada vefat etmifltir. Ümmügülsüm Sultan’dan
olan o¤lullar›ndan Haf›z Mehmet Bey 1177
(1763-64)’te vefat ederek Üsküdar’da Hüdâyî
Tekkesi hazîresine gömüldü. Di¤er o¤lu Kap›c›bafl› Hac› Mustafa Bey ise 1194 (1780)’de
vefat ederek Üsküdar’da Miskinler Tekkesi civar›na defnedildi. Bir o¤lu dahi Hulusi Bey’dir
ki o¤lu Ali Bey Enderun-› Hümâyun’dan yetiflmifltir. 1221 (1806)’da vefat ederek Üsküdar’da Ayr›l›k Çeflmesi yan›ndaki mezarl›¤a
gömüldü.
Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 1/21, 37 ve 3/533 Ümmügülsüm Sultan, Zeynep Sultan ve Ali Pafla Genç) (G. Oransay,
Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 286) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/394) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 54) (Mir’at-i ‹stanbul, s.
59) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/480) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 205-207) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 85) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/116) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 87) (Divan-›
fiâkir Varak 34)
mua-y› Tevarih adl› eserinde, 1141 (1728-29)
tarihli, “Tarih-i çeflme-i Üsküdar” bafll›¤› alt›nda bu çeflmenin kitâbesini yazm›flt›r. Fakat, yerini ve yapt›ran kiflinin ad› belirtmemifltir. Bu
eserde dört m›sral› kitâbesi fludur:
Atflana sebîl oldu bu ser-çeflme-i Kevser
Cûfl eyledi bir gonca lebin flevkine amma
Vacid gelüb itmam›na dâl oldu bu tarih
Gel rûh-› Hüseyin aflk›na Zemzem içelim mâ
1141
Bu tarih, Üsküdar Çeflmesi’nin tamirine ait olmal›d›r.
Bu çeflmenin bugünkü ‹skele Meydan›’nda oldu¤u san›lmaktad›r.
Evliya Çelebi, ‘‹stanbul cevelânlar›’na 1630 tarihlerinde bafllad›¤›na göre, çeflme en geç 1600
tarihlerinde, yapt›r›lm›fl olabilir.
Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/175) (Mecmua-y› Tevarih,
s. 61.)
VAL‹DE KETHÜDASI ÇEfiMES‹
B
ülbüldere semtinde ve Selânikliler Soka¤›
ile Tekkeiçi Soka¤› (eski Tutkalc› Bay›r›)’n›n birleflti¤i yerde ve Tekkeiçi Soka¤›’n›n
sol köflesindedir. Karfl›s›nda Selânikliler Me-
ÜSKÜDAR ÇEfiMES‹
B
u çeflmenin yeri, bânisi ve yap›ld›¤› tarih
belli de¤ildir. Evliya Çelebi, meflhur seyehatnamesinde: “Üsküdar Çeflmesi, çok de¤erli,
büyük bir hay›rd›r” diye bu çeflmeden bahseder
fakat yeri ve yap›l›fl tarihi hakk›nda bir aç›klamada bulunmaz.
Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi de, Mec-
Valide Kethüdas›
Çeflmesi.
1187
Valide Kethüdas›
Kitabe bugün
Topkap› Saray›’n›n
ikinci avlusunda ve
mutfaklar bölümünün
önündedir.
Kethüda Mehmet
Pafla’n›n flahidesi.
zarl›¤›, Feyziye Camii ve Asadar Baba’n›n aç›k
türbesi bulunmaktad›r. Yeri için Hammal
Mehmet A¤a Mescidi ile Feyziye Camii bahislerine bak›n›z.
Çeflme, klâsik Türk çeflme mimarîsi üslûbunde
yap›lm›fl olup kesme tafltand›r. Haznesi küçüktür. Suyu Bülbülderesi’nden temin edilirdi.
Kafl kemeri üzerindeki kitâbesi bugün Topkap›
Saray›’n›n ikinci avlusunda ve mutfaklar bölümündedir. Çeflme üzerindeki yeri hâlâ bofltur.
Mehmet Raif Bey’in, Mir’at-i ‹stanbul adl› eserine de kaydetti¤i kitâbesi fludur:
Kethüda-y› Valide Sultan kim ol
Mefharü’l-akran memduhü’l-hisâl
Üsküdar’› eyledi fladab-› dil
Çeflmesâr ile idüb sirab-› hâl
Bu mahall âba katî muhtac idi
K›ld› irva vire ecrin Lâyezâl
Didi tarihin Zamîrî nûfl iden
Akd› gel manend-i Kevser bu zülâl
1112 (1700)
Çeflme eskiden camiin önünde iken 1300
(1883) tarihinde flimdiki yerine, eski ad› Tutkalc› Bay›r› olan bugünkü Tekkeiçi Soka¤›’n›n
sol köflesine nakledilmifl olup suyu daima akard›.
Kitâbede Valide Kethüdas›’n›n ad› yaz›l› de¤ildir. Fakat, çeflmenin yap›ld›¤› s›rada Valide
Sultan olan, II. Mustafa ile III. Ahmet’in anneleri ve Üsküdar Yeni Cami bâniyesi Rabia
Gülnufl Emetullah Sultan’d›r ki onun da 20
y›ll›k kethüdas› meflhur Arapkirli el-hac Mehmet Pafla’d›r. Çeflmeyi a¤al›¤› s›ras›nda yapt›rm›flt›r. Kürt Mehmet Pafla veya Kara Kethüda lâkaplar›yla da an›lan Mehmet Pafla’n›n bu
çeflme civar›nda fieyh Camii ile Yeflilbafl Tür1188
be aras›nda uzanan ve bugün de hâlâ bostan
olarak kullan›lan bir bostan› vard›.
Mehmet Pafla, Eski Saray’a girip Kilercibafl› olmufl ve II. Süleyman’›n (1687-1691) tahta geçmesi üzerine de saraydan ayr›larak Padiflah’›n
annesi Saliha Dilaflub Valide Sultan’a kethüda
olmufltur. Onun 1689’daki vefat› üzerine de
defterdar vekili ve darphane emini olmufltur.
II. Mustafa (1693-1703)’n›n padiflah olmas›
üzerine padiflah›n annesi Gülnufl Sultan’a kethüda olmufl ve bu görevinde 20 sene kalm›flt›r.
1127 Rebiyülâhir (Nisan 1715)’te vezaret rütbesi verilerek pafla olmufl ve ‹stanbul kaymakaml›¤› görevine getirilmifltir. Bundan sonra
da bir tak›m vazifelerde bulunan Mehmet Pafla, 90 yafllar›nda oldu¤u halde, Süleymaniye’deki kona¤›nda vefat ederek yap›m›na eme¤i geçti¤i, Üsküdar Yeni Cami hazîresine gömülmüfltür. Ak›ll›, temkinli, dini bütün, iyi bir
kimse idi. 1135 (1723)’te vefat etti.
Mehmet Pafla’n›n bu çeflmesinden baflka, Galata’da bugün yerinde H›rdavatç›lar Çars›s› bulunan Gülnufl Sultan Camii karfl›s›nda bir Darü’l-hadisi vard›r ki bir zamanlar Galata Mahkemesi olmufl ve flimdi de cami olarak ibadete
aç›lm›flt›r. Pafla’n›n bir de Ortaköy’de yal›s›
vard›. Mehmet Kethüda’n›n, M›s›r Kahire’de
bir sebili vard›r. Kendisi, 1128 cemaziyelevvelde (Nisan 1716) fleyhu’l-harem olmufl ve deniz
yolu ile M›s›r’a gitti¤i zaman yapt›rm›flt›r.
Babu’l-vezir Caddesi üzerindeki sebilin kitâbesi on m›sra olup tarih beyti fludur:
Geldi hâtiften ana tarih-i zîba Hamdiyâ
Ayn-› Zemzem’dir sebîlin flevki inflad eyledi.
1128
Kitâbe yazar› Üsküdarl› Zamîrî Mustafa Efendi, Divan-› Hümâyun kâtiplerinden olup sonra tezkereci oldu. “Kadri yüce bir mert” flair idi.
Ölüm tarihi belli de¤ildir. Sicill-i Osmânî yazar› H. 1105’te vefat etti¤ini söylemesi bir yanl›fll›k eseridir. Çünkü, Üsküdar’da 1117
(1705)’te yap›lan Sadrazam Hasan Pafla Çeflmesi’nin kitâbesi de Zamîrî taraf›ndan söylenmifltir. Kabri Karacaahmet Mezarl›¤›’ndad›r.
Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 87) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul
Çeflmeleri, 2/286, 288, 290) (Sicill-i Osmânî, 1/64, 3/237
ve 4/219) (‹. Parmaks›zo¤lu, Nusretname, 2/453 Mehmet
A¤a Kürt md.) (Sâlim Tezkiresi, ‹stanbul 1315, ‹kdam Matbaas›, s. 34) (Gezi Notu) (Hadîka, 2/34 Galata Yeni Cami
bahsi) (Vâs›f Hiç, Bülbülderesi, ‹stanbul Ans. 6/3170) (Akkufl, Kahire’de Osmanl› Dönemi Eserlerde Türkçe Manzum
kitâbeler, Vak›flar Der. Say›: 22/391)
VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹
Ç
eflme, ‹mam Nas›r Soka¤› üzerinde ve bu
soka¤›n dirsek yapt›¤› köflededir. Sol taraf›nda Yeni Cami’nin avlusuna aç›lan kap›s›,
sa¤ taraf›nda ise, 998 (1589-90) tarihinde yapt›r›lan Geredeli Camii’nin arsas› bulunmaktad›r. Bu cami bahsine bak›n›z.
çat›s› vaktiyle kiremitle örtülmüfltü. fiimdi çimento ile s›vanm›flt›r.
Bu sade, fakat ihtiflaml› çeflmenin kemeri üzerinde befl sat›r halinde on m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r:
Çeflmesâr-› din ü devlet âb-› rûy-i saltanat
Mâder-i zîflân-› Sultan Ahmed cem âsitân
Fî-sebîlillâh bünyâd eyleyüb bu çeflmeyi
Oldu atflana zülâl-i lûtf ile rahat-resân
Cûybâr-› Kevser’in güya aya¤›d›r bu âb
Üsküdar’› eyledi pür-feyz-i mânend-i cinân
Teflnegân oldukça pür-sâz-› sebû-y› ârzû
Sâhibu’l hayr›n du’âs›yla olur ratbu’l-lisân
H›zr-› ferrûh-dem görünce Ta’ibâ tarihini
Didi dil-cû çeflme-i âb-› hayât oldu revân
1122 (1710)
Çeflme Yeni Cami’den bir sene sonra yap›lm›flt›r.
Bânisi Gülnufl Emetullah Valide Sultan’d›r.
Yeni Valide Camii bahsine bak›n›z.
2/302) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/122) (Kâz›m Çeçen,
Üsküdar Sular›, s. 72.)
Mermer çeflme yüzünün iki yan› kesme tafl
olup arkas›nda büyük bir haznesi vard›r. Tonoz
YEN‹ÇEfiME
Ç
eflme, Ahmediye Meydan›’n›n ortas›nda
bulunan Darü’s-saâde A¤as› Mehmet A¤a
Camii’nin önünde idi. Yeniçeflme Camii bahsine bak›n›z.
Ayvansarayl› Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde, Yeniçeflme bafll›¤› alt›nda
flunlar› yazmaktad›r:
“Üç taraf›nda üç musluk içinde tak-› bâlâs›nda
olan tarihtir. Bânisi Darü’s-saâde A¤as› Mehmet A¤a’n›n hayrat›d›r:
Sâhibu’l-hayrat Mehemmed A¤a
Bende-i an fleh vâlâ himmet
Kerd in çeflme-i âli bünyad
fiud revan zülâl-i rahmet
Güft-i Asarî dagi tarih
Çeflmeha-i nûr-› ayn-› rahmet
990 (1582)
Valide Sultan
Çeflmesi.
1189
fiair Asarî için Karacaahmet Türbesi bahsine
bak›n›z.
Bu meydan çeflmesi, zamanla harap olmufl ve
1141 (1728-29) tarihinde Darü’s-saâde A¤as›
Beflir A¤a taraf›ndan tamir edilmifltir. Bu onar›mdan sonra çeflme Yeniçeflme, yan›ndaki
Mehmet A¤a Camii de Yeniçeflme Camii ad›n›
alm›fl ve bu 1960 tarihlerine kadar devam etmifltir. 1935 tarihinde meydan›n tanzimi s›ras›nda cami ve mezarl›¤› kald›r›lm›flt›r. Camiin
civar›nda, üç tekke ve Hüdâyî Âsitânesi fleyhlerinden Devatç›zâde Mehmet Efendi’nin bir camii vard›. Ahmediye Meydan›, yüz y›llar boyunca Üsküdar’›n en maruf ve mamur bir semti
idi. Ahmediye Çarfl›s›nda bazac›lar, muhallebiciler, kaymakç›lar ve aktar dükkânlar› ile befl
adet büyük ve mükemmel k›raathane vard›.
tarihlerinde açt›¤› ünlü kahvesi de bu civarda,
Ahmediye’de idi. Ayr›ca K›zlara¤as›’nda Dutlukahve diye bilinen bir horozcu kahvesi vard›. Bir horozcu kahvesi de fieyh Camii’nde idi.
Burada, kahvenin bahçesinde horoz dö¤üfltürülürdü. Dutlukahve sonradan kuflçular›n kahvesi olmufltu.
Derin-V. Çabuk, s. 66) (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/205, 209)
(E. Koçu, Ahmediye, ‹stanbul Ans. 1/377) (Sadri Sema,
Eski ‹stanbul’dan Hat›ralar, s. 74)
KRONOLOJ‹K D‹Z‹NE GÖRE
ÜSKÜDAR ÇEfiMELER‹
Çeflmenin Ad›
Yap›l›fl›
Hali
Fatih Sultan Mehmet
860 (1455)
Mamur
1900 tarihlerinde çekilen Manzara-i Evkaf-›
Hümâyun Kartpostal›’nda bu çeflmenin resmi
görülmektedir. Buna göre çeflme, bir meydan
çeflmesi olup dört yüzlüdür. Demek ki üç yüzünde lüle varm›fl.
Selman A¤a-Horhor
912 (1506)
Mamur
Rüstem Pafla
952 (1545)
Y›k›ld›
Mihrimah Sultan
955 (1548)
Mamur
Çok güzel bir görünümü olan çeflme, muntazam kesme tafltan yap›lm›fl olup Mahmut Pafla
Camii kap›s› önündeki çeflmenin bir benzeri
fakat daha al›ml›s›d›r. Alemli beflik çat›s› dört
yüzlü olup tafl kaplanm›flt›r. Cephe köfleleri
dört köfle sütun kabartmal›d›r. Kemerleri dilimli ve sivridir.
Do¤anc› Hasan Pafla
966 (1558)
Y›k›ld›
Ahmet Çelebi
975 (1567)
Y›k›ld›
Sadrazam Sinan Pafla
983 (1575)
Mamur
‹brahim A¤a Menzil
988 (1580)
Mamur
Sadri Sema, hat›ralar›nda; “Üsküdar’›n geceli
gündüzlü aç›k ve ifllek bir çarfl›s› vard›. Vapur
iskelesinden Yeniçeflme’ye kadar uzanan, oradan iki kola ayr›larak bir yandan Ahmediye,
Kefçedede yoluyla Paflakap›s›’na, bir yandan
Tabutçular içi, K›zlara¤as› yoluyla Toptafl›’na
kadar uzanan bu çarfl›ya Üsküdarl›lar Çarfl›boyu ad›n› vermifllerdi. Burada gece gündüz ses
kesilmez, kalabal›k eksilmez, al›fl verifl durmazd›. O tarihlerde ‹stanbul’un belki hiç bir semtinde böyle canl›, gürültülü ve alabildi¤ine
uzan›p bitmeyen bir çarfl›s› daha yok gibiydi.
Yeni Çeflme
990 (1582)
Y›k›ld›
Nurbânu Valide Sultan
991 (1583)
Mamur
Elhac K›zlar A¤as›
Mehmet A¤a
995 (1587)
Mamur
El-hac K›zlar A¤as›
Mehmet A¤a
998 (1590)
Mamur
Ayfle Sultan
l007 (1598)
Mamur
Hasan Çavufl
1007 (1598) Mamur
Üsküdar
l009 (1600)
Bulgurlu Köyü
(Teberdar Mehmet A¤a)
1009 (1600) Mamur
El-hac K›zlara¤as› Mehmet A¤a Camii ve Çeflmesi bahislerine bak›n›z.
Yeniçeflme’de bir mescit, önünde ortada bir
çeflme, daha afla¤›da iki tarafl› dükkânlar” bulunuyordu diye yazmaktad›r.
Üsküdar’› çok iyi bilen Vâs›f Hoca’n›n 1900
1190
Y›k›ld›
Ayr›l›k Çeflmesi
(Ahmet A¤a)
1009 (1600) Mamur
Efendi
1019 (1610) Mamur
Efendi
1019 (1610) Y›k›ld›
Sultan I. Ahmet
1023 (1614) Y›k›ld›
Sultan I. Ahmet
1024 (1615) Y›k›ld›
Sadrazam Halil
1026 (1617) Mamur
Babü’s-saade A¤as›
‹smail A¤a
1026 (1617) Mamur
Kara Mustafa Pafla
1040 (1630) Y›k›ld›
Mahpeyker Kösem
Valide Sultan
1052 (1642) Mamur
Valide Kethüdas›
Arslan A¤a
1056 (1646) Mamur
Ayfle ve Ümmühani Hatun 1060 (1650) Mamur
fieyh Camii
1061 (1651) Mamur
Müsahip Ali A¤a
1064 (1653) Mamur
Müsahip Mustafa Pafla
1094 (1683) Y›k›ld›
Sultan IV. Mehmet
(Küçük Çaml›ca)
1064 (1653) Mamur
fiehit Süleyman Pafla
1098 (1687) Y›k›ld›
Valide Kethüdas›
1112 (1700) Mamur
Sultün IV. Mehmet
(Büyük Çaml›ca)
1071 (1660) Mamur
‹zmirli Ali Pafla
1114 (1702) Mamur
Abbas A¤a
1080 (1669) Mamur
Kas›m A¤a
1115 (1703) Mamur
Abbas A¤a
1080 (1669) Mamur
‹smail A¤a
1115 (1703) Mamur
Nâlî Mehmet Efendi
1086 (1675) Mamur
Türk Ahmet Pafla
1116 (1704) Mamur
fieyh Selâmi Ali Efendi
1088 (1677) Mamur
Sadrazam Damat
Hasan Pafla
1117 (1705) Mamur
1089 (1678) Mamur
Haseki ‹smail A¤a
1118 (1706) Y›k›ld›
Mihrimah Sultan
1092 (1680) Mamur
1092 (1680) Mamur
Mutbak Emini Hac›
Halil Efendi
1119 (1707) Mamur
Tunusba¤› Menzil
Silâhtar Mustafa A¤a
Meydan
1094 (1683) Mamur
Gülnufl Emetullah
Valide Sultan
1121 (1709) Mamur
Eski ‹stanbul’da bir
çeflme ve sakalar.
1191
Küçüksu Çeflmesi ve
Namazgâh›.
1192
Hatice Sultan
1141 (1728) Y›k›ld›
fiehzade Numan
1141 (1728) Mamur
Ümmü Bayezid
(Mihriflah Kad›n)
1141 (1728) Mamur
fiehzade Bayezid
1141 (1728) Y›k›ld›
fiehzade Süleyman
1141 (1728) Y›k›ld›
fiehzade Süleyman
1141 (1728) Mamur
fiehzade Mehmet
1141 (1728) Y›k›ld›
1141 (1728) Y›k›ld›
Sultan III. Ahmet
1122 (1710) Mamur
1141 (1728) Y›k›ld›
Ahmediye
1134 (1721) Mamur
fiehzade Mustafa
1141 (1728) Mamur
‹bnülemin Ahmet A¤a
1134 (1721) Mamur
fiehzade Seyfeddin
1141 (1728) Mamur
Bostanc›bafl› ‹brahim A¤a
1135 (1722) Mamur
fiehzade Seyfeddin
1141 (1728) Mamur
Kethüda Mehmet
A¤a (Pafla)
1136 (1723) Mamur
Üçüncü Kad›n
1141 (1728) Y›k›ld›
Baflkad›n Meydan
1141 (1728) Mamur
fiehzade Sultan Mehmet
Validesi
1141 (1728) Y›k›ld›
Tophanelio¤lu Meydan
1140 (1727) Mamur
Tophanelio¤lu
1140 (1727) Y›k›ld›
Sultan III. Ahmet Meydan 1141 (1728) Mamur
K›zlara¤as› Hac› Beflir A¤a 1141 (1728) Y›k›ld›
Nevflehirli ‹brahim Pafla
1141 (1728) Y›k›ld›
Beflir A¤a
1141 (1728) Y›k›ld›
Sadrazam ‹brahim Pafla
1141 (1728) Y›k›ld›
Mutbak Emini Hac›
Halil Efendi
1141 (1728) Mamur
1141 (1728) Y›k›ld›
1141 (1728) Mamur
Mutbak Emini Hac›
Halil Efendi
1141 (1728) Mamur
1141 (1728) Harabe
Mutbak Emini Hac›
Halil Efendi
1142 (1729) Mamur
Fatma Sultan
1141 (1728) Y›k›ld›
1141 (1728) Mamur
Mehmet Kethüda
(Divitçiler)
1142 (1729) Y›k›ld›
Genç Mehmet Pafla
Atike Sultan
1141 (1728) Y›k›ld›
Kaptan Mustafa Pafla
1142 (1729) Mamur
1141 (1728) Mamur
fiüca Ahmet Pafla
1151 (1738) Y›k›ld›
Esma Sultan
1141 (1728) Y›k›ld›
Sadeddin Efendi
1154 (1741) Mamur
Silâhtar Süleyman A¤a
1165 (1725) Y›k›ld›
Ümmügülsüm Han›m
1233 (1817) Mamur
Sultan III. Osman
1169 (1755) Y›k›ld›
Haf›z ‹sa A¤a
1240 (1824) Mamur
Ayazma III. Mustafa
1174 (1760) Mamur
‹hsaniye
1240 (1824) Mamur
Sultan III. Mustafa
1174 (1760) Y›k›ld›
Mehmet Tahir Efendi
1242 (1826) Mamur
Hatice Sultan
1178 (1764) Mamur
Mehmet Tahir Efendi
1242 (1826) Harap
Hatice Sultan
1178 (1764) Y›k›ld›
Hac› Hasan A¤a
1244 (1828) Y›k›ld›
Abdülaziz Efendi
1179 (1765) Y›k›ld›
Sultan II. Mahmut
1248 (1832) Mamur
Parizâde Osman Sahip
Efendi
1181 (1767) Y›k›ld›
Sultan II. Mahmut
1248 (1832) Harap
Sultan II. Mahmut
1248 (1832) Y›k›ld›
Saraclar
1190 (1776) Y›k›ld›
1193 (1779) Mamur
Abdülmecit Han
(Halit A¤a)
1255 (1839) Y›k›ld›
Sineperver Valide Sultan
1194 (1780) Mamur
Abdülmecit Han Meydan
1257 (1841) Mamur
Mihriflah Valide Sultan
1206 (1791) Mamur
Taz›c›lar Oca¤›
1259 (1843) Mamur
Mihriflah Valide Sultan
1206 (1791) Mamur
Kaymakam Emin Bey
1271 (1854-5) Mamur
Hüsameddin A¤a
1206 (1791) Y›k›ld›
Mütevelli
1271 (1854-5) Mamur
Meryem Kad›n
1208 (1793) Mamur
Fethi Ahmet Pafla
1272 (1855) Y›k›ld›
Ladikli Ahmet A¤a
1208 (1793) Mamur
Ömer Bey
1275 (1858) Mamur
Ayfle Hatun
1209 (1794) Mamur
Menzil
1284 (1867) Mamur
Benlizâde Ahmet Reflit
Efendi
1215 (1800) Mamur
Tiryal Han›m
1288 (1871) Mamur
1291 (1874) Mamur
Sultan III. Selim
veya Tekke
1217 (1802) Mamur
(Paflaliman›)
Daya Kad›n
1220 (1805) Mamur
T›fl›gül Han›m
1223 (1808) Mamur
Haf›z ‹sa A¤a
1226 (1811) Mamur
‹smet Bey
1227 (1812) Mamur
Haf›z ‹sa A¤a
1228 (1819) Mamur
fierefâbâd veya Sultan
II. Mahmut
1229 (1814) Y›k›ld›
Haminnine
Çeflmesi’nin aç›l›fl›.
1193
Demirci Baba
1305 (1887) Mamur
Bostanc›bafl›
1722
Y›k›ld›
Cevher A¤a
1315 (1897) Mamur
Pirinçci
-
Mamur
Mahbub A¤a
1321 (1903) Mamur
‹nadiye
-
Mamur
Hac› Mehmet Naki
(Hac› R›za Efendi)
1321 (1903) Mamur
fieyhülislâm Mirzazâde
1731
Mamur
‹nadiye Tekkesi
1733
Harap
Hasip Pafla-Zeki Bey
1323 (1905) Mamur
Tekke Kap›s›
1762
Mamur
Ahmet fiakir Efendi
1325 (1907) Mamur
Y›k›ld›
1331 (1915) Mamur
fieyhülislâm Mirzazâde
Mehmet Said
1740
Mülâz›m fiehit Hakk›
Efendi
Mamur
1333 (1915) Mamur
fieyhülislâm Arif Hikmet
Beyefendi
1812
K›s›kl›
Kassam
1342 (1923) Mamur
Selimiye
1807
Mamur
Hac› Mehmet Efendi
1347 (1928) Mamur
Silâhflor fiakir Bey
1824
Mamur
Surp Garebet Ermeni
Kilisesi
1844
Mamur
Yap›l›fl Tarihi Belli Olmayan
Çeflmeler:
1194
Çeflmenin Ad›
Takribi
Hali
Duduo¤lu
-
Harabe
Tafll›
-
Y›k›ld›
fiehitler
1852
Mamur
Devecio¤lu
-
Y›k›ld›
Hasan Bey
-
Harap
Safiye Sultan
-
Y›k›ld›
-
Harap
Kale
-
Y›k›ld›
Ahmet Efendi
1865
Y›k›ld›
Halife
-
Y›k›ld›
Han›m Nine
1930
Mamur
Silâhtar A¤a
1640
Harap
Feyzullah Efendi
-
Y›k›ld›
ARSLAN A⁄A SUYU
1
056 (1646) tarihinde Sultantepe’de kendi
ve efli Ayfle Hatun çeflmeleri için Ba¤larbafl› Mevkiindeki ‹cadiye Tepesi’nden getirilmiflti. Ayfle Hatun Çeflmesi arkas›ndaki Abdi Çelebi Camii de bu sudan istifade ederdi.
Su, ‹cadiye Tepesi’nden galeri içinde akarak
Bülbüldere-Ba¤larbafl› ana yolunu takiben ve
Özbekler Tekkesi’nin arka taraf›ndan ve burada künk içinde akarak Selvilik Caddesi’nden
geçer ve kendi çeflmesine gelirdi. Özbekler
Tekkesi semahanesi arkas›ndaki meyilli arazide kesme tafltan yap›lm›fl bir hazne vard›r.
AYAZMA CAM‹‹ SUYU
B
u suyun kayna¤› Ba¤larbafl› mevkiindeki
Çiftlik Gazinosu (bugün M. Ü. ‹lâhiyat
Fakültesi binalar›n›n oldu¤u yer) civar›ndad›r.
Buradan Nuhkuyusu Caddesi, Tunusba¤› ve
Do¤anc›lar yolu ile gelen su 1760 tarihinde yap›lm›fl olan Ayazma Camii, Çeflmesi ve hamam›ndan akard›.
Caminin oldu¤u yerin civar›nda Ayazma Saray› bulundu¤una göre su daha önceki bir dönemde getirilmifl ve 1760 tarihlerinde de Sultan III. Mustafa (1757-1774) taraf›ndan ›slah
Arslan A¤a Suyu
Maksemi’nden
geriye kalan.
Günlük su çekeri 120 metre küp olan bu suyun
bir k›sm› sonradan Mihrimah Camii ve flad›rvan›na verilmifltir. Mihrimah Sultan Suyu
Arslan A¤a ve han›m› fieyh Camii hazîresinde
gömülüdür. Bu cami bahsine bak›n›z.
AT‹K VAL‹DE SUYU
(NURBÂNU SULTAN SUYU)
Bu su için Valide-i Atik Maksemi bahsine bak›n›z.
1197
Ç‹N‹L‹ SUYU
edilmifltir. Bu onar›mdan sonra su, Sultan
Mustafa Suyu ismini alm›flt›r.
Su yolu zamanla harab oldu¤undan Atik Valide suyuna kat›lm›flt›r.
BEYL‹K ÇEfiME SUYU
S
elimiye’de, Selimiye ‹skele Caddesi ile
Çeflme-i Kebir Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde
bulunan ve 1257 (1841) tarihinde Sultan Abdülmecit taraf›ndan yapt›r›lan büyük çeflme
için temin edilmifltir.
Su, çeflmenin karfl›s›ndaki yamaçta ve bir evin
bahçesindeki p›nardan ç›kard›. Kuyu fleklindeki bu p›nar›n üzerine tonoz çat›l› küçük bir
maksem yap›lm›flt›r.
ÇINAR SUYU
Ç
›nar Yokuflu, Selâmi Ali Efendi Caddesi’nin eski ad›d›r. Selâmet Yokuflu ismiyle
de bilinen yol, ad›n› fieyh Selâmi Ali Efendi’den alm›flt›r.
n yedinci as›r ortas›nda Kösem Mahpeyker Sultan taraf›ndan Çinili Cami, Çinili Hamam, çeflme ve sebili için getirtilmifltir.
Afla¤›daki sat›rlar merhum Nâz›m Nirven
Bey’in bir yaz›s›ndan al›nm›flt›r:
“Çinili suyunun kaynaklar›, zengin bir su yata¤› olan Çaml›ca ve Çakal Da¤› civar›ndad›r.
Büyük Çaml›ca’n›n do¤u s›rtlar›ndaki vadilerden toplanan sular›n yolu, Tantavi Çiftli¤i’nin
kuzeyindeki dereyi takiple ve buradan katma
sular alarak çiftlik havuzunun yan›ndan Alemda¤› yoluna ç›kar, yolun karfl› taraf›na geçerek
Kavak Bay›r›’na gelir. Civardaki köflklerin
ba¤lar›ndan inerek, Toygar Çeflmesi’nin alt taraf›ndan Libade’ye gelir. Su mecras› bu seyri
esnas›nda da ba¤lardan katma su al›r.
Burada su yoluna Büyük Çaml›ca’dan ve Küçük Çaml›ca’dan, Serasker R›za Pafla arazisinden de su kat›l›r. Su yolu Libade’den sonra
Merdivenköyü Caddesi’nin kenar›n› takip ile
Çatal Maslak’a gelir. Burada mecra civardan
da katmalar alarak Küçük Çaml›ca yoluna iner
(fiekerci Masla¤› Soka¤›).
Bu cadde üzerinde Matbah Emini Hac› Halil
Efendi’nin 1119 (1707) ve 1141 (1728) tarihli iki çeflmesi bulundu¤u gibi Kuflo¤lu Yokuflu’nun üst bafl›ndaki meydanda son tarihli bir
çeflmesi daha vard›r. Su, bu çeflmeler için getirilmifltir.
Semerci Ba¤›’ndan ve Ömer Efendi (fieyhülislâm Bodrumî) korular›ndan tekrar katmalar
alarak F›st›kdibi’ne gelir. Niflantafl›’n›n bulundu¤u tarladan, hassa müfliri Rauf Pafla, Altunizâde Necip Bey arazisinden ve sonra da M›s›rl› Faz›l Pafla’n›n ba¤çesinden geçerek Sultan
Saray› Ba¤çesine (Refia Sultan Saray›-Küçük
Çaml›ca Caddesi) gelir.
Bu cadde üzerinde 1088 (1677) tarihinde fieyh
Selâmi Ali Efendi taraf›ndan yapt›r›lan bir
çeflme ve yan tarafta da bir tekke ile bir hamam› oldu¤una göre caddeden daha evvel de bir
vak›f suyunun geçti¤i anlafl›lmaktad›r. Bu eski
suyun Halil Efendi taraf›ndan onar›ld›¤› da düflünülebilir.
Buradan da S›rkâtibi Ba¤›’ndan ve Çiftlik Gazinosu kap›s› alt›ndan Ba¤larbafl› Caddesi’ne
(Nuhkuyusu Caddesi) ç›kar. Yenimahalle’ye
do¤ru inen künk su yolu Çinili Cami ile di¤er
hayrata ulafl›r.
Yak›n yerden gelen bu suyun ak›fl›n› intizama
sokmak için Toygartepe üzerinde, Dürbali Soka¤› (eski Torbal› Soka¤›) ile Hac› Mutlu Soka¤›’n›n birleflti¤i yere kesmetafl bir su terazisi
yap›lm›flt›. Terazi son senelerde y›k›lm›flt›r.
Matbah Emini Hac› Halil Efendi Çeflmesi bahsine bak›n›z.
1198
O
Su yolunun bu seyrinde bir flube yolu F›st›kdibi’nde Necip Bey arazisinde, ayr›larak Valideba¤›’na gider, fieyhülislâm meflhur Arif Hikmet Bey’in çeflme ve sebiline su verirdi.
Vaktiyle 28 adet su verici yeri olan ve günde
600 metre küp bir verimi olan bu su yolunun,
9900 metrelik künkten yap›lm›fl bir flebekesi
vard›.”
FATMA SULTAN SUYU
(‹BRAH‹M PAfiA SUYU)
B
u isimle bilinen su, fierefâbâd Saray› için
getirilmifl ve bu s›rada Sultan III. Ahmet
(1703-1730) Sadrazam ‹brahim Pafla, Sultanlar ve fiehzadeler ad›na yapt›r›lan 40 adet çeflmeden ve Fatma Sultan Saray›’ndan da ak›t›lm›flt›.
fierefâbâd Kasr›, 1580 tarihinden beri mevcut
olup isimleri de¤iflikti. Bu saray bahsine bak›n›z. Bu saray›n bir suyu oldu¤una göre, 172728 tarihlerinde saray, yeni bafltan yapt›r›l›rken
mevcut olan su yolu ›slah edilmifl veya yeni
bafltan yapt›r›lm›flt›r.
fiair Nedim’in maksem tarihi için söyledi¤i fliirde:
fierefâbâd içindir asl› amma kim bu maksemden
Bu flehr-i Üsküdar’a dahi küllî hisse peydâd›r
dendi¤ine göre su, yaln›z fierefâbâd Kasr› için
getirilmifl de¤ildir. Büyük bir flehircilik anlay›fl› ile geliflen Üsküdar’›n su ihtiyac›n› karfl›lamak amac›yla bu kadar büyük bir külfete katlan›lm›flt›r.
Suyun kaynaklar› ‹çerenköy taraflar›nda, Merdiven Köyü ile Karaman Çiftli¤i civar›nda
akan Sazl›dere yan›nda idi. Sekiz kaynaktan
gelen sular, üzeri kapal› ufak bir havuzda toplan›r. Buradan ç›kan su, Kireç Ocaklar› ve
Uzunçay›r’›n kuzey taraf›nda ve yamaçtan geçerek civardan gelen katmalar› al›r. Tafll›dere
yak›nlar›nda eski Dahiliye Naz›r› (‹çiflleri Bakan›) Memduh Pafla’n›n (1839-1925) çiftli¤ine gelir, burada tekrar katma sularla dolan su
yolu, Küçük Çaml›ca Tepesi’nin güney eteklerindeki Semerci Ba¤› ve Üçp›nar mevkiine
ulafl›rd›.
Nuhkuyusu Caddesi bafl›nda ve Kap›a¤as›
mevkiindeki birinci su terazisine giren su dökülerek soldan birinci, ikinci ve üçüncü koldaki çeflmelere su verirdi.
Duvardibi mevkiindeki ikinci teraziden ayr›lan
su ise, o s›ralarda henüz y›k›lmayan Kavak Saray› ile Üsküdar Saray›na ve bunlar›n etraf›nda
bulunan bir çok tesislere su verirdi. Bu teraziden ayr›lan di¤er bir kol da, Paflakap›s› mevkiinde ve Belediye fiubesi arkas›ndaki büyük havuza ve buradan da Do¤anc›lar Meydan› yan›ndaki makseme gelirdi. fierefâbâd Kasr› maksemi bahsine bak›n›z. Bu maksem fierefâbâd
Kasr›’na ve civar›ndaki çeflmelere su verirdi.
Kap›a¤as› mevkiindeki birinci teraziden ayr›lan su, flu çeflmelerden akard›:
Soldan Birinci Kol:
1) ‹brahim Pafla Çeflmesi. ‹skender Baba Türbesi yan›nda idi.
2) Genç Mehmet Pafla Çeflmesi. Toptafl› Caddesi ile Beygirciler Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdedir.
3) Hac› Beflir A¤a Çeflmesi. Atpazar› mevkiinde idi.
4) Fatma Sultan Çeflmesi. Atpazar› içinde, Sulu Han karfl›s›nda idi.
5) fiehzade Abdülhamit Çeflmesi. Kurban Nasuh Camii karfl›s›nda idi.
6) Esma Sultan Çeflmesi. Bulgurlu Mescit karfl›s›nda idi.
Yeni Cami Su
Deposu.
Burada hâlâ mevcut olan maksemden yola ç›kan su, biraz ileride Yeni Cami için evvelce
bulunan suyu, Altunizâde semtindeki Necip
Bey tarlas›ndan gelen suyu ve bugün Askeri
Prevantoryum olan Ahmet Celâleddin Pafla’n›n çiftli¤inden gelen suyu ald›ktan sonra
Ac›badem’e do¤ru inerdi.
Künk yol, yeni katma sular› ald›¤› Valideba¤›’ndan sonra Seyyid Ahmet Deresi taraf›nda,
topra¤›n uygunlu¤undan delme mecra haline
ve sonra künk olarak yoluna devam ederdi.
1199
7) fiehzade Numan Çeflmesi. Hayreddin Çavufl
Camii arsas› yan›ndad›r.
8) fiehzade Mustafa ve Süleyman’›n validesi
çeflmesi. Tembeller Mahallesi’nde idi.
9) Üçüncü Kad›n Çeflmesi. fieyh Camii yak›n›nda ve Selman A¤a Bostan Soka¤›’n›n bafl›nda idi.
10) Hatice Sultan Çeflmesi. Feyziye Camii yan›nda idi.
Soldan ‹kinci Kol:
1) Kaptan Mustafa Pafla Çeflmesi. Camiin karfl› köflesindedir.
2) fiehzade Seyfeddin validesi Çeflmesi. Kaptan Pafla Camii alt kap›s›n›n solundad›r.
3) fiehzade Mustafa Çeflmesi. Aziz Mahmut
Efendi Soka¤›’ndad›r.
4) Kethüda Mehmet Efendi Çeflmesi. Hüdâyî
Camii avlu kap›s›n›n sa¤›ndad›r.
5) fieyhzâde Bayezid Çeflmesi. Halil Pafla Türbesi karfl›s›nda idi.
r›’n›n bahçe kap›s› yan›nda idi.
5) fiehzade Mehmet Çeflmesi. fierefâbâd Kasr›’n›n bahçe kap›s› yan›nda idi.
Fatma Sultan-‹brahim Pafla Suyu ismiyle an›lan bu su yolunun bafl›ndan nihayetine kadar
50’den fazla maslak yapt›r›lm›fl ve iki maslak
aras›na 440 arfl›n (takriben 330 m.) aç›kl›k verilmiflti. Her iki maslak aras›na 1100 künk döflenmifltir.
Bu muazzam su yolunun 1600 metrelik k›sm›
galeri, 13 kilometrelik k›sm› da künk olup 3.
000 metre küp su tafl›rd›.
Suyun ak›fl›n› temin için 15 m. yüksekli¤inde
iki su terazisi yap›lm›flt›.
Yukar›da yaz›lanlardan baflka fierefâbâd Kasr›
ve Fatma Sultan Saray› içinde de su hazneleri
yap›lm›flt›r. Bu saraylar bahsine bak›n›z.
Su yolunun yap›m› s›ras›nda haz›rlanm›fl olan
Üsküdar Su Yolu Haritas›’nda, sulu boya ile
resmedilmifl 37 çeflme görülmektedir. Bunlardan baz›lar›n›n ad› yaz›lm›fl ve baz›lar›n›n da
yaln›z krokileri çizilmifltir.
Bu su için Vak›f Sular› Müdüriyeti defterinde:
6) ‹brahim Pafla Çeflmesi. Davut Pafla Camii
civar›nda idi.
7) Sultan Mehmet Validesi Çeflmesi. Tembeller Mahallesi’nde Kireçhane karfl›s›nda idi.
8) ‹brahim Pafla Çeflmesi. Selman A¤a Camii
karfl›s›nda idi.
9) Sultan III. Ahmet Meydan Çeflmesi. ‹skele
Meydan›’ndad›r.
Soldan Üçüncü Kol:
1) Baflkad›n Çeflmesi. ‹mrahor Camii sol taraf›ndad›r.
2) ‹brahim Pafla Çeflmesi. Eski Hamam ve
Hüsrev A¤a Camii’nin karfl›s›ndad›r.
3) fiehzade Abdülhamit Çeflmesi. Hamza Fakih mahallesinde idi.
“Cennet-mekân merhum ve ma¤furun leha
Fatma Sultan tâbet serâhu ve sadrazam-› esbak
‹brahim Pafla merhumun icras›na muvaffak olduklar› medine-i Üsküdar’da kaim müteaddid
çeflme-i mâ-i lezizin Alemda¤› taraf›nda olan
kubbeden medine-i Üsküdar’da Do¤anc›lar
Meydan›’nda vaki makseme gelince medine-i
mezbure haricinde Halife Çeflmesi kurbünde
ba¤lar derununda kaim âbârdan müfltemi olup
vak›f sahibi suyuna ilhak ve medine-i mezbûreden ‹mrahor Mahallesi’ne camii flerif ittisal›nda kaim maslakta ifraz...” edilirdi diye yazmaktad›r.
Bu suya sonradan üç katma ilâve edilmifltir ki
flunlard›r:
a- Kethüda Mehmet Pafla Suyu.
b- Genç Mehmet Pafla suyu
c- Matbah-› Âmire Emini Halil Efendi suyu
4) fiehzade Süleyman Çeflmesi. fierefâbâd Kas1200
Kethüda Mehmet Pafla suyu, 1166 (1752) tarihinde ana künke ba¤lanm›flt›r.
Genç Mehmet Pafla suyu, Küçük Çaml›ca civar›ndaki Semerci Ba¤›’nda kaynayan su, ayn›
tarihte ana künke ba¤lanm›flt›r.
dan›’ndan geçerek dergâh›n üst kap›s›ndan
içeri girerdi. Burada solda, duvar içinde küçük
bir su terazisi ve duvar›n arkas›nda ise büyük
bir havuz vard›r.
Külliyenin esas haznesi abdest musluklar›n›n
sa¤ taraf›nda, imaretin arkas›ndad›r.
Halil Efendi suyu ise, kendi ba¤›ndan ç›kmakta idi. 1174 (1760) tarihinde ana suya kat›lm›flt›r.
Burada toplanan su, musluklardan, imaretten
ve bugün mevcut olmayan flad›rvandan akard›.
GÜLNUfi EMETULLAH
VAL‹DE SULTAN SUYU
MAHPEYKER KÖSEM
S
1
Bu güzel su, Valideba¤›, Koruluk, Seyyid Ahmet Deresi yan›ndan, galeri içinde akarak Karacaahmet Mezarl›¤›’ndan geçer ve ‹nadiye
Tekkesi karfl›s›ndaki masla¤a gelirdi. Burada
galerisi boru halindedir.
Su, Büyük Çaml›ca Tepesi’nin kuzey taraf›ndaki Çakal Da¤› (Çak›l Da¤›) s›rtlar›ndan ç›karak Bulgurlu Köyü’ne ve buradan Küçük
Çaml›ca Tepesi’nin güney eteklerinden geçerek Nuhkuyusu Caddesi’ne gelirdi. Allame
Caddesi ile fiair Talât Soka¤›’ndan akan su camiye ulafl›rd›.
ultan III. Ahmet’in annesi Gülnufl Sultan
ad›na 1121 (1709) tarihinde toplanan bu
su, Valideba¤›’ndan Sultan Abdülaziz’in Av
köflkünün önünden ç›kar. Kofluyolu üzerinde
ve S›rma Perde Soka¤›’n›n sa¤ köflesindeki bu
toplanma merkezi bugün de mevcuttur.
Sonradan çimento ile s›vanan bu maslaktan
ç›kan su Gündo¤umu ve Hakimiyet-i Milliye
Caddelerinden geçerek Yeni Cami’ye gelirdi.
Bu geçiflinde, ‹nadiye semtindeki çeflmelere ve
1722 tarihinde yapt›r›lan Ahmediye Camii’ne
su verirdi.
Su, Yeni Cami’ye Hakimiyet-i Milliye Caddesi’ne aç›lan avlu kap›s›ndan girer ve bu kap›n›n sol taraf›ndaki büyük haznede toplan›rd›.
Buradan ç›kan su, çeflme, sebil ve flad›rvandan
akar, yang›n havuzunda toplan›rd›.
050 (1640) tarihinde infla ettirmifl oldu¤u
cami, medrese, mektep, sebil, çeflme ve hamam› için getirtmiflti. Çeflmenin suyu mektep
alt›ndaki büyük depoda toplan›rd›.
M‹HR‹MAH SULTAN SUYU
S
u, iskele meydan›nda 1547 tarihinde yapt›r›lan Mihrimah Sultan Camii flad›rvan› ve
Çeflmesi için getirilmiflti.
‹nadiye’de
Gülnufl Emetullah
Valide Sultan
Maksemi.
‹lk önce Bülbüldere’den getirtilen su, bilhassa
HÜDÂYÎ AZ‹Z MAHMUD
EFEND‹ SUYU
1
003 (1594-95) tarihinde cami ve dergâh›
infla olunurken getirilmifltir.
Su, K›s›kl›’da Arif Bey’in bahçesindeki menbadan ç›kar. K›s›kl› seddesinden (küçük havuz) ç›karak Sar›kaya mevkiinden, Nuhkuyusu
Caddesi’nden, Tunusba¤› ve Do¤anc›lar Mey1201
yaz aylar›nda ihtiyac› karfl›lamad›¤›ndan, ‹cadiye Tepesi’nin do¤u eteklerinden getirtmek
icap etmiflti. Burada ark ve borularla Arapzâde
semtine ve oradan da Özbekler Tekkesi önünden Paflaliman› mevkiine getirilmiflti. Hüseyin
Baykara Soka¤›’n›n sa¤ taraf›nda hâlâ duran
iki haznede depolanan su, camiin flad›rvan›ndan ak›t›lm›flt›.
Kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lan bu
haznelerin Sultan IV. Murat’›n k›z› Kaya Sultan’›n saray›na ait oldu¤u da söylenmektedir.
Bu ihtimal daha kuvvetli görülmektedir. Çünkü, hazneler ile flad›rvan aras›nda 500 metreden fazla bir mesafe oldu¤u halde, hiç ak›nt›
yoktur. Bu mesafe içinde bunlardan baflka, öndeki yal›lara ait, biri y›k›lm›fl, iki tonoz çat›l› su
haznesi daha vard›r.
Mihrimah Sultan Suyu’nun geçti¤i Arapzâde
semtinde ve Üsküdar K›z Lisesi’nin hemen arkas›ndaki bir yere bir ilân tafl› dikilmiflti. 1285
(1868-69) tarihli ve oval biçimdeki bu mermer
kitâbe, herhangi bir kaz› s›ras›nda alt›ndaki
künklerin korunmas› lâz›m geldi¤ini öneriyordu. Tafl, okulun ilâve k›s›mlar›n›n yap›m› s›ras›nda kaybolmufltur.
Zamanla harap olan su yolu, Selim A¤a Kütüphanesi’ni (yap›m›: 1782) yapt›ran Maktul
Selim A¤a taraf›ndan onar›lm›flt›. Bu yüzden
su onun ad› ile an›lmaya bafllam›flt›r.
M‹HR‹fiAH
(III. SEL‹M SUYU)
1
206 (1791) tarihinde Sultan III. Selim’in
annesi Mihriflah Valide Sultan ad›na toplat›lan bu su, Büyük Çaml›ca Tepesi’nin eteklerinden ç›kar. Buradan Sar›kaya, Millet Bahçesi, Ba¤larbafl› ve Nuhkuyusu Caddesi’ni takiben akard›.
Bu cadde üzerinde ve Kap›a¤as› mevkiinde bulunan Mihriflah Valide Sultan Çeflmesi’ne su
verdikten sonra Duvardibi’ndeki 15 metrelik
teraziye girerdi. Buradan dökülen su, 1220
(1805) tarihinde yapt›r›lan Selimiye Camii,
k›fllas›, hamam› ve yeni kurulan semtin bütün
çeflmelerinden akard›.
Borulardan günde 200 metre küp su geçerdi.
Üzerindeki kitâbe fludur:
Davito¤lu / Karabet Efendi’nin Üsküdar’da / ‹cadiye nam mahalde vaki mutasarr›f / oldu¤u arsan›n derununda Pafla Liman› taraf›na / câri mâ-i
leziz ile Tophanelio¤lu ve Arslan A¤a / Sular› için
kadimden küflad olunan la¤›mlar› yemin / ve yesar›ndan k›rkar arfl›n sath›nda olan / mahalline ebniye / inflaas› ve memnu oldu¤una alâmet-i / mahsusa olmak üzere / iflbu mahkuk tafl›n bu mahalle
vaz’-› rekzi / ve kusur kalan mahallinin dahi / taliplerine parça parça / füruht› z›mn›nda kendisine
ruhsat itas› / hususunda fiura-y› Devlet karariyle
bi’l-isti’zan / ‹rade-i Seniyye-i cenab-› Padiflahî /
mucibince / ilân›na ibtidar k›l›nd›. 1285
1056 (1646) tarihinde, Kösem Valide Sultan’›n kethüdas› Arslan A¤a bu su yolunu ›slah
ettirmifl ve su, kendi ve eflinin çeflmelerinden
ak›t›lm›fl ve sonra da Mihrimah Sultan Camii’ne yol verilmiflti.
‹cadiye Tepesi’nden yeni bir suyun getirilmesi
üzerine Bülbüldere Suyu, Kemankefl Suyu ad›n› alm›flt›. Selman A¤a Camii ve yan›ndaki
Horhor Çeflmesi bu sudan istifade ederdi.
1202
SADRAZAM
HAL‹L PAfiA SUYU
1
026 (1617) tarihlerinde getirilmifltir. Su,
Aç›ktürbe Soka¤›’ndaki çeflme ve sebilinden akard›.
Mimarbafl› Mehmet A¤a’n›n yapm›fl oldu¤u
Halil Pafla Türbesi ve Kap›c› Tekkesi bahsine
bak›n›z.
SOLAK S‹NAN SUYU
9
55 (1548) tarihinde yapt›r›lan Solakbafl›
Sinan A¤a Camii için getirilmifltir.
Ba¤larbafl›’ndan ç›kan su, Selâmi Ali Efendi
Caddesi’ni takiben Tekke Kap›s›’na gelir ve
ad› geçen camiin musluklar›ndan akard›.
TOMRUK SUYU
B
u su, 1140 (1727) tarihinde yapt›r›lan
Tophanelio¤lu Mustafa Efendi Çeflmesi
suyunun bir katmas› iken, sonradan yollar›n›n
bozulmas› ile flah›s eline geçmifl ve ç›kt›¤› kayna¤›n hemen önüne yap›lan basit ve s›hhi olmayan bir hazne içine toplanarak sat›lmaya
bafllanm›flt›r.
Etraf› tamamen aç›k olan bu iyi kaliteli suyun,
sertlik derecesi birdir. Fakat zaman zaman ya¤mur sular› kar›fl›yordu. Sucular buradan çok ilkel bir flekilde doldurduklar› sular› flehre getirerek sat›yorlard›. Yaz aylar› içinde debisi çok
düflen suyun haznesi, 1981 tarihinde y›kt›r›ld›
ve sucular›n su almalar› yasakland›.
1997 senesinde, Üsküdar Belediyesi’nce, resimde görüldü¤ü flekilde, Klâsik Türk çeflme
mimarîsi üslubunda güzel bir çeflme yapt›r›larak suyu ak›t›ld›.
Rumeli Kazaskeri Mehmed Hafid Efendi, Mehah’ül Miyah adl› eserinde, ‹stanbul’ un bütün
sular›ndan bahsetti¤i halde bu sudan söz etmemifltir. Bu durumda, 1212 (1797) tarihlerinde
hâlâ katma oldu¤u ve menba suyu haline gelmedi¤i anlafl›lmaktad›r.
Kaynak: (Gezi Notu), (Naz›m Nirven, ‹stanbul Sular›, ‹st.
1946, s. 228)
TOPHANEL‹O⁄LU
MUSTAFA EFEND‹ SUYU
B
üyük Çaml›ca Tepesi’nin kuzey ve kuzey
bat› yamaçlar›ndan toplanan bu güzel
menba suyu Hasip Pafla çiftli¤inden Altunizâde çifli¤ine do¤ru giderken Kirazl›, Tatl›su,
Tomruk sular›n› ve Büyük Çaml›ca’dan daha
bir tak›m katmalar› ald›ktan sonra Millet Bahçesi’ndeki masla¤›na gelir. Burada, bugün
mevcut olmayan terazisine yükseldikten sonra
caddeyi takiben Üsküdar’daki çeflmelerine
akard›.
Bu sudan, Ba¤larbafl›-Bülbüldere aras›nda, bugün akmazl›¤›ndan dolay› Kuru Çeflme ad›yla
an›lan Sultan II. Mahmut’un 1248 (1832-33)
y›l›nda yapt›rd›¤› büyük hazneli çeflmesi de istifade ederdi.
Üsküdar
Belediyesi’nce 1994
y›l›nda yapt›r›lan
Tomruk Suyu
Çeflmesi.
Su, 1140 (1727-28) tarihinde ak›t›lm›flt›r.
Sonradan Cevri Kalfa suyu ile birlefltirilmifltir.
Tophanelio¤lu Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Kaynaklar: (Sanat Ans. Fas. 4, s. 388; Fas. 22, s. 1840)
(Arseven, Türk Sanat› Tarihi, s. 495) (M. Larus, 3/202;
11/634)(E. Koçu, ‹stanbul Ans. N. Nirven, 7/3852;
9/4645; 10/5581) (N. Nirven Fatih S. M. Devri Türk Su
Medeniyeti, s. 14) (N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 222-226)
(A. Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 186) (B. Kütüko¤lu, Çeflmizâde Tarihi, s. 93) (S. Elden, Köflkler ve Kas›rlar,
11/374) (A. Erdo¤an, Üsküdar Su Yolu Haritas›) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/493) (fiefik Can, Klâsik Yunan
Mitolajisi, s. 83) (N. Nirven, Çinili Suyu, ‹stanbul Ans.
7/4033) (Erdem Yücel, Kuzguncuk, TTOK Belleteni Kas›m/Aral›k 1975)
1203
Üsküdar Sebilleri
Üsküdar Sebilleri
Ü
sküdar’da yüzy›llar boyunca bir çok sebil
tesis edilmifltir. Fakat ne yaz›k ki bugün
bunlardan ancak 21 tanesinin adlar›n› ve yerlerini biliyoruz. Kronolojik esasa göre haz›rlanm›fl listeden de anlafl›laca¤› üzere 16. yüzy›lda
bir, 17. yüzy›lda dört, 18. yüzy›lda üç, 19. yüzy›lda alt› sebil yap›lm›flt›r. Ayr›ca yap›l›fl tarihleri bilinmeyen yedi sebil daha vard›r.
Yol manas›na sebl’den türetilen sebil, yollar
üzerinde, gelip geçenlerin su içmeleri için yap›lan binalard›r ki, pencerelerinde daimi surette su dolu maflrapalar bulundurulurdu. Da¤›t›lan sudan para al›nmazd›. Bu binalara sebilhane
de denirdi.
“Suyu olmayan sebillerin içinde bulunan kuyudan çekilen sular da¤›t›ld›¤› gibi mermerden
veya topraktan yap›lm›fl küplere sakalarla getirtilen sular da¤›t›l›rd›. Baz› sebillerde kandil,
bayram ve cuma günleri ve geceleri de bal ve
flekerden yap›lm›fl flerbet verilmesi hayrat sahiplerinin vakfiyelerinde yaz›l›d›r.
Hele ilk açma törenlerinde bir kaç gün flerbet
verilmesi mutat idi. ‹çmek isteyenlere sebilci,
bir zincirle ba¤l› olan kulplu bak›r, pirinç ve
tonbak taslarla verirdi.
Bu sebilciler Evkaf taraf›ndan ayl›kl› idiler. Baz› sebilciler bir berat ile Gedikli idiler. ‹sterlerse para mukabilinde yerlerini baflkas›na satarlard›.”
Üsküdar sebillerinin üç tanesi hariç, hemen
hemen hepsi, Üsküdar Büyük ‹skelesi ile Karacaahmet Türbesi aras›nda yap›lm›flt›r. Bu yol,
Roma, Bizans ve Osmanl› Türkleri zaman›nda
‹stanbul’u Anadolu’ya ba¤layan tek yoldu. ‹skele Meydan›’na ç›kan ve Anadolu yolculu¤una haz›rlanan her yolcu, mutlaka Hüdâyî Hazretleri Türbesi’ne u¤rar, dua eder ve buradaki
sebilden su içerek, Menzilhane Yokuflu’ndan
Karacaahmet Türbesi’nin bulundu¤u mevkiye
gelirdi.
Bu türbenin bulundu¤u yer ise, bir dua ve toplanma mahalli idi. Burada oniki sebil yap›lm›flt›r.
Kaynaklar: (‹. Kumbarac›lar, s. 1-3) (Sanat Ans. 4/1772)
(Pakal›n Tarih Deyimleri, 3/135)
AHMED‹YE CAM‹‹ SEB‹L‹
S
ebil, eski Ahmediye yeni Gündo¤umu
Caddesi üzerindedir. 1134 (1721-22) tarihinde Ahmediye Camii, medresesi, mektebi,
kütüphanesi ve çeflmesi ile beraber yapt›r›lm›flt›r. Bu, devrinin en güzel ve zarif eseri, külliyenin bânisi, Eminzâde Hac› Ahmet A¤a taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.
Sebilin sa¤ taraf›nda camiin avlu kap›s› ve
mermer çeflmesi, üzerinde ise Ahmediye Mektebi bulunmaktad›r.
1207
Soldaki pencere üzerinde ve saçak alt›nda:
Atafl-› nâse bir âb-› musaffay› sebîl itdi
Yenabi-i himemden bu mahalle eyleyüb icrâ
Safâ-y› lezzetini bir kez düflünde Kûh-ken görse
‹derdi ömrü oldukca leb-i fiîrin’den isti¤nâ
Sa¤daki birinci pencere üzerinde:
Aceb mi teflne lebler olsa flîrîn-kâm da’vây›
Ziyafet eyledi atflane flehd ü flir ile gûyâ
Ortadaki pencere üzerinde:
Ahmediye Camii
Sebili’nin tarih beyti.
Tamamen mermerden yapt›r›lan sebilin flebeke demirli üç penceresi vard›r ki ince dört sütun aras›na yerlefltirilmifltir. ‹stalaktitli bafll›klar› bulunan sütunlar›n, biribirine ba¤layan
mermer kemerleri vard›r.
Ahflap saçak alt›nda ve tavus kuyru¤u flekli
üzerinde ve her pencere yüzünde ikifler beyit
olmak üzere, oniki m›sral› kitâbesi vard›r. Bu
kitâbe, pencere üzerindeki mermer kemerler
üzerinde de devam etmektedir. Hepsi yirmi
m›sra olan bu kitâbe fludur:
Sa¤daki pencere üzerinde ve saçak alt›nda:
Eminzâde cenab-› hac› Ahmed kim bu âlemde
Ana oldu müyesser hâk-bûs-i Kâbe-i ulya
Zehi zîba sebîl-i mâ-i selsal-i musaffâ-ter
K’olur nûfl eyledikce ayn-› Zemzem-vefl safâ-bahflâ
Ortadaki pencere üzerinde ve saçak alt›nda:
‹düb teflmir bâzu-yi fütüvvet fî-sebîlillâh
Pür itdi ni’met-i hayr ile Çeflm-i Kepçeyi hakka
Terazide n’ola tart›lsa âb› dürr ü güherle
Letâfetde ana lülesi lâla olamaz hemtâ
‹düb hayrat›n› mebrûr ide Hakk sa’yini meflkûr
Mu’în ola hemifle ana lûtf-i Hazret-i Mevlâ
Soldaki pencere üzerinde:
Gelen dil-teflneye her kûzesi Sâlim didi tarih
Zülâl-i pâki nûfl it bu sebîl-i âbden s›hha
Sene 1134
Kitâbe, flair kazasker Mirzazâde Sâlim Mehmet
Emin Efendi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi, fieyhülislâm Mirza Mustafa Efendi’nin (öl.
1135/1722) o¤ludur. ‹yi bir medrese tahsili gören Sâlim Efendi bir çok vazifelerde bulunduktan sonra 1149 (1736-37)’de Mekke Kad›s› olmufl ve 1151 (1738)’de de fiam’a gelmesi emr
olunmufltur. 1152 Muharreminde (Nisan
1739) Trablusflam ile fiam aras›nda ‘Mefrik’te
vefat etti ve oraya gömüldü. fiehzadebafl› civar›nda, Bozdo¤an Kemeri yak›n›nda Kalenderhane Camii Soka¤› ile Kovac›lar Caddesi’nin
birleflti¤i yerde, babas›n›n kona¤› yan›ndaki
Arpaemini Mustafa Efendi Mektebi hazîresinde ve babas›n›n kabri yan›na, molla sar›kl› bir
tafl dikilmifltir ki kitâbesi fludur:
Sab›ka Rumili Kazaskeri merhum ve ma¤furünleh
Mehmed Sâlim Efendi’nin ruhuna el-Fatiha
Sene 1156
Alt›ndaki 1156 tarihi tafl›n dikildi¤i tarih olmal›d›r.
Âlim, flair ve hattat olan Sâlim Efendi’nin divan›ndan baflka bir çok eserleri vard›r ki en
meflhuru Safayi Tezkiresi’nin zeyli mahiyetinde
olan ve 1315’te ‹kdam Matbaas›’nda bast›r›lan
727 sayfal›k Tezkire-i fiuara’s›d›r.
Ahmediye Camii
Sebili.
1208
Emir Buharî Tekkesi fleyhi Fazlullah Efen-
Üsküdar Sebilleri
Ahflap olan bu sebilde, içindeki kuyudan çekilen su da¤›t›l›rd›. 1930-35 senelerinde y›k›lm›fl
ve yaln›z kuyusu kalm›flt›. Bugün, kuyudan ve
Amir Molla aile Mezarl›¤›’ndan eser kalmam›flt›r.
Sebil, Arapzâde Mehmet Amir Efendi, taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Kendisi, Hamdullah Efendi’nin büyük o¤lu olup Rumeli payesini alm›fl
ve 1288 (1871)’de vefat ederek Hüdâyî Dergâh› hazîresine gömülmüfltür. Kabri, Kaya Sultan
k›z› Fatma Han›m Sultan Türbesi Mezarl›¤›’ndad›r. fiâhidesi sikkeli ve sikke kabartmal›d›r. Üzerindeki kitâbe fludur:
Tarikat-i Aliyye-i Halvetiyye’den Rumeli Kad›askeri Arapzâde Mehmed Amir Efendi.
Muharrem 1288 (Mart 1871)
Amir Efendi’nin efli Zekiye Han›m 1276 tarihinde vefat etmifl ve Toptafl› Camii hazîresine
gömülmüfltür. Tafl› mevcuttur.
di’den inabet alan Sâlim Efendi, Rami Mehmet Pafla’n›n (öl. 1118/1707, Rodos) ve daha
sonra da fieyhülislâm Feyzullah Efendi’nin damad› olmufltur.
Kaynaklar: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1/319, 378) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/57) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/355) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 109) (Sicill-i Osmânî, 3/3
Sâlim Mehmet Emin Efendi; 4/419 Mirza Mustafa Efendi)
(S. Nüzhet, Türk Ed. Tarihi ve Numuneleri 1931, s. 509)
(Sâlim Divan›, Topkap› Saray› Hazine Kütüp. nr. 888 ve
915) (Müstakimzâde, Tuhfe-i Hattatîn 1928, s. 454) (Ayvansarayî, Vefeyât, Üni. Kütüp. T. Y. nr. 2644, s. 158)
(Ö. F. Akün, Sâlim, ‹slâm Ans. 10/130) (Ayvansarayî,
Mecmua-y› Tevarih, s. 76-60) (Hadîka 2/135-136) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/127)
ARAPZÂDE SEB‹L‹
S
ebil, Duvardibi Mevkii’nde ve Duvardibi
Karakolu’nun yan›nda idi. Yan taraf›nda
Serasker Nam›k Pafla Aile Mezarl›¤›, karfl›s›nda 1209 (1794) tarihli Ayfle Hatun Çeflmesi ve
arka taraf›nda ise Amir Molla ailesinin Mezarl›¤› bulunuyordu.
Arapzâde ailesi hazîresi ‹stanbul’da, Çarfl›kap›’da, Yemen Fatihi Sinan Pafla Medresesi Mezarl›¤›’ndad›r. Burada bu aileye ait 12 lâhit
vard›r.
Ahmediye Camii
Sebili.
Sebilin arkas›nda, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda
ve 7. Ada’da ise, 3 Ca. 1295 (5 May›s 1878)’de
vefat eden Arapzâde Atâullah Efendi ile 10
Ca. 1263 (26 Nisan 1847)’de vefat eden Halil
Hamid Pafla’n›n k›z› Hadice Han›m’›n kabirleri bulunmaktad›r.
Bu büyük ailenin yaklafl›k bütün fertlerine Üsküdar, arpal›k olarak verilirdi. Nuri Demira¤
Korusu’nun do¤u taraf›ndaki Yakartepe’nin
güneyindeki genifl bölge, bugün hâlâ Arapzâde
semti olarak bilinir.
Bu çok genifl ailenin Sadrazam Halil Hamid
Pafla (öl. 1785), Tepedelenli Ali Pafla (öl.
1822), ve Tophane Müfliri Fethi Pafla ile akrabal›k kurdu¤u bilinmektedir. Halil Hamid Pafla’n›n o¤lu Atabey, Arapzâde Hamdullah
Efendi’nin k›z›n› alm›flt›r. Aileye ismini veren
Arap Abdurrahman Efendi’dir. Amir Efendi’nin çok zengin ve asalet sahibi bir zat oldu¤u söylenir.
Kaynaklar: (‹zzet Kumbarac›lar, s. 67) (Sicill-i Osmânî,
3/292 Amir Mehmed Efendi) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 38)
1209
yok oldu¤undan buralara birer camekân yerlefltirilmifltir. Al›nl›¤›na ve sütunlar›n bu k›s›mdaki devam› üzerine kabartma yaprak motifleri yap›lm›flt›r. Bunlar›n üzerinde, flekilli olmayan düz bir silme bulunmaktad›r.
D›fla taflmal›, yar›m daire fleklindeki bu sebilin
iki yan›nda, yine mermer kapl›, kanatlar› bulunmaktad›r. Bu kanatlar›n girinti yapt›¤› orta
yerlerine birer pencere aç›lm›flt›r. Mermer söveli bu pencerelere flebeke demirleri yerlefltirilmifltir. Kubbesi çimento ile s›vanm›flt›r.
Sebilin hangi tarihte yap›ld›¤›n› belirten bir
kitâbesi yoktur. Çeflme, hazîre ve sebilden oluflan bu güzel eser, fieyhülislâm Arif Hikmet
Beyefendi taraf›ndan, 10 Safer 1265 (5 Ocak
1849) tarihinde vefat eden o¤lu, Yeniflehir Fener Kad›s› Mehmed Muti Beyefendi’nin vefat›ndan hemen sonra yapt›r›lm›flt›r. Arif Hikmet Beyefendi, o s›rada fieyhülislâm idi.
AR‹F H‹KMET BEYEFEND‹
SEB‹L‹
fieyhülislam Arif
Hikmet Beyefendi
Sebili.
fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi hazîresi
S
ebil, Nuhkuyusu Caddesi üzerinde ve Kartal Baba Camii ve Türbesi’nin sol taraf›ndad›r. Sa¤ taraf›nda bu ailenin hazîresi ve tam
köflede ise çeflmesi vard›r.
Ampir üslâbundaki sebil tamamen mermer
kaplanm›flt›r. Simetrik bir yap› olan bu eserin
bir eflini ‹stanbul’da dahi görmek mümkün de¤ildir. fiekil itibariyle Serasker Hüseyin Avni
Pafla Çeflmesi’nin flekline benzemektedir.
Orta yerde, dört köfle mermer sütunlar›n aras›nda üç penceresi vard›r. fiebeke demirleri
Ç‹N‹L‹ CAM‹ SEB‹L‹
S
ebil, Çinili Cami’nin Çinili Hamam Soka¤›’na aç›lan avlu kap›s›n›n sol taraf›nda ve
Allâme Caddesi’nin sa¤ köflesindedir. Muhteflem flad›rvan›n önünde bulunan bu basit sebil,
avlu duvar›ndaki bir pencereden ibarettir. Kitâbesi yoktur. Mimar Bafl› Kas›m A¤a taraf›ndan cami, medrese, mektep, çeflme ve hamam
ile beraber 1050 (1640) tarihinde yap›lm›flt›r.
Bâniyesi Mahpeyker Kösem Valide Sultan’d›r.
Çinili Cami bahsine bak›n›z.
Sebil penceresi üzerinde mermer bir silme bulunmaktad›r. Klâsik demir parmakl›kl› d›fl yüzünden baflka, flad›rvan taraf›nda alt›nda dört
oymal›, mermer tas gözü olan ve üzerinde yine mermer bir flebeke bulunan bir yüzü daha
vard›r.
Pencerenin iç taraf›nda ve iki yanda musluk
delikleri ve tas ba¤lama halkalar› görülmektedir.
Çinili Camii Sebili.
1210
Sebilin sa¤ taraf›nda ayr›ca bir kuyu bilezi¤i
vard›r. Kitâbesiz olan bu bilezik evvelce sebilin
karfl›s›ndaki küçük meydanda idi.
Üsküdar Sebilleri
HACI HÜSEY‹N HAYR‹ PAfiA
SEB‹L‹
S
ebil, eski Uluyol (Ba¤dat Yolu), yeni Karacaahmet-‹brahim A¤a Bulvar› üzerinde ve
‹brahim A¤a Çay›r›’na do¤ru yüründü¤ünde
sa¤ tarafta ve fierifkuyusu Mezarl›¤›’n›n ilerisinde, Tepebafl› Mezarl›¤› denilen ve Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n devam› olan yerdedir.
Yak›n tarihe kadar köfle bafl›nda bulunan bu
eser bugün Belediye Asfalt fiefli¤i’nin arazisi
içinde kalm›flt›r. Karfl›s›nda Miskinler Tekkesi,
‹sa A¤a Çeflmesi, bölgeye ismini veren fierif
Pafla Sebili ve fierif Efendi kuyusu ve Yan›k
Ömer kap›s› yan›nda Mollac›kzâde Sebili vard›. Tekke ile iki sebil y›k›lm›flt›r.
Uzaktan bak›ld›¤›nda bir türbeyi and›ran sebil
üç pencereli olup sa¤›r kubbelidir. Kubbesinin
üzerine bir alem yerlefltirilmifltir. Demir kap›s›
ve pencereleri, Aral›k 1945’te, Karacaahmet
fiehitli¤i’ni Koruma Cemiyeti taraf›ndan tamir
edilmifl olmas›na ra¤men periflan durumda
iken yak›n zamanda Üsküdar Belediyesi’nce
asl›na sad›k kal›narak onar›lm›flt›r. Kitâbesi
yoktur.
Hüseyin Hayri Pafla, sebili 1277 (1860) tarihinde vefat eden, sevgili o¤lu Mir Emin Bey’in
aziz ruhu için 1282 (1865) senesinde yapt›rm›flt›r. Emin Bey’in fesli flâhidesi babas›n›n yan›nda olup uzun kitâbesi “zâde-i vâlâs› Pafla-y›
Hüseyin” diye bafllamakta ve;
“Düfldü hake nevfidan-› naz iken Mir Emin”
Hüseyin Pafla Sebili.
diye son bulmaktad›r.
Hüseyin Pafla, 11 Safer 1298 (13 Ocak 1881)
tarihinde vefat etmifl ve sebilin hemen sa¤ taraf›ndaki etraf› parmakl›k ile çevrili aile hazîresine gömülmüfltür. Tafl› üzerindeki kitâbe fludur:
Hassa süvari / Mirlival›¤›ndan / mütekaid merhum / ve ma¤furleh el-hac / Hüseyin Hayri / Pafla Ruhuna el-Fatiha / 11 Sad 1298.
Hazîrede 9 kitâbeli flâhide vard›r. 1270 (1853)
tarihinde vefat eden Hüseyin Pafla’n›n babas›
Hasan A¤a’n›n kabri de buradad›r.
Hüseyin Hayri Pafla
Sebili’nin
1900 tarihlerindeki
durumu.
1211
fiebeke demirleri üzerinde dört sat›r halinde
on alt› m›sral› bir kitâbesi vard›.
Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi’nin yazm›fl
oldu¤u Mecmua-y› Tevarih adl› eserden al›nan
kitâbe fludur:
Hüseyin Hayri Pafla Namazgâh› bahsine bak›n›z.
Hüseyin Pafla
Sebili’nin Ekim 1996
tarihindeki hali.
Kaynaklar: (‹zzet Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 57)
(Sicill-i Osmânî, 2/230) (TTOK Belleteni, 1945)
Sebil sahibi Hüseyin
Pafla’n›n flahidesi.
HAS ODALI AHMET A⁄A
SEB‹L‹
S
ebil, ‹nadiye semtinde ve bu isimle bilinen
tekkenin karfl›s›nda ve Gündo¤umu Caddesi ile ‹nadiye Mescidi Soka¤›’n›n birleflti¤i
yerde ve soka¤›n sa¤ köflesinde idi. Yan taraf›nda Yeni Cami suyunun masla¤› vard›r.
Sebil, Ahmet A¤a’n›n 1053 (1643) tarihinde
yapt›rd›¤› fevkânî s›byan mektebinin alt›nda idi.
Hac› Hüseyin Hayri
Pafla Sebili ve
Çevresi.
1212
Yapd› Ahmed A¤a çün-kim Selsebîl
Eyledi Hakk yoluna an› sebîl
Teflne-diller nûfl idüb bula safa
Ruhu içün ideler hay›r du’a
Yabd› mektebhane hem s›byan içün
Ber-vesîle-i rahmet-i rahman içün
Has oda’da sebkat idüb hizmeti
An›n-çün buldu bunca ni’meti
Devlet-i dareyn ile mesrûr ola
Evveli vü ahiri ma’mur ola
Rahmetiyle ma¤firet ide Hudâ
Cennet ü didar›n› ide ata
Didi tarihini bunun bir ehl-i hal
Oldu icra Kevser-i âb-› zülâl
1053
fiebekesinin alt›nda, flekillerle bezeli ayna tafl›n›n iki yan›nda birer çeflme vard›. Bu haliyle
Do¤anc›lar Meydan›’ndaki Silâhflör Mehmet
fiakir Bey Çeflmesi’ne benzemekte idi.
Mektep 1930-35 tarihlerinde, sebil ise 1945
senesinde y›k›lm›flt›r. Bu son tarihte sebilin
yaln›z ön cephesi kalm›flt›.
Eski resimlerde, y›k›lan sebilin içinde bir flâhide görülmektedir.
Bosnal› olan Ahmet A¤a, evvelâ saray a¤as›,
Üsküdar Sebilleri
1061 Zilkadesinde (Ekim/Kas›m 1651) kilercibafl›, 1062 Saferinde (Ocak/fiubat 1652) has
odabafl› olmufl ve ayn› senenin fievvalinde
(Eylül 1652) Babü’s-saade a¤as› olmufltu. 1066
(4 Mart 1656) tarihinde meydana gelen Ç›nar
Vak’as›’ndan bir gün sonra idam edilerek Sultanahmet Meydan›’ndaki ulu ç›nar a¤ac›na
as›ld›. Kabri, vaktiyle tamir ettirdi¤i ‹brahim
A¤a Çay›r› Camii’nin hazîresinde idi. Bugün
mevcut olmayan kabir tafl› üzerindeki kitâbe
fludur:
Abd-i naçiz-i Hudâ-y› müste’an
‹flbu meflhed sahibi Ahmed A¤a
R›hlet itdi kapua¤as› iken
Zulmen öldü Hakk ide rahmet ana
Rahmetiyle cürmünü afv eyleyüb
Hemdem ola ana yar›n asfiya
Dokuzuncu gün cemaziyevvelin
Eyledi terk-i cihan-› bîvefa
Kim bile bin altm›fl alt›da olub
Eyledi Hakk ana bu cây-› âtâ
Ruhuna her kim okursa Fatiha
Dest-giri ola yar›n Mustafa
1066
Ahmet A¤a bu mektep ve sebilden baflka, Kad›rga’da Gedikpafla Akarcas› Soka¤› ile Pertev
Pafla Soka¤› aras›ndaki Emin Sinan Camii’ne
minber vaz etmifl, fiehzadebafl›’ndaki Acemi
O¤lanlar K›fllas› Mescidi’ne de vak›flar yapm›flt›r. Ayr›ca Bo¤aziçi’nde Kuruçeflme’de Tezkireci Osman Efendi Camii yan›na bir mektep
ve alt›na da bir çeflme yapt›rm›flt›. Çeflmenin
suyu zamanla kesildi¤inden semt Kuruçeflme
ismiyle yad olunmufltur. Ahmet A¤a’n›n bir
mektebi de Çengelköy’de annesi Kerime Hatun’un 1068 Zilhiccesinde (Eylül 1658) yapt›rd›¤› camiin yan›nda idi. Camiin mektepten
sonra yap›ld›¤› anlafl›lmaktad›r.
Ahmet A¤a sebilinin sol taraf›ndaki ahflap,
büyük Eski Menzilhane’nin yerine bir çok bina
Bu sebilin önünde bulunan Cinci Kuyusu ise
bugün mevcut de¤ildir. Meflhur Cinci Hüseyin
Efendi’nin (öl. 1058/1648) açt›rd›¤› san›lan bu
kuyunun karfl›s›ndaki mezarl›kta 1158
(1745)’te vefat eden Feyzullah Efendizâde
Mustafa Efendi hazîresi, biraz ileride Mesut
Efendizâde olup 21 N. 1137’de vefat eden Valide-i Atik Camii hatibi Erzurumî Mustafa
Efendi’nin ve 1179’da vefat eden Ahmet Efen-
di’nin kabirleri vard›r. Ahmet Efendi’nin flâhidesi Sümbülî tac› ile süslüdür.
Derin-V. Çabuk, s. 107, 200, 276) (Hadîkatü’l-Cevâmi
1/39, 147; 2/123, 171) (‹zzet Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 25) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 6/2646) (Sicill-i Osmânî, 1/217-218 Ahmet A¤a) (‹. Hakk›, Merâk›d,
s. 41-42)
HÜDAYÎ AZ‹Z MAHMUD
EFEND‹ SEB‹L‹
S
ebil ayn› isimle bilinen meflhur türbenin
önünde ve sofaya girilen kap›n›n sa¤ taraf›ndad›r. Devrinden kald›¤› muhakkakt›r. Cami ve dergâh ile beraber veya bir müddet sonra yap›lm›flt›r.
Sebil büyük yayvan bir mermer tekneden ibarettir. Üzerinde ayr›ca mermer kapa¤› vard›r.
Bu kapakta aç›lan bir gözden de su al›n›rd›. Bu
göz pirinç bir kapakla kapat›l›rd›. Sebilin suyu
arkas›ndaki kuyudan çekilmek suretiyle temin
edilirdi. Sebilin camekân k›sm›nda iki muslu¤u vard›r. ‹steyen abdest de alabilirdi.
1003 (1593-95) tarihinde veya bir müddet
sonra yap›lm›fl olup kitâbesi yoktur.
Kuyunun suyu, Zemzem Kuyusu ile irtibat› oldu¤una inan›ld›¤›ndan halk aras›nda pek makbul idi.
MEHMET A⁄A SEB‹L‹
(MUSTAFA A⁄A SEB‹L‹)
S
ebil, yeni Tavukçu Bakkal, eski Kavukçular Soka¤›’n›n üzerinde ve Bulgurlu Mescit’in karfl›s›ndaki mektebin alt›nda idi. Bugün
mevcut de¤ildir.
‹stanbul Sebilleri adl› eserinde ‹zzet Kumbarac›lar, Mehmet A¤a Sebili’nden flu flekilde bahsetmektedir:
“1052 (1642-43) tarihinde K›zlar A¤as› Mehmet A¤a yapt›rm›flt›r. Üsküdar’da Bulgurlu
Mescit’in yan›ndaki mektebin alt›nda idi. Kitâbesi Hadîkat-ül Cevâmi’de yaz›l›d›r.”
1213
Ayn› eserin 29. sayfas›nda ise:
“Mustafa Pafla Sebili’ni, 1090 (1679) y›l›nda
K›zlara¤as› Mustafa A¤a yapt›rm›flt›r... Bulgurlu Mescit’in yan›ndaki mektebin alt›nda idi”
demektedir.
“Mehterbafl› Ahmet A¤a yapt›rm›flt›r. Yaln›z
kuyusu kalm›flt›r.” diyor. Sebil, 1925 tarihinden evvel y›k›lm›flt›r.
Yap›l›fl tarihi bilinmeyen bu sebilin yeri için
Kap› A¤as› Mevkii Namazgâh› bahsine bak›n›z.
Hadîka’da ise bu sebilden bahis yoktur:
“Bulgurlu Mescit yak›n›nda olan mektebi,
Mehmet A¤a ad›ndaki hay›r sahibi 1090 senesinde bina etmifltir” demektedir.
Bu iki sebil ayn› olup Bulgurlu Mescidi bânisi
Mehmed A¤a taraf›ndan 1052 (1642) tarihinde yap›lm›flt›r. Bunu belirten kitâbe için mektebi bahsine bak›n›z.
Kaynaklar: (Hadîka, 2/237) (‹zzet Kumbarac›lar, ‹stanbul
Sebilleri, s. 25-29)
MERYEM HATUN SEB‹L‹
S
ebil, Nuhkuyusu Caddesi ile Karacaahmet
- ‹brahim A¤a Yolu’nun birleflti¤i yerde ve
1272 (1855-56) tarihli Fethi Ahmet Pafla Çeflmesi’nin yan›nda idi. Bugün her ikisi de yola
gitmifltir. Arkas›nda mezarc›lar odas› ve ko¤uflu bulunuyordu.
Yap›ld›¤› tarih bilinmeyen bu sebil, 1930 tarihlerinde pek harap durumda idi.
MEHTERBAfiI SEB‹L‹
S
ebil, Kap›a¤as› mevkiinde ‹nadiye Camii
Soka¤› ile Mehmet Çavufl Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve ikinci soka¤›n sol köflesinde
idi. Yeri bugün arsa halinde olup kuyusu yak›n
zamana kadar duruyordu. Önündeki mermer
teknenin üzerinde:
Sâhibu’l-hayrat el-hac Fevzi
1033 (1623-24)
Mehterbafl› Sebili’nin
yeri.
(Haziran 1996)
1214
yaz›s› bulunuyordu.
‹stanbul Sebilleri adl› kitab›nda ‹zzet Kumbarac›lar:
MOLLACIK SEB‹L‹
S
ebil, Miskinler Tekkesi’nin sa¤ taraf›nda,
Yan›k Ömer Kap›s›’n›n yan›nda ve Karacaahmet - ‹brahim A¤a Bulvar›’n›n üzerinde idi.
Bugün mevcut olmayan ve 1940-45 tarihlerinde y›k›lan bu sebil, Mollac›kzâde ‹shak Efendi’nin büyük o¤lu, Anadolu kazaskeri ve reisu’l-ulema oldu¤u halde 1226 (1811)’da vefat
eden Ahmet Muhtar Efendi taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Kabri, sebilin civar›nda ve ‹sa A¤a
Çeflmesi’nin sol gerisindedir. Gösteriflli lâhdinin üzeri molla sar›¤› ile müzeyyendir. Yan›nda 1199 (1785)’te vefat eden o¤lu Mehmet
Mes’ud Efendi’nin; 1210 (1795-96)’da vefat
eden ve üzerinde muhteflem bir lâhit bulunan
Ahmet Muhtar Efendi’nin cariyesi Esma Hatun’un; fieyhülislâm Dürrizâde Abdullah Efendi’nin o¤lu Mehmet fierif Efendi’nin, 17 N.
1244 (23 Mart 1829)’da vefat eden eflinin; 11
Ra. 1263 (27 fiubat 1847)’de vefat eden Mehmet Nureddin Efendi’nin; 19 Cemaziyelâhir
1242 (18 Ocak 1827)’de Maltepe’de vefat
eden Mustafa Reflit Pafla’n›n enifltesi Ali Pafla’n›n ve 1244 (1828-29)’da vefat eden fieyhülislâm Dürrizâde Abdullah Efendi’nin kabirleri vard›r. Bu hazîrenin ilerisinde, mezarl›k duvar›ndan 55 ad›m ileride kitâbesiz bir kuyu ve
ulu ç›nar civar›nda ise 1303 (1885-86)’da
Mehmet Ali Pafla’n›n o¤lu taraf›ndan yapt›r›-
Üsküdar Sebilleri
lan kitâbeli bir kuyu vard›r. Her ikisi de Miskinler Tekkesi’ne ait idi.
k›n zamana kadar duran kuyusu bugün mevcut
de¤ildir. Yeri arsad›r.
Sonradan Rumeli kazaskeri olan Mollac›kzâde
Ahmet Muhtar Efendi, III. Selim’in halli s›ras›ndaki olaylara ad› kar›flt›¤›ndan ‹stanbul’dan
uzaklaflt›r›lm›flt›. Babas› ‹shak Efendi 1195 Zilkadesinin 14’ünde (1 Kas›m 1781) vefat ederek Beyaz›t’ta Kaptan ‹brahim Pafla Camii hazîresine gömülmüfltür. Muhteflem lâhdi molla
sar›¤› ile süslüdür. Kabrinin önündeki mezarl›k
duvar›na büyük bir hâcet penceresi aç›lm›flt›r.
‹shak Efendi’nin küçük kardefli olup ‹stanbul’da Kirazl› Mescit’e minber koyan Mollac›kzâde Ali Pafla 1181 Zilkadesinde (Nisan
1768) Rahova’da vefat etmifltir.
“Sebil penceresinin bâlâs›ndaki” tarih budur:
Ahmet Muhtar Efendi’nin dedesi Mollac›k
Mehmet Efendi’nin annesi Hatice Hatun
1128 (1716)’da vefat ederek Aksaray’da Has
Murat Pafla Camii hazîresine gömülmüfltür. 8
Safer 1227 (22 fiubat 1812)’de vefat edip Rumelihisar›’ndaki Kayalar Mezarl›¤›’na gömülen
Mollac›kzâde Ataullah Efendi, Ahmet Muhtar
Efendi’nin kardefli idi.
Ahmet Muhtar Efendi, 1811’de vefat etti¤ine
göre sebil, bu tarihten önce yap›lm›fl demektir.
Yeri için Hüseyin Hayri Pafla Sebili bahsine
bak›n›z.
Kaynaklar: (‹. Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 49)
(Yayla ‹mam› Tarihi, Tercüman 1001 Temel Eser, s. 69
vd.) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 9/20-32 ve 8/195) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 3/1259) (Sicill-i Osmânî, 1/327 ‹shak
Efendi Mollac›kzâde; 3/478 Ataullah Mehmet Efendi; 4/348
Muhtar Ahmet Efendi; 3/542 Ali Pafla Mollac›kzâde; 3/ 560
Ali Pafla) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Derin, s. 96 Mollac›kzâde Ali Pafla md.) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 36-48-49 Ali
Pafla ve Dürrizâde md.)
Bârekallah Sâhibu’l-hayrat Hac› Mustafa
‹ki âlemde hakikat sahib-i lûtf-i Hudâ
Nice s›byana mu’allimhane idüb bî-nazir
Ba’is-i rahmet budur rah-› selâmetden yana
Anda oldukca tilâvet-i pak Kur’ân-i azîm
Ana lûtf›yle nazar ide Cenab-› Kibriya
Eyledi üçler ziyaret didiler tarihini
Hakk budur kim mekteb-i lillah sebîl-i canfezâ
1151 (1738)
Kaynak: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 278)
SADRAZAM HAL‹L PAfiA
SEB‹L‹
S
ebil, eski ad› Yeni Çeflme Yokuflu olan
Aç›k Türbe Soka¤› ile Aziz Mahmut Efendi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve birinci soka¤›n sa¤ köflesindedir. Tam karfl›s›nda, bugün
yaln›z tonoz duvar kal›nt›lar› kalm›fl bulunan
ve Lâle Devri eserlerinden biri olan, 1142
(1729) tarihli fiehzade Bayezid Çeflmesi vard›r.
Sol taraf›nda ayn› zamanda yapt›r›lan Halil
Pafla Çeflmesi bulunmaktad›r.
Sebil, Halil Pafla Türbesi’nin alt›ndad›r. Klâsik
Türk mimarîsi üslûbunda, tamamen kesme tafltan yapt›r›lm›fl olup bir kap›s› ve iki penceresi
vard›r. fiebeke demirleri yok olmufl ve Vak›fça
kiraya verilmifltir.
Sadrazam
Halil Pafla Sebili.
Mimar Bafl› Mehmet A¤a taraf›ndan 1626-Ka-
MUSTAFA A⁄A SEB‹L‹
(KAPICIBAfiI SEB‹L‹)
S
ebil, Aflç›bafl› Mahallesi’nde, ‹nadiye Camii Soka¤› ile Aflç›bafl› Mektep Soka¤›’n›n
birleflti¤i yerde ve ikinci soka¤›n sa¤ köflesinde
ve Aflç›bafl› Mektebi de denilen Mustafa A¤a
Mektebi’nin alt›nda idi. Dergâh-› Ali kap›c›lar›ndan Mustafa A¤a taraf›ndan 1166 (1753)
tarihinde mektep ile beraber yap›lm›flt›r. Kendisi için mektebi bahsine bak›n›z. Sebilin ya1215
s›m›ndan evvel infla olunmufltur. 1603’te bafl
mimar olan Mehmet A¤a, 1617 y›l›nda tamamlanan Sultan Ahmet Camii’nin, 1611’de
bitirilen Tophane Çeflmesi’nin, 1612’de yapt›r›lan ‹stavroz Mescidi ile 1613’te bina ettirilen
Tersane Kasr›’n›n da mimar›d›r.
Sa’deddin Efendi
Sebili.
Meyilli bir arazide infla edilen türbenin alt›na,
kendili¤inden ç›kan yüksekli¤e bir sebil ve
çeflme yerlefltirildi¤i gibi üstte yatan kifliye sa¤layaca¤› sevap ve dua da göz önünde tutularak
Sebilin çeflme gibi, hiç bir yerinde yap›ld›¤› y›l› gösteren bir kitâbesi yoktur. Halil Pafla Türbesi ve Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Anadolu, Ba¤dat, ‹ran ve M›s›r’a gitmek için
Üsküdar’a geçen ordular veya kervanlar için
buras› bir toplanma ve mecburi geçifl yolu idi.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri s. 19) (Ahmet Refik, Türk Mimarlar›, s. 101, eski, s. 70)
Sebil tamamen mermerden yap›lm›flt›r. Bafll›kl› dört sütun aras›nda flebeke demirleri yok
olan, fakat sonradan birer parmakl›k demiri
konan üç penceresi vard›r. Çeflme ile beraber
devam eden mermer genifl saça¤› ile dilimli
pencere kemeri aras›nda otuz m›sral› uzun bir
kitâbe bulunmaktad›r.
SA’DEDD‹N EFEND‹ SEB‹L‹
S
ebil, Gündo¤umu Caddesi üzerindedir. Sa¤
taraf›nda ayn› tarihte yapt›r›lan ve barok
mimarîsinin en güzel örneklerinden biri olan
Sadeddin Efendi Çeflmesi ve onun yan›nda bu
ailenin hazîresi ve onun yan›nda ise Ziya Bey
Sebili ve Karacaahmet Türbesi bulunmaktard›r.
Sa’deddin Efendi
Sebili ve haziresi.
Sebili ve çeflmeyi, bir menzil manzumesi olarak düflünebiliriz. Tarihin hiç bir devrinde kesif bir iskân sahas› olmad›¤› halde bu bölgede,
as›rlar boyunca onbir sebil, alt› çeflme, say›lar›
bugün için unutulmufl, bir çok kuyu ve üç cami yer alm›flt›.
Saça¤›n›n üzerinde sekiz köfleli bir kubbe kasna¤› ve bunun üzerinde de dilimleri mermer
örtülü kubbesi vard›r. Kubbenin en tepesine
de yine mermer bir âlem yerlefltirilmifltir.
Her pencere üzerinde on m›sra olan kitâbesi
fludur:
Sa¤daki birinci pencere üzerinde:
Cenab-› kad›asker ibn-i Kad›asker-i zî-flân
Huceste menkabet zât-› mekârim-kâr-› bî-hemtâ
Müfiz-i saf-t›ynet ya’ni Feyzullah Efendi kim
An›nla fahr ider câh-› sadaret mesned-i vâlâ
Hemifle müstefiz olma¤la herkes cûy-u lûtfundan
Bu esere k›ld› necl-i pâki dahi iktifa hâlâ
An›n mahdum-› âlî-kadri Sa’deddin Efendi’dir
Reh-i Hak’da bu âb-› Zemzem-âsây› iden icrâ
Eben-an-ced mahadim-i kirâm›n pâk ü mümtaz›
Mevali-i ›zam›n ser-firâz› kâmil ü dânâ
Ortadaki pencere üzerinde:
Sebil ve çeflme yapd› k›ld› icra hükm-i iyân›
‹ki vechile ebnâ-y› sebîli eyledi irva
Acayib mevki’inde bu sebîli eyleyüb bünyâd
Kef-i pür-cûdi oldu maksem-i âb-› revân-bahflâ
Zemini mürtefi bünyâd› dil-cû mevki’i dil-kefl
Sebil-i bî-bedel tarh-› müferrih resm-i nev-peydâ
1216
Üsküdar Sebilleri
‹zzet Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri adl› eserinde yanl›fll›kla, Sa’deddin Efendi Çeflmesi kitâbesini sebilin tarihi diye yazm›flt›r.
Derin-V. Çabuk, s. 71-72) (‹. Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 37) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 118) (Konyal›, Üsküdar
Tarihi, 2/130)
fiER‹FE HAT‹CE HATUN
SEB‹L‹
1
314 (1896-97) tarihinde bas›lan Mir’at-i ‹stanbul adl› eserde:
Sebil Duvardibi Mevkii’nde idi. Tak›nda flu kitâbe yaz›l›d›r:
Sebil-i nev de¤il mecrâ-y› âb-› zendegânidir
Ki her bir katresi ihyâ ider atflan› H›zr-âsâ
Dersen buna ayn-› hayât rûh perverle
Güruh-i teflnegân-› Üsküdar-› eyledi iskâ
Soldaki pencere üzerinde:
Nümû-dâr oldu mecrâ-yi k›sm› Selsebîleden
Bu tesnim-i ihsan ü hayra ukbada olur mecra
Bir içim suyun amma hakk› vard›r sâhibu’l-hayr›n
Du’a-y› ömr ü ikbaliyle olsun nûfl iden gûyâ
Cenab-› Hakk o mahdûm-› mu’allâ-kadr-i zî-flân›
Çemenzâr-› hayât-› sermedîde eylesün ibka
Hemîfle menba’-› ayn-› müberrât eyleyüb zât›n
Nice âsâr-› uzmaya muvaffak eyleye Mevlâ
Gelüb bir bir okurlar fiâkirâ tarih-i itmam›n
Sebili yapd› Sa’deddin Efendi iç flifâd›r mâ
1154 (1741)
fiair fiâkir hakk›nda Üsküdar Çeflmeleri bölümünde malumat verilmiflti. Sa’deddin Efendi
için çeflmesi ve türbesi bahislerine bak›n›z.
‹mam Hasan ve ‹mam Hüseyin
Efendilerimiz hazerat› ve
merhume fierife Hadice Hatun
ve kâffe-i ehl-i imam ervah›çün
ve Allahu-teâlâ r›zas›çün sebîl
Sa’deddin Efendi
Sebili’nin eski
görünüflü.
Hangi tarihte yap›ld›¤› belli olmayan bu eserin
19. yüzy›l ortalar›nda yapt›r›ld›¤› söylenebilir.
Ayn› eserde belirtildi¤ine göre sebil, 1890 tarihlerinde harap imifl.
‹stanbul Sebilleri adl› eserde kay›tl› olmad›¤›na
göre kitab›n bas›ld›¤› 1938 tarihinden önce
muhtemelen, Kad›köy - K›s›kl› Tramvay yolu
yap›l›rken y›kt›r›lm›fl olmal›d›r.
Kaynak: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 92-93)
fiER‹F PAfiA SEB‹L‹
S
ebil, eski Ba¤dat Caddesi yeni Karacaahmet - ‹brahim A¤a Bulvar› üzerinde idi.
Yeri kesin olarak belli de¤ildir. Fakat Miskinler Tekkesi civar›nda oldu¤u muhakkakt›r.
1920 tarihlerinde y›k›lm›flt›r. Etraf›ndaki eserler için Hac› Hüseyin Hayri Pafla Sebili bahsine bak›n›z.
‹çinde bulunan bir kuyudan çekilen su da¤›t›l›rd›. Bu kuyudan dolay› semt fierif Kuyusu
ad›yla meflhur olmufltur. Bugün, bu k›s›mdaki
Sa’deddin Efendi
Sebili kitabesi.
1217
hekimbafl› olmufl ve Sultan III. Ahmet devrinde ve 8 fiaban 1119 (4 Kas›m 1707) tarihinde
vefat etmifltir.
Üsküdar’da yapt›rd›¤› bir kuyudan dolay›, fierif
Kuyusu civar›ndaki bir yol, hâlâ Nuh Kuyusu
Caddesi ismiyle yad edilmektedir.
Sicill-i Osmânî’de, fierif Ahmet’in 1112 Muharreminde (Haziran 1700) vebadan vefat etti¤i yaz›l›d›r.
Gülnufl Emetullah
Valide Sultan Sebili
ve Türbesi.
Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n bir k›sm› hâlâ fierif
Kuyusu Mezarl›¤› ad›yla bilindi¤i gibi, Selimiye’deki bir sokak da fierif Kuyusu Soka¤› ismini tafl›maktad›r. fierif Kuyusu semtine ismini
veren Galipzâde fierif Ahmet 1111 (16991700) tarihde vefat etti¤ine göre sebil, bu tarihten bir müddet evvel yap›lm›fl olmal›d›r.
Haf›z Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› Tevarih
adl› eserinde flu bilgi vard›r:
“Beni Fütade’den Haseniyyu’n-neseb Galib
Hasib bir zat-› flerîf olup Mekke-i Mükerreme’de nice eyyam hizmet-i flerafetden sonra bu
tarihte hal’ olunup Âsitâne-i Devlet-i Aliyye’ye gelip Üsküdar’da sakin iken ‘Hilâfet1111’ tarihinde rIhlet ve kendine mahsus fierif Kuyusu dimekle maruf mahalde medfundur
ki, Miskinler kurbündedir.
Ve etraf› Nuh Efendizâde sadr-› esbak Ali Pafla’n›n (Hekimo¤lu Ali Pafla 1689-1758) etibba’›na mahsus mezaristand›r.
Hatta, sadr› mezburun etba’›ndan olan Abaza
Gazi Mehmet Pafla dahi gazadan sonra Sinop’da mazhar-› kahr-› kahramanî olup ser’i
maktuu Âsitâne-i Aliyye’ye geldikte bu mahalle defn ve seng-i niflan vaz’ olunup ism ü tarihi kayd olundu¤u ‘izzet-i behiflt-1184’ tarihindedir.”
Abaza Mehmet Pafla, Cemaziyelevvel 1185
(A¤ustos 1771) tarihinde katledilmifl olup tek
flâhidesi bugün de mevcuttur.
Sadrazam Ali Pafla’n›n babas› olan Nuh Efendi, Sultan II. Mustafa devrinde (1695-1703)
1218
Nuh Efendi’nin kabri, Koca Mustafa Pafla Camii yan›nda Koca Mustafa Pafla Medresesi Soka¤› ile Canbaziye Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde
ve kendisinin yapt›rd›¤› medresenin mezarl›¤›ndad›r. Birinci soka¤›n yan›nda olan kabri
lâhit fleklindedir. Etraf›nda 8 o¤lundan baz›lar› gömülüdür. Dördüncü o¤lu Evliya Yusuf
Efendi olup bunun çocuklar›na Evliyazâdeler
derler. Beflinci o¤lu Osman Bey, kap›c›bafl›
iken 1153 (1740)’ta vefat ederek fierifkuyusu
Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Kabri, Karacaahmet-‹brahim A¤a Bulvar› üzerinde, Miskinler
Tekkesi Kap›s› da denilen Yan›k Ömer Kap›s›’n›n sa¤ taraf›nda ve mezarl›klar duvar›n›n
hemen önündedir. Küçük flâhidesinin üzerindeki kâtibî bafll›¤› gül ile süslenmifltir. Yan›nda, 1292’de vefat eden el-hac Said Efendi’nin,
23 M. 1227’de ölen el-hac Hasan A¤a’n›n, 8
S. 1187’de ölen Mehmet bin Said Efendi’nin
ve 9 Rebiyülevvel 1307’de vefat eden el-hac
Mehmet Münir Pafla’n›n kabirleri vard›r.
Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 400)
(Ayvansarayî, Hadîka, 1/81-85 ve 2/85-86) (Ayvansarayî,
Vefeyât, s. 14, 51) (fiemdânîzâde Tarihi, M. Aktepe Türkçesi, 1/126-127) (Nusretname, ‹. Parmaks›zo¤lu Türkçesi,
s. 188-238) (Sicill-i Osmânî, 1/232 fierif Ahmet; 4/25 Mehmet Pafla; 4/579 Nuh Efendi) (Uzunçarfl›l›, Mekke-i Mükerreme Emirleri, s. 92-94)
YEN‹ VAL‹DE SEB‹L‹
(GÜLNUfi EMETULLAH
VAL‹DE SULTAN SEB‹L‹)
E
ski ad› Karacaahmet Caddesi olan Hakimiyet-i Milliye Caddesi üzerindedir. Sa¤ taraf›nda, sebil ile ayn› tarihte yapt›r›lan muhteflem çeflme, sol taraf›nda Gülnufl Emetullah
Sultan’›n emsalsiz aç›k türbesi ve arka taraf›n-
Üsküdar Sebilleri
da ise hünkâr mahfili ile Yeni Cami bulunmaktad›r.
mi de burada ciltlisi 25 kurufl fiatla sat›lm›flt›r.
Üsküdar’›n yegâne kitapç›s› idi.
Yak›n tarihe kadar sebilin karfl›s›nda Halim
Gülüm Tekkesi ve eski Yeniçeri Kullu¤u olan,
Üsküdar Emniyet Amirli¤i binas› vard›. 1958
senesinde yol flimdiki flekliyle geniflletilirken
y›kt›r›lm›flt›r. Eski Bitpazar› kap›s› da bu sebilin
yan taraf›nda idi.
Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih) (‹. Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 35) (M. Erdo¤an, Kayserili
Mehmet A¤a, s. 15) (Sicill-i Osmânî, 4/233 Mehmet A¤a;
4/575 Naimâ Efendi) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 7/3498;
9/4887) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 11/132) (Konyal›, ‹stanbul Abideleri, s. 124)
Sebil, tamamen mermerden yap›lm›flt›r. Alt›
sütün aras›nda 2.50 x 1.10 ebad›nda pirinç flebekeli befl penceresi vard›r. ‹stalâktitli sütun
bafll›klar› üzerine kafl kemerler oturtulmufltur.
Bunlar›n üzerine ve sebilin bütün yüzünü dolaflan ve her yüzde ikifler m›sra olmak üzere on
m›sral› flu kitâbe bulunmuktad›r:
Valide Sultan o s›dd›ka-flemail kim Hudâ
Nice hayrat-› azime an› mazhar eyledi
Hayr ile nam-› flerifi dehre oldu münteflir
Misk ü anber gibi afak› mu’attar eyledi
Hayr-› cari ile virdi halk›na taze hayat
Üsküdar’› pertev-› lûtf› münevver eyledi
Bu zülal-i hofl-güvara yapd›rub bir Selsebil
Mü’minine sanki bezl-i nehr-i sükker eyledi
Dir Nâ’imâ ab›n› nûfl eyliyen tarihini
Valide Sultan sebîl-i mâ-i Kevser eyledi
1121 (1709-10)
‹stalâktitli silmesinin üzerinde mermer dar bir
saça¤› vard›r. Kurflun kapl› kubbesinin üzerine
bir alem yerlefltirilmifltir. Kap›s› Yeni Cami avlusuna aç›lmaktad›r. H. 1121 tarihinde Sultan
III. Ahmet’in annesi Gülnufl Sultan taraf›ndan
külliye ile beraber yapt›r›lm›flt›r. Mimar› Lâle
Devri bafl mimar› Kayserili Mehmet A¤a’d›r.
Yeni Valide Camii bahsine bak›n›z.
Kitâbe yazar› Naimâ Mustafa Efendi (16551716) ünlü bir tarihçi olup saray baltac›l›¤›ndan yetiflmifl sonra Kalayl›koz Ahmet Pafla’n›n
divan kâtibi ve 1116 Cemaziyelevvelde hâcegânl›kla Anadolu muhasebecisi olup 1121’de
teflrifatç› ve vak’anüsvis oldu. Mora Harbi’nde
bulundu¤u s›rada Balyabadra Kalesi’nde 1128
(1716)’da vefat etti. fiiirleri vard›r.
1256 (1840)’ta yay›n hayat›na kat›lan Ceridei Havadis Gazetesi, Üsküdar’da yaln›z bu sebil
karfl›s›ndaki Arzuhalci Osman Efendi’nin dükkân›nda sat›l›rd›. Ayn› zamanda kitap da satan
Yaz›c› Osman Efendi uzun seneler burada mesle¤ine devam etmifltir. Ünlü, Hadîkatü’l Cevâ-
ZEL‹HA HANIM SEB‹L‹
S
ebil, Karacaahmet Türbesi’nin arka taraf›nda, ‹nadiye Camii Soka¤› üzerinde, Aflç›bafl› Camii ve Cami Ç›kmaz› Soka¤› karfl›s›nda ve mezarl›k duvar› önünde idi. 1940 tarihlerinde, mezarl›k duvarlar› Nasuhî Bey taraf›ndan yapt›r›l›rken tulumbal› kuyusu ve tafl teknesi duvar alt›nda kalm›fl ve üzerini örten demir gölgeli¤i de kald›r›lm›flt›r.
Sebil kefeki tafl bir tekneden ibaret olup iki
muslu¤u ve önünde yalaklar› vard›. Tafl tekne
ve üzerindeki kitâbesi bugünde mevcut olup
mezarl›k duvar›ndad›r. Tulumba ile çekilen su,
bu tekneye ve Aflç›bafl› Camii kap›s› yan›ndaki abdest teknesine doldurulurdu. Bu tekneyi
de cami duvar›nda görmek mümkündür.
Üç s›ra halinde haz›rlanm›fl olan kitâbe ayn›
zamanda vakfiyedir:
Aflç›bafl› Mahallesi sakinlerinden Hace Zeliha Kad›n kendi mal›ndan olarak cami’-i flerif karflus›nda
tulumba sebîle bin beflyüz gurufl vakf eyledim.
Üzerine teraküm olunan mahiyyeden beher sene
cami’-i mezkurda iki mevlüdü’n-Nebî k›ra’at oluna. Ve ta’mir ü termimine sarf oluna. Ba’dehû bâ
i’lâm fler’î mütevelli ve nâz›r nasb eyledim.
Ba’de’l-ink›raz, mahalde sakin din kar›ndafllar›m
r›zaen-lillah ru’yet ide. Cümle geçmifllerimizin
ruhlar› flad ola. 1263 (1848)
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 114-115)
Zeliha Han›m
Sebili’nin kitabesi.
1219
Z‹YA BEY SEB‹L‹
S
ebil, Gündo¤umu Caddesi üzerinde ve Karacaahmet Türbesi kap›s›n›n sol taraf›ndad›r. Her iki eser ayn› çat› alt›nda olup karfl›s›nda Fethi Ahmet Pafla Camii, sol taraf›nda
1154 (1741) tarihinde yapt›r›lan Saadeddin
Efendi Sebili ve çeflmesi ve aç›k türbesi bulunmaktad›r.
Bu aç›k türbe ile sebil aras›ndaki mezarl›kta ve
mezarl›k duvar›nda, 998 (1590) tarihli Mehmet Pervane Bey’in, 999 (1590-91) tarihli Sarayl› Raziye Han›m’›n kabir tafllar›n›n parçalar› vard›r.
Sebil, flimdiki türbe ile beraber 1283 (186667) y›l›nda Matbah-› Âmire müdürü Ziya Bey
taraf›ndan, ölen kar›s›n›n ruhu için yapt›r›lm›flt›r.
Ziya Bey Sebili.
Biri genifl di¤eri dar olan iki penceresinde basit parmakl›k demirleri bulunmaktad›r. Eskiden içi iki k›s›m idi. Sonradan birlefltirilmifltir.
Soldaki genifl pencere üzerinde dört m›sral› flu
kitâbe vard›r:
Emin-i matbah-› âli bu hayr› eyleyüb icrâ
Zebân-› teflnegân› menba’-› zikr-i cemîl itdi
Sezâd›r âb-› cevherle yaz›lsa Âs›mâ tarih
Bu mâ-i Zemzemi gel iç, Ziya Be¤ Selsebîl itdi
1283
Ziya Bey Sebili’nin
kitabesi.
Sebil sahibi Ziyaeddin Mehmed Efendi, saraydan yetiflmifl matbah müdürü ve 1284
(1867)’de idare-i mahsusa müdürü, 1287
(1870)’te madenler müdürü ve bir aral›k Matbah-i Âmire müdürü ve 1295 (1878) tarihlerinde Antalya, sonra Urfa ve nihayet Lazkiye
mutasarr›f› oldu. 1311 Rebiyülâhirinin son günü (9 Kas›m 1893) vefat etti. “Ulâ evveli rütbesini haiz sahib-i servet bir adem idi.”
Sebilin arkas›nda ve kap›n›n önünde bir kuyu
bulunmaktad›r.
Kitâbe yazar› fiair Yakub Âs›m Efendi, Kütahyal› Halil Rüfldi Efendi’nin o¤lu olup 1220
(1805) tarihinde do¤mufltur. Bir çok görevlerde bulunduktan sonra Rumeli Kazaskerli¤i’ne
kadar yükselmifltir. 1301 (1883-84)’te vefat
eden Âs›m Efendi’nin kabri, Karacaahmet
Türbesi’nin ön taraf›nda Tunusba¤›’na giden
caddenin hemen bafllar›nda ve sol taraftad›r.
Yan›nda, 1291 (1874)’te vefat eden o¤lu Mehmet Cemil Efendi’nin ve 1302’de vefat eden
di¤er o¤lu Usameddin Efendi’nin kabirleri vard›r.
Âs›m Efendi’nin kabir tafl› üzerindeki 14 m›sral› kitâbesinin tarih beyti fludur:
Nûr-› tevhîd ile kabrin eyle yâ Rab pür ziyâ
Didi As›m Molla’ya Hak k›ld› terk-i mâsivâ
1301
Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s.
61) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 117) (Sicill-i Osmânî, 3/284 As›m
Yakub Efendi ve 3/239 Ziyaeddin Mehmed Efendi) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 71)
1220
Üsküdar Maksemleri
ve Su Terazileri
Üsküdar Maksemleri ve Su Terazileri
fiEREFÂBÂD KASRI MAKSEM‹
M
aksem, Do¤anc›lar Meydan›’ndan ‹mrahor semtine do¤ru yüründü¤ünde Do¤anc›lar Caddesi üzerinde ve sol koldad›r. Etraf›nda, Do¤anc›lar Camii, Hac› Ahmet Pafla
Türbesi ve saray›, Hac› Ahmet Pafla hamam›
gibi tarihi eserler vard›. Maksem, çarfl› meydan›n›n yan›nda yer alm›flt›.
Lâle Devri bafl mimar› Kayserili Mehmet A¤a
taraf›ndan 1141 (1728-29) tarihinde fierefâbâd Kasr›’n›n suyunu temin ve tanzim maksad›yla yap›lm›flt›r. Bundan dolay› bu saray›n ismiyle an›lmaktad›r. Maksem, fierefâbâd Kasr›na su verdi¤i gibi, bir çok çeflmelere de su verirdi.
Maksem, bir s›ra kesme mermer ve iki s›ra tu¤la hat›ll› olarak infla olunmufltur. Sekiz yüzlü
olan bu eserin, üzerini bir kubbe örtmektedir.
Bugün bir evin bahçesine bakan kemerli kap›s›n›n sol taraf›nda, iki servi motifiyle süslü, küçük ayna tafll› bir çeflmeci¤i vard›r. Kasna¤›n›n
biraz alt›nda, her yüzünde iki m›sra bulunan
bir kitâbe, maksemi f›rdolay› çevirmektedir.
Güzel bir ta’lik yaz› ile yaz›lm›fl olan bu kitâbenin iki sat›r›n› ihtiva eden mermer tafl düflmüfl
oldu¤undan, 1950 tarihinde yap›lan son tamirinde yerine konmufltur.
K›lan ol flehriyâr›n devlet ü ikbâlini te’yîd
Vezir-i a’zam› Damad ‹brahim Pafla’d›r.
Kemal-i cûd ü ihsan›na ol sadr-i kerem-kâr›n
Delil-i ruflen-i makbûl bu âb-› musaffad›r
fierefâbâd içindir asl› amma kim bu maksemden
Bu flehr-i Üsküdar’a dahi küllî hisse peydâd›r
Hele Hakka flehinflâh-› cihân ü sadr-› zî-flâna
Bu cârî hayr-i pâk-i bî-bedel tevfik-i Mevlâ’d›r
Hudâ ikisinin de ömr ü ikbâlin k›la efzûn
Ki dest-i re’fet ü ihsânlar› eltâfa mecrâd›r
Nedîmâ âb-› cârîsin görünce söyledi tarih
Bu maksem-i vâye-mend-i cûd-› ‹brahim Pafla’d›r
1141
(A. Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 186) (A. Erdo¤an, Üsküdar Su Yolu Haritas›) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s.
52-53) (N. Nirven, Do¤anc›lar Su Maksemi, ‹stanbul Ans.
9/4645) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/141) (Osm. Arfl. Evkaf ‹daresi Katalo¤u 1/23)
fierefâbâd Kasr›
Maksemi.
Kitâbe fludur:
fieh-i Dara-haflem flevketlu Sultan Ahmed Gazi
Ki dest-i lûtf› hemçün ebr-i nisan feyz-i bahflad›r
Cihân-bân-› muzaffer flehriyâr-› ma’delet-perver
Ki da’im himmeti masrûf-› terfih-i berâyâd›r
1223
Bu masla¤a; Ümraniye’nin güneyinde bir mevki olan ve bir caddeye ismi verilen Yaln›z Servi semtine bir km. mesafedeki Apostolun Çiftli¤i’nden gelen su ile Üsküdar Halk Caddesi
üzerinde 1687’de fiehit Süleyman Pafla taraf›ndan cami ve çeflmesi için getirtilen su akmaktad›r. Bu masla¤a gelen üçüncü bir su da, Ümraniye’de Tevhid Efendi Ba¤›’ndaki Mefleli
Maslak’tan gelirdi.
Bafl Maslak’tan ç›kan su, Toygar ve Libade sular›n› ald›ktan sonra, büyükçe bir masla¤a gelir. Buradan ç›karak Yaz›c› Tarlas›’ndan ve Yaverin Ba¤›’ndan geçerek Küçük Çaml›ca Tepesi’nin güney eteklerine gelir. Buradan Kozlu
Ba¤’a gelen su, Sultan II. Abdülhamit’in serhafiyesi Ahmet Celâleddin Pafla Korusu ve
arazisinden, Askeri Prevantoryum’un kuzey taraf›ndan geçerek Rauf Pafla’n›n arazisine gelir.
Burada 1609 y›l›nda yap›lan Malatyal› ‹smail
A¤a Camii ve Çeflmesi için getirtilen su ile
birleflerek Valide Ba¤›’na gelir.
Duvardibi Su Terazisi.
VAL‹DE-‹ AT‹K SUYU
ve MAKSEM‹
Kofluyolu ile S›rma Perde Soka¤›’n›n birleflti¤i
yerde, Saatç› Tarlas› denilen mevkide 1722 senesinde yapt›r›lan Ahmediye Camii külliyesinin suyu ile birleflir.
S
u, 991 (1583) tarihinde yapt›r›lan “Üsküdar’da vaki merhum ve ma¤furun lehâ
Nurbânu Atik Valide Sultan tâbe serâhu hazretlerinin Üsküdar’da Toptafl› nâm mahalde
müceddeden bina ve ihya buyurduklar› cami-i
flerif ve imaretleri için” toplan›p getirilmifltir.
Yoluna devam eden su, Nuhkuyusu Caddesi’ne gelir. Kartal Baba Camii fieyhülislâm
Arif Hikmet Beyefendi sebil ve çeflmesinin
aras›ndan geçerek, eski ismi Ba¤larbafl›, yeni
ad› Kartal Baba Caddesi olan yolun bafl›na
gelir.
‹lk zamanlarda getirtilen su, ihtiyac› karfl›lamam›fl olacak ki, “Tarih-i mezburda (14 Ocak
1584) Bulgurlu nam karyeden Üsküdar’da olan
cami-i flerife akan su yoluna 24 yük ve 371 akçe” sarf edilerek su yolu takviye edilmifltir.
Yoluna devam eden su, bu caddenin biraz ilerisinde ve Turflucu Kâmil Soka¤› karfl›s›ndaki
makseme dökülür.
Eski Valide Suyu, Büyük Çaml›ca Tepesi’nin
kuzey do¤u taraf›ndaki Çakal Da¤›’n›n eteklerinden ç›kar. Su, arazinin uygunlu¤u ile delme
mecra halinde akarak, Tantavi Çiftli¤i’ne gelir. Burada, 1711 y›l›nda yapt›r›lan Yeni Valide Camii suyu kat›lm›flt›r. Bu kat›lma 128 y›l
sonra olmufltur.
Su, çiftlikten geçtikten sonra, Alemda¤› asfalt›na ç›kar ve yoluna devam ederek Bulgurlu
Köyü’nün arkas›ndan, Ahmet Pafla Korusu’ndan geçerek Baflmaslak denilen ufak bir su
toplama yerine var›r.
1224
Devrinden kalm›fl olan maksemin kap›s› üzerinde kitâbesi yoktur. Tonoz daml› olup kare
plânl›d›r. Tamamen kesme tafltan yap›lm›flt›r.
Buradan ayr›lan bir kol ile, Yeni Valide Camii,
Ahmediye Camii, fiehit Süleyman Pafla Camii, Malatyal› ‹smail A¤a Camii ve bu mabetlerin civar›ndaki çeflmelere su giderdi.
Maksemden ayr›lan di¤er bir kol da, Eski Valide Camii külliyesinin bütün ünitelerine su
verdi¤i gibi, avludaki flad›rvandan akard›. Bu
flad›rvan, di¤er bir çok flad›rvanlarda oldu¤u gibi, su flebekesinin üzerinde bir su da¤›tma ve
düzenleme mahallidir.
Üsküdar Maksemleri ve Su Terazileri
Vaktiyle bu güzel flad›rvan›n üstü, 16 ahflap sütunun tafl›d›¤› kubbeli bir saçak ile örtülü idi. 1934
senesinde ve bir f›rt›na esnas›nda, yan›ndaki ulu
ç›nar›n k›r›lan büyük bir dal› bu ahflap kubbe
üzerine düflerek y›k›lmas›na neden olmufltu. fiad›rvan sonradan asl›na uygun olarak yap›lm›fl ve
üzerine de beton bir kubbe yap›lm›flt›r.
Eski Valide Suyu, bugün Üsküdar Vak›f sular›n›n en bak›ml› olan›d›r. Günlük verimi, 1000
metre küpü bulmaktad›r.
Mimar Sinan’›n bu güzel eseri, 1989 tarihinde,
Üsküdar Belediye Baflkan› Niyazi Yurtseven
zaman›nda, hiç gere¤i yokken y›kt›r›larak yokedildi. ‹zi dahi kalmam›flt›r. Sar›gazi Köyü
Camii bahsine bak›n›z.
Kaynaklar: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. N. Nirven 10/5303)
(Naz›m Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 222) (Gezi Notu)
ÜSKÜDAR SU TERAZ‹LER‹
Efendi Caddesi üzerindeki bu yap›dan eser kalmam›flt›r.
7) Harem ‹skelesi Su Terazisi. Daya Hatun
Namazgâh› yan›ndaki bu terazi bugün mevcut
de¤ildir.
8) Hac› Ahmet Pafla Su Terazisi. Do¤anc›lar
Meydan›’nda ve Çak›rc›bafl› Hasan Pafla Camii
yak›n›nda ve eski ad› Uzunyol olan Ramazano¤lu Sünbülzâde Soka¤› üzerinde idi.
9) Hatice Sultan Su Terazisi. ‹hsaniye semtinde ve Neyzenbafl› Halil Can Soka¤› üzerinde ve eski ‹hsaniye Karakolu’nun hemen yan›nda idi.
10) ‹brahim Pafla Su Terazisi. Eski ad› Selâmi Ali Efendi Caddesi olan Selâmi Ali Efendi
Caddesi üzerinde ve bu caddenin Kassam Çeflme Soka¤› ile birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤
köflesindedir. Kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak
yap›lm›fl olup köfleleri pahl›d›r.
sküdar’da, bugün için bilinen su terazileri
flunlard›r:
Ü
11) Kap›a¤as› mevkii Su Terazisi. Sadrazam
‹brahim Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›fl onbefl metre yüksekli¤inde, kesme tafl ve tu¤la hat›ll›d›r.
1) K›s›kl› Caddesi üzerinde, eski karakol binas› yan›nda ve Avc› Kâz›m Soka¤›’n›n bafl›ndad›r. Kesme tafltan yap›lm›flt›r.
12) fiüca Ahmet Pafla Su Terazisi. Bülbüldere Caddesi üzerindeki bu yap›dan eser kalmam›flt›r.
2) Matbah Emini Hac› Halil Efendi Su Terazisi. Toygartepe üzerinde ve Dürbali Soka¤›
(eski Torbal› Soka¤›) ile Hac› Mutu Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde idi.
13) Sultaniye Soka¤› Su Terazisi. Dr. S›tk›
Özferendeci Soka¤›’n›n bafl›nda bulunan bu
teraziden eser kalmam›flt›r.
3) ‹brahim Pafla Su Terazisi. ‹mrahor Camii’nin k›ble taraf›nda olup sonradan çimento
ile s›vanm›flt›r.
14) Selimiye Su Terazisi. Selimiye K›fllas›
içindedir.
Kap›a¤as› Mevkii ve
su terazisi.
4) Ayazma Camii’nin k›ble taraf›nda Tulumbac›lar Soka¤› bafl›nda ve eski Ayazma Karakolunun önünde idi. Sultan III. Mustafa taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.
5) Duvardibi Su Terazisi. Kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lan bu yüksek ve görkemli eserin üstünde, dört ayak üzerine oturtulmufl bir top tepeli¤i vard›r. Sadrazam ‹brahim Pafla veya Sultan III. Selim taraf›ndan
6) Selâmi Ali Efendi Su Terazisi. Selâmi Ali
1225
Üsküdar’›n Tarihi
Kuyular›
Üsküdar’›n Tarihi Kuyular›
Y
üzy›llar boyunca Üsküdar’da bir çok kuyu
aç›lm›flt›r. Benim tesbit etti¤im 49 adettir.
Bu kuyular›n büyük ço¤unlu¤u bugün mevcut
de¤ildir. ‹çlerinden ancak 9 adedi kitabeli olup
di¤erleri kitabesizdir.
kuyu bu olmal›d›r. Bu karakol bugün de mevcut olup, Altunizade Camii civar›nda ve Küçükçaml›ca Caddesi’nin sa¤ taraf›ndad›r.
Kuyular›n bir k›sm›, mesire yerlerindeki namazgâhlar yan›nda, bir k›sm› menzil yolu üzerinde ve bir k›sm› da mahalle aralar›nda olup
halk›n istifadesine sunulmufltur. Ayr›ca eskiden hemen hemen her evin bir kuyusu vard›.
Halk yang›n s›ras›nda, sonradan ç›karmak
ümidiyle, bak›r kap kaca¤›n›, demir edevat›n›
bu kuyulara atard›. Bu durumu bir kaç kuyuda
gördüm. Ayr›ca iki kuyuda, gemi seren dire¤i
gibi uzun, içi bofl a¤açlar›n kuyunun dibine çak›lm›fl oldu¤una flahit oldum. Bunlar›n içi bofl
oldu¤una göre, bir nevi tulumba görevi görmüfl
olmal›d›r.
‘Cennet-mekân Sultan Mahmud Han-› sâni Hazretleri’nin kerîme-i muhteremeleri devletlû ismetlû
Adile Sultan aliyyetü’fl-flân Hazretlerinin hâcesi
Râyetkeflân (bayrak çeken anlam›nda) Kalfa’n›n
rûhiçün fâtiha.1310 Muharrem (A¤ustos 1892).
fiimdi alfabetik s›raya göre bu kuyular› inceleyelim:
Kuyunun bilezi¤inde flu kitabe vard›r:
Râyetkeflân Kalfa, 13 Rebiyyülevvel 1292 (19
Nisan 1875) tarihinde vefat etti. Kabri, Aksaray Camii yan›nda, Pertevniyal Valide Sultan
Türbesi’nin önündedir. Muhteflem lâhdi, Adile Sultan taraf›ndan yapt›r›lm›fl olmal›d›r.
Kendisinin Eyüp’te, ‹drisköflkü Caddesi üzerinde ve Piyer Loti Kahvesi’nin arkas›nda bir çeflmesi vard›r.
Adile Sultan, 1316 (1898)’de vefat etti. Kabri,
Eyüp’te, Bostaniskelesi yan›ndaki türbesindedir.
Sultan Abdülaziz
Av Köskü
arkas›ndaki kuyu ve
otomatik ç›kr›¤›.
AD‹LE SULTAN KUYUSU
K
uyunun kitabeli mermer bilezi¤i, Tophanelio¤lu-Kofluyolu üzerinde, S›rmaperde
Soka¤› karfl›s›ndaki Sultan Abdüaziz Av Köflkü’nün bahçesinde, cümle kap›dan genifl bahçeye girildi¤inde, biraz ileride ve sol taraftad›r.
Alt›nda bir kuyu olmad›¤›na göre, baflka bir
yerden getirilmifltir. Adile Sultan Vakfiyesi’nde ‘Valideba¤›’nda, Asâkir-i fiahane Karakolhanesi civar›nda bir kuyu’ diye kay›tl› olan
1229
Av köflkünün arkas›nda bir kuyu daha vard›r.
Kitabesi yoktur. Üzerinde, demir çarkl› bir ç›kr›¤› vard›r.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Ferdâ Mazak, Sultan II. Mahmud’un K›z› Adile Sultan, ‹st. 2000, s.115)
AHMET EFEND‹ KUYUSU
1
924’te tesbit edilen Gayrimenkul Vak›flar
Cetveli’ne göre, bak›ml› olarak Divitçiler
Caddesi üzerinde bulunuyordu. Kuyu, Muallimzâde Ahmet Efendi taraf›ndan buradaki caminin yap›m› s›ras›nda, aç›lm›fl olmal›d›r.
Kendisi, 980 (1572) tarihinde vefat etti. Bu
cami bahsine bak›n›z. Mabet ve kuyu bugün
mevcut de¤ildir.
AHMET PAfiA KUYUSU
D
o¤anc›lar Caddesi üzerinde ve Do¤anc›lar
Camii’nin yak›n›nda idi. 1924’te bak›ml›
hurda olan kuyu bugün mevcut de¤ildir. Bânisi, Hac› Ahmet Pafla 996(1588) tarihlerinde
vefat etmifltir. Vefat›ndan evvel yapt›rd›¤› tür-
besinde gömülüdür. Kuyuyu, infla ettirdi¤i hamam›n suyunu temin maksad›yla da açt›rm›fl
olabilir. Kuyu, Ahmet Pafla’n›n vak›f eserlerine mülhak idi. Bu kuyu civar›nda ayr›ca bir
kuyu daha vard›.
ALEMDA⁄I CADDES‹ KUYUSU
A
lemda¤› Caddesi ile Çakalda¤› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde idi. Arkas›nda kitabesiz bir çeflme ve önünde ise, bugün de mevcut olan bir su terazisi vard›. Terazi, y›¤ma tafltan kal›n tu¤la hat›ll› olarak yap›lm›flt›r. Kuyunun kimin taraf›ndan yap›ld›¤› belli de¤ildir.
1930 tarihlerinde kullan›l›yordu.
ÂfiUB‹CAN KADINEFEND‹
KUYUSU
B
ulgurlu Köyü’nde, Çilehane Mescidi avlusunda idi. 1990 tarihlerinde zarif mermer
bilezi¤i yok edilmifl ve yaln›z kuyusu kalm›flt›r.
Kuyudan çekilen su, Sadrazam Yusuf Kâmil
Pafla’n›n 1291 (1874)’te yapt›rd›¤›, abdest almaya yarayan mermer flad›rvana dolduruluyordu. Ç›kr›kl› kuyunun güzel bilezi¤inde flu kitabe vard›:
‘Cennet-mekân Sultan Mahmud Han Hazretleri’nin kad›nlar›ndan üçüncü Aflûbîcan Kad›nefendi’nin hayrat›d›r. 10 C. 1285 (27 Eylül 1868)’
Burhaniye’de
fiifa Kuyusu
(Bi’rü’fl-fiifa).
Burhaniye’de
fiifa Kuyusu’nun
(Bi’rü’fl-fiifa)
arka yüzü.
1230
Aflûbîcan Kad›nefendi, 1224 (1809)’da Ayfle
Sultan’› 1226 (1811)’de de Saliha Sultan’› do¤urdu. 1839’da kocas›n› kaybetti. II. Mahmut’un sa¤l›¤›nda hayat›, Befliktafl’taki sahilsaray› ile Çaml›ca’daki kasr›nda geçti. Kocas›n›n
vefat›ndan sonra uzun müddet yaflad›. 10 Rebiyülâhir 1287 (10 Haziran 1870) tarihinde vefat etti. ‹stanbul’da, Divanyolu’ndaki Sultan
Mahmut’un türbesine gömüldü.
BA⁄LARBAfiI CADDES‹
KUYUSU
Y
apt›ran› belli de¤ildir. 1930 tarihlerinde
mevcut idi.
BALCI YOKUfiU KUYUSU
K
uyu, bu yokufl üzerinde bulunan Balc› Baba Türbesi karfl›s›nda idi. Biraz afla¤›da,
Mehmet A¤a Namazgâh› ve çeflmesi vard›r.
1930 tarihlerinde mevcut olan kuyunun bânisi belli de¤ildir.
Büyükçaml›ca
Kuyusu bilezi¤i.
B‹’RÜ’fi-fi‹FA
(fi‹FA KUYUSU)
B
urhaniye-Abdullah A¤a Caddesi üzerinde,
Burhaniye Köyü Camii üst taraf›nda, biraz
ileride, Resmi Efendi Soka¤› ile Tunuslu Mahmut Pafla Soka¤› karfl›s›ndad›r. Kuyunun karfl›s›nda ve set üzerinde Mirâlem Çeflmesi,
1287(1870) tarihli namazgâh ile Tophanelio¤lu Meydan›’ndan nakli yap›lan, Gül Baba’n›n
kabri bulunmaktad›r.
metre kadar yukar›da tekrar gövde ile birleflmifltir ki, çok enderdir.
Di¤er bir kuyu da, Bulgurlu Köyü Camii’nin
yan›nda idi. Her ikisinin de bânileri belli de¤ildir. Kitabeleri yoktur. Bugün yaln›z cami yan›ndaki mevcuttur.
BULGURLU MESC‹T KUYUSU
Kuyunun mermer bilezi¤inde:
‘El-hac Ahmed Süreyya Emin Bey el-Kadirî, halîle-i muhteremesi fierife Hadice Atiyyetullah Han›m el-Kadirî hayrat›ndan. 25 Nisan 1320 (8
Haziran 1904)’
diye yaz›l›d›r. Bir s›ra halindeki yaz› yer yer bozulmufltur. Üzerinde bir de ç›kr›¤› bulunan kuyu, bir demir kafes içine al›nm›flt›r.
BULGURLU KÖYÜ KUYULARI
B
ulgurlu Caddesi üzerinde, üç yol a¤z›nda ve
ulu iki ç›nar›n aras›nda idi. Hemen arkas›nda bir k›r kahvesi vard›. Buradaki ç›nar a¤ac›n›n bir dal›, gövdeden ayr›ld›ktan sonra bir
M
escidin vakf›na mülhak olarak yap›lm›fl
olan kuyu, mabedin yan›nda idi. Bânisi
belli de¤ildir. Bilezi¤i, cami karfl›s›nda, yolun
kenar›nda iken yok olmufltur. Yaln›z, çekilen
su ile doldurulan tafl abdest teknesi mevcuttur.
BURHAN‹YE CAM‹‹ KUYUSU
B
urhaniye Köyü’nde ve II. Abdülhamit’in
yapt›rd›¤› caminin küçük avlusundad›r.
Mermer küçük bilezi¤inde:
Sâhibu’l-hayrât ve’l-hasenât
1326 (1908)
diye yaz›lm›fl fakat bânisinin kimli¤i belirtilmemifltir.
BÜYÜK ÇAMLICA TEPES‹
KUYUSU
B
üyük Çaml›ca Tepesi’nde, ‹vaz Fakîh aç›k
türbesinin yan›nda idi. Mermer bilezi¤inde
iki s›ra halinde yaz›lm›fl flu kitabe vard›:
Uttâfl-› âlem içün k›ld› hafr ile inflâ
Ziya Efendi bu mahalde pür safâ
Burhaniye Camii
avlusundaki kuyu.
‹sim yaz›l› de¤ildir.
1231
Ç‹N‹L‹ CAM‹ KUYUSU
Ç
inili Cami avlu kap›s› karfl›s›nda ve S›byan Mektebi’nin arkas›ndaki arsada idi.
Etraf› çok alçak bir duvarla çevrili alandaki
kuyu, 1986 tarihinde, avlu kap›s›n›n sol taraf›na, yolun kenar›na kald›r›lm›fl ve a¤z›na kadar
topra¤a gömülmüfltür. Bânisi belli de¤ildir. Kitabesi olmayan kuyunun üzerinde bir demir
ç›kr›¤› vard›. Bu civarda ayr›ca bir kuyu daha
vard›.
DO⁄ANCILAR MEYDANI
KUYULARI
Büyükçaml›ca
Sefa Tepesi Kuyusu
fieyh efendi kalemden su gibi bir ter
Zihi bu bi’r-i lâtîf oldu hayru’l-ehibbâ
sene 1277 (1860)
Bu Ziya Efendi’nin, Karacaahmet Türbesi yan›nda sebili bulundu¤unu tahmin etmekteyim.
Bu kadar yüksek bir tepede kuyu kaz›l›p su ç›kmas› hayrettir.
1995 tarihlerinde yok edilen kuyunun yan›nda
evvelce bir Bektaflî tekkesi bulunuyordu.
Ethem Pafla’n›n
babas› Kaptan›derya
Mehmet Ali Pafla’n›n
ilk efli Nurikevser
Han›m’›n flahidesi.
ÇAVUfiDERE KUYUSU
K
Ethem Pafla Kuyusu.
uyu, Çavufldere Caddesi üzerinde, Salih
Efendi Türbesi önünde idi. Bânisi belli de¤ildir.
D
o¤anc›lar Meydan›’nda iki ve Do¤anc›lar
Caddesi’nde bir olmak üzere burada üç
kuyu bulunuyordu. Do¤anc›lar Meydan›’nda
olan kuyulardan biri muattal, di¤eri ise mamur
idi. Her üçünün de bânileri ve yap›l›fl tarihleri
belli de¤ildir.
ETHEM PAfiA KUYUSU
K
uyu, ‹brahim A¤a Yolu üzerinde, Miskinler Tekkesi sahas› içinde ve Büyük ‹sa A¤a
Çeflmesi’nin sol gerisindedir. Mermer bilezi¤inde flu kitabe vard›r:
Sâhibu’l-hayratdan esbak kapudan-›
Müteveffî devletlû Mehmed Ali Pafla’n›n
Mahdumu fiehriyârî Damad Edhem Pafla’n›n
hayrat›d›r. 1303 (1885)
Kuyunun bânisi Mehmet Ethem Pafla, Kaptan›derya Mehmet Ali Pafla’n›n o¤lu olup 1266
(1850)’de mirliva olarak Harbiye Mektebi’ne
girdi. 1273 fievvalinde (Haziran 1857) Refia
Sultan ile evlendirildi ve ferik oldu. Sonra bir
tak›m memuriyetlerde bulundu. 3 Cemaziyelevvel 1303 (7 fiubat 1886) tarihinde, iki seneden beri yatalak oldu¤u halde, Üsküdar’da
Do¤anc›lar’daki kona¤›nda vefat etti. Kabri,
‹stanbul’da, Divanyolu’nda Sultan Mahmut
Türbesi haziresindedir.
Sütun fleklindeki flâhidesinde flu kitabe vard›r:
Huve’l-Hallaku’l-Bâkî / Sadr ve kapudan-› esbak
/ Damad Mehmed Ali Pafla / merhumun mahdumu / Müflirân-› azamdan ve Hey’et-i / â’yan azâ-
1232
s›ndan Damad-› / Hazret-i fiehriyârî Edhem Pafla
merhumun / ruhiçün Fâtiha. 3 C.evvel 1303.
Vefat›nda 55 yafl›nda idi. Yan›nda, alt› yafl›nda
ve 1305 tarihinde vefat eden o¤lu Mehmet Ali
Bey gömülüdür.
Ethem Pafla’n›n efli Refia Sultan 12 yafl›nda
iken evlendirildi ve hiç mesut olmad›. 20 Muharrem 1297 (4 Ocak 1880) tarihinde, kocas›ndan alt› sene evvel ve 40 yafl›nda oldu¤u
halde vefat etti. Kabri, Eminönü’nde Yenicami Türbesi’ndedir. Çapk›n mizaçl› olan Pafla,
ikinci defa evlendi ve Do¤anc›lar’daki kona¤›na çekildi.
Ethem Pafla’n›n babas› Mehmet Ali Pafla’n›n
ilk efli Nûr-i Kevser Han›m ile Ethem Pafla’n›n
öz annesi ayn› y›l 1304 (1886)’da vefat etmifl
ve Ethem Pafla Kuyusu’nun biraz ilerisine gömülmüfllerdir. O¤lunun vefat›n› gören bu hüzünlü anne, ondan hemen sonra vefat etmifltir.
F‹RÛZ-FELEK KADIN EFEND‹
KUYUSU
S
ar›gazi Köyü Camii avlusundad›r. K›r›k,
mermer bilezi¤inde flu yaz›lar okunmakta-
Sâhibu’l-hayrat el-hac Fevzi-1033(1622)
diye yaz›l› idi. Bu tekne sonradan, ‹nadiye Camii Soka¤› ile Büyük Selim Pafla Caddesi’nin
birleflti¤i köfledeki bir evin önüne getirilmifl ve
bir müddet sonra da yok olmufltur.
HASAN A⁄A KUYUSU
B
u kuyu, Karacaahmet Camii’nin yan taraf›nda idi. Bânisi belli olmayan bu eser bugün mevcut de¤ildir.
HURfi‹T BEY KUYUSU
S
elimiye ile Haydarpafla aras›nda bulunuyordu. Bugün mevcut de¤ildir.
‹NAD‹YE KUYUSU
‹
nadiye Meydan›’nda idi. Yaz›s›z bilezi¤i yan
taraf›ndaki arsaya at›lm›fl vaziyette iken bugün yok olmufltur. Bânisi belli de¤ildir.
d›r:
Sultan Mahmud Han.......Devletlû Firûz-Felek
Kad›nefendimiz Hazretleri’nin cariyesi Gül Kalfa’n›n ruhuna fâtiha. 1255 (1839)
Kitabeden de anlafl›laca¤› üzere kuyu, Firûz-Felek Kad›nefendi taraf›ndan, cariyesi Gül Kalfa’n›n ruhu için yapt›r›lm›flt›r.
Firûz-Felek Kad›n, Sultan II. Mahmut’un 6.
kad›n›d›r. 7 Rebiyülâhir 1280 (21 Eylül 1863)’
te vefat etti ve ‹stanbul’da, Divanyolu’nda,
Sultan Mahmut Türbesi yan›ndaki odaya gömüldü.
KARACAAHMET CADDES‹
KUYULARI
B
u cadde bugün Gündo¤umu Caddesi diye
isimlendirilmifltir. Burada yol boyunca
dört kuyu vard›. Hiç birinin üzerinde yaz› yoktu ve bânileri belli de¤ildir.
KOfiUYOLU KUYUSU
Bugün mevcut de¤ildir.
HACI FEVZ‹ KUYUSU
K
aracaahmet Türbesi arkas›nda, eski Kuyubafl›, flimdiki Kap›a¤as› mevkiinde, Mehmet Çavufl Soka¤› bafl›nda ve Süt Baba aç›k
türbesi yan›nda idi. Önünde musluklu bir su
teknesi vard› ki, kuyunun suyu ile dolduruluyordu. Üstünde bir sat›r halinde:
KÜÇÜKÇAMLICA KUYUSU
K
üçük Çaml›ca’da, 1064 (1654) tarihli Sultan IV. Mehmet Çeflmesi’nin yak›n›nda
ve Kethüda Mehmet fiakir Efendi’nin 1243
(1828)’de yapt›rd›¤› namazgâh civar›nda idi.
1233
Yahya Efendi 1184 (1770)’de vefat etti¤ine
göre, kuyuyu 1760-1770 tarihleri aras›nda açt›rm›fl olmal›d›r. Arif Efendi Tekkesi bahsine
bak›n›z.
NAC‹ BEY KUYUSU
(MEYMENET HANIM KUYUSU)
T
›bbiye Caddesi üzerinde, Çiçekçi Camii
yak›n›ndad›r. Mermer bilezi¤inde:
Çiçekçi semtinde
Naci Bey ile
Meymenet Han›m
Kuyusu
Sâhibu’l-hayrat Nuri Bey’le / Meymenet Han›m’›n ruhlar› içün Fâtiha / Sene 1318 (1900)
diye yaz›l›d›r. Kuyunun hemen yan›nda Ayfle
Hatun Namazgâh› vard›. Bu bahse bak›n›z.
NUH KUYUSU
Naci Bey ile
Meymenet Han›m
Kuyusu
Bugün mevcut de¤ildir. Bu bölgede ayr›ca iki
kuyu daha vard›.
KÜÇÜK ‹HSAN‹YE KUYUSU
K
üçük ‹hsaniye Camii mülhakat›ndan olup
bugün mevcut de¤ildir.
MENZ‹LHANE KUYUSU
G
ündo¤umu Caddesi ile ‹nadiye Mescidi
Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve eski Menzilhane yak›n›nda idi. Bânisi belli de¤ildir.
MORAVÎ KUYUSU
Nuh Efendizâde
Osman ve Mehmet
Beylerin,
Karacaahmet
Mezarl›¤› Yan›kömer
Kap›s› sa¤›nda ve
duvar›n arkas›nda
bulunan flâhideleri.
1234
A
rakiyeci Hac› Mehmet A¤a Camii ile Yakub A¤a Çeflmesi’nin önünde ve Kas›m
A¤a Soka¤›’n›n sa¤ köflesinde, yola nazaran biraz set üzerinde idi. 1980 tarihlerinde mevcut
olan kuyunun mermer bilezi¤inde yaz› ve tarih
yoktu. Moral› fieyh Yahya Efendi taraf›ndan
açt›r›ld›¤› için Moravî Kuyusu diye ünlü idi.
Ü
ç yolun birleflti¤i meydanc›kta, Aflç›bafl›
Camii yak›n›nda, Süt Baba aç›k türbesi
karfl›s›nda ve 1206 (1791) tarihli Mihriflâh
Valide Sultan Çeflmesi ile meflhur su terazisi
aras›ndad›r. Çeflmenin arkas›ndaki desenli ayna tafl›, 12 fiubat 2001 gecesi çal›nm›fl ve sonradan yap›lan yala¤› da zedelenmifltir.
Kuyunun üzerine sonradan bir gölgelik yap›lm›flsada bir müddet sonra bilezi¤i yok edilmiflti. Üzerinde tarih ve yaz› yoktu. Kuyunun Reisu’l-et›bbâ Nuh Efendi taraf›ndan açt›r›ld›¤›
san›lmaktad›r. Kendisi, 1119 fiaban›n›n 8’inde
(4 Kas›m 1707 Cuma ) vefat etti. Kabri, Koca-
mustafapafla Camii yak›n›nda ve iki yolun birleflti¤i yerdeki büyük aile hazîresindedir.
Nuh Efendi’nin Üsküdar’da büyük bir kona¤›
vard›. Burada, 1153 (1740)’da vefat eden ‘Nuh
Efendizâde Osman Efendi’ Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 5. Ada’ya, ‹brahim A¤a yolu üzerindeki mezarl›k duvar›n›n hemen arkas›na gömülmüfltür. fiâhidesi kâtibî sikkelidir.
Bunun yak›n›nda, 8 Safer 1187 (1 May›s
1773)’de vefat eden ve flâhidesi kafesî destarl›
olan Nuh Efendizâde Mehmet Bey’in kabri
vard›r.
Karacaahmet Türbesi’nden, Ba¤larbafl›’na kadar uzanan ana yol eskiden oldu¤u gibi bugün
de ‘Nuhkuyusu Caddesi’ ad›n› tafl›maktad›r. Kuyunun bulundu¤u yer bir zamanlar ‘Kuyubafl›’
diye an›lm›fl ve sonra da ‘Kap›a¤as›’ olmufltur.
PERV‹N KALFA KUYUSU
Sar›gazi Köyü’nde
Ebrikeman Hatun’un
kuyu bilezi¤i
SEL‹M‹YE KIfiLASI KUYUSU
K
›flla avlusundaki bu kuyunun bânisi belli
de¤ildir.
SEL‹M‹YE MEYDANI KUYULARI
K
›fllan›n cümle kap›s› önündeki meydanda,
üç adet kuyu var idi. Bânileri belli de¤ildir.
K
uyu, Balaban Caddesi üzerinde idi. Bilezi¤inde flu kitabe vard›:
Sâhibetü’l-hayrat ve’l-hasenât sâlihât-i nisvandan
Pervin Kalfa’n›n âsâr-› vakf›d›r.
1288 (1813)
Bu güzel kuyu da bugün mevcut de¤ildir.
SARIGAZ‹ KÖYÜ KUYUSU
B
u kuyu, Sar›gazi Lisesi bahçesinde idi. Eskiden bu¤day tarlas› içinde idi. Mermer bilezi¤inde flu kitabe vard›:
fiER‹F KUYUSU
(fiER‹F PAfiA KUYUSU)
B
u kuyu fierif Pafla Sebili’nin içinde bulundu¤undan fierif Pafla Sebili bahsine bak›n›z.
TOPHANEL‹O⁄LU KUYUSU
T
ophanelio¤lu Meydan›’nda ve buradaki
Gül Baba kabri önünde idi. 1957’de kald›r›ld›. Bânisi belli de¤ildir.
Kap›a¤as›’nda
Üsküdar Kuyubafl›.
fievketlû Sultan Abdülaziz Efendimiz Hazretleri’nin üçüncü / hazinedâr› saâdetlû Ebr-i Keman
Kalfa Hazretleri’nin hayrat›d›r / Fî seneti 1289
Safer 27 (5 May›s 1872)
SELÂM‹ AL‹ EFEND‹ KUYUSU
fi
eyh Selâmi Ali Efendi’nin Selams›z’da,
Tekkekap›s› mevkiindeki tekkesi civar›nda idi. Bânisi belli de¤ildir.
1235
ZEL‹HA HANIM KUYUSU
K
aracaahmet Türbesi arkas›nda, Aflç›bafl›
Camii kars›s›nda ve ‹nadiye Camii Soka¤›
üzerindedir. 1998 yaz›nda mezarl›k duvarlar›,
‹stanbul Büyükflehir Belediyesi taraf›ndan, bugün görüldü¤ü flekliyle yapt›r›l›rken kuyu meydana ç›km›fl, üzerine bir tulumba konmufl ve
ayr›ca bir nifl içine al›nm›flt›r. Zeliha Han›m
Sebili bahsine bak›n›z.
Aflç›bafl› Camii
karfl›s›nda eski sebil.
2000 y›l› bafl›nda bu
hale getirildi.
YAKUP A⁄A KUYUSU
L
ibadiye’de, Libade Suyu Çeflmesi civar›ndad›r. Bu çeflme bahsine bak›n›z.
YEN‹MAHALLE KUYUSU
Ç
inili Cami’nin üst taraf›nda, Yenimahalle’nin bafllad›¤› yerde idi.
1236
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Sicill-i Osmânî, 1/316 Edhem Pafla; 4/579 Nuh Efendi) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/52-74;
2/137-140) (Ali Aky›ld›z, Refia Sultan, ‹st. 1998, s. 28,
30-33, 36-37) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 153) ( Ayvansarayî, Hadîkatü’l-Cevami, Kad›asker
Mescidi, 2/222)
AHMED‹YE MEDRESES‹
Ç‹N‹L‹ MEDRESES‹
M
M
Camiin avlusunda ve ‘L’ harfi fleklindeki medrese, dershane ile kütüphane aras›nda yer al›r.
Onbir medrese odas›n›n önünde, mermer sütunlar üzerine oturtulmufl kubbeli bir revak bulunmaktad›r. Dokuz sütunun üzerindeki mermer bafll›klar baklaval›d›r.
‘V’ harfi fleklindeki medrese, set üzerine yap›ld›¤›ndan 9-10 basamak tafl merdivenle ç›k›l›r.
Merdivenin karfl›s›nda dershane yer alm›flt›r.
Sa¤ ve solunda üçer hücre bulunmaktad›r. Her
bir hücrede, ocak yeri ve dolaplar vard›r. Kubbelerin üzeri son tamirde çimento ile s›vanm›flt›r. Dershane ve hücrelerin önünde mermer
poligonal sütunlar›n tafl›d›¤› ahflap bir saçak
vard›. Bugün y›k›lm›fl bulunan bu revak›n sütun bafll›klar› baklaval›d›r.
edrese, Ahmediye semtindeki Ahmediye
Camii’inin avlusundad›r. 1134 (172122) tarihinde Tersane Emini Ahmet A¤a taraf›ndan külliye ile beraber yapt›r›lm›flt›r. Ahmediye Camii bahsine bak›n›z.
Ocakl› ve pencereli medrese odalar›n›n üzerleri kubbe ile örtülmüfltür. ‘L’ fleklinin köflesinde
medresinin ayak yolu bulunmaktad›r.
edrese, Çinili Cami’nin sol taraf›nda ve
gerisindedir. Çinili Cami bahsine bak›-
n›z.
Çinili Cami
Medresesi.
Y›¤ma moloz tafl›ndan yap›lm›fl olan medrese-
Medrese odalar›, Hilâl-i Ahmer’in ve sonra K›z›lay’›n imareti haline getirilmifl ve yak›n tarihe kadar Üsküdar’›n fakir halk›na buradan yemek da¤›t›lm›flt›r. Evkaf hergün 250, K›z›lay
2300 kifliye yemek da¤›tmakta idi. 1965 senesinde, buradan yemek alma¤a gelen kalmad›¤›ndan aflevi da¤›t›lm›flt›r. Bu sevindirici bir
durumdur.
Mimar›, Kayserili Mehmet A¤a’d›r.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1/378
Ahmediye Camii ve Külliyesi) (Muzaffer Erdo¤an, Kayserili
Mehmet A¤a 1962/17) (Mübahat S. Kütüpo¤lu, ‹stanbul
Medreseleri, Tarih Enstitüsü Der. Say›: 7-8, s. 299)
1239
nin klâsik bacalar› kesme tafltand›r. Odalar›n
Çinili Mescit Soka¤›’na aç›lan pencereleri
sonradan örülmüfltür.
Hiç bir yerinde kitâbesi olmayan bu yap›, 1050
(1640) tarihinde Kösem Valide Sultan taraf›ndan cami ile beraber yapt›r›lm›flt›r. Mimar› Kas›m A¤a’d›r.
1925 tarihine kadar faaliyet gösteren bu eser,
tekke ve zaviyeleri kapatan yasan›n yürürlü¤e
girmesi ile terk edilmifl ve zamanla harap olmufltu. 1970 senesinde flimdiki haliyle restore
edilmifltir.
GÜLFEM HATUN MEDRESES‹
M
edrese, Gülfem Hatun Camii ile Hakimiyet-i Milliye Caddesi aras›nda idi.
Mimar Sinan taraf›ndan yap›lm›flt›r. Tezkiretü’l-Mimarîn ve Tezkiretü’l-Ebniye’de Mimar
Sinan’›n eserleri aras›nda zikredilmifltir. Gülfem Hatun Camii bahsine bak›n›z.
Gülfem Hatun, 969 (1561-62) tarihinde, mabedini tamamlayamadan vefat etti¤ine göre,
medresenin bu tarihten bir müddet sonra yap›ld›¤› söylenebilir.
Gülfem Hatun
Medresesi ve
Çevresi.
Klâsik medrese uslubunda yap›lan bu eserin
hangi tarihte y›k›ld›¤› belli de¤ildir.
Hadîka yazar›; “Camiine yak›n caddeye naz›r
türbesi ve yan›nda mektebi dahi vard›r.” demekte ve medreseden hiç söz etmemektedir. Haf›z
Hüseyin Efendi, eserini 1182 (1768) tarihlerinde yazd›¤›na göre, medrese bu s›ralarda mevcut
de¤ildi. Muhtemelen 12 Zilhicce 1179 (22 May›s 1766)’daki büyük zelzelede y›k›lm›flt›r.
HACI KADIN MEDRESES‹
M
edrese, Vezir ‹skender Pafla’n›n k›z› Mihriflah Hatun taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.
Mihriflah Hatun, Hac› Kad›n nam›yla ünlüdür.
Unkapan› dahilinde hamam› ve mahallesi
olan Hac› Kad›n, 947 (1540-41) tarihinde vefat ederek camii hazîresine gömülmüfltür.
Bugün de mevcut olan bu cami, Kocamustafapafla civar›nda, Abdi Çelebi Mahallesinde ve
eski ad› Hac› Kad›n Camii Soka¤› olan flimdiki Hoca Kad›n Caddesi ile Hac› Kad›n Çeflmesi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdedir. Hac› Kad›n’›n
mermer lâhdi mihrap önündedir.
Tuhfetü’l-Mi’marîn’de Mimar Sinan’›n eserleri
aras›nda gösterilmifltir.
Mihriflah Hatun bu camii 1527 tarihinde yapt›rm›flt›r. Tarihsiz vakfiyesi Ebussuud Efendi
(meflîhati 1545) taraf›ndan tescil edilmifltir.
Fakat medresesinin ismi bu vakfiyede kay›tl›
de¤ildir. Bu durumda medresenin Mihriflah
Hatun’un vefat›ndan sonra 960 (1552-53) tarihlerinde yap›ld›¤› söylenebilir. Çünkü, medreseye ilk atama 964 (1556-57) senesinden biraz evvel olmufltur.
Vakfiyenin tanzimi s›ras›nda ‘hamam-› yekta’
olan hamam sonradan çifte haline getirilmifltir
ki, bugün de böyledir. Bu da vakfiyesinden
sonra baz› vak›flar›n yap›ld›¤›n› ortaya koymaktad›r. Ayr›ca ‘flart-› vâk›fe’de “mahsulât-›
evkaf masarif-i mezbureye sarf oluna ziyade olursa bir mu’allimhane bina olunub” denilmekte ve
bu gibi ilâvelerin yap›lmas› flart koflulmaktad›r.
Birde ‹stanbul’un ilk kad›s›, âlim ve flair olup
cedleri Nasreddin Hoca’ya kadar uzanan H›z›r
Bey’in k›z› Sultan Hatun vard›r ki, bu da Hac›
Kad›n nam›yla maruftur. Sultan Hatun, Tazarruname müellifi meflhur Sinan Pafla (14401486)’n›n kardeflidir. Çok zaman bu iki Hac›
Kad›n birbiriyle kar›flt›r›l›r.
1240
‹skender Pafla, Sultan I. Selim’in (1508-1520)
vüzeras›ndan olup 921 (1515) tarihinde idam
edilmifltir. Kabri, ‹stanbul’da Sultanahmet Camii arkas›nda Arasta Hamam› karfl›s›nda,
mektebinin yan›ndaki türbededir.
Yeri kat’i olarak bilinmeyen fakat Selman A¤a
Camii civar›nda oldu¤u san›lan medreseye 964
(1556-57) tarihinde ilk defak Küçük Bostan
Efendi müderris (profesör) olarak atanm›fl ve
bunu Ali Dav Efendi, Mirim Kösesi Mehmet
Efendi, di¤er Mehmet Efendi, Feyzullah Efendi ve 998 (1589-90) tarihinde Azmizâde Mustafa Efendi takip etmifltir.
Kaynaklar: (Ayvansarayî, Vefeyât, s. 19) (L. Barkan - E.
Ayverdi, ‹stanbul Tahrir Defteri, s. 89) (M. Meriç, Mimar
Sinan, s. 35-98) (Hadîka, 1/89) (C. Baltac›, Osmanl› Medreseleri, s. 130) (Ayverdi, Fatih Devri III, s. 415) (Sa’î Çelebi, Tezkiretü’l-Bünyan, ‹stanbul 1315, s. 36)
M‹HR‹MAH SULTAN
MEDRESES‹
M
edrese, Mihrimah Sultan Camii’nin kuzey yönündedir. Cami avlusuna aç›lan
yüksek ve muhteflem kap›s› üzerinde kitâbe
yoktur. Kap›n›n iki yan›na birer mihrapç›k yap›lm›fl olup üst k›sm› istalâktitlidir. Kemeri k›rm›z› ve beyaz mermerden yap›lm›flt›r. Buradan,
ortas›nda güzel, mermer bir flad›rvan olan dikdörtgen fleklindeki avluya girilir. Kap›n›n tam
karfl›s›nda dershane bulunmaktad›r. Avlunun
iki uzun cephesi üzerine 14 oda yap›lm›flt›r.
Odalarda üçer pencere, ocak ve dolap yerleri
mevcuttur. Kap›n›n, odalar›n ve dershanenin
önünde, mermer sütunlar›n tafl›d›¤› kubbeli bir
revak vard›r. Sütun bafll›klar› baklaval›d›r.
larla takviye edilmifltir. Eskiden bu taraftaki
merdivenli kap›dan mollalar geçerek, bugün
mevcut olmayan imarete gidip yemek yerlerdi.
Üsküdar’a büyük de¤er kazand›ran bu klâsik
Türk mimarîsi üslûbundaki güzel yap› Cumhuriyet döneminde uzun bir müddet Çocuk Dispanseri ve Ruh Sa¤l›¤› binas› olarak kullan›lm›flt›r. fiimdi özel bir t›p merkezi olarak faaliyet göstermektedir.
Mihrimah Sultan
Medresesi.
Medresenin ilk müderrisi ‹mamzâde Mehmet
Efendi olup bu göreve medresenin tamamland›¤› y›l yani 954 (1547-48) tarihinde atanm›flt›r. Bunu, fiemseddin Ahmet Efendi, Arapzâde
Kare plânl› dershane tek sa¤›r kubbeli olup
dört köflesine küçük yar›m takviye kubbecikleri yap›lm›flt›r. Befl pencereden ›fl›k al›r. Kap›s›
üzerinde kitâbe yoktur.
Otuzdokuz kubbesi kurflun ile kapl› oldu¤undan Kurflunlu Medrese ismiyle de an›lan bu
yap› 1547’de Mihrimah Sultan taraf›ndan Mimar Sinan’a yapt›r›lm›fl olup muntazam kesme
tafltan infla edilmifltir. Camii bahsine bak›n›z.
Medrese set üzerine oturtulmufl oldu¤undan
deniz taraf›ndaki cephesi ç›kmal› tafl payanda-
Mihrimah Sultan
Medresesi’nin
esas kap›s›.
1241
t›r. Camii ve türbesi bahislerine bak›n›z.
Medrese paye bak›m›ndan evvelâ k›rkl› iken
1585’ten itibaren ellililer aras›na girmifltir.
Medresenin 990 (1582)’deki müderrisi ‹stanbullu Ahmet Çelebi olup onu Ahizâde Hasan
Efendi, Mu’idzâde Mehmet Efendi, Ayaflî Ahmet Efendi, Mollazâde ‹brahim Efendi, Bakkalzâde Bostan Efendi, Geylânî Mehmet Efendi ve di¤erleri takip etmifltir.
Hadîka yazar›n›n beyan›na göre, medresenin
1770 tarihlerinde harap durumda oldu¤u anlafl›lmaktad›r.
Mihrimah Sultan
Medresesi.
Görülen merdivenli
kap› sonradan
aç›lm›flt›r.
Mehmet Efendi, fiah Mehmet Çelebi, Hac›
Muradzâde Dursun Efendi, fieyhülislâm Çivizâde Mehmet Efendi ve di¤erleri takip etmifltir.
Mihrimah Sultan Vakfiyesi’ne göre, medresede mu’tad günlerin d›fl›nda fler’i özrü olmaks›z›n ö¤renimi terketmiyecek müderrise (profesör) günde 50 akçe, ö¤renciler aras›nda en bilgili olan›na günde 5 akçe, medresede talebe
olan ve fler’î özürü olmaks›z›n dersi terketmeyen 14 talebenin her birine günde 2’fler akçe,
sabah namaz›ndan önce kap›y› açarak yats›dan
sonra kapayacak kap›c›ya günde iki akçe ve temizlik ifllerine bakan ferrafla günde bir akçe verilmesi flart koflulmufltu.
Kaynaklar: (T. Gökbilgin, Edirne ve Pafla Livas›, 1952, s.
500 vd.) (Mihrimah Sultan Vakfiyesi Sureti, Es’ad Efendi
ktb. nr. 3752, s. 15/b vd.) (Ataî, fiakay›k, ‹stanbul 1268, s.
51, 343, 401-402, 543) (M. Meriç, Mimar Sinan Hayat›,
Eserleri 1965, s. 33-94) (C. Baltac›, Osmanl› Medreseleri,
s. 304 vd.) (Metin Sözen, Türk Mimarîsinin Geliflimi ve Mimar Sinan, s. 219) (Ernest Manbori, Rehber-i Seyyahîn, ‹stanbul 1925, s. 322) (Gezi Notu)
RUM MEHMET PAfiA
MEDRESES‹
R
um Mehmet Pafla Camii mihrab› taraf›nda
ve eski ad› Medrese Soka¤› olan bugünkü
Eflref Saat Soka¤› üzerinde olup günümüze kadar gelememifltir. 876 (1471-72) tarihinde
Mehmet Pafla taraf›ndan yap›m›na bafllanm›fl
ve vefat›ndan bir sene sonra da tamamlanm›fl-
1242
Rum Mehmet Pafla’n›n Üsküdar’daki cami ve
medresesinden baflka Tire’de (‹zmir) de bir camii vard›r. Bu cami bugün bak›ml› ve ibadete
aç›k olup Tire’nin do¤usunda, Duatepe mahallesinde, Hafsa Hatun Camii harabesi yak›n›ndad›r. Yan›nda, içinde bir ahflap sanduka bulunan bir de türbe vard›r.
Kaynaklar: (C. Baltac›, As›rlarda Osmanl› Medreseleri, s.
261-341) (Hadîka, 2/195) (E. Ayverdi, Fatih Devri III, s.
482) (‹nci Aslano¤lu, Tire’de Camiler ve Üç Mescit, s. 48)
fiEMS‹ PAfiA MEDRESES‹
M
edrese, fiemsi Pafla semtinde ve bu isimle an›lan camiin kuzey ve bat› taraf›nda
olup ‘L’ fleklindedir. Mimar Sinan taraf›ndan,
fiemsi Ahmet Pafla ad›na, 988 (1580) tarihinde, türbe ve cami ile beraber yap›lm›flt›r.
Kubbeli oniki hücre, bir darü’l-kurras› (dershane) olan bu güzel yap› bir s›ra kesme tafl ve üç
s›ra tu¤la hat›ll› olarak infla olunmufltur. Hücrelerin önünde, onsekiz mermer sütunun tafl›d›¤›, üzeri kubbeli olmayan bir revak vard›r.
Sütunlar birbirine sivri kemerlerle ba¤lanm›flsada medrese hücrelerinin duvarlar› ile bir kemer ba¤lant›s› yoktur. Sütun bafll›klar› baklaval›d›r. Revaklarda yeflil ve siyah porfir gibi sütunlar da kullan›lm›flt›r. Külliyenin onar›m›na
bafllan›rken, Üsküdar ‹skele Meydan›’ndaki saatin alt›nda yeflil bir sütunun bulunup cami avlusuna nakledildi¤i ve bunun benzerinin de, o
tarihte vapur iskelesinin yan›nda bulunan, itfaiye binas›nda görülüp ayn› yere tafl›nd›¤› söylentisini dikkate al›rsak revaklarda kullan›lan
de¤iflik sütunlar›n mahiyeti kolayl›kla anlafl›l›r.
Bir rivayete göre de, bu sütunlar camiin içindeki müezzin mahfiline aittir.
Medrese hücreleri 2.95 x 2.95 m. boyutlar›nda
olup duvar kal›nl›klar› 0.80 m.’dir. Hücrelerin
her birinin içinde bir veya iki nifl ve bir ocak
vard›r. Duvarlara altl› üstlü ikifler pencere aç›lm›flt›r. Köfle odalar›nda pencere say›s› daha
fazlad›r.
Hücrelerin ortas›nda 7x7 m. ebad›nda medresenin darü’lkurras› bulunmaktad›r. Burada altl› üstlü 16 pencere vard›r. Sa¤›r kubbesi sekiz
yüzlü bir kasnak üzerine oturtulmufltur. Söveleri beyaz, kemeri beyaz mermer ile puding tafl›n›n alternatif olarak s›ralanmas›yla meydana
gelmifl olan kap›s›n›n tak›nda ve bir çerçeve
içinde bir âyet vard›r.
Bu medreseye Tuhfetü’l-Mimarîn ‘Tekye’; Tezkiretü’l-Ebniye ‘Medrese’ demektedir. Medrese,
fiemsi Pafla’n›n vefat›ndan k›sa bir zaman sonra tekke haline getirilmifltir.
Hadîka yazar›, eserinin 98. sayfas›nda Viflnezâde Mescidi bahsini yazarken:
“Bir baflka Viflnezâde fieyh Mehmet Efendi dahi vard›r ki, ibtida fiemsi Ahmet Pafla Zaviyesi’ne fleyh olan efl-fleyh H›z›r Efendi, ‹stanbul’da vaki Mehmet A¤a Zaviyesi’ne naklolundukta, ad› geçen Viflnezâde onun yerine
fleyh olmufltur. Bunun tarih-i vefat› 1010
(1601-2) senesinde vuku bulmufltur.” diyor ve
Mehmet A¤a Camii’ni yazarken de bu H›z›r
Efendi’den: “Mehmet A¤a Zaviyesi’nin birinci
fleyhi, Yayabafl›zâde H›z›r Efendi ibn-i ‹lyas
Efendi’dir ki, Üsküdar’da fiemsi Ahmet Pafla
Zaviyesi’nin fleyhi iken bu zaviyeye naklolundu. Sonra, Rikab-› Hümâyûn ile bulunan meflayih ile beraber E¤ri Seferi’ne azimet edip tabur muharebesinde flehid olarak cesedi Tatarpazar›’na (Bulgaristan’da) nakil ve anda Tülbentçi Camii’nde defnolundu. Sene, 1005
(1596).” diye bahsetmektedir.
fiemsi Pafla Tekkesi’nin di¤er bir fleyhi de Nefes Ambar› lâkab›yla bilinen fieyh Osman
Efendi’dir. Kendisi, Kayseri’den 1044
(1634)’te Abaza fieyhi Abdürrahim Efendi ile
‹stanbul’a gelmifltir. Abdürrahim Efendi 1047
(1637-38)’de idam edilerek Üsküdar Mihrimah Sultan Camii hazîresine gömülmüfltür ki,
kabir tafl› bugün de mevcuttur.
Abdürrahim Efendi’den sonra Ayasofya fleyhi
meflhur Abdülahad Nuri Efendi’ye (öl.
1061/1651) ba¤lanan Osman Efendi, fiemsi
Pafla Tekkesine fleyh olmufl ve bir müddet sonra da Dra¤man Tekkesi fleyhli¤i görevine getirilmifltir. Burada iken vefat etmifl ve camiin
mihrab› önüne gömülmüfltür. Vefat›na fieyh
Mehmet Efendi flu tarihi düflürmüfltür:
Vâh uçdu bülbül-i tevhîd Cennet bezmine
1095
fiemsi Pafla
Medresesi.
1243
1684’te vefat eden Osman Efendi’nin bir çok
ilâhîleri vard›r.
Kütüphanesi ad› ile tekrar hizmete aç›lm›flt›r.
fiemsi Pafla Camii bahsine bak›n›z.
Medresenin hangi tarihe kadar tekke durumunu muhafaza etti¤i flimdilik belli de¤ildir. 1890
tarihlerinde yaz›lan Mecmua-y› Tekaya’da bu
tekkenin ismi geçmedi¤ine göre, tekke bilinmeyen bir tarihte faaliyetini durdurmufl olmal›d›r.
Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi 1/198, 2/192) (Erdem Yücel, fiemsi Pafla Külliyesi, Arkitekt No.336, 4-1969, s. 157)
(C. Baltac›, Osmanl› Medreseleri, s. 606) (Sicill-i Osmânî,
3/170 fiemsi Ahmet Pafla; 3/294, 328, 420 Abdülehad Nuri, Abdürrahim, Osman Efendi) (Naimâ Tarihi, Dan›flman
Türkçesi, 3/1367) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz.
F. Derin-V. Çabuk, s. 258) (S. Nüzhet Ergun, Türk Musikisi Ant. s. 40) (Mübahat Kütüko¤lu, ‹stanbul Medreseleri,
Tarih Ens. Der. Say›:7-8, s. 380) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/291)
Hadîka yazar›, eserini 1182 (1768) y›llar›nda
yazd›¤› ve bu medreseden hâlâ tekke diye bahsetti¤ine göre, tekke, ayinlerini bu tarihlerde
de yap›yor olmal›d›r.
fieyhülislâm
Minkarizâde Yahya
Efendi Medresi’nin
flimdiki hali.
Medrese, 1894 zelzelesinde çok zarar görmüfl
ve oturulamaz hale düflmüfltür. Bu halde iken,
1940 tarihinde Vak›fça onar›lm›flt›r. Asl›na
uygun olarak gerçeklefltirilen bu restorasyon,
Y. Mimar Süreyya Yücel Bey taraf›ndan yap›lm›flt›r.
Medrese, 1953 tarihinde de fiemsi Pafla Halk
fiEYHÜL‹SLÂM M‹NKARÎZÂDE
YAHYA EFEND‹ MEDRESES‹
M
edrese, Ahmet Çelebi Mahallesi’nde ve
bu isimle bilinen camiin karfl›s›nda,
Sümbülzâde Soka¤› ile Aç›k Türbe Soka¤›’n›n
birleflti¤i yerde ve ikinci soka¤›n sa¤ köflesindedir.
Medresenin hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤ildir. Yahya Efendi 1073 Rebiyülâhir (Kas›m
1662)’de fleyhülislâm olmufl ve 1088 zilkadesinde (Ocak 1678)’de vefat etmifltir. Medresesini 1665 tarihlerinde yapt›¤› san›lmaktad›r.
Türbesi bahsine bak›n›z.
Sümbülzâde Soka¤›’na aç›lan kap›dan zemini
toprak bir avluya girilir. Oldukça büyük, kare
plânl› avlunun ortas›nda kitâbesiz bir kuyu bilezi¤i vard›r. Sa¤ ve sol taraf›nda medrese odalar›, tam karfl›da ise dershane yer alm›flt›r.
Dershanenin sa¤ taraf›nda ise helâ vard›r. Sol
taraftaki odalar Aç›k Türbe Yokuflu üzerinde
bulundu¤undan fevkânîdir.
fieyhülislâm
Minkarizâde Yahya
Efendi Medresesi
plân›.
1244
Medresenin d›fl cephesi muntazam kesme tafltan, ara bölmeler ile iç cephesi y›¤ma tafltand›r. Pencere ve kap› söveleri kesme taflt›r.
Dershanenin ve odalar›n önünde, baklaval›
mermer bafll›kl› sütunlar›n tafl›d›¤› bir revak
vard›. Odalar›n yola ve avluya bakan pencereleri bugün de mevcuttur. Dershanenin, medrese odalar›n›n ve revak›n kubbeleri tamamen
y›k›lm›flt›r. Mermer sütunlar›n ve bafll›klar›n
pek az› kalm›flt›r. 1855 tarihindeki büyük zelzelede y›k›ld›¤› san›lmaktad›r.
1955 tarihlerinde Üsküdar ‹tfaiyesi medrese-
nin avlusuna büyük bir su deposu yapm›fl ve bu
s›rada ç›kan topra¤› da medrese odalar›na y›¤m›flt›r. Bu moloz bakiyeleri 1974 senesinde
kald›r›lm›fl ve medrese bütün detaylar›yla ortaya ç›km›flt›r.
Yahya Efendi buraya bir çok kitap vakfetmiflti.
(‹smail Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi, 2/295)
VAL‹DE-‹ AT‹K MEDRESES‹
M
edrese, Toptafl› Camii’nin kuzey yönünde ve flad›rvan avlusunun önündedir.
Arazinin meylinden dolay› cami avlusu, medrese avlusuna göre yüksekte bulundu¤undan
medreseye 19 basamakl› tafl merdivenle inilir.
Merdivenin üzerinde, iki pencereli olup vaktiyle fieyh Abdülkadir Efendi’nin (öl. 1738)
oturdu¤u kubbeli küçük bir oda vard›r.
Medresenin bu kap›dan baflka, Tekkeönü Soka¤›’na, Kartalbaba Caddesi’ne ve Valide Kethüdas› Soka¤›’na aç›lan birer kap›s› daha vard›r. Hiç birinin üzerinde kitâbe yoktur. Üçüncü kap›dan beflik kubbeli bir dehlizden geçerek
avluya girilir.
Avlunun ortas›nda ufak, harap, saça¤› yok olmufl sekiz yüzlü, mermer bir flad›rvan ve cami
avlu duvar›na yak›n bir yerde de bir kuyu mevcuttur. Sa¤ taraf›nda üç gözlü helâ vard›r.
Medrese, üç yolun birleflti¤i yerde ve sokaklar›n uzan›fl biçimine göre yap›ld›¤›ndan sa¤ taraf› sol taraf›na nazaran daha genifltir.
nin yurt olarak kullan›ld›¤›n› belirten 1397
(1977) tarihli bir kitâbe konulmufltur. Kap›n›n
önünde, çapraz tonozlu ve iki sütunun tafl›d›¤›
küçük bir revak vard›r.
Valide-i Atik
Medresesi ve
dershanesi.
Dershanenin ikisi yola, ikisi de avluya bakan
dört penceresi ve bir ocak yeri vard›r. Alt›ndan yol geçti¤inden iki yandan genifl kemerler
üzerine bindirilmifltir. Bu kemerler aras›nda ve
sokak seviyesinde kitâbesiz bir çeflme bulunmaktad›r. Medrese odalar› Valide Kethüdas›
Soka¤›’na göre 4-5 m. kadar yüksekte bulundu¤undan bu sokak taraf›ndaki kesme tafl duvar›, yine kesme tafl payandalarla takviye edilmifltir.
Toptafl› Camii 991 (1583) tarihinde Nurbânu
Sultan taraf›ndan Mimar Sinan’a yapt›r›lm›flt›r. Fakat medresenin daha önce 987 (127980)’de tamamland›¤› Ataî’de görülmektedir.
Avlunun üç taraf›na s›ralanm›fl 19 oda ve bu
odalar›n önünde bafll›klar› baklaval›, 17 mermer sütunun tafl›d›¤›, kubbeli bir revak bulunmaktad›r. Orta yerde dershane yer alm›flt›r.
Odalar, ikisi soka¤a, biri avluya bakan üç pencere ile ayd›nlat›lm›fl olup içinde birer ocak ve
dolap yerleri vard›r.
Paye bak›m›ndan altm›fll› olan bu medresenin
ilk müderrisi Dökmecizâde Mehmet Efendi
olup bu göreve 9 Muharrem 987 (7 Mart
1579)’da atanm›flt›r. Bunu, fiemseddin Ahmet
Efendi, fieyhülislâm Çivizâde Mehmet Efendi’nin kardefli Defterzâde Ali Efendi, Abdülkerimzâde Abdullah Efendi, fieyhülislâm Sun’ullah Efendi ve di¤erleri takip etmifltir.
Medrese odalar› gibi tamamen kesme tafltan
yap›lan kare plânl› dershanenin alt›ndan Valide Kethüdas› Soka¤› geçmektedir. Bu yola alçak düflmemesi ve arabalar›n alt›ndan rahatl›kla geçebilmesi için dershaneye iki tarafl›, bir
merdivenle ç›k›l›r. Pembe-beyaz mermer alternatifli kap› kemeri üzerine sonradan medrese-
Kaynaklar: (Hadîka, 2/182-183) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/173) (Ernest Manbori, Rehber-i Seyyahîn, ‹stanbul 1925, s. 294) (Atâî, fiakay›k, 1268
‹stanbul, s. 307, 534, 620-621, 317) (E. Koçu, ‹stanbul
Ans. 10/5302) (C. Baltac›, Osmanl› Medreseleri, s. 470471) (Türk Ans. Fas.192, s. 493) (Gezi Notu) (M. Meriç,
Mimar Sinan, s. 33-94)
1245
HAYDARPAfiA ASKERÎ
HASTAHANES‹
H
astahane, küçük ve büyük Haydarpafla
Mesireleri ad› ile ikiye ayr›lan büyük
Haydarpafla Sahras›’ndan bafllayarak, Selimiye
K›fllas›’n›n yan›ndaki Kavakderesi Vadisine
kadar uzanan bahçe içine yapt›r›lm›flt›r.
“Bu mahal fi’l-asl Hadaik-i Sultaniye’den olup
vüzeradan Haydar Pafla’n›n dahi uhde-i tasarrufuna geçmekle elan Pafla’n›n ismiyle münteflirdi.” Haydarpafla Kasr› bahsine bak›n›z.
Hastahanenin yan taraf›nda Haydarpafla Lisesi, deniz cihetinde ise ‹ngiliz Mezarl›¤› bulunmaktad›r.
Hastahanenin cümle kap›s› eski ad› Haydarpafla Caddesi olan flimdiki T›bbiye Caddesi üzerinde idi.
Bu genifl arazi üzerinde bir tak›m Bizans devri
eserlerinin bulundu¤u, bahçedeki, befl adet sütun bafll›¤›ndan anlafl›lmaktad›r.
Kanunî Sultan Süleyman (1520-1566) zaman›nda bu has bahçe içine baz› kas›r ve köflklerin yap›lm›fl olaca¤› san›lmaktad›r.
Sultan III. Selim (1789-1807) buraya bir Nizam-› Cedid K›fllas› ve bir kas›r yapt›rm›flt›.
Daha sonra Sultan II. Mahmut (1808-1838)
bu k›fllay› hastahane haline getirmifltir. Ahflap
ve tek katl› yap›, Sultan Abdülmecit (18391861) taraf›ndan y›kt›r›larak, 1845 tarihinde,
bugünkü bina yapt›r›lm›flt›r. Hastahane avlusu
ortas›ndaki küçük mescit 1930 tarihlerinde y›k›lm›flt›r.
Mir’at-i ‹stanbul yazar›, “Haydar Pafla, Sultan
III. Selim’in vezirlerinden olup Selimiye civar›nda Haydarpafla K›fllas›’n›n bânisidir. Bu k›fllan›n mevkii ve havas› gayet güzel ve bahçeleri genifl olmakla hastahane yap›lm›flt›r. T›bbiye Mektebi’nden ç›kan talebe bu hastahanede
bir müddet staj görürler” diyor.
Sicill-i Osmânî yazar›’n›n belirtti¤ine göre, Sultan III. Selim’in 1845 tarihlerinde yaflam›fl,
Haydar Pafla isimli bir veziri mevcut de¤ildir.
Hastahane ismini, mevkiinden alm›flt›r.
K›r›m Harbi S›ras›nda Haydarpafla Hastahanesi:
4 Ekim 1853 tarihinde K›r›m Harbi bafllad›¤›
zaman hastahane 9 senelik bir yap› idi. Bu mükemmel bina, yaral› ‹ngiliz askerlerine, Haydarpafla Kasr› ise ‹ngiliz subaylar›na tahsis edilmiflti. Ölen subay ve erler için de, hastahanenin deniz taraf›ndaki saha ayr›lm›flt›.
Müflavir Pafla ismiyle bilinen Tu¤amiral A.
Slade, Türkiye ve K›r›m Harbi adl› eserinde Üsküdar Hastahanesi ismi ile yaln›z Selimiye K›fllas›’nda kurulan hastahaneden bahsetmifltir.
Hat›rat›nda Haydarpafla Kasr›’na da ‘fiehzade
Köflkü’ demektedir.
Slade hat›ralar›na devamla:
1249
“Miss Nightingale’in temsil etti¤i ‹ngiltere
Kral Saray›’n›n; Mr. Macdonald’›n temsil eyledi¤i ‹ngiliz matbuat›n›n; Mr. Stradferd’un temsil etti¤i mebuslur meclisinin gözü alt›nda Üsküdar’da ve Kuleli’deki hastahaneler -Mrs.
Stradford de Redeliffe’in de büyük gayretiylead›m ad›m terakki ettiler, en sonra nekâhat
haline gelmifl hastalar için okuma ve yemek
salonlar›yla hem bir sanatoryum hem de bir
kulübe mahsus konfora sahip oldular.”
“Hasta subaylar Haydarpafla’daki fiehzade Köflkü’ne Albay Moore’un dul kar›s› Mrs. Moore’un idaresi alt›nda yerlefltirilmiflti. (Bu köflk
‹ngilizlerin elinde iken yand›) Bu iyi kad›n kocas› gibi vazife bafl›nda öldü. ‹stanbul’da ölen
‹ngiliz subay ve erlerinin kemikleri Üsküdar ile
Kad›köy aras›nda ve ‹stanbul liman›yla Marmara Denizi’ne bakan bir yar›n üzerindedir.
Güzel bir servilik isteyen bu k›ymetli mevki bir
duvar ve parmakl›k ile çevrilmifltir.” demektedir.
1956 y›l›nda T›bbiye Caddesi’ne aç›lan Nizamiye Kap›s›’ndan büyük bir bahçeye girilir.
Ortadaki asfalt yol bizi hastahanenin esas kap›s› önüne getirir. Kap›n›n önüne Atatürk’ün
bir büstü yerlefltirilmifltir.
Cümle kap›s›n›n iki yan›nda birer kap› daha
vard›r. Bu kap›lar›n yanlar›nda gayet uzun
mermer sütunlar bulunmaktad›r. Esas kap› üzerindeki kitâbe, hastahanenin esasl› olarak
1935 senesindeki restoresi s›ras›nda, kap›n›n
sa¤ taraf›ndaki Toplant› Salonu’nun duvar›na
nakledilmifltir.
Haydarpafla Numune
Hastahanesi.
fiair Safvet’in dört sat›r halinde haz›rlam›fl oldu¤u on alt› m›sral› kitâbe fludur:
E¤er Abdülmecid Han’›n göreydi re’y-i flâfîsin
Hum-i flirme binüb elbet kaçard› akl-› Eflâtûn
O flâha lâ-ilâc asker olurdu sa¤ olub görse
R›za Pafla’n›n dârât›n› Dârâ vü Ferîdûn
Gubâr-› hâkipâ-y› kimyâ-yi mülk ü milletdir
‹bekrat devacunun de¤ildir bildi¤i ma’cûn
O kerrâr gaza yapard› hastahane-i Haydar’da
Olurdu resm ü nakfl›n görse Mani-i hüner meftûn
Binas› dilküflâ gâyet zemîn-i rûh-bahflâd›r
Havas› s›hhati celb eyler emrâz› idüb bîrûn
Murâd› hat›r-› ehl-i cihâd› itmedir tatyîb
‹de feth ü zaferle Rabb-› Naz›r ömrünü efzûn
Biri sâde biri cevherle tertîb eyleyüb Safvet
‹ki tarihe derc itdim flifây› sadr olur mazmûn
Bu fâhir hastahane oldu seyr it serteser sa¤lam
Cüyûflin k›ld› Han Abdülmecid iclâl ile memnûn
1261 (1845)
Son as›r flairlerinden olan Safvet Mustafa
Efendi, ‹stanbullu olup Lebib Efendi’nin himmetiyle Tophane Ruzname kalemine al›nm›fl
ve daha sonra da, karantina baflkâtibi olmufltur. 1283 (1866-67) tarihinde vefat ederek Yenikap› Mevlevihanesi kabristan›na gömülmüfltür.
Bu kitâbenin üzerinde, vaktiyle cümle kap›s›n›n iç taraf›nda bulunan Hattat Hamid Bey’in
(do¤. 1891), 1362 (1943) tarihli çerçeveli bir
ayet-i kerime levhas› vard›r.
Cümle kap›s›n›n karfl›s›ndaki bir kap›dan, dört
taraf› hastahane odalar› ile çevrili büyük avluya ç›k›l›r. Bu k›s›mlar, avlu taraf›na bakan bir
koridor ile biribirine ba¤lanm›flt›r. ‹ki yan k›s›mlardan mermer basamakl› merdivenlerle bu
avluya inildi¤i gibi, zemin kat›ndaki kap›lardanda d›fl bahçeye ç›k›lmaktad›r. Binan›n ön
yüzü 200, yan yüzleri ise 165 ad›md›r.
Kesme tafltan yap›lan bina sonradan çimento
ile s›vanm›flt›r. Avluya aç›lan befl, d›fl bahçeye
aç›lan iki yan kap› orijinal olup muntazam tafltan Ampir üslûbunda yap›lm›flt›r. Hiç biri üzerinde kitâbe yoktur. Ön cephe oldukça tadil
görmüfltür. Bahçede ve yol boyunca yerlefltirilen Korent tarz› sütun bafll›klar›n›n bu cephede kullan›ld›¤› san›lmaktad›r.
Vaktiyle arka bahçede bulunan namazgâhtan
eser kalmam›flt›r.
Kaynaklar: (Hadîka, 2/241) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri,
s. 1561) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, Üçdal Nefl. 2/386)
1250
(A. Slade, Türkiye ve K›r›m Harbi, s. 221) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 33) (Atâ Tarihi, 3/139) (Gezi Notu) (H. fiehsuvaro¤lu, K›r›m Harbi Esnas›nda Bo¤aziçi, Akflam, 19 Haziran
1946) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/371) (Sicill-i Osmânî,
2/399)
HAYDARPAfiA
NÜMUNE HASTAHANES‹
Bkz. Mekteb-i T›bbiye-i fiahane.
ÜSKÜDAR CÜZZAMHANES‹
Bkz. Miskinler Tekkesi Mescidi.
VAL‹DE-‹ AT‹K DARÜ’fi-fi‹FASI
(B‹MARHANES‹)
N
urbânu Valide Sultan taraf›ndan; Validei Atik Camii külliyesi ile beraber 1583
tarihinde Mimar Sinan’a yapt›r›lm›flt›r.
Bimarhanenin Toptafl› Caddesi üzerindeki
Toptafl› Meydan›’na bakan bir cümle kap›s› ve
bir de Helvac› Ali Soka¤›’na aç›lan di¤er bir
kap›s› vard›r. Cümle kap›s› yaln›z bimarhaneye ait olmay›p, imaret veya kervansaraya gidenler de bu kap›dan girerlerdi. Bu kap› için
Nurbânu Valide Sultan imareti bahsine bak›n›z.
Helvac› Ali Soka¤›’na aç›lan kap›n›n mermer
söveleri üzerinde iki konsol ve bunlar›n aras›nda bofl bir yer vard›r ki, evvelce yerinde bir kitâbenin olabilece¤ini akla getirmektedir.
‹stanbul’da kurulan ilk bimarhane, 1539’da
aç›lan Haseki Sultan, ikincisi 1555’te aç›lan
Sultan Süleyman ve üçüncüsü ise Valide-i
Atik Bimarhanesi’dir.
Cümle kap›s›n›n karfl›s›ndaki kap›dan büyük
avluya geçersek buran›n sa¤ taraf› imaret, sol
taraf› ise bimarhanedir. Bimarhaneye geçilen
geçidin üzerinde ahflap flifahane mescidi bulunmaktad›r. Geçidin sa¤ taraf›ndaki bir ahflap
merdivenden mescide ç›k›lmaktad›r. Sol taraf›nda ise odalar vard›r. fiifahane Mescidi bah-
sine bak›n›z.
Oniki ad›m olan geçiten sonra eni onüç ad›m
olan bir avluya geliriz. Dikdörtgen fleklindeki
avlunun dar kenarlar›nda befler mermer sütunlu bir revak vard›r. Ayr›ca yere yatm›fl durumda bir çok sütun ve bafll›k bulunmaktad›r.
Bunlar avlunun di¤er yüzlerindeki revak sütunlar› olabilir. Bu kald›r›lan sütunlar›n yerleri duvar ile kapanm›fl ve kap›lar aç›lm›flt›r.
Bu kap›lardan geçersek 26 ad›m sonra, etraf›n›
29 sütunun çevirdi¤i revakl› bir baflka avluya
geliriz. 20 ad›ml›k avludan sonra 16 ad›ml›k
bir binaya geliriz. Buras›, avlunun bir kenar›ndaki odalard›r. Bu odalar birlefltirilerek bir ko¤ufl haline getirilmifltir. Tavan› ahflap kal›n direkler tutmaktad›r. Bu ko¤ufltan aç›lan büyük
bir kap› ile Helvac› Ali Soka¤›’na ç›k›lmaktad›r.
Valide-i Atik
Darüflflifas›
göz doktoru
Mehmet Efendi’nin
1182 (1768) tarihli
flahidesi.
Valide-i Atik
Darüflflifas›’nda
Reisület›bba
Mahmut Efendi’nin
flâhidesi.
Cümle kap›s›n›n solundaki meyilli araziden ve
Ahç›bafl› Kona¤›n›n arkas›ndaki yoldan Bimarhane’nin bat› k›sm›na gelirsek, buran›n
duvarlar›n›n kesme granit tafl›ndan yap›lm›fl
oldu¤unu görürüz. Arazi meyilli oldu¤undan
bimarhane bu k›s›mda, granit ayaklar üzerindeki üç kemer üzerine oturtulmufltur. Bu k›s›mda ve sonradan yap›lan bir demir merdi1251
venle Bimarhanenin en son yapt›r›lan bölümüne geçeriz. Cümle kap›s›n›n içindeki büyük
kubbeli mahaldeki yan kap›larda oldu¤u gibi
bu merdivenin etraf› demir parmakl›kl›d›r.
Sab›ka Valide-i Atik Darü’fl-flifas›’nda Reisü’let›bba olan Mahmud Efendi
Bu k›s›mda bulunan büyük bahçede sonradan
yap›lm›fl birtak›m ahflap yap›lar vard›r ki, buralar Bimarhane doktorlar›n›n ve hasta bak›c›lar›n›n istirahat etti¤i yerlerdi.
Bimar, Farsça hasta demektir. Bu halk dilinde
timar olmufl ve müesseseye de Timarhane demifltir. ‹stanbul’da Tanzimat’a kadar 49 bimarhane yap›lm›flt›r.
Darü’fl-flifa ismiyle de bilinen bimarhanelerde
genifl bir memur ve doktor kadrosu vard›. Fatih
Vakfiyesi’nden ö¤rendi¤imize göre, bimarhanelerde flu kimseler vazife görürlerdi:
Eski Valide Camii külliyesinden olan bu k›ymetli eserler toplulu¤u bugün pek harap durumdad›r. As›rlar boyunca bir çok de¤iflikli¤e
u¤ram›flt›r.
2 Tabib (biri reis-i et›bba)
1 Kehhal (göz doktoru)
1 Cerrah (operatör)
1 Eczac›
1 Emin (ambar memuru)
1 Vekilharç (al›m memuru)
1 Emin-i mahzen (ayniyat memuru)
2 Aflç›
1 Kap›c›
2 Hastabak›c›
50 Hizmetçi
1 Temizleyici (duvarlar›n kirlenmesini önleyen)
1 Haf›z-› eflribe (eczac› kalfas›)
2 Çamafl›rc›
1 fieyh (dahiliye müdürü)
Bu bimarhanenin askerlik tarihimizle de yak›ndan alâkas› vard›r. Humbarac› Ahmet Pafla,
1734 tarihinde bu Toptafl› Bimarhanesi’nde
maafll› erleri ve subaylar› olan yeni bir Humbara Oca¤› kurdu. Oca¤›, sadrazam›n nezaretine
ba¤lad›. Sonra topçu subaylar›na burada modern flekilde matematik dersleri vermeye bafllad›. Ahmet Pafla, açt›¤› bu kurslarda çok gayret
sarf etmifl ve bu kurslar, sonradan kurulan
Topçu Okulu’nun nüvesi olmufltu.
Buralarda yanl›z müslümanlara de¤il, her din
ve mezhepten kimselere bak›l›rd›. Bu doktorlar için de böyle idi. Burada çal›flacak doktorlar hakk›nda:
“Tababette hazik, ilmiyat ve ameliyatta mahir olsun da hangi din ve milletten olursa olsun” diye
Kanunî’nin bimarhanesi için haz›rlatt›¤› vakfiyede kay›t vard›r.
Vakfiyelerden, haftada belli günlerde ayakta
ve evlerinde tedavi olunmak isteyen halka bu
müesseselerden paras›z ilaç verildi¤ini ö¤reniyoruz.
1129 (1717) tarihinde vefat eden Mahmut
Efendi buran›n doktoru idi. Kabri, Tunusba¤›
Caddesi üzerinde ve Karacaahmet Türbesi’ne
giderken sa¤da, yolun ortalar›nda, mezarl›k duvar›ndan 20 ad›m içerinde ve T›flizâdeler büyük aile sofas› içindedir. Büyük sikkeli flâhidesi üzerinde:
1252
Ahmet Pafla, 14 Mart 1747’de vefat ederek,
Galata Mevlevihanesi hazîresine gömüldü.
Bundan da anlafl›laca¤› üzere, bimarhane yap›ld›¤› tarih olan 1583’ten, Humbarac› Oca¤›n›n tesisine kadar 151 y›l esas görevini devam
ettirmifltir. Fakat Humbarahane Oca¤› bütün
bu teflekkülü iflgal etmifl de¤ildir. Bir bölümünde bimarhanenin vazife gördü¤ü anlafl›lmaktad›r. Buran›n askerî gayelerde kullan›lmas› oca¤›n tesis y›l› olan 1734’te bafllam›fl ve Selimiye
K›fllas›’n›n 1220 (1805-6) tarihinde tamamlanmas›na kadar yani 71-72 sene sürmüfltür.
Nizam-› Cedid’in III. Selim zaman›nda ve
1793 tarihinde kurulmas›yla Bimarhane, Kervansaray süvari askerlerine k›flla olarak verilmiflti. Fakat bu, 25 May›s 1807 Kabakç› ‹syan›’na kadar devam etmifl, III. Selim’in tahttan
indirilmesi ve Nizam-› Cedid’in kald›r›lmas›
üzerine, bu k›s›mlar bofl kalm›fl fakat, III. Selim’i tekrar tahta geçirmek için ‹stanbul’a gelen Alemdar Mustafa Pafla, bimarhane ve kervansaray›, 14 ay bofl kald›ktan sonra, ‘Cihadiye
Sekban›’ askerlerine vermiflti. Bu s›ralarda bimarhane tamir edilmifl ve baz› tadilat yap›lm›flt›. Fakat bu da uzun sürmemifl, Alemdar Pafla’n›n 25/26 Kas›m 1808 tarihinde öldürülme-
si üzerine buralar› boflalt›lm›flt›.
Bir müddet bofl kalan bimarhane sonra yeniden faaliyet göstermifltir. Nitekim, 1863’te ‹stanbul’da ç›kan büyük kolera vak’as›nda,
1555’te aç›lan ‘Bimarhane-i Süleyman’daki ak›l
hastalar›n› koleradan korumak için hastalar
Toptafl› Bimarhanesi’ne naklolunmufllard›.
Bimarhanenin, Toptafl› Timarhanesi olarak
modern hale getirilmesi ve cümle kap›s›n›n iki
yan›ndaki ko¤ufllar›n yap›lmas› Sultan II. Abdülhamit devrinde (1876-1909) olmufltur.
‹stanbul’da 500 Y›ll›k Sa¤l›k Hayat›m›z adl› eserinde Dr. Bedi fiehsuvaro¤lu, flunlar› yaz›yor:
“Bimarhane olarak kullan›lan k›sm› sonradan
Nisa (kad›nlar) Dairesi diye an›lan küçük parçad›r. Toptafl› Bimarhanesi’nin bilâhare erkeklere ayr›lan büyük dairenin yukar› k›sm› ‘Darü’l-hadis’ ve afla¤› k›sm› ‘Me’va-i Mühaddisîn’
imifl.”
Bu bimarhanede 100’den fazla ak›l hastas› bar›n›r, mükemmel beslenir, fakat zapt› zor olan
hastalar yine zincirlerle ve duvarlara çak›l› demir halkalara ba¤lanarak muhafaza edilirmifl.
Toptafl›’na düflen fiair Nevres:
Bu ya¤an ya¤mur de¤ildir, sanmay›n gök gürlüyor
Sille-i darü’fl-flifad›r âsümân a¤lar bana
erkek ve 134 kad›n hasta vard›. Dokuz doktor,
dokuz idare memuru ve 76 hademe bulunuyordu. Senelik bütçesi alt›n para ile 1. 440. 000
kurufl idi.
“Doktor Monceri’den sonra Toptafl› Bimarhanesi’nin sertabibli¤i 40 sene müddetle muavini Dr. Kastro’nun elinde kald›. Muavin ve
ikinci tabib de rahmetli Dr. Avni Bey’di. 1908
‹nk›lab›nda Toptafl› Bimarhanesi’nin idaresi
çok tenkide u¤ram›fl ve bunun üzerine ayr›lan
Kastro’nun yerine Avni Bey, sertabib tayin
edilmifltir. Üst üste gelen harpler müesseseyi
mali bak›mdan pek müflkül vaziyete sokmufl,
üstelik fiiflli Hastahanesi’nin Frans›z’lar taraf›ndan iflgali üzerine, buraya nakledilen 300
hasta durumu daha a¤›rlaflt›rm›flt›r. Bu s›rada
Profesör Mazhar Osman muvakkaten ayr›lan
Avni Bey’in yerine sertabib vekaletine getirilmifltir. Gayretli bir çal›flma ile müessese bimarhanelikten ç›k›p klinikleri ile, laboratuvarlar›yla, bir sa¤l›k müessesine benzer bir hale getirildi... ‹stanbul iflgalden kurtulur kurtulmaz Toptafl› idaresi yine Profesör Mazhar Osman’a verildi. Büyük bir gayretle çal›flmas›na
ra¤men, Toptafl› daha fazla inkiflafa müsait olmayan bir yerde bulunuyordu. Bahçesi arazisi
yoktu. Kale duvarlar› gibi kal›n duvarlarla bölünmüfl, yer alt›nda bir mahpes halinde idi.
Rât›b ve lofl ko¤ufllar› s›hh› bir hale getirmek
Karacaahmet
Mezarl›¤› 8. Ada’da
Hastahane Müdürü
Sat› Efendi’nin
flahidesi.
Karacaahmet
Mezarl›¤› 7. Ada’da
Hastalar A¤as›
R›dvan A¤a’n›n
flahidesi.
beytini 1290 (1873) tarihinde söylemifltir.
fiehsuvaro¤lu, ad› geçen eserinde:
“Toptafl›’na ilk tayin olunan akliyeci Monceri
Efendi isminde bir ‹talyand›r. Bu zat bimarhanedeki demir zincirleri, sopalar› kald›rm›fl ve
hakl› olarak Pinel de Constantinopple ad›n› alm›flt›r.
“Toptafl› bimarhanesinin erkek dairesi III. Selim zaman›nda Nizam-i Cedid’in teflkili üzerine
süvari k›fllas› haline getirilmifl ve 1863’te Süleymaniye Bimarhanesi’ndeki hastalar›n buraya nakline kadar bu halde kalm›flt›r.
“1866’da teflkil olunan bir komisyon marifetiyle sokak taraf›na iki ko¤ufl, 1874’te de iki küçük ko¤ufl daha ilâve edilmifltir. 1881’de Nisa
Dairesi’ne iki büyük ko¤ufl ile erkek k›sm›na
bir yemekhane ve bir teneffüshane eklenmifltir. 1908 ‹nk›lab› s›ras›nda hastahanede 279
1253
imkâns›zd›.”
Bunun için bimarhane, 1927 senesinde, hastalar›n›n Bak›rköyü’ndeki flimdiki yerine naklinde sonra kapanm›flt›r.
Bimarhane bundan sonra ve 1934 tarihinde o
zamanki ‹nhisarlar flimdiki Tekel ‹daresi’ne
verilmifltir. Tekel ‹daresi, buray› kullan›lamaz
hale getirdikten sonra 1972 tarihinde terketmifltir. ‹stanbul’da dahi efli az bulunan bu k›ymetli ecdad yadigâr› eserler, bugün kaderine
terkedilmifl durumdad›r.
Avni Bey, Üsküdar’da do¤mufl ve 1925’te Kas›mpafla’da ans›z›n ölmüfltür. Kabri, Valide-i
Atik Camii hazîresindedir.
1895’te ‹stanbul’da meydana gelen kolera vak’as› ilk defa Toptafl› T›marhanesi’nde ç›km›fl
ve Üsküdarl› Dr. Celâl M. Özden Bey’in gayretiyle önlenebilmifltir.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹stanbul’da 500 Y›ll›k Sa¤l›k Hayat›m›z, Bedi fiehsuvaro¤lu, s. 87-88) (‹nal, Son As›r Türk
fiairleri, s. 1183) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 3/1351) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 3/202) (Dr. Celâl M. Özden Hat›ralar›, Canl› Tarihler 1945, s. 16) (Dirim, Ayl›k T›p Gazetesi 1998, Say›: 1-2-3, s. 51)
VÂL‹DE-‹ AT‹K TABHANES‹
A
flç›bafl› Kona¤› karfl›s›nda ve Toptafl› Caddesi üzerindedir. Bugün, Sokollu ‹lkö¤retim okulu olarak kullan›lmaktad›r. Dört taraf›
bina orta yeri ise avludur. Cephesinde, sekiz
sütun üzerinde tonoz çat›l› ma¤azalar› vard›r.
Bunlar sonradan esas binaya ilâve edilmifltir.
Bir çok de¤iflikli¤e u¤rad›¤›ndan esas hüviyetini kaybetmifltir.
Nizam-› Cedid ve Sekban-› Cedid devirlerinde
imaret ve darü’fl-flifa ile beraber Süvari K›fllas›
olarak kullan›lm›flt›r. 1875 tarihinde, Üsküdar Askeri Rüfldiyesi olmufl ve bu münasebetle Sultan Abdülaziz’in bir armas› kap›s› üzerine
konmufltur. Arman›n alt›nda ise kitâbesi vard›r. Askeri Rüfldiye, 1908 tarihinde Kuleli Askeri Lisesi’ne tafl›nd›¤›ndan, Sokollu Numune
Mektebi olmufltur.
Tabhane, eski devrin prevantoryumudur. Fars-
1254
ça tab veya tav hareket, güç veya kudret manas›na gelir. Vâlide-i Atik Darü’fl-flifas›’ndan ç›kanlar kuvvetlenmeleri için bir müddet burada kal›rlard›. Ayr›ca taflradan gelen fakir yolcular da bir zaman burada konaklarlard›. Yoksullar›n korunmas› için kurulmufl hay›r müesseselerinden biridir.
Merhum Osman Nuri Bey, “Yaln›z ‹stanbul’da,
tabhane ad› verilen ve yoksullar›n korunmalar›n› temin eden 20 kadar müessese vard›. Hemen her büyük camiin yan›nda bir tabhane
bulunurdu. ‹stanbul’a gelen fakir seyyahlar, garib kimseler, yoksul adamlar buralarda yatarlar,
kalkarlar ve yan› bafllar›ndaki imaretlerde kar›nlar›n› paras›z doyururlard›. Aç kalm›fl, kuvvetten düflmüfl, zay›flam›fl kimseler burada yiyip içip kuvvetlenmekte idi.”
Üsküdar Askeri Rüfldiyesi bahsine bak›n›z.
ZEYNEP - KÂM‹L
HASTAHANES‹
Z
eynep-Kâmil Hastahanesi, Toptafl› Caddesi ile Sal› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde olup
1279 (1862) tarihinde, Sadrazam Yusuf Kâmil
Pafla (öl. 1876) ile efli, Kavalal› Mehmet Ali
Pafla’n›n k›z› M›s›rl› Zeynep Han›mefendi (öl.
1881) taraf›ndan tesis edilmifltir. Hemen sa¤
taraf›nda da Himmetzâde Tekkesi bulunuyordu. Sokak, ismini bu tekkenin ayin gününden
alm›flt›r. Hastahanenin yap›m›na ise, 1860 tarihinde bafllanm›flt›r. Bu aç›klama Bedi fiehsuvaro¤lu’nun eserinden al›nm›flt›r. Fakat tarihçi
Lûtfi Efendi Divançe-i Ahmed Lûtfi adl› eserinde hastahanenin 1299 (1882) tarihinde tamamland›¤›n› söylemifl ve flu tarihi düflürmüfltür:
Âfiyetde dâim olsun Hazret-i Zeyneb Han›m
Defter-i hayrât›na katd› bu hastahaneyi
Pister-i rahmetde zevc-i Kâmil’i bulsun safâ
Zevcesiyle sa¤ iken çatd› bu hastahaneyi
Ç›kd› bi gaye oldu bu m›sra’ Lûtfî tâm
Sa¤ ola Zeyneb Han›m yapd› bu hastahaneyi
1299
Hastahane yap›m›n›n çok uzun müddet devam
etti¤i ve Zeynep Han›m’›n 1882 tarihinde sa¤
oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Oysa ‹. Alâeddin
Gövsa, Türk Meflhurlar› Ansiklopedisi’nde
Zeynep-Kâmil
Hastahanesi.
1881’de vefat etti¤ini kaydetmifltir.
“Zeynep Han›mefendi, vefat›ndan sonra hastahaneyi varislerine b›rakm›fl fakat müesseseye
ayr›ca bir gelir sa¤lamam›flt›r. Yaln›z varislerden Said (1854-1863) ve Abbas Halim
(1892’de M›s›r hükümdar› oldu) Paflalar hastahane emrine maliyeye bir miktar para tahsis
etmifllerdir.
Muayyen vakfiyesi olmayan bina zamanla harabeye yüz tuttu¤undan 1898’de Said Halim
Pafla, binan›n tamiri ve ›slah› ile esasl› bir hastahane haline konulmas›n› Operatör Cemil Pafla’dan (Topuzlu) rica etmifl ve lâz›m gelen tahsisat› da vermifltir.
Cemil Pafla bu sayede bir çok yenilikler vücude getirmifl, mükemmel bir ameliyathane ile
memlekette ilk olarak kalorifer tesisat›n› kurmufl ve Viyana’dan 9 tane hemflire getirtmifltir.
Böylece yurdumuzda hemen hemen ilk asrî
hastahane kurulmufl oldu.”
Cemil Pafla hastahanenin hem operatörü,
hemde müdürü idi. Bu s›ralarda Said Halim
Pafla taraf›ndan ayda 90 M›s›r liras› gönderili-
yordu. Halbuki masraf› karfl›lamak için 200
M›s›r liras›na ihtiyaç vard›. Bu paray› temin
için Cemil Pafla hususi yat›r›lan zengin hastalardan yatak bafl›na muayyen bir para almaya
bafllad›.
I. Dünya Harbi’nden sonra Cemil Pafla’n›n
hastahaneden çekilmesi ve Said Halim Pafla’n›n gönderdi¤i tahsisat› kesmesi üzerine bina metruk ve periflan vaziyette kald›. Bir müddet sonra asker taraf›ndan iflgal edildi.
1932’de Ebe Leylî Talebe Yurdu iken bina 25
Temmuz 1933 tarihinden itibaren belediye
emrine geçerek 40 yatakl› dahiliye ve hariciye
servislerini ihtiva eden bir hastahane oldu.
1935’te Do¤um Evi haline getirildi. Hastahaneye Dr. Eyüp Bey’in ve bilhassa Dr. Fahri
Atabey’in çok hizmetleri geçmifltir. Daha sonra ‹stanbul Belediye baflkanl›¤› da yapan Doç.
Dr. Fahri Atabey’in kabri Karacaahmet Mezarl›¤› 1. Ada’da fiehidlik Kap›s›’n›n yan›ndad›r.
Kaynaklar: (‹stanbul Belediye Mec. 1933 Say›: 107) (Bedi
fiehsuvaro¤lu, ‹stanbul’da 500 Y›ll›k Sa¤l›k Hayat›m›z, s. 6573) (Divançe-i Ahmed Lûtfî, ‹stanbul 1302, s.64) (‹nal,
Son Sadrazamlar, Fihrist, Kâmil Pafla)
1255
SEL‹M‹YE KIfiLASI
Ü
sküdar’›n en maruf semti olan Selimiye
Mahallesi’nde ve bu mahallenin yollar›ndan olan Bükücüler Han› Soka¤›, Çeflme-i Kebir Soka¤› ve Kavak ‹skelesi Caddesi ile çevrili çok genifl bir alan› kaplar.
K›flla, Kavakderesi vadisiyle Harem ‹skelesine
inen vadinin aras›nda yükselen bir tepe üzerine yap›lm›fl olup Ankara asfalt›na bakan taraf›
yal›yar halindedir. Yap›m›ndan evvel yerinde
Kavak Saray› vard›. Bu saray bahsine bak›n›z.
Bânisi, Sultan III. Selim (1789-1807) olup 13
Recep 1207 (24 fiubat 1793) tarihinde kurulmas›na karar verilen Nizam-› Cedid askerleri
için ahflap olarak yapt›r›lm›flt›r.
müceddeden bina ve inflaat olunmak üzere
olan Üsküdar talimli neferat› k›fllas› temafla
buyrulup...” geri dönüldü.
Bu ilk Selimiye K›fllas›’n›n yap›m›na fiair Aynî flu manzumeyi haz›rlam›flt›r. K›fllan›n cümle
kap›s› üzerinde bulundu¤u tahmin edilen kitâbe bugün mevcut de¤ildir.
Hakka mu’allem-i askere yap›ld› bu nusret-meab
Etraf-› dâr-› Üsküdar oldu gülistân-› na’îm
Böyle müretteb leflkerin bafl üzre olsun yerleri
Ta’lîm-i vâcib herkese Vallah ü Billahi’l-azîm
fiah-› cihân mansûr ola düflmanlar› makhur ola
Bu cünd-i pâke i’tibar itdi k›lub lûtf-› amîm
Aynî fitil m›sra’›m dâ’im serîr-efflan olur
Ceyfl-i mu’allem k›fllas› bünyad k›ld› fieh Selim
1215(1800)
Selimiye K›fllas› ve
Florance Nightingale
Kulesi.
Sultan III. Selim’in günlük hayat›n› belirtmek
kast›yla yaz›lan Ruzname’de k›fllan›n infla tarihi flöyledir:
“4 R. ahir 1215 (25 A¤ustos 1800), Üsküdar’da Kavak Saray›’nda müceddeden k›flla binas› ve talimli Tüfekçi Bostan› neferat› tertibi
tasmim buyrulup bu günlerde k›flla esas vaz
olunmufl ve neferat›n zabitan› tertip ve tahrir
olunmufl oldu¤undan mevcut olan nefer ve zabit 230 Bostanc› Huzûr-› Hümâyunda top ve
tüfek talim ettirilip cümlesine atiyeler ita...”
edilmifltir.
“25 fiaban 1215 (11 Ocak 1801) pazar günü,
tebdil zevrakçesiyle (küçük kay›k) Üsküdar’a
mürûr ve himmet kûh u efham flahaneleriyle
1259
Ahmed Efendi Ruznamesi’nde diyor ki: “1215
Rebiyyülâhirin 4. günü (25 A¤ustos 1800) tebdil binifli tarikiyle Üsküdar’da Kavak Saray›’nda vaki Mehmed Pafla Kasr›’na piyade-süvar teflrif buyurub Levent Çiftli¤i misillû Üsküdar Saray›’nda müceddeden k›flla binas› ve
ta’limlu tüfenkci bostan› neferat› tertib-i tasmim buyurulub bu günlerde k›flla¤a esas vaz’
olunmufl ve neferat›n zabitan› tertib ve tahrir
olunmufl oldu¤undan mevcut olan nefer ve zabit 230 bostanc› Huzûr-› Hümâyûn’da tob ve
tüfeng ta’lim itdirüb cümlesine atiyyeler i’ta ve
hitam›nda sebülara (testi) kurflun endaht birle” talimlere son verildi.
“21 Safer 1216 (3 Temmuz 1801), perflembe
günü, Üsküdar’da müceddeden infla ve icad›na
muvaffak olduklar› talimli bostan› neferat› k›flla¤› köflküne Binifl-i Hümâyun ile teflrif buyurup Kasr› Cedid’e sayebahfl-› iclâl ve talimli
neferat› temaflaya ikbal buyurulup hitam›nda
a¤avata kurflun ve pehlivan güreflleri edilip saz
ile taam t›navül ve badel-as berren Üsküdar
derunundan Büyük ‹skele’ye vusul ve Befliktafl’a...” mürur eyledi.
“15 C. evvel 1216 (23 Eylül 1801) perflembe
günü Üsküdar’da k›flla kasr›na yine iyd tak›m›
(Bayram tak›m›) ile teflrif buyrulup bermutad
temafladan sonra taam t›navül birle süvar semend-i devlet Üsküdar içinden Büyük ‹skele’ye vusûl...”
Selimiye K›fllas› ve
Haydarpafla Lisesi.
Rûznâmede, Selimiye K›fllas› ile ilgili en eski
tarih 25 A¤ustos 1800’dir. Buradaki ifadeden,
k›flla inflaat›n›n devam etti¤ini ve tamamlanan
baz› k›s›mlar›na askerin yerlefltirilmifl bulundu¤unu görmekteyiz. Bu durumda, yap›ma 1800
tarihinden evvel bafllanm›fl demektir.
Selimiye K›fllas›, Ermeni Balyan ailesinin en
eski ve en meflhur simalar›ndan biri olan Kirkor Amira Balyan taraf›ndan yap›lm›flt›r. III.
Selim’in Hassa Mimarl›¤›’nda bulunmufl olan
Balyan, 1764 tarihinde do¤mufl ve 1247 (15
Kas›m 1831) tarihinde vefat etmifltir. Kabri,
Ba¤larbafl› Ermeni Mezarl›¤›’ndad›r. Kendisinin, Bülbüldere-Ba¤larbafl› Yolu’nun sa¤ taraf›nda, Selânikliler Mezarl›¤›’n›n arkas›ndaki
yüksek tepe üzerinde Kuflakç› Soka¤›, Selâms›z
Karakolhanesi Soka¤› ve Ba¤r› yan›k Soka¤›
ile çevrili genifl alanda büyük bir kona¤› vard›.
K›fllan›n tamamlanmas› üzerine flu tarih düflürülmüfltür:
Sürb-i tüfenk-hânedir bil bu tarihte
Cend-i muallem k›fllas› yabd› yeniden Han-› Selim
Sultan Selim, k›fllan›n temel atma merasimini
k›fllan›n arka taraf›ndaki Talimhane Meydan›’nda ve Ankara asfalt›na bakan yar üzerindeki Mehmet Pafla Köflkü’nden seyretmifl oldu¤u
rivayet edilir.
Üç y›l süren inflaat s›ras›nda bir kasr-› cedid,
zabitan konaklar›, çarfl› dükkânlar›, de¤irmen,
hamam, tab’hane, hastahane, cebehane, talim
meydan›, tulumbac› k›fllas›, su haznesi, çeflme,
iskele ve liman yap›lm›flt›.
Selimiye K›fllas› ve mahallesi, Levent Çiftli¤i’nde kurulan Nizam-› Cedid Ordusu’nun masraflar›n›n karfl›lanmas› için teflkil olunan ‹rad-›
Cedid hazinesince yapt›r›lm›flt›. 1212 (179798) senesinde ‹rad-› Cedid hazinesinin geliri 60
bin kiseye varm›flt›. Bu paran›n toplanmas› hususunda Sultan Selim bir ferman›nda:
“Üsküdar’da vaki Kavak Saray›’n› hedm ile
(y›karak), arak›ya (rak›) dört, hamr’a (flarap)
befl akçe vergi ilâvesiyle toplanacak para ile
buraya bir k›flla bina edip, askerlere çaput (elbise), barata alas›z” diyordu.
Bunca emekler ve masraflarla yapt›r›lan bu ahflap k›flla, 17 R. evvel 1222 (25 May›s 1807) tarihinde meydana gelen Kabakç› Mustafa olay›nda kap›lar›n› kapatm›fl ve Nizam-› Cedid
teflkilat› da 28 May›s 1807’de da¤›t›lm›flt›.
Sultan III. Selim’in 29 May›s 1807 tarihindeki
halliyle son bulan hadiselerin üzerinden 16.5 ay
geçtikten sonra, 14 Ekim 1808 y›l›nda, Alemdar
1260
Mustafa Pafla, Sekban-› Cedid ad›yla Nizam-›
Cedid’i yeniden kurdu. Bunun için, 1 fiaban
1223 (22 Eylül 1808) tarihinde Nizam-› Cedid
subaylar›ndan Arnavut Mustafa A¤a, Selimiye
K›fllas›’nda asker yazmaya memur edilmiflti.
Yayla ‹mam› Tarihi’nde flöyle der:
“1223 fiaban›n›n sonunda (20 Ekim 1808) fl›kk› evvel defterdar› Behic Efendi’ye kaftan giydirilerek Nizam-› Cedid defterdar› oldu...
Behic Efendi de Harem ‹skelesi denilen yerde
evvelce yap›lm›fl olan Nizam-› Cedid k›fllas›na
tayin edildi. Bu k›flla Sultan Selim vak’as›ndan
beri kapal› idi.
Eski Nizam-› Cedid bölük bafl›s› Arnavut Mustafa da yine Üsküdar’a tayin edilmiflti. Mustafa A¤a durmadan Sekban kaydediyor ve mevcudu artt›r›yordu.
Kad› Abdurrahman Pafla da bir çok asker getirmifl idi.
Behic Efendi bir gün gelip hay›r dua ile k›fllan›n kap›s›n› açt› ve askeri orada toplad›.”
Toplanan bu askerler 29 Eylül 1808 günü ilk
defa talime ç›km›fllard›.
14 fiaban 1223 (5 Ekim 1808) günü de, Nizam-› Cedid’in Anadolu eyaletlerinde kurulmas›nda pekçok eme¤i geçen Kad› Abdurrahman Pafla, Sultan Selim zaman›nda talim görmüfl askerlerden toplad›¤› birçok tüfekçi neferiyle Selimiye K›fllas›’na gelmiflti.
Alemdar Mustafa Pafla Vak’as›nda
Selimiye K›fllas›:
Sekban-› Cedid’in kuruluflundan tam bir ay
sonra meflhur Alemdar Mustafa Pafla olay›
meydana gelmifl ve Sadrazam, Bâb-› âlî bask›n›
s›ras›nda barut mahzenini atefle vermek suretiyle intihar etmiflti.
Bu hadiseler s›ras›nda Selimiye K›fllas›’ndaki
askerin Seraskeri olan Kad› Pafla, o semtin müdafaas› için Sekban-› Cedid askerine silâh ve
cephane da¤›tarak bekleme¤e bafllam›flt›. Bu
bekleyifl s›ras›nda Alemdar Pafla ölmüfl ve Bab› âlî yak›lm›fl, isyan atefli ‹stanbul’un her yan›n› sarm›flt›.
Bu s›rada Topkap› Saray›’nda bulunan II.
Mahmut (1808-1839) saray›n zorbalara karfl›
korunmas› için, emekli olup Üsküdar’da oturmakta olan Kaptan-› Derya Salih Pafla ile Çerhac›’y› saraya ça¤›rm›fl ve Kaptan-› Derya Ramiz Pafla ile Kad› Pafla’n›n haz›r kuvvetleriyle
Saray› Hümâyun’a gelmelerini emretmiflti.
Selimiye K›fllas›.
Kad› Pafla, 15 Kas›m 1808 Sal› günü, Selimiye
K›fllas›’ndaki mürettep sekbanlar› ikindiye yak›n, Harem ‹skelesi’nden kay›klara bindirerek
saraya gelmifl ve askerleri taksim ile her taraf›
tahkim etmiflti.
Bast›r›lmakta olan fitne ve fesat atefli, Kand›ral› Mehmet ve avanesinin gayretiyle yeniden
alevlenmifl ve Tersane ile Tophane’yi ellerine
geçirmifllerdi.
Büyüyen isyan karfl›s›nda tutunamayacaklar›n›
anlayan Ramiz ve Kad› Paflalar, Topkap› Saray›’ndan ç›k›p Yal›köflkü’nde ba¤l› olan kürekli
k›rlang›ç sefinesine binip Üsküdar taraf›na
kaçt›lar. Ancak, burada karaya ç›kamad›klar›
cihetle çoluk çocu¤u ve akrabalar›n› yanlar›na
alarak ve bir çektirmeye aktar›l›p Marmara’ya
do¤ru yelken açt›lar.
28 Ramazan 1223 (17 Kas›m 1808) perflembe
günü, Üsküdar’daki serkefller gurubu Selimiye
K›fllas›’na hücum ettiler. Bir miktar asker ile
k›fllan›n muhafazas›na memur olan Binbafl›
Arnavut Mustafa A¤a top ve tüfek ile müdafaaya geçip pek çok eflkiyay› öldürdü. Fakat eflkiya, âdetleri oldu¤u üzere, ahflap k›fllay› atefle
verince sekbanlar kar›flt› ve binbafl› da flehid
oldu.
1261
Asiler k›fllay› yakt›ktan sonra ocak a¤as› ile binbafl›lar›n evlerini ve onlar›n yan› s›ra di¤er evleri bas›p ya¤malad›ktan sonra yakt›lar. Bu suretle koskoca Selimiye semti bir anda yok oldu.
Kad› Pafla’n›n kira ile oturdu¤u evi de ya¤malad›ktan sonra yakt›lar. Bu konak, eski Sadrazamlardan ‹smail Pafla (sadrazaml›¤› 1805-6)
kona¤› olup yetimlerine kalm›flt›. ‹smail Pafla,
Sultan Selim devrinde yeniçerileri Kad› Pafla
aleyhine tahrik etmiflti. ‹smail Pafla’n›n fedakâr› olan Yeniçeriler kona¤› yakmakla yetimlerine büyük zarar verdiler.
Bu yakma ve ya¤ma s›ras›nda bir çok günahs›z
insan öldürülmüfl ve genç k›z ve erkeklerin ›rz›na geçilmiflti.
K›fllan›n yeniçeriler taraf›ndan yak›lmas› s›ras›nda kaçan Sekbanlar ile Selimiye Camii’ne
s›¤›nan Arnavut Mustafa A¤a burada son bir
müdafaa yapm›flsa da asilerin camiye girmesine
mani olamam›flt›. Dö¤üflerek a¤›r yaralanan
Mustafa A¤a’n›n derhal kesilen bafl› bir m›zra¤a geçirilmek suretiyle Et Meydan›’na gönderilmiflti.
Melling’in tablosunda
Kad›köy
Mühürdar’dan
Selimiye K›fllas›’n›n
görünüflü.
(Sol üst köfle)
Kuleler henüz
yap›lmam›flt›r.
1262
Kad› Abdurrahman Pafla, hadiseden iki gün
evvel kona¤›na 22 yük (bir yük 100 bin akçe)
akçe getirmiflti. Bu hazineyi bulan asiler paralar› fesle taksim ettiler.
Kad› Pafla:
Çok cesur bir kimse olan Kad› Abdurrahman
Pafla, çektirme ile Marmara’ya aç›ld›ktan son-
ra Yeflilköy sahillerinde karaya ç›km›fl ve oradan Eyüp Sultan’a gelmiflti. Burada, ‹zzet Pafla
Tekkesi fleyhine bir çok alt›n vererek fleyhin
elbiselerini ald›. K›l›k de¤ifltirerek ‹stanbul’a
gelmifl ve oradan Üsküdar’a geçerek memleketi olan Alanya’ya gitmiflti.
O¤lu Abdullah Bey, Alanya ve Beyflehir sancaklar› mutasarr›f› idi. Fakat, yeniçeriler peflini
b›rakmay›nca ferman-› âlî mucibince, Hac›
Mehmet A¤a, kaleye kapanan Kad› Pafla’y› 10
bin askerle kuflatt›. 5-6 ay kadar süren bu kuflatmadan sonra Kad› Pafla, o¤lu Abdullah Pafla, ve büyük o¤lu müderrislerden Mehmet Bey
1223 y›l› bafllar›nda (Nisan 1809) yakalanarak
idam edildiler. ‘Ser-i maktulan’› Miskinler
Tekkesi karfl›s›ndaki fierif Kuyusu Mezarl›¤›’na
gömülmüfltür. (7. Ada)
Kad› Pafla, eski fieyhülislâmlardan Minkarizâde Yahya Efendi’nin (1609-1678) torunlar›ndan ve mevalîden Mehmet Efendi’nin o¤lu
olup ilmiye mesle¤inden idi. Minkarizâde Yahya Efendi Medresesi ve türbesi bahsine bak›n›z.
‹lk Yap›lan Selimiye K›fllas›:
‹lk yap›lan Selimiye K›fllas› ahflap olup kesme
tafl bir kaide üzerine oturtulmufltu. Bu kaide
bugün de görülmektedir. 1243 (1827-28) tarihinde yap›m› tamamlanan Talimhane Meydan› cihetindeki kârgir arka k›s›m, bu eski kaide
üzerine bindirildi¤i gibi, sonradan yap›lan di¤er k›s›mlar da bu eski kaide üzerine oturtulmufltur. Yani ilk k›fllan›n en ve boylar› flimdikinin ayn› idi.
Alman ressam ve mimar› Melling’in 1805 tarihinde bas›lan Voyage Pittoresque De Constantinople et des River du Bosphore (‹stanbul’da ve
Bo¤aziçi K›y›lar›nda Resimlerle Bir Gezinti)
adl› eserinde Selimiye K›fllas›’n›n, III. Selim
zaman›nda yap›lm›fl bir resmi vard›r.
Bu resimde, k›fllan›n ilk flekli görülmektedir.
Buna göre yap› flimdiki boyutlar›nda ve ‘V’
fleklindedir. Kesme tafl kaidesi ve bunun üzerine oturtulmufl olan bina aç›kça görülmektedir.
Yaln›z kuleleri yoktur.
Bu k›fllan›n ilerisinde ve yüksek bir yar üzerinde ve Talimhane Meydan›’nda Mehmet Pafla
Kasr› oldu¤u san›lan ‘T’ harfi biçiminde iki
katl› bir yap› bulunmaktad›r.
Ayr›ca resimde, Selimiye Mahallesi’nin bulundu¤u yerler ve civar›n›n da servi ormanlar› ile
kapl› oldu¤u görülmektedir.
‹lki Yand›ktan Sonra Yap›lan fiimdiki
Selimiye K›fllas›:
17 Kas›m 1808 günü yak›lan Selimiye K›fllas›’n›n yerine flimdiki kârgir bina yap›lm›flt›r.
Ancak bu 20 sene sonra mümkün olmufltur. 15
Haziran 1826 tarihinde Yeniçeri Oca¤›’n›n
kald›r›lmas›ndan evvel temeli at›lm›fl ve Moral› Osman Efendi bina eminli¤i görevine getirilmiflti.
Osman Efendi, 13 Ramazan 1246 (25 fiubat
1831) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Mahmut
Pafla Camii hazîresindedir. Türbe kap›s› karfl›s›ndaki flâhidesinde “Üsküdar K›flla¤› bina emini
Moraviyyu’l-asl el-hac Osman Efendi” diye yaz›l›d›r.
Bu iki kitâbe ‹zzet Molla’ya siparifl edilmiflsede
bugün yaln›z Talimhane Meydan› kap›s› üzerindeki mevcuttur. Di¤eri, 1269 (1852) tarihindeki onar›m s›ras›nda kald›r›larak yerine
flimdiki kitâbe yerlefltirilmifltir.
K›fllan›n plânlar›, saray›n baflmimar› Abdülhalim Efendi taraf›ndan çizilmifltir. Bunun nezaretinde, Balyan ailesinden Kirkor Efendi kalfa
olarak çal›fl›yordu.
Abdülhalim Efendi, Mühendishane’de e¤itim
görmüfl ve 1241 (1825)’te mimarbafl› olmufltur.
1245 (1829)’da mimarbafl›l›k ünvan› ‘Ebniye-i
Hassa Müdürlü¤ü’ne dönüfltürüldü. Üç sene
sonra görevine bir de Su Nezareti ilâve edildi.
1263 (1847)’de bu görevden al›nd›.
Yeni k›fllan›n Talimhane Meydan›’na bakan
ilk k›sm›n yap›m› 4 senede bitmifl ve 20 Recep
1243 (6 fiubat 1828) tarihinde parlak bir merasimden sonra aç›lm›flt›r. “Merasimde Sadaret
Kaymakam› Hulusi Pafla, Serasker Hüsrev Pafla, Reisü’l-küttab Pertev Efendi (Pafla) ve di¤er memurlar bulunmufl, askerler ‘saf beste oldu¤u halde’ Hüdâyî Âsitânesi fleyhi Abdurrahman Nesib Efendi (fleyhli¤i 1818-1842) dua
etmifl, bina eminine, o¤ullar›na bol yenli sincap kürkler, kalfalara ve di¤er iflçilere mevkilerine göre hil’atler giydirilmiflti. Bu esnada yeni
askerî bandomuz da muhtelif marfllar çalm›flt›.”
“Selimiye K›fllas›, inflas›ndan befl sene sonra
esasl› bir tamir görmüfltü. Bu yenileme münasebetiyle II. Mahmut k›fllay› 13 C. evvel 1251
(6 Eylül 1835) pazar günü ziyaret etmiflti. Tamir dolay›s›yla k›flladaki askerler çad›rlarda bulunuyordu.
‘Asakir-i Mansure-i Muhammediye K›fllas›’
ad› ile de an›lan Selimiye K›fllas›’n›n, flimdiki
kârgir durumunu almas› 1241 (1825) tarihinde
tamamlam›flt›r.
II. Mahmut’u Selimiye’de baflta sadrazam olmak üzere bütün vükelâ ile ‹stanbul’da bulunan S›rp Beyi Milofl karfl›lam›fllard›. Padiflah,
saf beste olmufl askerlerin önünden geçerek
k›flladaki Daire-i Hümâyun’a gitmifl ve bu esnada 21 pare top at›lm›flt›.”
Bina Emini Osman Efendi, Bab-› âlî’ye bafl vurarak, binan›n dört kap›s› oldu¤unu, bunlardan hangisine tarih kitâbesi konulaca¤›n›n bildirilmesini istemifltir.
Bundan bir sene sonra da Selimiye K›fllas› padiflah›n cesurane bir hareketine sahne olmufltu.
Verilen cevapta, cümle kap›s› ile Talimhane
Meydan›’na aç›lan kap› üzerine kitâbeler konmas› ve iki yan kap› üzerine de yaln›z tu¤ra ile
ay y›ld›z niflanlar›n›n hak edilmesi istenmifltir.
Afla¤›daki sat›rlar Merhum H. fiehsuvaro¤lu’nun bir yaz›s›ndan aynen al›nm›flt›r:
“II. Mahmut dinin, insan resmini yasak etmesine ra¤men tasvirlerini yapt›rarak bunlar› k›fl1263
lalara, resmi dairelere merasimle ast›rmaya
bafllam›flt›.
Mahmut resmine yap›lan merasimi k›flladan
seyretmiflti.
Taassup erbab›n› pek sinirlendiren bu harekete Selimiye K›fllas›’ndan bafllam›flt›. O gün
Beylerbeyi Saray›’ndan, Selimiye’ye kadar alay
elbiseleri ile m›z›kalar›yla deniz, piyade ve topçu taburlar› erleri 40’ar ad›m fas›lalarla yollar›
tutarak ‘Tasviri Hümâyun’a muntaz›r olmufllard›.”
O gece Selimiye K›fllas›’n›n içi ve d›fl› kandillerle donat›lm›fl ve havai fiflek flenlikleri yap›lm›flt›.
“Sabah erkenden Hassa Müfliri Fevzi Pafla’n›n
yal›s›nda topland›lar. ‘Nev resim’ sancakl› sandallarla bir tabur bahriye ve iki tabur hassa, üç
adet top ve mükemmel bir m›z›ka tak›m› da ‹stanbul’dan Anadolu Yakas›’na geçti. Di¤er askeri k›talarla beraber Selimiye K›fllas›’na kadar
muhtelif mevkilerde yer al›nd›. Bir k›s›m kuvvet Beylerbeyi Saray› arkas›nda, bir tabur
Nuhkuyusu Caddesi’nde, iki tabur Mehmet
Pafla Köflkü’nde, Harbiye Taburu Selimiye K›fllas› içinde, alt› adet top ve bir alay süvari de
Haydarpafla Sahras› üzerinde, Bahriye Taburu
Ba¤larbafl›’nda ‘Mükemmel top ve m›z›kalar›yla beraber saf beste-i selâm ve tevkir’ oldular.
Beylerbeyi Saray›’ndan k›fllaya kadar 40’ar
ad›m fas›lalarla süvari ve piyade karakollar halinde bulunan askerler tasvirin geçiflini bekliyorlard›.
Tasvir-i Hümâyun, bir faytona konulmufl oldu¤u halde askerin önünden k›fllaya getirildi.
Hassa feriki Fethi Pafla, Haremeyn mutasarr›f›
Nuri Pafla ve Hassa, Mansure müflirleri faytonun önünden Kurenas› ‹zzet Bey ile Serasker
Hüsrev Pafla arkas›ndan Selimiye K›fllas›’na
do¤ru yol ald›lar. Ümera ve zabitler atlar üstünde ve hassadan 60’ar nefer, mülâz›m ve çavufllar da yaya olarak alay› takip ediyorlard›.
Yollardan fayton, taburlar önünden geçtikçe
m›z›kalarla selâml›yorlard›.
K›fllaya yaklafl›ld›¤› vakit vüzera ve ümera atlar›ndan inerek tasviri ald›lar ve haz›rlanan mahalle koydular, bu esnada kurbanlar kesildi.
Hüdâyî Tekkesi fleyhi bir dua okudu. Ve Sünbüliye meflayihinden meflhur Yusuf Efendi de
‘amin’ dedi.
Duadan sonra 21 pare top at›lm›fl ve askerler
tasvirin önünde bir geçit resmi yapm›fllard›.
Deniz yolu ile Selimiye K›fllas›’na gelen Sultan
1264
Abdülmecit Devrinde Selimiye
K›fllas›:
K›fllan›n sol bölümü, 1264 (1848) tarihinde
yanm›flt›r. D›fl cepheye dokunmadan yanan k›s›mlar›n yap›lmas› ifli ‹ngiliz mimar Smit’e verilmifl ve onar›m 1268 (1851) tarihinde bitirilmifltir.
“Zemini hariç üç katl› olan k›fllada 228 oda
mevcuttur. K›fllan›n ön ve arka cepheleri
267’fler metre, yan cepheleri 198 metredir. Binan›n bir cephesindeki kuleden kuleye 111
pencere bulunmaktad›r.”
Bütün pencerelerin toplam› ise 3000 dir. Son
restore s›ras›nda bir k›s›m büyük odalar ikiye
bölünmüfltür. Sa¤ ve sol cepheleri ayn› olup
bodrum, birinci bodrum, ikinci bodrum ve zemin katlar› mevcuttur.
Komutanl›k kat› yanlar›nda ve iki yanda bodrum katlar› vard›r.
Binan›n oda ve tavan döflemeleri ahflap, koridorlar k›smen ahflap iken son tamir s›ras›nda
betonarmeye çevrilmifltir.
K›fllan›n her cephesi, kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yap›lm›flt›r.
K›fllan›n dört köflesinde yedifler katl› kuleler
bulunmaktad›r. Kare plânl› olup alt kat ölçüleri 7.9 x 7.9 metredir. Beflinci kattan sonra iki
kat daha küçük olup etraf›n› f›rdolay› bir teras
çevirmifltir. Kulelerin sivri çat›lar›nda sar›
alemler vard›r. Alt pencereleri dikdörtgen, üstteki iki kat pencereleri yuvarlak kemerlidir.
Kulelerin merdivenleri ahflapt›r.
Komutanl›k cephesinin sa¤›ndaki kulenin zemin kat›na isabet eden odas›nda (alttan 3.
kat) uluslar aras› ilk kad›n hemflire olan Florance Nightingale, yan›ndaki ‹ngiliz hemflirelerle beraber kald›¤› için Florance Nightingale
müzesi haline getirilmifltir. Burada resimler ve
ona ait kitaplar bulunmaktad›r. ‹ngiliz hemfli-
reler bir müddet sonra Üsküdar’da tutulan bir
kira evine tafl›nm›fllard›.
Kulelerden ikisi 1243 (1827-28) tarihinde
Sultan Mahmut devrinde, di¤er ikisi ise Sultan
Abdülmecit devrinde yap›lm›flt›r.
‹ngiliz yazar Charles Mac Forlane, Constantinople 1828 tarihli an›lar kitab›nda Sultan II.
Mahmut yap›s› olan ilk kulelerden flöyle bahseder:
“Binan›n uzun, beyaz cephesi ve zarif kuleleri,
kayal›k sahilden 33 m. yükseklikte bulunuyor.
K›fllan›n duvarlar› yan›nda sevimli ve küçük
bir cami vard›r.”
K›r›m Harbi S›ras›nda Selimiye
K›fllas›:
K›r›m Harbi, Osmanl› Devleti’nin Rusya’ya 4
Ekim 1853 tarihinde harp ilân› ile bafllam›fl ve
30 Mart 1856 y›l›nda yap›lan Paris Antlaflmas›’na kadar 2,5 sene sürmüfltür.
K›flla, bu müddet zarf›nda, 1854 Nisan›nda Himalaya Gemisi’yle ve zevceleriyle beraber ‹stanbul’a gelen ‹ngiliz askerlerine tahsis edilmiflti.
Bu s›rada, ‹ngiliz gemilerinin kolayl›kla yanaflmas› için Harem ‹skelesi’ne baz› ilâveler yap›larak büyütülmüfltü.
F. Nightingale, bu harp s›ras›nda yaral› ve hasta ‹ngiliz askerlerine hemflirelik yapmak amac›yla ‹stanbul’a gelmifl ve bugün müze olarak
kullan›lan alt üst iki odada kalm›flt›r. Kendisinin hemflire Miss Buracebridge ile bir odada
yatt›¤› söylenir. Florance Nightingale, 18201910 tarihleri aras›nda yaflam›flt›r.
Müflavir Pafla diye bilinen ‹ngiliz Amirali A.
Slade’in Türkiye ve K›r›m Harbi adl› hat›ralar›nda:
“Bu ay›n (Nisan) 14. günü ‹ngiltere Do¤u Ordusu’nun öncüsü olan 55. ve 41. alaylar Himalaya Gemisi’yle ve bir kar f›rt›nas›nda ‹stanbul’a geldiler. Ertesi gün karaya ç›karak Selimiye K›fllas›’na çok rahat surette yerlefltirildiler. Kad›n aya¤› -‹ngiliz askerlerinin zevcelerio zaman birinci defa olarak bu Türk k›fllas›na
girdi. Bu asker kad›nlar›, güzellik ve s›hhate
uygunluk bak›m›ndan flimdiye kadar hiç bir
yerde böyle bir k›flla görmemifllerdi.”
Askerler ve aileleri için Selimiye K›fllas› ayr›l›rken “zabitlerin oturmas› için bir tak›m aileler evlerinden ç›kar›lm›fllard›.” Osmanl› hükümeti bu fl›mar›k askerleri rahatlatmak için k›fllan›n “yak›n›nda meyhaneler aç›lmas›na bile
izin vermifllerdi.” Sarhofl frenklerin Karacaahmet Mezarl›¤›’na ve baflka mezarl›klara gösterdikleri sayg›s›zl›¤a da göz yumuyorlard›.”
Yaral› ve hasta ‹ngiliz askerlerine de yap›m›
1265
1845 y›l›nda bitmifl olan, yeni ve modern Haydarpafla Askeri Hastahanesi tahsis edilmiflti.
K›r›m’daki ilk savafllardan sonra gemiler birbiri ard›nca binlerce yaral› ve hasta getirince bu
hastahane ihtiyac› karfl›layamam›fl ve 33. ve
41. alaylar›n K›r›m’a gitmeleriyle boflalan Selimiye K›fllas› ve yan›ndaki Mehmet Pafla Kasr›
yaral› ‹ngiliz askerlerine ay›r›lm›fl ve bu arada
da k›fllan›n üzerinde bulundu¤u s›rt›n güney
yamac›nda bulunan Kavak ‹skelesi Camii de
(Beflir A¤a Camii) depo olarak bu askerlerin
emrine verilmiflti.
Modern hemflirecili¤in kurucular›ndan olan F.
Nightingale, emrindeki rahibe ve hemflireler
ile 5 Kas›m 1854 tarihinde ‹stanbul’a gelerek
k›fllan›n bugün müze olarak kullan›lan kulesine yerleflmiflti. Miss Nightingale ile Mrs. Buracebridge birer odada tek bafllar›na, di¤er hemflireler de kulenin dört odas›nda hep beraber
yat›yorlard›.
Sonradan Miss Nightingale Üsküdar’da kiralad›¤› ahflap ve müstakil bir evi bu hemflirelerin
istirahatine tahsis etti.
Müflavir Pafla’n›n hat›ralar›ndan al›nan flu pasaj çok güzel ve anlaml›d›r:
“Tuna boylar›nda da harp talihi Türkler’e gülümsemiflti... Koca imparatorlukta Allah u¤runa ve padiflah ad›na büyük bir flevk ve heyecan
uyanm›flt›. Her taraftan halk yard›m paras› ve
atlar gönderiyordu. Kibar han›mlar harem dairelerinde orduya çamafl›r yetifltirme¤e çal›fl›yorlard›... Gönüllü yaz›lma ifli için millet kofla
kofla geliyordu... Gönüllüler yirmi otuz kiflilik
kümeler halinde vilayetlerinden, kasabalar›ndan ç›k›p ‹stanbul’a do¤ru ak›n ediyorlard›...
Gönüllü toplanmas› k›fl›n bafllam›fl oldu¤undan bu kümelerin ço¤u, kar, tipi yüzünden üç
aydan beri Anadolu yollar›nda sürünmekteydiler. Bunlar Üsküdar’a gelince, Selimiye K›fllas›’na birkaç gün yerleflip dinleniyorlar, flehir
hamamlar›nda y›kan›yorlard›... Biz bu gönüllüler aras›nda onalt› yafl›ndan tutunuz da altm›fl
ve daha fazla yafllara kadar ve her içtimaî s›n›ftan insanlar gördük. Birçok ihtiyarlar vatan ve
din gayretiyle atefllenerek topraklar›n›, mallar›n› satm›fllar, ‘cihad’ için yola ç›km›fllard›.
Bunlar›n hepsi milletinin tarihi k›yafetleriyle,
kuflakl›, sar›kl›yd›lar. Tabancalar, yata¤anlar
ve k›l›çlarla çok zarif, görülme¤e de¤er flekilde
1266
silâhlanm›fllard›. Baz›lar› uçlar› bayrakl› (flamal›) m›zraklar tafl›maktayd›lar. Her alay›n,
bölü¤ün kendilerine mahsus bayraklar› ve davullar› vard›...
O s›ralarda Marafl’tan gelen gönüllüler halk›n,
azalmakta olan ilgisini tekrar uyand›rd›lar.
Bunlar, yüz kifli kadar olup hepsi akraba idiler,
soyun baflbu¤u bir kad›n›n (Kara Fatma’n›n)
komutas›ndayd›lar. Bu kocas›z, orta yafll› bir
han›md›, yüzü günefl ve havadan mat rengini
alm›flt›... Onlar›n Üsküdar’a geldikleri saatten
beri ‹stanbul’un bütün meclislerinde, kahvelerinde Kara-Fatma’dan baflka bir fley konuflulmuyordu...”
Selimiye K›fllas›’n›n Kap›lar› ve
Kitabeleri:
Nizamiye Kap›s›, Kumandanl›k Kap›s› isimleriyle de an›lan esas cümle kap›s›, Selimiye K›flla Caddesi ile fiehriyyehane binas›n›n karfl›s›ndad›r.
Kap›n›n üzerinde ç›k›nt› fleklinde kumandanl›k odas› bulunmaktad›r. Bu oda d›fltan ikifler
tarafta, yüksek çifte alt› sütun üzerine oturtulmufl olup kap›ya ayr› bir ihtiflam vermektedir.
Kap›n›n üstünde, iki d›fl kösesinden ‹yonik
bafll›kl› üçer mermer sütun üzerine oturtulmufl
kumandanl›k odas› bulunmaktad›r. Bu ç›k›nt›
ayn› zamanda kap›n›n revak›d›r.
Kumandanl›k odas›n›n yuvarlak kemerli pencereleri üzerinde ve üçgen fleklindeki al›nl›¤›nda Sultan Abdülmecit’in bir tu¤ras› vard›r.
Tu¤ran›n etraf› flekillerle bezenmifltir.
Mermer cümle kap›s›n›n iki yan›nda dört köfle,
kabartma ikifler adet mermer sütun bulunmaktad›r. Kap› kemerinin üzerine, ortada ikifler, iki
yanda üçer m›sra olmak üzere onalt› m›sral› bir
kitâbe yerlefltirilmifltir. Üç sat›r halinde yaz›lan bu mermer kitâbenin ortas›nda ve altta,
hattat Ali Haydar Efendi’nin imzas› yer alm›flt›r. Kitâbe fludur:
fiâh-› asker-perver-i flahenfleh-i âlem zehi
Cümle-i ecnad›n› ihsan ile k›ld› abid
Silk-i flevketde o flehdir âlemin bir dânesi
Bak yegâne halk etmifl zât›n› Rabb-› Mecîd
Nûr-u ahd› rûflen etdikce cihân› gün gibi
Vakt-i iclâli sabahu’l-hayr-vefl oldu bedîd
Kan-› flevketde nazirin görmedi halk-› cihân
Cevher-i zât-› hümâyûnun Hudâ k›lm›fl ferîd
Muhterik olmufldu akdem yabdurup bu k›fllay›
Eyledi bünyâd›n› manende-i Kasr-› meflîd
Anda iskân eyledikçe asker-i flâhânesi
Malik-i h›sn-› zafer k›lsun o Hakan-› Mecîd
Cevherîn tarihle tezyin eyle Zîver bâb›n›
Yapd› bâlâ k›fllay› Hakan-› din Abdülmecîd
1269 (1852-53)
Kap›n›n eski demir kanatlar› sonradan kald›r›lm›fl ve yerine flimdiki caml› kap› konmufltur.
Kumandanl›k cephesinin ortas›nda bulunan
bu kap› ile do¤rudan do¤ruya zemin kata girilmektedir. D›fl kap›n›n karfl›s›na gelen ikinci
bir kap›dan, dört cephenin arkas›nda bulunan,
genifl avluya ç›k›lmaktad›r.
Kitâbe, Sadrazam Melek Mehmet Paflazâde (ö.
1802) torunu Ali Haydar Bey’in nefis ta’lik
hatt› ile yaz›lm›flt›r. Haydar Bey 1287
(1870)’te vefat ederek Y›ld›z Korusu yan›ndaki
Yahya Efendi Camii hazîresine gömülmüfltür.
Bu kap›n›n üzerine:
zemin kata ç›kmak mümkündür.
Kap›n›n kitâbesi Ziver Ahmet Sad›k Pafla taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi, 1209 (179495) y›l›nda ‹stanbul’da do¤mufltur. Galata
Mevlevihanesi fleyhi ve meflhur Hüsn-ü Aflk
müellifi Galip Dede’nin o¤lunun süt kardefli,
ünlü Hâlet Efendi’nin de mühürdar› idi. Birçok görevlerde bulunduktan sonra, 1277
(1860-61) tarihinde fieyhu’l-Harem (Haremi Nebevî) olmufl ve bu y›l Mekke’de vefat etmifltir. Âsâr-› Ziver Pafla isimli matbu bir divan› vard›r. Mevlevî olan Ziver Pafla büyük bir
flairdi.
Harem ‹skelesi Taraf›ndaki Kap›:
K›fllan›n Harem ‹skelesi’ne bakan genifl cephesinin ortas›nda bulunan kap›n›n demir kanatlar› orijinal olup yap›ld›¤› devirden kalmad›r.
Kap›n›n iki taraf›nda duvara bitiflik birer paye
bulunmaktad›r. Kap› kemerinin iki köflesinde
Osmanl› Devleti’nin bayrak sembolü olan ay
ile çok köfleli y›ld›z vard›r. Kemerin tam ortas›nda altta üç, üstte mermerden k›vr›lm›fl befl
defne yapra¤› kabartmas› bulunmaktad›r.
“Biliniz ki, Cennet k›l›çlar›n gölgesi alt›ndad›r”
anlam›na gelen bir hadis hak edilmifltir. Bu,
yeni yaz› ile de yaz›lm›flt›r.
Kitâbenin üzerindeki üçgen al›nl›¤›n içindeki
Sultan Abdülmecit’in tu¤ras› üzerine ay-y›ld›z
konmufltur. Kavak ‹skelesi Caddesi’ne aç›lan
kap›n›n ayn›s›d›r.
D›fl kap›dan k›fllaya girildi¤inde iki tarafta odalar ve kumandanl›k cephesi boyunca uzanan
koridorlar›n bulundu¤u görülür. Bu zemin kat
koridoru, bütün k›fllay› f›rdolay› dolaflmaktad›r.
Dört sat›r halinde yaz›lm›fl olan onalt› m›sral›k
kitâbe fludur:
Di¤er cephelerdeki üç kap›dan merdivenlerle
fiehriyâr-› maflr›k u ma¤rib flehinflâh-› zemîn
Z›ll-i Mevlâ âfitâb-› dâd Han Abdülmecîd
1267
Sâha-i ikbâlinin ça¤›rub keflidir bir hama
Dergeh-i ihsân›na cûd ü kerem kemter abîd
Adline in’âm›na irfân›na ol dâverin
Kul olurdu sa¤ olmufl olsa Harunu’r-Reflîd
Asker-i hâss-› hümâyûnun bu vâlâ k›fllas›n
K›ld› pek â’lâdan âlâ resm-i dilcûsun mezîd
Eskiden bâlâ idi amma dü bâlâ eyledi
‹flbu cây-› dilkefl ü ra’nây› i’mar-› cedîd
Semt-i feth-i nusrete aç›ld› elhak bir kapu
Padiflah ilham ile k›ld› bu nev bâb› bedîd
Da’imâ s›hhatle ömr-ü sermed ü iclâl ile
Sâye-i flâhânesi tâ haflre dek olsun medîd
Yazd› bu târîh-i cevher-dâr›n› kilk-i Lebîb
K›flla-i dilcûyu ra’na k›ld› Han Abdülmecîd
1258 (1842)
Kitâbe, ‹stanbulî Mehmet Lebib Efendi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. 20 fiaban 1284 (6 Aral›k
1867) tarihinde vefat eden Lebib Efendi, Osmanl› Devlet adam› ve sanatç›lar›ndan olup
Tophane Ruznamecisi Mustafa Efendi’nin o¤ludur. Kabri, Eyüp’te Bostaniskelesi’nde Mihriflah Valide Sultan ‹mareti karfl›s›ndaki mezarl›ktad›r. Eserleri ve bas›lmam›fl divan› vard›r.
K›fllan›n Kavak ‹skelesi Caddesi’ne Aç›lan
Kap›s›:
K›fllan›n Kavak ‹skelesi Caddesi boyunca kuleden kuleye uzanan cephesinde 26 bölüm vard›r
ve her bölümde 9 pencere olmak üzere 234
pencere mevcuttur. Kumandanl›k cephesinde
bir s›rada 108 pencere bulundu¤u halde bu
cephede bir s›rada 78 pencere vard›r.
Kumandanl›k cephesine göre daha dar olan bu
cephenin ortas›ndaki kap›n›n kemeri üzerinde,
iki yanda, iri yaprak motifleri bulunan bir kitâbe vard›r. Kitâbenin üzerinde üçgen fleklindeki al›nl›¤›n ortas›nda Sultan Abdülmecit’in bir
tu¤ras› bulunmaktad›r. Bu tu¤ra sonradan kaz›narak yerine Türk Bayra¤›’n›n ay ve y›ld›z› hak
edilmifltir.
Bunun etraf›nda Osmanl› Devleti’ni sembolize
eden top ve tüfekli arma vard›r.
Dört sat›r halinde yaz›lan onalt› m›sral› kitâbe
fludur:
fiâh-› âlem Hazret-i Abdülmecid Han’›n Hudâ
Ömrünü, ikbâlini iclâlini itsün ziyâd
Kâ’inata sâyesidir saha-i dâru’l-emân
Dergeh-i lûtf ü atây› âleme bâb-› murâd
1268
Bendegân âsûde dünya rahat âlem flâdumân
Günü Cennet gibi buldu ahd-i adlinde ibâd
Ziver-i engüflt ü tedbir-i mekin-i dâd-› Hakk
Ol Süleyman-› zamâne âlem eyler ink›yâd
Tarz-› nev-i dilkeflle ta’mir eyleyüb bu k›fllay›
Cünd-i hass›n eyledi tekrar mesrûru’l-fuâd
Bâ husus açd› bu bâb-› feyz-i semt-i nusrete
Ayet-i “innâ fetehnâ”dan idince ictihâd
Der lisan-› hali “T›btum fedhulûhâ hâlidîn”
Her küflad oldukca iflbu bâb-› vâlâ midâd
Dür-feflan oldum Lebîbâ bende bu tarih ile
Müjde bâb-› fevz ü nusret k›fllada oldu küflâd
1258 (1842)
Kap›n›n kanatlar› devrinden günümüze intikal
etmifltir.
K›fllan›n Marmara veya Talimhane Taraf›ndaki Kap›s›:
K›fllan›n bu en eski ve ilk önce infla edilen kap›s›n›n karfl›s›ndaki Sokollu Mehmet Pafla
Köflkü bugün mevcut de¤ildir. Kap›, kumandanl›k kap›s›ndan 26 y›l evvel yap›lm›flt›r.
Yuvarlak kemerli kap›n›n iki yan›nda duvara
bitiflik sütunlar bulunup bunlar›n üzerinde büyük ve k›vr›lm›fl defne yapraklar› vard›r. Kanatlar› devrinden kalm›fl olan kap›n›n üzerine
dört sat›r halinde onalt› m›sral› mermer bir kitâbe yerlefltirilmifltir.
Kitâbenin iki yan›na dokuzar yaprakl› mermer
iki defne a¤ac› üzerine ise üçgen bir al›nl›k yap›lm›flt›r. Al›nl›¤›n içindeki motifler Harem
taraf›ndaki kap›n›n üçgen al›nl›¤›n›n ayn›s›d›r.
Keçecizâde ‹zzet Molla taraf›ndan kaleme al›nan 1243 (1827-28) tarihli manzume fludur:
Câygâh oldu Selimiyye yine nev askere
Eylemifldi Han Selîm evvelce me’va cündine
Irz u flân-› devleti ikmâl k›ld› Padiflah
Anda infla itdirüb nev k›flla hâlâ cündine
Oldu evvelkinden iki kat metin ü hem vâsi’
Eyledi lûtfun o flahenfleh dü bâlâ cündine
Hazret-i Hak’dan ümmîd oldur ki flâh-› âlemin
Seyf-i nusretle müsahhar ola dünya cündine
Asker-i flâhâne dinmek bunlara flâyestedir
Kendisi ta’lîm-i cenk itmekde zira cündine
Askerinden görmede a’lâ vü ednâ ihtiram
‹tmede da’im du’a edna vü a’lâ cündine
Padiflahan zerresi olmaz o mihr-i flevketin
Asker-i mansurunun bâb›nda a’dâ cündine
Ömrü olsun asker-i encüm flümâr›ndan füzûn
Cünd-i gaybîyle idüb imdâd Mevlâ cündine
Olmasun hiç lerze-i kahr›nden a’dâs› masûn
Keh masif oldukca âlem gâh meflta cündine
Bendesi ‹zzet didi tarih-i cevher-dâr›n›
Eyledi Mahmûd Han nev k›flla ihyâ cündine
1243
Burada Bekir Pafla Livas›’n›n yoklama jurnal›na ve cetvelin ‘s›n›f-› muzikar’ hanesine nazaran orada hassa alay›na mahsus muzikac›lar yetifltirilmekteydi.
fiair ‹zzet Efendi hakk›nda Üsküdar Çeflmeleri,
bahsinde aç›klamada bulunulmufltu.
Meflhur Yesarizâde Hattat ve Kazasker Mustafa
‹zzet Efendi’nin o¤lu Ahmet Necip Pafla (18151883) zaman›nda en de¤erli musiki hocas› idi.
Sultan Abdülmecit taraf›ndan kurdurulan Teflvikiye Mahallesi’nin haritas› da 1276 (1859)
tarihinde Necip Pafla taraf›ndan yap›lm›flt›.
Selimiye K›fllas›’na Ba¤l› Olarak
Yapt›r›lan Di¤er Binalar:
Bu devirde, askerî muzika ‘Asakir-i Nizamiye
Muzikas›’ ismi ile an›l›yordu.
1- Süvari K›fllas› - Süvari Tavlas›
Piyade askeri için yapt›r›lan Selimiye K›fllas›’n›n yan›na bir de Süvari K›fllas› yap›lm›flt›r.
Bu, dar, uzun, dikdörtgen fleklindeki binan›n
üst kat› k›flla, alt kat› ise tavla idi.
Selimiye K›fllas›’n›n sa¤ taraf›nda ve Bükücüler
Soka¤›’n›n ilerisinde ve Harem ‹skelesi’ne bakan yüksek bir yar üzerinde bulunan bu k›fllan›n, yuvarlak kemerli s›k pencereli, y›¤ma tafl
harabesinin dört duvar› bugün de görülmektedir. Kitâbesi yoktur.
K›flla, 1257 (1841) tarihinde Sultan Abdülmecit taraf›ndan yapt›r›lm›fl olup, yine bu tarihte,
bugün de mevcut olan muhteflem Beylik Çeflme ile beraber infla olunmufltur. Çeflme, süvari
atlar› için yapt›r›lm›flt›r. Dört taraf›nda atlar›n
sulanmas› için uzun yalaklar› vard›r. Bu çeflme
2- Askerî Muzika-Bando K›fllas›
Bando k›fllas› 1851 tarihinde Sultan Abdülmecit taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.
Sultan II. Mahmut’un resmi, 1836 tarihinde
Selimiye K›fllas›’na as›ld›¤› zaman k›fllan›n özel
bir bandosu yoktu. Bunu müverrih Lütfi Efendi’nin tarihinden ö¤reniyoruz. Lütfi Efendi
eserinde diyor ki:
“Nev resim sancakl› sandallarla bir tabur bahriye
ve iki tabur hassa, üç adet top ve mükemmel bir
muzika tak›m› da ‹stanbul’dan Anadolu Yakas›’na
geçti.”
Abdülaziz devrinde, askerî muzikan›n esas yerinin Üsküdar’daki bu yap› oldu¤u söylenir.
Askerî Muzika k›fllas›, Kavak ‹skelesi Caddesi’nin Çeflme-i Kebir Caddesi ile birleflti¤i yerde ve birinci caddenin sa¤ köflesindedir. Dikdörtgen fleklindeki bu esas k›sm› üç, di¤er bölümü tek katl› olan kesme tafl yap›n›n hemen
arkas›nda Selimiye ‹lkö¤retim Okulu binas› ve
eski bayram yeri olan Duvardibi Top Sahas›,
sa¤ taraf›nda Assubay Misafirhanesi ve Hasip
Pafla Çeflmesi bulunmaktad›r. Ön taraf›ndaki
tarihi eserler için Harap Mabet Camii bahsine
bak›n›z.
K›fllan›n Çeflme-i Kebir Caddesi’ne bakan yüksek binas›n›n üçgen fleklindeki al›nl›¤›na Hattat Yesarizâde Mustafa ‹zzet Efendi’nin güzel
bir tu¤ras› hak edilmifl ve buna 1267 (1851)
tarihi eklenmifltir.
3- fiehriyyehane
Erzak ambar› olarak yapt›r›lm›fl bulunan bu yap›, Selimiye K›flla Caddesi ile Çeflme-i Kebir
Caddesi’nin birleflti¤i yerde ve birinci caddenin
sa¤ köflesindedir. Tam karfl›s›nda Selimiye K›fllas›’n›n Nizamiye Kap›s›, sol taraf›nda ve yol
afl›r› yerde ise Selimiye Camii bulunmaktad›r.
Kesme granit tafl›ndan yap›lm›fl bulunan binan›n ampir üslûbundaki mermer kemerli kap›s›n›n iki yan›nda iyonik bafll›kl›, dört köfle duvara bitiflik birer paye ve bunlar› biribirine ba¤layan silmenin üzerinde dört sat›r halinde yaz›lm›fl onalt› m›sral› bir kitâbe vard›r. Kitâbenin
iki yan›nda kabartma rozetler bulunmaktad›r.
fiair Safvet Mustafa Efendi’nin (1794-1866)
haz›rlad›¤› kitâbe fludur:
Pâyine Abdülmecid Han’›n iderdi ser-fürû
Dâver-i eslâfdan ‹sfendiyar olsa velev
1269
Bu kühen fli’iriye-hane çokdan olmufldu harab
Yabd›rub kenz-i cünud itdi o flah-› rast-rev
Dîni te’yîd itmedir efkâr› ancak müsliman
‹ki âlemde felâh istersen ol hakan› sev
Gelmemifl gelmez nazîri bir sipehsâlârd›r
K›l R›za Pafla’ya hayr duâ gâfil meflev
Kabza-i teshire çeksin flahid maksudunu
Mülk-ü a¤yar ol flehin flemflîrine olur kerev
Söyle ey Safvet bu nev gencînenin tarihini
Adlle Abdülmecîd Han yapd› depo-y› nev
1261 (1845)
Kitâbeden, arpa flehriyesinin yap›ld›¤› ve depo
edildi¤i bu binan›n H. 1261 tarihinde tamir
edildi¤ini ö¤reniyoruz.
Manzume yazar› Mustafa Safvet Efendi, 1283
(1866-67) tarihinde vefat etmifltir. Yenikap›
Mevlevihanesi fleyhi Abdülbaki Dede merhumun dervifllerinden oldu¤u için Mevlevihane
kabristan›nda aflç›bafl› Silâhdarzâde Sad›k Dede’nin civar›na gömüldü.
fiehriyehane ilk defa, Tayyarzâde Atâullah
Efendi’nin verdi¤i bilgiye göre, Firarî/Hain
Ahmet Fevzi Pafla taraf›ndan, mabeyn müfliri
bulundu¤u s›rada, 1833 tarihinde, Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n duvar ve sofalar›n›n tafllar›
sökülmesi suretiyle yapt›r›lm›flt›r.
Ahmet Pafla, 1832’de ilk defa mabeyn müfliri
olmufl ve 10 Kas›m 1836’da da kaptan-› derya
nasbedilmifltir. Bu görevde iken, II. Mahmut’un vefat› ve can düflman› Hüsrev Pafla’n›n
sadrazaml›¤a getirilmesi üzerine, 3 Temmuz
1839’da, Osmanl› Donanmas›’n› Akdeniz’e ç›kararak, M›s›r valisi Mehmet Ali Pafla’ya teslim etmifltir. Bu vakadan sonra Firarî ve Hain
lâkaplar› ile an›lmaya bafllanan Ahmet Pafla,
1843’te Kahire’de cariyeleri taraf›ndan zehirlenmek suretiyle öldürülmüfltür.
Ahmet Fevzi Pafla’n›n, bir haflarat yuvas› haline gelen Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› s›ras›nda büyük hizmeti görüldü¤ünden, Yeniçeri
K›fllalar›’n›n bulundu¤u semtteki iki soka¤a
Ahmediye ve Fevziye isimleri verilmifltir.
4- Selimiye K›fllas›’nda Harp Okulu’nun Kuruluflu
Sultan Mahmut taraf›ndan 1243 (1827-28) tarihinde Selimiye K›fllas›’n›n Marmara cephesi
yap›ld›ktan sonra 1834 y›l›nda ordunun subay
1270
ihtiyac›n› karfl›lamak amac› ile Türkiye’de ilk
olarak bu k›fllada S›byan Bölükleri ad› ile an›lan
bir okul aç›lm›flt›. 4. Alay’›n II. Tabur’u erleri
içinden kabiliyetli olanlar seçilerek bu okula
ö¤renci olarak kaydedildi.
‹flte bu suretle Harp Okulu’nun temeli at›lm›fl
oldu. Ayn› y›l okul, Maçka K›fllas›’n›n yap›lmas›yla oraya nakledildi ve Mekteb-i Harbiye ad›n› ald›.
1832’de merkezi ‹stanbul olan alay ve livalara
‘Hassa’, bunlar›n kumandanlar›na da ‘Hassa
Ferikli¤i’, merkezi Üsküdar olanlara ‘Mansure’
ve kumandanlar›na da ‘Mansure Ferikli¤i’ ismi
ve rütbesi verilmiflti.
1843’te Selimiye K›fllas›’ndaki 2. Ordu’ya Dersaâdet Ordusu ismi verilmiflti.
Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, 18 May›s 1952 Cumhuriyet
Gazetesi, Selimiye K›fllas›) (H. fiehsuvaro¤lu, Akflam Gazetesi, Tasfir-i Hümâyun Alaylar›) (H. fiehsuvaro¤lu, Firarî
Ahmet Fevzi Pafla, Akflam 1948) (H. fiehsuvaro¤lu, 19 Haziran 1946 Akflam Gazetesi, K›r›m Harbi Esnas›nda Bo¤aziçi) (B. fiehsuvaro¤lu, Hayat Tarih Mec. Say›: 10, 1965, s.
19, K›r›m Harbi’nde ‹stanbul Hastahaneleri) (Hadîka,
2/189) (M. Larus 9/379 ve 11/158) (R. Osman, ‹stanbul
Belediye Mec. Eylül 1930, Say›: 73/1 Üsküdar Sahillerinde
Tarihî Bir Seyran) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 7/120,
8/179-180, 209, 9/11, 30, 36, 44-45, 48, 55-57, 12/228
vd.) (Cevdet Pafla, Ma’ruzat, Ça¤r› Yay. s. 8) (Cevdet Pafla, Tezâkir 1-12, C. Baysun, s. 6) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/181, 214, 441) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 4/2090)
(Mimar Melling’in ad› geçen eseri, Yap› Kredi Kültür Yay›nlar›) (Yayla ‹mam› Tarihi, Tercüman 1001 Temel Eser, s.
62, 68-69, 96, 103-105, 108, 119, 151, 154, 161, 168)
(‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 874, 1567) (H. Daniflmend, Kronoloji, 4/95, 98, 376) (G. O¤ulukyan Ruznamesi, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Yay. s. 12, 36-37, 44-46 ) (M.
Gazimihal, Türk Askeri Muzikalar› Tarihi, s. 49, 59, 83,
131) (Uzunçarfl›l›, Alemdar Mustafa Pafla) (K.K.K. Yay›nlar›, Türk Piyadesinin Tarihçesi, A. Kayaltepe, s. 126-128)
(Sicill-i Osmânî, 2/138, 399 ve 3/229; 3/572, 3/443 Osman
Efendi)) (Filiz Güneri, Selimiye K›fllas› ve Selimiye Camii,
Tez: 4016) (M. Pakal›n, Tarih Deyimleri, s. 703) (Mir’ati ‹stanbul, s. 80-84) (Atâ Tarihi, 11/215) (Lord Stratford
Canning, Türkiye Hat›ralar›, s. 238-239) (A. Slade, Türkiye ve K›r›m Harbi, s. 115-116) (Türk Ans. 2/87) (‹nal, Son
Hattatlar, s. 546) (Ali R›za - M. Gali, 13. Asr-› Hicrîde Osmanl› Ricali, Tercüman Yay. 1/110) (Ahmet Efendi, Ruzname, Haz. Sema Ar›kan, s. 335) (Aynî Divan›, s. 287)
(Osm. Arfl. Cevdet Tas. Askeri No. 37510-43858, Hatt›
Hümâyunlar No. 29060-35745)
Ü
sküdar’›n emniyet ve asayifli asesbafl›, subafl›, Bostanc›bafl› ve daha sonra da karakollar vas›tas› ile temin edilirdi. fiimdiki emniyet âmirli¤i durumunda olan asesbafl›l›k Fatih
Sultan Mehmet taraf›ndan kurulmufltur. Evliya Çelebi bunlara “Esnaf-› Askerî-i Asesbafl›”
demektedir. Görevleri icab› çarfl› aralar›nda,
mahalle içlerinde dolaflarak uygunsuz kimseleri yoklar ve kanun kaçaklar›n› yakalard›. Asesbafl›n›n emrinde yeniçeri efrad› bulunurdu.
Subafl›n›n görevi ise, flehirde belediye hizmetlerini yürütmekti. ‹htisab vazifesi gören bu teflekkül, pazar ve mahalle aralar›n›n temizli¤ine
bakar, harap binalar›, y›kt›r›lmas› için mimar
bafl›ya bildirir, kald›r›mlar› tamir ettirir ve geceleri asesbafl› ile kol gezerdi.
tirilmifl ve yeni yeni karakol binalar› yap›lm›flt›r.
Bostanc›bafl› özel kay›¤› ile gezerek sahilleri
mütemadiyen göz alt›nda bulundurur ve padiflah›n vekili s›fat› ile her yerde onun gibi hükmeder, kavga ve cinayetleri takip ederek yakalad›¤› eflkiyay› Hasbahçe’nin alt taraf›nda bulunan zindana atard›.
1814 Tarihli Bostanc›bafl› Defteri’nden ö¤rendi¤imize göre, Üsküdar sahillerinde bugünkü
Hava Üssü Lokali’nin bulundu¤u yerde bulunan fiemsipafla Bostaniyan Oca¤›, Salacak
Bostaniyan Oca¤›, Üsküdar Bahçesi Bostaniyan Oca¤› ve Haydarpafla Bostaniyan Oca¤›
vard›.
Üsküdar’da bir sokak
ve eski polis karakol
binas›.
Bunlardan ayr› olarak Üsküdar’›n emniyet ve
asayiflini temin eden karakol anlam›na gelen
yeniçeri kulluklar› vard›. Burada oturan yeniçerilere kullukçu denirdi. Kulluk tevcihi Yeniçeri
Oca¤›’n›n tecrübe görmüfl ihtiyarlar›na verilirdi. Gençlere verildi¤i zaman, halk› muhafaza
edecek yerde halk›n bafl›na dert olurlard›. Her
m›nt›ka ve semtin halk› kendilerini muhafaza
eden kullukçuya muayyen bir para verirdi.
Bu üç görevliden baflka bir de bostanc›bafl›lar
vard› ki, Üsküdar, Bo¤aziçi, Adalar, Kad›köy
ve Bostanc› Köprüsü’ne kadar Anadolu cihetinin zab›ta ifllerinden sorumlu idi. Bostanc›bafl›lar bu genifl bölgede karakol hizmeti gören
Bostanc› Oca¤› tesis etmifllerdi. Yeniçeri Oca¤›’n›n la¤v› ile bu kulluklar karakol haline ge1273
ARAPZÂDE KARAKOLU
B
u kârgir karakol binas› ‹cadiye’de ve Arapzâde diye meflhur semtte idi. Bugün yerinde Üsküdar Lisesi binas› bulunmaktad›r. Pervitij’in yapm›fl oldu¤u Sigorta Haritas›’nda gösterildi¤ine göre, 1930 tarihinden sonra y›kt›r›lm›flt›r. Bu karakolun arkas›ndaki arsada
oval, mermerden bir ilân tafl› vard›. Taflta, eski
yaz› ile buran›n alt›ndan bir su yolunun geçti¤i ve kaz› yaparken dikkat edilmesi gerekti¤i
yaz›l› idi. Kitâbe bugün mevcut de¤ildir. 1285
(1868) tarihli bu taflta, karakoldan ‹cadiye Karakolu ad› ile bahsedilmifltir.
Karakol, Sultan Abdülmecit zaman›nda
(1839-1861) yap›lm›fl olmal›d›r.
‘Nokta’ tabir edilen
tek kiflilik mahalle
karakolu.
Bugün ‹stanbul’da
yaln›z iki adet
kalm›flt›r. Korunmas›
gerekir.
Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› ve Tanzimat’›n ilân›ndan sonra Türkiye’de 10 Nisan
1845’te yay›nlanan bir nizamname ile Polis
Teflkilat› kurulmufl ve bu teflekkül zaptiye müflirli¤ine ba¤lanarak flehirlerin emniyeti bunlara verilmiflti. 16 fiubat 1845’te bu kuruluflun
bafl›na Tophane-i Âmire Müfliri Mehmet Ali
Pafla getirilmiflti.
Üsküdar’›n ünlü Kullu¤u sonradan Üsküdar
Emniyet Amirli¤i binas› olup 1958 y›l›nda y›kt›r›lan binan›n yerinde idi ki, Hakimiyet-i
Milliye Caddesi ile Karacao¤lan Soka¤›’n›n
birleflti¤i yerde idi. Yeri ve plân› 1934 tarihli
fiehir Rehberi’nde görülmektedir.
Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/171) (Mehmet Zeki Pakal›n, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü¤ü, s. 93, 319-320) (Uzunçarfl›l›, Saray Teflkilat›, s. 127-128) (‹hsan Birinci, Emniyet Teflkilat›m›z›n Tarihçesi, Hayat Tarih Mec. Say›: 12, s. 77)
Semt, Arapzâde ismini fieyhülislâm Mehmet
Arif Efendi’den alm›flt›r. Kendisi 1241 (1826)
tarihinde vefat etti. Kabri, ‹stanbul’da Çarfl›kap›’da ve Sinanpafla Medresesi hazîresindedir.
Kona¤›, karakolun karfl›s›nda idi. Önündeki
kademeli bahçesi oldukça büyük olup duvarlar› 1970’li y›llarda duruyordu. Kona¤› alt›ndaki
tonoz sarn›c› ve oca¤› yak›n tarihe kadar mevcuttu. Bo¤aziçi’ne bakan fevkalâde güzel bir
manzaras› vard›r. Arab›n Bahçesi diye meflhurdu.
Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 3/270) (Pervitij Paftalar›)
AYAZMA KARAKOLU
K
arakolun yap›ld›¤› tarih belli de¤ildir.
Ayazma Saray›’n›n yak›n›nda bulundu¤una göre burada eski bir kollu¤un bulundu¤u
kesindir. Harap Durumu resimde görülen yap›
20 yy. bafllar›nda yap›lm›fl olmal›d›r. Çok bak›ms›z kalm›fl ve 1982’de terk edilmifltir.
Ç‹N‹L‹ KARAKOLU
K
Ayazma Karakolu’nun
1994’teki durumu.
1274
arakol, Nuhkuyusu Caddesi ile Mantar
köflesinde idi. 1934 tarihli ‹stanbul fiehri Rehberi’nde yeri iflaret edilmifltir. Paftada görülen
küçük ç›kmaz sokak sonradan uzat›larak fiair
Talât Soka¤› ile birlefltirilmifltir. Karakolun yerinde flimdi iki apartman vard›r. Mühendis
Necib Bey’in 1918 tarihli Üsküdar Paftas›’nda
da ‘Çinili Karakolu’ ad› ile kay›tl›d›r.
fiimdiki Çinili Karakolu’nun ad› eskiden Selâmi Karakolu idi. Bu isim kitâbesinde de yaz›l›d›r.
Mir’at-i ‹stanbul yazar›na göre Çinili Karakolu
1301 (1883) tarihinde yap›lm›flt›r. O zamanlar
karakolun herhalde bir kitâbesi vard›.
1927 tarihli, Pervitij’in Üsküdar aftas›nda,
Nuhkuyusu Caddesi ile Arakiyeci Soka¤›’n›n
birleflti¤i yerde ve soka¤›n sol köflesinden iki
parsel ileride Kap›a¤as› veya Kuyubafl› Karakolu
isimleri ile bilinen karakolun yeri belirtilmifltir.
Bunun da 1883 tarihlerinde tesis edildi¤i söylenebilir. Bugün yerinde bir apartman vard›r.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 131) (Necib
Bey’in Üsküdar Paftas›) (Pervitij’in Üsküdar Paftas›)
Cünûd-u hass›na yapd› bu vâlâ mevkii Sultan
Selâmide yap›ld› zîb-i vâlâ karavulhane
1258
Son iki m›sra›n alt›nda H. 1258 tarihi yaz›lm›flt›r. Karakol binas›, Cihan Seraskeri Hasan
R›za Pafla’n›n (1809-1877) nezaretinde yap›lm›flt›r.
elâms›z Meydan›’nda, Selâmi Ali Efendi
Caddesi ile Selâms›z Mezarl›k Soka¤›’n›n
birleflti¤i yerdedir.
Cümle kap›s›ndan bir koridora girilir. ‹ki yanda odalar yer alm›flt›r. Nihayetindeki ek yap›da, kap›dan girildi¤inde sa¤da, büyük ocakl›
mutbak, su haznesi ve tütekleri hâlâ duran küçük hamam vard›r. Sol tarafta ise, dört gözlü
helâ bulunmaktad›r. Kap›n›n tam karfl›s›nda
da el y›kama musluklar› mahalli mevcuttur. Bu
ilâve k›sm›n arkadaki mezarl›¤a aç›lan bir kap›s› vard›r.
‹ki katl› olan bu büyük yap›, tu¤la hat›ll› olarak kesme tafltan yap›lm›flt›r.
Kubbesi y›k›lm›fl olan hamam›n külhan› ve su
deposu elan durmaktad›r.
‹ki taraf›nda onar adet mermer basamak bulunan bir merdivenden cümle kap›s› önündeki
sahanl›¤a ç›k›l›r. Ahflap kap›s›n›n önünde dört
mermer sütunun tafl›d›¤› bir revak vard›r. Bu
sütunlar›n ilerisinde ve merdivenlerin köflelerinde, üzerinde ›fl›k yak›lan, birer küçük mermer sütun daha vard›r.
Karakol olarak yapt›r›lan bina, bir ara Üsküdar
‹tfaiye Merkezi ve atl› polis karakolu olmufltur.
Ç‹N‹L‹ KARAKOLU
S
Çinili Karakolu’nun
yenilenen kitabesi.
Çinili Karakolu.
1978 senesinde, ahflap olan çat›s›, tamir edil-
Cümle kap›s›n›n üzerinde 1258 (1842) tarihli,
sekiz m›sral› bir kitâbe vard›r. Sultan Abdülmecit’in di¤er eserlerinde oldu¤u gibi, m›sralar›n ortas›na bir tu¤ra hak edilmifltir. fiair Hüsnü’nün, dört sat›r halinde haz›rlad›¤› kitâbe
fludur:
fiehinflâh-› cihân Abdülmecid Han felek-pâye
Yine k›ld› cünûdun nâil eltâf-› flâhâne
‹düb ezcümle ferman bu karakolhâne inflâs›n
Müflîr-i asker-i Hass R›za Pafla-y› zî-flâne
Didi Hüsnü kulun âcizâne iki tam tarih
Görünce çün binas›n› himmet ile irdi pâyâne
1275
‹BRAH‹M A⁄A ÇAYIRI
KARAKOLU
‹
brahim A¤a Camii Mezarl›¤› yan›nda ve kitâbesiz çeflmesinin bitifli¤indedir. Eskiden
yerinde ‹brahim A¤a S›byan Mektebi vard›.
Sonradan harap oldu¤undan terk olunmufl ve
Sultan Abdülmecit zaman›nda da arsas›na karakol binas› yap›lm›flt›r.
Çinili Karakolu’nun
sol taraf›nda ve yol
afl›r› yerde halk›n
Selâms›z Baba dedi¤i
aç›k türbe.
Çeflme yan›ndaki kap›s› üzerinde flu kitâbe vard›:
mek üzere y›kt›r›lm›flt›r.
Karakol binas›n›n yap›m› s›ras›nda infla edilen
ve merdivenlerin alt›nda bulunan çeflme bugün mevcut de¤ildir. 1940 tarihlerinde kald›r›lm›flt›r. Son onar›m s›ras›nda kitâbesi okunmaz hale gelmifltir.
Bu mevki’de karavulhane bünyad eyledi zîba
fieh-i asker-nevâz Abdülmecîd Han-› kerem-ayin
Derûnunda Cünûd-› Hassa iskân k›ld›kca
Mekîn-i taht-› flevket ola ol flâh-› Cihân âmîn
Mücevher k›ld› Zîver tâk-› bâb› iflbu tarihin
Cünûd içün zehi yapd› karavulhane flâh-› dîn
1265 (1848)
Karakol, bugün oto tamircisinin iflgalindedir.
Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 144) (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/398)
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 37) (Asar-›
Ziver Pafla, s. 192)
HAYDARPAfiA KARAKOLU
S
Sultan II. Abdülhamit
Albümü’nde
“Haydarpafla
Karakolu” olarak
gösterilen
‹brahima¤a Karakolu
ultan II. Abdülhamit Albümü’nde Haydarpafla Karakolu olarak geçen bu karakol asl›nda ‹brahim A¤a Karakolu olup camiin civar›nda idi. Resimde, ‹brahim A¤a Camii’nin arka
ve yan cephesi ve bugün de mevcut olan kitabesiz çeflmesi ve hazîrenin servileri görülmektedir. Resimde ayr›ca dört basamakla ç›k›lan
tek katl› karakolun önünde iki nöbetçi kulübesi ve esas binan›n sa¤ taraf›nda da sütunlu mahal görülmektedir.
‹CAD‹YE KARAKOLU
‹
cadiye semtinde, Ba¤larbafl› mevkiine yak›n
bir yerde ve Çaml›ca Caddesi ile Aray›c›bafl› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve tepeden afla¤›
inerken caddenin sol köflesinde ve ‹cadiye Tepesi’nde idi. 1934 Tarihli ‹stanbul fiehri Rehberi’nde yeri gösterilmifltir. Biraz ileride, tepenin doruk noktas›nda ise, Aziziye Tiyatrosu ve
sinemas› vard›. Bugün hiç biri mevcut de¤ildir.
Mir’at-i ‹stanbul yazar› “Tepe üzerinde mebni
olan karakolun kap›s› üzerindeki tarih” fludur
diyor:
Padiflah-› dâd-perver Hazret-i Abdülmecîd
Hâf›z-› dîn ü flerîat hâris-i kevn ü mekân
Üsküdar’›n sû-be-sû her semtin ihyâ etme¤e
Mülhem oldu çünkü ol z›ll-i cenâb-› müsteân
Semt-i ‹cadiye de muhtac idi bu himmete
Pek kerâmet itdi bunda flâh-› ‹skender tüvân
Der-feflân oldu Lebîbâ hame bu tarih ile
K›ld› îcad bu karavulhaneyi fiah-› Cihan
1258 (1842)
Bu kitabe bugün iki parça haline gelmifl vaziyette Topkap› Saray› ikinci avlusunda bulun-
1276
makta olup bir parças› yere bafl afla¤› flekilde
konmufltur. Dörder sat›rl› iki bölüm halinde ifllenmifl olan kitabenin ortas›nda bir madalyon
içinde Sultan Abdülmecit’in tu¤ras› yer almaktad›r.
Kitâbe yazar› fiair Lebib Efendi hakk›nda bilgi için Sultan II. Mahmut Çeflmesi bahsine
bak›n›z.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (1934 ‹stanbul fiehri Rehberi, Pafta 27) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 146-147) (Sicill-i Osmânî, 4/87
Lebib Mehmed Efendi)
NAKKAfi BABA KARAKOLU
K
uzguncuk ile Beylerbeyi aras›nda, sahilde
ve Kuzguncuk Gazhanesi Soka¤› karfl›s›ndad›r. Karfl›s›ndaki 1239 (1823) tarihli Hac›
Ahmet Efendi Çeflmesi bugün mevcut de¤ildir.
NAKKAfiTEPE KARAKOLU
N
akkafltepe’de ve Gümüflyol ile Baba Nakkafl Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve köflede
idi. Binan›n hemen önünde, fiehzade Abdülmecit Efendi’nin Bafl a¤as› Mahbub A¤a’n›n
1331 (1915) tarihinde yapt›rm›fl oldu¤u mermer, güzel, zarif bir çeflme ve bugün Koç Vakf›’na intikal etmifl olan Emine Sultan Saray› ve
Nakkafltepe ‹lkokulu bulunuyordu.
Bu semtte bulunan üç sultan köflkünün korunmas› için yapt›r›lan karakolda, atl› polisler kal›yordu. Okulun sa¤ gerisinde atlar›n bar›nd›¤›
dar uzun ve ahflap bir ah›r vard›. Sultan II. Abdülhamit zaman›nda yapt›d›ld›¤› san›lmaktad›r. karakol ve okulun yeri Pervitij Haritas›’nda
gösterilmifltir. Okul için Nakkafltepe Mektebi
bahsine bak›n›z
‹ki parça haline
gelmifl ve bugün
Topkap› Saray›’n›n
ikinci avlusunda
bulunan ‹cadiye
Karakolu kitabesi.
Nakkafltepe Karakolu.
Sonradan okul
olmufltur.
Bugün Koç
Toplulu¤u’nun
tasarrufundad›r.
Karakol binas›n›n kap›s›na merdivenle ç›k›l›r.
“Topçu ve piyade askeri ikametine mahsus bir
karakol olup” sahilde bir batarya top vard›. Bu
toplar “cülûs-› hümâyûn ile bayramlarda ve
namaz vakitlerinde atefllenirdi.”
Bina, 1985 tarihinde tamir edilmifltir. fiimdi
belediye emrinde olup çöpçüler kal›yordu. Kitâbesi, iki mermer sütunlu revak›n›n üzerinde
iken ç›kar›lm›fl ve yerine düz bir mermer levha
yerlefltirilmifltir. Bu kitâbe ters olarak, uzun
müddet bahçe duvar›n›n dibinde idi. fiimdi
yoktur. Bu a¤›r tafl› kimseye çevirtemedi¤im
için okunamam›flt›r. Bu tek katl› bina, hiç gere¤i yokken, 1989 tarihinde y›kt›r›ld›. fiimdi
yeri parkt›r
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 189)
1277
Önünde üç sütunun tafl›d›¤› bir revak vard›r
ki, üzerine iki oda oturtulmufltur. ‹ki katl› yap›n›n kitâbesi yoktur. Atl› polisler burada kal›yordu. Atlar›n bar›nd›¤› dar ve uzun ahflap
ah›r bu binan›n sa¤ gerisinde idi. Bu karakol
binas› sonradan Nakkafltepe ‹lkokulu olarak
hizmet vermifltir.
NUHKUYUSU KARAKOLU
N
Nuhkuyusu
Karakolu’nun eski
hali.
Resim, Sultan II.
Abdülhamit’in
albümünden
al›nm›flt›r.
‹lk nazarda, flimdiki
Çinili Karakolu’na
benzedi¤i
görülmektedir.
resim Sultan II. Abdülhamit’in albümünden
al›nm›flt›r. ‹lk nazarda flimdiki Çinili Karakolu’na benzedi¤i görülmektedir.
Karakol ilk önce dört sütun revakl› ve tek katl›, yan cephesi dört pencereli olarak yapt›r›lm›fl ve bilinmeyen bir tarihte arkas›ndaki iki
katl› yap› ilâve edilmifltir. Sonradan bu ikinci
k›s›m y›kt›r›lm›fl ve sütunlar ortadan kald›r›lm›fl daha sonra da 1976 y›l›nda birinci k›s›m
uhkuyusu Caddesi üzerinde ve ‹raniler
Mescidi’ne giden yolun sol köflesinde idi.
1976 senesinde y›kt›r›ld›. Bina, uzun müddet
Üsküdar Askerlik fiubesi olarak kullan›lm›flt›r.
(Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/397)
Kap›s› üzerinde dört sat›r halinde haz›rlanm›fl
ve ortas›nda Sultan Abdülmecit’in bir tu¤ras›
bulunan flu kitâbe vard›:
PAfiAL‹MANI
KARAKOLHANES‹
Cenab-› Hakk flehinflah-› cihân Abdülmecîd Han’a
‹düb Nuh ömrün ihsan eylesün tâ haflre dek ibka
Garik-i câh-› hayret olarak düflmenleri yek-ser
Dil-i flahânesin bahr-i meserret eyliye Mevlâ
Müdam âsâyifl-i âlemdir efkâr-› hümâyûnu
Ezan cümle âlî binay› k›ld› temenni infla
Lebîbâ ben de bir nâ-yâb m›sra ile didim tarih
Bina oldu pek a’lâ bu karavulhane-i zîba
1258 (1842)
‹ki katl› binaya orta yerindeki kap›dan girilirdi.
Nuhkuyusu Karakolu’nun eski halini gösteren
K
arakolhane, Paflaliman› mevkiinde ve
1213 (1798-99) tarihinde yapt›r›lan hububat ambarlar›n›n yan›nda ve köfle bafl›ndad›r.
Çevresinde Abdurrahman A¤a Camii, Serasker Hüseyin Avni Pafla’n›n muhteflem çeflmesi
ve deniz k›y›s›nda ise bir küçük liman› vard›r.
Nemlizâdeler Tütün Deposu’nun yerinde bulunan Serasker Pafla Yal›s›’ndan eser kalmam›flt›r.
Tamamen kesme tafltan yap›lm›fl olan karakolhane pek çok tadilata u¤ram›flt›r. Dikdörtgen
fleklindeki yap›n›n önünde dört kesme tafl sütunun tafl›d›¤› bir revak vard›. Bunun iki yan›nda ise tafl merdivenler bulunuyordu. Tekel
‹daresi’ne geçtikten sonra bu revak kald›r›lm›flt›r.
fiair Lebib’in haz›rlad›¤› dört sat›r halindeki
sekiz m›sral› kitâbenin orta yerinde, sonradan
kaz›nm›fl olan Sultan Abdülmecit’in bir tu¤ras› vard›:
Yemm-i cûd ü kerem bahr-i himem Abdülmecîd Han’›n
Garik lücce-i ihsan›d›r dünya vü mâfîhâ
Sezâ ummandan berter disem ihsan› âfâka
Atâ vü cûdinin zira ucu yok öyle bir deryâ
Hudâ h›fz eylesün zât-› hümâyûnun o Hakan›n
Bunun emsali yapd›rsun nice bin cây-› müstesna
Yak›fld›rd›m Lebîbâ ben de bir m›sra ile tarihin
Bu liman› karavulhane ihya eyledi hâlâ
1258 (1842)
1278
Hadîka yazar›, karakolhanenin hububat ambarlar› ile beraber yap›ld›¤›n› beyan etmekte
ve:
“Mahall-i mezkurede alt› göz hububat anbar›
bina olunub Nizam-› Cedid Kollu¤› dahi ihdas
olunma¤la bundan yirmi sene sonra da Asakiri Mansure tayin olundu” demektedir.
1230 (1814-15) tarihli Bostanc›bafl› Defterinde karakolhanenin ismi kay›tl› de¤ildir. Buna
göre binan›n 17 Rebiyülevvel 1222 (25 May›s
1807) tarihinde zuhur eden ve Nizam-› Cedid
Ordusu’nun kald›r›lmas›yla neticelenen Kabakç› Mustafa isyan› s›ras›nda yok oldu¤u anlafl›lmaktad›r.
Karakolhane, ilk yap›l›fl›ndan 44 y›l sonra Sultan Abdülmecit taraf›ndan flimdiki flekliyle yeniden yap›lm›flt›r.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Hadîkatü’l-Cevâmi 2/182) (Konyal› Üsküdar Tarihi, 2/395) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 148)
SELÂMSIZ KARAKOLU
K
arakol binas›, Selâms›z Mahallesi’nin s›n›rlar› içinde ve meflhur Selâms›z Meydan›’n›n yan›nda, Selâms›z Karakolhanesi Soka¤› ile ‹spir Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve ‹spir
Soka¤›’n›n sol köflesinde idi. Biraz ilerisinde
fiüca Ba¤› Mescidi bulunuyordu.
Karakol binas›n›n hangi tarihte yap›ld›¤›n› belirtmek bugün için mümkün de¤ildir. Fakat,
Çinili Karakolu’nun 1258 (1842) tarihinde ve
Sultan Abdülmecit zaman›nda yap›ld›¤› düflünülürse bunun da bu tarihte infla edilmifl oldu¤u söylenebilir.
fiEMS‹PAfiA KARAKOLU
Paflaliman› Karakolu.
fiemsipafla Meydan›’nda ve Atatürk Heykeli’nin arkas›ndad›r. Karakolun kap›s›na iki tarafl› tafl bir merdivenle ç›k›l›r. Kap› önünde
dört tafl sütunlu bir revak vard›r. Bina, muntazam kesme tafltan olarak Sultan Abdülmecit
zaman›nda yapt›r›lm›flt›r. Sol taraf›nda vaktiyle Adliye Camii bulunuyordu.
Karakol, Cumhuriyet devrinde Anadolu Kulübü’ne verilmifl ve daha sonra da bir ailenin ikametgâh› olmufltur. fiimdi ise Hava Lokali’dir.
1975 tarihinde onar›lm›flt›r.
Kap›s› üzerindeki kitâbesi dört s›ra halinde haz›rlanm›fl olup ortas›nda Sultan Abdülmecit’in
bir tu¤ras› vard›r. Bu fliir, okunmaz hale geldi¤inden, 1990 Haziran›nda, Hava Albay› Say›n
Osman Kangal taraf›ndan, mükemmel bir su-
fiemsipafla Karakolu.
Karakol, 15 A¤ustos 1921 tarihinde zuhur
eden büyük Selâms›z yang›n›nda, mahalle ile
beraber yanm›flt›r.
Karakoldan bugün yaln›z arsas› ve iri granit
kesme tafllar› kalm›flt›r.
Karakolun karfl›s›nda meflhur Balyan ailesinin
muhteflem kona¤› ve Da¤ Hamam› bulunuyordu.
1279
rette, yeniden yazd›r›lm›flt›r. Fakat, kendi iste¤i üzerine yaz›p verdi¤im kitâbe ne yaz›k ki
hattat taraf›ndan kar›flt›r›lm›fl ve m›sralar yanl›fl s›ralara yerlefltirilmifltir. Kitâbe fludur:
Hâmî-i âlem emîrü’l-mü’minîn Abdülmecîd
Padiflah-› maflrik ü ma¤rib penâh-› müslimîn
fiemsipafla’da karavulhanenin icâd›n›
Eyledi ilhâm ol Hakan’a Rabbü’l-âlemîn
Söyledim bu tarz-› nev inflâs›n› ben de Lebîb
‹ki cevher-dâr tarih ile bir beyt-i berîn
Padiflah-› dâd-bahfl-› pür kerem sâhib-i niam
Bu karavulhâneyi yapd›rd› pek bâlâ metîn
1258 (1842)
Kitâbe yazar› fiair Lebib Efendi hakk›nda Sultan II. Mahmut Çeflmesi bahsine bak›n›z.
(Mir’at-i ‹stanbul, s. 59) (Sicill-i Osmânî, 4/87-88 Lebib
Efendi)
ÜSKÜDAR MERKEZ
KARAKOLU
H
akimiyet-i Milliye Caddesi ile Karacao¤lan Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n
1280
sa¤ köflesinde idi. 1957 tarihinde yol geniflletilirken y›kt›r›ld›.
Karakol, eski bir yeniçeri kollu¤u yerine 1838
senesinde Sultan II. Mahmut taraf›ndan yapt›r›lm›fl ve 1935 tarihinde de yeniden yap›l›rcas›na elden geçirilmifl ve eski hüviyetini kaybetmifltir.
Kap›s› üzerinde flu kitâbe vard›:
fiehinflah-› nizâm ârâ-y› asker Han Mahmud’un
Olur kânûn-› adli ziynet-i dünyâ vü mâfîhâ
Cünûd-› Hassa fahr eylesün âsâr-› lûtfile
Ki k›ld› Üsküdar’da bu karavulhâneyi ihyâ
Bu bünyân içre rahat eyledikce cünd-i hâkanî
Adem mülkünde k›lsun ehl-i adüvvâne Hudâ me’vâ
Güher-efflân tahsin oldu Zîver iflbu tarihim
Karavulhaneyi bünyad k›ld› Padiflah-› vâlâ
1254
Bu kitâbe karakolun cümle kap›s› karfl›s›na gelen küçük bahçede iken 1957’de bilinmeyen
bir yere kald›r›ld›. Türk ve ‹slâm Eserleri Müzesi’nde ve Saraçhanebafl› Amcazâde Hüseyin
Pafla Medresesi’nde yapt›¤›m aramada tafl› bulamad›m.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Âsâr-› Ziver Pafla, s. 96)
E
vliya Çelebi, Üsküdar mesirelerini flöyle
anlat›yor:
“fiehrin her köflesi gezinti yeridir. Padiflahlara
mahsus bahçeler ki, Cennet gibidir. Birer yol
ile seyr olunsa herbiri bir seyir yeri ve yar› dünyad›r.”
hava al›rlar.
Sar› Kad› Mesiresi: Ulu ziyaret yeridir.
Kay›fl P›nar› Mesiresi: A¤açlar içinde bir tatl› sudur.
Alemda¤› Gezinti Yeri: Acaip av alemi olur.
Büyük Çaml›ca Mesiresi: Göklere bafl kald›rm›fl bir yüksek da¤›n tâ tepesinde bir tekke idi.
Orada padiflah›m›z kendine mahsus ‘Cihan Ba¤›’ ad›yla bir büyük bahçe tanzim ettirdi ki,
orada olan köflke hakîrin tarihi flöyledir:
Didim Evliya bu kâha tarih
Mübarek ola kasr›n padiflah›m
Küçük Çaml›ca Mesiresi: Büyük Çaml›ca’dan
biraz afla¤›da, çimenlik, av yeri, ç›nar a¤açlar›yla süslü bir vadidir.
Piyale Pafla Havuzu: Kaya Sultan bahçesinde
denize bakan bir tepe üzerinde bir alçak köflk.
Büyük bir havuz var ki, içinde kay›¤›, büyük
bal›klar› vard›r.
Do¤anc›lar Meydan› Seyr Yeri: Padiflahlar
Üsküdar’a göçtükleri vakit bütün do¤anc›lar
(av kuflu besleyenler) buraya göçerler.
Salacak Denizi Gezinti Yeri: Burada dahi bütün dilberler temmuz ay›nda denizde çimerler.
fiemsipafla Seyr Yeri: Burada da bütün âfl›klar
ikindiden sonra gelip-giden kay›klar› seyredip
Üsküdar mesirelerinin baz›lar› flunlard›r:
ÂL-‹ BAHADIR BA⁄LARI
fi
imdiki Ac›badem semti idi. Burada, ünlü
Türk kahraman› Battal Gazi, uzun müddet
oturup Bizans’› gözetledi¤inden semte, onun
yi¤itli¤inden dolay› Âl-i Bahad›r ismi verilmifltir. Bugün Beykoz’un bir köyü hâlâ bu adla
an›lmaktad›r.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde “Seyyid Battal
Gazi -ki isimleri Hüseyin Gazi O¤lu Cafer’dirÜsküdar’da deniz k›y›s›nda K›zkulesi’ne karfl›
bir tepe üzerine çad›rlar›n› kurup orada muhaf›z kal›r. Yedi sene sükunetle oturup oralarda
ba¤ ve bahçeler yetifltirir. fiimdi o ba¤lara ‘Battal Ba¤lar›, Al-i Bahad›r Ba¤lar›, Gazi Köyü Ba¤lar›’ derler ki, yanl›fl olarak ‘Kad›köy Ba¤›’ da
diyorlar.” denmektedir.
Beykoz’un bir köyü, Hüseyin Gazi ad›n› tafl›maktad›r.
1283
r›, Ankara asfalt› ve Marmara Denizi ile çevrili olan genifl alan› kaplar.
Bu bölgeyi iki k›sma ay›rmak mümkündür.
1- Haydarpafla Gar binas›ndan ‹brahim A¤a
Camii’ne kadar uzanan, bir taraf› Haydarpafla
Çay›r› Soka¤›, di¤er taraf› Behiç Bey Soka¤› ile
çevrili alçak genifl düzlük.
BULGURLU HANIM SET‹
MES‹RES‹
Bulgurlu Han›mseti
Mesiresi’nin
1994’teki durumu.
K
›s›kl›’da, Bulgurlu Caddesi ile Han›m Seti
Soka¤› aras›nda idi. Buradaki setler hâlâ
mevcuttur. Yaln›z set duvarlar› yok olmufltur.
2- Bu düzlü¤e nazaran, k›y› fleridi bir yar halinde Kavak Deresi vadisine kadar uzanan yüksek
platform.
Boyu 1000 m. eni 375 m. olan birinci k›s›m
375.000 metre karedir. Yüksek platform ise,
750 m. boyunda 450 m. eninde olup 337.500
metre karedir.
‹smi:
BÜYÜK ÇAMLICA SAFA
TEPES‹ MES‹RES‹
‹
stanbul’un en güzel manzaras›na sahip bir
yer olup eskiden tepesine kadar çam a¤açlar› ile kapl› idi. Bu güzel çam korusu 1882 tarihinde sahibi taraf›ndan 250 kurufla Üsküdar
oduncular›na sat›lm›flt›r. Tepenin zirvesinde
buran›n ilk sahibi ‹vaz Fakih’in kabri vard›r.
BÜYÜK ÇAMLICA SUBAfiI
MES‹RES‹
H
avuzbafl› Mesiresi de denir. Sultan 4.
Mehmet buraya bir çeflme ile namazgâh
yapt›rd›¤›ndan mesiregâh olmufltur. Fatih devrinde de mesire oldu¤u söylenir. Burada ayr›ca
Meryem Kad›n ve Benlizâde Ahmet Raflid
Efendi çeflmeleri bulunmaktad›r. Eskiden, çeflmenin yan›nda bir k›r kahvesi vard›.
HAYDARPAfiA SAHRASI
veya MES‹RES‹
Hudutlar›:
H
aydarpafla sahras›, Haydarpafla Çay›r› Soka¤›, Karaca Ahmet ‹brahim A¤a Bulva-
1284
Sultan III. Murat devrine (1574-1595) ait 991
(1583) tarihli bir mevacib (ayl›klar) defterinde,
‹stanbul’da bulunan Padiflah bahçeleri zikredilirken, burada bir ‘Bahçe-i Haydarpafla’n›n bulundu¤u görülmektedir.
Evliya Çelebi Seyehatnamesi’nde, Haydarpafla
ismi ile kaydedilen bahçenin Sultan Süleyman
(1520-1566) yap›s› oldu¤u yaz›l›d›r.
Evliya Çelebi’nin muas›r› olan Ermeni yazar
Eremya Çelebi (1637-1695), ‹stanbul Tarihi,
adl› eserinde:
“Üsküdar Bahçesi”...nden “daha ileride ‹mparator mevkilerinden biri olan Haydar Pafla vard›r. Aziz patriklerin ictima ettikleri Konstantin Saray›’n›n burada bulundu¤u rivayet edilir.” der.
Hadîka yazar›na göre:
“Bu mahal fi’l-asl hadaik-i Sultaniye’den olub
vüzeradan Haydar Pafla’n›n uhde-i tasarrufuna
geçmekle elan Pafla-y› müflarünileyhin ismiyle
müfltehirdir.”
Ayn› yazar›n Vefeyât-› Selâtin ve Meflahir-i Rical
adl› eserinde de: “Haydar Pafla’n›n Üsküdar’da
dahi nam›yla meflhur sahil-i deryada bir nüzhet-fezâ kasr-› âlîsi vard›r ki, müstakil usta ve
neferat muhafazas›nda memurdur. Kasr-› mezburun tarih-i binas› bu terkibdedir. ‘Nuh sad ü
bist ü flefl’ ma’nas› dokuzyüz yirmi alt› sene demektir ki, cülûs-› Sultan Süleyman Han-› evvel tarihidir. Hatta ol kasr›n havuzunu bina
eden kimseye Üstad Hamza dedikleri dahi anda mesturdur” demektedir.
Büyükçaml›ca Safa
Tepesi Mesiresi.
Haydarpafla ‘Kasr-› âlîsi’ni 1520 tarihinde yapt›rd›¤›na göre, ‘Hadaik-i Sultaniye’nin Kanunî’den evvel, Yavuz Sultan Selim zaman›nda
(1508-1520) tanzim edildi¤i ortaya ç›kar.
Buraya kadar olan aç›klamadan, semtin ad›n›n
1510 tarihlerinden itibaren Haydarpafla olarak
an›la geldi¤i anlafl›l›r.
fiemseddin Sami Bey’in Kamusu’l-Âlâm adl›
eserinde, semtin ismini, Haydarpafla Askeri
Hastahanesi’nin bulundu¤u yerde, III. Selim
devri vüzeras›ndan Haydar Pafla’n›n bir k›flla
yapt›rmas› neticesinde ald›¤›n› beyan etmesinin yanl›fll›¤› da kendili¤inden ortaya ç›kmaktad›r.
Bu genifl düzlükte ilk defa yap›lan veya mevcut
oldu¤u halde tamir edilen eser, K›zlara¤as› Gazanfer A¤a’n›n, Ayr›l›k Çeflmesi ve namazgâh›
ismiyle an›lan ünlü yap›s›d›r. Bunu di¤er eserler takip etmifltir ki onlar da flunlard›r:
1) 1580 tarihinde yapt›r›lan ‹brahim A¤a Camii ve Çeflmesi
2) 1614 tarihinde yapt›r›lan I. Ahmet Çeflmesi
Haydar Pafla’n›n Kimli¤i:
Haydar Pafla, “Harem-i Hümâyûn’da hidemat› gûna gunda istihdam olunub bi’l-istihkak vezaretle çera¤ olub” kubbe-niflîn olmufl ve 960
(1553) tarihinde üçüncü vezir iken, 27 fievval
960 (6 Ekim 1553)’te meydana gelen fiehzade
Mustafa’n›n öldürülmesi olay›nda, daha evvel
fiehzade’yi uyard›¤› gerekçesiyle azlolunmufltur. Azlinden sonra Hersek Sancak Beyli¤i verilen Haydar Pafla, 16 C. evvel 971 (1 Ocak
1564) tarihinde orada vefat etmifltir.
Ayvansarayl› Hüseyin Efendi Vefeyât’›nda
Haydar Pafla’y› ‘‹zzet-i Cennet, sene 930’(152324) tarihinde vefat etmifl göstermesi yanl›fll›k
eseri olmal›d›r.
3) 1776 tarihinde yapt›r›lan Saraçlar Çeflmesi
ve namazgâh›
4) 1780 tarihinde yapt›r›lan Topal Mehmet
A¤a Çeflmesi ve köflkü
5) 1780 tarihinde yapt›r›lan Haydarpafla
(Ömer Efendi) Camii
6) 1793 tarihinde yapt›r›lan Ladikli Ahmet
A¤a Çeflmesi ve namazgâh›
7) 1794 tarihinde yapt›r›lan Halit A¤a Çeflmesi ve namazgâh›
Büyükçaml›ca Safa
Tepesi Mesiresi.
Bugün ‹stanbul
Büyükflehir
Belediyesi’nin halka
aç›k sosyal tesisleri
olarak faaliyet göstermektedir.
Haydar Pafla’n›n Fatih Camii civar›nda, Haydar semtinde camii, hamam›, medresesi ve çeflmesi vard›r. Çeflmesi’nin üzerindeki tarih 967
(1559-60)’t›r.
Peçevî Tarihi’nde, Haydar Pafla için bilgili ve
iyi konuflan her haline intizam veren bir kimseydi denilmektedir.
Küçük ve büyük Haydarpafla mesiresi diye ikiye ayr›lan Haydarpafla Sahras›, Hadîka yazar›n›n da ifadesine göre 1520 tarihlerinde padiflah bahçesi olmaktan ç›km›flt›r.
1285
8) 1865 tarihinde yapt›r›lan Abdullah (Haydar Baba) Türbesi
10) A¤aba¤› Kasr-› Hümâyûnu
Etraf› Haydarpafla Sahras›, T›bbiye Caddesi,
Ankara asfalt› ve Marmara Denizi ile çevrili
bulunan bu bölgenin, bir duvar ile korundu¤u
ve bu duvar üzerinde müteaddit kap›lar›n bulundu¤u san›lmaktad›r.
11) Haydarpafla Sahil Saray›
Ayr›l›k Çeflmesi bahsine bak›n›z.
12) Haydarpafla Gar›
Yukar›da adlar› yaz›l› olan eserlerden baflka,
Haydarpafla Mesiresi’nin civar›nda da bir tak›m yap›lar vard›. Bunlardan biri, Hadîka yazar›n›n da belirtti¤i gibi, ‹brahim A¤a Çay›r›
mescidine yak›n bir yerde “A¤a Ba¤› denmekle meflhur ba¤da ki kasr-› hümâyun” du.
9) 1886 tarihinde onar›lan Haydarpafla Deresi
Köprüsü
Bu isimlerdeki bahislere bak›n›z.
Seyyid Ahmet Deresi ile ‹brahim A¤a Deresi’nin birleflmesinden sonra, Haydarpafla Deresi ad›n› alan derenin üzerindeki köprü, çok eskiden yap›lm›fl olup 1886 tarihinde yenilenmifltir. fiimdiki büyük köprünün Kad›köy taraf›ndaki ucuna yak›n bir yerde bulunan küçük
köprünün bugün mevcut olmayan kitâbesi
Mehmet Raif Bey’in Mir’at-i ‹stanbul adl› eserinden al›nm›flt›r ki, o da fludur:
‹flbu nev cisr-i Hamidi ser-te-ser vîrân iken
Buldu eltâf-› flehenflâhiden umrân-› cedîd
Cisr u gerdûn pâydâr oldukça Mevlâ eylesün
Böyle müflfik padiflah›n ömr ü ikbalin mezîd
Yazd› Feyzî kullar› bir k›t’a tarih-i tamam
K›ld› âlî köprüyü i’mâr fiah Abdülhamîd
1304
Yerinde bir ambar›n bulundu¤u köprünün kitâbesi Muallim Ahmet Feyzi Efendi (Do¤.
1842) taraf›ndan söylenmifltir. Kendisi, 16 Safer 1328 (17 fiubat 1910) tarihinde vefat ederek Seyyid Ahmet Deresi Mezarl›¤›’na gömülmüfltür.
Has Bahçe’nin ikinci k›sm› olan yüksek platformda da:
1- III. Selim’in yapt›rm›fl oldu¤u Nizam-› Cedid K›fllas›
2- III. Selim’in Kasr› (Haydarpafla Kasr›)
3- II. Mahmut Kasr›
4- Haydarpafla Askeri Hastahanesi
5- Haydarpafla Lisesi-Mekteb-i T›bbiye
6- ‹ngiliz Mezarl›¤›
1286
bulunuyordu.
Gümrükçü Ba¤› veya Gümrükçü Osman Pafla
Kasr› ismiyle de an›lan bu yere ara s›ra binifl
olurdu. Kas›r, Kanunî Sultan Süleyman taraf›ndan torunu ‹smihan Sultan’a dü¤ün hediyesi olarak verilmiflti. 952 (1545) tarihinde do¤an ve Esmihan Sultan ismiyle de bilinen Sultan, 969 (A¤ustos 1562)’de Sokollu Mehmet
Pafla ile evlendirilmiflti. Dü¤ünden sonra kar›
kocan›n bir müddet bu kas›rda oturdu¤u bilinmektedir.
Mimar Sinan yap›s› oldu¤u san›lan kas›r, daha
sonra Rasim Pafla mahallesinden Küçük Çaml›ca’ya kadar uzanan bölge ile beraber Sultan
III. Selim’in (1789-1807) mal› olmufltu. Sultan Selim’in ba¤›fl›yla bir kaç el de¤ifltiren kas›r, Sadrazam Mithat Pafla’n›n (öl. 1884) mülkiyetine geçmifl ve o da, zaten y›k›lm›fl bulunan yap›n›n yerine, flimdiki üç katl› ahflap köflkü yapt›rm›flt›r.
Sultan Abdülaziz’in (1861-1876) halli çal›flmalar›n›n bir k›sm›n›n burada haz›rland›¤›
söylenen köflk, daha sonra asl›na rücu ederek,
Sokollu ailesinden Hikmet Bey’in tasarrufuna
geçmifltir.
Daha sonra kiraya verilerek Anadolu Lisesi
haline getirilen yap›, 1975 y›l›nda y›kt›r›larak
yerine ve bahçesine bir kaç apartman yap›lm›flt›r.
Bunlardan baflka, Haydarpafla Sahras›’n›n sa¤
taraf›ndaki yüksek tepenin yamaçlar›nda beylik un de¤irmenleri vard›. Sultan I. Abdülhamit (1774-1789) ordunun un ihtiyac›n› gidermek amac›yla burada dört de¤irmen yapt›rm›fl-
t›. 1903 tarihinde y›kt›r›lan yelde¤irmenlerinin civar›nda Bostanc›bafl› Karakolu vard› ki,
flimdi yerinde Yelde¤irmeni Polis Karakolu bulunmaktad›r.
I. Abdülhamit bu semte ara s›ra gelir ve kas›rda istirahat ederdi. “Hatta evail-i saltanatlar›nda Haydarpafla’da bir ziyafet tertip edilmesine” müsaâde etmifl ve “Padiflah-› âlempenâh
hazretleri dahi kemal-i flevket ü iclâl ile ad› geçen mesiregâha kurulan ota¤-› hümâyûna” teflrif etmiflti.
Eskiden Haydarpafla Sahras›’n›n bir k›sm›,
DDY ambarlar›n›n, elektrik santralinin, Toprak Mahsulleri Ofisi’nin ve Haydarpafla Gar›’n›n bulundu¤u yerler tamamen deniz idi.
Haydar Baba Türbesi’nin yak›nlar›na kadar sokulan bu deniz, 4 A¤ustos 1871’de Haydarpafla-‹zmit demir yolunun yap›m›na bafllanmas›ndan sonra, 1888-1903 y›llar› aras›nda, Almanlar taraf›ndan doldurulmufl ve 1903 tarihinde de, flimdiki gar binas› yap›lm›flt›r.
Bu doldurma ameliyesi s›ras›nda, Kad›köy vapur iskelesinden Sultan III. Mustafa (saltanat›:
1757-1774) Camii’nin 20-25 m. önüne kadar
uzanan deniz k›sm› da doldurulmufl ve bu ameliye 1908 y›l›na kadar sürmüfltür.
Eski Haydarpafla ‹skelesi, Et ve Bal›k Kurumu
binas›n›n yan taraf›nda idi. Bu bina da doldurulmufl k›s›m üzerine yap›lm›flt›r. Ahflap istasyon binasi bu iskelenin arkas›nda idi. “Vapurdan ç›kanlar yaya veya arabalarla iki tarafl›
kalkar iner korkuluklar aras›ndan geçerlerdi...
‹skelenin yan›nda bir geniflçe bahçeli gazino
vard›... Cuma, cumartesi, pazar akflamlar›... incesaz çalard›... ‹skelenin yan›ndaki bu gazinodan baflka r›ht›m›n bafllang›c›nda kimi meyhane, kimi aflç›, kahve ve sergi salafl dükkânlar
vard›.”
Haydarpafla Köprüsü de yak›n tarihlerde yap›lm›flt›r. Bundan önce biraz ileride, deniz taraf›na do¤ru, ahflap bir merdivenli köprü vard› ki,
T›bbiye Caddesi’ni perona ba¤l›yordu.
darpafla’ya geliflini flöyle anlat›yor:
“‹skeleye ç›kar›z. Ver elini ‹brahim A¤a’ya.
Uzak de¤il yürürüz. Derken Üsküdar’dan Kad›köyü’ne geçilen yere geliriz. Eski ahflap istasyon önünden semay› kaplayan a¤açlar›n gölgesinde ilerleriz. ‹brahim A¤a Çay›r›’n› ikiye bölen Roma kald›r›ml› yola. Yol kenar›nda müflterileri az k›r kahvelerinin önünden geçeriz.”
Haydarpafla Sahras›nda Yap›lan Merasimler:
Haydarpafla Sahras›nda askerî ve sivil olmak
üzere iki türlü merasim yap›l›r, ziyafetler, dü¤ünler ve mektebe bafllama alaylar› tertip edilirdi.
‹stanbul’un fethinden sonra Osmanl› ordular›
Anadolu’ya buradan hareket ederdi. Padiflah
ve serdarlar›n ota¤› burada kurulurdu. Hükümdar, muhteflem bir törenle Topkap› Saray›’ndan hareket ederek Üsküdar’a geçerdi.
Önünde alay sancaklar›n›n dalgaland›¤› ota¤da bir kaç gün oturduktan ve seferî kuvvetlerin
resm-i geçidini seyrettikten sonra ordu ile hareket ederdi. Osmanl› Ordusu, Haydarpafla
Sahras›’nda toplan›r ve hareket edece¤i zaman, büyük kazanlarda, Gaziler Helvas› denilen nefis bir helva piflirilerek askerlere da¤›t›l›rd›. Sefer dönüflü, ordu zafer kazanm›flsa, bu
helva yine piflirilirdi. Muzafer olmayan askere
helva da¤›t›lmazd›. Bu adet, Yeniçeri Oca¤›’n›n 1826 tarihindeki ilgas›na kadar devam
etmifltir.
Asker, helvay› yedikten sonra Mehter Tak›m›:
“Yine de göründü yârim Acem illeri”
havas›n› çalard›. Ordu, Rumeli taraf›nda ve
Davutpafla Sahras›’nda ise helva taam›ndan
sonra Mehter tak›m›:
“Ey Gaziler yol göründü yine garip sîneme”
havas›n› çalard›. (Mithat Serto¤lu, Tarihten
Sonbetler, s. 3)
Rahmetli Ahmet Rasim Bey’in ‘Zü¤ürtler Yaylas›’ ad›n› verdi¤i Haydarpafla Sahras›, demir
yolunun yap›lmas› ile bütün tarihi hüviyetini
kaybetmifltir.
Haydarpafla Sahras›’nda toplanan sipahi ve yeniçeri ortalar›n›n baz› ihtiyaçlar›, ilk menzil
olan burada tamamlan›rd›.
Süheyl Ünver Bey, hat›ralarnda vapurla Hay-
K›ymetli bir vakay›name b›rakm›fl olan Cabi
1287
Said Efendi, devrin büyük flöhretlerinden Baba
‹brahim Pafla’n›n olay›n› flöyle anlat›r:
“Baba Pafla, Hicri 1228 R. evvelinin bafl›nda
(4 Mart 1813) Sivas Valili¤i’ne tayin edildi.
Ve Üsküdar’dan muhteflem bir alay gösterip
yola ç›kt›. Ya¤murlu bir gün idi. II. Mahmut,
Baba Pafla’n›n alay›n› görmek için tebdil-i k›yafetle Haydarpafla’da Ayr›l›k Çeflmesi’nde
Gümrükçü’nün ba¤›ndaki köflke gitti. Baba
Pafla, Haydarpafla Çay›r›’nda padiflaha ya¤mur
alt›nda güzel bir süngü muharebesi oyunu seyrettirdi. Baba Pafla’n›n onbir, oniki yafllar›nda
bir o¤lu vard› ki, babas›n›n gözbebe¤i idi. Paflazâde’nin yine çocuklardan k›rk elli kiflilik bir
maiyeti vard› ki, kavas, enderun a¤as› ve enderun çavuflu elbiseleri giymifllerdi. Bu çocuklar
kafilesinin midilliler üstünde geçiflide Baba Pafla alay›na baflka bir renk ve zenginlik vermiflti.”
Surre Alay›’n›n, kervanlar›n ve hac› kafilelerinin de u¤urland›¤› yer, buras› idi. Surre, 1864
y›l›na kadar kara yolu ile kat›r ve deve s›rt›nda
gönderilirken bu tarihten sonra deniz yolu tercih edilmifl ve 1903 senesinde Haydarpafla Gar› ve Hicaz Demiryolu’nun yap›lmas› ile surre,
bu yol ile gönderilme¤e bafllanm›flt›r.
Afla¤›daki sat›rlar M. Z. Pakal›n Bey’in, Tarih
Deyimleri ve Terimleri adl› eserinden al›nm›flt›r:
“Y›ld›z ve bazen Dolmabahçe saraylar›n›n bahçelerinde yap›lan bu merasim biter bitmez alay
yola düzülürdü. En önde, has ah›r atlar›ndan
birine binmifl, alay› idareye memur, büyük üniformal› teflrifatç›, onun arkas›nda, kaftanc› bafl›, kâhya, surre emini, mahmil-i hümâyun ve
sair hediye sand›klar›n› tafl›yan develer, surre
alay› hizmetçisi, kimi atla, kimi yaya giderler,
iki taraf› piyade askeri, polisler de bu kafileyi
çevrelerlerdi. Mahmil Kabatafl’a gelince iskelede haz›r bulunan araba vapuruna girer, bu esnada toplar at›l›r, surre u¤urlan›rd›. Üsküdar’da alay tekrardan ayn› vechile teflekkül
eder, yaln›z bu sefer Üsküdar Mutasarr›f› ile
evkaf memuru ve liva erkan› da alaya kat›l›rd›.
Çarfl› boyunda seyre ç›km›fl kalabal›¤›n aras›ndan geçerek, Do¤anc›lar Meydan›’na ç›k›l›r,
oradan da biraz ötede bulunan Mutasarr›fl›k
Dairesi’ne (Paflakap›s›) gidilirdi. Burada mutasarr›f surreyi makbuz mukabilinde teslim al›r,
jandarmalar›n muhafazas› alt›nda büsbütün
sevkedildi¤i güne kadar saklan›rd›.”
1288
fiimdiki Adliye binas›n›n arkas›nda elan mevcut kârgir binada bir gece muhafaza edildikten
sonra yola ç›kar›lan surre, Miskinler Tekkesi
önünden Haydarpafla Sahras›’na gelirdi. Son
haz›rl›klar›n› burada tamamlayan mahmil, büyük bir merasimle Ayr›l›k Çeflmesi önünden
u¤urlan›rd›.
II. Mahmut zaman›nda (1808-1839) Ayr›l›k
Çeflmesi civar›nda bir has bahçe ve kas›r vard›.
Sultan Abdülmecit’in (Do¤. 1823) ilk okumaya bafllama töreni bu kasr›n yan›ndaki meydanl›kta büyük bir merasimle yap›lm›flt›.
(Mehmet Pafla Saray› bahsine bak›n›z.)
Haydarpafla Sahras› en nefleli gününü 10 Temmuz 1844 tarihinde yaflam›flt›. Bu gün, ‹talya’dan gelen Komaflki ad›ndaki baloncu Sultan Abdülmecit’in huzurunda balonunu uçurmufltu. Bu, ‹stanbul’da ilk görülen bir olayd›.
(Haydarpafla Kasr› bahsine bak›n›z.)
Haydarpafla Sahilsaray› önünde yap›lan bu
uçufl s›ras›nda balonun etraf›, direkler dikilerek perde ile kapat›lm›flt›. ‹brahim A¤a Çay›r›’n›n yan taraf›ndaki Has Bahçe’ye vükelâ heyeti, paflalar, vesair davetlilerle, ecnebî sefirler
ve konsoloslar için ayr› ayr› süslü çad›rlar haz›rlanm›flt›. Di¤er seyirciler de küçük, büyük
Haydarpafla mesireleriyle bu mesirelerin iki yan›ndaki s›rtlara yerleflmiflti.
Balon biraz havaland›ktan sonra Yesarizâde
Mustafa ‹zzet Efendi’nin (öl. 1848) haz›rlam›fl
oldu¤u flu kaside afla¤›ya at›lm›flt›:
Padiflah-› mülk-i ‹slâm hazret-i Abdülmecîd
Daim olsun zat-› pâki flân-› rûz-efzûn ile
Dergeh-i vâlâs›n›n Dârâ gibi her bendesi
Harb ü imar bahseder ‹skender Feridun ile
Rey ü tedbirde müsellemdir en edna bir kulu
‹mtihan-› akl eder Risto ve Eflâtûn ile
Âfitâb-âsâ cihanda haflre dek bâki ola
Hayme-i zerrîn t›nab-› flevketi gerdun ile
Sayesinde on iki burcu görüb ‹zzet dedim
Han Mecid’in flân› ç›ks›n göklere bâlon ile
1260
Posta ifllerini gören ve Tatar denilen süvarilerin ilk menzilhanesi de Haydarpafla Sahras›’nda idi. Posta tatarlar› hayvanlar›n› menzilhanelerden olarak flafakla beraber yola ç›karlard›.
Eskiden Haydarpafla Sahras›’n›n hudutlar›
flimdikinden çok geniflti. Bunu, 1786 tarihli
Kaffer’in Haritas›’ndan anl›yoruz. Haritada, etraf›nda 4-5 yap›n›n mevcut oldu¤u Ayr›l›k
Çeflmesi’nin bulundu¤u yere Haydar Pafla dendi¤i gibi, henüz Ac›badem ad›n› almam›fl olan
semtin de ‘Vignes de Haider Pacha’ diye isimlendirildi¤i görülmektedir. Ayr›ca R›ht›m ve
Yelde¤irmeni semtleri de Haydarpafla Bahçesi
olarak belirtilmifltir.
Haziran 1845 tarihinde icra edilen Adile Sultan-Mehmet Ali Pafla’n›n dü¤ünleri de Haydarpafla Sahras›’nda yap›lm›flt›. Muhteflem dü¤üne davet edilen ‹stanbul’daki sefirler, maslahatgüzarlar, ön k›sm› sütunlar üzerine oturtulmufl bulunan Haydarpafla Sahilsaray›’nda a¤›rlanm›fllard›. Haydarpafla Kasr› ve Sahilsaray›
fiem’danizâde, tarihinde H. 1166 y›l› olaylar›n›
anlat›rken:
“Bu esna-yi baharda (1753), Üsküdar’da ‹brahim A¤a Çay›r›’nda vâki miri mand›ra çemensafa-i sahra oldu¤u ecilden, Bostanc›bafl› tertib-i ziyafet etmek ile Padiflah-› alem-penah
teflrif ve akflama dek ahenk ile temafla k›l›nd›...” demektedir.
Sultan III. Mustafa, “evail-i saltanatlar›nda
(1758 bahar›nda) Haydarpafla Sahras›’nda bir
ziyafet tertib edilmesini irade etmifl ve Padiflah
“kemali flevket ve iclâl ile kurulan Ota¤-› Hümâyun”a gelmiflti.
Bu merasimlerin en ünlüsü ve ihtiflaml›s› 17
fievval 1206 (8 Haziran 1792) tarihinde yap›ld›. Bugün, Koca Yusuf Pafla’n›n azliyle 12 Ramazan 1206 (4 May›s 1792)’de Sadrazam olan
fieyhü’l-vüzera Melek Mehmet Pafla, büyük bir
debdebe ile Üsküdar’a geçmiflti. Bunun için
Haydarpafla Alan› ve Kavak Saray›’n›n içi d›fl›
çad›r ve örtülerle süslendi. O gün flafakla beraber fleyhülislâm efendi, kaymakam pafla, sadreyn-i muhteremeyn, nakîbü’l-eflraf, ‹stanbul
kad›s› ve bütün devlet ricali, saltanat erkan›,
ocaklar subaylar› Haydarpafla alan›nda bulunup, öteden beri izlenen teflrifat merasimi üzere ‹brahim A¤a Çay›r› adl› yerden ileride sadrazam›n istikbaline ç›k›ld›. ‹nadiye, Karacaahmet Türbesi ve Miskinler Tekkesi yoluyla gelen Mehmet Pafla, alay ile Haydarpafla’da haz›rlanm›fl bekleyen sayebana (ota¤) getirildi.
Tebrik merasimi yap›l›p tebrik edildikten son-
ra sadrazam, Padiflah taraf›ndan Mirahur A¤a
arac›l›¤› ile ç›kar›lan süslü ata bindi. fieyhülislâm ile at bafl› beraber özengi özengiye yürüyerek Kavak Saray›’nda bulunan Mehmet Pafla
Kasr› yan›nda kurulan Oba-y› Asafi’ye (Sadrazam Çad›r›) indi. Resm-i ziyafet verildi, sonra
padiflah›n diledi¤i vakit gelince sandal ile Yal›köflkü’ne geçti ve padiflah huzuruna girdi.
“1837 y›l›nda II. Mahmut Rumeliye yapt›¤›
büyük bir seyahat esnas›nda Silistire’de çok
meflhur bir Avusturyal› canbaz›n hünerlerini
seyretmifl ve bu canbaz›n ‹stanbul’a gelmesine
izin vermiflti. Canbaz o y›l içinde ‹stanbul’a gelerek ilk evvel hünerlerini ricale ve sefirlere
göstermiflti.
Bu maksatla Haydarpafla Sahras›’ndaki Osman
Pafla Kasr› (Gümrükçü) önüne büyük çad›rlar kuruldu. buradaki alafranga sofralar›n tanzimi vazifesi de Gümrük Emini Tahir Efendi’ye verildi.
Oyunlar bir cumartesi günü bafllam›flt›. O gün
sadrazam, fleyhülislâm, damat paflalar, kaptan
pafla ve baz› rical davetli idiler. Ertesi pazar günü ise eski Serasker Hüsrev Pafla, eski kaptan-›
derya Çengelo¤lu Tahir Pafla, Gümrükçü Osman Pafla, Bosna’n›n eski valilerinden Davud
ve Ali Nam›k Paflalar, ‹flkodral› Mustafa Pafla,
Akka’n›n eski valisi Abdullah Pafla, eski hariciye naz›r› Akif Efendi, eski Defterdar Ali Necib Efendi ve ‹stanbul’da bulunan ‹ran prenslerinden Hudâverdi Mirza, devlet ricalinden
Nâflid Bey ça¤r›lanlar aras›ndayd›.
Pazartesi günü ise mazul ilmiye ricali davet
olundu. Ertesi haftan›n pazar›nda ‹stanbul’daki yabanc› elçiler Haydarpafla’da haz›rlanan
faytonlarla oyun mahalline geldiler, kendilerine hususi bir çad›rda “enva-i flekerleme, flükufe ve türlü turfanda meyvelerle müzeyyen ve
muntazam alafranga sofra tertibi ile haklar›nda
merasim-i dilsaz›” icra edildi... Oyunlardan
sonra sefirler faytonlarla tekrar Haydarpafla ‹skelesi’ne dönüp oradan kay›klarla ‹stanbul’a
geçtiler.”
Sultan III. Selim de s›k s›k Haydarpafla’ya gelirdi. 1206 Recebinin 29. günü (23 Mart 1792)
geldi¤i Haydarpafla’da Ayr›l›k Çeflmesi’nde bulunan kuyu bafl›nda, sakabafl›lar›n, Hicaz’a hareket edecekler için mutad olan duay› dinledikten sonra at ile Merdivenköyü’ne gidilmiflti. Mevsim bahar oldu¤undan etraf› büyük bir
1289
zevk ile seyreden Sultan Selim, köyde kahve
içmifl ve yine at ile Fenerbahçesi’ne gelmifl ve
buradaki havuz kenar›nda oturmufltu. Bir müddet sonra tekrar at ile Seyyid Ahmet Deresi’nden dolaflarak Üsküdar’da Kavak Saray›’ndaki Mehmed Pafla Kasr›’na gelmifl ve buradan da saltanat kay›¤› ile saraya gitmiflti.
Hazine-i flehriyarî iken, Bilal A¤a’n›n vefat› ile
Darü’s-saâde A¤as› olan Halid A¤a’n›n Haydarpafla Sahras› civar›nda bir ba¤› vard›. Bu
ba¤, A¤a Ba¤› ad› ile ünlü idi. Sultan Selim
ara s›ra buraya gelirdi. Nitekim, 13 Zilhicce
1210 (19 Haziran 1796)’da “Darü’s-saâde Ba¤›’na binifl-i hümâyûn ve bayram tak›m›yla
Haydarpafla’dan teflrif buyurup köflkün önündeki meydanda mehterhane ve pehlivanlar güreflip ve canbaz oynat›p cengiler” seyredilmifl ve
mus›ki fas›llar› dinlenmiflti. Bunu gören halk
büyük bir coflku ile bu e¤lenceye kat›lm›flt›.
Halid A¤a’n›n Kad›köy’de güzel bir de çeflmesi vard›r.
Gerek Bizans devrinde, gerekse ondan evvelki
dönemlerde, Haydarpafla Sahras›’nda bir tak›m
antik eserlerin bulundu¤u bilinmektedir.
Ünlü Afrodit Mabedi bu yap›tlardan sadece
biri idi. Hipodromun da burada veya Gazhane
civar›nda oldu¤u san›lmaktad›r. Meflhur Sainte Euphemie Kilisesi’nde Haydarpafla Sahras›’nda bulundu¤u ileri sürülmektedir. 4. Concil’in bu kilisede topland›¤› malûmdur.
8 Ekim 450 tarihinde meydana gelen bu toplant›ya 600 piskopos ifltirak etmifl ve ‹mparator
Marcien (450-457) dahi 6. celsede haz›r bulunmufltu.
Bu çok mühim olay, Roma ‹mparatoru Konstantin’in (306-337) Hiristiyanl›¤› devlet dini
olarak kabul etmesinden 126, ‹mparatorluk
merkezini Roma’dan ‹stanbul’a tafl›mas›ndan
(11 May›s 330) 120 sene sonra meydana gelmifl ve do¤u ile bat› kiliseleri birbirinden kesin
olarak ayr›lm›flt›r.
Saint Euphemie, 16 Eylül 307 tarihinde, H›ristiyan dinini kabul etti¤i için putpereslerce feci
flekilde öldürülmüfltü. Kalhedon’un bu en güzel
k›z›n›n nafl› yerlerde sürüklenmifl ve parçalanan cesedi Haydarpafla tren raylar›n›n bulundu¤u yere gömülmüfltü. 1900 tarihlerinde tren
1290
yolunun çift hatta ç›kar›lmas› çal›flmalar› s›ras›nda bulunan 40x100 cm. boyutlar›ndaki bir
bak›r levhadan Euphemie’nin bu yere defnedildi¤i anlafl›lm›flt›r.
Kabrinin bulundu¤u yere IV. yüzy›l ortalar›nda
kendi ismiyle an›lan bir kilise yap›lm›fl ve yan›ndaki Apollon ve Afrodit mabetleri de bu
kiliseye dahil edilmifltir.
Kilise sahas› çok genifl bir alan› kapl›yordu.
Evagius’un bildirdi¤ine göre mabet “Bo¤az’dan
iki stad mesafede (370 m.) ufak bir tepe üzerinde ve güzel bir manzaraya malikti. Etrafta yeflil
tarlalar, biraz ileride yumuflak meyilli, a¤açla
örtülü vadiler ve deniz bulunuyordu.” Kilisenin, Haydarpafla Askeri Hastahanesi veya
Haydarpafla Tren Kontrol ‹daresi’nin bulundu¤u yerde oldu¤u san›lmaktad›r.
Miliopulos, Kontrol ‹daresi’nin yap›m› s›ras›nda baz› duvar bakiyelerine raslanmas›na ve ayr›ca mermer bir lâhdin, bir kartal kabartmas›n›
havi mermer bir levhan›n ve üzerinde bir haç
kabartmas› bulunan di¤er bir parçan›n bulunmas›n› göz önüne alarak kilisenin bu dairenin
ve hastahane bahçesinin bir k›sm›n› iflgal etti¤ini ileri sürmektedir.
Kilisenin d›fl sahas› ise Haydarpafla Askeri
Hastahanesi’nin sahilinden bafll›yarak Karacaahmet Mezarl›¤›’na kadar uzan›yordu. Buradan
bir k›vr›m ile flimdiki bulvar› takiben tren fabrikas›na geliyor ve Haydarpafla Deresi’ni aflt›ktan sonra, Balmumcu diye an›lan hususi bir
evde nihayet buluyordu. Kilise duvarlar›n›n
buraya kadar uzand›¤› tren fabrikas›n›n yap›m›
s›ras›nda meydana ç›kan duvar bakiyelerinden
ve 1935 tarihlerinde Kad›köy Belediyesi taraf›ndan iskele yap›lmak için derenin a¤z›nda
yapt›r›lan kaz› neticesinde ç›kan di¤er duvar
enkaz›ndan anlafl›lmaktad›r.
Kilisenin Mezarl›¤› ise Karacaahmet Kabristan›’n›n cephesine isabet ediyordu. Bu mezarlar
ve içindeki binlerce kemik parças› t›bbiye
mektebi olarak yapt›r›lan Haydarpafla Lisesi’nin inflas› s›ras›nda meydana ç›km›flt›r.
Sainte Euphemie Kilisesi’nin enkaz› Sultan
Süleyman (1520-1566) zaman›nda kald›r›larak yerine ‘Hadaik-i Sultaniye’ yap›lm›flt›r.
Haydarpafla sahras›nda bunlardan baflka bir de,
Saint Christophe Kilisesi vard›. 1885 tarihlerinde bu kiliseye ait bir kitâbe bulunmufltur.
Bu kilise, Kad›köy havalisinde, 450 y›llar›nda
yap›lm›fl ilk mabetlerden biridir.
Haydarpafla Gar›’n›n bulundu¤u yerde de bir
antik liman vard›. 1882’de Kad›köy Liman›’n›n geniflletilmesi s›ras›nda mühendis Bastalica bir irade ile yapt›¤› kaz› esnas›nda bu liman›n bakiyelerini bulmufltu. Deniz dibinde gözle
görülen bu enkaz›n üzerine bugünkü dalgak›ran›n yap›ld›¤› söylenir. Duvarlar›n uzunlu¤u
900 m. idi. 550 m. lik k›sm› Haydapafla’ya mâil bir istikamette bulunuyordu. Bu suretle liman lodos rüzgarlar›na karfl› korunuyordu. Di¤er taraftan daha k›sa bir dalgak›ran bugünkü
‹ngiliz Mezarl›¤›’n›n burnundan bafllamak suretiyle 400 m. kadar denize uzan›yordu. Bu ç›k›nt›n›n do¤usunda, Selimiye K›fllas› civar›nda
ve 1906 tarihlerinde, deniz sath› üzerinde baz›
harabeler görülüyordu. Bu harabelerin bir k›sm›, Anadolu Demiryollar›’na ait yeni liman
infla edildi¤i s›rada, toprak alt›nda kalm›flt›r.
Buras›n›n kapal› bir yer oldu¤u Appiane’nin
verdi¤i bilgiden anlafl›lmaktad›r. Buna göre,
Mitridat M.Ö. 72 senesinde yapm›fl oldu¤u deniz muharabesi s›ras›nda bu liman›n a¤z›n› 120
m. uzunlu¤undaki bir zincir ile kapatarak liman› Roma donanmas›na karfl› korumuflsa da yenilmekten kurtulamam›flt›.
Bunlardan baflka, Haydarpafla Sahras›’nda ve
deniz k›y›s›nda flimdiki gar binas›n›n arka taraflar›nda Bizans ‹mparatorlar›’n›n sayfiye saray› vard›. Bu sahilsaray›n, 17 yafl›nda ‹mparator olan Arcadius’un (395-408) naz›r› ve hocas›, meflhur Rufin’e ait oldu¤u san›lmaktad›r. Bu
adam, 397’de Bizans’ta öldürüldükten sonra,
çok muhteflem olan bu yap›, ‹mparatorlar taraf›ndan merasim ve sayfiye saray› olarak kullan›lma¤a bafllanm›flt›r. Bizans ordular›n›n Anadolu’ya gidifl ve gelifllerinde yap›lan merasimleri hükümdarlar bu saraydan takip ederlerdi.
“Haydarpafla, ‹stanbul halk›n›n min el-kadim
rûz-› hazanda ve Kad›köy ahalisinin her mevsimde mesiresi” idi.
Baflvekâlet Arflivi, Maliye Defterleri Tasnifi No.
8947, s. 339’a göre 1 fiaban 1145 (17 Ocak
1733) tarihinde Haydarpafla Bahçesi içinde
bulunan Bostanc› neferat odalar›yla, orta sofa, matbah ve cami, Lâle Devri baflmimar›
Kayserili Mehmet A¤a taraf›ndan tamir edilmifltir. Bu ifadeden, Haydarpafla Bahçesi içinde bilinen camiden baflka, Bostanc›bafl› neferat›na ait bir camiin daha bulundu¤u anlafl›lmaktad›r. Haydarpafla Bostaniyan Oca¤›’n›n
mevcudiyeti 1815 Tarihli Bostanc› Bafl› Defteri’nde de görülmektedir. Bu ocak eski Haydarpafla ‹skelesi yan›nda idi. 14 C. 1262 (Haziran
1846) tarihli bir arzuhalden Haydarpafla Vakf›’n›n bu tarihten sonra da devam etti¤ini ö¤reniyoruz.
‹nciciyan Efendi (1758-1833) eserinde Haydarpafla’ya ait flu bilgi vermektedir:
“Kanunî Sultan Süleyman’›n vezirlerinden birine izafeten Haydarpafla denilen düzlükte rivayete göre, Büyük Konstantinus’un bir saray›
bulunuyordu. Buradaki düzlükte, III. Selim’in
emriyle 1217 (1802-3)’te, Nizam-› Cedid’in
süvari askerlerine ait bir k›flla ve talim yeri yap›lm›flt›r. Burada, ayn› zamanda cami, evler ve
her türlü esnafa mahsus dükkânlar ve bir Türk
matbaas› yap›ld›. “
Kaynaklar: (Reyhan K. Erol, Kalhedon 1941 Bas›lmam›fl
Lisans Tezi) (Mahmut Golo¤lu, Pontus, s. 69) (Auguste Ba›lly, Bizans Tarihi, Tercüman Yay. 1/13-14) (R. E. Koçu,
Ayr›l›k Çeflmesi, ‹stanbul Ans. 3/1631) (E. Koçu, Bostanc›bafl› Defteri, ‹stanbul Ans. 6/2995) (Semavi Eyice, ‹stanbulfiam-Ba¤dat Yolu Üzerindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni.
Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 13, s. 90) (Sait Toydemir, ‹stanbul’da Uçan ‹lk Balon, Tarih Dünyas›, 1/100) (M. Z. Pakal›n, Tarih Deyimleri, 3/282 Surre Alay›) (fiem’danizâde Tarihi, Münir Aktepe Ter. 1/172) (Ayvansarayî, Hadîkatü’lCevâmi 2/242) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Derin, s.
69) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V.
Çabuk, s. 236-384) (Sicill-i Osmânî, 2/260 Had›m Haydar
Pafla) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi,
2/179) (H. fiehsuvaro¤lu, Haydarpafla’ya Dair Cumhuriyet
Gazetesi 23 A¤ustos 1952) (Sermet Muhtar Alus, Haydarpafla Hat Boyu, Akflam Gazetesi 28 fiubat 1939) (Muzaffer
Erdo¤an, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Bahçeleri, Vak›flar
Der. 4/173) (Muzaffer Erdo¤an, Kayserili Mehmet A¤a, s.
38) (‹nciciyan, 18. As›rda ‹stanbul, s. 111) (Suphî Tarihi,
s. 190/a, 211/b, 233/b, 234/a) (Tarih-i Cevdet, Sabah Gazetesi Yay. 5/373) (Sermet Muhtar Alus, fiirketi Hayriye,
Tarih Hazinesi 1951, s. 7/358) (H. fiehsuvaro¤lu, Canbaz,
‹stanbul Ans. 6/3364) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 34-35) (Muhayyelât-› Aziz Efendi, Sadelefltiren Ahmet Kabakl›, ‹stanbul
1973, s. 151-152) (III. Selim’in S›r Kâtibi Ahmet Efendi
Rûznamesi, Haz. S. Ar›kan, s. 64-65, 221, 231, 252, 258,
337) (Osm. Arfl. Muallim Cevdet Tas. Evkaf Defteri III.
No. 23073) (A. Göner, S. Ünver, s. 70)
1291
KARAMAN Ç‹FTL‹⁄‹ MES‹RES‹
K
üçükbakkalköy ile Merdivenköyü aras›nda
ve Bakkalköy’ün yar›m saat kadar bat›s›ndad›r.
Küçükbakkalköy Deresi’nin yan›ndan uzanan
toprak bir yol bizi bu ünlü mesiregâha götürür.
Yolun bafl›nda, Safiye Malatyal›o¤lu’nun
1955’te yapt›rd›¤› bir çeflme, yolun yar›s›na yak›n bir yerde, köprü bafl›nda da baflka bir çeflme vard›r.
Uzunçay›r Mesiresi yan›nda bulunan Merdivenköyü’nden de Karaman Çiftli¤i’ne gidilirdi. Eskiden mevcut olmayan Ankara Asfalt›
geçildikten sonra iki tepe aras›ndaki Papazbo¤az› mevkiine buradan da Kam›fll› Deresi üzerindeki fieytan Köprüsü’ne var›l›rd›. Kurba¤al›
Dere’nin bir kolu olan bu dere geçildikten bir
müddet sonra mesireye gelinirdi. Yol, takriben
4 km. dir.
Çiftli¤e, Sahra-y› Cedit üzerinden de gidilirdi.
Rahmetli Sermet Muhtar Alus, bir yaz›s›nda
flunlar› yazmaktad›r:
“Çiftlik, Erenköyü’ne pek uzak de¤ildi. Sahray› Cedid Camii önünden Kay›flda¤› Caddesi
tutulur, harap yel de¤irmeni geçilip A¤abey
Ah›r› denilen binan›n (Sultan Abdülhamit’in
musahiplerinden Nadir A¤a Çiftli¤i) bitifli¤inden, Küçükbakkalköyü aç›¤›ndan sola sap›l›r,
epeyce gittikten sonra oraya var›l›rd›. Yol, 3
km. dir.
Çukurumsu bir vadi, bir yan› bay›r, bay›r›n yukar›s› düzlük, düzlük a¤açlarla kapl› idi. Karaman Çiftli¤i a¤açl›¤›n 150-200 ad›m ötesin-
deydi. Belki de çiftli¤i Karamanl› bir Rum iflletti¤i için bu ismi alm›fl, yan›ndaki Küçükbakkalköy ile uzaktaki Büyükbakkalköyü Rum yata¤› imifl. Bütün bu arazi, Mekteb-i T›bbiye-i
Askeriye Naz›r›, Erkân-› Harp Mirlivas› Avni
Pafla’n›n kay›n validesinindi. ‹smi Hatice Han›mefendi idi. K›fl›n Divanyolu’nda, kay›n validesinin kona¤›nda, yaz›n Caddeboston k›y›s›nda kendi yapt›rd›¤› köflkte oturuyordu.”
Karaman Çiftli¤i bir mesire yeriydi. Bay›r›n
afla¤›s›nda ayazmay› and›r›r bir çeflme vard›r.
Mesire kuytu bir yerde oldu¤undan manzaras›
yoktur.
Ç. Uluçay’›n, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›
adl› eserinde, Topkap› Arfl. Dos. no. 4323’e
dayanarak verdi¤i bilgiye göre Safiye Sultan,
Üsküdar’›n Karaman Köyü’nde bir cami ve bir
çeflme yapt›rm›flt›r.
Safiye Valide Sultan, 1605 tarihinde vefat etti¤ine göre, cami ve çeflme bu tarihten evvel
yapt›r›lm›fl demektir.
Bugün, gerek Üsküdar ve gerekse Kad›köy’üne
ba¤l› Karamanl› Köyü yoktur. Bunun bugünkü
Küçükbakkalköy oldu¤u ve ilk isiminin de Karamanl› olarak yad edildi¤i san›lmaktad›r. Köyün Fatih zaman›nda kuruldu¤u ileri sürülebilir.
Kaynaklar: (Sermet Muhtar Alus, Karaman Çiftli¤i, Akflam Gazetesi, 31 May›s 1950) (Sermet Muhtar Alus, Avni
Pafla, ‹stanbul Ans. 3/1356) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 44) (Gezi Notu)
KAYIfiDA⁄I PINARI MES‹RES‹
K
ay›fl Da¤›’n›n güney eteklerinde olup nefis
bir manzaras› vard›r. Ulu a¤açlar›n gölgeledi¤i kat kat bahçesinde piknik yap›l›r. Kay›flda¤› Caddesi nihayetinde olup otobüsle dahi
gidilebilir.
KORULUK MES‹RES‹
K
Suphi Pafla
Korusu’nun kap›s›.
1292
ofluyolu ile ‹brahima¤a Mahallesi aras›nda
ve Seyyid Ahmet Deresi etraf›ndaki a¤açl› saha idi. Derenin bafllang›c› Valideba¤› Kasr›’na kadar uzan›yordu. Burada, derenin olufl-
turdu¤u küçük gölcükler vard› ki, etraf› tamamen salk›m sö¤üt a¤açlar› ile kapl› idi. ‹lk bak›flta insan› büyüleyen bir güzelli¤e sahipti.
Burada ayr›ca Adile Sultan’›n bir çeflmesi ve
namazgâh› vard›. Bu mesirenin üst taraf›nda
ise, Nuhkuyusu Caddesi’ne kadar uzanan Bitli
Kathane (üzerinde hiç bir fley yetiflmeyen arazi) Çay›r› bulunuyordu.
Mesire, Kofluyolu Caddesi, ‹bni Sina Caddesi
ve Seyyid Ahmet Deresi Yolu ile çevrilmifl
olup Karacaahmet Mezarl›¤› taraf› ile ‹bni Sina Caddesi taraf› tepe idi. Yeri için 1971 tarihli ‹stanbul fiehir Rehberi’nin 27 nolu paftas›na
bak›n›z.
KÜÇÜK ÇAMLICA MES‹RES‹
B
urada Sultan 4. Mehmet’in bir çeflmesi ile
bir namazgâh› ve Sultan II. Mahmut’un
küçük bir kasr› vard›. Çeflme bugün de mevcut
olup namazgâh yerine küçük bir cami yap›lm›flt›r.
L‹BADE MES‹RES‹
Libade Suyu Çeflmesi bahsine bak›n›z.
M‹LLET BAHÇES‹
(ÇAMLICA BAHÇES‹)
T
ophanelio¤lu ile K›s›kl› Sar›kaya mevkii
aras›nda olup iki yan›ndan K›s›kl› Caddesi geçmektedir.
Abdülaziz devrinde (1861-1876) gittikçe ra¤bet gören ve flenleflen Büyük Çaml›ca’y› güzellefltirmek maksad› ile 1864 tarihinde ‘Çaml›ca
Yolu Komisyonu’ ad› ile bir komisyon kurulmufltu. Bu teflekkül Çaml›ca’da baz› yollar yapt›rm›fl ve 1870 tarihinde de Millet Bahçesi dedi¤imiz park› tanzim ettirmiflti. Vaziyet krokisi
için Esma Sultan Kasr› bahsine bak›n›z.
Tophanelio¤lu’ndan K›s›kl›’ya uzanan esas yol,
eskiden park›n sol taraf›ndan geçti¤i halde bu
tarihte iki taraf›ndan geçirilmifl ve park›n üst
k›sm› ile Sar›kaya mevkii aras›nda Sar›kaya
Tepesi bulundu¤undan kaz›larak yol bugünkü
seviyeye getirilmiflti. Bu arada yolun sa¤ taraf›na hâlâ duran istinat duvarlar› yap›lm›fl ve tepe üzerinde bulunan kabirler de sol taraftaki
Sar›kaya Mezarl›¤›’na nakledilmiflti. Zemini
parke tafl ile döflenen bu uzun yol, Büyük Çaml›ca’daki Subafl› mevkiine kadar uzat›lm›flt›.
Recaizâde Mahmut Ekrem Bey, (1847-1913)
Araba Sevdas› adl› eserinde Millet Bahçesi’nden flöyle bahseder:
“Ba¤larbafl› yolu ile Çaml›ca’ya giderken Tophanelio¤lu’ndaki dört yol a¤z›ndan afla¤› yukar› yüz ad›m ileriye bak›lacak olursa o genifl flosenin sonunda ve tam ortas›nda, etraf› bir buçuk arfl›n kadar yüksek duvarlarla çevrili bir
a¤açl›k görülür...” Park›n üst kap›s› önündeki
“Meydanc›¤›n otuz ad›m kadar ötesinde, epeyce genifl ve yüksek bir set üzerinde, eski zaman
ifli binalar› taklit suretiyle yap›lm›fl, enli saçakl›, tek katl› bir bina ile bunun etraf›nda baz›
büyücek a¤açlar vard›r. Onun üst taraf›nda
baflka bir setle bafllayan yerde ise birtak›m mefle ve servi a¤açlar›yla zaman›nda nas›lsa k›r›lamay›p kalan ve oran›n ‘Sar›kaya’ ad›yla an›lmas›na sebep olan iri iri sararm›fl kayalar ve
iniflli yokufllu bir de metruk mezarl›k vard›r...
‘Çaml›ca Bahçesi’ ad›yla ‹stanbul’da en önce
düzenlenen ve halk›n istifadesine aç›lan parkt›r. Birkaç zamandan beri halk›n buraya ra¤beti azald›¤› için birçok günler kap›lar› kapal› durur.” (Roman 1889 tarihinde yaz›lm›flt›r.)
Gerçekten gönül aç›c› bu bahçenin ortas›ndaki bir düzlükte, “üstü kapal›, etraf› aç›k kameriyemsi bir fley ve baz› kenar yollar üzerinde
kulübe tarz›nda muntazam ufak tefek binalar
görürsünüz. Bunlardan kameriyeye benzeyen
fleyin, fevkalâde günlerde çalmak ve oynamak
için getirtilecek saz tak›m›na mahsus bir yer ve
o kulübeciklerin de yiyecek içecek sat›fl› için
yap›lm›fl birer büfe oldu¤unu anlar, bunlar› da
be¤enirsiniz.
Biraz daha ilerleyince büyük bir havuz, onun
ortas›nda flirin bir adac›k ve bu adan›n k›y› ile
irtibat›n› sa¤lamak üzere, gayr› muntazam flekilde, gelifligüzel yap›lan ve ilk bak›flta insana
tabiiymifl hissini veren çitten köprüler gözünüze çarpar. Adan›n üstünde yine ifllenmemifl
a¤aç dallar›ndan ve kütüklerden yap›lm›fl zarif
bir köflk görürsünüz. Bunlar da son derece hoflunuza gider. En yukar› iki kap›dan ç›karak
1293
lu ve Ba¤larbafl› taraflar›nda köflkler, evler kiralayarak daha flimdiden buralara tafl›nmaya
bafllad›lar.
Nihayet o y›l›n May›s ay› bafllar›nda ‘Çaml›ca
Park›’ törenle aç›ld›. Dinlenme ve gezintiye
mahsus olan cuma ve pazar günleri Beylerbeyi,
Üsküdar, Kad›köyü gibi Çaml›ca’ya civar say›lan yerlerden baflka ‹stanbul’un en uzak semtlerinden kad›nl› erkekli insan selinin parka
ak›fl› gerçekten görülme¤e de¤erdi.
Suphi Pafla Korusu
içinde ‹stanbul
Büyükflehir Belediyesi
taraf›ndan yapt›r›lan
Cihannüma Köflkü.
mahut meydanc›¤› geçtikten sonra set üzerinde yükselen deminki binaya dikkatlice bakarsan›z bunun bir gazino oldu¤unu hemen anlar
ve bu bahçenin her bak›mdan mükemmel bir
park oldu¤unu tasdik edersiniz.”
‘Çaml›ca Park›’ o zamanlar flimdiki gibi tenha,
sessiz ve hüzünlü de¤il, bilâkis çok flenlikli, çok
nefleli, kalabal›k bir e¤lence yeriydi.
Cihannüma Köflkü.
Çok emek sarf edilerek meydana getirilen bu
park›n nihayet 1870 bahar›nda halk›n istifadesine aç›laca¤› söylentisi ortal›kta dolaflmaya
bafllad›. Bu ilgi çekici havadis, e¤lence düflkünü bir tak›m ‹stanbul gençleriyle bu gibi e¤lencelere, yarad›l›fllar› icab›, erkeklerden kat kat
düflkün olan han›mlar› harekete getirdi. Adeta
birbirleriyle yar›fl›rcas›na elbise ve süsle ilgili
haz›rl›klara bafllad›lar... Bir çok aile, her günün
her saatinde, hatta mehtapl› gecelerde bu e¤lence yerinden daha fazla faydalanabilmek
için, Çaml›ca, Bulgurlu, K›s›kl›, Tophanelio¤-
Büyük bir ar› kovan›na benzeyen park›n d›fl›
ise bir baflka âlemdi. ‹çlerinde süslü han›mlar,
fl›k beyler bulunan bir kaç yüz araba park›n etraf›n› kuflatarak müteharrik bir zincir gibi birbiri ard›nca biteviye dolafl›rlard›.”
Park›n bu ihtiflaml› ve parlak devri 93 harbi
dedi¤imiz 1877-78 Osmanl›-Rus Savafl›’na kadar sürmüfl ve bu yedi senelik dönem zarf›nda
‹stanbul’un en itibar edilen bir e¤lence yeri olmufltu. Bu yüzden, Kad›köyü’nün sayfiye yerleri olan Papas’›n Ba¤›’na, (Kufldili Çay›r›), Fenerbahçe Park›’na ve Moda’ya ra¤bet edilmemiflti.
Millet Bahçesi’nin etraf›nda birçok devlet ricalinin köflkleri bulunuyordu. Bunlar aras›nda,
M›s›rl› Mustafa Faz›l Pafla’n›n (1829-1875), ilk
Meclis-i Mebusan Reisi Hasan Fehmi’nin
(1836-1910), Tunuslu Mahmut Pafla’n›n, Mabeyin Bafl Hekimi ve fieyhület›bba Dr. Nafiz
Pafla’n›n (1839-1929), Râmiz Pafla’n›n, Ahmet
Pafla’n›n, Seydi Ali Paflazâde Hamdi Pafla’n›n
o¤lu Memduh Pafla’n›n, Sultan Abdülaziz’in
o¤ullar›ndan fiehzade fievket Efendi’nin
(1872-1899) ve fiehzade Seyfeddin Efendi’nin
(1874-1927) köflkleri vard›.
Millet Bahçesi, 7 Mart 1868 ile 6 Temmuz
1870 tarihleri aras›nda fiehremini olan Server
Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.
Server Pafla, 1821 tarihinde do¤mufltur. Onun
zaman›nda ve 1868 y›l›nda ‹stanbul 14 daireye
ayr›lm›fl ve ilk atl› tramvaylar onun zaman›nda
çal›flma¤a bafllam›fl ve Taksim Bahçesi de yine
bu s›rada tanzim edilmifltir. Rumeli ve Anadolu Yakas›’n›n gaz ile ayd›nlat›lmas› ve gazhanelerin tesisi onun himmeti ile olmufltur.
Server Pafla, 1303 (1885-86) tarihinde Adliye
Naz›r› bulundu¤u s›rada vefat ederek, Divan-
1294
TAfiDELEN MES‹RES‹
yolu’ndaki Sultan Mahmut Türbesi hazîresine
gömülmüfltür.
Sar›gazi Köyü Camii bahsine bak›n›z.
Kaynaklar: (Recâizâde, Araba Sevdas›, s. 11 vd.) (R. Ziyao¤lu, ‹stanbul Kad›lar› ve fiehreminleri, s. 95 vd.) (S. M.
Alus, Belediye Bahçeleri, ‹stanbul Ans. 5/2454) (E. Talu,
Çaml›ca’n›n Dili Olsa, ‹stanbul Ans. 7/3717) (Sicill-i Osmânî, 3/11 Server Pafla) (Osman Nuri (Ergin), ‹stanbul
fiehreminleri, s. 100) (A. Lûtfi Efendi Tarihi, Haz. M. Aktepe, 13/13 Millet Bahçesi)
SUPH‹ PAfiA KORUSU
Suphi Pafla Köflkü bahsine bak›n›z.
fiÜCA’ BA⁄LARI MES‹RES‹
E
vliya Çelebi “Hazret-i fiüca’ Baba, Battal
Gazi’nin arkadafllar›ndan büyük ve keramet sahibi bir zatt›r. Ba¤ çapalar iken y›lan zehirleyip ölmüfltür. fiüca’ Ba¤lar› içinde gömülüdür” demektedir.
Ayvansarayî Hüseyin Efendi, fieyh Selâmi Ali
Efendi’nin 1104 (1692) tarihinden evvel fiüca’ Ba¤lar› civar›na bir mescit yapt›rd›¤›n› söylüyor ki, bu mabet bugün de mevcuttur. Camiin ikinci bânisi, garip bir tesadüf olarak fiüca’
Ahmed Pafla’d›r.
fiüca’ Ba¤lar›, Bülbüldere Mezarl›¤› üst taraf›nda ve meflhur Selâms›z Meydan›’n›n bulundu¤u yerde veya civar›nda idi. Bu meydanda bugün Üsküdar Anadolu Lisesi binas›
vard›r.
TUNUSBA⁄I BAHÇES‹
K
aptan-› Derya Piyale Pafla, 967 (1560) tarihindeki Cerbe Adas›’n›n fethi üzerine
‹stanbul’a dönerken Tunus’tan getirdi¤i asma
fidelerini buraya diktirdi¤i ve ayr›ca bir de havuz yapt›rd›¤› için bu isimle an›l›r. O tarihlerde Tunusba¤›, flehrin d›fl›nda say›lan bir yer
idi. Bu ba¤›n yerini belirtmeye flimdilik imkân
yoktur. Fakat, Dönme Dolap Soka¤› ile Tunusba¤› Caddesi arkas›nda bulundu¤u san›lmaktad›r.
Kâtip Çelebi, Piyale Pafla’n›n bu bahçesinden
“Üsküdar’daki bahçesi dünya acaibinden idi” diye
bahsetmektedir.
Piyale Pafla 1578’de öldü. Kabri, Kas›mpafla’da
Camii yan›ndaki türbesindedir.
Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi, 11592 Nolu ve 9
Ca. 1194 (13 May›s 1780) tarihli bir inhada
“Üsküdar’da asar-› hayriyesi bulunan Piyale
Pafla ve Hace Gevher Sultan’›n k›z› olan Hatice Han›m Sultan evkaf›ndan bir cihetin tevcihi” istendi¤i yaz›l›d›r. Bu hususta yaz›lm›fl 21 Z.
1215 (4 May›s 1801) tarihli bir de takrir mevcuttur.
Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/176) (Kâtip Çelebi, Tuhfetü’l-Kibâr fî Esfari’l-Bihâr,
Orhan fiaik Gökyay Ter. s. 208) (Sicill-i Osmânî, 2/41-42)
(Osm. Arfl. M. Cevdet Tas. Evkaf Defteri II)
1295
Üsküdar Musiki Cemiyeti
Sinema ve Tiyatrolar›
AZ‹Z‹YE T‹YATROSU
T
ri aras›nda yaflam›flt›r. Beykoz ve Büyükdere’deki korular› hâlâ ünlüdür.
iyatro, Ba¤larbafl› Semti’nde ve ‹cadiye
Tepesi üzerinde Çaml›ca Caddesi, Kurt
Çelebi Soka¤›, Ayarc›bafl› Soka¤› ve Temafla
Soka¤› ile s›n›rland›r›lm›fl adan›n bir k›sm›n›
kaplamakta idi.
Tiyatro binas›nda haftan›n baz› günlerinde, piyano eflli¤inde sessiz filmler oynat›l›rd›. Film dairesinin demir aksam› bugün dahi görülmektedir.
Ba¤larbafl›’ndan toprak bir yol ile gidilen ahflap, büyük bina, 1865 tarihinde veya bir müddet evvel Sultan Abdülaziz devrinde yap›ld›¤›
için Aziziye Tiyatrosu ad› verilmifltir. ‹stanbul’un ilk tiyatrolar›ndan biridir.
24 Temmuz 1908’de ‹kinci Meflrutiyet’in ilân›ndan sonra, 7 Ekim 1908 Çarflamba gecesi
Üsküdar Yeni Cami imam› Abdülkadir Efendi,
teravih namaz›ndan sonra kendisine uyacaklar›na yemin ettirdi¤i cemaatle birlikte tiyatro
ve karagöz oynat›lan yerleri basarak tahrip etmifllerdi.
Sultan Aziz’in tahttan indirilmesinden (1876)
sonra Osmanl› Tiyatrosu ismini alm›flt›r.
Tiyatroda devrin birçok sanatkârlar› temsiller
vermifltir. Büyük kabiliyet Ahmet Fehim Bey,
(öl. 1930, Büyükada) temsiller verdi¤i bu yap›ya Tepe Tiyatrosu ad›n› vermektedir.
fieyhü’l-muharrirîn Üsküdarl› Burhan Felek
Beyefendi’nin 1911 tarihindeki oyunlar›nda
baz› roller alm›fl oldu¤u hat›ralar›nda yaz›l›d›r.
1920 tarihinde yanan bina, Abraham Pafla
ad›nda bir Ermeni zengini taraf›ndan yapt›r›lm›flt›. At nal› fleklindeki tiyatronun üç cephesinde, üç kat halinde localar yer alm›flt›. O devirde Ba¤larbafl› ve civar› hemen hemen tamamen Ermenilerle meskun bulundu¤undan
temsiller ilk zamanlarda Ermenice verilmifltir.
M›s›r H›divi ‹smail Pafla’n›n ‹stanbul kap› kethüdas› olan Abraham Pafla 1833-1918 tarihle-
Ünlü tiyatro artisti Karakaflyanlar burada bir
çok piyesler oynam›fllard›r. Türk tuluat tiyatrosunun büyük komedyenlerinden Abdürrezzak Abdi, 1914 Haziran›nda bu tiyatroda ‘Kanl› ‹ntikam’› oynam›fl ve k›sa bir müddet sonra
da Kad›köy’de Alt›yola¤z›’nda oturdu¤u evde
ve 30 A¤ustos 1330 (12 Eylül 1914)’te vefat
etmifltir. Kabri Karacaahmet Mezarl›¤›’nda ve
Çiçekçi Camii karfl›s›ndad›r.
Temaflahane-i
Osmanî
Kumpanyas›’n›n
bafll›¤›.
(Hayat Tarih
Mecmuas›,
Aral›k 1969)
1299
Agop Beyleryan köflkünün genifl bahçesinde
kuruldu¤undan Beylero¤lu Tiyatrosu ismiyle
ünlü idi. Ahflap, Beyaz köflkü, Berberyan
Mektebi’nin yan›nda idi. Bu mektep bahsine
bak›n›z.
Bu genifl bahçenin etraf›n› bir duvar çevirmiflti. Kemerli kap›s› cami taraf›nda bulunuyordu.
Buradan iki kademeli bahçeye girilirdi. Birinci
kademenin sonunda, semte ismini veren, ulu
f›st›k çam› a¤ac› bugün apartmanlar aras›nda
hâlâ görülmektedir.
Tiyatronun yan taraf›ndaki havuzlu bahçeye
iki tarafl› mermer merdivenlerle ç›k›l›rd›. Bahçede çok nadide yemifl a¤açlar› vard›.
Üsküdar’da aç›lan ilk
sinemalardan birinin
el ilân›.
Tepe, tiyatronun yap›lmas›ndan sonra, yeni
bir icat oldu¤u için ‹cadiye ad›n› alm›flt›r.
Kaynaklar: (Ahmet Fehim Bey’in Hat›ralar›, Tercüman
Yay. s. 176) (‹stanbul Ans. 2/850 K. Pamukcuyan) (Metin
Ant, Meflrutiyet Devri Tiyatrosu, s. 64) (Türk Tiyatrosu
Ans. Remzi Kitâbevi, s. 56-426) (Gezi Notu) (Ali Cevdet
Bey, ‹kinci Meflrutiyetin ‹lân›, F. R. Unat Ter. s. 171) (S.
M. Alus, Yeranuhi Karakaflyan, Tarih Hazinesi 1950 Say›:
1, s. 44) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1, s. 20) (H. Edip Ad›var, Mor Salk›ml› Ev)
BEYLERO⁄LU T‹YATROSU
(BA⁄LARBAfiI T‹YATROSU)
T
Beylero¤lu Tiyatrosu
yerleflim krokisi.
iyatro, Bülbüldere - Ba¤larbafl› Yolu’nun
sa¤ taraf›nda, Kuru Çeflme Mevkii’nde,
1965 tarihinde yapt›r›lan Selâmi Ali Efendi
Camii’nin k›blesi yönünde idi. Bugün yerinde
bir çok apartmanlar bulunmaktad›r.
Tiyatro naml› Ermeni zenginlerinden sarraf
Seyircilerin oturdu¤u yerin üzeri büyük ve genifl bir tente ile örtülmüfltü. Sol taraf›nda saçakl› bir loca mahalli bulunuyordu. Sahne ahflap fakat güzeldi.
Küçüklerin 10, büyüklerin 15 kurufla girdi¤i bu
tiyatroda devrin birçok flöhretleri temsiller
vermiflti. Bunlar aras›nda ‹clâl Gençdur’un efli
rahmetli Nuri Gençdur’un temsilleri büyük bir
ilgi görürdü. Onun oynad›¤› Baba, Cellat Kara
Ali, Baykufl piyeslerinin sanki bir baflkal›¤›
vard›. Bu sanatkârlar aras›nda Raflit R›za’y›,
Naflit’i, ‹smail Dünbüllü’yü, fievki fiakrak’›,
Ahmet Güldürür’ü ve hanende Sabriye Tokses
Han›m’› burada rahmetle anmaktay›z
Tiyatro en parlak dönemini 1937-40 tarihlerinde ‹zmir’den geldi¤i söylenen Nuri Gençdur
zaman›nda yaflam›flt›r. Bu dram sanatkâr›n›n
temsillerini fievki fiakrak’›n nezih komedileri
takip ederdi. Bu fliflman sanatkâr›n a¤z›ndan
bir tek kötü kelâm›n ç›kt›¤› görülmemiflti. Hayat›n›n son senelerini fakr ü zaruret içinde geçiren fievki fiakrak’›n evi Salk›msö¤üt Tekkesi’nin üst taraf›nda, Topkap› Saray› duvar›na
bitiflik olan ayazman›n karfl›s›nda idi. Bir ara
akl›n› da yitiren komedyen, ahflap evinin cumbas›nda akflama kadar oturur ve sabit nazarlarla kale duvarlar›n› seyrederdi.
1940 tarihlerinde, Sultan II. Abdülhamit’in
mabeyin kâtiplerinden olup sonradan intihar
eden Tahsin Bey’in efli Nenem Meryem Aksütden’in bizleri yan›na alarak bu tiyatroya götürmesini hâlâ hat›rlar›m. Daha sonra aç›k sinema
olan bu tiyatronun yan taraf›nda Marko’nun
Bahçesi dedi¤imiz çam a¤açlar› ile kapl› bir
1300
bahçe vard›. Bir k›r kahvesi niteli¤inde olan bu
yere sonradan bir sahne ve pist ilâve edilmiflti.
Burada, her akflam caz çalard›. Bilhassa Fehmi
Ege’nin konserlerinin verildi¤i geceler gazino
t›kl›m t›kl›m dolard›. Bu gazinonun yan›nda
ünlü sanatkâr Müzeyyen Senar’›n kârgir evi ve
onun yan›nda da Amerikan K›z Koleji, tam
karfl›s›nda ise su deposu bulunuyordu.
Baz› eserlerde Üsküdar Tiyatrosu ad›yla yad
edilen Beylero¤lu Tiyatrosu’nun, 15 May›s
1866 tarihinde Ruzname-i Ceride-i Havadis Gazetesi’nde yay›nlanm›fl olan ilânda o senenin
yaz›nda mevsim sonuna kadar faaliyette bulunaca¤›, temsillere abone kaydedildi¤i, müflterilerin memnun edilece¤i bildirilmiflti.
Ba¤larbafl›’nda bu tiyatrodan baflka, 1876 yaz›nda temsiller verilen ve Eflref Bey’in Canbazhanesi ad› ile bilinen bir yazl›k tiyatro daha
vard›.
Beylero¤lu Tiyatrosu’nun arsas›na 1984 tarihinde Üsküdar Fazilet Lisesi yap›lm›flt›r.
rinde, kara-kuru bir genç geldi. Raflit R›za’ya
Savc› Feridun Bey’den bir mektup getirdi. Bu
genç, ‹. Galip (Arcan) idi. Kumpanyaya ald›m.”
Dilküfla Tiyatrosu’nda Molière’in bütün eserlerinin oynanm›fl olmas› dikkat çekicidir.
Türk Tiyatrosu’nun büyük flöhretlerinden olan
‹. Galip Arcan 1894 tarihinde Üsküdar Hac›
Hesna Hatun Mahallesi’nde do¤mufl ve ilk defa bu tiyatroda eylül 1909’da sahne hayat›na
at›lm›fl ve 1974 tarihinde vefat ederek Kartal’da Maltepe Mezarl›¤›’na gömülmüfltür.
Ahmet Fehim Bey’in hat›ralar›nda ismi an›lmadan geçen “tiyatro merakl›s›” zat, “Fütûhat› Osmaniye” mektebinin kurucusu olan ‹stanbul ‹cra Reisi Refik Bey idi. Sünnet dü¤ünü bu
mektebin bahçesinde “‹ane-i Milliye” yarar›na
düzenlenmifl ve sonradan bir sahne yap›larak
tiyatro haline getirilmiflti. O zamanlar mektep,
flimdiki Verem Dispanseri’nin yerinde bulunuyor ve büyük bahçesi de Do¤anc›lar Meydan›’na kadar uzan›yordu.
Musahipzâde Celâl
Bey’in ‘Balabana¤a’
oyunundan bir sahne.
Kaynaklar: ((E. Koçu, ‹stanbul Ans. 2/724; 5/2699 Kevork Pamukcuyan) (Gezi Notu) (R. Ahmet Sevengil, Tanzimat Tiyatrosu, s. 10-98) (Mir’at-i ‹stanbul) (Salah Birsel,
Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas Bo¤aziçi, s. 320)
D‹LKÜfiÂ T‹YATROSU
D
ilküflâ kelimesi gönül aç›c› manas›na gelir.
Dilküfla Tiyatrosu Do¤anc›lar Meydan›’nda ve bir zaman Emlak Vergi Dairesi olarak kullan›lan flimdiki Do¤an Lisesi’nin hemen arkas›nda idi. Yan taraf›nda Silâhflör fiakir Bey çeflmesi ve sebili vard›r.
Ünlü aktör Ahmet Fehim Bey hat›ralar›nda:
“Üsküdar’da bir tiyatro merakl›s›n›n idaresinde, fiehzade Abdülmecit (1868-1944) Efendi’nin himayesinde bulunan bir klüp, büyük
bir sünnet dü¤ünü yapmak üzere koca bir arsada, mükemmel bir sahne kurmufltu. Sonradan
bu arsa, merakl›s›n›n himmetiyle tiyatro flekline sokuldu. ‹smine de ‘Dilküfla Tiyatrosu’ denildi. “
“Orada bir küçük kumpanya ile haftada birkaç
oyun vermeye bafllad›k. Bu s›ralarda, günün bi1301
‹smail Dümbüllü (1897-1973) hat›ralar›nda:
“Do¤anc›lar semtindeki Dilküfla Tiyatrosu’nda, kap›s›nda m›z›ka çalan kifliden bir bilet
al›p içeri girdim. (1912 tarihlerinde) Orada
Kel Hasan’› (öl. 1929) seyrettim...” demekte
ve biraz ileride de: “Amatör olarak Üsküdar
Dilküfla Tiyatrosu’nda” ilk defa sahneye ç›kt›¤›n› aç›klamaktad›r. De¤erli tulûat sanatç›s›
an›lar›nda devamla anlat›r:
Musahipzâde Celâl
Bey’in, kendi ismini
tafl›yan sokak
üzerindeki evi.
Bu büyük arazide vaktiyle çeflme sahibi Silâhflor fiakir Bey’in kona¤› ve müfltemilât› bulunuyordu. Kona¤›n bir bölümünde Nakflibendî
ayinleri yap›l›rd›.
Baz› temsillerde rol alm›fl olan Burhan Felek
Bey hat›ralar›nda:
“Bütün orta oyunu, hokkabaz, karagöz, kuklac›
esnaf›n›n Bal›kpazar›’n›n içlerinde bir kahvesi
vard›. Bizim merkezimiz, Üsküdar’da ‹mrahor
Kahvesi’ndeydi. Bu kahve, Neyzen Tevfik’in
dahi devam etti¤i mütevaz› bir mahalle kahvesiydi. Hemen her akflam biz bu kahvede toplan›rd›k. Bizim, orta oyununa ve hiç bir taklide
istidad› olmayan, ama iflin merakl›s› olan bir
menacerimiz vard›: Akif. Akif bizden hayl›
yafll›yd›. Akif, Salacak Dergâh› (Ekmek Yemez
Tekkesi) fleyhi idi. Üsküdar’da böyle küçük
tekkeler vard›. Akif de bu tekkenin babadan
kalma fleyhi idi.”
Dilküfla Tiyatrosu, sonradan yazl›k Aypark Sinemas› haline getirilmifl ve 1965 tarihinde de
yerine vergi dairesi yap›lm›flt›r.
Bugün yerinde Do¤an Lisesi bulunmaktad›r.
Say›n Emin Ongan “Türk Musikisi Hizmetinde 50. Y›l” adl› kitapta Atâ Bey’in hayat›n› anlat›rken:
Üsküdar Hale
Sinemas› ve çevresi.
1302
“‹hsaniye’de Haf›z Mehmet Bey’e (Mahmut
Baler’in babas›) ait Köprülü Kona¤› kiralayarak zaman›n müstesna okullar›ndan biri olan
Füyûzât Mektebi’ni kurmufltur. Sonradan Paflakap›s›’ndaki konaklar›n›n bahçesinde (Dilküfla) tiyatrosunu yapt›rarak bu sahadada baflar› göstermifltir” demektedir.
“Bir gün, yine arkadafllar› ile birlikte tiyatro
kap›s›ndan içeri girme¤e paralar› olmad›¤›
için... tiyatro binas›n›n yan›nda yeni yap›lmakta olan evin (Rahmetli Dr. S›tk› Özferendeci’nin evi) penceresinden girerek iki bina aras›ndaki ayd›nl›k yerine oradan bulduklar› bir
tahtay› uzatarak öte tarafa geçerler. Karanl›kta,
el yordam›yla yürüme¤e bafllarlar. Afla¤›dan gelen bir tak›m seslerden sahneye yaklaflt›klar›n›
anlayarak, bulunduklar› yerden birer birer afla¤›ya sark›p”... oyunu seyretme¤e bafllarlar.
Emin Ongan Bey, yukar›da ad› geçen kitapta:
“Balkan Harbi sebebiyle Selimiye K›fllas› taraf›ndan ah›r olarak iflgal edilen tiyatro binas›,
daha sonra sanata karfl› gösterilen taassubun
kurban› olmufl ve kasten yakt›r›lm›flt›r.” demektedir.
Oysa, tiyatro binas›n›n, mütareke döneminde
büyük Paflakap›s› yang›n› s›ras›nda yok oldu¤u
bilinmektedir.
Üsküdar’da bu tiyatrodan baflka, Hakimiyet-i
Milliye Caddesi üzerinde ve bu caddenin Tepsi F›r›n Soka¤› ile birleflti¤i köflede ve Ziraat
Bankas›’n›n bulundu¤u yerde, Salafl Kamer Tiyatrosu ve Tophanelio¤lu Millet Bahçesi’nde,
bu isimle an›lan bir yazl›k tiyatro daha vard›.
Di¤er tiyatro bahislerine bak›n›z.
Kaynaklar: (Tiyatro Ans. s. 426) (Metin Ant, Meflrutiyet
Devri Türk Tiyatrosu, s. 64) (Ahmet Fehim Bey’in Hat›ralar›, Tercüman Yay. s. 196) (E. Koçu, ‹smail Galib Arcan,
‹stanbul Ans. 2/972) (Orhan Bayrak, ‹stanbul Gömülü
Meflhur Adamlar, s. 231) (Burhan Felek, Geçmifl Zaman
Olur ki, Milliyet Gazetesi, Temmuz 1979) (Sadi Yaver Ataman, Dümbüllü ‹smail Efendi Notlar 2, s. 114) (Türk Musikisi Hizmetinde 50. Y›l)
ÜSKÜDAR HALE S‹NEMASI
S
inema, Ahmediye Meydan›’nda ve bugünkü Ziraat Bankas› Üsküdar fiubesi’nin yerinde idi. Yan›nda ‘Bizim Sinema’ bulunuyordu.
ti’nin kurucusu olup 1935 tarihinde vefat ederek Karacaahmet’e gömülen Udî Ali Rifat Ça¤atay; Münir Nureddin ve Selâhaddin P›nar’›n
müzik hocas› olup 1923’te vefat eden Üsküdarl› Bestenigâr Ziya Bey; 1938 tarihinde vefat
eden hanende haf›z Arap Cemal Calan Bey;
1935’te vefat eden Neyzen Yusuf Paflazâde Celâleddin ‹yisen Bey; Udî Sami Bey emek vermifllerdir.
Atâ Bey, 1876 tarihinde Üsküdar’da ‹nadiye
Semti’nde dedesi Mahmut Pafla’n›n bugün de
mevcut olan kona¤›nda do¤mufltur. Babas›, I.
Ordu Muhasebe Bafl Müfettifli Miralay (Albay)
Hac› Reflid Bey’dir.
Tam bir ‹stanbul efendisi olan Atâ Bey, kendi
mesle¤inden baflka e¤itim alan›nda da çal›flm›flt›r. Üsküdar’da ‹hsaniye’de Mabeyinci Haf›z Mehmet Bey’e ait olan Köprülü Kona¤›n selâml›k k›sm›n› kiralayarak burada zaman›n numune okullar›ndan biri olan Füyuzat Mektebi’ni kurmufltur. Sonradan bu okulu, Do¤anc›lar
Meydan›’na ve bir kap›s› ‹hsaniye Soka¤›’na
aç›lan kona¤›n›n müfltemilât›na nakletmifltir.
Bu kona¤›n bahçesine de meflhur Dilküfla Tiyatrosu’nu yapt›rm›flt›r.
H
ale Sinemas› ad› alt›nda, 1924 tarihinde,
ahflap olarak yap›lm›flt›r. Eskiden yerinde
büyük bir han vard›. Caddeye aç›lan büyük kap›dan uzun koridora girilirdi. Seyircilerin oturdu¤u yerin etraf›n› localar sarm›flt›. Üst katta
balkon ve iki yanda galeriler vard›.
Sinema binas›n›n sa¤ taraf›ndaki bahçesine
güzel bir gazino yap›lm›flt›. 1958’de etraf›ndaki
dükkânlarla beraber y›kt›r›lm›flt›r.
ÜSKÜDAR MUS‹K‹ CEM‹YET‹
C
emiyet, 1918 tarihinde Anadolu Musiki
Cemiyeti ad› alt›nda Telgrafç› Atâ ve
fievket Beyler taraf›ndan, ‹mrahor’da, Nikâh
Dairesi’nin solundaki büyük ahflap konakta
kurulmufltur.
Onalt› y›l reislik görevini yürüten Atâ Bey,
1934 tarihinde vefat ederek Karacaahmet Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Atâ Bey’in kardefli
Lütfi Bey ünlü bir karagözcü idi.
Cemiyete, Kad›köy fiark Musikisi Cemiye-
‘Lâle Devri
E¤lenceleri.’
Levnî’nin minyatürü.
(Hayat Tarih
Mecmuas›,
Eylül 1969)
1303
13 Mart 1936 tarihinde vefat eden Atâ Bey,
Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n fiehitlik k›sm›na
ve babas›n›n yan›na gömülmüfltür.
Anadolu Musiki Cemiyeti kuruluflundan bir
sene sonra, 1919 y›l› bafllar›nda isim de¤ifltirerek Darü’l-Feyz-i Musiki Cemiyeti ad›n› alm›flt›r. Bu s›rada ‹mrahor’daki bina da terk edilerek Paflakap›s›’nda, bir zamanlar ‹lkö¤retim
Müdürlü¤ü olarak kullan›lan eski Paflakap›s›
‹lk Okulu karfl›s›nda, Tunusba¤› Caddesi üzerinde, flimdi mevcut olmayan, 39 no’lu ahflap
binaya tafl›nm›flt›r.
Darü’l-Feyz-i Musiki Cemiyeti bu s›rada birçok
konserler vermifltir. Bir el ilân›ndan, bugün yerinde Yap› ve Kredi Bankas› ikramiye evlerinin bulundu¤u, Dr. S›tk› Özferendeci Soka¤›
üzerindeki ‹hsaniye Salon Sinemas›nda, 17
Haziran 1919 günü bir konser verdi¤i anlafl›lmaktad›r.
Cemiyette bir çok tan›nm›fl kimse görev alm›fllard›. Bunlar aras›nda:
Türkmenzâde Osman Bey, Sakall› Salahaddin
Bey, fiair Üsküdarl› Talât Bey (1858-1926, Karacahmet), Udî Sami Bey, Kanunî Vedat Bey,
Mahmut Baler’in babas› mabeynci Haf›z Mehmet Bey, Udî Selâhattin P›nar (1902-1960),
Kemanî Paflazâde Mithat Bey, Udî B›d›k Ali
Bey, Kanunî Osman Güvenir, Tanburî Fahri
Düngeler, Klarnetçi Nâz›m Bey, Kanunî Galip
Bey, Hanende Arap Ahmet Bey ve Kanunî
Safvet Bey bulunuyordu.
Cemiyet, uzun y›llar bar›nd›¤› Paflakap›s›’ndaki ahflap yap›y› çok harap olmas› gerekçesiyle
terk etmifl ve Ahmediye Camii karfl›s›nda
Gündo¤umu Caddesi ile Esvapç› Soka¤›’n›n
birleflti¤i yerde, bir aral›k Halk F›rkas› binas›
olan, Diflçi Hamdi Bey’in d›fl› kârgir içi ahflap
olup 1979 senesi temmuzunda y›k›lan binaya
tafl›nm›flt›r.
Daha sonra buradan da ayr›lan Cemiyet, ‹mrahor Camii karfl›s›ndaki Rüstem Pafla S›byan
Mektebi’ne nakledilmifltir. Burada 1934 senesine kadar kalan cemiyet, bir de ahflap sahne
yapt›rm›fl ve dershane ile teneffüshane aras›ndaki tafl bölmeyi de y›kt›rm›flt›r.
Bu tarihte Üsküdar Musiki Cemiyeti’nin çal›flmalar›ndan rahats›z olan Üsküdar Kaymakam›
1304
‹zzettin ve Halk Partisi Baflkan› Mithat beylerin istekleriyle cemiyet feshedilmifltir. Kapatma devresine kadar Selâhattin P›nar, Necati
Tokyay, fiükrü Tunar ve Emin Ongan gibi de¤erli musiki ustalar› bu cemiyetin çat›s› alt›nda
yetiflmifllerdir.
1939’da tekrar Ahmediye’ye ve ikinci binan›n
hemen yan›ndaki 39 No. lu binaya tafl›nm›fl ve
bu arada da ‘Yeni Üsküdar Musiki Cemiyeti’
ad›n› alm›flt›r.
1944 tarihine kadar cemiyete baflta Emin Ongan olmak üzere flu kimseler yard›mc› olmufltur:
Emin Ongan (Do¤. 1906), Nedim Ongan, Rasim Bilir, Necati Tekyay, fiükrü Tunar, Edhem
Caner, ‹zzet Gerçeker, Nureddin Öktem.
1946 tarihinde de Toptafl›’nda o zamanki Halk
Partisi semt oca¤›nda ‘Üsküdar Halk Musikisi
Derne¤i’ ad›n› alm›flt›r.
Bu s›rada kurucular› aras›nda, Reflat Kaynar,
Kenan Öner, Nureddin Öktem, Burhan Felek,
Emin Ongan, Lütfi Aksoy, Vahdet Pekel, Ziya
Alabay, fiemseddin Sunol, Necati Orsa ve Hafit Köktekin bunuyordu.
Nihayet cemiyet, Mihrimah Sultan Mektebi
ile fiirket-i Hayriye’nin kurucusu Hüseyin Hâki Bey’in köflkü aras›ndaki yamaçta ahflap bir
eve tafl›nm›flt›r. Burada 4 Ekim 1953 tarihinde
ola¤anüstü bir toplant› ile “Üsküdar Musiki
Cemiyeti” ad›n› alm›flt›r.
Cemiyet son defa 1974 senesinde Sunar Sinemas› civar›nda, Ehram Soka¤› üzerindeki yeni
anfili binas›na tafl›nm›flt›r.
Para ve yard›mdan yoksun bir çal›flma içinde
bugünkü durumuna gelebilen cemiyet üyelerinin deste¤i sayesinde ayakta durabilmifl ve bu
arada da Cüneyt Orhon, Cüneyt Koral, Cahit
Peksayar, Sadun Aksüt, Burhan Atalay, Hüsnü An›l, Niyazi Say›n, Vecdi Seyhun, Ekrem
Do¤ru, ‹nci Atalay, Nadir Çulha ve Arif Sami
Toker gibi sanatç›lar› yetifltirmifltir.
Kaynaklar: (fiifahî Konuflmalar) (Üsküdar Musiki Cemiyeti Tan›tma Broflürü) (Bafllang›çtan Günümüze Kadar Türk
Bestekârlar› Ans. 1978, s. 116) (Y›lmaz Öztuna, Türk Musikisi Ans. II/2. K›s›m, s. 362)
Üsküdar’da Yap›lan
Savafllar
Üsküdar’da Yap›lan Savafllar
D
aha evvelki bölümlerde Seyyid Battal Gazi harplerinden bahsedilmiflti.
Osmanl› döneminde Üsküdar en korkulu ve
heyecanl› günlerini Sultan IV. Mehmet
(1648-1687) zaman›nda isyan edip ‹stanbul
üzerine yürüyen eski Sipahi zorbas› Gürcü Abdünnebi olay› s›ras›nda yaflad›.
Gürcü Nebi, Sadrazam Gürcü Mehmet Pafla’n›n (öl. 1666) akrabas›, Adanal› Cafer Pafla’n›n kardefli olup, Sultan Murat (16231640), zorbalar›n kökünü kaz›d›¤› vakit, Abdünnebi kaç›p gizlenmiflti. Nihayet, Gürcü
Mehmet Pafla’n›n ricas›, Silâhtar Beyce¤iz Pafla’n›n yalvarmalar›yla affedildi.
Meydan›’na dikildi. Üsküdar’a geçen Sadrazam Kara Murat Pafla’n›n ota¤› dahi “Çaml›ca
yolunun kenar›nda” kuruldu. “Di¤er ayan ve
erkân, azledilmifl beyler ve paflalar dahi” sefere
memur olundular. Bu arada “toplar dahi geçirilip metris ve hendekler kaz›ld›. Hergün ‹stanbul’dan Üsküdar’a 5000 ekmek gönderilmesi emredildi.
23 C. ahir 1059 (4 Temmuz 1649)’da “bostanc›lar silâh ile Üsküdar Bahçesi’ne nakl olunup
Gürcü Nebi üzerine serdar tayin olunan Haydara¤azâde Mehmet Pafla (öl. 1066/1655-56)
ileriye konmufl ve Sancak-› fierif dahi Üsküdar’a geçirilmiflti.”
Sipahi Oca¤›’n›n bir a¤as› olan Abdünnebi,
Sultan ‹brahim’in son zamanlar›nda, Beyrut
Vilayeti Akka Sanca¤›’n›n merkezi olan Safed
Voyvodal›¤›’na talip olmufl ve bunun için 190
bin kurufl ödemeyi kabul etmiflti. Bu paran›n
100 binini peflin verip gerisinden dahi 30 bin
kurufl göndermiflti. Fakat o s›rada Sultan ‹brahim ölmüfl ve gönderilen 30 bin kurufl geçerli
say›lmam›flt›. Tekrar ödemeyi kabul etmeyen
Gürcü Nebi, Sultan ‹brahim’in flehit edilmesinden sonra 1648’de zuhur eden Sipahiler
Vak’as›’n› da bahane ederek, hesap sormak gerekçesiyle ‹stanbul üzerine yürüme¤e bafllam›flt›.
Ordunun öncü kuvvetleri kumandan› olan
Tavukçu Mustafa Pafla (öl. 1071/1660), ileri
gidip (Bulgurlu Köyü’ne bir saat mesafede ve
Kay›flda¤› eteklerinde) Kay›fl P›nar› denilen
yere vard›klar›nda öte taraftan Gürcü Nebi dahi haberdar olmufltu. ‹zmit-‹stanbul sahil yolu
üzerinde ilerliyen Nebi, 400 kadar silâhl› leventleri, Kat›rc›o¤lu kumandas›nda oldu¤u
halde, bu öncü kuvvetleri üzerine göndermifl
ve onlar› da¤›tm›flt›. Bu s›rada, sahil yoluna
yaklaflan bir kad›rgan›n atefle bafllamak üzere
haz›rl›k yapmas› ile Maltepe’den Samand›ra
Köyü’ne sapan askeri kuvvetler Dudullu Köyü
üzerinden Bulgurlu Köyü’ne ve buradan da Küçük Çaml›ca’daki Seyrantepesi’ne ulaflm›flt›.
Bu durum üzerine, 21 C. ahir 1059 (2 Temmuz
1649) günü “bütün yeniçerilerin Üsküdar’a
geçmesi ferman olundu. Tu¤lar, ota¤lar dahi
Üsküdar’a geçti. Âdet oldu¤u üzere Do¤anc›lar
Nebi kuvvetlerinin ilerleyiflini Çilehane Mevkii’nden seyreden Sadrazam, bir müddet sonra
dönüp ordu saflar› aras›na kat›lm›flt›. “Cenktir!” nidalar›n›n yükselmesi üzerine 26 C. ahir
1307
1059 (17 Temmuz 1649) tarihinde, ö¤le vakti
harp bafllad›.
“Alaylar ba¤lay›p, öncü serdar› Haydara¤azâde
Mehmet Pafla’ya buyruldu. Var›p, yan›nda
olan Kars Paflas› Sefer Paflazâdelerin büyü¤ü
Rüstem Pafla, küçü¤ü Arslan Pafla ve Kang›r’dan (Çank›r›) azlolunan Mustafa Pafla ve
Hanzâde fievheri Mustafa Pafla, Prevezeli Mustafa o¤lu Mehmet Pafla (öl. 1066/1655) Tire
Paflas› Muhass›l ‹shak Pafla, Hamamc› Mehmet
Pafla, Müezzin Hüseyin Pafla, Bolu’dan azlolunan Emir Pafla, Hamza Paflazâde, Arapgirli Süleyman Pafla, Ömer Paflazâde Mehmet Pafla ve
di¤er beyler ve vezirler hepsi alaylar ile ileri
yürüdüler. Bunlardan Haydar A¤azâde durup,
an›n ard›ndan yeniçeriler ile Vezir-i Azam,
Bulgurlu Da¤› eteklerinde durup, deli bafl›s›n›
deliler ve öncü imdad›na tayin etti.”
“Seksenbin askerle Bulgurlu ve Çaml›ca denilen yerlerde çad›r ve a¤›rl›klar›yla” oturan
Gürcü Nebi, “bütün beylerbeyilerinin yetmifl
yerde davullar›n› döverek ilerledi¤i görmesi
üzerine, dört saat kadar müthifl bir savafl olmufl” ve asiler bozularak kaç›flm›flt›.
Evliya Çelebi, bu korkunç muharebeyi flöyle
anlat›r:
“Sabahleyin erken Üsküdar’dan deniz gibi asker içinden güç hal ile geçerek... Sadrazam
Murad Pafla’y› Üsküdar’da ota¤›nda bulduk...
Celâlîler, Osmanl› askeri üzerine 100.000 Celâlî ile Üsküdar’a gelmek üzere iken Üsküdar
fiehri’nin etraf›na ve ba¤lar kenar›na hendekler kazm›fllar”d›.
Ondan sonra 18 oda dergâh-› âlî topçu askeri,
ikiyüz parça flahî toplar›n›, k›rk parça balyemez
ve kolomborne toplar›n› yeniçeri metrisleri
önüne koyup, köfle köfle üçbin topçu askeri
hizmette olup bütün toplar›, lüzumlu fleyleri ve
mühimmat›yla haz›r ettiler.
Sonra otuz oda dergâh-› âlî cebecileri, toplar›n
hizmetine ve Müslüman askerlerine cebe ve
cevflen verme¤e ve di¤er mühimmat hizmetine
memur olup, üçbin cebeci haz›r bafl olup durdular.
Bütün askerin arkas›nda sadrazam hazretleri,
onbin seçme ve pürsilâh kap›kulu ile sa¤ ve solunda alt› bölük sipahi, cebe ve cevflene ve di1308
¤er âletlere ve silâhlara bürünmüfl olup, ellerinde onyedifler bo¤um Ba¤dat ve Basra karg›
s›r›klar›, bellerinde k›l›çlar› oldu¤u halde “Yâ
Galiben gayr› ma¤lûb” zikrini ederek harp meydan›na vard›lar.
Üsküdar, bayrak, flandre ve sancaklarla bir lâle sahras›na dönüp, yüzelli yerde cenk davul
tokmaklar› vurulup, yer ve gök güm güm gürlerdi. Yine o gün yetmifl adet tu¤ ve tabl ve
alem (sancak) sahibi ve di¤er yedi kubbe vezirleri, kap› kullar›yla alaylar›n› gösterip, di¤er azlolunmufl beylerbeyleri ve Arabistan beyleri de,
k›ymetlerini yükseltmek için var kuvveti pazuya verip müretteb askerleriyle haz›r oldular.
Herkes tayin olunan yerde durup, her tarafa
karakollar ferman olundu. Bütün toplar kirpi
gibi kol kola yerlefltirilip Çaml›ca, Bulgurlu,
Kay›flp›nar›, Âl-i Bahad›r, Secah Ba¤lar› ve
Kad›köy Ba¤lar› taraf›na karakollar tayin olundu. Yedi koldan öncü askerle vezirler, beylerbeyleri yanlara tayin olunup günden güne cenge haz›r durdular...
Sadrazam, kapudan paflaya ferman edip, k›rk
parça donanma-y› hümâyun kad›rgalar›yla befl
bin asker tayin edip, ‹zmit Bo¤az› yollar›na giderek Pendik, Kartal, Hereke yollar›n› Celâlîlere karfl› korumaya memur oldular. Beri taraftan Celâlîler, bu kad›rgalar›n, yollar› üzerinde
haz›r bulunduklar›n› iflitince, ‹zmit flehrine u¤rayarak hesaps›z zahîrelerini de cebren o taraflardan alarak, Kocaeli Sanca¤› içindeki mamur
köyler içinden Üsküdar’a gelme¤i kurdular.
Bu haberler ‹stanbul’a yetiflti¤inin ertesi günü
bizzat saâdetlu Cem haflmetli Padiflah (o s›rada
7 yafl›n›n içinde idi), ikibin kadar bostanc›bafl›
kay›klar› ve di¤er sandallarla, 12 bin kadar tüfekli, kurnaz bostanc› yi¤itleri, on iki bin de
baltac›, aflç›, helvac›, kilerci, ekmekçi, has
ah›rl›, yedekçiler, kap›c›lar, zülüflü baltac›lar
ve say›s›z asker ile Üsküdar Bahçesi’nde durdular. O saat 12 bin tüfekli askerin, Haydarpafla
Bahçesi’nden tâ ‘Âl-i Bahad›r’, ‘fiüc’a Bahad›r
Ba¤lar›’na kadar kat kat metrislere girmelerini
bostanc›bafl›ya ferman eyledi.
O gün dünyan›n s›¤›na¤› olan padiflah hazretleri... Defterdarzâde Mehmet Pafla efendimizi
huzura ça¤›r›p bir hil’at samur giydirdi. Ve bafl›na bir mücevher sorguç soktu. Dua ve medihten sonra:
“Serdar-› ekremim ve vezir-i mükerremimsin. Yürü, ‹slâm askerinin öncüsü ol! Allah iflini kolay getüre!”
diye nice cömertçe vaadler etti. Defterdarzâde
efendimiz de, yer öpüp, bafl›ndaki padiflah sorgucu ile sadrazama gelip, on kese alt›n ihsan
alarak ota¤›na geldi. Din u¤runa çarhac›l›k
hizmetine dikkat edip önce kendi askerinden
dörtbin seçme cirid atl› Abaza, Çerkes, Gürcü
ve akrabalar›ndan ve Hersek serhaddi gazilerinden ay›rd›. Hepsini gök demire garkedip, atlar›n›n gemleri soluklar›na birer z›rh yeflil daray› ba¤lad›. Ve bütün süvarilerin bafllar›na da
birer zira yeflil daray› ba¤lad›. ‹kibin kadar piyadesine de yine öyle bir süs verdi. Bütün alt›bin askerini baflka elbise giydirip ak›ll›ca hareket etti. Çünkü Celâlî askeri dahi Osmanl› askeridir. Cenk yeri, mahflere benzeyince bu yeflil mendiller çarhac› alameti olacak idi... ‘Bulgurlu’ denilen yerde çarha yeridir diye durup
her tarafa, düflman›n gelece¤i taraflara ince karakollar, ikifler at, yiyimi ile tayin ettiler.
Allah bilir ya, e¤er çarhac› Defterdarzâde
Mehmet Pafla öncü asker olup Gürcü Nebi askeriyle k›z›flarak cenk etmeye tam flekilde gayret etmeseydi, Üsküdar sahras›n› dolduran bu
adam deryas›na Celâlîler at b›raksayd›lar, befl
kere yüzbinden fazla kimsenin Celâlîler eliyle
denize dökülece¤i flüphesizdi. Ama Cenab-›
Hak yard›m edip, Üsküdarl› Mahmud Efendi’nin ruhanî himmeti ve Defterdarzâde’nin
muaveneti ile yüz akl›klar› oldu. Ve yine onun
tedbiri ile, Üsküdar’daki asker, kay›klarla ‹stanbul’a kaçmazdan evvel bütün iskelelere yeniçeri ve acemi çorbac›lar› tayin edip, Anadoluhisar›’na var›ncaya kadar, karfl› taraftan beri
tarafa gelen kay›klara mani oldu... Bu halde
bütün asker gemilerle ‹stanbul taraf›na geçmekten ümidini kesip, muharebeye mecbur oldular.
Ertesi günü Celâlîler taraf›ndan casuslar gelip
asilerin ‘Kay›flp›nar›-Kay›flda¤›’ denilen yere
geldiklerini, yar›n elbette cenge bafllayacaklar›n› sadrazama haber verdiler. Sadrazam Kara
Murat Pafla, tüfekli yeniçeri ve di¤er yedi bölük askerin büyüklerine ve bafllar›nda bulunanlara, nice cömertçe vaadlerde bulunup Noveli’den, Bosna ve Arnavutluk’tan onbin
naml› flehbaz, bahad›r serdengeçtiler gelip,
Peygamber Sanca¤› ile maydana ç›kt›lar. Ve
çarhac› Defterdarzâde Mehmet Pafla ensesinde
(arkas›nda), yard›mc› olarak durdular...
Bulgurlu ve Çaml›ca Da¤›’ndan, Âl-i Bahad›r
Ba¤›’ndan, velhas›l yedi yerden Celâlî askeri
görünüp geldi¤i anlafl›l›nca, hemen sadrazam
etraf›ndaki Peygamber Sanca¤› aç›ld›. Yetmifl
yerden cenk davullar›n› tokmaklar vurulup davul ve nefer, turna ve nekkâre sesi göklere
ulaflt›. “Allah Allah!” sesi Üsküdar sahras›n›
velveleye verdi. Bir saat sonra asilerin öncüsü
(çarhac›s›) Kat›rc›o¤lu denilen kortac›, kümeden domuz topu olup, Bulgurlu Da¤›’ndan acele afla¤›ya, Üsküdar sahras› diye at b›rak›nca,
hemen Çarhac› Mehmet Pafla efendimiz bütün
askeriyle can ve gönülden bir a¤›zdan “Allah
Allah!” diye hücum etti. ‹ki asker biri birine
kar›fl›p iki taraftan, k›rkar, ellifler dirhem Rum
(Anadolu) tüfekleri at›lmaya bafllad›.
Defterdarzâde efendimiz aman vermeyip, Celâlî askerinin içine girerek, urub k›r›b, kendi
askeriyle, Celâlî askerini ikiye bölüp çekinmeden, korkmadan Celâlîlerin ortas›na, ensesi taraf›ndaki Çaml›ca Da¤› ete¤ine ç›k›p, asilere
sald›rd›.
Beri taraftan sadrazam kümesi haz›r bafl durdu¤u gibi, Celâlî taraf›ndan da Gürcü Nebi aske-
Ressam Hasan
R›za’dan
bir savafl tablosu.
(Askerî Müze
Katalo¤u)
Asker, A¤a Çay›r› (‹brahim A¤a Çay›r› olmal›d›r) denilen yerde kat kat metrisler kaz›p,
Bostanc›lar, Cebeciler, Topçular, kat kat hendek alt›na metrise girdiler. Her dirsekte tabyalar üzerine balyemez toplar› konulup, Üsküdar’›n her köfle bafllar›na kap›lar yap›larak hendekler kaz›ld›. Her kap›ya mevcut neferleriyle
birer oda yeniçeri ve çorbac› (subay) tayin olunup, cenge haz›r olmalar› haz›rl›¤› yine Defterdarzâde Mehmet Pafla efendimiz sayesinde yap›ld›.
1309
lar. Üsküdarl› Aziz Mahmud Efendi (öl.
1038/1628) vaaza ç›km›fl. Buyurmufl ki: ‘Üsküdar Anadolu topra¤›d›r. Bizim himayemizdedir.
Gürcü Nebi adl› Celâlînin, Murat Pafla elinde
ma¤lup olmas›n› Allah’tan dilerim. ‹nflallah
1059’da Gürcü bozulup, nice bin ümmeti Muhammed denizde bo¤ulmadan ve Üsküdar dahi
yanmaktan kurtulur.’ demifl ve ‘bu ya¤mur duas›
onad›r. Biraz da gönlümün nuru Abdülgafur Çelebi kürsüye ç›k›p vaaz ve nasihat etsin.’ buyurduklar›nda, Gafuri Efendi Üsküdar minberine
ç›k›p dua ettiler. Gökten rahmet ya¤muru boflan›p ‹stanbul ve Üsküdar üzerindeki u¤ursuzluk def’olup dünya nurland›.”
20. yüzy›l bafllar›na
ait anonim bir savafl
tablosu.
(Askerî Müze
Katalo¤u.)
ri durmakta idi... Gürcü Nebi teti¤ini bozmay›p yavafl yavafl Bulgurlu’dan afla¤›ya Müslüman askeri üzerine yürüdükçe, hemen bütün
asker kol, kol, dalga dalga olup yetmifl yerden
Celâlî askerini sard›. Gürcü Nebi, üstün gelmek üzere iken, iki tarafta bir yayl›m tüfenk
at›l›p, Üsküdar Sahras›’ndaki adam deryas› coflup taflt›... Gürcü Nebi askeri yan verip, afla¤›
toplar üzere metrisleri basmak istediler. Metristekiler bir yayl›m kurflun ve top at›nca Allah’›n azameti, Üsküdar Sahras›’nda bir müthifl
ses ve velvele koptu ki, Celâlîler atefl içinde
kal›p, bütün halk ve asker hayran kald›. Burada Defterdarzâde efendimiz, as›l askere nöbet
vermeyip kendi askeriyle hücum edip sonunda
Celâlîler dönük ve yan gelmekle, kaçmaya
bafllad›lar... Defterdarzâde Pafla, bütün askeriyle Gürcü Nebi u¤ursuzunun askeri üzerine düfltü. Gebze yolu üzerindeki ‘Kemikli Ali Baba’ya
var›ncaya kadar Celâlîleri” k›rd›...
“Sadrazam askeri de Çaml›ca, Bulgurlu, Kay›flp›nar›, Sar› Kad› (Sar› Gazi) ve tâ (Kocaeli) s›n›r›na kadar Celâlîleri k›rarak kovdular.”
Kazan›lan bu zafer sayesinde Üsküdar flehri,
Üsküdar ve Kavak saraylar› ya¤madan ve yak›lmaktan kurtulmufl oldu. Bunun Hüdâyî Aziz
Mahmud Efendi’nin manevî himmetiyle sa¤lanm›fl oldu¤unu gene Evliya Çelebi flöyle anlatmaktad›r:
“Kas›mpafla Mevlevihanesi’nin fleyhi Çelebi
Halil Efendi (öl. 1088/1677) bir rüya görüp,
Murat Pafla’n›n tezkerecisi Karagöz Efendi’ye
nakleder... fieyh Çelebi, rüyas›nda görür ki:
Üsküdar Sahras›’ndaki namazgâha, nice kere
yüzbin ümmet-i Muhammed toplan›p, belân›n
def’edilmesi için ya¤mur duas›na haz›r olmufl-
1310
Bu kanl› harpler, Üsküdar Sahras› denilen
Haydarpafla Gar binas›n›n arkas›nda ‹brahim
A¤a Çay›r› (A¤açay›r› veya Tekke Meydan› da
denirdi), Tophanelio¤lu, Ac›badem (Âl-i Bahad›r Ba¤›) ve Küçük Çaml›ca Tepesi’nin
(Bulgurlu Da¤›) bat› ve güneybat› eteklerinde
olmufltur.
Bulgurlu Köyü’nün az ilerisinde, Libade Caddesi üzerindeki küçük hazîre ‘Gaziler Mezarl›¤›’
ad›n› tafl›maktad›r. Bir rivayete göre buraya bu
muharebede flehid düflen askerler topluca gömülmüfltür. Di¤er bir söylentiye göre de, burada Üsküdar’›n fethi s›ras›nda flehid olan Türk
askerleri defnedilmifltir.
Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/305; 2/163-170-176-185; 4/267-269 ve 4/270-273;
6/318)(Daniflmend, Kronoloji, 3/580-586) (Ayvansarayî,
Vefeyât, s. 54-60, 75, 117) (Sicill-i Osmânî, 4/168, 388,
396) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 4/1557, 1922,
1939, 1945)
NASUH PAfiAZÂDE HÜSEY‹N
PAfiA OLAYI
T
ürlü nedenlerle devlete asi olup ‹stanbul
üzerine yürüyen Hüseyin Pafla, ‹zmit civar›nda Çiftelerli Osman Pafla kuvvetlerini yenmifl ve onun flehit olmas›na sebep olmufltu. Bu
durum üzerine Vezir-i azam Kara Mustafa Pafla
“Üsküdar’a asker ve toplar geçirip yeniçeri
a¤as› ve atl› bölük a¤alar› neferleriyle geçip,
Gürcü Mehmet Pafla serasker tayin olundu.
Saadetlu Padiflah (Sultan ‹brahim) Üsküdar
Bahçesi’ne var›p orada durdular. Nasuh Paflazâde dahi askerleriyle gelip Bulgurlu taraflar›n-
da Seyran Tepesi (Çilehane’nin bat›s›) denilen yere kondu.”
“Azim galebe ve heybet ile görünüp ol gün Üsküdar’a bir kaç atlusu hücum eylese beride periflanl›k mukarrer idi...”
Hüseyin Pafla böyle yapmayarak 8 R. ahir 1053
(26 Haziran 1643) gününü sadaret mührünü
beklemekle geçirmifl ve bunun tahakkuk etmedi¤ini görünce de korkuya kap›larak, öz o¤lu
ve on kadar adam›n› yan›na alm›fl bir kay›¤a
binerek Rumeli Yakas›’na geçmiflti.
“Pravadi yak›n›nda Zoto denilen yerdeki çiftli¤ine (Evliya Çelebi Döne De¤irmenleri diyor)
var›nca o¤lunu b›rak›p kendisi gizlice (K›r›m)
Han’a can atmak için Rusçuk’a kadar gitti...
Rusçuk’a girece¤i gün k›rk nefer zorlu bostanc›lar ile etraf›n› kuflat›p veru yaral›ya kendini
yakalad› ve adamlar›n›n kimi katledilip, kimi
mecruh olup da¤›ld›lar. Kendisini ba¤lay›p
Edirne’ye götürüp ‹stanbul’dan gelen mübaflirlere teslim ve araba ile gönderdiler.”
Can düflman› Sadrazam Mustafa Pafla, “Topkap› d›fl›nda olan bahçesine seyr için ç›k›p Nasuh
Paflazâde’yi karfl›s›na getirdiklerinde sövme ve
azarlama ile intikam›n› ald›ktan sonra türlü
azap ve iflkence ile” öldürttü.
Üsküdar ve Kad›köyü halk›n› dehflet içinde b›rakan bir olay da 1100 (1689) tarihinde ve Cirito¤lu Vak’as› s›ras›nda yaflanm›flt›r. Sivas valisi Gedik Mehmet Pafla, yan›nda Çorum San-
cakbeyi Cirito¤lu oldu¤u halde, Avusturya
cengine kat›lmak için Üsküdar’a gelmek istemiflti. O s›rada Sadrazam Bekri Mustafa Pafla,
ordu ile seferde ve Padiflah da Edirne’de oldu¤u için ‹stanbul’da, Sadaret Kaymakam› Ömer
Pafla’dan baflka kimse yoktu.
Eski bir Celâlî olan Gedik Mehmet Pafla’n›n
bu geliflinden korkan Ömer Pafla, tersane halk›n›, kalyon leventlerini ve emekli Yeniçerileri Üsküdar’a geçirterek onlara, Karacaahmet
Mezarl›¤›’n›n alt taraf›nda ve eski Ba¤dat Yolu’nun iki taraf›na siperler kazd›rd›. O s›rada
bofl olan Üsküdar Saray› da 1000 kadar bostanc› neferi ile muhafaza alt›na al›nd›.
Cirito¤lu’nun beylik tu¤unu tafl›yan askerleri
bu siperleri aflarak Üsküdar’da iskeleye yak›n
Zincirlikuyu mevkiine kadar geldi. O s›rada bu
yerdeki Yeni Valide Camii henüz yap›lmam›flt›. Buradaki Yeniçeri Kullu¤u’ndan ve etraftaki binalardan Cirito¤lu askerleri üzerine kurflun ya¤d›r›ld›. Bir k›s›m eflkiya “dik yukar› Atpazar›’ndan ç›k›p” kurtulmaya çal›flm›flt›r. Bir
müddet sonra serdar olan Boflnak Ahmet Pafla,
Gedik Mehmet Pafla’y› yakalam›fl ve idam etmifltir.
Kaynaklar: (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 4/1566
vd.) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi,
1/285; 4/145; 5/231; 6/57; 7/258; 8/93-94, 129-131;
10/146) (Daniflmend, Kronoloji, 3/390-391) (Ayvansarayî,
Vefeyât, s. 120) (Sicill-i Osmânî, 4/556) (Tarih-i G›lmanî,
Kâmil Su, Ter. Fihrist, Hüseyin Pafla md.) (Koçu, ‹stanbul
Ans. 7/3585)
1311
Üsküdar Saraylar›
Yal›lar› ve Köflkleri
ABDÜLKER‹M NAD‹R PAfiA
YALISI
Y
al›, ‹hsaniye’de, Yemen Fatihi Sinan Pafla
Camii’nin sa¤ taraf›nda ve Toprakl› Sokak
üzerinde idi. Bir yar üzerine yap›lm›fl olan yal›n›n denize inen kademeli bir bahçesi ve dik bir
merdiveni vard›. Yan taraf›nda ve yol afl›r› yerde, Çürüksulu Ahmet Pafla’n›n bugün Alman
Misafirhanesi olarak kullan›lan ahflap, afl› boyal›, güzel yal›s› bulunmaktad›r.
Abdi Pafla da denilen Abdülkerim Pafla,
1807’de Do¤u Rumelide Ç›rpan kasabas›nda
do¤mufl ve genç yafl›nda ‹stanbul’a gelerek bir
müddet sonra yeni aç›lan Harbiye Mektebi’ne
kaydolmufltur. Te¤men rütbesi ile ve henüz
mektepte talebe iken, Üsküdarl› Çavufl Ahmet
Efendi, fiam’da Fuat Pafla taraf›ndan kurfluna
dizdirilen Müflir Ahmet Pafla ve daha bir iki arkadafl›yla beraber tahsil için 1835’te Viyana’da
Terezyanum Askeri Mektebi’ne gönderildi.
Tahsilini tamamlayan ve bir çok hizmetlerde
bulunan Abdi Pafla 1850’de müflir oldu. 185355 K›r›m Harbi s›ras›nda Kafkas Cephesi kumandanl›¤› görevinde bulundu. 1862’de, Karada¤ Seferi’ne ifltirak etti. 1876’da S›rplara karfl›
zaferler kazand›. 1877’de ilân edilen Osmanl›
Rus Harbi esnas›nda serdar-› ekrem ünvan›yla
genel kumandanl›¤› deruhte etti. Fakat, Rus
ordular›n›n Tuna’y› çok rahat bir flekilde geçmeleri üzerine Y›ld›z Saray›’n›n tüfekçilerinden
Tahir Bey/Pafla’n›n nezareti alt›nda, tutuklu
olarak, ‹stanbul’a getirildi ve divan-› harbe ve-
rilmek üzere Bekir A¤a Bölü¤ü’ne hapsedildi.
Abdülkerim Pafla mahkemede “Kusur ve hata
oldu ise, bunun iki de bir Saray’›n ifle kar›flmas›ndan ileri geldi¤ini delilleriyle ortaya koydu.
Hakk›nda hiç bir hüküm verilmedi¤i halde evvelâ Limni Adas›’na sonra da Rodos’a sürüldü.
Orada zaruret içinde 1885 tarihinde Tanr›’n›n
rahmetine kavufltu. Kabri, Rodos Adas›’nda,
Murat Reis Camii avlusunda ve Murat Reis
Türbesi yak›n›nda olup muhteflem lâhdindeki
flâhidesinde flu kitâbe vard›r:
Onalt› yafl›nda askere dahil ve yedi sene Viyana’da tahsilde bulunup altm›fldörtde (1848) müflirlik rütbesine nail olmufl ve 93 (1876) Saferi sonunda Rodos’ta, ikamete memur edilmifl oldu¤u
halde 88 yafl›nda vefat etmifl olan serdar-› ekrem
Ç›dpanl› Abdülkerim Nadir Pafla ibn-i Ahmet
A¤a ruhiçün Fatiha. Sene 1302 (1884).
Güzel Almanca ve oldukça iyi Frans›zca bilen
Pafla, Osmanl› Ordusu’nda ilk s›hhiye teflkilat›n›n kurucusudur.
Hakk›nda bir çok f›kra anlat›lan Abdi Pafla’n›n Üsküdar’da eski Emniyet Âmirli¤i binas› civar›nda, Hakimiyet-i Milliye Caddesi ile
Molla Eflref Soka¤› aras›nda bir han› vard›. Etraf› han odalar› ve ah›r, ortas› avlu olan bu yap›n›n bu iki yola aç›lan büyük ahflap kap›lar›
bulunuyordu. fiile’den gelen kömür arabalar›
bu hana inerdi. Han, 1955 senelerinde y›k›larak yerine flimdiki Abdülkerim Pafla Pasaj› yap›lm›flt›r.
1315
184) (General H. Sedes, Bosna-Hersek ve Bulgaristan ‹htilalleri, s. 162-164) (Dr. R›fat Osman, Üsküdar Sahillerinde
Tarihi Bir Seyran, Belediye Mec. Eylül 1930, Say›: 73/1)
(Sicill-i Osmânî, 3/358) (Zeki Çelikkol, Rodos’taki Türk
Eserleri ve Tarihçe, s. 44) (Enver Ziya Karal, Osmanl› Tarihi, T. T. K. yay›n› 1953 6/162)
AHMET FETH‹ PAfiA YALISI
B
u muhteflem ahflap yap› Üsküdar ile Kuzguncuk aras›nda ve Paflaliman› mevkiinin
biraz ilerisindedir.
Eski Ahmediye
Meydan›.
Sol taraftaki yokufl
Halk Caddesi, uzay›p
giden yol ise
Gündo¤umu
Caddesidir.
Çiftekayalar mevkiinin biraz ilerisinde bulunan burun, yak›n tarihlere kadar ‘Abdi Pafla
Burnu’ ismiyle bilinirdi. Bu burunda yal›n›n
‘L’ fleklinde bir iskelesi vard›. Bu iskele de
‘Abdi Pafla ‹skelesi’ diye an›l›rd›. ‹skeleyi ve
burnu 1934 tarihli fiehir Rehberi’nde görmek
mümkündür. 1976’da, yeni sahil yolu yap›ld›¤›ndan iskele ve burun ortadan kalkm›flt›r.
Abdülkerim Nadir Pafla’n›n büyük kona¤› ise
fiehzade Camii arkas›nda Kovac›lar Caddesi
ile Akif Pafla Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde idi.
Sokak, bu kona¤›n harabesi kald›r›lmak suretiyle aç›lm›flt›r.
Kaynaklar: (M. Larus, 1/34) (‹nal, Son Sadrazamlar, fihrist) (E. Tevfik, Yeni Osmanl› Tarihi, Kervan Yay. 3/256)
(E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1/122-123; 1/526) (Türk Ans.
1/62) (A. fieref, Tarih Musahabeleri, N. Duru ter. s. 178-
Fethi Pafla Yal›lar›
vaziyet plân›.
1316
Küçük Yal› denilen harem k›sm›, 1925 y›llar›nda yanm›fl bulunmaktad›r. Büyük Yal› denilen selâml›k k›sm› elan durmakta olup bak›ml›d›r.
Harem dairesi ile selâml›k dairesi aras›ndaki
havuzlu harem bahçesi bugün de mevcuttur.
Kuzguncuk taraf›ndaki yüksek bacal› mutfak
k›sm› ile Üsküdar taraf›ndaki, befl odal› uflaklar
dairesi yok olmufltur.
Eskiden harem dairesinden, yal›lar›n arkas›ndan Arapzâde semtine kadar uzanan, büyük
koruya ahflap, kapal› bir köprü ile geçiliyordu.
Bu köprü bugün yoktur.
Cadde taraf›nda ve harem dairesini selâml›k
k›sm›na ba¤layan ahflap ve pencereli, üstü örtülü geçit de bugün mevcut de¤ildir.
Harem bahçesinde ve geçit ile havuz aras›ndaki ahflap, nefis küçük Dinlenme Köflkü’nden
de eser kalmam›flt›r.
‹ki katl› olan yal›da 16 oda ve iki büyük sofa
bulunmaktad›r. Binan›n denizden görülen
cephesi iki bafllarda ve ortada üst katlar› ç›k›nt›lar yapmaktad›r. Bu ç›k›nt›lar konsollar üzerine oturtulmufltur.
Yal›n›n hangi tarihte yapt›r›ld›¤› belli de¤ildir.
Fethi Pafla’dan evvelki sahibinin ‹smet Bey oldu¤u san›lmaktad›r.
1815 tarihinde tanzim edilen Bostanc›bafl› Defteri’nde yal›n›n yerinde ‹smet Beyzâde rif Molla’n›n yal›s›n›n bulundu¤u belirtilmifltir.
Arif Molla diye an›lan zat, fieyhülislâm Arif
Hikmet Beyefendi’dir. Bu isimle bilinen çeflme
ve sebil bahsine bak›n›z.
Fethi Pafla için Fethi Ahmet Pafla Camii bahsine bak›n›z.
Ahmet Fethi Pafla Yal›s›’n›n Üsküdar taraf›nda Tepedelenli Ali Pafla k›z›n›n yal›s› vard›. Bu
yal› ile kendi yal›s› aras›nda Sultan Aziz’in beflinci kad›n›na ait bir yal› bulunuyordu.
Bu yal› “bir kat üzerine kurulmufl enli saçakl›,
k›rm›z› afl› boyal› k›smen leb-i deryada k›smen
r›ht›mda bir yap› idi. Bu k›s›m üç sofa ve üç
odadan ibaretti. Tavanlar yüksekti. Selâml›k
odas›nda alt› caml› tek pencere vard›. Daha
evvelleri bu yal›n›n Kuzguncuk taraf›nda deniz
üstünde selsebilli bir odas› mevcutmufl. Odan›n duvarlar› beyaz üstüne koyu mavi çinilerle
kapat›lm›fl ve ortas›nda f›skiyeli bir havuz bulunuyormufl. Yal›n›n bu odas›yla beraber olan
bölümü Damat Mahmud Celâleddin Pafla taraf›ndan sat›n al›narak yerine Pafla’n›n annesi
fiemsinur Han›m için yeni bir sahilhane infla
ettirmifl.”
Ahmet Fethi Pafla’n›n Mahmut Celâlettin Pafla, Güzide Han›m ve Yegâne Han›m adl› üç
çocu¤u olmufltur. Güzide Han›m, ‹ngiltere’de
tahsil gördü¤ü için ‹ngiliz lâkab›yla bilinen
Mabeyn Müfliri, E¤inli Sait Pafla’n›n efli idi.
Sait Pafla, 1313 (1895) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, ‹stanbul’da, Sultan II. Mahmut Türbesi hazîresindedir. O s›rada, yal›n›n bir bölümünde Güzide Han›m ve di¤er bölümünde ise
Yegâne Han›m oturmakta idi.
Sait Pafla’n›n bu han›mdan olan k›z› Ayflegül
Mediha Han›m, Von Der Goltz Pafla’n›n yaveri, Remzi Pafla ile evlenmifl ve fievket Mocan
ile Hadi Bey dünyaya gelmifltir.
Sait Pafla’n›n o¤lu Memduh Bey’in k›z› Nazan
Han›m, meflhur tarihçi ‹smail Hâmi Daniflmend’in eflidir. Memduh Bey’in efli ise ünlü
Deli Fuad Pafla’n›n k›z› idi.
Sait Pafla, Ahmet Fethi Pafla Korusu (Arapzâde Korusu) içinde, Konya valili¤inden dönüflünde ve 1304 (1886) senesinde, bir köflk yapt›rm›flt›. 1930 tarihinden sonra Sait Pafla’n›n
torunu Nazan Han›m’la efli ‹smail Hâmi Daniflmend bu köflkte oturmufllard›. Bu köflk daha
sonra y›kt›r›lm›flt›r.
Kaynaklar: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/2994) (S. Elden,
Türk Bahçeleri, s. 116) (S. Elden, Türk Evi Plân Tipleri, s.
186) (A. R›za, XIII. Asr-› Hicrîde Osmanl› Ricali, Tercüman Yay. 1/129) (H. fiehsuvaro¤lu, Fethi Pafla Yal›s›, ‹stanbul Ans. 10/5709) (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Kuzguncuk’la Üsküdar aras›ndaki yal›lar, Akflam 4 Haziran 1947)
(Daniflmend, Osmanl› Tarihi, Kronolojisi 4/724 fihrist, Said
Pafla) (Sicill-i Osmânî, 4/858 Said Pafla) (Salâh Birsel, Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas Bo¤aziçi, s. 280-311-315)
(Murat Bardakç›, Son Osmanl›lar, s. 164)
Ahmet Fethi Pafla
Yal›s› ve korusu.
Pembe Yal› diye de an›lan bu güzel yap›y›,
1959-60 y›llar›nda, Fethi Pafla’n›n torunlar›ndan fievket Mocan, asl›na uygun olarak restore ettirmifltir. fievket Mocan’›n kabri, Üsküdar’da Karacaahmet’te 8. Ada’da ve Ahmet
Fethi Pafla aile sofas›n›n yan›ndad›r. fiâhidesi
yoktur. Onun vefat›ndan sonra yal›, k›zlar›n›n
tasarrufuna geçmifltir.
1317
AHMET RATIP PAfiA KÖfiKÜ
(ÇAMLICA KIZ L‹SES‹)
K
Ahmet Rat›p Pafla
Köflkü.
öflk, Ac›badem semtinde ve bu isimle an›lan cadde üzerindedir. ‹ki yan›ndan Faik
Bey Mescidi Soka¤› ile Genç Soka¤› geçmektedir. Etraf›ndaki tarihi köflklerden hemen hemen hiç birisi bugün mevcut de¤ildir. Bunlardan biri eflsiz kahraman Esat Pafla’ya (1862
Yanya - 1938 Karacaahmet) ait idi. Esat Pafla’n›n büyük köflkü yak›n zamanlarda y›k›lm›flt›r. Dahiliye Müsteflar› Celâl Bey’e ait olup
sonradan torunu Ali Fuat Türkgeldi Bey’e
(1867 Ac›badem - 1935 Yahya Efendi) intikal
eden köflkten de eser kalmam›flt›r.
Ahmet Rat›p Pafla’n›n ahflap, dört katl›, beyaz
boyal› köflkü bir bahçe içinde olup çok güzel
bir manzaras› vard›r. Uzaktan bak›ld›¤›nda uçmaya haz›rlanan bir kartal› and›ran bu muazzam yap›n›n kademeli arka bahçesi Faik Bey
Mescidi Soka¤›’na kadar uzan›r. Buraya yüksek
bir istinat duvar› yap›lm›flt›r.
Bina, çok k›ymetli ve zengin malzeme ile infla
olunmufltur. Merdiven korkuluklar› kesme ve
son derece k›ymetli bakara kristalindendir.
Bütün kap›lar›n ve pencerelerin üzeri oyma flekillerle bezenmifltir. Bütün ahflap aksam› Viyana’da yap›larak getirilmifltir.
Ahmet Rat›p Pafla’n›n yazl›k köflkü, 30.929
metre karelik büyük bir bahçe içindedir. Yap›n›n bütün kap› ve pencereleri, oyma sanatç›lar› taraf›ndan bir kuyumcu hüneriyle, mücevher gibi ifllenmifltir. Merdiven bafllar›nda kristal avizeler vard›r. Duvarlarla tavanlar›n birleflti¤i yerde, son derece zarif, ince mimarî süslemeler odalar› f›rdolay› çevirmifltir. Çinili
banyo ise, tam anlam›yla bir sanat flahaseridir.
Köflkü’nün yandan
görünüflü.
1318
Tarihî muhteflem binada 54 oda bulunup bunlar›n bir k›sm›, bugün burada e¤itim vermekte
olan Çaml›ca K›z Lisesi’nin yemekhanesi ve
yatakhanesi olarak kullan›lmaktad›r.
Bu yazl›k köflk de¤erli mimar Kemaleddin Bey
(1870 Üsküdar, 1927 Ankara) taraf›ndan yap›lm›flt›r. Kemaleddin Bey, bundan baflka flu
eserleri de infla etmifltir: (1) Bebek, (2) Bostanc›, (3) Bak›rköy, (4) Beyo¤lu Kamer Hatun
camileri; (5) Sultan Reflat, (6) Mahmut fievket Pafla Türbeleri; (7) Ayazma ‹lk Okulu, (8)
Bostanc› ‹lk Okulu, (9) Eyüp Refladiye Okulu,
(10) Mekteb-i Kuzat (Üniversite Kütüphanesi), (11) Sultan I. Hamit Medresesi (‹stanbul
Ticaret Borsas›), (12) Ankara Gazi E¤itim
Enistitüsü, 13) 1., 2., 3., 4., Vak›f Hanlar›,
(14) Vak›f Guraba Hastahanesi yeni binalar›,
(15) Lâleli, Harikzâdeler Apartman›.
Ahmet Rat›p Pafla Köflkü, 1908 ‹kinci Meflrutiyeti’nden sonra bahçesi ve bütün müfltemilât› ile beraber, 1926’da ‹zmir’de Atatürk’e karfl›
düzenlenen suikastle ilgili görülerek idam edilen, Maarif Naz›r› fiükrü Bey (Nezareti 24
Ocak 1913 20 Temmuz 1918) taraf›ndan bakanl›k ad›na okul yap›lmas› amac› ile sat›n
al›nm›flt›r.
Burada, 13 Aral›k 1914’te Viyana’daki meflhur
‘Tereziyanom Koleji’ tarz›nda Ac›badem Yat›l›
Numune K›z lisesi aç›lm›fl ve Almanya’dan flüvesterler ve kad›n mürebbiyeler getirilmifl,
okul malzemesi ve mobilyalar› da çok lüks bir
flekilde haz›rlanm›flt›. Bütün bu çal›flmalara
ra¤men okul k›sa zamanda kapanm›fl ve yerine
inas (k›z) sultanîsi aç›lm›flt›r. Bu, Cumhuriyet
dönemine kadar devam etmifl ve 1922’de tekrar kapanarak yerine bir k›z orta okulu aç›lm›flt›r. Bir ara tekrar kapanan okul, 1938’de Çam-
l›ca K›z Lisesi ad›yla ö¤retime bafllam›flt›r.
Bu emsalsiz yap›n›n ilk sahibi olan Ahmet Rat›p Pafla (1845-1913) Üsküdarl› olup, fiemsipafla’da Kaptan-› Derya Mahmut Pafla’n›n yal›s›nda dünyaya gelmifltir. Bahriye mektebinde
okumufl ve sonra ferik olmufl, 1 Aral›k 1882’de
üç gün süren Bahriye Naz›rl›¤› görevinde bulunmufl ve sonra uzun müddet devam eden Hicaz Valili¤i’ne getirilmifltir. Bu görevde iken
Mekke fieyhülharemli¤i vazifesini de görmüfltür. Bu vazifelerde gösterdi¤i kötü idareden dolay› “Haccâc-› Hüccâc” lâkab› tak›lan Rat›p
Pafla, 31 Mart (1909) Vaka’s›’ndan sonra ‘Sanadid-i ‹stibdat’ nam› alt›nda toplanan istibdat
erkân› aras›nda Çaml›ca’daki köflkünden al›narak Bekira¤a Bölü¤ünde hapsedilmifl ve daha sonra da Midilli Adas›’na sürülmüfltü. Bir
müddet sonra para karfl›l›¤›nda sal›verilen Ahmet Rat›p Pafla 1914’te vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 4. Ada’da ve Atefl
Mehmet Pafla aile sofas›ndad›r. Karacaahmet
Mezarl›¤› 4. Ada, N Bölümü’ne bak›n›z. Efli ve
Hurflit Pafla’n›n k›z›, Ayfle S›d›ka Han›m’›n
kabri de burada olmal›d›r. Yan›nda flâhidesiz
bir kaç kabir vard›r.
Köflkü müfltemilât›.
Vars›n ‹stanbul’da bir zaman fal aç›p, bakla sal›p, talihini yoklay›p bir mans›p tedarik ede.
Durmay›p ‹stanbul’daki saray›nda usturlap ilmine mukayyet olsun” diyerek onu Edirne’den
uzaklaflt›rm›flt›r.
Kaynaklar: (‹stanbul Ans. 4/1874 ve 7/3719) (A. Gövsa,
Meflhur Adamlar, s. 994-1315) (A. F. Türkgeldi, Görüp
‹flittiklerim, fihrist) (Ali Cevat, II. Meflrutiyetin ‹lân›, s.
164) (N. Tarkan, Piyer Loti’nin Bir Türk Kad›n›’na Yazd›¤›
Mektuplar, Ocak 1981 Milliyet) (Y. Yavuz, Mimar Kemalettin, s. 15-74) (Türkiye Ans. 1/97, Ankara 1956) (Sicilli Osmânî, 4/334 Mahmud Pafla)
Sicilli Osmânî’ye göre, Mehmet Pafla Enderun’dan yetiflmifl ve 1060 (1650)’de vezirlikle
fiam valili¤ine tayin olunmufltur. Ramazan
1065 (Temmuz 1655)’te Ba¤dat, sonra Trabzon ve Azak Muhaf›z› oldu. Yine ayn› yazar›n
ifadesine göre Mehmet Pafla; “1075 Ramazan’›nda (Mart 1665) Ankara valisi olduysa da
hareketinden evvel Kefe’de vefat etmifltir.”
Oysa Pafla, 1077 Zilkadesinin onyedinci günü
(11 May›s 1667) tarihinde Evliya Çelebi ile ‹stanbul’a gelmifltir. Çelebi burada 8 ay kald›ktan sonra “1078 senesi Recebinin onuncu günü (26 Aral›k 1667) bütün ahbablar, Ak Mehmet Pafla ile vedalafl›p Girit gazas›na” gitmifltir.
AK MEHMET PAfiA SARAYI
Mehmet Pafla, Azak Kalesi burçlar› üzerinde,
Don Nehri’ne karfl› “bir teferrücgâh ve bir
kasr-› zîba” infla ettirmifltir.
S
aray›n Do¤anc›lar Meydan› civar›nda oldu¤u san›lmaktad›r. Evliya Çelebi, “Ak
Mehmet Pafla Saray›”n›n Üsküdar’›n en görkemli yap›lar›ndan biri oldu¤unu belirtmifltir.
Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/318, 2/171 ve 12/31-32, 37-38, 41-43, 66-69) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 5/2284) (Sicill-i Osmânî,
4/175) (‹slâm Ans. 2/88)
Çelebi, Pafla’n›n yak›n dostu olup onun Azak
Kalesi Muhaf›zl›¤› s›ras›nda kendisine misafir
olmufltur. Bu s›rada Mehmet Pafla’n›n azli vuku bulmufl ve beraberce bir çok yol meflakkatinden sonra Edirne’ye gelmifllerdir.
Merzifonlu Kara Mustafa Pafla’ya yap›lan müracaat üzerine Pafla:
“Ak Mehmet Pafla bir müneccim adamd›r.
Nuhkuyusu Caddesi
üzerinde eski bir ev.
Yeri Zeynep-Kâmil
Hastanesi’ne kat›ld›.
1319
Kaptan-› derya Seydi Ali Pafla’n›n vefat›ndan
sonra Köprülü Konak, o¤lu Mehmet Hamdi
Pafla’ya intikal etmifltir. Hamdi Pafla, Sadrazam
Dervifl Pafla’n›n (öl. 1837) damad› idi. Bir çok
valiliklerde bulunmufl olan Hamdi Pafla, 1275
(1858-59)’da Halep valili¤inden azli s›ras›nda
fiair ‹brahim Refet Efendi’yi de beraberinde
getirerek bu kona¤a yerleflmifllerdi. Refet Efendi için Mütercim As›m Efendi kona¤› bahsine
bak›n›z. Hamdi Pafla, bu konakta 1283 R. âhir
gurresinde (13 A¤ustos 1866) vefat ederek
As›m Efendi aile sofas› civar›na gömülmüfltür.
Hamdi Pafla’n›n vefat›ndan sonra konak Mabeyinci Sami Bey taraf›ndan sat›n al›nm›fl ve
bunun ölümünden sonra da varisleri eliyle Dr.
Timilyan Efendi’ye sat›lm›flt›r. Bunun ölümünden sonra, 1940 tarihlerinde, efli taraf›ndan y›k›c›ya verilmek suretiyle bu güzel yap›
yok edilmifltir.
Nuhkuyusu’nda
Köprülü Konak.
AL‹ PAfiA KONA⁄I
(L‹MONLU KONAK KÖPRÜLÜ KONAK)
N
uhkuyusu civar›nda, Kartalbaba Caddesi
ile Miro¤lu Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve
soka¤›n sa¤ köflesinde idi. Genifl bir alan› kaplayan bu üç katl› ahflap yap›n›n alt›nda 1261
(1845) tarihinde Abdülgani A¤a taraf›ndan
yap›lm›fl büyük bir çeflme vard›. Bu çeflme bahsine bak›n›z. Yap›n›n, Miro¤lu Soka¤› ile Köprülü Faz›l Pafla Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde bugün de temel bakiyeleri görülen bir hamam›
vard›. Bu hamam ve yan›ndaki müfltemilât binas›na ahflap bir köprü ile geçildi¤i için konak,
bu isimle meflhur idi. Miro¤lu Soka¤› bu köprünün alt›ndan geçiyordu.
Konak, Kaptan-› derya Seydi Ali Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. 1800 tarihlerinde infla olundu¤u san›lmaktad›r. Ali Pafla, iki defa kaptanl›k yapm›fl ve 1236 (1820)’de Afyon’da vefat
etmifltir. fiecaatte efli bulunmaz bir zat idi.
Altunizade, Capitol
karfl›s›nda Safranbolu
F›r›nc›s›’n›n evi.
1320
Konak, Ali Pafla’n›n 24 Safer 1224 (10 Nisan
1809)’da Afyon’a gönderilmesinden sonra bofl
kalm›fl ve bu yüzden Rüfldi Mehmet Efendi’ye
kiraya verilmifltir. Rüfldi Efendi, 1227 Ramazan›nda (Eylül 1812) bu konakta oturmakta iken
vezaret rütbesi ile sadaret kaymakam› olmufltur. Rüfldi Pafla, 1237 fiaban›nda (May›s 1822)
Sofya’da vefat etmifltir.
‹talyan ressam Biseo (1843-1909), Edmondo
de Amicis’in Constantinopoli ad›ndaki eserine
bir çok resimler yapm›flt›r ki, bunlardan biri de
Üsküdar’daki bu köprülü kona¤a aittir.
Rüfldi Pafla’n›n; k›z› Hadice Zekiye Han›m
1247 (1831) tarihinde, kad›nlar›ndan Dilfeza
Han›m 1248’de, o¤lu Hüseyin Halit Bey 1247
tarihinde ve efli Hace Zeliha Han›m 1250
(1834)’te bu konakta vefat etmifller ve hemen
alt taraf›ndaki Alaca Tekke Hazîresi’ne gömülmüfllerdir. Hepsinin flâhideleri mevcuttur.
Kaynaklar: (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 8/148; 10/108;
11/77) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1/8; 5/2818) (fi. Akbatu,
‹stanbul Hamamlar›, Cumhuriyetin 50. Y›l›nda ‹stanbul 1973
Y›ll›¤›, s. 486) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 1382) (Daniflmend, Kronoloji, 4/586) (Sicill-i Osmânî, 2/248 Hamdi
Pafla; 2/383 Rüfldi Pafla; 3/557 Ali Pafla) (Gezi Notu)
Kaynaklar: (Semt sakinlerinden fiebinkarahisar mutasarr›f›
R›fat Kalpakç›o¤lu’nun büyük k›z›, eflim Gülören Haskan’›n
annesi Mediha Kalpakç›o¤lu’nun ablas› Meliha Çiçeko¤lu’nun flifahî aç›klamas›) (H. fiehsuvaro¤lu, 10 Eylül 1947
Akflam gazetesi, XIX. As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve Saraylar) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 177)
AM‹RAL VÂSIF PAfiA KONA⁄I
ALTUN‹ZÂDE
‹SMA‹L PAfiA KÖfiKÜ
‹
smail Pafla Köflkü, Altunizâde Camii karfl›s›nda ve Küçük Çaml›ca Caddesi ile Kofluyolu’nun birleflti¤i köflede idi. Haremli ve selâml›kl›, bu iki köflk genifl bir bahçe içinde
olup harem k›sm› Küçük Çaml›ca Caddesi taraf›nda, selâml›k k›sm› ise, Kofluyolu üzerinde
ve hamam›n karfl›s›nda idi.
Bugün de mevcut olan selâml›k k›sm› üç kat
olup iç taksimat› ve tezyinat› bak›m›ndan
Çaml›ca’n›n en güzel yap›lar›ndan biri idi. Bu
köflkün sa¤ taraf›ndaki genifl arazi 1974 tarihlerinde ‹smail Pafla’n›n varisleri taraf›ndan sat›larak yerine ‹flçi Sigortalar› Hastahanesi ve
Huzur Evi binas› yap›lm›flt›r. Köflk müfltemilât›n›n büyük ahflap kap›s› ve ç›kmal› ön cephesi hâlâ durmaktad›r.
‹smail Pafla, kendi ismi ile an›lan camiini 1282
(1866) tarihinde mektep, meflruta, hamam ve
çeflme ve çarfl› ile beraber yapt›rd›¤›na göre, ilk
köflkünü de bu s›ralarda infla ettirmifl olmal›d›r.
Altunizade, Capitol
karfl›s›nda eski bir
konak.
‹
cadiye semtinde ve Kuzguncuk vadisine bakan hakim bir mevkide olup Sürahici Sokak
ile Yazmac› fierif Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde,
ikinci soka¤›n sa¤ köflesindedir.
Konak, biraz ileride Nersesyan Ermeni okulunun kurucusu Kirkor Nersesyan taraf›ndan
yapt›r›lm›fl ve sonradan Vâs›f Pafla taraf›ndan
sat›n al›nm›flt›r. Pafla’n›n 1958 tarihindeki vefat›ndan sonra köflkte varisleri oturmuflsa da
daha sonra Türk K›z Koleji olmufltur. Sa¤ taraf›na Polis Koleji binas›n›n yap›lmas› üzerine
köflk, onlara intikal etmifltir.
Köflkün bodrum kat› kârgir olup di¤er üç kat›
ahflapt›r. Beyaz boyal› bu büyük ve güzel yap›n›n kademeli bahçesi Kuzguncuk Deresi’ne
do¤ru uzanmaktad›r. Bahçenin etraf› tafl duvar
ile çevrilmifltir. Fevkalâde güzel bir manzaraya
sahiptir.
1869 tarihinde dünyaya gelen Amiral Vâs›f
Pafla’n›n kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 1.
Ada’da ve fiair Nâbî Efendi’nin sol taraf›ndad›r. Tafl› mevcuttur.
Amiral Vas›f Pafla
Kona¤›.
fiimdi Kemalettin
Erö¤e Polis Okulu
Müdürlü¤ü.
‹smail Pafla’n›n XIX. yüzy›l ikinci yar›s›nda
yapt›rm›fl oldu¤u Altunizâde semti, Çaml›ca’n›n en hareketli ve meflhur yerlerinden biri
idi. Burada bir terzi, bir kolac›, iki aflç› ve iki
kahvehane bulunuyordu. Ayr›ca hamam›n iki
yan›nda, meflrutalar alt›ndaki dükkânlarda bir
tuhafiyeci, bir manifaturac›, bir kasap ve bir
manav vard›. Camiin önünde ve tam köflede
ise yar›m ay fleklinde bir sebzeci yer alm›flt›.
Camiin karfl›s›ndaki sedli kahveye, devrin bir
çok tan›nm›fl kimseleri gelirdi. Karfl› köflede bir
kahvehane daha vard›.
Semt, 1915 tarihinden sonra yavafl yavafl eski
canl›l›¤›n› kaybetmifl ve bugünkü ›ss›z durumuna bürünmüfltür.
1321
Vâs›f Pafla’n›n Üsküdar’da ‹mrahor semtinde
ve Mevlevihane karfl›s›nda da ayr›ca mülkleri
vard›r. Hocam Prof. Reflad Kaynar Bey, Pafla’n›n damad›d›r.
Salâh Birsel Bey, Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas
Bo¤aziçi adl› eserinin 319. sayfas›nda; fievket
Mocan, “57 bin liraya Pafla Kona¤› derler bir
köflk alm›flt›r ki, –1944 y›llar›nda– buras› eskiden Karabet Dalyan’›n kona¤›d›r. Yaln›z dikkatli olun, flimdilerde Polis Koleji” dir, demektedir.
ARSLAN A⁄A SARAYI
S
aray›n Sultantepe’de veya Çinili Cami civar›nda oldu¤u san›lmaktad›r.
Evliya Çelebi, ünlü Seyehatnamesinde Arslan
A¤a Saray›’n› Üsküdar’›n meflhur saraylar› aras›nda göstermifltir. Ayn› yazar, Üsküdar kervansaraylar›n› anlat›rken:
“Kösem Sultan Misafirhanesi, âyân›n ve büyüklerin yatmalar› için tahsis edilmifl mamur
bir yüksek sarayd›r. Hâlâ içinde Kethüda Arslan A¤a oturmakta idi.” dedi¤ine göre, saray›n
Mahpeyker Kösem Sultan taraf›ndan Çinili
Cami’nin yap›m› s›ras›nda, 1640 tarihlerinde
yapt›r›ld›¤› ve A¤a’n›n ad› ile an›ld›¤› anlafl›lmaktad›r.
Hakimiyeti Milliye
Caddesi üzerindeki
eski ifl yerleri.
AfiÇIBAfiI KONA⁄I
K
onak, Toptafl› Caddesi üzerinde ve Validei Atik imaret ve bimarhanelerinin muhteflem cümle kap›s›n›n ön taraf›nda ve biraz ileridedir. Yola ç›k›nt› yapm›fl durumdaki bu konak, Toptafl› Meydan› denilen küçük meydan›n da yan›ndad›r.
Valide-i Atik ‹mareti’nin aflç› bafl›lar›n›n oturdu¤u bu ahflap yap›, bugün pek harap durumdad›r. Kap›s›, cümle kap›n›n karfl›s›ndad›r.
Arazinin meylinden dolay› fevkânîdir. Alt›nda
tonoz daml› üç büyük dükkân vard›r. Bunlar›n
üzerine oturtulan kona¤›n cadde taraf›nda iki,
bahçe taraf›nda ve direkler üzerinde bir odas›
ve bir de helâs› vard›r. Ön iki oda ahflap payandalarla caddeye tafl›r›lm›flt›r. Kona¤›n yan›nda ve bahçe taraf›nda bulunan büyük oca¤›n ince tu¤ladan yap›lan yüksek bacas› yak›n
zamanda y›kt›r›lm›flt›r. Bu oca¤a halk Tavuk
Oca¤› demektedir. Ahç›bafl›’n›n ve itibarl›
kimselerin yemekleri burada piflirilirmifl.
‹lk defa, külliye ile beraber yani 1583 tarihinde yapt›r›lan bu yap› Sultan II. Mahmut taraf›ndan ve flimdiki flekliyle, 1250 (1834-35) tarihinde onar›lm›flt›r. Bu s›rada bîmarhane de
tamir edilmifl ve cümle kap›s› önündeki ahflap
revak yapt›r›lm›flt›r.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Atâ Tarihi, 3/150)
Arslan A¤a’n›n ve eflinin Sultantepe’de birer
çeflmeleri vard›r. Kendi kabri de, fieyh Camii
mihrab› önündedir. Bu bahislere bak›n›z.
Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/171-175)
AYAZMA SARAYI
(AT‹K SULTAN SARAYI)
S
aray, Ayazma ismiyle an›lan ünlü semtte
idi. Semt, ismini Mehmet Pafla De¤irmeni
Soka¤› ile Tulumbac›lar Soka¤›’n›n birleflti¤i
yerde bulunan bir apartman bahçesindeki
ayazmadan alm›flt›r. Bizans devrinden zaman›m›za intikal eden ve ad› bilinmeyen bu ayazma, kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yap›lm›fl
küçük bir yap›d›r. Tonoz çat›l›d›r. Bugün
apartman›n kömürlü¤ü olarak kullan›lmaktad›r. Suyu, bir kanalla hemen önündeki gazinonun içine getirilerek ak›t›lm›flt›r.
Ayazma semtinde, Bizansl›lar zaman›nda imparator saray›n›n bulundu¤unu Nikitas’tan ö¤reniyoruz. O devirde bu semt, Damalis (‹nek)
Burnu ismini tafl›yordu. Üsküdar’›n ismi bahsi-
1322
ne bak›n›z.
Ayazma Saray›, Ayazma Camii’nin sol taraf›nda idi. Basit krokiden de anlafl›laca¤› üzere etraf›, Tulumbac›lar, Velio¤lu ve fiemsi Pafla
Bostan› sokaklar› ile çevrilmifl olup genifl bir
alan› kapl›yordu. Saray›n arkas›ndaki bahçe,
Rum Mehmet Pafla Camii’ne kadar uzan›yordu. Ayazma Camii’nin bulundu¤u yerler, bu
saray›n gezinti yeri idi. Hemen yan›ndaki Salacak Bahçesi, Mihrimah Sultan’›n k›z› Ayfle
Sultan’›n bahçesi idi.
Ayazma Saray›’n›n ince tu¤ladan yap›lm›fl
mutfak oca¤› ve çeflmesi, Tulumbac›lar Soka¤›’n›n sol taraf›nda, harap bir flekilde yak›n zamana kadar mevcuttu. Saray›n tonoz kemerli,
genifl lâ¤›m kanal›, sahile yak›n olan gazoz fabrikas›n›n hemen yan›nda ve gerisinde idi.
Ayazma Saray›’n›n yeri, Toptafl› Saray› Arflivi’nde bulunan 5444 Nolu Hesap Defteri’nde,
aç›kça belirtilmifltir.
“Medine-i Üsküdar’da fierefâbâd sahilsaray-i
hümâyununun cânib-i berrîsinde vâki Ayazma
Saray› demekle arîf Atik Sultan Saray› arazisinden” diye bahsedilmektedir. Buradaki ifadeden, saray›n fierefâbâd Sahilsaray› gibi deniz
kenar›nda olmad›¤›n›, kara taraf›nda bulundu¤unu ö¤reniyoruz. Ayr›ca, Ayazma Saray›’n›n
‘Atik Sultan Saray›’ oldu¤u da ortaya ç›kmaktad›r. Fakat bunun ne kadar eski oldu¤u, bugün için kesinlik kazanmam›flt›r.
Ayazma Saray›’n›n yerinde bir Bizans Saray›’n›n bulundu¤u kabul edilmektedir. Fakat bu
saray, Fatih devrine intikal etmemifltir. Üsküdar, ‹stanbul’dan 100 sene evvel, 1351-52 tarihlerinde ele geçirilmifl fakat yerleflme olmam›flt›r. Bir ak›n sahas› olan Üsküdar, ‹stanbul’un fethi s›ras›nda tamamen bofl ve harapt›. Bölgeye ilk yerleflme, Salacak Camii’nin
bulundu¤u yerde olmufltu ve bu camiin bânisi
Fatih Sultan Mehmet’tir. Cami, tahminen
1455-60 tarihlerinde yap›lm›flt›r. Onbefl y›l
sonra, Sadrazam Rum Mehmet Pafla, kendi ad›
ile an›lan flimdiki camii yapt›rm›flt›r. Ayazma
Saray›, Fatih taraf›ndan yap›ld›¤› kabul edilirse, saray›n iki taraf›nda birer cami var demektir.
Tezkiret-ül Ebniye’de Mimar Sinan’›n eserleri
anlat›l›rken:
“Saray-i Üsküdar tecdiden bina olundu” denilmektedir.
Burada, saray›n ismi “Saray-› Üsküdar (Üsküdar Saray›)” fleklinde geçmektedir. Fakat bu,
Üsküdar Saray›’n›n, Ayazma Saray› oldu¤unun
iflareti de¤ildir. Gurre-i rebiülevvel 1172 (2
Kas›m 1758) tarihli Hesap Defteri’nde, Ayazma Saray› demekle arîf Atik Sultan Saray›” denilmektedir. Saray, Üsküdar Saray› ad› ile ünlü olsa idi, Atik Sultan Saray› yerine, Atik Üsküdar Saray› denilmesi icab ederdi. fiimdiye
kadar hiç bir kaynakta, Ayazma Saray›n›n ismi, Üsküdar Saray› olarak geçmemifltir. Bunun
için, fiair Nakkafl Sâî Mustafa Çelebi’nin Üsküdar Saray› sözü ile Kavak Saray› kasdedilmifltir.
Tecdid (yenileme) var olan bir yap›ya tatbik
olundu¤una göre, Üsküdar Saray› Mimar Sinan devrinde mevcuttu. Mimar Sinan bundan
baflka bu güzel beldeye befl veya alt› saray daha
yapm›flt›r.
Tezkiretü’l-Ebniye (Meriç, s. 117)’de tecdidin
hangi tarihte yap›ld›¤› gösterilmedi¤i halde,
ayn› kitab›n 40. sayfas›nda ve Tuhfetü’l Mi’marîn bölümünde:
“Saray-› Üsküdar, ahd› Sultan Süleyman
Han’da bina olmufltur, fî sene 958”
Ayazma Camii
önünde
Ayazma Saray›’n›n
bir parças› olan
Valide Sultan Saray›.
Solda deniz
kenar›nda görülen
fierefâbâd Kasr› ve
Adliye Camii’dir.
diyerek, saray›n 1551 tarihinde yap›lm›fl oldu-
Ayazma Saray›’n› Kanunî Sultan Süleyman’›n
yapt›rm›fl oldu¤unu ileri sürenler de vard›r.
1323
¤u belirtilmifltir. Yine bu kitapta:
“Ve Üsküdar Saray›’nda bir hamam bina olunmufltur” (s. 45) dedi¤i halde, Tezkiretü’l-Ebniye’de ve 125. sayfada: “Üsküdar Saray›’nda üç
bab hamam bina olunmufltur” denilmektedir.
Üsküdar Saray› sözünden, Kavak Saray› kastedilmifltir. Yazar, bu saraylar›n Üsküdar’da bulundu¤unu göz önüne getirerek bu ifadeyi kullanm›fl olabilir veya Ayazma Saray› tecdiden
bina olunurken Kavak Saray› da yeniden yap›lm›flt›r. Üç hamam›n birden yap›lmas› da bunu göstermektedir.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde bu saraylardan
bahis yoktur. Çelebi: “Salacak’ta Ayfle Sultan
Saray›, Atik Valide Sultan Saray›, Hanzâde
Sultan Saray›, Do¤anc›lar yak›n›nda Hac› Pafla Saray›, Ak Mehmet Pafla Saray›, Nazif Paflazâde Saray›, Cinci Hoca Saray›, Arslan A¤a
Saray›... daha nice büyük ve muntazam saraylar vard›r ki, yaz›lmas› usanç verir” diyor ve üç
sayfa sonra da saraylar bahsine devam ederek:
19. yüzy›l sonlar› ve
20. yüzy›l bafllar›nda
Gündo¤umu Caddesi.
‹leride görülen Cami,
Yeniçeflme Camii ad›
ile bilinen K›zlara¤as›
Mehmet A¤a
Camii’dir.
“Koca Mehmet Pafla Saray›, Süleyman Han
veziridir. Sinan yap›s›d›r. Do¤anc›lar Saray›,
Hac› Pafla Saray›, Piyale Pafla Yal›s› Mimar Sinan yap›s›d›r.” diyor ve Üsküdar bahçelerinden bahsederken:
“Üsküdar Bahçesi, Mimar Sinan taraf›ndan...
Haydarpafla Bahçesi Sultan Süleyman yap›s›d›r.” demektedir.
Görüldü¤ü gibi, Ayazma Saray›, Kavak Saray›
veya Üsküdar Saray› zikredilmemifltir. Yaln›z
burada ad› geçen ‘Atik Valide Saray›’ Ayazma
Saray› olabilir. Çünkü, Ayazma Saray›’n›n bir
ismi de Valide Sultan Saray›’d›r.
Bu hususta en ayr›nt›l› bilgi, Kömürciyan’›n
kitab›nda bulunmaktad›r. Evliya Çelebi’nin
(1611-1682) muas›r› olan ve XVII. As›rda ‹stanbul Tarihi, adl› eserin yazar› bulunan Eremya Çelebi, kitab›n›n 54. sayfas›nda Ayazma Saray›’ndan Valide Saray› diye bahsetmektedir:
“Üsküdar’›n müntehas›nda (nihayetinde, sonunda) Sar› Tafl denilen iskele vard›r ki burada Valide Saray› ile Ayazma Bahçesi bulunur...
Bunun yan›nda Ayfle Sultan Bahçesi’nin bulundu¤u Tafl Liman› vard›r. Onun karfl›s›nda,
bir aday› and›ran K›zkulesi bulunmaktad›r. ‹leride Üsküdar’a muttas›l (bitiflik) Salacak ‹skelesi vard›r. Sahilde Fatma Sultan Bahçesi bulunur. Daha ileride, hepsinden güzel olan bahçe ve köflkler göze çarpar ki bu, Padiflah›n meflhur Üsküdar Bahçesidir.”
Eremya Çelebi’den (1637-1695) sonra, P. G.
‹nciciyan (1758-1833) XVIII. As›rda ‹stanbul
adl› eserinde flunlar› yazmaktad›r:
“fiemsi Pafla Saray› (fierefâbâd) ve Camii sahilin bu s›ras›ndad›r. Sahilin devam›nda, Padiflah›n annesine ait Valide Saray› denilen saray
ile Ayazma Bahçesi ve iskelesi vard›r. Vaktiyle Ayfle Sultan Bahçesi’nin bulundu¤u Tafl Liman› Ayazma Bahçesi’nin yan›ndad›r.
‹nciciyan, Valide Saray› dedi¤i Ayazma Saray›’ndan mevcutmufl gibi bahsetmektedir. Oysa
saray›n 1172 (1758-59) tarihinden evvel y›k›lm›fl oldu¤unu biliyoruz. XVIII. As›rda ‹stanbul
adl› eserin takriben 1810 tarihlerinde yaz›ld›¤›
düflünülürse, acaba Ayazma Saray›’n›n bir k›sm› bu tarihte hâlâ duruyormu idi? Camiin sol
taraf›nda bulunan ocak ve su haznesi, 1810 tarihlerinde mevcut olan saray›n bir k›sm›n›n
son art›klar› olamaz m›?
1117 (1704) tarihli bir Mefruflat Defteri’nde
mîrî bahçeler zikredilirken “Üsküdar Bahçesi,
Fener Bahçesi, Beylerbeyi Bahçesi”nin yan›nda Ayazma Bahçesi’nin de ad› geçmektedir.
1826’dan sonra kurulan Asakir-i Mansure s›ras›nda “Üsküdar, Ayazma, Salacak, Haydarpafla, Fenerbahçe” bahçeleri elan duruyordu.
‹smet Parmaks›zo¤lu’nun Yeni Türkçe’ye kazand›rd›¤›, F›nd›kl›l› Silâhtar Mehmet A¤a’n›n,
1324
Nusretname adl› eserinin 246. sayfas›nda 23 fiaban 1120 (7 Kas›m 1708) tarihli, Gülnufl Emetullah Valide Sultan Camii’nin (Yeni Cami)
temel atma merasimini anlat›rken:
Rüstem Pafla Saray› bahsine bak›n›z.
“Temel atma töreninden sonra, davetliler topluca Ayazma Saray›’na giderek Valide Sultan’›n haz›rlatt›¤› yemekte bulunduktan sonra
da¤›ld›lar” demektedir.
“Medine-i Üsküdar’da... Ayazma Saray› demekle arîf Atik Sultan Saray› arazisinden bu
defa baz› kimselere icar olunan arsalar›ndan
al›nan kira...” diye yaz›l›d›r.
Yine ayn› kitab›n 269. sayfas›nda: “Valide Sultan’›n 2.5 y›ldan beri Üsküdar’da, Tanr› yolunda infla ettirmekte oldu¤u cami tamamlanm›flt›. Bu münasebetle ay›n 15. perflembe günü Padiflahla Valide Sultan Üsküdar’a geçtiler... Ertesi günü davetlilere Ayazma Bahçesinde bir
yemek verildikten sonra camiye gidildi.” denilmektedir.
Gurre-i Rebiyülevvel 1172 (2 Kas›m 1758) tarihli olan bu defterden, Ayazma Saray›’n›n bu
tarihten bir müddet evvel y›kt›r›lm›fl oldu¤u ve
arazisinin kiraya verildi¤ini ö¤reniyoruz. Bu
y›kma iflleminin hangi tarihte gerçeklefltirildi¤ine dair bir bilgimiz yoktur.
Baflbakanl›k Arflivi, Maliye Defteri tasnifi M.
4763 No.da kay›tl› Eflya Defteri’nde:
“Padiflah Bahçeleri’nden Fener, Üsküdar,
Ayazma, ‹stavroz... bahçeleri kas›rlar›nda
mevcut mefruflat ve evani kabilinden eflyan›n
tahririne ferman...” denilmektedir. Bu, 10 Cemaziyelâhir 1117 (29 Eylül 1705) tarihli fermandan Ayazma Bahçesi içinde bir kasr›n bulundu¤unu ö¤reniyoruz.
Baflvekâlet Arflivi, Maliye Defterleri tasnifi
No: 10341, s. 172 ve No: 8947, s. 393’e göre,
‹ran elçilerine tahsis edilen ve onlara mahsus
hale geldi¤i için ‘Acem Köflkü’ de denilen
Ayazma Saray› 14 fievval 1152 (14 Ocak
1740) ve 16 C. âhire 1153 (Eylül 1740) tarihlerinde Lâle Devri bafl mimar› Kayserili Mehmet A¤a taraf›ndan tamir edilmifltir.
Topkap› Saray› arflivinde 5444 No. ile kay›tl›
bir Hesap Defteri’nde;
Say›n Münir Aktepe’nin Yeni Türkçe’ye kazand›rd›¤›, fiem’danizâde F›nd›kl›l› Süleyman
Efendi Tarihi’nin 35. sayfas›nda, 1146 (173334) olaylar›n› anlat›rken:
“Silâhdar-› flehriyârî Ya’kub A¤a üç tu¤la ç›kd›
ve bu vakte gelince, üç yüz timarl› Humbarac›
olup, henüz san’atlar›nda maharetleri olmama¤›n, teksir-i nefer içün ve bilmeyenlere dahi
ta’lim içün yevmî on sekizer akçe ulufe ile Bosna’dan üç yüz nefer üstad Humbarac› getirtilip
cümlesi bir ocak vaz’ olunup, Üsküdar’da
Ayazma Saray›’nda bina olunan kârhâneye
müstevfa (mükemmel) ta’yinat ile iskân olundular.” demektedir.
1711 tarihlerinde art›k pek harap duruma gelmifl olan “Ayazma Saray›’nda yeniden bir imalâthane ile bir de k›flla yapt›r›lm›flt›. Burada
601 Humbarac› bar›n›yordu. Ulûfeli Humbarac›lardan yüz kifli bir oda itibar edildi. Vekil-
Karcao¤lan Soka¤›.
Sa¤ tarafta görülen
Üsküdar Emniyet
Amirli¤i binas›d›r.
Karfl›s›ndaki Han
bugün de mevcuttur.
Yerde yatan iki granit
sütun Karacaahmet
Mezarl›¤›’na
Harmanl›k Kap›s›’na
nakledilmifltir.
Seyyah Antoine Galland’›n 1672-73 tarihlerine ait günlük an›lar›ndan ö¤rendi¤imize göre,
1 Temmuz 1672’de Osmanl› Devleti’ne s›¤›nan bir ‹ran Han’› Üsküdar’a yerlefltirilmiflti.
Günlükte, Han’›n yerlefltirildi¤i saray›n ismi
yaz›lmam›flt›r. Yukar›daki aç›klamadan bunun
Ayazma Saray› oldu¤u anlafl›lmaktad›r. fierefâbâd Kasr›’na da ‘Acem Köflkü’ denildi¤i baz›
yazarlar taraf›ndan ileri sürülmüfltür.
10 Rebiyülâhir 1179 (Eylül 1765) tarihli bir
takrirde Ayazma Bahçesi’nin Ayfle Sultan vakf›ndan oldu¤u yaz›l›d›r. (Evkaf Defteri III, No.
25502)
1325
nesi vard›r. Bu su hazneleri saray›n, hamam›n
ve camiin suyunu temin ederlerdi. Ayazma
Hamam› bahsine bak›n›z.
Ayfle S›d›ka Han›m
Köflkleri, ikinci beyaz
yap›d›r.
En üstte görülen
kârgir bina Marko
Pafla’n›n köflküdür.
harç, çavufl, imam, tabib, cerrah, yaz›c›, davulcu tayin edildi” Bu suretle, 1730 tarihlerinde
y›kt›r›lan Ayazma Saray› yerine müceddeden
bir kârhane ve höcerat tarh ve infla edildi.
Humbarac› oca¤› burada pek fazla kalmayarak
Valide-i Atik fiifahanesi’ne nakledilmifl ve bu
hücrelere de Bükümcüler ile yast›k dokumac›lar› yerlefltirilmifl ve saray›n bahçesine de, 19
zilhicce 1171 (24 A¤ustos 1758) tarihinde temeli at›lan Ayazma Camii yap›lm›flt›. Bu hücrelerin bir k›sm› bugün de durmaktad›r. Krokiye ve Ayazma Camii bahsine bak›n›z.
Ayazma Saray›’ndan arta kalan bir tak›m eserler günümüze kadar gelebilmifltir. Bunlar, Ayazma Saray› Hamam› ve Ayazma Saray› su
depolar› ve yast›k imalcilerinin hücreleridir.
Gurre-i Muharrem 1172 (1758 senesi Eylül
ay›n›n sonu) tarihli ve 1137 Nolu ‹nflaat Defteri’ne göre:
“Cami-i flerif evkaf›ndan arazi-i mezkûre derûnuna kadimde cereyan eden mâ-i leziz Bulgurlu Karyesi yak›n›ndan arsa-i mezkûrenin su
haznesine cereyan için lâ¤›mlar ve...” su borular› tamir edilmifl, temizlenmifl ve bir k›sm›n›n
yerine yenileri döflenmifl ve bu arada da su haznesi tamir edilmifltir. Bu aç›klamadan, cami
arazisi içine eskiden beri bir suyun getirilmifl
oldu¤unu ve bunun arsadaki su haznesine akt›¤›n› ö¤reniyoruz. Bu büyük hazne bugün de
mevcuttur.
Y›¤ma tafltan yapt›r›lan bu hazne, hamam gibi
Mimar Sinan yap›s›d›r. Hazne, Enfiyehane Soka¤› ile Mehmet Pafla De¤irmeni Soka¤› aras›nda uzanmaktad›r. Kal›n beden duvarlar› demirlerle takviye edilmifltir. Tonoz çat›l› olup
ön taraf›nda eski Ayazma Karakolu yan taraf›nda Ayazma Hamam› arka taraf›nda ise, y›¤ma tafltan yap›lm›fl olan daha küçük bir su haz-
1326
Kaynaklar: (Tezkiretü’l-Ebniye) (Topkap› Saray› Arflivi)
(Kömürcüyan, XVII. As›rda ‹stanbul Tarihi) (‹nciciyan,
XVIII. As›rda ‹stanbul) (Silâhtar Mehmet A¤a, Nusretname) (Baflbakanl›k Arflivi) (fiem’danizâde Tarihi) (Uzunçarfl›l›, Osmanl› Devleti’nde Saray Teflkilat› ve Kap›kulu Ocaklar›, s. 119-122) (Gezi Notu) (Erdo¤an, Kayserili Mehmet
A¤a, s. 43-44) (Antoine Galland, ‹stanbul’a Ait Günlük
Hat›ralar, N. S. Örik 1/150) (Dr. A. Süheyl, fierefâbâd, ‹stanbul Belediye Mec. 1930, Say›: 67, s. 241-245)
AYfiE SIDIKA HANIM
KÖfiKLER‹
K
öflkler, Baba Nakkafl Soka¤›’n›n 90 derece
dirsek yapt›¤› yer ile Kuzguncuk Çarfl›
Caddesi aras›nda ve Kuzguncuk Gazhanesi Soka¤›’n›n sa¤ taraf›ndaki meyilli arazi üzerindedir. Burada üç ahflap köflk bulunmaktad›r.
Baba Nakkafl Soka¤›’na aç›lan 7 ve 5 kap› nolu köflklerden ilki biraz harap oldu¤undan terk
edilmifltir. Üçüncü köflkün kap›s›, Kuzguncuk
Çarfl› Caddesi’ne aç›lmakta olup 29 no’ludur.
Son derece bak›ml› ve güzel bir binad›r.
7 no’lu ilk köflkü, Müflir Mehmet Ali Pafla’n›n
efli Ayfle S›d›ka Han›m (öl. 1905’ten sonra),
1895 tarihinde büyük k›z› Hayriye Han›m için
yapt›rm›flt›r. Güzelli¤i ile ünlü olan Hayriye
Han›m, Hareket Ordusu Kumandan› Cihangirli Hüseyin Hüsnü Pafla’n›n (öl. 1921) eflidir.
Ayfle S›d›ka Han›m, Ömer Naili Pafla’n›n
(Macar, öl. 1870) süt kardefli ve Yaver Sadeddin Pafla’n›n da k›z kardefli idi.
Hüseyin Hüsnü Pafla’n›n Muhsin ve Tahsin
Bey adl› iki o¤lu ile Nimet Han›m isimli bir k›z› vard›. Muhsin Bey’in resmini, Kulüp Rak›s›
flisesi etiketlerinde görmek mümkündür. Di¤er
resim ise, Sait Çelebi’ye aittir. Tahsin Bey,
Mehmet Ali Aybar’›n babas›d›r.
Ayfle S›d›ka Han›m 5 kap› no’lu köflkü, 1899
tarihinde, k›z› Zekiye Han›m için yapt›rm›flt›r.
Zekiye Han›m, ‹smail Faz›l Pafla’n›n efli ve General Ali Fuat Cebesoy’un da annesidir. Faz›l
Pafla, bir müddet Üsküdar’da Salacak’ta bir kira evinde oturmufltur. Bu evde oturduklar› s›-
rada Harbiye’ye girdi¤i için, Ali Fuat Cebesoy’un künyesi Ali Fuat Salacak’t›.
‹smail Faz›l Pafla Giritli’dir. Babas› tüccardan
‹brahim Efendi’dir. Pafla, birçok görevlerde bulunmufl ve 1919 haziran›nda Ankara’ya gelerek Kuva-y› Milliye’ye kat›lm›flt›r. 1921’de
Ankara’da vefat etti. Kabri, Hac› Bayram Camii yak›n›ndaki türbededir.
Atatürk’ün, Osman Nizami Pafla (öl. 1939) ile
tan›flmas› da bu s›rada ve 1903 senesi haziran›nda bu köflkte olmufltur.
Ayfle S›d›ka Han›m, üçüncü köflkü de küçük
k›z› Adviye Han›m için yapt›rm›flt›r. Adviye
Han›m, Kutü’l-Amara Mutasarr›f› Selâmi
Bey’in efli idi. Bu zat daha sonra, karfl› köflede
bulunan Marko Pafla’n›n büyük kârgir kona¤›n› sat›n alm›flt›r. Marko Pafla’n›n köflkü ise, Üsküdar Amerikan K›z Lisesi kap›s›n›n sa¤ taraf›nda idi. Bu köflk son senelerde restore edilmifltir. Müzeyyen Senar Han›m uzun müddet, o
zamanlar harap olan bu köflkte oturmufltur. Arkas›ndaki çam a¤açl› bahçe Marko’nun Bahçesi diye ünlü idi. Burada bir gazino aç›lm›flt›.
Müflir Mehmet Ali Pafla, Prusyal› bir muzikac›n›n o¤ludur. Genç iken ‹stanbul’a gelip 1262
(1846)’da Harbiye’ye girerek müslüman oldu.
erkân-› harp ç›k›p seri terfi ile liva ve 1868’de
ferik olarak Yanya Kumandan› oldu. Güzel
hizmetlerle Arnavutluk taraf›na gönderilip
Yenipazar kumandanl›¤›nda uzun müddet bulunmufltur. Mühim muharebeler kazan›p 1877
bafllar›nda Tuna Garp Ordusu Baflkumandan›
oldu. Askeriye ilminde mahir, muharip, fleci
ve çal›flkan idi. Berlin Anlaflmas›’nda ikinci
murahhast›.
müfltür.
‹ki sene sonra, Sultan Mecit devri memurlar›ndan Yusuf Gök Çavufl ad›nda bir ihtiyar,
Pafla ile alay emininin kabirlerini yapt›rm›flt›r.
Müflir Mehmet Ali Pafla, Nâz›m Hikmet’in büyük babas›d›r. Nâz›m Hikmet’le Mehmet Ali
Aybar’›n anneleri taraf›ndan dedelerinin babas› Mustafa Celâlettin Pafla da bir Polanyal›
dönmedir. “Ne hikmetse Celîle’den do¤ma
Nâz›m, Türkiye ile alâkas›n› kesince Selânik’in son valisi Mehmet Nâz›m Pafla’n›n o¤lu
bulunan babas› Hikmet Bey’in soyunu de¤il de
anas›n›n soyunu benimseyerek Verzanski soyad›n› alm›flt›r.”
Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s.
1137) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 301 Ömer Naili Pafla; s. 193 ‹smail Faz›l Pafla) (Sicill-i Osmânî, 3/602 Ömer
Naili Pafla; 3/578 Ali Nizami Pafla; 4/303 Mehmed Ali Pafla) (Salâh Birsel, Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas Bo¤aziçi, s.
239-241, 243) (Y›lmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar, s.
741) (Ali Fuad Cebesoy, S›n›f Arkadafl›m Atatürk, s. 2829, 32) (Fethi Teveto¤lu, Türkiye’de Sosyalist ve Kominist
Faaliyetler, s. 471-472) (Vâlâ Nurettin, Bu Dünyadan Nâz›m Geçti, s. 33) (Süleyman Külçe, Osmanl› Tarihinde Arnavutluk, s. 258)
BABA NAKKAfi SOKA⁄I
(YOKUfiU) KÖfiKLER‹
A
yfle S›d›ka Han›m ve Marko Pafla köflkleri bahislerine bak›n›z. Marko Pafla Kona¤›, Baba Nakkafl Soka¤›’n›n dirsek yapt›¤› yerde olup bugün Kuzguncuk ‹lkö¤retim Oku-
Baba Nakkafl
Soka¤›’nda bir köflk.
Bu anlaflmaya göre, Arnavutluk topraklar›n›n
bir k›sm› Yunanistan ve Karada¤’a terk edilmesinin sebebini Mehmet Ali Pafla’dan bilmeleri üzerine halk ayaklanm›fl ve Pafla’y› Yakova’daki kona¤›nda kurflunluyarak yaralam›fllard›. R›za Bey adl› bir Arnavut sokak ortas›nda,
henüz hayatta olan Pafla’n›n bafl›n› keserek öldürdü. O s›rada 44 yafl›nda idi. 10 Ramazan
1295 (Eylül 1878).
Kesik bafl› bir s›r›¤a geçirilmifl üç gün davul,
zurna çalarak sokak sokak teflhir edilmifl ve daha sonra yanan köflkün (Kule) önüne, öldürülen alay emini ile beraber, gübreli¤e gömül1327
lu’dur. Bunun üst taraf›nda, Ermeni Beylikçiyan’›n köflkü vard›r ki, bir bölümünde Mazlum
Pafla oturmufltur. 14 kap› no’lu köflk, üç katl›
olup bahçe içindedir. Harap olmad›¤› halde
terk olunmufltur. Yeri, 2 no ile gösterilmifltir.
Mazlum Pafla, 5 Zilhicce 1278 (Haziran 1862)
tarihinde vefat etti. Kabri, Eyüp’te Tafll›burun
Tekkesi hazîresindedir. fiâhidesi mevcuttur.
3 no’lu köflk, Vali Reflit Pafla’n›n efli Zümrüt
Han›m’a aittir. 18 kap› noludur.
Faik Pafla Köflkü, bu yokufl üzerinde idi, y›k›lm›flt›r. Yogoslavya’dan köylüsü Elmas Ali Pafla
ile yak›n arkadafll›¤› olan ve Cüce lâkab›yla bilinen Faik Pafla, 1931 tarihinde vefat etmifltir.
Küplüce Mezarl›¤›’nda, Yanyal› Hasan Basri
Pafla ile efli Ahmet ‹zzet Pafla’n›n ablas› Perver
Han›m’›n ayak ucuna ve Ziya Bey’in babas›,
son Harbiye Naz›r› Süleyman fiefik Pafla ile
Gürcü Beyi Halil ‹brahim’in yan›na gömüldü.
4 no’lu köflk Kâz›m Karabekir’in efli Seniha
Han›m’a ait olup 30 kap› no’ludur. 1992’de
restore edilmifltir. Güzel bir yap› olup üç katl›d›r. Seniha Han›m, o semtin sakinlerinden
Mehmet Kaptan’›n k›z kardeflidir. 5 no’lu
Pembe Köflk nefis bir bina olup 1992’de yenilenmifltir. 6 no’lu köflk ise 32 kap› noludur.
Buradaki köflklerin hepsi üçer katl›d›r.
7 no ile gösterilen meflhur Çinili Köflk’ün kap›
nosu 42 olup çok de¤iflik bir üslûba maliktir.
Bu güzel kârgir yap›, I. Dünya Savafl› zenginlerinden Sad›k Bey’e aitti. Pafla Liman› Zahîre
Ambarlar› yan›ndaki 24 tafll› harap un de¤irmeni bu zât›nd›. fiimdi restoran olan köflk, yenilenmifltir.
Baba Nakkafl Soka¤›
(yokuflu) köflkleri
yerleflim krokisi.
1328
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Salâh Birsel, Sergüzeflt-i Nono
Bey ve Elmas Bo¤aziçi, s. 267-268, 293) (‹nal, Son As›r
Türk fiairleri, s. 384)
BAHR‹YE NAZIRI AHMET
VES‹M PAfiA YALISI
Y
al›, Ayazma Camii önünde ve bugün mevcut olmayan Ayazma ‹skelesi’nin yan›nda
idi. Haremli selâml›kl› bu ahflap ve büyük yap›, 1820 tarihlerinde Basmac›zâdeler taraf›ndan yapt›r›lm›fl ve daha sonra da Vesim Pafla
(1824-1910) taraf›ndan sat›n al›nm›flt›r. Yal›n›n yerinde, daha evvel de ‹ç Çukarad› Ahmet
A¤a’n›n yal›s› vard›. Zamanla harap olan yal›n›n bir bölümü 1955 tarihlerinde duruyordu.
Bugün arsas›n›n üzerine beton bir küçük ev yap›lm›flt›r. Pafla’n›n hayat› için Numan Halil
Dede Türbesi bahsine bak›n›z.
Basmac› ailesinin pîri Basmac›lar kethüdas›
Mehmet Usta olup, 1174 (1761) tarihinde
yapt›r›lan Basmac›lar Çarfl›s›’n›n da reisi idi.
Ayazma Camii’nin vakf› olan çarfl›, camiin hemen yan›nda ve Tulumbac›lar Soka¤› ile Mehmet Pafla De¤irmeni Soka¤› aras›nda bulunuyordu. Burada “üç befl ay zarf›nda k›rk aded
miktar› hane ve sahilsaraylar bina ve ihya ve
yüzden fazla dükkân dahi infla” edilmiflti. Dükkânlarda basmadan baflka çatma yast›klar da
dokunuyordu. Basmac›lar ailesinin hazîresi
Karacaahmet Mezarl›¤›’nda ve Tunusba¤›
Caddesi üzerindedir. Karfl›s›nda fieyh Hamdullah Efendi’nin aç›k türbesi vard›r.
Vesim Pafla yal›s›n›n yak›n›nda ‹bnü’r-refik
Ahmet Nuri Bey’in babas› Feshane Naz›r› Refik Bey’in büyük yal›s› vard›. ‹bnü’r-Refik (Sekizinci) 1866’da bu yal›da do¤mufl ve 1935’te
Ankara’da vefat etmifltir. Türk Tiyatrosu’na
unutulmaz hizmetleri geçmifltir. Refik Bey’in
yal›s› bir ara ‹ngiliz elçisi Sir Hanri Elyot’a kiraya verilmifl ve elçi 1872 yaz›n› burada geçirmifltir. Bu arada da, sonradan V. Mehmet Murat ad› ile Osmanl› taht›na geçen fiehzade Murat, yal›ya gelerek s›k s›k denize girmifltir.
Bu yap› sonradan y›k›lm›fl ve yerine iki yal› yap›lm›flt›r. Biri Cafer Tayyar Pafla’ya ait idi. Pafla 1958’de bu yal›da vefat etmifl ve Karacaahmet Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Kabri 1. Ada’da, fiehitlik Kap›s›’ndan fiehitlik Camii’ne giden yolda ve sol tarafta olup kap›dan 107 ad›m
ileridedir. Cafer Tayyar Pafla’n›n vefat›ndan
sonra uzun müddet bofl kalan ve bu yüzden ‘Perili Yal›’ ismini alan yal›n›n denize do¤ru kademeli bir bahçesi vard›r. Yap›, Ö¤dül Soka¤›’n›n nihayetinde ve deniz kenar›ndaki yar
üzerinde ve soka¤›n 90 derecelik dirsek yapt›¤›
yerde idi. Bunun yan taraf›nda, köflede ve yol
afl›r› yerde Cevat fiakir Kabaa¤açl›’n›n (Halkarnas Balk›ç›s›) oturdu¤u ahflap üç katl› evi
vard› ki, burada tevkif edilerek Bodrum’a sürülmüfltür.
Vesim Pafla Yal›s›’n›n civar›nda bunlardan
baflka Selimiye Kumandan› Mehmet Pafla’n›n,
Edirne milletvekili As›m Bey’in, Dr. Mahmut
Atâ Bey’in büyük babas› Mahmut Pafla’n›n,
‘K›rk Anahtarl›lar’ lâkab›yla an›lan Antikac›lar’›n büyük konaklar› vard›. Salacak Park›’n›n
yerinde o¤ullar› kazasker payesine ulaflm›fl
Molla Bey’in yal›s›, fiemsipafla taraf›na do¤ru
93 harbi Meclis-i Mebusan›ndan Edirne mebusu Rasim Bey’in, Bahriye Feriklerinden Mafluk Pafla’n›n, Vâm›k Bey’in ve Hassa Müfliri
Servili Selim Pafla’n›n yal›lar› bulunuyordu.
Ayazma ‹skelesi’nin önünde ise, ‹stanbul’un
ilk deniz hamam› vard›.
Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, Üsküdar Yal›lar›, 26 fiubat
1951 Akflam) (E. Koçu, Bostanc›bafl› Defteri, ‹stanbul Ans.
6/2995) (R›fat Osman, Üsküdar Sahillerinde Tarihi Bir Seyran, Belediye Mec. Eylül 1930, Say›: 73/1) (Teflrifatî Akif
Mehmed Efendi, Tarih-i Cülûs-› Sultan Mustafa, Süleymaniye Kütüp., Es’ad Efendi Bölümü, No. 2108, s. 268/b,
269/a, 269/b) (S. Muhtar Alus, Üsküdar, Akflam, 14 fiubat
1939) (A. Gövsa, Meflhur Adamlar 2/49) (General Halil
Sedes, Bosna-Hersek ve Bulgaristan ‹htilalleri II./26) (E.
Tevfik, Yeni Osmanl› Tarihi, Kervan Yay. 2/144 ve 3/443444) (Halikarnas Bal›kç›s›, Mavi Sürgün, s. 20, 30-31) (‹.
Parmaks›zo¤lu, Sefinetü’l-Vüzera ter. Hac› Vesim Pafla md.)
Salacak Plaj› ve
Gazinosu.
Arkada görülen
Ayazma Camii
minaresidir. Minare
dibinde görünen
ahflap yal› C. fiakir
Kabaa¤açl›’n›n,
sa¤da görünen yal›
ise Cafer Tayyar
E¤ilmez Pafla’n›nd›r.
hâlâ durmaktad›r. Köflk, klâsik Türk ahflap yap› mimarîsine uygun olarak infla edilmifltir.
Köflkün arkas›ndaki arazi ile Küçük Çaml›ca
Caddesi’nin sol taraf›nda uzanan arazi, Behiç
Bey’e ait olup sonradan sat›lm›flt›r.
Behiç Bey köflkü, Altunizâde semtinin en eski
yap›s› olup, 1282 (1866) tarihinde yapt›r›lan
‹smail Pafla Camii’nden evvel bina olunmufltu.
1853 tarihinde yapt›r›lan Valide Ba¤ Kasr›’n›n
sahibesi Âdile Sultan’›n kâhyas›, Behiç Bey’in
k›z› Behice Han›m oldu¤u göz önüne getirilirse, köflkün bu tarihlerde veya bir müddet sonra yapt›r›lm›fl oldu¤u söylenebilir. Behiç Bey
zengin bir kimse idi.
Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, XIX. As›rda Çaml›ca’daki
Köflkler ve Saraylar, 10 Eylül 1947 Akflam) (Gezi Notu)
BESTEKÂR HAYDAR BEY
KÖfiKÜ
BEH‹Ç BEY KÖfiKÜ
K
öflk, Altunizâde semtinde ve bu isimle an›lan camiin karfl›s›nda, dörtyol a¤z›ndad›r.
Küçük Çaml›ca Caddesi ile Kofluyolu’nun birleflti¤i yerde ve caddenin sol köflesinde olup
Kesme tafl bir kaide üzerine oturtulan bu ahflap
iki katl› yap›n›n üst kat› konsollarla d›fla taflmal›d›r. Alt katta dört oda, üst katta ise büyük
bir salon ve bu salonun dört köflesinde dört
oda bulunmaktad›r.
Köflkün müfltemilât› ve mutfa¤› sa¤ tarafta
olup y›k›lm›flt›r. ‹nce tu¤ladan yap›lm›fl oca¤›
K
öflk, Nuhkuyusu Caddesi ile Karamano¤lu
köflesine yak›n bir yerde idi.
Nuhkuyusu Caddesi
üzerinde eski evler.
1950’lere kadar
Üsküdar evleri
böyle idi.
1329
¤›’ndaki aile hazîresindedir.
Hurflit Bey’in bu güzel köflkü sonradan Himmet Efendi Bayramî Tekkesi fleyhi Dr. Lebit
Bey’in uhdesine geçmifltir. Bu köflkün yan›nda,
futbolcu Can Bartu’nun büyük babas› Kont
Tevfik Bey’in köflkü bulunuyordu.
Gündo¤umu Caddesi.
Haydar Bey, memleketimizde ilk defa operet
yapan sanatkârlar›m›zdand›r. Üsküdar’da,
1262 (1846) tarihinde dünyaya geldi. Pek
gençken saray m›z›kas›na girmifl orada zabit
olarak binbafl›l›¤a kadar yükselmiflti. ‹yi keman
çalar ve Avrupa musiki usulleri ile meflgul
olurdu. Bizde musikiyi ilk defa sahneye tatbik
edenlerdendir. 1322 (1904) tarihinde vefat etti. Kabri, Üsküdar’da Çiçekçi Camii karfl›s›nda, 8. Ada’da, T›bbiye Caddesi üzerinde, arayol köflesi solundan 50 ad›m ileride ve mezarl›k duvar›n›n hemen arkas›ndad›r. Fakat ne
yaz›k ki, flâhidesi yoktur. Neyzen Halil Can
Bey’in etraf› demir parmakl›kl› aile hazîresinin
sol taraf›nda olan sofas›nda o¤lu, memleketimizin ilk heykelt›rafllar›ndan Behzat Bey
(1874-1916)’in ve 1344 (1925) tarihinde vefat eden “Bestekâr-› flehir merhum Haydar
Bey’in damad› mülga evkaf nezareti muhasebe
kalemi memurlar›ndan Mahmud Zeki Bey’in”
etraf› demir parmakl›kl› kabri vard›r.
Binbafl› Kemanî Ali Haydar Bey diye ünlü idi.
Bu köflkte vefat etti ve o¤lu da bu köflkte dünyaya geldi.
Bu köflkün karfl›s›nda ve yol afl›r› yerde kuleli,
güzel, ahflap bir köflk daha vard› ki, Sultan Abdülaziz’in Bafl Mabeyinci’si Hurflit Bey’e aitti.
Hurflit Bey’in o¤ullar› Bestekâr Muhlis Sabahattin Ezgi ve Halis Beyler’di. Büyük k›z› Âgâh
Han›m’da gayet güzel piyano çalard›. Di¤er k›z› Emine fiad›man Han›m’›n da besteleri vard›.
En küçük k›z› Nev’eser Kökdefl Han›m da bestekârd›. Hurflit Bey de keman, ud, lavta, n›sfiye ve oniki telli saz çalan bir müzisyendi.
Nev’eser Kökdefl Han›m, babas›n›n sürgün
olarak bulunurken vefat etti¤i Drama’da dünyaya geldi. 7 Temmuz 1962’de Kad›köyü’ndeki
evinde vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›1330
Lebit Bey’in aile sofas›, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 2. Ada’da, Harmanl›k Kap›s›ndan, fiehitlik Camii’ne do¤ru yüründü¤ünde 312 ad›m
ileride ve sa¤ taraftad›r. Etraf› demir parmakl›kla çevrili sofaya as›lan mermer bir levhaya
flunlar yaz›lm›flt›r:
S›hhiye Müfettiflleri’nden Himmetzâde Dr. Abdüflflekur Lebit ve ye¤eni muallim Bahaüddin
Bey’in o¤lu mini mini Mehmet’in ruhlar›na Fatiha. 8 fiubat 1931.
Seraskerlik Makam› muhasebat dairesi mümeyyizlerinden Haf›z Sait Bey’in o¤lu olan
Haydar Bey’in küçük kardefli, son as›r bestekârlar›m›zdan Hüseyin Halit Bey, 1270
(1853)’te bu köflkte dünyaya geldi. Genç yafl›nda Enderun’a intisab etti. Oradan Muzika-i
Hümâyun’a geçti ve Hünkâr’a bafl müezzin oldu. Kola¤as› iken emekliye ayr›ld›. 1339
(1920)’de bu köflkte vefat etti. Kabri babas›n›n
yan›ndad›r. Dinî ve dinî olmayan bir tak›m
eserler bestelemifltir.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s.
173) (Ahmed Fehim Bey’in Hat›ralar›, Haz. Hafi Alpman,
Tercüman Yay. s. 204) (Türk Ans. 2/87) (Y›lmaz Öztuna,
Türk Musikisi Ans. 1/204 M. Sabahattin; 1/353 Nev’eser
Kökdefl) (Mustafa Rona, Türk Musikisi, s. 519) (Ergun,
Türk Musikisi Ant. s. 645)
BRYAS SARAYI
B
u saray›n, eski ad› Bulgurlu Da¤› olan Küçük Çaml›ca Tepesi’nin güneybat› eteklerinde bulundu¤u san›lmaktad›r. Yerine as›rlar
sonra Cennetâbâd Kasr› yap›lm›fl olmal›d›r.
Bulgurlu Köyü içindeki Demirci Çeflmesi ve
Ümraniye’deki Cevher A¤a Çeflmesi’ndeki
granit sütun ve bafll›¤› bu saray›n y›k›nt›lar›ndan al›nm›fl olabilir. Bulgurlu’nun baz› sokaklar›nda hâlâ bu sütunlara rastlâmak mümkündür.
Bulgurlu’nun da eski bir yerleflim yeri oldu¤u
bilinmektedir. Köyün camii yan›nda bugün de
görülen bir Bizans lâhdi vard›r.
Merhum Ali Suat Bey’in tercüme etti¤i fiarl
Teksiye’nin (1802-1871), Matbaa-i Âmire’de
1339-40 (1920-22) tarihinde bas›lan Küçük
Asya Tarihi, adl› eserinden, Bulgurlu Da¤› ve
civar›n›n eski ad›n›n Damatris oldu¤unu ve
“son Bizans ‹mparatorlar› Kudüs’e çekilmek
için baflkentten ayr›ld›klar› vakit ahalinin feryatlar› bu Bryas Saray›’ndan” iflitildi¤ini ö¤reniyoruz.
Üsküdar’›n bir çok yerlerinde Bizans saraylar›n›n bulundu¤unu biliyoruz. Bunlardan biri,
Haremyum Saray› idi. Bu saray›n Harem ‹skelesi civar›nda ve Selimiye K›fllas›’n›n yerinde
oldu¤u tahmin edilmektedir. Buradan bafllayarak fiemsi Pafla Camii’ne kadar uzanan ve Bizansl›lar’ca Arkla denilen sahil fleridinde pek
çok yazl›k Bizans saray› ve kasr› vard›.
Küçükyal› ile Kartal aras›ndaki Maltepe ve
Dragos civar›na Bizansl›lar’ca Bryas ad› verildi¤i de bilinmektedir. Brias, Kocaeli (Bithynia) sahillerinde bir limand› ve M. S. 717’de
Yezid, Constantinople’u muhasara etti¤i vakit
burada kalm›flt›. Gemileri Brias’ta Satyros (Satir-Küçükyal›) limanlar›n› iflgal etmifl, tâ Kartalimen’e (Kartal) kadar sokulmufltu.
836 senesinde Theophilus, Bryas’ta Arap üslûbunda bir saray infla ettirmifl, bunun için de
Satyros Manast›r›’n›n tafllar›n› kullanm›flt›.
Satir Manast›r›’na ait oldu¤u san›lan harebeler
bugün Küçükyal› tren istasyonundan Maltepe’ye do¤ru yüründü¤ünde biraz ileride, eski
Ba¤dat Yolu yak›n›nda ve Küçükyal› ‹lkö¤retim Okulu civar›ndad›r. 95 x 95 ad›m boyutlar›nda olan bu manast›r›n yan›na 1980 tarihinde bir çocuk park› yap›lm›flt›r. Manast›r odalar›n›n bir k›sm› hâlâ kullan›lmaktad›r.
Kaynaklar: (Charle Texier, Küçükasya Tarihi, 1/148) (Bedi fiehsuvaro¤lu, Göztepe, s. 10) (W. M. Ramsay, Anadolu’nun Tarihi Co¤rafyas› veya Asia Minor, Çev. Mihri Pektafl, s. 200) (S. Eyice, Bryas Saray›, TTOK Belleteni, XXIII/89 Ocak 1959)
BOSTANCIBAfiI DEFTER‹’NE
GÖRE ÜSKÜDAR
SAH‹LLER‹NDEK‹ YAPILAR
1
230 (1814-15) tarihli Bostanc›bafl› Defteri’ne
göre Kuzguncuk’tan Haydarpafla’ya kadar
uzanan sahillerde flu yap›lar vard›:
Kuzguncuk ‹skelesi:
1) Çuhac› Menahem Yahudinin hanesi, 2)
fialc› Yako Yahudi hanesi, 3) Simkefl Karabet
zimmînin hanesi, 4) Hahambafl› Hayim Yahudinin hanesi, 5) Deli Çelebun o¤lu Avram Yahudi hanesi, 6) fierbetçi Avram Yahudinin
hanesi, 7) Sarraf Manol zimmî hanesi ve kay›khane, 8) Knorte Yahudinin hanesi, 9) Attar ‹shak Yahudinin hanesi, 10) Üsküdarî Avram Yahudinin hanesi, 11) Sadullah Efendi
halîlesinin yal›s›, 12) ‹smet Beyzâde Arif Molla’n›n yal›s›, 13) Beflinci Kad›n hazretlerinin
yal›s›, 14) Arapzâde Arif Molla’n›n yal›s›, 15)
Mumaileyhin di¤er arsas›, 16) Arapzâde Efendi’nin o¤lu Arif Efendi’nin yal›s›, 17) fiehremini Hayrullah Efendi’nin yal›s›, 18) Defter
emin-i sab›k-› Sadullah Efendi’nin yal›s›, 19)
Sultan Osman Mâ-i Leziz Çeflmesi, 20) Ve
Öküz Liman›, 21) Bektâflî Dergâh›, 22) Kurbinde Osman’›n kahvesi, 23) Silâhdar Abdurrahman A¤a Camii flerifi, 24) Hamdullah
Efendi’nin kay›khanesi, 25) Beylik Zahîre Anbarlar›, 26) Anbar emini odas›, 27) Mehmet
Yeflil ve mavinin
kavufltu¤u yerde
yal›lar.
Bryas Saray›’n›n arkas›nda, Bafl›büyük köyü ve
civar›ndaki hastahane arazisi içinde, General
Süreyya ‹lmen’in (1874-1955) köflkü karfl›s›nda da Analipsiz Manast›r› ve ayazmas› vard›.
‹mparatorlar Anadolu seferinden dönerken ‹zmit’ten bindikleri gemiden Maltepe’de (Brias)
inerler ve buradaki sarayda bir kaç gün dinlenirlerdi.
1331
Mollazâde’nin yal›s›, 28) Müderrisînden Esirizâde Efendi yal›s›, 29) Yeniçeri Efendisi’nin
yal›s›, müsteciri tezkire-i evvel efendi, 30) Yeni Cami mütevellisi Genç Osman A¤a’n›n yal›s›, 31) Sab›k arpa emini ‹smail A¤a’n›n yal›s›, 32) Defterdar Efendi’nin yal›s›, 33) Çukur
tabir olunan kay›khane, 34) Çavuflbafl› sab›k
Ali Bey’in kay›khanesi, 35) Pabucubüyükzâde
Efendi’nin yal›s› ve kay›khane, 36) fieyhülislâm Efendi Mektubisi Arif Efendi Yal›s›, 37)
Aflç›bafl›zâdenin yal›s›, 38) Debba¤hane, 39)
Ve mumhane, 40) Bal›kç› odas›, 41) Beylik
Zâhîre Anbarlar›, 42) Mihrimah Sultan Cami-i flerîfi ve ‹marethane-i âmire, 43) Üsküdar
Büyük ‹skelesi.
Üsküdar Büyük ‹skelesi:
1) Beylik Han, 2) ve kahveler, 3) Debba¤
Mustafa A¤a’n›n kay›khanesi, 4) Debba¤
Mahmud A¤a’n›n kay›khanesi, 5) Serapa onbir göz kay›khane, 6) Odabafl› Ömer’in kahvesi, 7) Balaban ‹skelesi, 8) El-hac Haf›z’›n kay›khanesi, 9) Debba¤ Ömer kerimesi hatunun
yal›s›, 10) Terzibafl› vereselerinin yal›s›, 11)
Dokuz göz kay›khane, 12) Kesrelizâde Numan
Bey yal›s›, müsteciri reis efendi, 13) Tersane
Kâtibi Raflid Osman Efendi mahdumu yal›s›,
14) Dühanî Arif A¤a’n›n yal›s›, 15) Ahmet
Haseki kerîmesinin yal›s›, 16) fiemsi Pafla Cami-i flerifi, 17) Kaptan-› derya-y› sab›k Hac›
Mehmed Pafla yal›s›, 18) Ayazma Kasr› hümâyunu, 19) Kurbinde cami-i flerif, 20) Bostaniyan oca¤›, 21) Ömer Sipahi halîesinin yal›s›,
22) Hâcegândan fiakir Efendi yal›s›, 23) Sipahi Ahmet Efendi’nin yal›s›, 24) Mâ-i leziz
Çeflmesi ve meydan, 25) Silâhflor Said A¤a yal›s›, müsteciri Hazinedarzâde Hüseyin Bey, 26)
Kaptanpafla kethüdas› sab›k Salih Efendi’nin
hanesi, 27) ‹ç çukedar› Ahmet A¤a yal›s›,
müstecir Tophane kâtibi, 28) Ayazma ‹skelesi, 29) Salih Efendi’nin kahvesi, 30) Kahvecibafl› eytamlar›n›n yal›s›, 31) Hasekia¤azâde
Ahmet A¤a’n›n yal›s›, 32) Can›ma¤azâde
Mehmet Bey’in yal›s›, 33) So¤anc›bafl› vekili
Emin A¤a yal›s›, 34) Abdullah Efendi’nin damad› Sad›k Efendi’nin yal›s›, 35) Hane-i hassadan mahrec Sâlim Efendi’nin yal›s›, 36)
Gümrükçü Osman A¤a uhdesinde olan sa¤ir
yal›, müsteciri Mehmet Efendi, 37) Bal›khane
kâtibi vekili Hüseyin Haseki’nin yal›s›, 38) Esbak müneccimbafl› vereselerinin yal›s›, 39)
Mimar Tahir A¤a kerimesinin yal›s›, 40) fieyh
Kemal Efendi’nin damad›n›n yal›s›, 41) Hazi1332
nedarzâde Sad›k A¤a yal›s›, 42) Tabak Hac›
Ahmet’in yal›s›, 43) Çinili cami-i flerifi mütevellisi Aziz Efendi’nin yal›s›, 44) Yorganc› damad› Sad›k A¤a’n›n yal›s›, 45) Salacak ‹skelesi.
Salacak ‹skelesi:
1) Fatih Sultan Mehmed Han Cami-i flerifi, 2)
Salacak Bostaniyan oca¤›, 3) A¤ababas›zâde
‹smail Efendi’nin yal›s›, 4) Verada Sinan Pafla
Camii flerifi, 5) El-hac Ali Efendi’nin yal›s›, 6)
El-hac ‹smail A¤a’n›n yal›s› 7) Yemlihane kerîmesinin yal›s›, 8) fiemseddin Efendi kerîmesinin yal›s›, 9) Süleyman Pafla kerîmesinin yal›s›, 10) Silâhflor Eyyubî Ahmed Bey’in yal›s›,
11) Verada Sultan Osman Han Cami-i flerifi,
12) S›rmakefl Ali’nin yal›s›, 13) ‹stanbul A¤as› halîlesinin yal›s›, 14) Tu¤rakeflzâde Hamdi
Efendi’nin yal›s›, 15) Bilal Mehmed’in kahvesi, 16) Ve kahve, 17) ‹stanbul A¤as› kâtibi
Haf›z’›n yal›s›, 18) Abdürrahman Pafla Tatar›’n›n yal›s›, 19) Samurkafl Süleyman A¤a’n›n
yal›s›, 20) Sipah çavuflu Mahmud A¤a’n›n hanesi, 21) Sab›ka Kapua¤as› hanesi, 22) Zaim
el-hac Osman A¤a hanesi, 23) Aydoslu Mehmed Pafla kerimesinin hanesi, 24) Sadr-› esbak
‹smail Pafla arsas›, 25) Kürkçü Hasan A¤a vereselerinin arsas›, 26) Üsküdar Bahçesi Bostaniyan Oca¤›.
Üsküdar Bahçesi Bostaniyan Oca¤›:
1) Selimiye Cami-i flerifi, 2) Mehmed Pafla
kasr-› hümâyunu, 3) Lala Beflir A¤a Cami-i flerifi, 4) Za¤arc›lar Bostanc› Oca¤›, 5) Bir bab
kiriflhane, 6) Haydarpafla ‹skelesi, 7) Haydarpafla Oca¤›.
Bostanc›bafl› Defteri’nde ad› geçen devlet büyüklerinin, öz geçmifllerini, k›sa dahi olsa, anlatmakta fayda vard›r. Kuzguncuk ‹skelesi’nden sonra ilk ad› geçen, ilmiye s›n›f›ndan,
Arif Molla diye bilinen, Arif Hikmet Beyefendi’dir. Sebili, haziresi, çeflmesi ve hamam› bahislerinde aç›klamada bulunulmufltur.
Defterde, V. Kad›n Hazretleri diye kay›tl›
olan, Sultan III. Selim’in V. Kad›nefendisi,
Nur-u fiems Han›m’d›r. Hayat› hakk›nda fazla
bir bilgi yoktur. 1242 flevvalinde (May›s 1827)
vefat etti. Kabri Lâleli’de Sultan III. Mustafa
Türbesi d›fl›nda ve türbe kap›s›n›n tam karfl›s›ndad›r.
Nur-u fiems Kad›nefendi Yal›s›’n›n yan›ndaki
üç yal›, Arapzâde Ailesi’ne aittir. Yaln›z, iki
yal›n›n aras›nda, Arapzâde’nin bir arsas› bulunuyordu.
Arapzâde Ailesi’nin ceddi, Abdurrahman Bâhir Efendi, fiehzâdebafl› Camii imam› Ali
Efendi’nin o¤ludur. Sesi çok güzel oldu¤undan
1122 (1710)’da ‘sultan imam›’, sonra da ilerleyerek 1158 Cemaziyelâhirinde (Temmuz
1745) Rumeli Kazaskeri oldu. 1159 Receb’inin
7. günü (26 Temmuz 1746) vefat etti. Lâhdi,
‹stanbul’da Çarfl›kap›’da, Yemen fatihi Sinan
Pafla Medresesi önündeki hazirededir. ‘Halîm,
mütevaz› ve flair idi. O¤ullar›, Sad›k ve Atâullah efendilerdir.’ Arapzâdeler’in birinci yal›s›,
Atâullah Ahmet Efendi taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Kendisi Kazaskerlik Makam›’nda bulunmufl ve 14 fiaban 1199 (22 Haziran
1785)’te fleyhülislâm olmufltur. Bu görevdeyken, ayn› senenin 18 flevvalinde (24 A¤ustos
1785) vefat etti. Kabri, yukar›da yeri belirtilen
hazirededir. ‘Halîm, mütevaz› ve lisan-› asra
vak›f idi. fiu k›sa zamanda, Hüdâyî fleyhi Rûflen
Efendi’yi Dersaadet’e getirmifltir. Küçük o¤lu
Abdullah Efendi, di¤eri ise Arif Efendi’dir.
Yal› Ataullah Efendi’nin vefat›ndan sonra bu
iki o¤luna intikal etmifltir. Fakat Arif Efendi’nin burada bir yal›s› daha vard›r. Arif Efendi, Alemdar Mustafa Pafla Vak’as›nda, 21
Temmuz 1808’de fleyhülislam olmufl ve geliflen
olaylar neticesinde Padiflah IV. Mustafa’n›n
halli için fetva vermifltir. 1241 fievvalinin 17.
günü (25 May›s 1826) vefat etti. Kabri, babas›n›n yan›ndad›r.
sinde, bu yal›da vefat etmifl ve Karacaahmet
Mezarl›¤›’na gömülmüfltür.
Hayrullah Efendi Yal›s› sonradan Serasker Hüseyin Avni Pafla’n›n uhdesine geçmifltir. Hayrullah Efendi, yal›s›n›n karfl›s›na bir çeflme
yapt›rm›fl ve bu çeflme zamanla harap oldu¤undan, Hüseyin Avni Pafla, flimdi de mevcut
olan, muhteflem çeflmesini infla ettirmifltir.
Hayrullah Efendi Yal›s›’n›n yan›nda Defter
Emini Sadullah Efendi’nin yal›s› vard›. Kendisi Küçük Hüseyin Efendi’nin o¤ludur. Yetifltikten sonra bir tak›m memuriyetlerde bulundu.
1222 (1807)’de Edirne Saray›’n›n tamirat›na
memur oldu. 1225 (1810)’da da defter emini
oldu. Azlinden sonra 1232 Muharreminde
(Kas›m 1816) vefat etti. Lâhdi, Süleymaniye
Camii Hazîresi avlusunda, birinci s›rada ve
türbedar evinin sa¤ taraf›ndad›r. “Müdebbir ve
kabiliyetli bir zat idi.”
Bostanc›bafl› Defteri’nde ad› geçen Bektaflî Dergâh› (Yar›mca Baba) ve Abdurrahman A¤a
Camii hakk›nda bölümlerinde aç›klamada bulunulmufltur.
Arif Efendi âlim bir zat olub ayn› zamanda iyi
bir hattatt›. Her sene bir Kur’an-› Kerîm yazar
ve Ravza-i Mutahhara’ya gönderirdi. O¤ullar›
Sadullah ve Hamdullah efendiler sudurdan oldular. Arapzâde Ailesi’nin bir çok ferdi, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda medfundur.
Müderris Esirîzâde’nin yal›s›, flimdi harabesi
mevcut olan yüksek beylik de¤irmeninin
önünde idi. Esirîzâde’nin atas› Bursal› Mehmet
Efendi idi. Mekke kad›l›¤› görevine giderken,
1054 (1643)’te K›zlara¤as› Sünbül A¤a ile ayn› gemide bulunuyordu. Rodos Adas› önlerinde Malta Korsanlar›’n›n eline düfltü. Befl y›l
esir kald›ktan sonra kurtuldu ve ‹stanbul’a geldi. 20 Mart 1659’da fleyhülislam oldu. Köprülü
Mehmet Pafla’n›n her dedi¤ine fetva verdi. Bu
yüzden 3 fiubat 1662’de Bursa’ya sürüldü. Yirmi y›l sürgün hayat› yaflad›ktan sonra 21 Safer
1092 (12 Mart 1681)’de vefat etti. Kabri, Pirinç Han› civar›nda yapt›rd›¤› mescidin hazîresindedir. O¤lu Abdülbâki Efendi say›l› bilginlerdendir.
Arif Efendi Yal›s›’n›n yan›nda, fiehremini
Hayrullah Efendi’nin yal›s› bulunuyordu. Hayrullah Efendi, kalemden yetiflmifl 1228
(1813)’te flehremini, 1234 zilkâdesinde (A¤ustos 1819) Surre emini, bir sene sonra, ruznâmei evvel, 1241 (1825)’te ikinci defa flehremini oldu. Bu görevden ayr›ld›ktan sonra, Esma
Sultan kethüdal›¤›na getirildi. 1247 Recebinin
gurresinde (6 Aral›k 1831) vefat etti. O¤lu,
Enderûnî Rag›p Mehmet A¤a, 1242 Zilkâde-
Esirîzâde Yal›s›’ndan sonra, Üsküdar’a do¤ru,
Defterdar Efendi’nin ve Papucubüyükzâde
Efendi’nin yal›lar› bulunuyordu. Defterdar
Efendi, daha sonra sadrazam olan Mehmet
Emin Rauf Pafla idi. Rauf Pafla, Çavuflbafl› Sait
Efendi’nin o¤lu olup 1189 (1775)’te do¤du.
1226 Cemaziyelevvelinin 24’ünde (16 Haziran
1811) Rikab-› Hümayûn Defterdar› olmufl
iken, 18 Rebiyülâhir 1230 (1 Nisan 1815)’te
vezaret verilerek sadrazam oldu. Üç sene kadar
1333
bu görevde bulunduktan sonra azledildi. Sonra, dört defa daha sadrazam olan Rauf Pafla, 8
Zilkade 1276 (28 May›s 1860)’ta vefat etti.
Kabri, Eyüpsultan’da, Bostaniskelesi Soka¤›
üzerinde, Mihriflah Valide Sultan ‹mareti avlusundaki aç›k türbesindedir.
Sicill-i Osmânî yazar›, “serveti Bebek’teki sahilhanesine münhas›rd›r.” dedi¤ine göre, buradaki yal›s›n› 1815 tarihinden sonra elden ç›karm›fl olmal›d›r. Rauf Pafla Yal›s›’n›n yerinde
Defterdar Pepeyi Hasan Efendi’nin yal›s› bulunuyordu veya Rauf Pafla Yal›s›’n›n ilk sahibi
idi.
Bu yal›n›n yan›nda ve bir evvelki dönemde
Said Efendi’nin ve Defter Emini Sadullah
Efendi’nin yal›lar› vard›. Peykî Lakab›yla da
bilinen Hasan Efendi, maliyeden yetiflmifl ve
1185 (1771) tarihinden sonra defter emini,
1190 (1776)’da defterdar-› fl›kk-› evvel ve befl
sene sonra da defterdar oldu. Daha sonra iki
defa daha bu göreve getirilmifl olan bu de¤erli
insan 6 Cemaziyelâhir 1206 (fiubat 1796)’da
vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda,
8. Ada’da, Nuhkuyusu Caddesi sol bafl›nda ve
Ahmet Fethi Pafla ailesi aç›k türbesinin sa¤ taraf›ndaki parmakl›k içindedir. Kafesî destarl›
flâhidesi vard›r. Eflinin kabri de buradad›r.
Üsküdar Büyük ‹skelesi ile Balaban ‹skelesi geçildikten sonra gelen yal›lardan biri Kesriyeli
Numan Bey’in yal›s› idi. Numan Bey, Kesriyeli Ahmet Pafla’n›n k›z›n›n o¤ludur. Babas› Seyyid Mehmet A¤a’d›r. Bâb-› Âli’den yetiflmifl,
hacegândan olmufl, 1187 (1773)’te sadrazam
mektupçusu (özel kalem müdürü) ve az zamanda da silâhtar kâtibi olmufltur. Bir tak›m görevlerden sonra 1200 (1785)’te arpa emini, çavuflbafl›, bafl Muhasebeci gibi önemli vazifelerde
bulunmufltur. 1201 Recebinin 27. günü (15
May›s 1787) vefat etti.
O¤lu Mehmet Esat Bey, mektubî hulefas›ndan
ve hâcegândan olup 1241 (1825) tarihinden
sonra vefat etti. Damad›, Rusçukluzâde Sadrazam Hasan Pafla’n›n o¤lu Haydar Bey’dir. Hasan Pafla’n›n kabri Üsküdar’da Hüdâyî Aziz
Mahmut Efendi Camii haziresindedir. Kallavîli flâhidesi mevcuttur.
Numan Bey’in yal›s›ndan sonraki beflinci yal›,
Kaptan-› Derya Hac› Mehmet Pafla’ya aitti.
Bunun yan›nda fiemsipafla Camii ve fierefâbâd
1334
Kasr› bulunuyordu. Bunlar hakk›nda bölümlerinde aç›klamalarda bulunulmufltur.
Salacak ile Harem aras›ndaki yar üzerinde ve
Afla¤› ‹hsaniye Camii’nden sonra Selimiye Camii yak›n›nda da Sadrazam ‹smail Pafla Kona¤›’n›n arsas› ve bunun yan›nda da Aydoslu
Mehmet Pafla k›z›n›n evi bulunuyordu.
Haf›z ‹smail Pafla 24 Nisan 1805 ile 14 Kas›m
1806 tarihleri aras›nda 19 ay kadar sadrazam
olmufltur. Azlinden sonra, Konya valisi iken
orada, 1222 fiaban›n›n 15’inde (18 Ekim
1807) vefat etti. ‹smail Pafla’n›n vefat›ndan
sonra konak, Kad› Abdurrahman Pafla taraf›ndan kiralanm›flt›r.
Alanyal› olan Abdurrahman Pafla, evvelce
Kayseri kad›s› iken, mîr-i miranl›¤a eflit hümayûn emini oldu. 1217 (1802)’de Sivas mutasarr›f› idi. Bir kaç ay sonra vezaretle Konya valisi, 1223 fiaban›nda da (Ekim 1808) Anadolu
valisi oldu ve ‹stanbul’a gelip bu kona¤a yerleflti.
Sultan III. Selim’in tahttan indirilip flehit edilmesi üzerine, Alemdar Mustafa Pafla duruma
hakim olmufl ve II. Mahmut tahta ç›kar›lm›flt›r. Bu s›rada, Sultan Selim’in kurmak isteyip
de kuramad›¤› Nizam-› Cedid Oca¤›’n›n yeniden tesisi yeniçerilerin tepkisine yol açm›fl ve
Bâb-› Âlî’ye hücum ederek Mustafa Pafla’n›n
flehadetine sebep olmufllard›r.
Alemdar Mustafa Pafla’n›n iste¤i üzerine Nizam-› âliflân Murahhas Seraskeri ünvan› ile Selimiye K›fllas› kumandan› olan Kad› Abdurrahman Pafla, Padiflah II. Mahmut’un daveti
üzerine, 26 Ramazan 1223 ( 15 Kas›m 1808)
tarihinde Selimiye K›fllas›’ndaki Nizam-› Cedid askerleri ile kay›klarla Topkap› Saray›’na
geldiler. Burada yap›lan görüflme neticesinde,
Sultan IV. Mustafa’n›n öldürülmesi kararlaflt›r›lm›fl ve Kad› Pafla ile Bostanc›bafl›, birkaç
cellatla içeri girip Sultan Mustafa’y›, kendi flal
kufla¤› ile bo¤durmufllard›r.
Bu s›rada Selimiye K›fllas›’nda ikinci reis yani
ocak a¤as› olarak Kad› Pafla’n›n ye¤eni Ahmet
A¤a bulunuyordu. Kad› Pafla ve ye¤eni, ramazan ay›n›n bafllar›nda, Nizam-› Cedid askeriyle
yedi oca¤›n kethüdalar› ve zabitan kul kethüdas›, topçu ve arabac› bafl› tu¤lar›n› önlerine
kat›p, bir kaç tane de fleyh alarak tekbir ve ilâ-
hilerle Selimiye k›fllas›’na gelerek tu¤lar›n› kap› önüne dikmifllerdi.
Sultan Mustafa’n›n öldürülmesinden iki gün
sonra, yeniçeriler Selimiye K›fllas› ile beraber,
‹stanbul’daki di¤er k›fllalar› ele geçirmifller ve
bu arada da Selimiye K›fllas›’n› Selimiye Mahallesi ile beraber yakm›fllard›r. 17 Kas›m
1808.
Bu yang›n s›ras›nda, Kad› Pafla’n›n kirac› olarak oturdu¤u ‹smail Pafla Kona¤›’n› evvelâ ya¤ma etmifller ve sonra da yakm›fllard›r. ‹ki gün
evvel Kad› Pafla kona¤a 22 yük akçe getirmiflti. Asiler o paralar› fesle taksim ettiler. Bu arada da baz› esnaf›n evleri ya¤ma edildi. Pek çok
insan öldürüldü.
Eski fleyhülislâmlardan Minkarîzâde Yahya
Efendi’nin torunlar›ndan olan Kad› Pafla kaçarak Eyüp’te ‹zzet Pafla Tekkesi’ne s›¤›nd›. Bir
çok alt›n vererek fleyhin elbiselerini sat›n ald›
ve bunlar› giyerek Alanya’ya geldi. Çünkü, o
s›rada henüz 15 yafllar›nda olan o¤lu Abdullah
Bey, Alaiye ve Beyflehir Sancaklar› mutasarr›f› idi.
‹kibin askeri ile Alanya Kalesi’ne kapanan Kad› Pafla, 5-6 ay kadar kuflatma alt›nda kald›ktan sonra, Teke Mütesellimi Hac› Mehmet
A¤a’n›n kuvvetlerine ma¤lup olmufl ve kendisiyle beraber o¤lu Abdullah ve büyük o¤lu Müderris Mehmet Bey’in bafllar› 1 Nisan 1809 tarihinde kesilerek ‹stanbul’a gönderilmifltir. Bütün mücadelesi Sultan II. Mahmut ve Nizam-›
Cedid için oldu¤u halde Padiflah’tan hiçbir yak›nl›k ve merhamet görmemifltir.
Haz. M. Aktepe, 1. s. 12-119) (Cahit Karya-Erol Üyepazarc›, II. Mahmut’un ‹stanbul’u, s. 76 vd.)(E. Koçu, Bostanc›bafl› Defteri, ‹stanbul Ans. 6/2994-2995) (Vaka-i Cedid, Yayla ‹mam› Tarihi, Haz. Y. Senemo¤lu, 1001 Temel
Eser, s. 78 vd.) (Georg O¤ulukyan’›n Ruznamesi, Haz. H.
Andreasyan, ‹st. 1972) ( ‹. H. Uzunçarfl›l›, Alemdar Mustafa Pafla, ‹st. 1942)
CELÂLEDD‹N A⁄A (PAfiA)
KONA⁄I
K
ona¤›n Üsküdar’›n neresinde bulundu¤u
belli de¤ildir. Fakat Selimiye’de olmal›d›r.
Cevdet Pafla, Tezâkir adl› eserinde: “Hilâl-i ramazan-› flerifte dahi Celâlüddin Pafla vefat etti.” “Yeniçeri vak’as›nda an›n dahi A¤a Hüseyin Pafla gibi hizmeti sebk etmifl bir zatt›r. Hayli vakitden beri mütekaiden Üsküdar’da ikamet üzere idi.” demektedir.
Alâüddin Pafla’n›n o¤lu olan Celâleddin Pafla,
kul kethüdal›¤›ndan 25 Muharrem 1241 (9 Eylül 1825) tarihinde yeniçeri a¤as› olmufltur.
Yeniçeri Vak’as› kendi a¤al›¤› zaman›nda, 15
Haziran 1826’da vuku buldu¤u ve Ocak ortadan kald›r›ld›¤› için son yeniçeri a¤as› say›l›r.
1280 (1863) tarihinde vefat etti.
Kaynaklar: (Cevdet Pafla, Tezâkir 13-20, s. 46) (Cevdet
Tarihi, Üçdal Nefl. 12/171-222) (Sicill-i Osmânî, 2/81 Celâleddin Mehmed A¤a)
Çinili Karakolu
civar›nda, Selâmi Ali
Efendi Caddesi
üzerinde biblo kadar
zarif bir köflk.
‘Yanan konak, eski sadrazamlardan ‹smail Pafla’n›n kona¤› olup yetimlerine kalm›flt›r. ‹smail Pafla, Sultan III. Selim devrinde yeniçerileri
Kad› Pafla aleyhine k›flk›rtm›flt›. Daha sonra ‹stanbul’a getirilen Kad› Pafla, onun kona¤›n› kiralam›flt›. ‹smail Pafla’n›n fedakâr› olan yeniçeriler kona¤›n› yakmakla yetimlerine büyük zarar verdiler.’
Kaynak: (Sicill-i Osmânî, 1/86 Nur-u fiems Kad›nefendi;
2/161 Hasan Efendi; 2/318 Hayrullah Efendi; 2/422-423
Rauf Pafla; 3/22 Sadullah Efendi; 3/320 Abdurrahman Efendi; 3/324 Abdurrahman Pafla; 3/477 Atâullah Efendi 4/184
Mehmed Efendi Esirîzâde; 4/571 Numan Bey) (Ç. Uluçay,
Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 117) (H. fiehsuvaro¤lu,
As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 168) (fiem’danizâde Tarihi,
1335
CEMALEDD‹N PAfiA KÖfiKÜ
K
öflk, Üsküdar ‹skelesi civar›nda, Paflaliman› Caddesi, Cemaleddin Pafla ve Yenidünya sokaklar› ile çevrili alanda ve caddeye göre
yüksek bir yar üzerinde idi. Köflkün caddeye
aç›lan merdivenli kap›s› bugünde mevcut olup
köflkün üzerine oturtuldu¤u istinat duvarlar›
aras›ndad›r. Di¤er sokaklara da birer kap›s›
olan bu muhteflem yap›, I. Dünya Savafl› sonunda Üsküdar bölgesini iflgalleri alt›na alan
‹talyan askerlerinin karargâh› olmufl ve mütareke devrinin sona ermesi üzerine de kasten
yak›lm›flt›r. Köflkün bulundu¤u arsa eski Üsküdarl›larca hâlâ ‹talyanlar ad›yla an›l›r.
Bu ahflap üç katl› köflkün yak›n›nda ve Yenidünya Soka¤› karfl›s›nda fieyhülislâm Zeynelâbidin Efendi’nin (öl. 1236/1821) üç katl› kona¤› ve onun yan›nda ise Ressam Cevat Bey’in
(1871-1939) etraf› yüksek bir duvarla çevrili
haremli selâml›kl› üç katl› ahflap köflkü ve bunun önünde ise meflhur Hüseyin Hâki Bey’in
haremli selâml›kl› üç katl› ahflap konaklar›
vard›. Nâz›m Pafla’n›n kona¤› da Kurflunlu
Medrese Soka¤› üzerinde idi.
Cemaleddin Mehmet Pafla, Sadrazam Halil
Hamit Pafla’n›n o¤lu Nurullah Pafla’n›n o¤ludur. Nurullah Pafla, 1258 (1842)’de vefat ederek Haydarpafla Mezarl›¤›’na babas›n›n yan›na
gömülmüfltür. Cemaleddin Pafla enderundan
yetiflmifl ve sonra kapuc›bafl› olmufltur. 1242
(1826-27)’de ikinci mirahur olan Pafla daha
sonra bir çok vazifelerde ve bu arada da valiliklerde bulunmufltur. 1 Safer 1297 (15 Ocak
1880)’de vefat ederek Eyüp Camii civar›na gömülmüfltür. Orta boylu, güzel yüzlü ve dinine
ba¤l› bir kimse idi. O¤ullar› Müflir Asaf ve Beylerbeyi payeli Halil Paflalard›r.
Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 2/84 Cemaleddin Pafla; 4/587
Nurullah Mehmed Pafla) (M. Larus 1/709 Asaf Pafla) (Gezi Notu)
CEM‹L MOLLA KÖfiKÜ
K
uzguncuk ile Beylerbeyi tüneli aras›nda ve
Nakkafltepe Mezarl›¤›’n›n sol taraf›ndaki
koru önündedir. Cemil Molla, bu semte ad›n›
vermifl bir zatt›r.
1885 y›l›nda, fieyhülislâm Üryanizâde Ahmet
Es’ad Efendi’nin torunu, flair Süleyman Bey’in
o¤lu Mahmud Cemil Efendi taraf›ndan yap›lm›flt›r. Kendisi Cemil Molla ismi ile meflhurdu.
Köflkü yapt›rd›¤› zaman 22 yafl›nda idi. K›sa bir
dönem adliye naz›rl›¤› yapm›fl ve 1941’de vefat
etmifltir. Aile kabristan›ndaki kabrinde flâhidesi yoktur. Nakkafl Baba Mezarl›¤› bahsine
bak›n›z.
Beyaz Kuleli Köflk diye bilinen yap›n›n arazisi
içinde befl köflk daha vard›. Mimar›, ‹talyan Sinyor Albeti’dir. Kap›lar› masif cevizden, kap› tokmaklar› fildiflindendir. Tavanlar› ve duvarlar› oymalarla süslenmifltir. Kalorifer tesisat› dahi vard›r. Elektri¤ini jeneratörden temin ederdi.
Di¤er köflkler bugün mevcut de¤ildir. Bunlardan biri, bahçe kap›s› giriflinde bulunuyordu,
befl odal› kârgir bir yap› idi. Sol tarafta ise iki
katl›, alt› odal› ahflap ba¤ evi mevcuttu. Bir di¤eri de Sultan II. Abdülhamit’in tahta geçtikten sonra, hocas› Ahmed Es’ad Efendi’yi fieyhülislâm yapt›ktan sonra hediye olarak verilen
ve Tiryal Kad›n Saray› denilen köflktü. Bu
köflk daha sonra Ortaköflk ad›n› alm›fl olup üç
katl› ve k›rkdört odal› ahflap bir yap› idi. Abdülaziz devrinde Tiryal Kad›n için bahriye marangozhanesinde k›rk gün içinde haz›rlanarak
infla edilmifltir.
Bu sade görünüfllü yap› daha sonra I. Dünya
Savafl› y›llar›nda K›z›lay’a tahsis edilmifl ve daha sonra da tütün deposu olmufltur. 1940’l› y›llarda y›kt›r›ld›.
Eski Üsküdar
evlerinden biri.
1336
fieyhülislâm Es’ad Efendi’nin ayr›ca sahilde bir
yal›s› ve bu yal›n›n yan›nda da tamamen ceviz
a¤ac›ndan 1860 senesinde yap›lm›fl bir mescidi
vard› ki, minaresi ilginçtir. Yal› son senelerde
beton olarak yeniden yap›lm›flt›r.
CENNETÂBÂD KASRI
(SULTAN II. MAHMUT KASRI SÜRURÂBÂD KASRI)
K
as›r, Küçük Çaml›ca Tepesi’nin (Eski Bulgurlu Da¤›) güney bat› eteklerinde idi. Küçük Çaml›ca Suyu Mesiresi’ndeki 1064 (1654)
tarihli çeflmenin önünden tepeye do¤ru bak›ld›¤›nda, sol tarafta ileride, yaln›z bir tek çam
a¤ac› görülür. Kas›r, iflte bu a¤ac›n önünde idi.
Üryanizâde Es’ad Efendi’nin efli, Ahmed Bican
Pafla’n›n k›z› olup 1915 tarihinde vefat eden
Asiyye Merzuka Han›m’d›r. Kabri Eyüp’te,
Kaflgarî Tekkesi Camii yan›nda ve babas›n›n
aç›k türbesindedir. Mithat Pafla’n›n idam›n›
onaylayan Es’ad Efendi’nin bir k›z ile bir o¤lu
olmufltur. O¤lu sudurdan Mehmed Halid Efendi, babas›ndan 1,5 y›l sonra ve 40 yafllar›nda
oldu¤u halde, 21 Ramazan 1307 (11 May›s
1890) tarihinde vefat ederek babas›n›n
Eyüp’teki türbesine defn olunmufltur.
Es’ad Efendi’nin k›z› Sara Han›m’d›r ki, efli din
bilgini Ömerzâde Salih Efendi’nin o¤lu fiair
Süleyman Celâleddin Bey’dir. Genç yafl›nda
felç olup 25 y›l bu flekilde ve bu köflkte yaflayan
Süleyman Bey, 1307 (1890) tarihinde vefat etti. Kabri, Kaflgarî Dergâh› hazîresindedir.
fiair Süleyman Bey’in, Sait Molla ve Cemil
Molla adl› iki o¤lu olmufltur. Cemil Molla’n›n
ise, Halet ve Mehire adl› iki k›z› ile Adnan ve
Feyyaz isimli iki o¤lu olmufltur. Adnan Bey,
kendi camilerinde imaml›k ve Karaköy Tünel’de Lacivert Han’da avukatl›k yap›yordu.
Kendisi, buradaki köflklerden birinde oturuyordu ki, bu köflk 1930’larda yanm›flt›r.
Cemil Molla’n›n küçük k›z› Mehire Han›m, ‹smail Fâz›l Pafla’n›n o¤lu ile evlendirilmiflti. ‹lk
efli ise, Beylerbeyi’nde yal›s› olan Maliye Naz›r› Hasib Pafla’n›n ye¤eni idi. Hasib Pafla’n›n
Beylerbeyi’ndeki yal›s› yak›n tarihlerde yanm›flt›r. Mehire Han›m da buradaki köflklerden birinde oturuyordu.
Kaynaklar: (Gezi Notu) (Sicill-i Osmânî, 1/344 Ahmed
Es’ad; 2/268 Halid Efendi) (Türk Dili ve Ed. Ans. 2/27 Celâleddin Bey) (Salâh Birsel, Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas
Bo¤aziçi, s. 249)
Fevkalâde güzel bir manzaraya sahip olan bu
yap›dan günümüze bir su haznesi ve baz› tonoz
kemer bakiyeleri kalm›flt›r.
Cemil Molla Köflkü.
Fazla büyük olmayan alt› kârgir, üstü ahflap olmas› lâz›m gelen bina, H. 1064 y›l›nda, çeflme
ve namazgâh›n inflas› s›ras›nda yap›lm›flt›r.
Kasr›n ismini, çeflmenin kitâbesindeki:
Cennetâbâd-› müferrih ayn-› âb-› cân-fezâ
m›sra›ndan ö¤reniyoruz Cennet gibi yer anlam›na gelen Cennetâbâd, ayn› zamanda mesirenin de ad›d›r. Sultan IV. Mehmet Çeflmesi
Evliya Çelebi meflhur Seyahatname’sinde, Küçük Çaml›ca Mesiresi bafll›¤› alt›nda “Büyük
Çaml›ca’dan biraz afla¤›da, çimenlik, av yeri,
ç›nar a¤açlar› ile süslü bir vadidir” demektedir.
Hadîka yazar› ise:
Büyük Çaml›ca’ya “Eski Çaml›ca dahi denir.
Bunun mukabilinde Çaml›ca-y› Cedid dahi
vard›r ki, Küçük Çaml›ca denmekle maruftur.
Bu mahalli selefte bir tekke iken yerine Sultan
Mehmet Han-› Rabi yeniden muhtasarca bir
saray-› âli bina buyurmufllard›r. Lâkin halen
saraydan bir eser kalmam›flt›r.” diyerek kasr›n,
eski bir tekkenin yerine, Sultan IV. Mehmet
taraf›ndan “muhtasarca” olarak yap›ld›¤›n› anlatmaktad›r.
Haf›z Hüseyin Efendi, eserini 1182 (1768) tarihlerinde yazd›¤›na göre, kas›r yap›ld›¤›ndan
80-90 sene sonra ortadan kalkm›fl demektir.
Bir Bektâflî Tekkesi yerine yapt›r›lan Cennetâbâd Kasr› y›k›l›fl›ndan 70-80 y›l sonra II. Mahmut (1808-1839) taraf›ndan yeniden yapt›r›l1337
m›fl ve Enderunî fiair Vâs›f Efendi otuz sekiz
m›sral› bir manzume kaleme alm›flt›r ki, tarih
beyti fludur:
Vâs›fâ bir yaz ki, tarihin pesend itsün gören
Yapd› zîba kasr-› flahî Dâver-i Dârâ Cenab
1227
Kasr›n yap›ld›¤› 1812 senesinde, Sultan Mahmut, bahçesinde bir gün yumurta hedefi üzerine tüfek at›fl› yapm›fl ve ilk at›flta hedefi vurarak bir niflantafl› dikilmifltir ki, bu dikilitafl bugün de mevcuttur. Sultan II. Mahmut, Çaml›ca’y› çok sever ve buraya s›k s›k gelirdi. Bu ziyaretlerinde bazen, k›z kardefli Esma Sultan
Kasr›’nda kal›rd›. Bu saray bahsine bak›n›z.
Bir çok de¤iflikli¤e u¤rayan Cennetâbâd Kasr›,
1910 tarihlerinde mevcuttu. ‹ki katl› ahflap ve
yayvan bir bina idi.
Kaynaklar: (Ayvansarayî, Hadîkatü’l-Cevâmi 2/260) (Nâz›m Nirven, Cennetâbâd Kasr›, ‹stanbul Ans. 7/3494) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/304;
2/176) (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›cadaki Köflkler
ve Saraylar, 10 Eylül 1947 Akflam gazetesi) (H. fiehsuvaro¤lu, Çaml›ca’ya Dair, 2 A¤ustos 1952 Cumhuriyet) (Enderunî Vâs›f Osman Bey Divan›, Süleymaniye Genel Kütüp. s.
277-278) (Atâ Tarihi, ‹stanbul 3/179) (Gezi Notu)
C‹HAN BA⁄I KASRI
(T‹RYAL HANIM KASRI fiEHZÂDE YUSUF ‹ZZEDD‹N
EFEND‹ KÖfiKÜ)
K
öflk, Büyük Çaml›ca Tepesi’nin Üsküdar’a
bakan, bat› eteklerinde ve Subafl› Mevkii’nin sol taraf›ndad›r.
Evliya Çelebi meflhur Seyahatname’sinde:
“Büyük Çaml›ca Mesiresi, göklere bafl kald›rm›fl bir yüksek da¤›n tâ tepesinde bir tekke idi.
Orada padiflah›m›z kendilerine mahsus ‘Cihan
Ba¤›’ ad›yla bir büyük bahçe tanzim ettirdi ki
orada olan köflke hakîrin (Çelebi’nin) tarihi
flöyledir:
Didim Evliyâ bu kâha tarih
Mübarek ola kasr›n Padiflah›m
Sene 1065
1338
Sultan IV. Mehmet (1648-1687) bu yerde,
1071 (1660-1661) tarihinde bir çeflme ve namazgâh yapt›rd›¤›na göre, kas›r; çeflme ve namazgâhtan alt› sene evvel yap›lm›fl demektir.
Ayn› padiflah›n Küçük Çaml›ca’da Cennetâbâd ismiyle an›lan bir kasr› daha vard›r. Bu kas›r bahsine bak›n›z.
Avc› lâkab›yla bilinen IV. Mehmet, yazlar› s›k
s›k bu havaliye gelerek avlan›rd›.
Mehmet Halife, Tarih-i G›lmanî adl› eserinde:
“Saadetli padiflah da donanma gittikten sonra
1066 tarihinde fievval ay›n›n onunda (3 A¤ustos 1656) saâdetle Üsküdar’a göç etti ki, iç halk› ile yaz mevsiminde bir miktar istirahat ederler...” Bu s›rada sürüp giden harpten dolay›,
Bozcaada ve Limni Adas› Venedikliler’in eline
geçmiflti.
“Bu haber kesinlik kazan›nca bütün ‹stanbul
halk› aya¤a kalk›p; “Elbette Padiflah›m›z ‹stanbul’a gelsin, seyr ve temafla, ba¤, bahçe ve zevk
zaman› de¤ildir... Üsküdar’da ne ifli vard›r?” diye söylenmeleri üzerine padiflah vakit geçirmeden ‹stanbul’a dönmüfltü.
Padiflah’›n, gerek Küçük Çaml›ca’da ve gerekse Büyük Çaml›ca’da, Bektâflî Tekkeleri’nin
bulundu¤u yerleri, kendisine has bahçe ve kas›r olarak seçmesi, bir tesadüf eseri de¤ildi. Bunun sebebini yine Mehmet Halife’den ö¤reniyoruz:
“Sultan II. Süleyman tahta geçti¤i zaman saz›,
flark›c› ve okuyucu tak›m›n›, tanburu, çö¤ürü
ve Âfl›k Tekkeleri’ni yasak etmiflti. Padiflah›m›z, Sultan Süleyman’›n yapt›¤›na uymakla zaman-› saâdetlerinde de ‹stanbul huzura kavuflmufl”tu.
Ba¤-› Cihan Kasr› da denilen Cihan Ba¤› Kasr›’n›n ilk önce Sultan IV. Murat (1623-1640)
taraf›ndan takriben 1634 tarihlerinde yapt›r›lm›fl ve etraf›ndaki arazinin de bahçe olarak
tanzim edilmifl oldu¤u söylenir. K›sa zamanda
harap olan kas›r IV. Mehmet taraf›ndan yeniden yapt›r›lm›fl olmal›d›r.
Küçük Çaml›ca Kasr› gibi, 60-70 sene sonra
tamamen ortadan kalkan Cihanba¤› Kasr›’n›n
yerine Sultan II. Mahmut, annesi Nakflidil Valide Sultan ad›na burada bir kas›r yapt›rm›flt›.
Enderunî Vâs›f Efendi, inflaat›n bitiminde 82
m›sral› bir kaside yazm›flt›r ki tarih beyti fludur:
Ne dil-cû kasr-› vâlâ k›ld› infla Valide Sultan
Ne rengin ve müzeyyen cilve-gâh-› tâcdâr oldu
1227 (1812)
Nakflidil Valide Sultan 1232 (1817) tarihinde
vefat etti. Kabri, Fatih Camii civar›ndaki
muhteflem türbesindedir.
Onun vefat› üzerine köflk, Sultan II. Mahmut’un gözdelerinden Tiryal Han›m’a ihsan
edilmifltir. Bir rivayete göre de, kendisine ayr›ca küçük bir köflk yapt›r›lm›flt›r. Bu köflkün yan›nda, Sultan II. Mahmut’un hekim bafl›s› Abdülhak Molla’n›n (1786-1853) köflkü ve korusu vard›. Bu köflk ve koru Sultan Abdülmecit
taraf›ndan sat›n al›narak Tiryal Han›m Köflkü
ile birlefltirilmifltir.
fiair-i azam Abdülhak Hamit Bey, hat›ralar›nda dedesinin Çaml›ca’da iki köflkü oldu¤unu,
birisini Sultan Mecid’e sat›ld›¤›n›, ikincisininde II. Abdülhamit zaman›nda “Hazine-i Hassa’ca 51 arfl›n arazisiyle beraber sat›n al›narak
Çaml›ca Köflkleri’ne ilhak edildi¤ini” nakletmektedir.
Tiryal Han›m, köflkü önüne 1288 (1871) tarihinde, kendi ismi ile an›lan bir çeflme infla ettirmifltir. Bu çeflme bahsine bak›n›z.
Tiryal Han›m’›n flimdiki Beylerbeyi Saray› yerinde de ayr›ca bir yal›s› vard›. “Üç f›st›k a¤ac›
ile güzel bir görünüm veren setli bahçesi” emsalsizdi. Beylerbeyi Sahilsaray› ismiyle de bilinen bu yap›, II. Mahmut taraf›ndan 1832 tarihinde yapt›r›lm›fl ve bugünkü saray ise, 1281
(1864) tarihinde infla ettirilmifltir.
Han›m taraf›ndan, çok sevdi¤i fiehzade’ye hediye edildi¤i de rivayet olunur. Yusuf ‹zzeddin
Efendi köflkü ismiyle an›lmaya bafllayan Çaml›ca Köflkleri, fiehzade taraf›ndan 40 seneye yak›n bir zaman zarf›nda ›slah ve tezyin edilmifltir.
Etraf›, yüksek bir duvarla çevrili olan Yusuf ‹zzeddin Efendi kasr› ve korusunun, Tomruk Suyu taraf›na aç›lan iki kap›s›n›n önündeki, yanlar›na ç›nar a¤ac› dikilmifl muntazam yollar›
art›k bozulmufltur.
Bahçe içinde esas köflkten baflka, iki köflk ve
müfltemilât binalar› bulunmaktad›r.
fiehzade Yusuf ‹zzeddin Efendi bir vehim neticesinde 26 Rebiyülevvel 1334 (1 fiubat 1916)
tarihinde Zincirlikuyu’daki köflkünde, kol damarlar›n› bir makas yard›m› ile kesmek suretiyle intihar etmiflti. Ayasofya Camii’nde k›l›nan
cenaze namaz›ndan sonra, Divanyolu’ndaki
Sultan Mahmut Türbesi’nde, annesi ile babas›n›n yan›na defnedilmifltir.
“Çaml›ca halk›n›n en çok de¤er verdi¤i fiehzade, k›saca (Efendi hazretleri) diye an›lan Yusuf
‹zzeddin’di. Halka ilgi göstermesi, araba gezintilerinde büyük, küçük herkesi selâmlamas› ile
tutulmufl ve sevilmiflti. Küçük Çaml›ca’n›n etraf›nda bugün kaybolmufl ‘tur yolu’nda araba
ile gezintiye ç›kt›¤› zaman semtin çocuklar› yol
boyunca dizilir, ikinci arabadaki bir harem
a¤as›n›n serpti¤i paralar› kap›fl›rlard›.”
Park kadar bak›ml› bir bahçenin içindeki ahflap büyük köflkün yan›nda iki küçük köflk daha vard›. Yusuf ‹zzeddin Efendi’nin vefat› üzerine bu malikâne, efli Leman Han›mefendi’ye
kalm›fl ve o da buray› oldu¤u gibi muhafaza et-
Yusuf ‹zzeddin Efendi
Köflkü.
Tiryal Han›m’›n di¤er bir köflkü de, Dolmabahçe s›rtlar›nda, Viflnezâde Camii ile Valide
Çeflme aras›nda ve eskiden Tarlabafl› denilen
semtte, Çavdarc› Sokak ile Servirevan Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve birinci soka¤›n sa¤ taraf›ndad›r. Bugün kirada olan harapça fakat
al›ml› köflkün hamam› yerine tek katl› bir bina
yap›lm›flt›r. Hazinesi mevcuttur.
Tiryal Han›m, 1300 (1882) tarihinde vefat
edince, Sultan II. Abdülhamit’in iradesiyle,
Büyük Çaml›ca Köflkleri, fiehzade Yusuf ‹zzeddin Efendi’ye intikal etti. Köflklerin, Tiryal
1339
mifltir. Köflk, eski ve k›ymetli mobilyalar, avizeler ve antika eflyalar ile döfleli idi. Çini hamam› pek meflhurdu. Leman Han›mefendi’nin
o¤lu Nizameddin Efendi’nin (1909-1935) vefat›ndan sonra ve bir k›s›m hanedan›n 1952’de
yurda dönmesine izin verilmesini müteakip
bütün mülkü k›zlar› fiükriye ve Mihriflah sultanlara vermiflti. Fakat bu sultanlar›n buray›
terk etmesi, köflkün harap olmas›na sebep olmufltur.
Köflkün yan› bafl›ndaki Subafl› Gazinosu’nda
tertip edilen sünnet dü¤ünlerine bu han›m sultanlar da gelir ve çocuklara hediyeler verirlerdi.
Büyük köflk, Tiryal Han›m Köflkü olmay›p Sultan II. Abdülhamit zaman›nda infla edilmifltir.
Hassa Mimar› Serkiz Balyan (1835-1899) taraf›ndan infla edildi¤i san›lmaktad›r. Yap›ld›¤›
tarih belli de¤ildir. Büyük ve ahflap kap›s›, K›s›kl› - Büyük Çaml›ca Yolu üzerinde ve Subafl›
Çeflmesi ile namazgâh›n›n yan›ndad›r. Bu kap›dan, üç set halindeki 23 dönümlük bahçeye
girilir. Köflk, kap›n›n biraz ilerisinde ve sa¤ taraftad›r.
Köflkün ikinci kat›na, iki tarafl› mermer merdivenle ç›k›l›r. Birinci kat›nda, mutfak, kiler,
çamafl›rl›k, hizmetçi odalar› ve kalorifer dairesi vard›r. ‹kinci katta, bir büyük salon ve yedi
oda bulunmaktad›r. Arazinin meylinden dolay› bu kattan Sefa Tepesi’ne kadar uzanan bahçeye ç›k›l›r. Burada, Tiryal Han›m Suyu diye
bilinen, vaktiyle Üsküdar ve Kad›köy havalisine sat›lan bir suyun kayna¤› vard›r.
fiimdi pek harap olan köflkün genifl bahçesinin, Tomruk Suyu taraf›na ve K›s›kl› - Büyük
Çaml›ca Yolu’na aç›lan koru kap›lar› bulunmaktad›r.
1340
arabalar›n durdu¤u hangarlar bulunmakta idi.
fiehzade Yusuf ‹zzeddin Efendi, Sultan Abdülaziz’in büyük o¤lu olup 21 Safer 1274 (9 Ekim
1857) tarihinde do¤mufltur. Annesi Dürrünev
Kad›n’d›r. Çok iyi bir ö¤renim görmüfl bulunan fiehzâde, matematik derslerini Gazi Ahmet Muhtar Pafla’dan, Arapçay› fieyhülislâm
Ömer Lütfi ve Turflucuzâde Muhtar ve Da¤›stanl› Muhyiddin Efendi’den, Hüsn-ü hatt› Senih Efendi’den, Arapça ve Farsça edebiyat›
Cevad Efendi’den tahsil etmiflti. Frans›zca’y›
da meflhur ö¤retmen Duvarez’den ö¤renmiflti.
Yusuf ‹zzeddin Efendi, 20 May›s 1885’te Cavidan Han›m’la, 6 Temmuz 1886’da Emine Nazikeda Han›m’la, 15 ekim 1892’de Tazende
Han›m’la, 4 fiubat 1904’te Leman Han›m’la
evlenmifl ve sonuncu eflinden 1906’da Hadice
fiükriyye, 1908’de Mehmet Nizameddin Efendi ve 1916’da da Mihriflah Sultan dünyaya gelmiflti.
Kaynaklar: (Haz›m Pafla Hat›ralar›, Canl› Tarihler 1945,
s. 14)(Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/273) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 203 Leman Han›m; s. 222
Mihriflah Sultan; s. 241 Nizamettin Efendi) (Daniflmend,
Kronoloji, 4/431) (Semih Mümtaz, Hayal Olmufl Hakikatler, s. 72 vd.) (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca’daki
Köflkler ve Saraylar, 10 Eylül 1947 Akflam gazetesi) (Mehmed Halife, Tarih-i G›lmanî, Tercüman 1001 Eser, s. 197)
(Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/304;
2/175-179) (Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanl›lar Tarihi, Kervan Yay. 2/152) (S. Ünver, Türk T›b Tarihi, Arflivi, 1942,
s. 1-36) (H. fiehsuvaro¤lu, Çaml›ca’ya Dair, 2 A¤ustos
1952 Cumhuriyet) (Adnan Giz, Çaml›ca, Hayat Tarih
Mec. 1969, Say›: 10) (Lûtfi Efendi Tarihi, Haz. Münir Aktepe 14/62) (N. Bayraktar, Tiryal Han›m ve Kütüphanesi,
Kad›n Gazetesi, 7 Mart 1959)
Köflkün sa¤ taraf›nda ve Sultan IV. Mehmet
namazgâh ve çeflmesinin arkas›ndaki istinat
duvar› üzerinde, bugün flah›s eline geçmifl olan,
iki adet Yaverler Köflkü elan durmaktad›r.
Bunlar, ahflap mimarînin en güzel örnekleridir.
E
K›s›kl› - Büyük Çaml›ca Yolu üzerinde ve sol
tarafta, etraf› yüksek bir duvar ile çevrili bulunan 15 dönümlük, meyilli bir arazi vard›r. Burada fieyhü’l-et›bba Dr. Haz›m Bellisan Pafla’n›n (1859-1943) büyük köflkü ve bahçesi
vard›. Bu bahçenin yan›nda ve Selâmi Ali
Efendi Tekkesi taraf›nda, köflkün ah›rlar› ve
Cinci Hoca saray›n›n yan›nda, Evliya Çelebi’nin “âb-› hayat sulu bir hamam-› lâtiftir” dedi¤i bir de hamam› vard›. Bu çarfl› hamam› bugün mevcut de¤ildir.
C‹NC‹ HOCA SARAYI
vliya Çelebi, Seyahatname’sinde bu saray›n ad›n› Üsküdar’›n ünlü saraylar› aras›nda zikretmifltir. Fakat yerini belirtmemifltir. Saray›n 1645 tarihlerinde yap›ld›¤› san›lmaktad›r.
Cinci Hüseyin Efendi, Sultan ‹brahim (16401648) zaman›nda flöhrete ulaflm›fl meflhur bir
efsuncudur. Nefesinin bir sinir hastas› olan Padiflah’a iyi geldi¤i rivayet olunur. Safranbolulu
fieyh Mehmet Çelebi adl› bir zat›n o¤ludur.
‘Hâce-i Sultanî’ payesiyle Anadolu Kazaskerli¤i’ne kadar yükselmifltir.
‹stanbul’a gelip, talebeli¤i s›ras›nda babas›ndan
ö¤rendi¤i dualarla efsunculu¤a bafllam›fl ve flöhreti saraya kadar ulaflm›flt›r. O¤lunun illetine
deva olur ümidiyle Mahpeyker Kösem Sultan
taraf›ndan saraya davet edilmifl ve nefesinin
Sultan ‹brahim’e iyi geldi¤i görülmüfltü. Birden
bire yükselmesi ‘Cinci’ lâkab› ile an›lmas›na
vesile olmufltur. Saraydaki fevkalâde nüfuzuna
dayanarak, Vezir-i azam Kara Mustafa Pafla’n›n, 21 Zilkade 1053 (31 Ocak 1644) tarihindeki idam›na sebep oldu¤u bilinmektedir.
Devletin bafl›na musallat olmufl olan bu Osmanl› Rasputin’i, Sultan ‹brahim’in 8 A¤ustos
1648’de tahttan indirilmesinden takriben üç
ay sonra tevkif edilmifl ve önce Karacabey Kasabas›’na sürülmüfl ve sonra orada 11 fievval
1058 (29 Ekim 1648) tarihinde idam edilmifltir. 1. 920. 000 duka alt›n› paras› ve bir çok
emlâki devletçe zaptedilmifltir.
Cinci Hüseyin Efendi’nin Üsküdar’daki bu saray›ndan baflka ‹stanbul’da, Sadrazam Civankapucubafl› Mehmet Pafla Saray›’n›n karfl›s›nda, 1054 (1644-45) tarihinde yapt›rm›fl oldu¤u
muhteflem bir saray› daha vard›.
C‹VAN KAPICIBAfiI
SADRAZAM MEHMET PAfiA
SARAYI
E
vliya Çelebi’nin ifadesine göre saray, “Karacaahmet Sultan Tekkesi yak›n›nda” idi.
“Civan Kap›c›bafl› yani Rüstem Pafla Saray›”
demesinden de saray›n sonradan Mehmet Pafla’ya intikal etti¤i anlafl›lmaktad›r.
Civan Kap›c›bafl› Mehmet Pafla, Kanunî Sultan Süleyman’›n k›z› Mihrimah Sultan ile Sadrazam Rüstem Pafla’n›n k›zlar› Hâce Aifle Han›m Sultan’›n o¤lu Abdurrahman Bey’in o¤ludur. Abdurrahman Bey’in babas› ise Vezir-i
azam Semiz Ahmet Pafla’d›r.
Mehmet Pafla, Girit’te 12 A¤ustos 1646’da vefat etmifl ve cenazesi Üsküdar’a getirilerek Hüdâyî Aziz Mahmud Efendi Türbesi yan›ndaki
babaannesi Ayfle Han›m Sultan Türbesi’ne gömülmüfltür. Bu türbe bahsine bak›n›z.
Saray›n ilk bânisi Rüstem Pafla, 1561 tarihinde
vefat etti¤ine göre saray› bu tarihten evvel,
Mimar Sinan’a yapt›rd›¤› san›lmaktad›r.
Saray›n, eski ad› Kuyubafl› olan bugünkü Kap›a¤as› Mevkiinde veya Nuhkuyusu Askerlik fiubesi’nin bulundu¤u yerde veya civar›nda oldu¤u san›lmaktad›r.
Cinci Hoca, Evliya Çelebi ile “1058 senesi
Cumadelâhirenin sonunda” (22 Temmuz
1648) yapt›¤› bir konuflmada:
Rüstem Pafla, bu saray›n yak›n›na ve Taflç›lar
Camii’nin yan›na 952 (1545)’te bir çeflme infla ettirdi¤ine göre saray›n› da bu s›ralarda yapt›rd›¤› söylenebilir. Pafla’n›n Üsküdar’da bir saray› daha vard›r.
“Cenab-› Hak, izzet-i ilim berekât› ile bu saray› ve
Üsküdar’da, vilayetimizde ve nice yerlerde çiftlikleri” oldu¤unu beyan etmifltir.
Civan Kap›c›bafl› Mehmet Pafla’n›n ‹stanbul’da, Cinci Hüseyin Efendi Saray›’n›n karfl›s›nda da bir saray› vard›.
Cinci Hoca’n›n ‹nadiye Semti’nde bir kuyusu
vard›r. Saray›n›n da bu civarda oldu¤u san›lmaktad›r. Cinci Hüseyin Efendi Hamam› bahsine bak›n›z.
Evliya Çelebi’nin bildirdi¤ine göre Bulgaristan’da Rusçuk fiehri’nin 60 km. güneydo¤usundaki Hazergrad kasabas›na ba¤l› Kad›köyü,
Civan Kap›c›bafl›’n›n vakf›d›r.
Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/289-290; 2/26, 85, 171, 174; 4/176-178) (Naimâ
Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 4, fihrist Hüseyin Efendi md.)
(Sicill-i Osmânî, 2/191) (Daniflmend, Kronoloji, 3/391,
403, 413) (‹stanbul Ans. 7/3579-3580) (Turhan Tan, Cinci Hoca)
Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman
Türkçesi, 2/26, 85; 3/164 ve 4/177) (‹slâm Ans. 9/800)
(Sicill-i Osmânî, 1/49) (Daniflmend, Kronoloji, 3/507) (‹slâm Ans. 7/605) (Osmanzâde Taib Ahmet, Hadîkatü’l-Vüzera, s. 84) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman
Türkçesi, 5/197)
1341
ÇÜRÜKSULU AHMET PAfiA
KÖfiKÜ
S
alacak sahillerinin üstünde ve Sinan Pafla
Camii’nin karfl›s›ndad›r. Devrinin en güzel
örneklerinden biri olan bu ahflap, afl›boyal› büyük yap› harem ve selâml›k k›s›mlar›ndan
oluflmufltur. Kuruntu ve Toprakl› sokaklar›na
aç›lan kap›lar› vard›r. Kuruntu Sokak merdivenli olup buradan Salacak ‹skelesi’ne gidilir.
Sahile çok yak›n oldu¤undan binaya sahilhane
de denebilir. Genifl bahçesinin etraf› yüksek
bir duvarla çevrilmifltir. Harem k›sm› 1930 tarihlerinde okul olarak kullan›lm›flt›r. Bodrum
kat› hariç, iki katl› olan yap›n›n pencereleri
tahta kepenklidir. Genifl bir saça¤› vard›r.
Ahmet Pafla’n›n vefat›ndan sonra köflk, k›z›
Belk›s Han›m’a kalm›flt›r. Belk›s Han›m’›n k›z› Nihal Han›m, genç yafl›nda vefat etmifltir.
Gerek Belk›s Han›m ve gerekse Nihal Han›m
güzellikleri ve zerafetleri ile ün yapm›fllard›. Bu
meflhur yal›-köflk, uzun müddet Belk›s Han›m’›n ad› ile an›ld›.
I. Dünya Harbi s›ras›nda, Berlin Sefareti Müsteflar› Edhem Beyefendi ile evli bulundu¤u zamanlar köflk, bir çok Alman misafirler ile dolup taflard›. Bu yüzden binaya Alman Misafirhanesi ad› verilmifltir. Sonradan Edhem
Bey’den ayr›lan Belk›s Han›m, M›s›rl› ‹brahim
Bey ile evlenmifl ve7 Temmuz 1975 tarihinde
de vefat etmifltir. Kabri aile mezarl›¤›ndad›r.
Salacak’ta
Çürüksulular Köflkü.
Ahmet Pafla’n›n kardefli olan Çürüksulu Mahmut Pafla’n›n Kabatafl’ta set üzerinde, bir zamanlar Beyo¤lu Lisesi olarak kullan›lan kârgir
büyük bir kona¤› vard› ki, bugün mevcut de¤ildir. Ayan azas›, Ferik (tümgeneral) Mahmut
Pafla’n›n Naf›a ve Bahriye Naz›rl›¤› vard›r.
Belk›s Han›m’›n annesi, Millet Bahçesi civar›nda büyük bir köflkü bulunan Ramiz Pafla’n›n
k›z› Vedia Han›m idi. Ramiz Pafla’n›n o¤lu ise
Selim Bey idi. Sonradan ‹brahim Bey’den ayr›lan Belk›s Han›m’›n son seneleri maddî s›k›nt›lar içinde geçmifl ve bu yüzden yal›-köflkünü
satm›flt›r.
Uzun boylu, yak›fl›kl›, tatl› mavi gözlü bir zat
olan Ahmet Pafla taraf›ndan eski bir yal› kal›nt›s› üzerine yap›ld›¤› söylenen bu yal›-köflk, ilk
önce beyaz boyal› iken sonradan afl›boyas› ile
boyanm›fl ve ‘K›rm›z› Köflk’ ad›yla meflhur olmufltur.
Ahmet Pafla’n›n o¤lu, Belk›s Han›m’›n a¤abeyi Seyfettin bey, Romanyal› Maki Han›m ile
evlenerek K›s›kl›’da, R›za Pafla Korusu yan›ndaki köflkünde oturuyordu. Amcas› Mahmut
Pafla’n›n köflkü ise, Küçük Çaml›ca Caddesi
üzerinde ve sonradan aç›lan ve Yeniyol tabir
edilen soka¤›n tam karfl›s›ndaki Vitoller’in genifl arazisi üzerinde idi. S›rma Perde Soka¤›’na
kadar uzanan bu arazi sonradan Galip Ceylani
Bey’in uhdesine geçmifltir. Mahmut Pafla’n›n
k›z› Meziyyet Han›m, edip ve gazeteci Vâlâ
Nurettin’in efli idi.
Bu bilgi, Belk›s Han›m’›n arkadafl› ve yal›köflkte s›k s›k gece misafirli¤ine giden ve halen
Galip Ceylaniler’in komflusu olan fiebinkarahisar Mutasarr›f› R›fat Bey’in k›z› Meliha Kalpakç›o¤lu’ndan al›nm›flt›r.
Çürüksulu Ailesi Kabristan›, Karacaahmet
Mezarl›¤›’ndad›r. Nuhkuyusu Caddesi’ne aç›lan Harmanl›k Kap›s›ndan, fiehitlik’e do¤ru
yüründü¤ünde orta yolda ve kap›dan 150 ad›m
ileride olup sa¤ taraftad›r. Hemen önünde Altunizâde Ailesi Mezarl›¤› vard›r. Burada, Çürüksulu Ahmet Pafla’n›n (1862-1936), vefat
tarihi yaz›l› olmayan Ramiz Pafla k›z› Vedia
Han›m’›n, Çürüksulu Osman Pafla’n›n o¤lu
Mehmet Bey’in ve di¤erlerinin kabirleri vard›r
ki, hepsi 12 mezard›r. Yine bu aileden olan
Bahri Pafla’n›n aile kabristan› Karacaahmet
Türbesi yan›nda ve Saadeddin Efendi Sebili’nin sol taraf›ndad›r.
Muharrir Münir Süleyman Çapano¤lu’nun annesi, Çürüksulu Ali Pafla’n›n k›z› Zekiye Han›m idi. Babas›, Mirasyedi lâkab›yla tan›nan
Süleyman Bey’di ki, kendisinin Küçük Çaml›ca’da güzel bir köflkü vard›. Münir Bey’in day›-
1342
s› ise Bay›nd›rl›k Bakan› Çürüksulu Mahmut
Pafla’d›r.
Belk›s Han›m’›n büyük babas› Hasan Ramiz
Pafla, 15 R. evvel 1314 (24 A¤ustos 1896) tarihinde vefat etti. Kabri, Üsküdar’da Nasuhî
Tekkesi Camii hazîresindedir. Kabri üzerine
mermer bir levha yerlefltirilmifltir. Kendisi, Batum ve Canik mutasarr›f› idi. Pafla’n›n Millet
Bahçesi c›var›nda, Ramiz Pafla Ç›kmaz› üzerinde ve koru içindeki köflkü, sonradan fierif Ali
Haydar Pafla’n›n mal› olmufltur. Ramiz Pafla’n›n ayr›ca Kuruçeflme’de bir yal›s› ve Do¤anc›lar’da, flimdiki Üsküdar Kaymakaml›¤›
binas› yerinde de bir kona¤› vard›. Pafla, burada vefat etmifltir.
Çürüksulu, Arif Hikmet Pafla’n›n büyük kona¤› ise, yine Do¤anc›lar’da, takriben fiehid Süleyman Pafla Camii karfl›s›nda ve Halk Caddesi ile Gelinalay› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve
soka¤›n sol köflesinde idi. Yak›n tarihlerde y›kt›r›larak yerine bir apartman yapt›r›lm›flt›r ki,
onun ismini tafl›maktad›r.
Kaynaklar: (Y›lmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar, s. 605612) (Sicill-i Osmânî, 4/857 Ramiz Pafla) (‹stanbul Ans. Çapano¤lu Münir 7/3734) (Pervitij Paftalar›) (S. Ünver, Belk›s
Rat›b Han›mefendi, Süleymaniye Kütüp. Defter No: 931)
DAMATR‹S SARAYI
S
aray›n, Kad›köy-Ac›badem Yolu üzerinde
ve bu caddenin Tekin Soka¤› ile birleflti¤i
yerde ve bu soka¤›n sol köflesinde yap›lan bir
apartman›n hafriyat› s›ras›nda meydana ç›kan
çok büyük Bizans sütun ve bafll›klar›ndan dolay› burada bulundu¤u san›lmaktad›r.
rin avlanmalar› için kufl dolu genifl bir park ile
çevrilmifltir. Bu saraylar hep mahvoldular. Fakat bunlar› sulayan çeflmeler hâlâ Türkler’in
bahçelerine akmaktad›r.” diye yaz›l›d›r.
Ötrop Liman›’n›n da Kalam›fl Koyu’nda oldu¤u söylenir. Liman, küçük kilisenin yan›nda
idi. Burada Ötrop’un mezar tafl› bulunmufltur.
717’de Emevi hükümdar› Yezid’in donanmas›
Rum ateflinden kaçarak buraya sa¤›nm›flt›.
Üsküdar’›n 25 km. do¤usundaki Samand›ra
Nahiyesi’ne de Damatris dendi¤i bilinmektedir. Burada ve Aydos’ta (Aetos) imparatorlar›n
saraylar› vard›. Samandra’daki saray, av köflkü
biçiminde yapt›r›lm›flt›. Bunun kal›nt›lar› ve
hatta baz› k›s›mlar›n›n tavanlar› dahi yak›n zamana kadar mevcuttu. Köylüler taraf›ndan
ah›r ve samanl›k olarak kullan›lmakta idi.
Samandra’n›n 6 km. güney do¤usunda, Aydos
Da¤›’n›n kuzey do¤usunda ve Yakac›k ile Kurtköy’den gelen yolun yak›n›nda bulunan ve bugün Keçi Kale Harabesi ismiyle an›lan Aydos
Kalesi ve civar› 1326’da Gazi Rahman idaresindeki Türk kuvvetlerince fethedilmifltir.
Kaynaklar: (Küçük Asya Tarihi, 1/148) (Bedi fiehsuvaro¤lu, Göztepe, s. 12)
DEFTERDAR MUSTAFA PAfiA
SARAYI
D
efterdar Bahçesi diye ünlü bahçenin içinde idi. Salacak s›rtlar›nda oldu¤u san›lmaktad›r.
Do¤anc›lar Park›.
Saray Defterdar Mustafa Pafla taraf›ndan yapt›-
Saray ad›n› Küçük Çaml›ca Tepesi ve civar›na
Bizans devrinde verilen isimden alm›flt›r.
Ali Suat Bey’in dilimize kazand›rd›¤› fiarl Teksiye’nin (1802-1871); 1339-40 (1920-22)’de
Matbaa-i Âmire’de bas›lan Küçük Asya Tarihi’nde:
“Bu saray ‹mparator Tiberius (578-582) ve
Mauricius (582-602) taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r... Bânisi ‹mparator Konstantinos (641) olan
Eutrope (Ötrop) Liman› bu mevkiin civar›ndayd›... Damatris Saray› ‹mparator ve prensle1343
l›k bir saray› ve Rumelihisar›’nda da bir sahilhanesi vard›. Mustafa Pafla’n›n katlinden sonra saraylar o¤lu Mehmet Pafla’ya intikal etmifltir.
Defterdarzâde Mehmet Pafla maliyeden yetiflmifl ve 9 Cemaziyelevvel 1066 (5 Mart
1656)’da vezaret payesiyle bafl defterdar olmufltur. Fakat, ‘Müfti-i fitne’ denilen fieyhülislâm
Memikzâde Mustafa Efendi’nin (öl. 1657, Halep) iftiras›yla 2 Recep 1066 (26 Nisan 1656)
tarihinde Süleymaniye’deki saray›ndan al›narak idam edilmifltir. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’ndad›r. Fakat yeri belli de¤ildir. Bunun
idam› ile saraylar o¤lu Mustafa Bey’e intikal
etmifltir.
Tebhirhane yan
soka¤›nda eski güzel
bir ev.
r›lm›flt›r. Pafla’n›n Prevezeli oldu¤u söylenirse
de Evliya Çelebi onun Bosnal› oldu¤unu ve
Hersek Sanca¤›’nda Novasin Kazas›’nda do¤du¤unu bildirmektedir ki, bu ifadenin daha
do¤ru oldu¤u san›lmaktad›r. Çelebi, Mustafa
Pafla’n›n o¤lu Defterdarzâde Mehmet Pafla’n›n
yan›nda bulunmufl ve onun sohbetlerine ifltirak etmifltir. Çok düzgün bir ifadeye sahip oldu¤u söylenen Mehmet Pafla’n›n Erzurum’dan
azli s›ras›nda da uzun süre yan›nda bulunmufl
ve 1057 (1657) k›fl›n› beraber geçirmifllerdi.
Enderun’dan yetiflen Mustafa Pafla, matbah
emini, 1039 (1629-30)’da defterdar, 1041
(1631-32)’de vezaretle bafl defterdar oldu. 19
Recep 1041 (10 fiubat 1632) tarihindeki Yeniçeri ‹syan› s›ras›nda Sadrazam Haf›z Ahmet
Pafla öldürülmüfl ve bu s›rada da Vefa Meydan›’nda gizlendi¤i bir evde tutulan Mustafa Pafla, At Meydan›’na (Sultanahmet) getirilmiflti.
Burada, yeni vezir-i azam Topal Recep Pafla’y›,
saray› önünde “elleri ba¤l› ve piyade” oldu¤u
halde “kanl› cellât çökertip k›l›ç darbesiyle öldürdü.”
Naimâ’n›n bu ifadesi Evliya Çelebi taraf›ndan
da do¤rulanmaktad›r. Çelebi, ‘‹stanbul cevelânlar›na’ bu s›ralarda bafllam›flt›. “O s›rada
Defterdar’›n Süleymaniye’deki evini de ya¤ma
ettirmifllerdi.”
Mustafa Pafla’n›n kabri, Topkap› haricinde,
Merkez Efendi Mezarl›¤› hizas›nda ve cadde
kenar›ndad›r. Tarihi olmayan flâhidesini kallavî bir kavuk süslemektedir.
Pafla’n›n Üsküdar’daki bu yazl›k saray›ndan
baflka ‹stanbul’da Süleymaniye Semti’nde k›fl-
1344
Mustafa Bey, Kap›c›bafl›lar’dan olup ‘Kör Be¤’
diye flöhret alm›fl ve Süleymaniye’deki saray›nda 1100 (1688-98) tarihinde vefat etmifltir.
Evliya Çelebi, “Mehmet Pafla efendimizin valideleri, efendimiz Melek Ahmet Pafla’n›n akrabas›ndan olmakla, hakîrin (Çelebi’nin) validesiyle hala k›zlar› idiler.” demektedir.
Kaynaklar: (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 3/1095,
1142, 1149, 1152-1153; 6/2651, 2658-2659, ) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Derin, s. 33-54) (Sicill-i Osmânî,
4/168, 4/388) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman
Türkçesi, 1/249; 4/46, 58, 63-67, 115, 144, 178, 186187) (Daniflmend, Kronoloji, 3/580-586)
DO⁄ANCILAR SARAYI
Ü
sküdar’da bu ismi tafl›yan semtte, padiflahlara mahsus bir sarayd›. Bizzat sefere
ç›kmayan hükümdarlar›n, sefere ç›kan orduyu
flehir d›fl›ndan u¤urlamas› eski bir devlet an’anesi idi. Ordu bat›ya hareket ediyorsa Davutpafla Saray›’ndan, bir do¤u seferine gidiyorsa
Do¤anc›lar Meydan›’ndaki bu saraydan u¤urlan›rd›. Bu u¤urlaman›n Haydarpafla Sahras›’ndan da yap›ld›¤› olurdu.
Sefere ç›kan serdar›n ota¤› bu meydana kurulurdu. Son haz›rl›klar›n tamamlanmas› için
serdar-› ekremin burada bazen 25-30 gün kald›¤› olurdu. Serdar ota¤›n›n sökülmesi ve vezirlik tu¤lar›n›n ikinci konak yerine do¤ru yola ç›kar›lmas› ile ordunun seferi yürüyüflü bafllam›fl olurdu.
Do¤anc›lar Saray› ismini, buldu¤u meydandan, meydan da ad›n› Do¤anc›bafl› Hasan Pafla’dan alm›flt›r. Çak›rc›bafl› da denilen Hasan
Pafla, 966 (1558-59) tarihinde Mimar Sinan’a
bir cami yapt›rm›fl ve Hasan Pafla’n›n rütbesi
de meydana isim olarak verilmifltir. Bu semtte
yap›lan ilk eser bu camidir. Meydan ve civar›
bu tarihten sonra iskân edilme¤e bafllanm›flt›r.
Meydan›n daha evvel hangi adla an›ld›¤› belli
de¤ildir.
Do¤anc›lar Saray›’n›n camiin yap›lmas›ndan
sonra infla edildi¤i san›lmaktad›r. Üsküdar Saray›, 958 (1551)’de Kanunî taraf›ndan Mimar
Sinan’a yapt›r›ld›¤›na göre bu saray›n da bu
k›ymetli Türk mimar› taraf›ndan yap›ld›¤› söylenebilir. Padiflahlar›n yaz aylar›nda Üsküdar
Saray›’na geldiklerinde Do¤anc›lar Saray›’n›n
da Paflakap›s› olarak kullan›ld›¤› san›lmaktad›r.
Do¤anc›lar Saray›, bu meydan›n bat› taraf›nda,
eski Üsküdar Mutasarr›fl›¤› binas›n›n yerinde
idi. Tam yeri, flimdiki Üsküdar Kaymakaml›¤›
binas› ile Nasuhî Camii aras›ndaki saha idi.
Bugün yerinde apartmanlar ve SSK Dispanseri bulunmaktad›r. Buras›, Üsküdar’›n büyük bir
bölümünü, Topkap› Saray›’n›, Galata ve Tophane taraflar›n› rahatl›kla görebilecek bir yüksekliktedir.
‘‹stanbul cevelânlar›’na 1630 tarihlerinde bafllayan Evliya Çelebi, bu saray›n Do¤anc›lar
Mesiresi’nin yan›nda bulundu¤unu ifade etmekte ve “Padiflahlar Üsküdar’a göçtüklerinde
cümle Do¤anc›lar buraya göçerler” dedikten
sonra “bir azim kârhanedir” demektedir. Bu
ifadeden, do¤anc›lar›n do¤an ve emsali kufllar›
yetifltirdikleri ve terbiye ettikleri hanlardan birinin de Do¤anc›lar’da bulundu¤u anlafl›lmaktad›r.
Hangi tarihte yok oldu¤u bilinmeyen Do¤anc›lar Saray›’n›n yerine Sultan Abdülmecit
devrinde (1839-1861) Üsküdar Mutasarr›fl›¤›
binas› yap›lm›flt›r.
Do¤anc›lar Park› tanzim edilinceye kadar meydan Üsküdar’›n en büyük pazar yeri idi. As›rlardan beri Cuma Pazar› burada kurulurdu. Daha evvel de pazar›n Mihrimah Sultan Camii
yan›nda kuruldu¤u bilinmektedir. Bayram yeri
de keza bu meydanda tanzim edilirdi.
Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/175-176) (M. Pakal›n, Tarih Deyimleri, 1/470) (E.
Koçu, ‹stanbul Ans. 9/4644)
DÜRR‹ZÂDELER KONA⁄I
ve PAfiAKAPISI
B
u muhteflem yap› toplulu¤u, Paflakap›s›
mevkiinde ve Üsküdar Paflakap›s› Ceza
Evi, Üsküdar Adliyesi, Paflakap›s› Orta Okulu
ve Üsküdar Lisesi’nin üzerinde bulundu¤u genifl alan› kapl›yordu.
Etraf›nda bir çok müfltemilât binas›n›n bulundu¤u bu konak, harem ve selâml›k k›s›mlar›ndan olufluyordu. Üsküdar’daki en meflhur ve en
büyük bu ahflap konaklar›n, çok güzel bir manzaras› vard›.
Konak, Sultan I. Mahmut (1730-1754) devrinin fleyhülislâmlar›ndan Dürrî (inci gibi parlayan) Mehmet Efendi taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.
Mehmet Efendi, 31 Ekim 1734 ve 13 Nisan
1736 tarihleri aras›nda bir buçuk y›l meflîhat
makam›nda bulunmufl ve fetvalar›na imza atamayacak kadar hasta ve alîl oldu¤undan vazifesinden af edilerek bu kona¤›na çekilmifl ve
k›sa bir müddet sonra 1149 (1736-37) tarihinde vefat ederek Karacaahmet Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Kabri, Miskinler Tekkesi’ne giden
bulvar üzerinde, ‹sa A¤a Çeflmesi’nin sol gerisindedir.
Dürrî Mehmet Efendi, 1736 tarihinde bu konakta vefat etti¤ine göre, yap›y›, ‹stanbul kad›s› bulundu¤u s›ralarda yani 1132 (1719-20) tarihlerinde yapt›rm›fl olmal›d›r.
Mehmet Efendi’den sonra gelen evlâd› ve ahfad› ilmiyenin kibar bir ailesini oluflturarak
Do¤anc›lar Park›
karfl›s›nda eski
Üsküdar
Mutasarr›fl›¤›
yerine yapt›r›lan
Narmanl›lar Köflkü ve
müfltemilât›.
1345
Dürrizâdeler diye meflhur olmufllard›r.
Dürrî Mehmet Efendi’den sonra o¤lu Mustafa
Efendi, 26 Temmuz 1756 - 18 fiubat 1757;
Mustafa Efendi’nin o¤lu Atâullah Efendi, 19
May›s 1783 - 31 fiubat 1785; Mustafa Efendi’nin di¤er o¤lu Mehmet Arif Efendi, 22
A¤ustos 1785 - 10 fiubat 1786 ve 12 Temmuz
1792 - 30 A¤ustos 1798; Arif Efendi’nin o¤lu
Abdullah Efendi, 22 Kas›m 1808 - 22 Eylül
1810 ve 12 Haziran 1812 - 22 Mart 1815 tarihleri aras›nda; Kazasker Dürrizâde Mehmet
Efendi’nin o¤lu, Abdullah Efendi, 5 Nisan
1920 - 30 Temmuz 1920 tarihleri aras›nda fleyhülislâm olmufllard›r.
Dürri Mehmet Efendi Kona¤›’n›n yak›n›nda,
1169 (1755-56) tarihinden bir müddet evvel
y›kt›r›lan Üsküdar Saray›’n›n bulunmas› burada veya bu yerin civar›nda eskiden beri bir Paflakap›s›/Asafhane’nin bulunabilece¤ini akla
getirmektedir.
Padiflahlar›n tenezzüh yerlerindeki kas›r ve saraylar› yan›nda birer ‘paflakap›s›’n›n bulundu¤u bilinmektedir. Örne¤in, Bo¤aziçi’nde, Paflabahçe mevkiinde, Sultaniye Çay›r›’ndaki
Hünkâr Sahilsaray› yan›nda böyle bir ‘paflakap›s›’n›n bulundu¤unu, fiemdânîzâde Süleyman
Efendi’nin tarihinden ö¤reniyoruz.
fieyhülislâm Arif Efendi’nin o¤lu Abdullah
Efendi 1238 (1822) tarihinde vefat ederek babas› gibi ceddi Dürrî Mehmet Efendi’nin yan›na gömülmesinden bir müddet sonra konaklar
istimlâk edilerek, 26 Muharrem 1248 (25 Haziran 1832) y›l›nda kabul edilen Müflirlik Dairesi kurulmufl ve 1251 (1835)’te de burada
“Anadolu Redifi Ser Askerli¤i” tesis edilerek
‘Bab-› Ser-askeri-i Anadolu’ ad› verilmiflti.
fiemsipafla Caddesi
üzerindeki eski evler.
1346
Mutasarr›fl›¤›n tesis edilmesiyle de bu konaklardan biri mutasarr›fa, di¤eri de fier’iye Mahkemesi’ne verildi. 1263 (1847) tarihinde Mutasarr›fl›k binas›n›n yerine Paflakap›s› Mektebi Rüfldiyesi’nin yapt›r›lmas› üzerine Mutasarr›fl›k, Do¤anc›lar Park› karfl›s›nda bugün SSK
Dispanseri’nin bulundu¤u yerdeki büyük ahflap
kona¤a tafl›nm›flt›r. Bu konakta Mithat Pafla’n›n enifltesi Tosun Pafla’n›n Mutasarr›f olarak vazife gördü¤ü bilinmektedir. Tosun Pafla
Kona¤› bahsine bak›n›z.
fier’i Mahkeme olarak kullan›lan ahflap yap›,
flimdiki Üsküdar Adliyesi’nin bulundu¤u yerde
idi. Bu binan›n flekli Pervitij’in 1930 tarihlerinde yapm›fl oldu¤u Sigorta Paftalar›’nda görülmektedir. Bu tarihten bir müddet sonra yanan
binan›n yerine bugün mevcut olan Adliye binas› yap›lm›flt›r. Binan›n yap›lmas› s›ras›nda
Adliye, Tosun Pafla Kona¤› yerine yap›lan III.
Selim ‹lkokulu binas›nda vazife görmüfltür.
Adliye binas› yan›ndaki bina ise tamamen kârgir olup 1916 y›l›nda hapishane olarak yapt›r›lm›flt›r. Mimar Kemaleddin Bey’in eseri olup
klâsik görünümlüdür. Cepheleri yer yer çinilerle bezenmifltir. ‹çinde ayr›ca bir de camii
vard›r.
16 Mart 1920 tarihinde ‹stanbul’un iflgali s›ras›nda, tamamen ahflap olan Jandarma Kumandanl›¤› binas› ve yan›ndaki sonradan ilkokul
olarak kullan›lan bina ‹ngiliz askerleri taraf›ndan iflgal edilmifl ve 1922 tarihinde de yanm›flt›r.
Bir müddet sonra yanan bu binalar›n yerine
flimdiki kârgir bina yap›lm›fl ve eskiden, Dürrî
Mehmet Efendi bahçesine aç›lan büyük kap›n›n yerine de bugünkü geçit infla ettirilmiflti.
Paflakap›s› mevkiindeki ceza evi, adliye ve Paflakap›s› Ortaokulu’na bu geçitten geçilmek suretiyle gidiliyordu. Bu geçidin kap›lar› olup olmad›¤› belli de¤ildir. Fakat, Paflakap›s› Geçidi
Soka¤› ile Dr. S›tk› Özferendeci Soka¤›’n›n
birleflti¤i yerde bir Nizamiye Kap›s›’n›n bulundu¤u göz önüne getirilirse, geçitte de bir kap›n›n mevcut oldu¤una hüküm verilebilir. Nizamiye Kap›s›’n›n bulundu¤u yerde, Dürrî Mehmet Efendi Kona¤›’n›n arka kap›s› bulunuyordu.
Üsküdar ‹dadisi veya di¤er ad›yla Üsküdar
Mülkiye ‹dadisi, 1847 tarihinde kurulan Üsküdar Rüfldiyesi’nden sonra 1309 (1893) y›l›nda
tesis olunmufltu. Okul, Dürrizâdeler Kona¤›’n›n harem k›sm›n›n tadil edilmifl flekli idi. ‹ki
katl› binan›n alt›nda hamam› ve kârgir tonoz
mahzenleri vard›.
s› ‹brahim, Süvari Mirlivas› Hüseyin, Topçu
Mirlivas› Sâlim Paflalar bulunuyorlard›. Hassa
müflirleri de burada oturduklar› için buraya Paflakap›s› denilmifltir.” demektedir.
Sultan II. Mahmut, bir ramazan günü bu kona¤a iftara gelmiflti:
Konyal›’n›n bu aç›klamas›na ra¤men semte
Paflakap›s› ad›n›n çok daha evvel verildi¤i bilinmektedir. Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 8.
Ada’da, Tunusba¤›’ndan Çiçekçi’ye giderken
sa¤daki metruk mezarl›ktaki 1236 (1820) tarihli bir flâhide üzerinde:
“Padiflah›n geldi¤ini haber alan Dürrizâde hiç
telâfl etmemifl. Kâhyas›na ancak bir iki emir
vermifl. Benim yeme¤imi Padiflah’a verin. Orta
yeme¤i bu akflam gelen misafirlere verilsin.
Onlardan evvel gelmifl olanlara harem dairesinin yeme¤ini verin. Harem dairesine de bu akflam baflka yemekler ç›kar›ls›n” demifl. Kalabal›¤a ra¤men hiç bir telâfl görülmeden herkes
muntazam yemeklerini yemifller. Hoflaf kâseleri gelince, hoflaftan duman ç›kt›¤›n› gören Sultan Mahmut: “Aa, bu nas›l oldu?” demifl. Hoflaf kâselerinin buzdan oldu¤unu, hoflafla eriyerek dondurma gibi içildi¤ini görünce “‹flte buz
kâseleri, sarayda bile yok” tarz›nda bir fley söyledi¤i duyulmufl.”
fieyhülislâm Dürrî Mehmet Efendi’nin Eyüp
sahillerinde de büyük bir yal›s› vard›.
Yaln›z selâml›k k›sm›nda 70-80 kiflinin hizmet
gördü¤ü bu muhteflem konaklar denize naz›r,
ba¤ ve bahçeler içinde bulunuyordu.
“Bir kaç sene evvel (1942) yanan Paflakap›s›
denilen Üsküdar Adliye binas›, kona¤›n bir
k›sm›n› teflkil ediyordu.
Paflakap›s›:
Do¤anc›lar ile Tunusba¤› aras›ndaki semtin
ad›d›r. Semt, Tunusba¤› Caddesi ile ‹hsaniye
Soka¤› aras›nda uzanmaktad›r. Burada bugün,
Üsküdar Lisesi, Üsküdar Adliyesi, Paflakap›s›
Ceza Evi ve Jandarma Dairesi bulunmaktad›r.
Eskiden burada fieyhülislâm Dürrizâdeler’in
muhteflem konaklar› vard›.
‹brahim Hakk› Konyal›, Üsküdar Tarihi, adl›
eserinde, 1263 (1846) y›l›nda, müstesna livalar d›fl›nda bütün Osmanl› ülkesi befl orduya
taksim edilmifltir. Hassa askerleri ordusu da befl
k›sma bölünmüfltür. “Hassa Ordusu Müflirli¤i’nin merkezi Üsküdar yap›lm›flt›r. O tarihte
Hassa Ordusu müfliri Rüfltü Pafla idi. Bu pafla
flimdi inceledi¤imiz yerde (Paflakap›s›) oturuyordu. Emrinde Ferik Osman, Piyade Mirliva-
“Hâlâ Paflakap›s›’nda Ahmed Efendi’nin efli Haseki Halil A¤a’n›n k›z› fierife Hazmete Han›m”
Uzun müddet Üsküdar’da oturan, Taylesânîzâde Haf›z Abdullah Efendi’nin fieyh Lebiba
mahlas› ile yazd›¤› ‘Tarih-i Lebiba’ adl› eserinde 24 Rebiyülevvel 1203 (3 Ocak 1788) gecesi Üsküdar’da Paflakap›s›’nda zuhur eden yang›ndan bahsetmesi de Paflakap›s› isminin çok
eskilere dayand›¤›n› göstermektedir.
Kaynaklar: (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 48) (E. Koçu, ‹stanbul
Ans. 1/39; 3/1258; 9/4831) (E. Koçu, Ceza Evleri, ‹stanbul Ans. 7/3530) (Daniflmend, Kronoloji, 4/548) (O. Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, 3/757) (Pervitij Paftalar›)
(fiem’danizâde Tarihi, M. Aktepe Türkçesi, II/A, s. 60)
(Burhan Felek, Yaflad›¤›m›z Günler, s. 16-17) (A. fi. Hisar,
Geçmifl Zaman F›kralar›, s. 48) (Musahibzâde Celâl, Eski
‹stanbul Yaflay›fl›, s. 181-184) (Atâ Tarihi, ‹stanbul 1892,
2/200, 3/200-224) (Suphi Tarihi, vr. 211/b ve 227/b) (Cevdet Tarihi, Sabah gazetesi yay. 3/184; 7/126) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 10/249) (S. N. Ergun, Mezar Kitâbeleri, s.
22-23) (Sicill-i Osmânî, 2/338; 3/267, 396, 476 ve 4/444)
(A. Refik, ‹lmiye Salnamesi 1334) (Hadîka, 1/204 Maydanc› Mescidi) (Feridun Emecen, Tarih-i Lebiba’ya Dair ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 33, s. 249-250)
Paflakap›s› ‹lkö¤retim
Okulu önündeki
ahflap güzel ev.
1347
EM‹NE SULTAN KÖfiKÜ
K
öflk, Kuzguncuk s›rtlar›nda, Nakkafltepe
(‹cadiye) mevkiinde Nakkafl Baba Soka¤›
ile Aziz Bey Soka¤›’n›n teflkil etti¤i üçgen fleklindeki genifl arazi içinde idi.
Nakkafltepe’de
Koç Grubu’na ait
Seniye Sultan Köflkü.
Yeniden yap›lm›flt›r.
Bahçesini yüksek duvarlar›n çevirdi¤i köflkün
alt kat› kârgir, üst iki kat› ahflap idi. Koru fleklindeki bahçesine her sokaktan kap›lar aç›lm›flt›. Cümle kap›s›, Nakkafl Tepe ‹lkö¤retim
Okulu taraf›nda bulunuyordu. Tafllar› yol yap›m›nda kullan›lan büyük havuzu çok güzeldi.
1935 tarihlerinde y›k›lm›fl olan köflkün, Aziz
Bey Soka¤› üzerinde, müfltemilât binalar› ve
ah›rlar› vard›. Yeri için Mahbub A¤a Çeflmesi
Emine Sultan, Padiflah Abdülaziz’in en küçük
k›z› olup annesi Nesrin Kad›nefendi’dir. fiehzade Yusuf ‹zzeddin Efendi taraf›ndan büyütülmüfltür. 11 Recep 1290 (4 Eylül 1873)’te do¤mufl, 12 Eylül 1901’de Ahmet fiükrü Pafla’n›n
o¤lu Çavdaro¤lu Mehmet fierif Pafla ile evlendirilmifl ve 30 Ocak 1920’de vefat etmifltir.
Yusuf ‹zzeddin Efendi’nin intihar›ndan büyük
üzüntü duyan Emine Sultan’›n köflkün havuzuna atlayarak kendini öldürmeye kalkmas› olay›, sonradan kocas› taraf›ndan yalanlanm›flt›r.
“Henüz genç denecek bir yaflta, pek k›sa bir
hastal›¤› müteakip ölmüfl olup matemini hâlâ
tutmakta bulunan zevcinin bu münasebetle
yazd›¤› mersiye de eski edebiyat›m›z›n güzel
mahsullerinden biridir.”
Son halife Abdülmecit Efendi k›z kardeflleri
Naz›ma ve Emine Sultanlar’›n dirayet ve kabiliyetlerini fazlas›yla takdir ederek: “Bunlar erkek yarat›lmal›yd›lar.” dermifl.
Köflk, Emine Sultan’›n yazl›¤› olup k›fl aylar›nda Çarfl›kap› civar›nda, Irgat Pazar›’ndaki büyük ahflap konakta otururdu. Bu muhteflem kona¤›n ilk sahibi esbak Maliye Naz›r› Nazif Pafla olup sonradan Sad›k Pafla’ya intikal etmifl ve
bir müddet resmi daire olarak kullan›lm›flt›.
Nihayet Sultan Abdülhamit taraf›ndan Emine
Sultan’a dü¤ün hediyesi olarak verildi. Sultan’›n vefat›ndan sonra fierif Pafla’ya intikal
eden konak, Feyz-i Âti Mektebi olduktan sonra bir gece kazaen yand›. Arsas›nda bir kaç bina yap›ld›.
1873’te ‹stanbul’da dünyaya gelen fierif Pafla,
1909’da ‹stanbul valisi, 1912’de Maarif Naz›r›,
1918’de fiura-y› Devlet Baflkan›, 1919’da Dahiliye Naz›r› olmufl ve eflinin ölümünden sonra istifa etmifltir. Arapça, Farsça ve Frans›zca
bilen Pafla, ‹bn-i Batuta Seyahatnamesi mütercimi olarak ünlüdür. Baflka eserleri de vard›r.
Sultan II. Abdülhamit’i Selânik’ten ‹stanbul’a
getirenlerden biri kendisi di¤eri ise Üsküdar’da
fiehid Süleyman Pafla Camii karfl›s›nda kona¤›
olan Damat Arif Hikmet Pafla idi.
Çok do¤ru bir zat olan fierif Pafla, Osmanl› Hanedan›’na mensup bir kimse oldu¤u için Cumhuriyet’ten sonra yurt d›fl›na ç›kar›lm›flt›r.
“Uzun y›llar Fransa’da kalm›fl, Recep Peker
hükümetine yapt›¤› müracaat üzerine 1946’da
yurda dönmüfl ve 3 Eylül 1958’de Hakk’›n rahmetine kavuflmufltur.”
Nakkafltepe Köflkleri.
1348
Kabri için Karacaahmet Mezarl›¤›, 3. Ada, L
Bölümü’ne bak›n›z.
Emine Sultan Köflkü bugün, Vehbi Koç Vakf›’n›n mülkiyetine geçmifl ve asl›na uygun olarak yeniden yapt›r›lm›flt›r.
bahçe içinde bulunan kasr›n çok güzel bir
manzaras› vard›. Büyük bahçe kap›s›n›n yan›nda ve cadde üzerinde, Esma Sultan’›n 1832 tarihinde yapt›rd›¤› bir çeflme bulunuyordu.
Hadîka yazar› bu kas›r için flunlar› söylüyor:
Kaynaklar: (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi,
1/162) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 785) (Türk Dili ve Edebiyat› Ans. 2/622) (F. Teveto¤lu, Türkiyede Maarif Naz›rlar›, Hayat Tarih Mec. 1973, Say›: 7/27) (Y›lmaz Öztuna,
Devletler ve Hanedanlar, s. 606) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n
Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 166) (Mülkiyeliler Tarihi, 3/1829)
ES‹RC‹ MAHMUT A⁄A KÖfiKÜ
K
öflkten ziyade bir yal› olan bu yap›, Haydarpafla Sahras› civar›nda ve eski Haydarpafla Kay›k ‹skelesi yan›nda idi. ‹skele, takriben flimdiki Et ve Bal›k Kurumu tesislerinin
sa¤ taraf›nda ve Yatakl› Vagonlar Müracaat
Binas›’n›n önünde idi.
“Sar›kaya denmekle meflhur mahalde bulunan
ba¤, fiehid Sultan Selim Han’›n birinci imam›
Dervifl Efendi’nin binas› olup sonra, ad› geçen
sultan›n annesi (Mihriflah Valide Sultan) için
yeniden yapt›rmalar› ile bir halvetsaray-› âli
olmufltur. Ve sonra Valide Sultan’›n 22 Recep
1220 (16 Ekim 1805) tarihindeki vefat› üzerine Sultan III. Selim’in k›zkardefli Esma Sultan’a verilmifltir.”
Osmanl› Tarihi’nin mühim kad›n simalar›ndan biri olan Esma Sultan, 21 Cemaziyelâhir
1192 (2 A¤ustos 1778) tarihinde do¤mufl, 7
fievval 1206 (29 May›s 1792)’de ve 14 yafl›n›n
içinde oldu¤u halde, debdebeli bir dü¤ün ile
Kaptan-› Derya Küçük Hüseyin Pafla (17571803) ile evlendirilmiflti.
Hadîka yazar› flu bilgiyi vermektedir:
“Sultan I. Abdülhamit saltanat›’n›n (17741789) sonlar›nda Esirciyan’dan Topal Mahmut A¤a nam kimse iskele yan›nda bir muhtasarca köflk ve alt›nda bir çeflme bina ettirmifltir. Bu adam›n di¤er hayrat› dahi vard›r.”
Sultan Bahçesi yan›nda bulunan bu köflkün
gravürünü ressam ve mimar Anton ‹gnaz Melling’in (1763-1831), 1819’da bast›rd›¤› Voyage
Pittoresque De Constantinople adl› eserinde görmekteyiz. Buna göre köflk, ahflap ve iki katl›
olup üst kat› eli bö¤ründelerle d›fla taflmal›d›r.
Sultan, yazlar› Kuruçeflme’deki meflhur T›rnakç› Yal›s›’nda, k›fllar› ise, flimdi bir k›sm›n›n
üzerinde Sultan II. Mahmut Türbesi’nin bulundu¤u büyük saray›nda oturuyordu. Sultan
III. Selim’in süt kardefli olan Hüseyin Pafla, 23
fiaban 1218 (7 Aral›k 1803) tarihinde ve 46
yafl›nda oldu¤u halde bu yal›da vefat etti¤i zaman Esma Sultan 25 yafl›nda bulunuyordu.
Kaynaklar: (Hadîka 2/241; Melling, Voyage Pittoresque De
Constantinople, Yap› Kredi Bankas› kültür hizmeti)
ESMA SULTAN KASRI
K
as›r, Tophanelio¤lu-K›s›kl› aras›nda ve
Sar›kaya mevkiinde idi. Millet Bahçesi’nden K›s›kl›’ya do¤ru yüründü¤üne göre sa¤
tarafta ve yayvan bir tepe üzerinde bulunuyordu.
K›s›kl› Caddesi ile Küçük Çaml›ca Aral›¤› Soka¤› aras›ndaki genifl alan› kaplayan ve bir
Esma Sultan Kasr›
ve çevresi.
1349
Kabri, Eyüp’te Mihriflah Valide Sultan Türbesi önündeki hazîrededir.
Esma Sultan, 2 Recep 1264 (4 Haziran 1848)
tarihinde vefat ederek, Divanyolu’ndaki Sultan II. Mahmut Türbesi’ne gömülmüfltür.
Zamanla harap olan Esma Sultan Kasr›, Sultan
II. Mahmut taraf›ndan yenilenircesine tamir
ettirilmifltir. Bu onar›m sebebiyle Hammamizâde ‹smail Dede Efendi (1777-1845) seksen
m›sral› bir kaside kaleme alm›flt›r.
Türk Musikisi’nin en büyük bestekâr›n›n söyledi¤i bu fliir, kendi hatt› ile yaz›lm›flt›r. Alt›nda “Ketebehu’l-fakîr Dervifl ‹smailu’l-Mevlevî
Musahib-i Hazret-i Sultan Mahmud Han-› Gazi”
imzas› görülmektedir.
fiiirin 22 m›sral› methiye k›sm›n›n alt›nda 58
m›sral› flu tarih k›sm› vard›r:
Hammamîzâde ‹smail
Dede Efendi’nin
Esma Sultan
Kasr›’n›n tamiri
üzerine kaleme ald›¤›
kasidesi.
1350
Cihan› devr-i adli eyledi ma’mûr u âbâdan
Harab-âbâd› âbâd etdi ol flah-› ziya-güster
Hususa Esma Sultan hâheri ol flah-i devran›n
Bu kasr-› bî-misâli eyledi tecdîd ser-ta-ser
O kân-i ma’den-i iffet, o kân-i gevher-i ismet
Muhassal eyleyib himmet bu kasr› k›ld› pür-ziver
Bu ulyâ vâyenin ber-nevres mihr-i münîrinden
Erifldi saye-i vâlâs› itdi kasr› pür-enver
Bu bir kâh-i saâdetdir bu bir kâh-i letafetdir
Bu bir kâh-i taravetdir mücevher seng-i hâk-i zer
Bu bir kâh-i mu’azzamd›r bu bir tarh-› mücessemdir
Bu bir ba¤-i mükerremdir der u divar› pür-ziver
Bu kâh›n tarf› revzen zevka mesken cây-i ahsendir
Bu bir bâ¤-› müzeyyen kasr›d›r nadîde bir gevher
Bu kâh›n sâye bahfl-› tâb-nâk-› nûr-› feyizindir
Serâpâ Üsküdar’›n hâki oldu dûde-i anber
Serâser hâr ü sengistan iken Çaml›ca etraf›
Bu kasr-› dil-küfla itdi o suyu flimdi ney-flekker
Nedir bu resm-i nakkafli nedir bu bûy-i eltaf›
Havas› dûd-i anber, âb u tâb› mâye-i Kevser
Nedir böyle letafet bu nezaret bu tebessümler
Ne hurrem kasr-› bî-hemta lâtîf ü nâzik ü hofl-ter
Temafla eyliyenler söylesinler var m› bir misli
‹rem Ba¤› bunun yan›nda bir viran u hâkister
Bunun beyne’s-sema vü semekdir fark› sahilden
Bu bir hurflid-i evc-i a’lem-ârâd›r zemin ahter
Sada-y› na¤me-saz-i bülbülü gûfl etme lâz›m m›
Görenler nakfl-› kasri bülbül-âsâ oldu zevk-âver
Draht-i meyve-dârân› sak›n sen ba¤ zannetme
Bu kâh-i bî-bahâya cümlesi gelmifl tavaf eyler
Sabâ gelmifl bu kâh›n nakfl›n› tâ havza resmetmifl
An›n-çün âfl›k› sûride-vefl su ça¤lay›b titrer
Havuzda su görünce nakfl-› kasr› çekdi a¤ufla
Sak›n, aksi deyüb bu sohbeti sen anlama ebter
Bu bir âli makam-› dil-güflâd›r mâye-i rahat
Eder fievk-i Cedid’i bu dil-i bî-tâb› flevk-âver
Nihavend ü Irak ü ‹sfahan’› görsen ey cânâ
Nühüft’e rahatu’l-ervaha yokdur böyle hiç bir yer
Gel ey, envâr-› behçet nûr-i ismet mâye-i iffet
Aç›l gül ba¤a gel, ömr-i flerîfin olsun efsûn-ter
Çemenler pâyini bûs etmek ister gel, a sultan›m
Bahar-› nev döfletdi pâyine sünbülle nilüfer
Gel ey sultan-› dil-perver gel ey flems-i ziya-güster
Safâya var m› hiç bir yer bunun gibi ferah-âver
Bu kasr› ser-be-ser fass-i nigîn, elmasa döndürdün
Kal›rsa parma¤› a¤z›nda halk›n çok mu ey server
Hemen Mevlâ senin, ömr-i azizin ba¤-› â’lemde
Fürûz etsin cihan durdukca dûr manende-i ahter
Murad üzre gelüb bu kasra daim zevk u flevk eyle
Vecdden nev-be-nev bulsun hayât-› câvidanîler
Mübarek kalb-i saf›n daima gamdan ba’îd olsun
Hayat-› tûl ile eltâf-› Mevlâ’ya olub mazher
Bu suda misli yok bir gevher-i nâ-yâbd›r bu kâh
Temaflas› dil-i bî-tâb› eyler ayn-› tâb-âver
Gelüb Dervifl da’isi temafla eyleyüb kâh›
Dil-i bî-kinesinde etdi câ bir m›sra-i hofl-ter
Zeban-i hamedan ta’mirini kasr›n dedi tarih
“Mücedded, oldu tarh-i dil-kefl-i sultan pür-ziver”
Son m›sra›n ebced hesab›na göre kas›r 1228
(1813) y›l›nda tamir edilmifltir.
Enderunî Vâs›f Osman Efendi, kasr›n yap›m›n›n sona ermesi münasebetiyle 1228 (1813)
tarihli ve 82 m›sral› bir manzume kaleme alm›flt›r. 1240 (1824) tarihinde vefat eden Vâs›f
Osman Bey’in kabri Karacaahmet Mezarl›¤›’ndad›r.
Esma Sultan Kasr› 1813 y›l›nda tamir edildikten sonra uzun zaman muhafaza edilmifl fakat,
Sultan Abdülmecit, babas› II. Mahmut’un bu
kas›rda vefat etmesini yap›n›n u¤ursuzlu¤una
hamlederek ihmal etmesi üzerine harab olmufltu. 1910 tarihlerinde, köflke ait mutfak bacas›
gibi kârgir k›s›mlar›n harabeleri hâlâ mevcuttu. Saray›n yeri, 1333 (1915) tarihinde ve daha sonraki tarihlerde 1000 kurufl icarla kiraya
verilmifl ve daha sonra da parsellenerek sat›lm›flt›. fiimdi yerinde bir çok binalar vard›r.
Sultan II. Mahmut, Çaml›ca’y› çok sever ve
s›k s›k buralara gelirdi. Ömrünün son günlerinde ve 15 Haziran 1839’da bu kasra gelmifl ve
1 Temmuz 1839 tarihinde, sabaha karfl› burada
vefat etmiflti. Sultan Mahmut, doktorlar›n tavsiyesi üzerine, kendisinden 6 yafl büyük olan
ablas›n›n bu iki katl› kasr›na yerleflmiflti. Vefat›ndan sonra, nafl› bir faytonla Haydarpafla’ya
indirilmifl ve buradan Topkap› Saray›’na getirilmifltir.
Vefat›ndan bir kaç gün evvel, a¤z›ndan boflalan kanla dermandan düflen Sultan Mahmut,
cuma namaz›n› büyük bir zorlukla k›lm›flt›.
Bunun için yatmakta oldu¤u odan›n önündeki
bahçeye bir minber yapt›rm›fl ve 29 Haziran
1839 tarihindeki son cuma namaz›n› burada
eda etmifltir.
Esma Sultan Kasr›’n›n yak›n›nda bir çok köflkler bulunuyordu. Bunlar aras›nda Ramiz Pafla’n›n, Tunuslu Mahmut Pafla’n›n, fiehzade
Seyfeddin Efendi’nin, Hasan Fehmi Pafla’n›n
ve fieyhü’l-et›bba Dr. Nazif Pafla’n›n köflkleri
en meflhurlar› idi. Kasr›n karfl›s›ndaki Sar›kaya
Mezarl›¤›’ndan eser kalmam›flt›r.
Millet Bahçesi bahsine bak›n›z.
Hasan Fehmi Pafla köflkünün avlu kap›s›n›n
söveleri yak›n tarihe kadar duruyordu. Bunun
hemen yan›nda bulunan Dr. Nafiz Pafla Köflkü’nden günümüze, küçük hamam› ile ince
tu¤ladan yap›lm›fl oca¤› kalm›flt›r. Bu harabenin yan›nda üç katl› bir köflk ile Neflet Bey Soka¤›’n›n bafl›nda harap bir köflk elan bakidir.
Kaynaklar: (Hadîka 2/260) (Sicill-i Osmânî, 1/19 ve
2/218) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 7/344) (‹slâm Ans. 5/1,
s. 654) (H. fiehsuvaro¤lu, 21 Haziran 1947 ve 10 Eylül
1947 Akflam gazeteleri) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 10/5307 ve
7/3709) (Resimli Tarih Mec. 1954 Cilt: 5, Say›: 49, s.
2820, H. fiehsuvaro¤lu) (Etem Üngör, Dede Efendi’nin fiairli¤i ve Hattatl›¤›, Hayat Tarih Mec. 1966, Say›: 4, s. 34)
(‹nal, Hofl Sada, s. 159) (Enderunî Vâs›f Osman Efendi Divan›, s. 280-283) (‹. Hakk› Merâk›d, s. 36) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/431) (A. Giz, Hayat Tarih Mec. 1969,
Say›: 10, s. 26-31) (Tarih-i Lûtfi, ‹stanbul 1302, 6/32)
FATMA SULTAN SARAYI
S
aray, Salacak sahillerinde, Salacak ‹skele
Soka¤›’n›n sa¤ taraf›ndaki yüksek set üzerinde idi. Yeri için Silâhtar Mustafa Pafla Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Evliya Çelebi, Üsküdar Saraylar›’n› yazarken
bu saraydan bahsetmemifltir. Onun muas›r›
olan Eremya Çelebi, 1661-1684 tarihleri aras›nda yazd›¤› ‹stanbul Tarihi, adl› eserinde:
“Üsküdar’a muttas›l Salacak ‹skelesi vard›r.
Sahilde Fatma Sultan Bahçesi bulunur. Daha
ileride, hepsinden güzel olan bahçe ve köflkler
göze çarpar ki, bu, padiflah›n meflhur Üsküdar
Bahçesi’dir” demek suretiyle Salacak sahillerinde Fatma Sultan’›n bir bahçesi oldu¤unu
belirtmifltir.
Saray›n ilk sahibesinin olup olmad›¤›n› bilmedi¤imiz Fatma Sultan, I. Ahmet (1603-1617)
ile Kösem Mahpeyker Sultan’›n (öl. 1651) k›z›d›r. 1014 (1605-6) tarihinden sonra do¤du¤u
san›lan Fatma Sultan ilk önce 1033 (1624) tarihinde Çatalcal› Hasan Pafla (öl. 1631) ile evlenmifl sonra ondan ayr›larak 1035 (1626) y›l›nda Kara Mustafa Pafla ile evlendirilmifl fakat
Pafla’n›n 25 Aral›k 1628 senesindeki vefat›
üzerine (kabri, Üsküdar Harmanl›k mevkiin1351
1718 tarihli mektubunda bu saraydan flöyle
bahseder:
Halil Rüfldi eski okulu
yan›ndaki Üsküdar
evleri.
deki sofas›ndad›r); 1073 (1662-63) tarihinde
Kundakç›zâde Kanbur Mustafa Pafla ile evlenmifl ve bunun da 1076 (1665-66) y›l›ndaki ölümü üzerine hayli ilerlemifl yafl›na ra¤men 1078
(1667-68) senesinde Kozbekçi Yusuf Pafla ile
evlendirilmifltir.
Yafll›l›ktan dolay› vefat eden Fatma Sultan’›n
kabri, Sultanahmet Camii yan›ndaki türbede,
babas›n›n yan›ndad›r.
Fatma Sultan’›n vefat›ndan sonra, saray›n kime verildi¤ini bilmiyoruz. Yaln›z bu sahilde
baflka bir Fatma Sultan sahilsaray›n›n bulundu¤u malumdur. Bu ikinci Fatma Sultan, Sultan III. Ahmet’in (1703-1730) k›z›, Damat ‹brahim Pafla’n›n efli olup 1704-1733 tarihleri
aras›nda yaflam›flt›r. Bunun için Fatma Sultan
Bu iki Fatma Sultan Sahilsaray›’n›n ayn› yap›
olmas› kuvvetle muhtemeldir.
Saray›n, Sultan’›n ilk efli, fiehit Ali Pafla ile
1713 tarihindeki evlili¤i s›ras›nda yeni bafltan
yap›l›rcas›na tamir edildi¤i san›lmaktad›r. Fatma Sultan ikinci evlili¤ini ‹brahim Pafla ile 18
fiubat 1717 tarihinde yapm›flt›r.
‹ngiliz kad›n yazar Lady Montagu 17 May›s
Halil Rüfldi
Mektebi’nin ilk ahflap
binas›.
1352
“‹stanbul ile Halkeduan (Kad›köy) aras›ndaki
deniz o kadar güzel ki, Türkler k›y›lar›na sayfiyeler yapt›rm›fllar. Burada yan yana yüzden fazla saray var... Petervaradin’de flehit olan sadrazam›n (Ali Pafla’n›n) saray›n› görme¤e gittim.
fiimdiki padiflah›n k›z› sultan (Fatma Sultan)
için yap›lm›fl ama, pafla bu flerefe eremeden ölmüfl. Size buradan bahsetmek istiyorum. Bütün
çal›flmalar›ma ra¤men size bütün do¤rulu¤u ile
anlatamayaca¤›m diye korkuyorum.
Saray› deniz kenar›nda, yap›labilecek en güzel
yerde infla etmifller. A¤açl›k bir tepenin ete¤inde ve çok büyük. Kap›c›n›n dedi¤ine göre
800 odas› varm›fl. Bu kadar oldu¤unu pek tahmin etmiyorum ama sayamad›m. Yaln›z çok
fazla odas› oldu¤unu söyleyebilirim. Hemen
hepsi fevkalâde ziynetlerle süslü. Mermer, yald›z ve boyan›n en iyileri bol bol kullan›lm›fl.
Camlar ‹ngiltere’nin en iyi billurundan yap›lm›fl. Burada görülen ihtiflam, ziynet ve debdebeye bo¤ulmufl genifl ve muhteflem bir imparatorlu¤un bütün servetlerini ellerinde tutabilecek ihtirasl› bir gencin saray›nda görülebilir.
Hiç bir fley bana hamam dairesi kadar zevk
vermedi. Ayn› tarzda yap›lm›fl karfl›l›kl› iki hamam var. Kurnalar›, çeflmeleri ve zemini tamamen beyaz mermerden. Tavanlar› yald›zl›, duvarlar› çini kapl› bu dairelerin yan›nda iki salon var. En yüksekte olan› sete benziyor. Dört
köflesinde tavandan beyaz mermer kurnalara
dökülen sular etraf› küçük borularla çevrili genifl bir havuza toplanarak binan›n boyunca f›skiyeler meydana getiriyor.
Çiçek parmakl›¤› fleklindeki duvarlar›n etraf›na, d›flar›dan han›melleri ve asmalar dikilmifl.
Bunlar yeflil bir hal› gibi bu güzel daireleri gölgelendiriyor...
Padiflah›n k›z›n› görme¤e geldi¤i zaman kald›¤› oda, sedef kakmal› ve çini görünüflünde
zümrütlerle süslü. Bu saray›n, duvarlar› sedef
ve zeytin a¤ac› kakmal› baflka daireleri de var.
Baz›lar› çini kapl›, pek çok sofalar› var. Hepsi
de gayet genifl Duvarlarda çiçek saks›lar› ve çeflitli yemifllerle dolu çini kaplar›n resimleri var.
Hepsi de alç›dan. Görünüflleri o kadar ince ve
tabii ki, bunlar›n sanat eseri olduklar›na inanmak mümkün de¤il.
Bahçeler de saraylar kadar muhteflem. Zarif bir
ahenkle düzenlenmifl yeflil kameriyeler, a¤açlar
ve havuzlar var. Yaln›z heykel yok. Görüyorsunuz ki, bu millet zannetti¤iniz kadar vahfli de¤il...”
Fatma Sultan Saray›’n›n hangi tarihte yok oldu¤u belli de¤ildir. Fakat, 1730 tarihinde meydana gelen Patrona Halil ‹syan›’nda ya¤ma
edildi¤ini ve saray›n asilerin eline geçti¤ini o
s›ralarda söylenen bir halk destan›n›n flu k›tas›ndan ö¤reniyoruz:
Var›n söylen o¤lum giysin karay›
Ç›raklar›m gitsin beni aray›
Harap olsun Üsküdar’›n saray›
Düflmanlara kald›¤›na yanar›m
3 A¤ustos 1730 tarihinde büyük bir debdebe
ile ‹ran Seferi için Üsküdar’a geçen ordunun
bafl›na Sadrazam ‹brahim Pafla tayin edilmiflti.
Muhteflem bir kad›rga ile Üsküdar büyük iskelesine gelen Sultan III. Ahmet, önünde yap›lan an’anevi ordu-esnaf alay›n› seyrettikten
sonra Kavak Saray›’na yerleflmifl, ‹brahim Pafla
ise, Salacak’taki Fatma Sultan Sahilsaray›’na
çekilmiflti.
25 Eylül günü Padiflah, annesi Gülnufl Valide
Sultan’›n hay›r eseri olan Yeni Valide Camii’nde, Osmanl› Saltanat› gelene¤ince Padiflah ecdad›n›n ve bunca gazalarda flehit düflenlerin ruhlar› için bir mevlid okutmufltu.
28 Eylülde patlak veren isyan› Padiflah, Kavak
Saray›’nda bulundu¤u s›rada ö¤renmiflti. ‹brahim Pafla da bu s›rada Üsküdar’daki sahilsaray›nda bulunuyordu.
Bu günün akflam›nda önce Vezir-i azam›n riyasetinde yap›lan toplant›y›, Padiflah’›n huzurunda ve Hatice Sultan Saray›’ndaki toplant›lar
takip etmiflti. Bu meclislerde, her ikisinin de
Topkap› Saray›’na geçmesine karar verilmiflti.
Kavsara Baba
Türbesi karfl›s›nda
eski Üsküdar evleri.
10/5579-5582) (Türkiye Mektuplar›, Tercüman 1001 Temel Eser, s. 45-140-142) (Ayvansarayî, Vefeyât, s. 46)
(Hadîka 1/222-223) (‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 26, s. 258 Semavi Eyice) (Ç. Uluçay, ‹stanbul Ens.
Mec. Say›: 4, s. 135 vd. Fatma ve Safiye Sultanlar›n Dü¤ünleri) (Ç. Uluçay, Harem, dizin Fatma Sultan md.) (M. Aktepe, Patrona Halil ‹syan›, s. 139) (fiem’danizâde Tarihi, M.
Aktepe Türkçesi, s. 1 vd.) (‹nciciyan, ‹stanbul Tarihi, ‹stanbul Fetih Derne¤i yay. 1956, s. 111) (A. Refik, Üsküdar
Kad›köy Aras›, 8 May›s 1936 Akflam) (Refik Ahmed, ‹stanbul Nas›l E¤leniyordu? 1927 ‹stanbul, s. 110)
FUAT PAfiA KÖfiKÜ
K
üçük Çaml›ca’da Sadrazam Keçecizâde
Fuad Pafla’n›n büyük bir köflkü vard›.
Köflk, 1852 tarihinde beklenmedik bir ölüm
ac›s› dolay›s›yla Fuad Pafla’n›n Bebek’teki Hekimbafl› Yal›s›’na tafl›nmas› üzerine bofl kalm›flt›. Pafla’n›n vefat›ndan sonra varislerine intikal eden köflk bugün mevcut de¤ildir. Kendisinin bu köflkten baflka, fiehzadebafl› Camii karfl›s›nda bir de büyük kona¤› vard›. Bu muhteflem yap› 11 Aral›k 1864 gecesi yanm›fl ve Pafla, Sadrazam Yusuf Kâmil Pafla’n›n Sirkeci Demirkap›s›’ndaki kona¤›na tafl›nm›flt›. Bu felâket üzerine Padiflah Abdülaziz kendisine Beyaz›t’ta bugün Eczac›l›k Fakültesi olarak kullan›-
Fatma Sultan Saray›’n›n genifl arsas›nda bugün, kesmetafl ve tu¤la hat›ll›, tonoz çat›l› iki
su haznesi bulunmaktad›r. Kap›s› yan›nda oldu¤u san›lan Sadaka Tafl› da günümüze kadar
gelebilmifltir.
Kaynaklar: (Eremya Çelebi, ‹stanbul Tarihi, s. 54) (Sicilli Osmânî, 1/60; 4/398) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde
Kim Kimdi, 1/170, 233-234, 292) (E. Koçu, ‹stanbul Ans.
Çavufldere Caddesi
üzerinde eski
Üsküdar evleri.
1353
üstte ortaya bir kâtibî serpufl kabartmas› yap›lm›fl ve bunun etraf›na da Mihnet Keflan, Bahar
Efkâr ve Gülflen-i Aflk adl› eserlerinin isimleri
yaz›lm›flt›r. Esas mezarl›ktan ayr› olan bu hazîredeki di¤er flâhideler de sütun fleklinde olup
ayak tafllar›na ask›l› kandil kabartmalar› yap›lm›flt›r.
Bu küçük hazîrede, 1214 N. gurresinde (27
Ocak 1800) vefat eden ‹zzet Molla’n›n babas›
Mehmed Salih Efendi’nin; 1276 (1859) tarihinde vefat eden Fuat Paflazâde Kâz›m Bey’in;
1206 (1791-92)’de vefat eden Mehmed Salih
Efendinin o¤lu Mehmed Atâullah Efendi’nin
kabirleri vard›r. Etraf› bir demir parmakl›k ile
çevrili olan bu hazîrenin önüne ve yol kenar›na Kâz›m Bey’in ruhu için yekpare mermer güzel bir çeflme yap›lm›flt›r ki, nefis kitâbesi Fuad
Pafla taraf›ndan yaz›lm›flt›r;
Vâlid-i atflândan tarih ile eyler du’a
Çeflmeden gel iç su rûh-› Kâz›m’a eyle du’a
1276
Ahmediye Camii
Sebili karfl›s›nda
tarihî ev.
lan kârgir binay› yapt›rarak hediye etmiflti. Fuad Pafla’n›n Kanl›ca ile Çubuklu aras›nda Ramiz Pafla Yal›s›’n›n biraz ilerisinde bir sahilsaray› daha vard›. Bugün dahi baz› kal›nt›lar›n›
görmek mümkündür.
‹ki defa sadrazam olan Fuad Pafla, Keçecizâde
‹zzet Molla’n›n (1785 ‹stanbul-1829 S›vas)o¤ludur. ‹zzet Molla’n›n babas› Rumeli Kazaskeri
Mehmed Salih Efendi’dir. ‹zzet Molla’n›n di¤er o¤lu Murad Ömer Efendi müderris iken
1248 (1832-33) tarihinde vefat ederek Eyüp
Meydan› yan›nda, Kalenderhane Caddesi’nin
sol taraf›ndaki Saçl› Abdülkadir Efendi Camii
yan›ndaki Yahyazâde Dergâh› hazîresine gömülmüfltür.
‹zzet Molla, sürgün olarak gönderildi¤i Sivas’ta
Safer 1245 (A¤ustos 1829)’da vefat etmifl ve
ilk önce orada fiems-i Sivasî merhumun civar›na gömülmüfltür. Daha sonra kabrin yerine
park yap›lmas›n›n istenmesi üzerine kemikleri
torunu Reflad Bey (1860-1921) taraf›ndan ‹stanbul’a getirtilerek Avratpazar›’nda Cerrahpafla Caddesi ile Karg› Soka¤›’n›n birleflti¤i
yerde ve soka¤›n sol taraf›ndaki Canbaziye Camii hazîresine gömülmüfltür. Sütun fleklindeki
tek flâhidesinde tarih rakam› yaz›l› de¤ildir. En
1354
Fuad Pafla’n›n di¤er o¤lu Nâz›m Bey, 30 yafl›nda oldu¤u halde 1280 (1863)’te vefat etmifl ve
Yenikap› Mevlevihanesi Türbesi’ne gömülmüfltür. Nâz›m Bey’in, Reflad Fuad Bey (18601921) ile Mustafa Hikmet Bey adl› iki o¤lu
vard›. Hikmet Bey, fiair Abdülhak Hamid
Bey’in k›z kardefli Mihrünnisa Han›m ile evlenmifltir.
Fuad Pafla, babas› ve kay›n validesi Afife Han›m gibi Mevlevî idiler. Kâz›m Bey’in annesinin kabri de Yenikap› Mevlevihanesi’ndedir.
Kâz›m Bey’in o¤lu da Keçecizâde ‹zzet Fuad
Pafla’d›r (1860-1925). Bu zat›n da Kâz›m adl›
bir o¤lu vard›.
‹zzet Molla’n›n enifltesi, 1240 (1824)’te vefat
eden fiaire Leyla Han›m’›n babas› Moral›zâde
Hamid Efendi idi. Leyla Han›m, 1264
(1848)’de vefat ederek Galata Mevlevihanesi’ne gömülmüfltür.
Canbazhane Camii hazîresinde yukar›da adlar› yaz›l› olanlardan baflka 1149 (1736)’da vefat
eden meflhur flair Keçecizâde Seyyid Vehbi
Efendi’nin ve 1153 (1740)’ta vefat eden o¤lu
müderris ve flair Münif Efendi’nin kabirleri de
vard›r. Bunlardan ayr› daha bir çok flâhide
mevcuttur.
Vehbi Efendi’nin kabri lâhit fleklinde olup flâhidesi hamzavîdir. Arkas›nda 20 Ca. 1215 (9
Ekim 1800)’de vefat eden Keçecizâde Mehmed Salih Efendi’nin efli Esma Kad›n’›n sütun
fleklinde flâhidesi vard›r ki, ayak tafl› bunun da
asma kandil kabartmal›d›r. Hazîredeki en eski
tarihli kabir 1112 (1700-1) tarihli olup ‹brahim A¤a’ya aittir.
Reflat Fuat Bey, bu mümtaz insan; dedesi Fuat
Pafla’n›n 20 Zilhicce 1276 (9 Temmuz 1860)
tarihinde büyük bir kar›fl›kl›¤› bast›rmak üzere
fevkalâde memuriyetle ailece gitti¤i Lübnan’da 1277 (1860-61) tarihinde dünyaya gelmifl ve 5 fievval 1339 (12 Haziran 1921)’de vefat etmifltir. Kabri, Yenikap› Mevlevihanesi’nde babas›n›n yan›ndad›r.
Mevlevihanenin, Mevlevihane Yolu ile Mevlevî Tekkesi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, köflede ve bir de Mevlevihane Yolu üzerinde ve köfledeki kap›dan 60 ad›m kadar ileride olmak
üzere iki kap›s› vard›r. Birinci kap› üzerinde sekiz m›sral› bir kitâbe vard›r ki, H. 1251 tarihlidir. Di¤er kap› ve ‘Mevlânakap› Yetifltirme
Yurdu’ yaz›s› üzerinde ise 20 m›sral›, H. 1232
tarihli bir kitâbe vard›r ki, befl sat›r halinde haz›rlanm›flt›r. Reflad Fuad Bey’in kabri bu ikinci
kap›dan avluya girildi¤inde sol tarafta ve etraf› demir parmakl›kl› ikinci aç›k türbededir. Burada, “Rical-i Devlet-i Aliyye’den ve Meclis-i
Vâlâ aza-y› kiram›ndan Keçecizâde Mevlevî
Ahmed Nâz›m Beyefendi’nin, ‘ketebe Aziz
Efendi’ imzal› 21 Zilhicce 1280 (28 May›s
1864) tarihli sütun fleklinde flâhidesi vard›r ki,
Mevlevî sikke kabartmal›d›r.
Bu bafl flâhidesinin arkas›ndaki ayak tafl› üzerinde ise
“Fukara-y› tarikat-i Mevleviye’den ve Keçecizâde
ahfad›ndan Sadr-› esbak merhum Fuad Pafla’n›n
necli, merhum Ahmed Nâz›m Bey’in mahdumu
Reflad Fuad Bey”
necli, merhum Ahmed Nâz›m Bey’in büyük mahdumu merhum Mustafa Hikmet Bey”
diye yaz›l›d›r. Yaz›ya göre Hikmet Bey, 10 Zilkade 1273 (2 Temmuz 1857)’de do¤mufl ve 11
fiaban 1329 (6 A¤ustos 1911)’de de vefat etmifltir. Ayn› kabrin bafl flâhidesinde ise
“Sadr-› esbak Keçecizâde Mehmed Fuad Pafla’n›n
mahdumu Ahmed Nâz›m Bey’in halîlesi ve Genç
A¤a ahfad›ndan fievket Bey’in kerimesi fukara-y›
tarikat-i aliyyeden Nimetullah Han›mefendi”
diye yaz›l›d›r. Buna göre Nimet Han›m, 4 Ramazan 1254 (21 Kas›m 1838)’de do¤mufl ve 19
Zilkade 1322 (25 Ocak 1905)’te de ölmüfltür.
Hikmet Bey Nimet Han›m’›n o¤lu idi.
Bu iki yüksek kabrin aras›nda 1281 (1864-65)
tarihinde vefat eden Ahmed Nâz›m Beyzâde
Ali Murad Bey’in küçük flâhideli kabri vard›r.
Kaynaklar: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 5/2335; 11/5847,
5852-5853, 5841 Fuad Bey, Fuad Pafla, Fuad Pafla Gelini,
Fuad Pafla Camii ve Türbesi, Fuad Pafla Yal›s›) (Hadîka,
1/79) (Sicill-i Osmânî, 4/26 Fuad Pafla; 4/617-618 Vehbi
Efendi) (H. Göktürk, Canbaziye Mescidi, ‹stanbul Ans.
6/3367) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 1/340) (M. Ziya,
Yenikap› Mevlevihanesi, Tercüman yay›nlar›, s. 87, 91-95,
190-204) (O. Köprülü, Fuad Pafla, ‹slâm Ans. 4/672)
(‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 735-880; s. 964 Mihrünnisa) (‹nal, Son Sadrazamlar, Fuad Pafla, s. 149-195) (A.
Gövsa, Meflhur Adamlar, 4/1338 Reflad Fuad; 3/815 ‹zzet
Fuad) (H. fiehsuvaro¤lu, Kanl›ca’da Fuad Pafla Yal›s›, Hayat Mec. Say›: 7, s. 14-15) (S. Eyice, Tarihî Mezarlardan
Notlar, Tarih Ens. Der. 1974, Say›: 4-5, s. 304) (A. fieref,
‹zzet Molla’n›n Keflannamesi, M. Nami Duru ter. 1980, s.
37) (C. Kerametli, Galata Mevlevihanesi, s. 34-88) (Daniflmend, Kronoloji, 4/191)
GAZ‹ OSMAN PAfiA KÖfiKLER‹
‹
Ayn› biçim di¤er bir tafl üzerinde ise
ki tane olan bu ahflap köflkler, afla¤› ‹hsaniye’de, denize naz›r bir mevkide idi. Osman
Pafla’n›n efli, Fatma Han›mefendi, 1352 (1933)
tarihinde bu köflklerden birinde vefat etmifl ve
Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 8. Ada’ya gömülmüfltür. Etraf› demir parmakl›kl› sofas› elan
mevcuttur.
“Fukara-y› tarikat-i mevleviyeden ve Keçecizâde
ahfad›ndan sadr-› esbak merhum Fuad Pafla’n›n
Gazi Osman Pafla’n›n bir köflkü de Göztepe’de
idi. Plevne Kahraman› olan Pafla 1900 tarihin-
yaz›s› okunmaktad›r. Buna göre Reflad Bey, 27
Zilkade 1277 (6 Haziran 1861)’de do¤mufl ve 5
fievval 1339 (12 Haziran 1921)’de de vefat
ederek babas›n›n kabrine gömülmüfltür.
1355
de vefat etti. Kabri, Fatih Camii hazîresindeki
türbesindedir.
Kaynak: (Bedi fiehsuvaro¤lu, Göztepe, s. 132)
GÜMRÜKÇÜ OSMAN PAfiA
KÖfiKÜ
T
ophanelio¤lu’nun bu en meflhur köflkü,
semte ismi verilen 1140 (1727) tarihli
meydan çeflmesinin sol taraf›nda, K›s›kl› Caddesi üzerinde idi. Civar›nda küçük bir çarfl› ve
“eyyam-› sayfîde müstakil kahvecisi olup kahve ifllerler derbend gibi bir mahal” vard›.
1816 y›l›nda hasta bulunan Sultan II. Mahmut’un annesi Nakflidil Valide Sultan “kesb-i
s›hhat memul ve ümidiyle” bu büyük ve rahat
köflke getirilmiflti.
Fakat fazla rahats›z olan Sultan, Befliktafl Saray›’ndan Çaml›ca’ya kadar yapt›¤› yolculukta
sars›lm›flt›. Bu hava de¤ifliminden bir fayda görülmedi¤inden onbefl gün sonra tekrar Befliktafl
Saray›’na getirilmifl ve orada fievval 1232
(Eyül 1817) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Fatih Camii yan›ndaki muhteflem türbesindedir.
Köflkün sahibi Osman Pafla, kap›c›bafl›, kasapbafl›, arpa emini (1807), matbah emini (1809),
ikinci defa kasapbafl› ve 1811’de gümrük emini oldu. Sonra vezaretle tophane naz›r› ve mühimmat naz›r› oldu (1820). Baz› valiliklerde
bulunduktan sonra 1828’de Bo¤az muhaf›zl›¤›na getirildi. 1829’da bu görevine ek olarak Teke sanca¤› verildi. 1838’de vefat etmifltir.
Osman Pafla’n›n vefat›ndan sonra varislerine
intikal eden köflk, 1862 tarihinden sonra y›k›lm›flt›r.
O tarihlerde Gümrükçü Köflkü’nün civar›nda
ve Koflu Yolu üzerinde bulunan Rag›p Bey Ba¤› da meflhurdu. 32 dönüm büyüklü¤ündeki
ba¤da 300’den fazla kiraz, viflne ve sair meyve
a¤açlar›yla bir köflk, ayr›ca üç oda bir sofa bir
mutfak ve tulumbal› bir kuyusu olan bir ek binas› vard›. Ba¤ 1841 y›l›nda sat›l›¤a ç›kar›ld›.
Millet Bahçesi alt kap›s›n›n sa¤ taraf›nda, bir
zamanlar yerinde Moran Okulu’nun bulundu¤u M›s›rl›lar’›n köflkü diye de bilinen Mustafa
1356
Fâz›l Pafla Köflkü ile Ramiz Pafla Ç›kmaz› aras›ndaki arazi üzerinde bulunan Gümrükçü Osman Pafla Köflkü, sonradan parsellenerek yerine bir tak›m yeni binalar yap›lm›flt›r. Mustafa
Fâz›l Pafla ile fiehzade Seyfeddin Efendi köflklerinin yerleri Osman Pafla arazisinden al›narak yapt›r›lm›flt›r. Arazi K›s›kl› Caddesi ile Küçük Çaml›ca Caddesi aras›nda uzan›yordu.
Osman Pafla, sahilhanesinde oturdu¤u halde 8
Recep 1254 (27 Eylül 1838)’de vefat etmifl ve
Haydarpafla Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Çok
zengin bir kisme idi. O¤lu Müderris (profesör)
Ömer Tahir Bey, 1263 (1847’de vefat ederek
babas›n›n yan›na defnedilmifltir. Di¤er o¤ullar› Nuri Bey’le, Edhem ve Süreyya Paflalard›r.
Zeynep Kâmil Hastahanesi’nin kurucusu bulunan Sadrazam Yusuf Kâmil Pafla’n›n amcas›d›r.
Büyük hazîresi bugün mevcut de¤ildir.
Süreyya Pafla, 1273 (1857)’de Sivas valisi bulundu¤u s›rada vefat etmifltir.
Osman Pafla’n›n, Ayazma ‹skelesi ile Salacak
‹skelesi aras›nda, a¤al›¤› zaman›nda tasarrufunda olan, bir küçük yal›s› vard›. Di¤er bir yal›s› da Emirgân’da idi. Bu ahflap büyük yal›,
sonradan Hüsrev Pafla’ya ve daha sonra da Ahmet Fethi Pafla ile efli Atiye Sultan’›n k›zlar›
Feride ve Seniye Sultanlar’a tahsis edilmiflti.
1864’te de Sultan Aziz taraf›ndan H›div ‹smail Pafla’ya ihsan edilmiflti. Yal›, 1927 y›l›nda
varislerce y›kt›r›lm›flt›r.
Zeynep Kâmil Hastahanesi’nin kurucusu Yusuf
Kâmil Pafla, Ayazma’daki bu yal›dan 1833’te
K›zkulesi’ne geçmifl ve buradaki bir yelkenliye
binerek M›s›r’a gitmifltir.
Osman Pafla’n›n bir köflkü de Haydarpafla Sahras›’nda ve Anadolu Lisesi’nin üzerinde bulundu¤u s›rtta idi ki, bu yere flimdi bir çok apartmanlar yap›lm›flt›r. Köflk, arkas›ndaki ünlü
ba¤dan dolay› ‘A¤aba¤› Kasr›’ ve Osman Pafla’n›n mesle¤inden dolay› da ‘Gümrükçüba¤›
Kasr›’ isimleri ile meflhur idi.
Buras› has bahçeden iken Kanunî Sultan Süleyman taraf›ndan 1562 tarihinde, torunu ‹smihan Sultan’a bir dü¤ün hediyesi olarak vermiflti. Mimar Sinan yap›s› oldu¤u san›lan bu
bina, daha sonra Sultan III. Selim’in mal› olmufl ve ondan da, o s›rada henüz a¤a olan
Gümrükçü Osman Pafla’n›n uhdesine geçmifl
ve ondan sonra da Sadrazam Mithat Pafla’n›n
mal› olmufltur. Daha sonra, Sokollu ailesinden
Hikmet Bey’in tasarrufuna geçen köflk, 1952
tarihinde Anadolu Lisesi olmufl ve 1975’te de
‹brahim A¤a Camii’nin k›blesi yönünde bulunan bu ahflap üç katl› muhteflem yap›, ‹brahim
A¤a Deresi Soka¤›, ‹brahim A¤a Çeflmesi Soka¤› ve Sarayard› Soka¤› ile çevrili çok genifl
bir alan›n ortas›nda ve yüksek bir s›rt üzerinde
idi. ‹brahim A¤a Deresi Soka¤› taraf›ndaki seyis odalar› ve ah›rlar›n harabeleri bugün de görülmektedir. ‹brahim A¤a Çeflmesi Soka¤›’na
ba¤lanan uzun, iki yan› a¤açl› bir yoldan köflkün genifl saçakl› ahflap ve yüksek bahçe kap›s›na gelinirdi. Yolun iki yan›ndaki bostanlar
Köflkün ikinci kat›na iki tarafl›, mermer merdivenlerle ç›k›l›rd›. Önünde vitrayl› bir camekân› vard›. Köflkün ayr›ca bir yan ve bir de arka kap›s› bulunuyordu.
Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca’daki
Köflkler ve Saraylar, Akflam, 10 Eylül 1947) (H. fiehsuvaro¤lu, Bo¤aziçi Yal›lar›. Hayat Mec. Mart 1963 Say›: 11, s.
24) (Hadîka, 2/20 Okmeydan› Mescidi ve 2/261) (Sicill-i
Osmânî, 1/85; 2/64; 3/444) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 237) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl.
10/269 ve 11/48) (M. Larus 9/680) (‹lyas, Letaif-i Enderun) (A. Giz, Çaml›ca, Hayat Tarih Mec. 1969 Say›: 10,
s. 26-31) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 149-187 Üsküdar’da Medfun Olanlar) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. Bostanc›bafl› Defteri,
6/2995) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 196-197) (Ç. Uluçay,
Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 108)
HACI AHMET PAfiA SARAYI
s› günümüze kadar gelebilmifltir.
Bu iki saray›n etraf› Sümbülzâde Soka¤›, Davuto¤lu Soka¤› ve Do¤anc›lar Caddesi taraf›ndan çevrilmiflti.
Hac› Ahmet Pafla Saray›, Do¤anc›lar Tepesi’nin yüksek bir yerinde bulundu¤undan Bo¤aziçi, Haliç ve ‹stanbul’a bakan fevkalâde güzel bir manzaras› vard›.
Bahçesi, saraya göre seviye bak›m›ndan altta
bulundu¤undan ikisi aras›na kesme tafl bir istinat duvar› yap›lm›flt›r ki bugün de mevcuttur.
Sol taraftaki bir merdivenden bu bahçeye inilmektedir. Do¤anc›lar Caddesi’ne aç›lan ve
bahçe kap›s›n›n üzerinde bulundu¤u ç›kmaz
sokak bugün hâlâ Hac› Ahmet Pafla Ç›kmaz›
Saray›n yerine XIX. yüzy›l sonlar›nda Safvet
Pafla Tekkesi kurulmufl ve daha sonra da 1940
tarihlerinde Üsküdar ‹tfaiyesi binas› yap›lm›fl
ve alt bahçe de ‹stanbul Belediyesi’ne ait atl›
çöp arabalar›na tahsis edilmifltir.
Hac› Ahmet Pafla Türbesi, hamam› ve mescidi
Ahmet Pafla’n›n, ismi bilinmeyen mevkufatç›
o¤lu 1062 (1652) senesi bafllar›nda ‹stanbul’dan sürülmüfltü. Naimâ Tarihi’nde: “Paflazâde, Hac› Pafla o¤ludur ki, Üsküdar’da saray
gibi miras kalm›fl bir hanesi vard›r, havuz flad›rvan, renkli mermer ve acaip yap›l›fll› ve fevkalâde sanatkârane idi” demekte ve “miras yedi sefihler kaidesince bafltan bafla israfata sarf
eyledikten” sonra “‹stanbul’a gelüb kötü hale
düflmüflken Musahib Hoca Reyhan A¤a ile eskiden hukuku olma¤la mevkufatç› oluvermifl
idi.”
M
imar Sinan yap›s› oldu¤u tahmin edilen
bu saray, Do¤anc›lar Camii’nin kuzeyinde ve bugünkü Üsküdar ‹tfaiyesi’nin bulundu¤u yerde idi.
Evliya Çelebi, bu saraydan “Do¤anc›lar yak›n›nda Hac› Pafla Saray›” diye söz eder.
Saray ve bahçesinin yan›nda, sonradan Ayfle
Sultan’a intikal etmifl bulunan Rüstem Pafla
Saray› vard›. Bu iki saray› birbirinden ay›ran
kesme tafl ve ince tu¤la hat›ll› bir duvar parça-
Eski Toptafl› Caddesi
üzerinde Üsküdar’›n
en küçük evi.
1357
Gösterifli ve tantanay› çok seven Paflazâde,
“hademe ad›yla acaip k›yafetli bir topluluk” ile
dolafl›r ve soranlara da babas›n›n da böyle gezdi¤ini söylerdi.
Kaynak: (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 5/2217-2218)
HACI MEHMET PAfiA YALISI
(D‹REKL‹ YALIKAPTAN PAfiA YALISI)
Y
al›n›n ad› 1815 tarihli Bostanc›bafl› Defteri’nde flu flekilde geçmektedir:
“Balaban ‹skelesi... fiemsi Pafla Cami-i flerifi Kapudan-› Derya-y› sab›k Hac› Mehmet Pafla
Yal›s› - Ayazma Kasr› Hümâyunu (fierefâbâd
Kasr›)”
Buradan da anlafl›laca¤› üzere yal›, fiemsi Pafla
Camii ile fierefâbâd Kasr› aras›nda ve fiemsi
Pafla Caddesi’nin sol köflesinde idi. Yal›n›n bofl
arsas› üzerinde bugün k›r kahvesi bulunmaktad›r. Yal›dan günümüze, ince tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lm›fl iki mahzen gelebilmifltir.
Bostanc›bafl›l›ktan vezaret payesiyle kaptan-›
derya olan Mehmet Pafla ‹zmirli’dir. 10 Ramazan 1221 (21 Kas›m 1806)’da kaptan-› derya
olmuflsada 19 ay sonra azledilmifltir.
Azlinden sonra Hotin Muhaf›zl›¤›’na gönderilmek istenmifl fakat gitmedi¤inden Bursa’ya sürülmüfltür. Bir müddet sonra af edilen Mehmet
Pafla Bo¤az muhaf›zl›¤›na atanm›fl ve 23 Rebiyülâhir 1224 (7 Haziran 1809)’da da ikince defa kaptan-› deryal›¤a getirilmifltir. Yedi ay sonra azledilen Pafla’n›n, Bursa’da oturmas›na izin
verilmiflti.
Kendisinin denize dayanamad›¤› ve hatta f›rt›nal› havalarda kendinden geçecek kadar deniz
tuttu¤u söylenir.
Ahflap büyük yal›n›n iki taraf›ndaki bölmeler
direkler üzerine oturtuldu¤u için halk›n Direkli Yal› dedi¤i Kaptan Pafla Yal›s› 1926 tarihlerinde y›kt›r›lm›flt›r.
Sedat Elden Bey’in Köflkler ve Kas›rlar adl› eserinde yal›n›n yeri ve flekli aç›kça görülmektedir.
1358
Yal› y›k›lmadan evvel “küberadan (büyükler,
ulular) Tevfik Bey’indi. Bu zat, Beytülmal
(maliye hazinesi) Müdürü Hüsnü Efendi’nin
damad› olan, Meflrutiyet’ten (1908) sonra bir
ara mabeyincilik, sonra Halep valili¤i eden
Galip Bey’in pederidir.”
Yal›, en heyecanl› ve korkulu anlar›n› Sar›kl›
‹htilalci Ali Suavi Vak’as› s›ras›nda yaflam›flt›r.
Suavi (1839-1878), 22 May›s 1867’de ‹stanbul’dan Marsilya vapuru ile Avrupa’ya kaçm›fl
ve orada 1876 Ekimine kadar kalm›flt›. 19 Eylül 1876’da Paris’te, u¤runda bunca savafl verdi¤i meflrutiyet aleyhinde yazd›¤› bir makale
üzerine II. Abdülhamit taraf›ndan af edilmifl
ve Türkiye’ye dönmesine izin verilmiflti. ‹stanbul’a geldikten sonra Sultan Abdülhamit’in
has müflaviri olmufl ve daha sonra da, E¤inli
Said Pafla vas›tas›yla Mekteb-i Sultanî (Galatasaray Lisesi) müdürlü¤üne atanm›flt›. Fakat
bu uzun sürmemifl ve hakk›nda yap›lan dedikodular üzerine 10 Aral›k 1877 tarihinde bu görevden uzaklaflt›r›lm›flt›.
Mekteb-i Sultanî’den, yan›nda kar›s›, ‹ngiliz
Madam Marie bulundu¤u halde ayr›lan Ali
Suavi, fiemsipafla’daki Direkli Yal›’y› kira ile
tutarak yerleflmiflti.
Bu s›rada Üsküdar’›n Sultantepesi’nde oturan
Süleyman Asaf Sopasalan ile tan›flt›. Süleyman Asaf Bey, reisü’l-küttapl›kta ve Bosna ve
M›s›r valiliklerinde bulunan Vezir Sopasalan
Kâmil Ahmet Paflazâde Rumeli Valisi Koca
Hakk› Pafla’n›n torunu ve Bursa Valisi Ahmet
‹zzet Pafla’n›n o¤ludur. Ve Sokollu Mehmet
Paflazâde Vezir Ahmet Pafla’n›n soyundand›r.
Asaf Bey, 1841’de Ba¤dat’ta do¤mufl ve 16 Rebiyülâhir 1331 (25 Mart 1913)’te Sultantepe’deki evinde vefat etmifltir.
Kâmil Ahmet Pafla, Üsküdar’da “Band›rmal›
fieyh Yusuf Efendi merhumun zâviye-i refi’as›n› ta’mir ve tevsi edüb kurbünde olan türbesini tecdîd-i küllî ile hüsn-i nizam vermifltir.”
Ali Suavi ve Süleyman Asaf Bey, fiemsipafla’daki bu yal›da, II. Abdülhamit’i devirmek
ve Sultan Murat’› yeniden tahta ç›karmak
maksad›yla ‘Üsküdar Cemiyeti’ ad›yla bilinen
bir cemiyet kurmufllard›.
Ç›ra¤an Bask›n›’ndan evvel, Fenerbahçe tara-
f›nda kasten karaya oturtulan bir ‹ngiliz vapurundan al›nan seri ateflli silâhlar, k›sa bir müddet önce boflalt›lan fiemsipafla Meydan›’nda,
fierefâbâd Kasr› bahçesindeki büyük havuza
saklanm›fl ve 20 May›s 1878’de buradan al›narak meflhur vak’a gerçeklefltirilmifltir.
Rus Harbi sebebiyle ‹stanbul’a gelen Rumeli
göçmenlerine bu silâhlar da¤›t›lm›fl ve kendi
de Kuzguncuk’a gelerek burada bekleyen bir
mavnaya adamlar› ile beraber binerek Ç›ra¤an
Saray›’n› basm›flt›.
Bu bask›n s›ras›nda, Suavi’nin güzel ve zarif
kar›s›n›n dürbünle hadiseyi takip etti¤i ve bask›n›n baflar›s›zl›¤a u¤rad›¤›n› anlad›¤› an, Ali
Suavi’ye ait bütün evrak› oca¤a at›p yakt›¤›
söylenir.
Rahmetli H. fiehsuvaro¤lu, Akflam gazetesinde yay›nlad›¤› bir makalede Ali Suavi’nin hadise s›ras›nda fierefâbâd Kasr›’nda ikamet etti¤ini “-mifl’li” olarak kaydetmifltir.
Koca Hakk› Pafla sofas› için Karacaahmet Mezarl›¤›, 1. Ada D Bölümü’ne bak›n›z.
Kaynaklar: (‹stanbul ve Bo¤aziçi Ressam› Ali R›za Bey, Dr.
S. Ünver, ‹stanbul fiehremaneti Mec. 1930 Say›: 70) (‹stanbul Ans. Bostanc›bafl› Defteri, 6/2995) (Daniflmend, Kronoloji, 4/312; 4/585-587; 4/610-633) (Daniflmend, Ali Suavi’nin Türkçülü¤ü) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 9/132-168)
(H. fiehsuvaro¤lu, Üsküdar’›n Eski Yal›lar›, Akflam, 26 fiubat 1950) (H. fiehsuvaro¤lu, Üsküdar’›n Yal›lar›, Akflam,
26 fiubat 1951)(H. fiehsuvaro¤lu, Eski Üsküdar, Akflam, 19
fiubat 1951) (H. fiehsuvaro¤lu, Üsküdar’a Dair, Akflam,
Mart 1954) (Pervitij Sigorta Haritas›) (Sedat Elden, Köflkler
ve Kas›rlar II/378) (S. M. Alus, Üsküdar, Akflam 14 fiubat
1939) (A. fieref, Tarih Musahabeleri, N. Duru Türkçesi, s.
217) (M. C. Kuntay, Ali Suavi 14-149) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Derin, s. 90) (Ziya fiakir, 28 sene Ç›ra¤an
Saray›nda) (Ziya fiakir, Sultan Hamid) (Sicill-i Osmânî,
4/277)
HANZÂDE SULTAN SARAYI
(BAYRAM PAfiA SARAYI)
E
vliya Çelebi, büyük eserinde bu saraydan
sadece “Hanzâde Sultan Saray›” diye bahseder.
F›nd›kl›l› Mehmed A¤a’n›n (1658-1724) Si-
lâhdar Tarihi, ad› ile bilinen eserinde ise saray›n bir yal› oldu¤u ve Üsküdar’›n Kuzguncuk
taraf›nda bulundu¤u yaz›l›d›r.
Hanzâde Sultan, I. Ahmet’in (1603-1617) k›z› olup Eylül 1623’te Sadrazam Bayram Pafla ile
evlendirilmifl, fakat Pafla’n›n 1638 tarihindeki
vefat› ile dul kalm›flt›r. Befl sene sonra 1643’te
Nakkafl Mustafa Pafla (öl. 1653) ile evlenen
Hanzâde Sultan, 23 Eylül 1650 tarihinde vefat
ederek Ayasofya Camii avlusundaki Sultan ‹brahim (1640-1648) Türbesi’ne gömülmüfltür.
Yal›, Hanzâde Sultan’›n ölümünden sonra Kara ‹brahim Pafla’n›n mülkiyetine geçmifltir.
‹brahim Pafla’n›n 15 Aral›k 1683 tarihinden
18 Aral›k 1685 tarihine kadar süren iki senelik bir vezir-i azaml›¤› vard›r. Azlinden sonra
isyan edece¤i yolundaki söylentiler üzerine
Rodos Adas›’na sürülmüfl ve ertesi sene de orada idam edilmifltir.
‹brahim Pafla, 18 Aral›k 1685 tarihindeki azlinden sonra yal›s›n›n harem dairesi duvar› dibine 40. 000 alt›n› bir küpe doldurarak gömmüfltü. Aradan y›llar geçmifl ve bu gömü iflini
bilen Pafla’n›n hazinedar› derebeylerinden ‹brahim A¤a/Pafla (öl. 1708) ile Hassa hasekilerinden Mustafa A¤a bu defineyi ele geçirmek
için aralar›nda anlaflarak 1696 senesi Mart›n›n
bir günü yal›ya misafirli¤e giderler. O gece orada kalan kafadarlar gömüyü yerinden ç›kar›rlar. Fakat bu s›rada bostanc› bekçileri olaydan
haberdar olarak durumu sadrazam Elmas Mehmet Pafla’ya bildiriler. Bunun üzerine yakalanan Mustafa A¤a ile ‹brahim A¤a’n›n elinden
Kara ‹brahim Pafla’n›n hazinesi al›nd›¤› gibi
kendi servetleri de gasp edilerek serbest b›rak›l›r.
On yedinci asr›n büyük yal›lar›ndan biri olan
Hanzâde Sultan Yal›s›’na IV. Mehmet’in ara
s›ra geldi¤i Silâhdar Tarihi’nde flöyle yaz›l›d›r:
“Hicrî 1092 senesi Cemaziyelâhirinin (21 Haziran 1681) üçüncü Perflembe günü dördüncü
Vezir Kara ‹brahim Pafla kendisinin Kuzguncuk yan›ndaki Bayram Pafla Yal›s›’na padiflah›
davet etti ve bir ziyafet verdi. O gün ikindi
vakti gök gürlemeleri ve flimfleklerle bir tufan
oldu, ard›ndan kaz yumurtas› büyüklü¤ünde
dolu ya¤›b bütün flehrin üstünü ve k›rlar› k›fl
mevsimi gibi a¤artt›. ‹ç a¤alar›na mahsus san1359
dal yal›n›n kenar›na vurub parçaland›.”
Yal› 1686’da Kara ‹brahim Pafla’n›n idam› ile
padiflah haslar› aras›na kar›flm›flt›r. Yap›n›n
hangi tarihte yok oldu¤u belli de¤ildir. 1814
tarihinde yaz›lan Bostanc› Defteri’nde ismi yoktur.
‹stanbul Tarihi, adl› eserinde, Eremya Çelebi
(1637-1695), Kuzguncuk ile Paflaliman› (Öküz
Liman›) aras›nda gösterdi¤i bu saraydan “Sahilde, içindeki köflklerle büyük bir konak bulunan iflte flu yer, Hanzâde Bahçesi’dir” diye bahseder.
Bu saray›n, Sokollu Mehmet Pafla’n›n o¤lu ‹brahim Hanzâde ailesi ile bir alâkas› yoktur.
25 Ramazan 1060 (21 Eylül 1650)’de Bayram
Pafla’n›n ‹stanbul’daki saray›n›n içi yanm›fl ve
bu s›rada da Üsküdar’daki yal›s›nda hasta olan
Hanzâde Sultan vefat etmifltir.
Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 1/30; 1/110; 2/36; 4/393)
(Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/171)
(Koçu, ‹stanbul Ans. 5/2309-2310) (Nusretname, ‹. Parmaks›zo¤lu ter. 1/142-143 ve 2/248, 263, 381) (Daniflmend, Kronoloji, 3/515-559) (‹stanbul Tarihi, Eremya Çelebi, s. 52) (M. Erdo¤an, Osmanl› Devleti’nde ‹stanbul Bahçeleri, Vak›flar Der. Say›: IV, s. 154) (H. fiehsuvaro¤lu,
As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 153) (Naimâ Tarihi, Dan›flman
Türkçesi, 5/2069-2334) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar›
ve K›zlar›, s. 52)
HAT‹CE SULTAN SARAYI
S
aray, Küçük ‹hsaniye’de, ‹hsaniye ‹skelesi
Soka¤› üzerinde veya civar›nda idi.
Hatice Sultan Saray›, Üsküdar Saray›’n›n yerinde veya bahçesinde bulunuyordu. Bu saray›n, Üsküdar Saray›’n›n bir bölümü olmas› olas›l›¤› da vard›r. Üsküdar Saray› bahsine bak›n›z.
Bütün bu saraylar ve saray bahçeleri, Hatice
Sultan’›n vefat›ndan 14 y›l sonra, 1169 (175657) tarihinde, Sultan III. Osman (1754-1757)
taraf›ndan y›kt›r›lm›fl ve yerine küçük ‹hsaniye
Camii ile mahallesi yapt›r›lm›flt›r.
Bu saray›n civar›nda, Hatice Sultan ad›na, ye¤eni Sultan III. Mustafa (1717-1774), hayatta
iken çok hürmet etti¤i halas›n›n ruhu için,
1178 (1764-65) tarihinde iki çeflme yapt›rm›flt›r. Bu çeflme bahislerine bak›n›z.
28 Eylül 1730 tarihinde, Patrona ‹syan› meydana geldi¤i s›rada, Sultan III. Ahmet ve Sadrazam› Damat ‹brahim Pafla, Hatice Sultan Saray›nda bulunuyorlard›. Sultan Ahmet, ablas›n›n fikirlerinden her zaman istifade eder ve
kendisine büyük bir sayg› duyard›.
‹brahim Pafla, ö¤leden sonra bu sarayda bütün
devlet erkân›n› toplam›fl ve durumu müzakere
etmifl ve bu arada, durumdan kendisini geç haberdar eden, damatlar› Kaymak Mustafa Pafla
ile Kethüda Mehmet Pafla’y› fliddetle azarlam›flt›.
Ayn› gece, Sultan Ahmet, vüzera, ulema ve
saray erkân› büyük bir korku içinde, kay›klara
binerek, Sarayburnu’nun Yal›köflkü taraf›ndan
karaya ç›karak Topkap› Saray›’na dahil olmufllard›.
Kaynaklar: (‹slâm Ans. 9/238) (M. Aktepe, Patrona ‹syan›, s. 139) (Sicill-i Osmânî, 1/31) (Hadîka, 2/231) (Osm.
Arfl. Evkaf Defteri IV, No. 29677)
HAYDARPAfiA KASRI
ve SAH‹L SARAYI
K
as›r, Haydarpafla Has Bahçesi’nin içinde
ve bugünkü Askeri Hastahane’nin sol taraf›nda ve yüksek bir yar üzerinde idi.
‹hsaniye ‹skelesi
Soka¤›’nda eski evler.
1360
Yeri için Haydarpafla ‹ngiliz Mezarl›¤› bahsine
bak›n›z.
Haydarpafla Bahçesi, Selimiye K›fllas›’n›n sol
taraf›nda, Kavak Deresi’nin biraz ilerisinden
bafll›yarak, Haydarpafla Tren ‹stasyonu’nun sol
taraf›ndaki tepenin eteklerine kadar uzan›yordu.
Haydarpafla Has Bahçesi ve Haydar Pafla’n›n
kimli¤i için Haydarpafla Sahras› veya mesiresi
Askeri Hastahane’nin bulundu¤u yerde ve Selimiye K›fllas›’n›n yap›m›ndan evvel, Sultan
III. Selim taraf›ndan, büyük bir tesadüf eseri
olarak yine bir Haydar Pafla’ya, bir k›flla yapt›r›lm›flt›. Bu küçük ve ahflap oldu¤u san›lan k›flla, 13 Recep 1207 (24 fiubat 1793) tarihinde
kurulan ‘Nizam-› Cedid’ askerleri için yapt›r›lm›fl ilk yap› idi.
Nizam-› Cedid askerleri say›s›n›n giderek artmas›, Üsküdar’da yeni bir k›fllan›n yap›lmas›
ihtiyac›n› do¤urmufl ve 1216 (1301-2) tarihinde ilk Selimiye K›fllas›’n›n inflas›na bafllanm›flt›. Bu durumda Haydarpafla K›fllas›, Selimiye
K›fllas›’ndan 9 sene evvel yap›lm›fl demektir.
Haydarpafla Kasr› iflte bu k›fllan›n yan›nda idi.
Sultan III. Selim devrinde, 1793 y›l›nda, k›fllan›n yap›m› s›ras›nda yapt›r›ld›¤› rivayet olunan
kas›r, daha sonra Sultan II. Mahmut taraf›ndan tamir edilmifltir. Tayyarzâde Atâ Efendi’nin beyan›na göre bu saray, II. Mahmut
(1808-1839) taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Fakat
bahçenin Kanunî devrinde, Haydar Pafla’n›n
nezaretinde Mimar Sinan’a tanzim ettirildi¤i
düflünülürse burada, III. Selim’den evvel de bir
tak›m yap›lar›n bulunmas› lâz›md›r.
K›fllan›n yerine, Sultan Abdülmecit (18391861) taraf›ndan, 1261 (1845) tarihinde yeni
bir hastahane yapt›r›lm›flt›r.
Kas›r, 1853-1856 K›r›m Harbi s›ras›nda yaral›
ve hasta ‹ngiliz subaylar›na tahsis edilmifl, fakat bir müddet sonra bu subaylarca kasten yak›lm›flt›r. Önündeki genifl bahçe de, ‹ngiliz
Mezarl›¤› haline getirilmifltir.
Haydarpafla Kasr›’na T›bbiye Caddesi’ne aç›lan bir saray kap›s›ndan gidilirdi. Saray›n di¤er
kap›lar› gibi bu kap› da eski Ba¤dat Caddesi
üzerinde idi.
1856 tarihinde yanan bu kasr›n bugün temel-
lerine dahi rastlamak mümkün de¤ildir. Yaln›z, yukar›da ad› geçen kap›n›n yan›ndaki has
ah›r kap›s›n›n (seyis kap›s›) karfl›s›ndaki ah›rlar, yüksek bacal› mutfak ve di¤er müfltemilât
binalar› 1940 tarihlerinde harap bir flekilde bulunuyordu.
Türkiye’de Müflavir Pafla ad› ile bilinen Tu¤amiral A. Slade Türkiye ve K›r›m Harbi isimli
eserinde, bu kas›rdan “fiehzade Köflkü” ad›yla
bahsetmektedir.
Haydarpafla Kasr› civar›nda bir de Haydarpafla
Sahilsaray› vard›. Bunu, Journal Voyage’’›n
1884 tarihli nüshas›ndaki bir resimden ö¤reniyoruz. Resimde, Baloncu Komaflki’nin (Comasgi) balonunu uçurmak için haz›rlad›¤› görülmektedir. Balonun sa¤ taraf›nda, ön k›sm›
iki, arka k›sm› üç katl› olan bir bina vard›r. Balonun, Haydarpafla Sahras›’nda ve Haydarpafla
Kasr› önünden uçuruldu¤u bilindi¤ine göre ayn› yerde birbirine çok yak›n iki kas›r var demektir.
Resim, Haydarpafla Köprüsü taraf›ndan çekildi¤i için deniz ve Sarayburnu görülmektedir.
Bu durum karfl›s›nda sahilsaray›n ‹ngiliz Mezarl›¤›’n›n girifli yan›nda ve yüksek yar›n önünde bulunabilece¤i söylenebilir. Bu tarihte gar
binas› yap›lmad›¤› için, deniz henüz doldurulmam›flt›.
Haziran 1845 tarihinde icra edilen Adile Sultan-Mehmet Ali Pafla’n›n dü¤ünleri Haydarpafla Sahras›’nda yap›lm›fl ve ‹stanbul’daki sefirler, maslahatgüzarlar, ön k›sm› sütunlar üzerine oturtulmufl bulunan genifl saçakl› bu sahilsarayda a¤›rlanm›fllard›. Padiflah Abdülmecit,
Beylerbeyi Saray›’ndan bir faytonla gelerek bu
saraya yerleflmifl ve gece gündüz devam eden
Ebrû üstad›,
hattat, kemankefl,
flükûfeciyan, büyük
de¤er Necmeddin
Okyay Bey’in,
Toygartepesi fiair
Ruhi Soka¤› sol
köflesindeki, gülleri ile
meflhur evi.
1361
flenlikleri buradan takip etmiflti.
Alman ressam ve mimar› Melling’in XIX. yüzy›l bafllar›nda ‹stanbul’un bu devrini ebedilefltiren eserinde, Kad›köy’ün, Mühürdar sahillerinden yap›lm›fl resmi vard›r.
1805 tarihlerinde yap›lm›fl olan bu resimde
Haydarpafla Sahras›n›n küçük bir k›sm›, Haydarpafla Koyu, Askeri Hastahane’nin üzerinde
bulundu¤u s›rtlar, Kavakderesi Vadisi, Selimiye K›fllas›’n›n kulesiz hali ve Mehmet Pafla
Kasr› görülmektedir.
Buna göre, Askeri Hastahanenin üzerinde bulundu¤u s›rtlarda bir kaç a¤açtan baflka hiç bir
fley görülmemektedir. Oysa, Haydarpafla sahillerinde yanyana iki büyük, ahflap yap› vard›r.
Bu durum, Tayyarzâde’nin beyan›n› do¤rulamaktad›r.
Adile Sultan’›n dü¤ünü s›ras›nda, takriben
dört yafl›nda olan fiehzade Murat (Sultan V.
Murat) ve üç yafl›nda olan fiehzade Abdülhamit’in (Sultan II. Abdülhamit) sünnet dü¤ünleri de bu mesiregâhta yap›lm›flt›. Dü¤ün “7
gün, 7 gece sürmüfl, XIX. as›r ‹stanbul’un bütün ihtiflam›, bütün e¤lencesi o günler içinde
bu çay›rda toplanm›flt›. Sahra renk renk çad›rlarla bir bahar flenli¤i halini alm›fl, vezirlerin,
sefirlerin alt›n yald›zl› arabalar› çay›r›n kenar›nda dizi dizi s›ralanm›flt›.”
Bu genifl meydan 1247 Rebiyülâhirinin 17. günü (25 Eylül 1831) bir muhteflem merasime
daha tan›k olmufltu. Eskiden padiflahlar›n çocuklar› tahsil ça¤›na gelince, ö¤renime merasimle bafllan›r ve buna Bed’i Besmele (Besmele ile bafllama) denirdi. Bu merasimler Topkap› Saray›’nda yap›lageldi¤i halde Sultan II.
Mahmut, o s›rada 9 yafl›nda olan, gelece¤in
hükümdar› Abdülmecit’in okuma merasimini
Haydarpafla’da ‹brahim A¤a Çay›r›nda bir
meydan dü¤ünü halinde yapm›flt›. Afla¤›daki
sat›rlar Vak’anüvis Lütfi Efendi’nin tarihinden
al›nm›flt›r:
“Bu münasebetle Üsküdar’da ‹brahim A¤a Çay›r›’ndaki kasr-› hümâyun önünde vaki sahraya 18 direkli gayet zarif ve müzeyyen ota¤ ve
di¤er sayebanlar ve devlet erkân›, ulema, asker, mektep çocuklar›, ziyaretçiler ve misafirler
için de di¤er çad›rlar kuruldu. Bu çad›rlarda ziyafet verildi. Bedi resimlerinde tarik-i ilmî as1362
hab›ndan fleyhülislâm efendi ile sadreyn ve nakîbu’l-eflraftan maadas› bulunmamas› eski adet
oldu¤u halde bu cemiyette ‹stanbul payesine
kadar mensup ve mazul bütün ulema davet
olunmufllard›r.”
Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/179; 8/93-94, 129-131) (M. Erdo¤an, Osmanl›
Devleti’nde ‹stanbul Bahçeleri, Vak›flar Der. IV, s. 173)
(Hadîka, 1/95 ve 2/189) (Türk Ans. 19/102) (Kömürcüyan, ‹stanbul Tarihi, s. 54, 261, 301) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul
Çeflmeleri, 1/24) (Daniflmend, Kronoloji, 2/285 ve 4/72)
(M. Larus, 5/722) (fi. Turan, Kanunî’nin o¤lu fiehzade Bayezid Vak’as›, s. 33-34) (Peçevî Tarihi, Uras Türkçesi,
1/24) (Sicill-i Osmânî, 2/260) (C. Baltac›, Osmanl› Medreseleri, s. 240) (Y. Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, 4/190)
(Mir’at-i ‹stanbul, s. 33) (‹nciciyan, XVIII. As›rda ‹stanbul,
s. 111-171) (Tarih Dünyas›, Sait Toydemir, 1950 Say›: 3,
s. 100) (A. Slade, Türkiye ve K›r›m Harbi, s. 221) (Melling, Voyage de Constantinople) (H. fiehsuvaro¤lu, Haydarpafla’ya Dair, Cumhuriyet, 23 A¤ustos 1952) (Hammer,
Bo¤aziçi) (Suphi Tarihi, s. 190/a ve 211/b) (Lütfi Tarihi,
III) (Pakal›n, Tarih Deyimleri, s. 193)
HEK‹MBAfiI ABDÜLHAK
MOLLA KÖfiKÜ
K
öflk, Büyük Çaml›ca Tepesi’nin bat› eteklerinde, Yusuf ‹zzeddin Efendi Köflkü’nün
yan›nda ve bir ba¤›n ortas›nda idi. Biraz ileride ve bir vadi içinde meflhur Tomruk Suyu bulunuyordu.
Tepeye do¤ru set set olan bu arazinin bir k›sm›
Sultan Abdülmecit (1839-1861), di¤er k›sm›
ise Sultan Abdülhamit (1876-1909) taraf›ndan 1800 alt›n liraya sat›n al›narak Veliahd
Yusuf ‹zzeddin Efendi’ye verilmifltir. Oysa o
vakit yaln›z köflke 3000 alt›n lira de¤er biçilmiflti. Bu paraya mülhakat› dahil de¤ildi.
Abdülhak Molla’n›n bu ba¤ köflkünden baflka,
Küçük Çaml›ca’da bir köflkü daha vard›. Bu
köflk sonradan çocuklar›na ve daha sonra da
fiair-i azam Abdülhak Hamid Bey’e intikal etmifltir.
Bu ikinci köflk, Sar›kaya mevkiinde idi. Millet
Bahçesi’nden K›s›kl›’ya do¤ru yüründü¤ünde,
eski Nahiye Karakolu yan›nda Küçük Çaml›ca
Aral›¤› Soka¤›’na girilirdi. Bu toprak yolun bafl›nda kesme tafltan yap›lm›fl bir su terazisi var-
d›r. ‹ki taraf› duvar olan soka¤›n oldukça ilerisinde ve sol tarafta yayvan bir s›rt görülür ki,
köflk bunun üzerinde idi. Sa¤ ilerisinde Esma
Sultan Saray› bulunuyordu. Köflkün, Marmara’ya ve Sarayburnu’na bakan çok nefis bir
manzaras› vard›r.
Ahflap ve büyük köflkün önünde, çiçe¤e çok
merakl› olan Abdülhak Hamid’in babas›, Abdülhak Molla’n›n o¤lu Hayrullah Efendi güzel
bir bahçe tanzim ettirmiflti. 1265 (1849) tarihlerinde, Hayrullah Efendi, bu köflkte oturdu¤u
s›rada, komflular›ndan Ferit Efendi ad›ndaki
bir zat›n, esircilerden sat›n ald›¤› güzel bir Çerkes k›z› olan Münteha Han›m ile seviflerek evlenmifltir. Çocuklu¤u bu köflkte geçen Hayrullah Efendi’nin bu evlilikten Nasuhî, Hayrünnisa, Neyrünnisa, Abdülhak Hamid ve Mihrünnisa adl› befl çocu¤u olmufltur. Münteha
Han›mefendi bu köflkte vefat ederek Büyük
Çaml›ca’da Selâmi Ali Efendi Dergâh› hazîresinin yola bakan taraf›na gömülmüfltür. Kabir
tafl› üzerinde:
“Reisü’l-ulema Hekimbafl› Abdülhak Efendizâde
sahib-i tarih Hayrullah Efendi merhumun halîle-i
muhteremesi Fatma Münteha Han›m’›n ruh-u flerifi için Fatiha fî 1315 (1897-98)”
diye yaz›l›d›r. Büyük flair Abdülhak Hamid,
annesi için kaleme ald›¤› ve 1329 (1911)’da
bast›rd›¤› Validem adl› kitab›nda flunlar› yazmaktad›r:
Çerkesistan’da bir küçük dereden
Kopar›p taht-gâh-› ‹slâm’›n
En cihangir en karib-i semâ
En güzel noktas›nda Çaml›ca’da
Bir büyük köflke ref’eden Sultan
.....
‹ki köflkün biri bu k›zca¤›z›n
Terbiyetgâh› flimdi virane
Biri de haclegâh› flimdi ahur
Birinin pek yak›n civar›nda
Birinin karfl›s›nda flimdi ise
Duruyor seng-i kabr-i pür-nuru
Ben onun o¤lu ruh-› Fatiha-hân
Köflkün ilk sahibi Abdülhak Molla (17861853), tan›nm›fl hekim ve alimlerimizdendir.
Babas› tan›nm›fl flairlerden Mehmet Emin fiukuhî Efendi’dir. Büyük kardefli Hekimbafl›
Mustafa Behçet Efendi 1832’de vefat ederek
ba¤l› bulundu¤u Nasuhî Tekkesi hazîresine gö-
mülmüfltür.
Diplomal› ilk doktorlar›m›zdan olan Abdülhak Molla 1270 (1853)’te vefat ederek Divanyolu’ndaki Sultan II. Mahmut Türbesi Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Kendisinin Bebek’te dillere destan bir yal›s› vard›r ki, sonradan Sadrazam Mütercim Rüfltü Pafla’ya ve daha sonra da
meflhur tarihçi Cevdet Pafla’ya intikal etmiflti.
Bir müddet sonra yal›, Sultan Abdülhamit’in
adamlar›ndan olup Üsküdar’da Hüdâyî Camii
avlusundaki kütüphaneyi yapt›ran ve vefat›nda oraya gömülen Lütfi A¤a’n›n o¤lu mabeyinci Faik Bey’e sat›ld›.
Abdülhak Molla her sene Çaml›ca’daki bu
köflke kiraz ve üzüm mevsimlerinde gelerek istirahat ederdi.
Köflkün üçüncü sahibi Abdülhak Hamid Bey,
1851’de büyükbabas›n›n Bebek’teki yal›s›nda
do¤du. Bir tak›m görevlerde bulunduktan sonra 1912’de Lüsyen Han›m’la evlendi. Araya bir
müddet ayr›l›k da giren bu evlilik Abdülhak
Hamid Bey’in 1937’deki vefat›na kadar devam
etti. Sonradan ‹slâmiyet’i kabul ederek Nesibe
Betül ad›n› alan Lüsyen Han›m 1966’da ‹stanbul’da vefat etmifltir.
Abdülhak Hamid, ilk kar›s› Fatma Han›m’›n
Beyrut’ta, 26 yafl›nda bulundu¤u halde 21 Nisan 1885’teki vefat› üzerine, a¤abeyi Nasuhî
Bey’in telkiniyle, Çaml›ca’dan komflu olan
Cemile Han›m ile evlenmifltir. Çok k›sa süren
bu evlilik s›ras›nda bu köflkte oturmufllard›.
Cemile Han›m’›n Alman as›ll› annesi Çaml›ca
K›z Lisesi’nde çal›flt›¤› için kendisi de ayr›ld›ktan sonra bu okulda görev alm›flt›.
K›s›kl›’da Suphi Pafla
Korusu kap›s›
karfl›s›nda
Abdülhak Hamid
Bey’in a¤abeyi
Abdülhâl›k Nasuhi
Bey’in köflkü.
1363
köflkte vefat ederek Sultan Mahmut Türbesi
hazîresinde, büyükbabas› Abdülhak Molla’n›n
kabri civar›na gömüldü.
Hamid Bey, ‹stanbul’a geldikçe, 1910’da vefat
ederek Çiçekçi Camii karfl›s›nda, Pirizâde
Mehmet Sahib Efendi’nin yan›na gömülen,
enifltesi Pirizâde Saib Molla’n›n ‹ncirköy’deki
yal›s›nda veya k›z kardefli Mihrünnisa Han›m’›n köflkünde kal›rd›.
Keçecizâde Hikmet Bey’in efli olan Mihrünnisa Han›m 1943’te vefat ederek Feriköy Mezarl›¤›’na, Hikmet Bey ise Yenikap› Mevlevihanesi bahçesine gömülmüfltür.
Sultantepe’de
Ressam Cevat Bey’in
köflkü.
Çaml›ca’daki bu büyük köflkün bir bölümünde
Abdülhak Hamid’in kendinden 13 yafl küçük
kardefli Abdülhak Mihrünnisa Han›m, efli Keçecizâde Fuat Pafla’n›n torunu Hikmet Bey’le
beraber oturuyorlard›.
Büyük fiair’in a¤abeyi Abdülhâl›k Nasuhî
Bey’in köflkü ise Bulgurlu Caddesi ile Küçük
Çaml›ca Caddesi’nin birleflti¤i yerde idi. Karfl›s›nda Suphi Pafla Korusu’nun cümle kap›s› ve
bu havalinin meflhur mesirelerinden biri olan
‘Han›mseti’ mesiresi vard›. Mesirenin taç setlerinden eser kalmam›flt›r.
Nasuhî Bey 1836’da ‹stanbul’da do¤mufltur.
Medrese tahsili yaparak müderris olmufl ve
sonra Çaml›ca’dan komflu bulundu¤u Serasker
R›za Pafla’n›n k›z›n› alarak askerî s›n›fa geçmifl
ve kurmay yarbay olmufltu. Sonra sivil memuriyete geçmifltir. Kalender meflrep bir zat olan
Nasuhî Bey, baz› zaman çok geçim s›k›nt›s›
çekmifl ve bu arada babas›ndan kalan “nefis ve
nadir kitaplar›” satmak zorunda kalm›flt›. 29
Safer 1330 (fiubat 1912)’de Çaml›ca’daki bu
Kandilli Rasathanesi’nin do¤usunda, Elmal›gölü’nün güneyindeki meflhur Hekimbafl› Çiftli¤i Abdülhak Molla’n›n mal› idi.
Kaynaklar: (S. Ünver, Türk T›b Tarihi, Arflivi, 1942, s. 136) (‹slâm Ans. 1/68) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 561,
964, 1099) (Feham Ülgen, Abdülhak Hamid’in Hayat› Boyunca Oturdu¤u Evler, Hayat Tarih Mec. 1972, Say›: 8, s.
14 ve Say›: 9, s. 66; Abdülhak Hamid’in Ecdad›, Hayat Tarih Mec. 1973, Say›: 3’ten itibaren üç say›) (A. Giz, Çaml›ca, Hayat Tarih Mec. 1969 Say›: 10, s. 26-31) (E. Koçu,
‹stanbul Ans. 1/85) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 8-9)
(H. fiehsuvaro¤lu, Bebek’te Hakimbafl› Yal›s›, Hayat Mec.
1963, Say›: 4) (Abdülhak Hamid’in Hat›ralar›, Haz. ‹nci
Enginün) (Y. Öztuna, Devletler ve Hanedanlar, s. 673)
HÜSEY‹N HÂK‹ BEY KONA⁄I
S
ultantepe eteklerinde, fieyh Camii Soka¤›
üzerinde, Mihrimah Sultan Camii arkas›ndaki set üzerinde ve Servilik Caddesi’nin tam
karfl›s›nda idi. Haremli selâml›kl› konak, 1970
y›l›nda y›kt›r›ld›.
Hüseyin Hâki Bey için Fenâyî Tekkesi Mescidi bahsine bak›n›z.
Büyük matematik
alimlerimizden Salih
Zeki Bey’in evi.
Özbekler Tekkesi
yan›ndad›r.
1364
Konak, Hâki Bey’in vefat›ndan sonra o¤lu
Mahmud Bey’e ve bunun vefat›ndan sonra da,
güzelli¤i ile ünlü efli Naciye Han›mefendi’ye
intikal etmifltir. Naciye Han›mefendi’nin
Makbule, Safiye ve Nebile Han›m isimli üç k›z
kardefli vard›. Bunlar›n vefat›ndan sonra konak, ye¤enleri Fuad Sirmen’e (Bo Fuad) intikal etmifl ve o da kona¤› fievket Bayraktar’a
satm›flt›r.
‹BRAH‹M PAfiA KÖfiKÜ
(ÜSKÜDAR ESK‹ BELED‹YES‹
B‹NASI)
D
o¤anc›lar Park› karfl›s›nda, Belediyeönü
Soka¤› üzerindedir. 1984 y›l›nda, Üsküdar
çarfl›s›ndaki yeni belediye binas›n›n yap›lmas›
üzerine terk edilmifltir. Bu s›rada oldukça harap durumdayd›.
Üç katl› ahflap yap›, ‹brahim Pafla’n›n mal› idi.
Kendisi, 1912 tarihinde vefat etti. Kabri, Üsküdar’da, Hüdâyî Aziz Mahmud Efendi Camii
hazîresindedir. Cami avlusu üst kap›s›n›n aç›ld›¤›, Hüdâyî Mahmut Soka¤›’ndan gelindi¤ine
göre, sol taraftaki ilk hazîrede muhteflem lâhdi
vard›r. Sancak fleklindeki flâhidesinde:
“Müfliran-› azam-› saltanat-› seniyyeden Manast›rl› Gazi ‹brahim Pafla, 16 Kanun›evvel 1330”
‹bahim Pafla’n›n vefat›ndan sonra köflkün kimlere intikal etti¤i belli de¤ildir. Büyük bir ihtimalle hayatta iken satm›fl olmal›d›r. Çünkü
o¤lu Nurettin Pafla’n›n pek gayr›menkulü olmam›flt›r.
Nurettin Pafla, ‹stiklal Harbi s›ras›nda, 9 Eylül
1922’de, ‹zmir’e ilk giren kumandanlar›m›zdan
biridir. Kendisi, hayat›n› emekli maafl› ile devam ettirirken Kad›köy Hasanpafla Mahallesi’nde eski ad› K›zlara¤as› Çeflmesi Soka¤› olan
flimdiki Müverrih A¤a Soka¤› üzerindeki 23
no’lu evinde vefat etti. Nafl› vasiyeti hilaf›na
Beylerbeyi Küplüce Mezarl›¤›’na defnedildi.
Oyla ‹zmir’de bir cami avlusuna gömülmeyi
vasiyet etmiflti. fiâhidesinin etraf› bir demir
parmakl›k ile çevrilmifl olup kitabesi fludur:
G. Nureddin, Selman-i pak Muharebesi’ni kazanan, Kut’ü’l-amara’y› muhasara eden kuvvetlere
ve Ayd›n’da 21., ‹stanbul’da 25., ‹zmir’de 17.
kolordulara, Milli Mücadele’de ise Amasya’da
merkez ordusuna ve Afyon’dan ‹zmir’e giren, ‹stanbul’un kurtuluflu için ‹zmit’te toplanan 1. Ordu’ya kumanda etmifl olan General Nureddin ‹brahim Konyar’›n mezar›d›r. Ruhu daima aziz ve
flad olsun. Basra, Ba¤dad ve ‹zmir Valiliklerinde
bulunmufl ve do¤du¤u Bursa’dan meb’us seçilmifltir. Müflir ‹brahim Pafla’n›n o¤ludur.
1872-18. 2. 1932
‹brahim Pafla Köflkü.
Nurettin Pafla’n›n vefat›ndan sonra arkada efli
Nazmiye (Türe) Han›m ve iki k›z çocu¤u kalm›flt›r. Ayr›ca Saliha (Güven) ve Afife (Akman) isminde iki k›z kardefli bulunuyordu. Efli
Nazmiye Han›m, 1951’de Bursa’da vefat etti
ve oraya gömüldü. K›z› Semiha Han›m (do¤.
1896) Hüseyin Pafla ile evli olup 1950’de vefat
etti. Di¤er k›z› Memduha Han›m (do¤. 1904)
ise Eflref Alpdo¤an Pafla ile evli idi. 1970’te vefat etti. Eflref Pafla ile eflinin mezarlar› da Nurettin Pafla’n›n yan›ndad›r.
Bu güzel köflk, sonradan Üsküdar Belediyesi
binas› olmufltur. Köflk, Do¤anc›lar Köflkü ad›
ile 1995 senesinde onar›ma al›nm›flt›r.
‹lk Üsküdar Belediyesi binas›, eskiden ahflap
olan Üsküdar Adliyesi karfl›s›nda idi. Sonradan Paflakap›s› ‹lkokulu olan bu ahflap bina
1980 tarihinde terk edilerek y›kt›r›lm›flt›r. Hemen yan›nda Paflakap›s› Ceza Evi kap›s› bulunmaktad›r.
‹brahim Pafla Köflkü, büyük ve d›fl görünüflü
güzel bir yap›d›r. Mermer merdivenle ç›k›lan
kap›s›n›n iki yan›nda, eski tarz iki beyaz fener
Müflir ‹brahim
Pafla’n›n lâhdi.
Büyük asker General
Nurettin Pafla”n›n
kabri.
1365
as›l›rd›. Kap›dan, zemini mermer kapl› bir hole girilir. ‹ki yanda odalar s›ralanm›flt›r. ‹ki tarafl› merdivenle ikinci kat›n sahanl›¤›na, buradaki tek merdivenle de üst kata ç›k›l›r. ‹ki tarafl› merdivenin alt›ndaki kap›dan da büyük
bir bahçeye ç›k›lmaktad›r.
getirilmifl ve bu görevde iken 9 Muharrem
1010 (10 Temmuz 1601)’de Belgrad’daki ordu karargâh›nda vefat etmifltir. Cenazesi ‹stanbul’a getirilerek fiehzade Camii avlusundaki türbesine gömüldü. Yan›nda o¤lu ile k›z›
medfundur.
Kaynak: (Necati Fahri Tafl, Nureddin Pafla ve Tarihî Gerçekler, ‹stanbul 1997, s. 196)
Ayfle Sultan, III. Murat’›n meflhur Safiye Sultan’dan do¤ma k›z›d›r. ‹brahim Pafla’n›n vefat›
üzerine 5 Nisan 1602’de Yemiflçi Hasan Pafla
ile evlendirildi. Fakat 4 Aral›k 1603’te Pafla’n›n idam›yla tekrar dul kald›. Ve k›sa bir
müddet sonra 26 Zilhicce 1013 (15 May›s
1604)’te vefat ederek babas›n›n türbesine gömüldü.
‹BRAH‹M PAfiA SARAYI
B
üyük bir bahçenin içinde oldu¤u bilinen
bu saray, Salacak ‹skelesi ile Ayazma ‹skelesi aras›nda idi.
Naimâ Mustafa Efendi ünlü tarihinde:
“Kap›c›lar Kethüdas› Abdullah A¤a, Padiflah
taraf›ndan gelip sadrazaml›k mührünü ‹brahim
Pafla’dan al›p Had›m Pafla’ya teslim etti. ‹brahim Pafla ferman mucibince Üsküdar’da Salacak ‹skelesi yak›n›nda olan bahçesinde oturdu.” denilmektedir.
‹brahim Pafla, 3 Aral›k 1597 tarihinde sadaretten uzaklaflt›r›ld›¤›na göre saray, daha evvel
yap›lm›fl demektir. Pafla, 992 (1584) tarihinden beri III. Murat’›n k›z› Ayfle Sultan ile evli
bulunuyordu. ‹htimal saray›n› bu evlilik s›ras›nda yapt›rm›flt›r. O s›rada M›s›r Valisi idi.
Evliya Çelebi’nin muas›r› olan Eremya Çelebi
(1637-1695) ‹stanbul Tarihi, adl› eserinde bu
saraydan bahsetmifltir. Buna göre “Ayfle Sultan
Bahçesi’nin” önünde bu saraya ait oldu¤u san›lan “bir Tafl Liman” vard›. “Onun karfl›s›nda
bir aday› and›ran K›zkulesi bulunmakta” idi.
Mihrimah Sultan’›n k›z› Ayfle Sultan’›n da bu
civarda bir saray› vard› ve bu s›rada hayatta idi.
Üsküdar’da baflka bir Ayfle Sultan Saray› daha
vard› ki bu, Zeynep-Kâmil Hastahanesi civar›nda bulunuyordu. Bu üçüncü Ayfle Sultan
1656 senesinde vefat etmifltir.
‹nciciyan da eserinde Ayfle Sultan Bahçesinden bahsetmifltir.
Saray›n ilk sahibi olan ‹brahim Pafla’n›n üç
sadrazaml›¤› ve bir kaptan-› deryal›¤› vard›r.
Son defa 6 Ocak 1599’da sadaret mevkiine
1366
‹brahim Pafla’n›n vefat› üzerine Ayfle Sultan’›n
uhdesine geçen sarayda k›sa bir müddet için de
olsa Yemiflçi Hasan Pafla’n›n oturdu¤u anlafl›lmaktad›r. Ayfle Sultan’›n ‹stanbul’daki saray›ndan al›narak Sütlüce’deki ‘hadîka-i hassa’dan Handan A¤a Bahçesi’nde idam edilen
Hasan Pafla, Üsküdar’da Miskinler Tekkesi civar›na gömülmüfltür. Mezar› kaybolmufltur.
Yemiflçi Hasan Pafla’n›n ‹stavroz’da (Beylerbeyi) büyük bir bahçesi ve köflkü vard›.
Kaynaklar: (‹slâm Ans. 5/1, s. 330) (Osmanzâde Taib,
Hadîkatü’l-Vüzera, s. 50) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 1/188, 261, 345-349) (Sicill-i Osmânî, 1/49; 2/126 )
(‹nciciyan, s. 111) (Eremya Çelebi, ‹stanbul Tarihi, s. 54)
(G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 135) (Peçevî Tarihi, Uras Türkçesi, 2/420) (Ayvansarayî, Vefeyât,
s. 49) (M. Erdo¤an, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Bahçeleri,
Vak›flar Der. Say›: IV, s. 154)
KAPTAN-I DERYA
MEHMET AL‹ PAfiA YALISI
(KÖPRÜLÜ YALI)
Y
al›, fiemsipafla ile Balaban ‹skelesi aras›nda
ve fiemsipafla Caddesi üzerinde idi. 1990
y›llar›na kadar yerinde Tekel tütün depolar›n›n bulundu¤u bu muhteflem yap›n›n yan taraf›nda fiemsi Pafla Camii, sol taraf›nda ise eski
gümrük binas› ve fieyhülislâm Pirizâde Osman
Sahip Efendi’nin 1181 (1767) tarihinde yapt›rd›¤› çeflme vard›.
1814’te yaz›lan bir Bostanc›bafl› Defteri’ne göre
yal›n›n yerinde, bu tarihlerde, Tersane Kâtibi
Raflid Osman Efendi mahdumu yal›s›, Duhani
(tütüncü) Arif A¤a’n›n yal›s› ve Ahmet Haseki kerîmesinin yal›s›n›n arsas› vard› ki, bu arsa
XIX. yüzy›l ikinci yar›s›nda yap›ld›¤› san›lan
ve Üsküdar sahillerini süsleyen bu yal›n›n güzel bir resmini, Üsküdarl› ressam Ali R›za Bey
yaparak ölümsüzlefltirmifltir.
“Köprülü Yal› diye de an›lan bu güzel ve büyük
yal› deniz üstünde kurulmufltu. ‹ki katl› olan
yap›, cepheden dört bölük halinde görülüyordu. Ortadaki bölüklerin üst katlar› büyük konsollar üzerine oturtulmufltu. Yal›, veresesinin
elinden ç›kt›ktan sonra muhtelif hizmetlerde
kullan›ld› ve sonra da y›k›c›ya sat›ld›.”
Harem k›sm›n› selâml›k dairesine ba¤layan
yanlar› pencereli, ahflap köprüsünün alt›ndan
fiemsipafla Caddesi geçiyordu. 1930 tarihlerinde y›k›lm›flt›r. 1918’de pek harap ve k›smen iflgal edilmifl vaziyette idi.
Yal›n›n ilk sahibi, Adile Sultan’›n kocas›, Kaptan-› Derya Mehmet Ali Pafla idi. Onun, 8 Rebiyülevvel 1285 (29 Haziran 1868)’deki vefat›ndan sonra yal›, ilk eflinden olan o¤lu Mahmut Ethem Pafla ile k›z›na intikal etmifltir.
Mahmut Pafla, Sultan Abdülmecit’in k›z› Refia
Sultan ile evlendi ve Ortaköy’de, Defterdarburnu’ndaki sahilsaraya yerlefltiler. Pafla bir tak›m memuriyetlerde bulunduktan sonra
1877’de Meclis-i Âyan üyeli¤ine getirildi. Bu
arada efli Refia Sultan, 38 yafl›nda oldu¤u halde, 21 Muharrem 1297 (4 Ocak 1880) tarihinde vefat etti. Mahmut Edhem Pafla da iki sene
süren yatalakl›ktan sonra, 3 Cemaziyelevvel
1303 (7 fiubat 1886) tarihinde, 55 yafl›nda
iken, Do¤anc›lar’daki kona¤›nda vefat etti.
Üsküdar Yeni Cami’de cenaze namaz› k›l›nd›ktan sonra, istimbotla Sirkeci’ye nakl edildi
ve yap›lan bir merasimle, Sultan II. Mahmut
Türbesi bahçesine defn edildi.
Mahmut Pafla, Türk musikisi repertuar›n› toplayarak notaya ald›rm›flt›r. Sultan eflinin vefat›ndan sonra evlenmifl ve Mehmet Ali bey ile
Seniha Han›m dünyaya gelmifltir.
Karikatürist, ressam, gazeteci ve siyaset adam›
Ratib Tahir Burak (do¤. Üsküdar 1903) 1961’
de yay›nlad›¤› Hapishane Hat›ralar› adl› eserinde flunlar› yazmaktad›r:
“Çocukluk hayat›n› içinde yaflad›¤›m aile oca¤›. Kaptanpafla’daki evimiz... Sahile yaklaflt›kça o da ‹nhisarlar (Tekel) Depolar›’n›n arkas›nda kayboldu. Bu depolar yap›lmadan önce
onlar›n yerinde Derya Kaptan› Mehmet Ali
Pafla’n›n yal›s› vard›. Mehmet Ali Pafla’n›n haremi halam›z olurdu. Lofl, muazzam sofalar›yla,
r›ht›mlar›na çarpan bo¤az sular›n›n fl›r›lt›s›yla,
üst kata ç›kan çifte merdivenlerin sonunda, sahanl›¤›n iki bafl›nda, her biri iki buçuk üç metre boyunda rakkasl› saatlerin birbirine kar›flan
ding donglar›yla, gri renkli, k›rm›z› kuyruklu,
A¤u Pafla ad›ndaki papa¤an›n -fiöhret kalfa,
flöhret kalfa, misafir geldi, diye seslenifli, küçüklü büyüklü han›mefendilerin uzun tafta eteklerinden ç›kan h›fl›rt›.. Bunlar 45 y›l öncenin hat›ralar›... Daha sonra yal›dakiler Küçük Çaml›ca’ya tafl›n›yorlar... Aradan on y›l geçiyor, yal›n›n bir k›sm› Evkaf ‹daresi, bir köflesi Anadolu Spor Kulübü oluyor; a¤abeylerim ve ben,
Burhan Felek’in y›llar y›l› reisli¤ini yapt›¤› bu
eski Anadolu’nun formas›n› giymifltik...”
Üsküdarl›
ünlü ressam
Hoca Ali R›za‘n›n
f›rças›ndan
Kaptan-› Derya
Mehmet Ali Pafla
Yal›s›.
Kaynaklar: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/2995) (H. fiehsuvaro¤lu, Üsküdar Yal›lar›, Akflam, 26 fiubat 1951) (Dr. S.
Ünver, ‹stanbul ve Bo¤aziçi Ressam› Ali R›za Bey, ‹stanbul
fiehremaneti Mec. 1930, Say›: 67) (Daniflmend, Kronoloji,
4/594) (A. Gövsa, Meflhur adamlar, s. 994, 1315) (A. Slade, K›r›m Harbi) (Cevdet Pafla, Tezâkir 1-12, s. 24-44 ve
40, s. 63) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 60-85) (Sicill-i Osmânî, 1/316; 4/298 ve 4/334) (Ratib Tahir Burak, Hapishane
Hat›ralar›, s. 11) (S. Ünver, Kaptan Pafla Yal›s›, TTOK
Belleteni, Ocak 1947) (Y. Öztuna, Devletler ve Hanedanlar
2/263) (A. Aky›ld›z, Refia Sultan) (N. S. Örik, Abdülhamit’in Haremi, ‹stanbul 1989, s: 50)
1367
Aziz Mahmut Bey, Selâmi Ali Efendi Tekkesi’nin fleyhi Mahmut Efendi’nin o¤ludur. Büyük babas› Abdullah Efendi de bu tekkenin
fleyhi idi. Babaannesi Esma Han›m, amcas› ise
Ahmet Muhtar Efendi’dir. Aziz Bey’in o¤lu
Sadi Efendi de bu dergâh›n fleyhlerinden idi.
Kabrinin küçük hazîrede oldu¤u söylenir.
fieyh Mahmut Efendi, o¤luna ba¤l› bulundu¤u
büyük mutasavv›f Aziz Mahmud Hüdâyî Hazretlerinin ismini vermifltir.
Kâtibim Aziz Bey’in
kendi ismi verilen
sokak üzerindeki evi.
KÂT‹B‹M AZ‹Z MAHMUT
BEY’‹N EV‹
B
ugün de mevcut olan ev, Selâms›z semtinde (Selami Ali Mahallesi), Tekke Kap›s›
mevkiinde ve Selâmi Ali Efendi Caddesi ile
Bülbüldere aras›nda uzanan Tekke ‹çi Soka¤›
üzerindedir. Bu soka¤›n ismi yak›n tarihte de¤ifltirilerek Kâtibim Aziz Bey Soka¤› olmufltur. Evin tam karfl›s›nda semte ismini veren
Selâmi Ali Efendi Tekkesi’nin harabesi ve
mezarl›¤› bulunmaktad›r. Aziz Bey’in bu hazîrede gömülü oldu¤u söylenir. Fakat kabir tafl›
yoktur.
Üsküdar ‹cra Dairesi Baflkâtibi olan Aziz Mahmut Bey’in son derece yak›fl›kl› ve iri yap›l› oldu¤u ve elleri ile gözlerinin güzelli¤i ile ünlü
oldu¤u söylenir. Bafl›nda hafif e¤ik fesi, kolal›
beyaz gömle¤i, setre pantolonu ve parlak rugan
potinleri ile bu eski ‹stanbul Efendisi’nin çok
canlar yakt›¤› rivayet edilir.
Naciye, Esma, Seyyide Ayfle ve Fatma isimli
han›mlarla evlenen Aziz Bey, 52 yafl›nda vefat
etmifltir.
Seyyide Ayfle Han›m’›n Hasan R›za Pafla’n›n
cariyesi oldu¤u ve Pafla’n›n vefat›ndan sonra
Aziz Bey ile evlendi¤i söylentisi halk aras›nda
yayg›nd›r. Meflhur Kâtibim türküsünü iflte bu
han›m, yap›lan dedikodular üzerine yazm›fl ve
bestelemifltir.
fiark› fiudur:
Üsküdar’a gider iken ald› da bir ya¤mur
Kâtibimin setresi uzun, ete¤i çamur
Kâtip benim ben kâtibin el ne kar›fl›r
Kâtibime s›rmal› ceket ne güzel yarafl›r
Kâtibim Azizbey
Soka¤› üzerinde eski
Roman evleri.
Üsküdar’a giderken köfle bafl› bakkal›
Elinde kalem döker rakkam›
Kâtibime kolal› da gömlek ne güzel yarafl›r
Kâtibimin elinde kanarya kafesi
Dar kal›ba vurmufl kâtibin fesi
Kâtip evlenecek çoktur hevesi
Aziz Mahmut Efendi
Soka¤› üzerinde
Huylu Ç›kmaz›
karfl›s›nda
Caml› Köflk.
1368
Üsküdar’a gider iken bir mendil buldum
Mendilin içine lokum doldurdum
Kâtibimi ararken yan›mda buldum
Kâtip kol kol olmufl çay›rda gezer
Kâtibimin sözleri ba¤r›m› ezer
Kâtibimin mektuplar› cebimde gezer
Üsküdar’a giderken bohçam tutufltu
Kordonum kesildi, saatim düfltü
Üsküdar çapk›nlar› peflime düfltü
Üsküdar’dan ‹stanbul’a geçen kay›klar
Kâtibim oturmufl f›nd›k ay›klar
Kâtip rüyas›nda beni say›klar
Seyyide Ayfle Han›m, bu güzel türküde Aziz
Bey ile nas›l bir mesire yerinde bulufltuklar›n›,
mektuplaflt›klar›n› ve Aziz Bey’in söyledi¤i güzel sözlerin nas›l “ba¤r›n›” ezdi¤ini ve ayr›ca
bohças› ile evden uzaklaflarak Kâtibine kofltu¤unu pek güzel dile getirmifltir.
Kaynaklar: (Hüdâyî Türbesi’nin 30 senelik türbedar› Say›n
Mustafa Düzgünman’›n aç›klamas›) (Gezi Notu) (Erdem
Yücel, Kâtibim Türküsü, Hayat Tarih Mec. 1975, Say›: 11,
s. 24)
las›’n›n üzerinde bulundu¤u s›rtlar aç›kça görülmektedir.
Resimde, muhteflem k›flla bugünkü flekliyle
resmedildi¤i halde, köflelerindeki kuleler resmedilmemifltir. Bundan da kulelerin henüz bu
tarihte yap›lmad›¤› anlafl›lmaktad›r.
K›fllan›n önünde ve yüksek yar üzerinde iki
katl›, ahflap çat›l›, genifl saçakl›, simetrik oldu¤u düflünülürse, ‘T’ biçiminde bir yap› görülmektedir. Melling bu binaya Kavak Saray› ismini vermifltir.
Mehmet Pafla Saray›’n›n, hangi tarihten itibaren, bu isimle an›lma¤a bafllad›¤› belli de¤ildir.
Üsküdar Saray›’n›n da bazen bu isimle yad
edildi¤i bir gerçektir. Meselâ Türk ‹slâm Eserleri Müzesi’nde 3366 no’da kay›tl› olup Abdülkadir Erdo¤an Bey’in yay›nlad›¤› Üsküdar Su
Yolu Haritas› adl› eserde “fievketlu Efendimiz’in
Kavak’ta vaki saray-› hümâyunu” yaz›s› okunmaktad›r. Fakat bu, Üsküdar Saray› ad›yla bildi¤imiz yap›d›r. Buradan, o tarihlerde bütün bu
havaliye Kavak ismi verildi¤i anlafl›lmaktad›r.
Çünkü, o y›llarda Selimiye, Küçük ve Büyük
‹hsaniye mahalleleri henüz yapt›r›lmam›fl oldu¤u gibi, isimleri de yoktu. Üsküdar Saray›
Yan›ndaki Kavak ‹skelesi’nden ismini alan saray için, Hadîka yazar›,
KAVAK SARAYI
(MEHMET PAfiA SARAYI)
S
aray, flimdiki Selimiye K›fllas› arkas›nda,
Talimhane Meydan› ad›n› verdi¤imiz yüksek plâtform üzerinde idi.
“Mehmet Pafla Köflkü diye flehir olan (ünlü
olan) kas›r elan mevcut olup Kavak Saray›’n›n
ebniye-i sairesi münhedim olarak yerlerine k›flla ve sair binalar yap›lm›flt›r,” demektedir.
Kavak Saray›.
Sultan III. Selim’in mimar›, k›zkardefli Hatice
Sultan’›n ressam› M. Melling 1805 y›l›nda
meydana getirdi¤i ünlü Voyage Pittoresque de
Constantinople et des Rivers du Bosphore adl› kitab›nda, Kavak Saray›’n›n bulundu¤u mevkii,
yapt›¤› harita ve resimlerde aç›kça belirtmifltir.
Buna göre, Kavak Saray›, yukar›da aç›klamas›
yap›lan yerde idi.
Melling’in ad› geçen eserinin 18 ve 19. sayfalar› aras›nda bir resim bulunmaktad›r. Bu resim Kad›köy’ün Mühürdar semtinden yap›lm›flt›r. Burada, Kad›köy Vapur ‹skelesi’nin eski durumu, Haydarpafla Koyu ve Selimiye K›fl1369
olup kad›lardan Pir Ahmet Çelebi’nin o¤ludur. 1567, 1577 ve 1588 tarihlerinde olmak
üzere, üç defa Niflanc› olmufltur. Üçünün süresi on sene kadard›r. 1001 (1592)’de vefat etti.
Kabri, Fatih Niflancas›’nda yapt›rd›¤› cami yan›ndaki özel türbesindedir. Kendisinin Tuzla
Ayd›nl› Köyü’nde de bir camii vard›r.
Abdurrahman Abdi Pafla (öl. 1692) Vakayinamesi’nde (1648’den 1682’ye kadar) Mehmet
Pafla Saray›’n›n Üsküdar Bahçesi içinde oldu¤u yaz›l›d›r.
Pîrî Reis albümündeki
resimden
Kavak Saray›’n›n
görünüflü.
Bu ifadeden, Kavak Saray› isminin saraylar
toplulu¤unun da ad› oldu¤u anlafl›lmaktad›r.
Mehmet Pafla Köflkü, Mimar Sinan yap›s› olup
Kanunî devrinde (1520-1566) yap›lm›flt›r. Ve
Kavak Saray›’n›n bir ünitesidir.
Tezkiretü’l-Mi’marînde Mimar Sinan’›n eserleri
say›l›rken:
“Saray-› Siyavufl Pafla der-Üsküdar
Saray-› Mehmet Pafla Niflanc› der-Üsküdar”
denilmekte ve Tezkiretü’l-Ebniye de ise, Siyavufl Pafla’n›n (öl. 1601) iki saray›ndan söz edilmektedir. Bunlardan birinin, Kavak Saray›
bahçesine yap›ld›¤› san›lmaktad›r. Bu kas›rlar›n, Topkap› Saray›’ndaki Mustafa Pafla Köflkü’nde oldu¤u gibi, ad› geçen paflalarca yapt›r›ld›¤› ve velinimeti olan padiflaha hediye edildi¤i anlafl›lmaktad›r. Siyavufl Pafla 1582, 1586
ve 1592 tarihlerinde olmak üzere üç defa sadrazam olmufltur. Üçünün toplam› 5,5 sene kadard›r. Kabri, Eyüpsultan’daki muhteflem türbesindedir.
Niflanc› Mehmet Pafla, Boyal› lâkab›yla ünlü
1- Kavak Saray›.
2- Valide Köflkü.
3- Harem Köflkü.
4- Karl›k Bay›r› Köflkü.
5- Dinlenme Köflkü. (Burada
Namazgâh denilen set vard›r.)
6- Kay›khane.
7- Taz›c›lar Köflkü.
8- Taz›c›lar ah›r›.
9- Bostan Köprüsü. (Burada
Kavak Saray› ve
çevresi.
1370
eski bir çeflme ile namazgâh vard›r.)
Kavak Saray›, Üsküdar Bahçesi içinde bulunan saraylar toplulu¤undan sadece biri idi.
Bahçenin hudutlar› ise çok geniflti. fiimdiki
Selimiye, Duvardibi, Çiçekçi ve ‹hsaniye
semtlerini içine al›yordu. Bu bahçeyi bir duvar›n çevirdi¤i, flimdiye kadar görülen resimlerden anlafl›lmaktad›r. Bu duvar, Paflakap›s› Geçidi Soka¤›, Dr. S›tk› Özferendeci Soka¤›, T›bbiye Caddesi ve Kavak ‹skelesi Caddesi’nin sa¤
taraf› boyunca uzan›yordu. Duvardibi mevkii,
ismini, saray bahçesinin duvar› buraya kadar
uzand›¤› için alm›flt›r. Bu duvar›n üzerinde, d›fla aç›lan muhtelif kap›lar›n bulundu¤u bilinmektedir.
Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’nin, 1190
(1776) tarihinde yazm›fl oldu¤u, Vefeyât-› Selâtin ve Meflahir-i Rical adl› eserinde:
“Salih Pafla Sadrazam iken fiaban›n yedinci
günü (7 Eylül 1647) flehadet müyesser olup saray kap›s› karfl›s›nda defnolunmufltur.” diyerek,
bir saray kap›s›n›n mevcudiyetini haber vermifltir.
Salih Pafla’n›n kabri, T›bbiye Caddesi ile Nuhkuyusu Caddesi’nin birleflti¤i yerde bulunan,
yüksek su terazisinin arkas›nda ve Hanya Fatihi Yusuf Pafla’n›n (idam›, 22 Ocak 1646) lâhdi hizas›ndad›r. Tafl› yere yatm›fl vaziyetteki bu
kabir, bugünkü Selimiye K›fllas› Soka¤›’n›n
karfl›s›na isabet etti¤inden, saray›n bahçeye
aç›lan kap›s›n›n da, bu soka¤›n bafl›nda bulunmas› icab eder.
Sultan III. Selim’in S›r Kâtibi, Ahmet Efendi’nin yazd›¤› Rûzname’de (günlük), saray›n di¤er bir kap›s›n›n ismi geçmektedir.
Sultan III. Selim, 23 Muharrem 1220 (23 Nisan 1805) tarihli vakfiyesinde, saray›n hudutlar›n›, uzunluk vererek kaydetmifltir:
a) Harem ‹skelesi’nden, deniz kenar›nda bulunan fiekerkaya denilen yere kadar 375 arfl›n,
(Bir arfl›n takriben 68 cm.’dir.)
b) fiekerkaya’dan Kavak ‹skelesi’ne kadar 570
arfl›n.
c) Kavak ‹skelesi’nden Haydarpafla yönüne
do¤ru 360 arfl›n.
d) Buradan kuzeye yönelerek Kiriflhane Burnu
denilen yere kadar 360 arfl›n.
f) Buradan, Tafl Minber’in bat› kenar›ndan geçerek yine flimale do¤ru 335 arfl›n.
g) Buradan, Haydarpafla’dan gelen yol boyunca bat›ya yönelerek 53 arfl›n.
h) Buradan, Haydarpafla’dan gelen yol kenar›ndaki yirmiiki adet s›ra servileri takiben bat›ya do¤ru uzan›p buradaki Niflantafl›’na kadar
uzan›p fierif Mezarl›¤› duvar›n›n bat› taraf›ndan geçen 430 arfl›n.
Vakfiyede ad› geçen fiekerkaya, Harem ‹skelesi yak›n›nda ve Selimiye K›fllas›’n›n üzerinde
bulundu¤u tepenin önündedir. Bugün toprak
alt›nda kalm›fl ve üzerinden Ankara Asfalt›
geçmifltir. Kavak ‹skelesi ise, Selimiye K›fllas›’n›n do¤u cephesi yan›ndan geçen Kavak ‹skelesi Caddesi’nin tam karfl›s›nda idi. Kiriflhane Burnu, bugün ‹ngiliz Mezarl›¤›’n›n üzerinde
bulundu¤u yerdir.
Vakfiyede ad› geçen, Tafl Minber, S›ra Serviler, Niflan Tafl›, günümüze kadar gelememifltir.
fierif Mezarl›¤› ise, bugün de mevcut olup Karacaahmet Mezarl›¤› 7. Adas›n›n bir bölümüdür. Karacaahmet Türbesi karfl›s›ndaki muhteflem su terazisi de, Duvardibi mevkiindedir.
Harem Kap›s› ise, Çiçekçi Semti’nde ve Harem ‹skelesi Caddesi bafl›nda idi. Nuri Bey Kuyusu, bu kap›n›n sa¤ taraf›ndad›r. Nuri Bey,
Lalazâde diye meflhur olup devletin üst kademelerinde görev yapm›flt›r. 1197 (1782) tarihinde vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 8. Ada’da ve A Bölümü’ndedir. Bu
bahse bak›n›z.
Sultan Selim, 1206 (1791) senesi yaz›nda yapt›¤› bir gezinti s›ras›nda, Büyük Çaml›ca’da vaki Melek Mehmet Paflazâde Salih Bey’in köflküne gitmifl ve burada kahvalt› ettikten ve bir
miktar e¤lendikten sonra, gene ata binerek
Küçük Çaml›ca üzerinden Merdiven Köyü’ne
inmifl ve orada tekke civar›ndaki çeflme sofas›nda namaz k›l›p, Miskinler Tekkesi önünden
ve ‘Havuz Kap›s›’ndan Mehmet Pafla Kasr›’na
dönmüfltü.
Sultan Selim, sevdi¤i bu kasra s›k s›k gelirdi.
Rebiyülevvel 1215 (A¤ustos 1800) tarihinde
Türk-‹slâm Eserleri
Müzesi’nde, 3336 No
ile kay›tl›, ‹brahim
Pafla Su Yolu
Haritas›’nda Kavak
Saray›’n›n çizimi.
i) Buradan, Miskinler Camii yan›nda bulunan
Niflantafl›’na kadar 540 arfl›n.
k) Yine buradan, Karacaahmet Türbesi karfl›s›ndaki su terazisine kadar 325 arfl›n.
l) Buradan, Haremkap›s› denilen yerdeki Nuri
Bey Kuyusu’na kadar 510 arfl›n.
m) Buradan, Karl›k Çukuru’na kadar 420 arfl›n
olup deniz kenar›ndaki kayal›kta son buluyordu.
1371
Selimiye K›fllas›’n›n temeli at›l›rken yap›lan
merasimi buradan seyretmifltir.
Sultan III. Selim’in S›r Kâtibi Ahmed Muhtar
Efendi (öl. 1807) taraf›ndan tutulmufl olan
Ruzname’de, Paflidah’›n pek be¤endi¤i Mehmet Pafla Kasr›’na ara s›ra gelip burada tüfek ve
ok yar›fllar› yapt›rd›¤› ve gürefller seyretti¤i yaz›l›d›r.
Kabakç› Mustafa ‹syan› s›ras›nda Bozdo¤an
Kemeri’nde bafl› kesilen ve cesedi Kad›köyü’ne
defnedilen S›r Kâtibi’nin ifadesine göre: “Üsküdar’da Mehmet Pafla Kasr›’na binifl oldu.
Tüfek endaz kullar›na tüfek atd›r›p bi’n-nefs
kendileri dahi tüfekendaz ve herkesden ziyade
sebûlar (testi) flikest (k›rma) buyurdukdan
sonra haric-i saraydaki ota¤-› hümâyunlar›na
teflrif ve a¤ayan kullar›na piyade, cirid ve pehlivanan gürefldirip cümlesine atâya-y› flahanede bulunuldu.”
Bu kap›n›n ismi Mecmua-y› Tevarih’te de geçmektedir. Ayvansarayl› Hüseyin Efendi eserinde:
“Bostanc›zâde Hac› Mehmet Efendi de “suretü’l-beyan-1159” fiaban› ortalar›nda (1746 Eylülül bafl›) vefat ederek Üsküdar’da Saray-› Kebîr’in Havuz Kap›s› nam dergâh›” karfl›s›na gömülmüfltür, demektedir.
1930’lu y›llarda
Üsküdar K›zkulesi ve
ön plânda
Pendik Vapuru.
(Ahmet Güleryüz
koleksiyonundan)
yoruz:
“Yanya Mutasarr›f› Ali Paflazâde Selman Pafla,
1177 (1763) tarihinde katlolunup ser-i maktuu Âsitâne’ye gelib ba’dehu Kasr-› Murad
kurbünde defnolunmufltur.” denilmektedir.
Bu k›ymetli ifadeden, hem saray kap›s›n›n yerini, hem de Sultan IV. Murat’›n 1639 tarihlerinde yapt›rm›fl oldu¤u Ba¤dat Kasr›’n›n yerini
ö¤renmifl oluyoruz. Buna göre, Ba¤dat Kasr›,
Çiçekçi mevkii civar›nda, Harem ‹skelesi Soka¤› yak›n›nda idi. Çünkü, Selman Pafla’n›n
bugün de mevcut olan kabri, T›bbiye Caddesi
üzerinde ve Çiçekçi dura¤›n›n hemen arkas›ndaki Karacaahmet Mezarl›¤›’ndad›r.
Saray›n di¤er bir kap›s›n›n da, bugünkü Paflakap›s› mevkiinde ve Paflakap›s› Geçidi Soka¤›’na aç›lan, Dr. S›tk› Özferendeci, Neyzenbafl›
Halil Can ve ‹hsaniye sokaklar›ndan birinin
üzerinde bulundu¤u san›lmaktad›r.
Padiflahlar›n sayfiye saraylar›n›n yan›na, sadrazamlar› için birer ‘pafla kap›s›/asafhane’ yapt›rm›fl oldu¤u bilinmektedir.
fiem’danizâde F›nd›kl›l› Süleyman Efendi, yazm›fl oldu¤u Mir’at-Tevarih adl› eserinde:
Saray bahçesindeki bir havuzdan ismini ald›¤›
san›lan kap›n›n, Selimiye K›fllas›’n›n sol taraf›ndaki kulenin yan›nda, Kavak ‹skelesi Caddesi ile Çeflme-i Kebir Caddesi’nin birleflti¤i
yerde bulundu¤u anlafl›lmaktad›r.
“Beykoz kurbünde, Sultaniye nam mevki’e
sayfî saray bina buyurup divan-› hümâyun dahi ol cay-i meserret-ârâda etmek için Gümrük
‹skelesi’nde ihzar olunan kebir kay›klar ile yeniçeriler götürülüp çorba yap›l›rd› ve saray-›
merkum civar›nda ‹ncirlü Karyesi ittisalinde
pafla kap›s› bina buyurmufl idi.” demektedir.
Bu iki kap›dan baflka, T›bbiye Caddesi ile Harem ‹skelesi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, bir kap›n›n daha oldu¤unu, yine Vefeyât’tan ö¤reni-
Üsküdar Paflakap›s›’n›n da Üsküdar Saray› ile
yak›n bir alâkas› vard›r ve saray ile beraber
yapt›r›ld›¤› san›lmaktad›r.
Saray bahçesinin sol hududu, Yemen Fatihi
Sinan Pafla Mahallesine, sa¤ hududu ise, Kavak Deresi’ne dayan›yordu. Kavak ‹skelesi’nin
sa¤ taraf›nda da, bahçesi gar binas›na kadar
uzanan Haydarpafla Has Bahçesi ve Kasr› bulunuyordu. Bu bahislere bak›n›z.
Yaklafl›k olarak, kufl uçuflu, 1. 500 mt. uzunlu¤unda, en dar yeri 350 mt. en genifl yeri 900
mt. enindeki bu büyük 90.000 metre karelik
has bahçede bugün için bilinen flu saraylar ve
kas›rlar bulunuyordu:
1372
1- Kavak Saray›.
2- Üsküdar Saray›.
3- Siyavufl Pafla Saray›.
4- Ba¤dat Kasr› veya Revan Kasr›.
‹hsaniye’de eski
fiirket-i Hayriye
vapurlar› bilet kontrol
kulübesi.
5- Karl›k Bay›r› Köflkü.
6- Valide Köflkü.
7- Harem Köflkü.
8- Dinlenme Köflkü.
9- Mehmet Pafla Saray›.
yerlerine bir kaç as›r evvel ‘Kavakl› Bostan’
derlermifl.” Bu bostan› tafl bir köprü ikiye ay›r›yordu.
Bu derenin etraf›nda bir çok eserler vard› ki,
flunlard›r:
10- Sultan Selim (1566-1574) Köflkü.
1- Taz›c›lar Oca¤› Camii.
11- Sultan Murat (1574-1595) Köflkü.
2- Za¤arc›lar Oca¤›.
Bahçenin denize bakan taraf›, dik yamaçlar
halinde sahile inmektedir. Burada ancak iki
geçit vard›r. Birincisi o devirdeki ismi Hünkâr
‹skelesi olan, bugünkü Harem ‹skelesi; di¤eri
ise, ‹hsaniye ‹skelesi Soka¤›331-332/2’ndaki,
sahile inen, tafl merdivenli yoldu. Yak›n tarihe
kadar, fiirket-i Hayriye vapurlar›406-7a+b bu
iskeleye u¤rayarak yolcu al›rlard›. Biletçi kulübesi hâlâ durmaktad›r. Bu iskele sonradan terk
edilmifl ve daha sonra da Atatürk’ün emriyle
yerine Çifte Kayalar Halk Plaj› yap›lm›fl ve arkas›ndaki dik yamaca da çam a¤açlar› dikilmiflti.
O devirde saray bahçesi, Üsküdar flehrinin d›fl›nda ve uza¤›nda say›l›yordu. Salacak bile Üsküdar’›n hududunda bir köydü. Sinan Pafla Camii ve mahallesi ancak 1575 tarihlerinde kurulmufltu.
Mehmet Pafla Saray›’n›n üzerinde bulundu¤u
tepenin denize bakan taraf› dik bir yard›r. Ankara asfalt› yap›lana kadar deniz bu tepenin
eteklerine kadar sokuluyordu. Tepenin sol taraf›nda Harem ‹skelesi, sa¤ taraf›nda Kavak ‹skelesi bulunuyordu. Bu iskelenin yan›na akan
ve ismini iskeleden alan Kavak Deresi, Duvardibi Polis Karakolu’nun yan taraf›ndan bafllayarak akar ve denize ulafl›rd›. Derenin, denize
yak›n yerleri, tonoz kemerli kanallar içine
al›nm›flt›. Bu kanallar› yak›n zamana kadar
görmek mümkündü. “Bu sahan›n k›fllaya yak›n
Her ikisi de Kanunî devrinde yap›lm›fl olup bu
vadinin ilk eserleridir. Hangi tarihte yap›ld›¤›
belli de¤ildir. 1551 tarihinde yap›ld›¤› söylenebilir.
3- Kavak (Gümrük) Teflkilat›. Bunun hangi
tarihte kuruldu¤u belli de¤ildir.
4- Sultan I. Ahmet (1603-1617) Çeflmesi. Bu
çeflme ile beraber Kavak Saray›’n›n yan›na,
Kavak Saray› Camii yap›lm›flt›r. Sultan Ahmet, Haydar Pafla’da deniz k›y›s›nda 1023
(1614) tarihinde bir çeflme daha yapt›rm›flt›r.
Di¤er çeflmenin de bu tarihte yap›lm›fl oldu¤u
düflünülebilir.
5- Darü’s-saâde a¤as›n›n 1049 (1639-40) y›l›nda yapt›rm›fl oldu¤u cami ve bu camiin vakf›
olan Çömlekçiler Kârhanesi.
6- Müsahib Ali A¤a’n›n 1064 (1654) senesinde yapt›rm›fl oldu¤u namazgâh ve Çeflmesi.
7- 1077 (1666-67)’de Lala Beflir A¤a’n›n yapt›rm›fl oldu¤u Kavak ‹skelesi Camii.
8- Nevnihal Hatun Namazgâh›.
9- Hasip Pafla Çeflmesi.
10-Taz›c›lar Köflkü.
1373
Kavak Saray›’n›n yerinde, Bizans devrinde de
‹mparatorluk Saray›’n›n bulundu¤unu biliyoruz. Bir sayfiye yeri olan bu yerde, ‹mparatoriçe Teodora’n›n ve ‹mparator Aleksis’in yapt›rm›fl oldu¤u meflhur ‘Haremyum Saray›’ ve bahçeleri vard›. Villehardouin buras›n›: “‹nsan gözünün görebilece¤i en güzel ve sefal› ve insan
yüre¤inin en çok arzu edece¤i letafetle dolu bir
yer” olarak vas›fland›rm›flt›r.
Bu görkemli saraylar, 1096 ve 1144 Haçl› Seferleri s›ras›nda korkunç bir flekilde ya¤ma
edildi. Dördüncü Haçl› seferinde (1202-1204),
‹stanbul gibi Üsküdar’da da ya¤ma ve katliam
edilmifl ve Haremus Saray›’ndaki k›ymetli eflyalar kap›fl›lm›fl ve saray tahrip olunmufltu. Bizans devrinin bu muhteflem saray›ndan Fatih
devrine hiç bir fley intikal etmemifltir. Daha
genifl bilgi için Ayazma Saray› bahsine bak›n›z.
1347 veya 1348 tarihlerinde Orhan Gazi, Bizans Prensesi Teodora ile evlendikten bir sene
sonra, kar›s› ve o¤ullar› ile beraber, kay›n pederi ‹mparator VI. Yoannis Kantakuzinos’un
davetlisi olarak Üsküdar’a gelmifl ve bu sarayda oturmufltu. Osmanl› ‹mparatorlu¤u döneminde Üsküdar bahsine bak›n›z.
ri, havuz tafllar› aksam› Kavak’taki asker f›r›n›
karfl›s›nda köhne bir binan›n içinde 30-35 sene evvel (1895-1900 senelerinde) duruyordu.
14-15 yafllar›nda iken Taz›c›lar Ah›rlar› denen
binalarda bugün Darü’l-kelp Hastahanesi (Köpek Bak›m Evi) aras›ndan geçen yolun sa¤ taraf›ndaki köflede büyük bir ç›nar a¤ac›, akar sulu at çeflmesi yalaklar› ve a¤açl›kl› bir secdegâh
vard›. Bu namazgâh›n bir köflesine isabet eden
ad› geçen ç›nar›n dibindeki dairevî set üzerinde kahvecilik eden ak sakall› bir ihtiyar zat bulunuyordu.
‘Hac› Baba’ diye askerlerin, yolcular›n hitap
ettikleri bu zinde vücutlu k›r kahvecisine üstad›m Ressam Seyit Bey merhum, o havalide resim yapma¤a geldikçe u¤rar, Hac› Baba ile flakalafl›r ve nefis kahvesinden içerdi. Bu ihtiyar
zat, mîr-i kelâm ve nüktedand›. Bu havalinin
canl› bir tarihi olan ve çok okunakl› güzel ta’lik yazan nuranî çehreli adam›n kim bilir unutma¤a çal›flt›¤›, elemli bir mazisi vard›.
Hac› Baba’n›n ifadesine göre, kay›n pederi,
Sultan II. Mahmut devrinde bevvab (kap›c›)
imifl. Bu saray›n büyük k›sm›, Sultan Mecid’in
zaman›nda (1839-1861) y›kt›r›lm›flt›r.
Harem ad›, Bizans ‹mparatorlu¤u zaman›nda
kullan›ld›¤› halde Osmanl› döneminde kullan›lmam›flt›r. Bizans döneminin Haraeum’u,
Türk devrinde Hünkâr ‹skelesi, saray› ise Kavak veya Üsküdar saray› ismini alm›flt›r.
Bu Hac› Baba gibi Harem ‹skelesi’nde bir de
kahveci ‘Pafla Baba’ vard› ki, burada deniz kenar›nda set üzerinde olan kahvehaneye bu zat›n ismine izafeten ‘Pafla Baba Kahvesi’ denir.
Matbu ‹ngilizce sahil haritalar›nda yaz›lm›flt›r.
Merhum Dr. R›fat Osman Bey’in Belediye Mecmuas›’na yazd›¤›, 1930 tarihli Üsküdar Sahillerinde Tarihi Bir Seyran bafll›kl› yaz›s›nda:
Pafla Baba, Sultan Mahmut’un hamlac›lar›ndan olup ihtiyarl›¤›nda Kavak Saray›’nda bekçilik etmifltir. Harem ‹skeleli Ressam R›za
Bey’in, Pafla Baba’n›n hikâyesine göre yazd›¤›
notlarda, saray›n kap›s›ndan girilince iki oda
aras›ndaki tafll›ktan girilip mermer döfleli bir
divanhaneye ç›k›lmaktad›r. Bu divanhanenin
ortas›nda büyük bir havuz varm›fl, kap›s› buraya aç›lan ve denize naz›r olan çok süslü ve güzel mermer çeflmeli bir oda, köflede küçük bir
hamam ve s›ra ile odalar varm›fl. Saray›n arka
taraf›nda maiyyete mahsus iki bina ve bir de
mutfak varm›fl...” demektedir.
“Kavak Saray›’n›n infla tarihi malum de¤ildir.
Fakat, 1179 (1765-66) tarihinde tamir olundu¤una dair bir tarih levhas›yla rokoko tarz›nda kabartma tezyinatl› mermerden mamul hamam kurnalar›, çeflme tafllar›, pencere sövele-
Ayn› yaz›n›n biraz afla¤›s›nda ise;
Ba¤larbafl›’nda
Zeynep-Kâmil
Hastahanesi’nin
k›ymetli baflhekimi
Eyüp Bey’in köflkü.
1374
“Haritam›zda Kavak ve Harem ‹skeleleri aras›ndaki buruna –ki son 25-30 sene evvel, kasaphane infla edilmiflti– ‘fieker Burnu’ deniliyor. Kasaphane binas› hizas›nda Haremlilerin
ve ora bal›kç›lar›n›n ‘fieker Kayas›’ dedikleri
ve sular›n çoklu¤unda denizin içinde kalan bir
tafl vard›.
eserinden ö¤reniyoruz. Akif Efendi, gurre-i
Muharrem 1172 (4 Eylül 1758) tarihinde flunlar› kaydetmifltir:
Haritada 4 no’lu yerdeki binaya sadece ‘köflk’
denilmifltir. Burada k›fllan›n odun ve kömür
ambar› vard›. Bahçesinde ‘Aflç› Dede’ denilen
ve o civar ahalisinin adaklar tafl›d›klar› bir kabir vard›r. Sultan III. Selim bu mevkie bir matbaa infla ettirmiflti. Bu yerin arka taraf›ndaki
s›rtlara ‘Karl›k Bay›r›’ denilmesi eski olup haritada bu ismi tafl›yan köflk vard›r. 35-40 sene
evvel bural› ihtiyarlardan iflitti¤ime göre, bu
köflk ve Harem ‹skelesi Mendire¤i, Sultan Süleyman zaman›nda yap›lm›fl.
“‹flbu 1172 senesi Muharremü’l-hareminin
gurre-i garray-› yümn-ârâs› olan isneyn günü
re’fetlu, inayetlu sadrazam-› vâlâ-himem efendimiz hazretleri binifl tarikiyle Üsküdar’da vaki
Mehemmed Pafla Kasr-› bî-hemtas›na teflriflerinde Âsitâne-i saâdet’de bulunan vüzeradan
hâlâ Tevk›î olan Vezir-i mükerrem Küçük
Mustafa Pafla Hazretleri kübera-y› vüzera-y›
îzamdan bulunmalar›ndan nâfli tahsisen dahi
ikram-› asafaneleriyle müstesna buyurulmak
iradesiyle savb-› inayet-evb-i daveranelerinden mahsusca da’vet ile Kavak ‹skelesi’nden
süvaren teflriflerinde hademe-i bab seng-i rikabda istikballerine flitab ve huzur-› fa’izü’s-sürûr-› asafanelerine müsüllerinde revazifl-i gûnagûn-› kerimaneleri mebzul buyuruldu¤undan ma’ada gâh menak›b-i han-› salisü’n-nakl
ve gâh hanende fas›llar› olarak da’am-› dühengâm› ya’ni zuhur ü flam keflide buyurduklar› dahi sazendegân seyr-i aheng ile meclis-i
Baykara-intizam reside-i hüsn-i hitam olub
Vezir-i müflarünileyh Hazretleri’nin teflrifleri
siyak› üzere avded eyledikden sonra re’fetlu
Sadrazam Hazretleri cüz’ice dahi aram ve
da’ire-i merkume ustas› ve hüddam› ve mehteran-› hayme-i hassa neferat› ve sair hidmetde
olan kullar›na âtâya-y› vafire i’tas› akabinde
yine Kavak ‹skelesi’nden sandal-› hüma-ballerine süvar ve Bahçekapusu’ndan âfliyan-› devlet olan saray-› asafanelerine teflrif-i kudum-›
re’fet lüzum buyuruldu.”
Haritada ‘Valide Köflkü’ ve ‘Harem Köflkü’ diye gösterilen yerlerde yüksek ve metin duvarlar vard›r. Valide Köflkü arsas› civar›nda sonradan ah›rlar infla olundu. Bu köflkün duvarlar›
önündeki bay›rlarda Ressam R›za Bey, topraklara kar›flm›fl pek çok çini parçalar› toplam›flt›.
Bu mevkiden iskeleye inen yokuflun alt bafl›nda tatl› sulu bir kuyu ve üzerinde bir saray kad›n›n›n ismi yaz›l› olan bir mermer bilezik vard› ki son senelerde müzenin ‘Çinili Köflk’ k›sm›na naklonulmufltur.” diye çok k›ymetli ve
ayd›nlat›c› bilgi vermektedir.
Muzaffer Erdo¤an Bey’in yazm›fl bulundu¤u Lâle Devri Bafl Mimar› Kayserili Mehmet A¤a adl›
k›ymetli eserinin 38. sayfas›nda 10330, 344
Nolu Mühimme Defteri’ne atfen verdi¤i bilgiye
göre Kavak Bahçesi’nde bulunan Mehmet Pafla Kasr› ve bu kasr›n su yollar› 8 Rebiyülâhir
1146 (18 Eylül 1733) tarihinde ad› geçen mimar taraf›ndan tamir edilmifltir.
Yine ayn› eserin 39. sayfas›nda Mehmet Pafla’n›n Üsküdar Bahçesi içinde de bir kasr› oldu¤u yaz›l›d›r. Bu kas›rlar›n ilki Sokollu Mehmet Pafla’ya, ikincisi ise Niflanc› Mehmet Pafla’ya aittir.
Kavak Saray›, 1179 (1765-66) tarihinde, Sultan III. Selim’in babas›, Sultan III. Mustafa zaman›nda (1757-1774) tamir ettirilmifl, fakat
k›sa bir zaman sonra Sultan III. Selim, Kavak
Saray› bahçesine ve uzun zamandan beri y›k›lm›fl olan Sultan I. Ahmet Camii’nin yerine
“1216 (1801-2) senesi binas›na bafllan›p 1220
Bu ifadelerle Tuhfetü’l-Mimarîn’in ve Tezkiretü’l-Ebniye’nin verdi¤i bilgiler do¤rulanmaktad›r.
Selimeiye K›fllas›, Camii ve mahallesi yap›ld›ktan sonra zaman zaman Kavak Saray› ismiyle de an›lan Mehmet Pafla Kasr›’na Sultan III.
Mustafa’n›n ara s›ra geldi¤ini ve burada tatl›
vakitler geçirdi¤ini Teflrifatç› Akif Mehmet
Efendi’nin Tarih-i Cûlus-› Sultan Mustafa adl›
Millet Bahçesi
karfl›s›nda Mabeyinci
Ziver Bey’in köflkünün
y›k›l›fl›. (fiubat 1999)
Köflk yak›n zamanda
yeniden yap›lm›flt›r.
1375
Muharreminin 5. günü (5 Nisan 1805) külliya
hitam olup” alt k›sm› kârgir üst k›sm› ahflap
“Nizam-› Cedid askerine mahsus bir k›flla-i âliye dahi bina ve infla olunmufltur.”
Asl›nda Üsküdar Saray› diyebilece¤imiz bu saraylar toplulu¤u, Topkap› Saray›’n›n adeta bir
yazl›k bölümü idi. Bu saraylar›n bir bölümü, ilk
önce, 1169 (1755) tarihinde, Sultan III. Osman devrinde halka aç›lm›fl ve buraya iki mabet yapt›rarak iki mahalle teflkil etmifltir. Bunlar yukar› ‹hsaniye Mahallesi ile afla¤› ‹hsaniye
Mahallesidir. Saraylar›n y›k›lmas› ile meydana
gelen arsalar, ev yapmak kayd› ile halka ihsan
edildi¤inden bu yerler ‹hsaniye diye ünlü olmufltur. Hangi saraylar›n y›k›lmas› ile bu mahalle meydana gelmifltir, bu henüz belli de¤ildir.
Cevdet Pafla ünlü tarihinde Kavak Saray›’n›n
ortadan kalkmas›n› da flöyle anlatmaktad›r:
“24 Nisan 1779 tarihinde, uzun süreden beri
yüz çevirip bakmayan eski sultanlar›n, y›k›l›p
sars›lmas›n› hat›ra getirmedikleri Üsküdar’da
Kavak Saray› baz› seyircilerin çakmak k›v›lc›m›ndan tutuflup yanm›flt›r. Her ne kadar söndürülmesine çal›fl›ld›ysa da fayda vermeyerek
tamam› yand›.”
Bu ifadeden Kavak Saray›’n›n uzun süreden
beri kullan›lmad›¤› ve civar›na mesire için baz› kimselerin gelebildi¤i anlafl›lmaktad›r.
Üsküdar Saray›’n›n bir bölümü de 1794 A¤ustos’unda y›kt›r›lm›flt›r. Bunu ‹ngiliz yazar Morritt’in kitab›ndan ö¤renmekteyiz.
Bu y›k›mdan sonra yerine Selimiye K›fllas› ile
Selimiye Mahallesi tesis edilmifl ve geriye sadece Mehmet Pafla Saray› kalm›flt›r.
1190 (1776) y›l›nda yap›lm›fl bir krokiden anlafl›ld›¤›na göre, saray, üç bölümden olufluyordu:
1. bölüm, harem bölümü olup alt› köfleli yüksek duvarla çevrili bir küçük bahçenin do¤u
ucunda, ortas› avlu olan, dört köfleli bir bina
idi. Harem bölümünün bugünkü Çiçekçi semtinde bulundu¤u ve bütün semti kaplad›¤› san›lmaktad›r.
2. bölüm, harem binas›n›n gerisinde yine etraf› duvarla çevrili, da¤›n›k biçimde yap›lm›fl
1376
köflklerin bulundu¤u bahçe.
3. bölüm, spor alan› olup Hasbahçe’nin Üsküdar taraf›ndan ve flimdiki ‹hsaniye semtinde
idi.
Selimiye K›fllas›’n›n, camiinin ve koca bir mahallenin yap›m› s›ras›nda Sultan Selim, 1216
(1801-2) tarihinde Kavak Saray›’n›n eski su
yolunu da tamir ettirmifltir. Üsküdar Vak›f Sular› bahsine bak›n›z.
Mehmet Pafla Saray›, Padiflah’›n Selimiye K›fllas›’ndaki askerin talimini görmek ve istirahat
etmesi için b›rak›lm›flt›. Selimiye K›fllas›’n›n
Alemdar Mustafa Pafla Vak’as›’nda ve 28 Ramazan 1223 (17 Kas›m 1808) tarihinde yeniçerilerce yak›lmas› s›ras›nda da her nas›lsa kurtulmufltur. Selimiye K›fllas› bahsine bak›n›z.
Mehmet Pafla Saray›, Abdülmecit devrinin
(1839-1861) sonlar›nda y›k›lm›flt›r. Bunu,
Kraliçe Victoria’n›n resim hocas› olan Eward
Lear’›n K›r›m Harbi esnas›nda F. Nightingale
için yapt›¤› bir resimden anl›yoruz.
K›r›m Harbi (1853-1856) s›ras›nda yap›lan bu
resimde, Selimiye ve Harem sahilleri çok aç›k
bir flekilde görülmektedir. Buna göre, Kavak
Saray› külliyesinin bir parças› olan Mehmet
Pafla Kasr› hâlâ ayaktad›r. Resimde ayr›ca Kavak ‹skelesi’ndeki Darü’s-saâde A¤as› Beflir
A¤a Camii, Kavak Deresi ve derenin iki kenar›ndaki a¤açlar canl› bir flekilde temafla edilmektedir.
Kaynaklar: (Hadîka, 2/189) (Dr. R›fat Osman, Üsküdar
Sahillerinde Tarihi Bir Seyran, ‹stanbul Belediye Mec. Eylül
1930, Say›: 73/1) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 237) (F›nd›kl›l› Mehmet A¤a, Nusretname, ‹. Parmaks›zo¤lu Türkçesi, 2/35-37) (A. Refik, Türk Mimarlar›,
s. 71) (Uzunçarfl›l›, Osmanl› Tarihi, III/37) (Naimâ Tarihi,
Dan›flman Türkçesi, 3/1317) (‹nciciyan, XVIII. As›rda ‹stanbul, ‹stanbul 1956, s. 111) (‹slâm Ans. 4/400) (Kömürcüyan, XVII. As›rda ‹stanbul Tarihi, s. 54-300) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/170 vd.; 8/9394, 129-130)(Melul Meriç Mimar Sinan, s. 40, 117-125)
(N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 225) (M. Melling, Voyage
Pittoresque...) (M. Erdo¤an, Osmanl› Devrinde ‹stanbul
Bahçeleri, Vak›flar Der. 4, s. 149-171) (M. Erdo¤an, Üsküdar Su Yolu Haritas›) (D’Ohsson, 18. Yüzy›l Türkiyesinde,
Tercüman 1001 Eser, s. 158) (H. fiehsuvaro¤lu, XIX. As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve Saraylar, 10 Eylül 1947 Akflam)
(Ayvansarayî, Vefeyât, s. 44-51) (fiem’danizâde Tarihi, M.
Aktepe Türkçesi II/A, s. 61) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl.
1972 2/167) (Tarih Vesikalar› Say›: 13-14) ((H. fiehsuvaro¤lu, III. Selim Ruznamesi’nde Kas›rlar, Akflam, 8 Mart
1953) (M. Erdo¤an, Kayserili Mehmet A¤a, s. 38-39) (Mimar Sinan’›n Hat›ralar›, Hayat Tarih Mec. 7 A¤ustos 1966,
Say›: 3, s. 49) (Suphi Tarihi, s. 176/a) (S. Ünver, Üsküdar
Kavak Saray› Hakk›nda Vesikalar› S›ralama ve Bir Deneme,
Yücel Mec. 1937, Say›: 29, s. 175 ve Say›: 30, s. 215)
(Baflvekâlet Arflivi, Saraylar Dosyas› No. 1164 ve 2897)
(Ahmet Rasim, fiirket-i Hayriye, Bo¤aziçi Salnamesi 1330)
(Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 234) (Muzaffer Erdo¤an, Trakya Âbidelerinde Yap›lan ‹mar Çal›flmalar›, Güneydo¤u Avrupa Araflt›rmalar› Der.
Say›: 6-7, s. 127) (Orhan Köprülü, Osmanl› Tarihinin Yabanc› Kaynaklar›ndan ‹ngilizce Kaynaklar, Belleten Say›:
196, s. 269) (III. Selim’in S›r Kâtibi Ahmed Efendi Ruznamesi, Haz. Sema Ar›kan, Ankara 1993, s. 7, 65-67, 70-73,
82, 89, 127, 144, 165, 179, 191-192, 216-218, 235, 275,
290, 306, 331-335, 352, 359, 375, 377, 384-385) (Baflbakanl›k Osm. Arfl. M. Cevdet Tasnifi, Saray No. 1164)
(Sultan III. Selim’in 23 Muharrem 1220/23 Nisan 1805 Tarihli Vakfiyesi, Milli Kütüp. F. K. 21) (Kâtip Çelebi, Fezleke, ‹stanbul 1287, 2160 b) (Teflrifâtî Mehmet Akif, Tarih-i
Cülus-› Sultan Mustafa, Süleymaniye Kütüp. Esad Efendi
Bölümü. No. 2108, T.Y. 97) (Tarih-i G›lmanî. Haz. Kâmil
Su. ‹stanbul 1976, s. 14) (H. fiehsuvaro¤lu, ‹stanbul Saraylar›, Yap› ve Kredi Bankas›’n›n 10. Y›ldönümü Hat›ras›. ‹stanbul 1954, s. 31)
KAYA SULTAN SARAYI
(P‹YALE PAfiA SARAYI)
S
aray, Sultantepe’de ve bu tepenin Bo¤aziçi’ne bakan yüksek s›rtlar›nda ve Mihrimah Sultan Saray›’n›n yan›nda idi.
ile ‹mam Hüsnü Soka¤› aras›nda ve Bo¤aziçi’ne bakan bir mevkide idi. Bu her iki sokak
bugün de bir büyük bahçe duvar›na dayanarak
son bulmaktad›r. Bu duvar›n bafllad›¤› yer ile
fiemsi Efendi Soka¤› aras›ndaki genifl ve a¤açl› alan Kaya Sultan Saray›’n›n yeri idi. Bu yerde, Mihrimah Sultan Saray›’n›n arsas›nda oldu¤u gibi hâlâ tonoz bakiyeleri ve kemerler görülmektedir. ‹mam Hüsnü Soka¤›’n›n duvara
yak›n bir yerinde ve sol tarafta bir Ayazma bulunmaktad›r. Üsküdar Ayazmalar› bahsine bak›n›z.
Bu saray›n Kaptan-› Derya Piyale Pafla’ya
(1554-1568) ait oldu¤unu ve sonradan IV.
Murat devrinde (1623-1640) k›z› Kaya Sultan’a geçti¤ini biliyoruz. Evliya Çelebi, Piyale
Pafla Havuzu’nu yazarken:
“Kaya Sultan bahçesinde denize bakan bir tepe
üzerinde bir alçak köflk... bir büyük havuz varki,
içinde kay›¤›, büyük bal›klar› vard›r.”
diyor.
Kâtip Çelebi’de, Piyale Pafla bahçesinden
“Acaib-i alemden” diye bahseder.
Evliya Çelebi, saray›n Mimar Sinan yap›s› oldu¤unu söyler. Fakat Mimar Sinan’›n eserlerini anlatan kitaplarda ismi kay›tl› de¤ildir. Saray tahminen 1555-60 tarihlerinde yapt›r›lm›fl
ve Pafla’n›n 1578 tarihindeki vefat›ndan sonra
kar›s› Gevher Sultan’a ve onun da 1593 tarihlerindeki ölümü üzerine k›z› Hadice Han›m
Sultan’a geçen bu saray, Kaya Sultan’›n 1648
tarihinde Melek Ahmet Pafla ile evlendirilmesi üzerine kendisine cihaz (çeyiz) olarak veril-
K›s›kl› Meydan›.
Solda eski tramvay
idaresi binas›.
Evliya Çelebi k›ymetli Seyahatname’sinde:
“Nakkafl Pafla Bahçesini geçip Öküz Liman›’ndan sonra Kaya Sultan Saray› ve Ba¤› geçilerek büyük Üsküdar’a gidilen bir cadde vard›r.” demektedir. Öküz Liman›nda, Sokolluzâde ‹brahim Hanzâdeler’in güzel bahçeleri ve
yal›lar› vard›.
Bu ifadede ad› geçen Öküz Liman›, bugün Paflaliman› ismiyle an›lmakta olup Abdurrahman
A¤a Camii’nin ön taraf›ndaki deniz k›sm›d›r.
Daha genifl bilgi için Serasker Hüseyin Avni
Pafla Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Mihrimah Sultan Saray›, Yeni Dünya Soka¤›
1377
mifltir.
seviyesinin alt›nda kald›¤› görülmüfltür.
Saray›n hangi tarihte y›k›ld›¤› veya yand›¤› bilinmemektedir.
Merhum, Osman R›fat Bey, Belediye Mecmuas›’na yazd›¤› bir yaz›da:
Piyale Pafla, 1560 Cerbe Seferi’nden sonra Tunus’tan getirdi¤i üzüm fidelerini bugün Tunusba¤› ad› verilen yere diktirerek bir ba¤ tahsis
etmifl ve buraya ayr›ca bir de havuz ve bahçe
yapt›rm›flt›. O devirde bu genifl alan henüz iskân edilmemiflti.
“Salacak ‹skelesi geçilince, K›zkulesi karfl›s›nda ‘Yedi Kardefller Burnu’ denilen bir ç›k›nt›
daha vard›r. Burada bahçesi denize kadar uzanan bir yal› vard› ki, gençli¤imizde H›fz› Pafla
tasarrufunda idi. Pafla’dan iflitildi¤ine göre, bir
kaç as›r evvel meflhur Piyale Pafla’n›n yal›s› burada imifl” demektedir.
Tunusba¤› Bahçesi (Piyale Pafla Bahçesi), annesi Gevher Han Sultan’›n vefat›ndan sonra
k›z› Hadice Han›m Sultan’a intikal etmifl ve o
da bir vak›f meydana getirmifltir.
Hadîka yazar› bu yerden flöyle bahseder: “Üsküdar’da Tunus Ba¤› denmekle (maruf) bahçesi müzeyyen Piyale Pafla’n›n binas›d›r.
Kaya Sultan için Mihrimah Sultan Camii Türbesi bahsine bak›n›z.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde, Piyale Pafla
Tepesi, Piyale Pafla Havuzu ve Piyale Pafla Yal›s› isimleri geçmektedir. Bunlardan ilk ikisinin Sultantepe üzerinde oldu¤unu biliyoruz.
Yak›n tarihe kadar, Bo¤aziçi sahillerindeki yal›lar›n arkas›ndaki yamaçlar› süsleyen korularda, yal› sahiplerine ait köflkler vard›.
Evliya Çelebi, Üsküdar Saraylar›’n› anlat›rken
yaln›z Piyale Pafla yap›s›n›n ‘yal›’ oldu¤unu iflaret etmifltir. ‹flte bu yal›n›n, Sultantepe eteklerinde, flimdiki kuleli tütün deposunun sol taraf›nda bulundu¤u tahmin edilmektedir. Yal›y›,
Sultantepe’deki köflke ba¤layan merdivenli yol
bugün de mevcut olup fiemsi Efendi Soka¤›
‹smini Atatürk’ün Manast›r’daki hocas›ndan
alan fiemsi Efendi Soka¤›’n›n en üst noktas›nda bugün iki büyük ahflap konuk bulunmaktad›r. Kaya Sultan Kasr› bu konaklar›n yerinde
idi. Bahçesi Susuzba¤ Soka¤›’ndan Yenidünya
Soka¤›’n›n bafl›na kadar uzan›yordu.
Kaya Sultan veya Piflale Pafla Yal›s›’n›n suyunu
temin eden iki hazne, Hüseyin Baykara Soka¤›’n›n sa¤ taraf›nda bugün de mevcuttur. Bunlar›n, Mihrimah Sultan Camii’nin flad›rvan›na
su verdi¤ini kabul etmek yanl›flt›r. Yap›lan ölçümler neticesinde bu depolar›n, flad›rvan su
1378
Salacak ‹skelesi geçilince bahçesi denize kadar
uzanan iki yer vard›r. Bunlardan birincisi, bugün Salacak Bahçesi ve plaj› ismiyle bilinen
gazino ile onun yan›nda, Cafer Tayyar Pafla’ya
ait olup bir zamanlar harabiyetinden dolay›
Perili Köflk ismiyle an›lan binad›r. Piyale Pafla
Yal›s›, bu yerlerden birisi veya ikisinin birleflti¤i alan üzerinde olmal›d›r.
H›fz› Pafla’n›n verdi¤i bilgi do¤ru oldu¤u taktirde Piyale Pafla’n›n Üsküdar sahillerinde iki
yal›s› oldu¤u anlafl›l›r. Ayn› tarihlerde yaflam›fl
olan Siyavufl Pafla’n›n (öl. 1602) da Üsküdar’da iki saray› bulundu¤unu, Mimar Sinan’›n
eserlerini anlatan, Sâî Mustafa Çelebi’nin (öl.
1004/1595-96) Tezkiretü’l-Bünyan adl› eserinden ö¤reniyoruz.
Baflvekâlet Arflivi’nde kay›tl› bulunan Sultan
III. Murat (1574-1595) devrine ait 991 (1583)
tarihli bir Mevacib (ayl›k, maafllar) Defteri’nde
Kaptan-› Derya Piyale Pafla’ya (1554-1568) isnad edilen bir Bahçe-i Hassa’n›n mevcudiyeti
görülmektedir.
Piyale Pafla’n›n bir di¤er bahçesi de Çanakkale’de, Kilitbahir’in güneybat›s›ndaki Havuzlar
mevkiinde idi. Burada hâlâ bir büyük kitâbeli
çeflme ve bir k›r kahvesi vard›r. Havuzlar fiehitli¤i de buradad›r. Havuzlar ismini Pafla’n›n
bahçesindeki havuzlardan alm›fl olmal›d›r.
Evliya Çelebi buraya Killik Burnu demektedir.
“Piyalepafla bahçesinde zevk ve safaya dalm›fl
iken vakarl› Padiflah, da¤lara ava gitmek üzere
yan›m›zdan geçti. Bir bahçe, bir acaip ve garip,
ibret verici bir flekilde tarhedilmifl bir ‹rem Ba¤›’d›r ki, her semtinin birer çeflide be¤enilmifl
sofalar›, havuz, flad›rvan, sebil ve f›skiyeleri, ne
dil ile tarif, ne de kalem ile anlat›lamaz.”
Avc›, Sultan IV. Mehmet (1648-1687) devrine ait 1063 (1653) tarihli baflka bir Mevacib
Defterinde dahi ismi zikredildi¤ine göre, saray›n bu tarihlerde Bostanc›bafl› emir ve idaresi
alt›nda faaliyette oldu¤u anlafl›lmaktad›r.
Piyale Pafla, Osmanl› Devleti’nin naml› bir veziri olup Sinan Pafla’n›n ölümü üzerine 961
(1554) tarihinde kaptan-› derya tayin edilmifltir. Bir çok deniz seferlerinde bulunan Pafla,
1560 Cerbe Deniz Muharebesi’ni kazanm›fl,
969 Zilhiccesi’nde (A¤ustos 1562)’de Sultan
II. Selim’in k›z› Gevher Sultan ile evlenmiflti.
Piyale Pafla, 12 Zilkade 985 (21 Ocak 1578)
tarihinde vefat ederek Kas›mpafla’daki camiinin k›ble taraf›ndaki türbesine gömüldü. 14
y›la yak›n kaptan-› deryal›k görevinde bulunmufl iyi ahlâkl›, mütevaz› ve muhterem bir
devlet adam› idi. Kendisinin Kas›mpafla’daki
bu camiinden baflka, Eyüp civar›nda bir mescidi, Mercan’da bir sebili ve s›byan mektebi, Kilitbahir’de bir camii ve Sak›zadas›’nda camii
ve hamam› vard›r.
Gevher Sultan, bir rivayete göre, 1580 tarihinde vefat etmifl ve babas›n›n Ayasofya Camii
hazîresindeki türbesine gömülmüfltür. Cerrahpafla Camii karfl›s›nda, Ya¤l›kç›zâdeler’in kona¤› yan›nda bir medresesi vard›r.
Baflvekâlet Arflivi Masarif-i Ta’miriye Defteri
Maliye Defteri Tasnifi No. 8947, s. 293’te Kaya
Sultan Saray›’n›n, Lâle Devri bafl mimar› Kayserili Mehmet A¤a taraf›ndan 6 Recep 1143
(15 Ocak 1731) tarihinde tamir edildi¤ini görmekteyiz.
Kaya Sultan Yal›s› veya yal›n›n bir k›sm› sonradan Rumeli Kad›askeri Hayrullah Efendi’ye
intikal etmifltir. Osmanl› Arflivi Evkaf Defteri’nde, gurre-i Z. 1210 (7. 6. 1796) tarihli bir
yaz›da: “Rumeli Kad›askeri Hayrullah Efendi’nin eflinden intikal eden Kaya Sultan vakf›ndan, Üsküdar’da Öküz Liman› kurbinde kain bir bab sahilhanenin mâ-i lezizi ile...” diye
bir kay›t mevcuttur.
Ayn› zamanda Reisü’l-et›bba olan Hayrullah
Efendi ayn› senenin Ramazan›nda attan düflerek vefat etti. Kabri, Üsküdar’da Nasuhî Efendi Camii hazîresindedir.
Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/295-299, 316; 2/27, 56-58, 147, 168-170, 175-
176, 286; 8/37, 164, 171-172) (Hadîka 2/27) (M. Erdo¤an, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Bahçeleri, Vak›flar Der. Say›: 4, s. 173) (Hayat Tarih Mec. 1965, Say›: 10, s. 19)
(Dr. Osman R›fat, Belediye Mec., Eylül 1930, Say›: 73/1)
(‹slâm Ans. 9/566) (Sicill-i Osmânî, 1/65; 2/41; 2/318
Hayrullah Efendi) (Zekeriyazâde, Farah Cerbe Seferi) (Kâtip
Çelebi, Tuhfetü’l-Kibar, O. fi. Gökyay Türkçesi, 1000 Temel Eser, s. 99-103 vd., 208) (M. Erdo¤an, Kayserili Mehmet A¤a, s. 35) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar boyunca ‹stanbul,
s. 153) (Erdem Yücel, Kuzguncuk, TTOK Belleteni Kas›m/Aral›k 1975) (Osm. Arfl. M. Cevdet Tas. Evkaf Defteri I, No 125-174, Evkaf Defteri IV, No 32919)
KEVAK‹BÎZÂDE KONA⁄I
Ü
sküdar’da, Selâms›z (Selâmi Ali Efendi)
Caddesi üzerinde, Solak Sinan Camii ile
Toygar Hamza Camii yak›n›nda ve Kevakibîzâde Ç›kmaz› ile Solak Ç›kmaz› aras›nda idi.
Kona¤›n bahçesi, kademeli bir flekilde, Hac›
Mutu Soka¤›’na kadar uzan›yordu. Bugün yerinde evler vard›r.
Kona¤›n, fieyh el-Kevakibî’nin o¤lu Veliyüddin Efendi taraf›ndan yapt›r›ld›¤› veya babas›ndan intikal etti¤i tahmin edilmektedir. Veliyüddin Efendi 1140 (1727) tarihinde vefat
etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 2.
Ada’da ve H Bölümü’ndedir.
Sicill-i Osmanî yazar› Kevakibîzâde (Y›ld›zlar
O¤lu) için flu bilgiyi vermifltir: “fieyh Mehmed
Efendi’nin o¤lu olup 1066 Zilhiccesi’nde (Eylül 1656) do¤du. Müderris, molla, Mekke Kad›s› oldu. 1126 (1714)’da ‹stanbul kad›s› oldu.
Bir sene sonra azl edilerek Halep’e ikamete
gönderildi. ‹ki sene sonra afv olundu. 1130
(1718)’da Anadolu Kad›askeri olup bir sene
sonra azl ile Midilli’ye sürüldü. K›sa bir zaman
sonra geri getirildi ve 1134 (1722)’de Rumeli
Kad›askeri oldu. Fâz›l, güzel ve vakur bir zat
idi.
O¤lu, Abdülbaki Efendi müderris ve Selânik
Mollas› olup 1150 (1737)’de vefat etti. Di¤er
o¤lu, Feyzullah Efendi mevaliden olup 1785
tarihlerinde vefat etti. Bunun o¤lu sudurdan
Raflid Efendi’dir.”
Bugün, Veliyüddin Efendi’nin yan›nda gömülü olanlar flunlard›r:
1379
1156 (1743)’da vefat eden Kevakibîzâde’nin
k›z› Ayfle Monla Kad›n.
1159 (1746). Kevakibîzâde Veliyüddin Efendi’nin di¤er k›z› Safiyye Han›m.
1238 (1822). Kevakibîzâde ‹stanbul Kad›s›
Raflid Efendi.
1239 (1824). Kevakibîzâde Mehmed Said
Efendi’nin efli Ayfle Kad›n.
KAZASKER
YESARÎZÂDE MUSTAFA ‹ZZET
EFEND‹ KÖfiKÜ
‹
zzet Molla’n›n saray denecek kadar büyük
olan kona¤› Büyük ‹hsaniye Semtinde idi.
Kendisi kona¤›n› o kadar çok sever ve be¤enirmifl ki, “Bu saray tekke olsa, beni de oran›n fleyhi
tayin etseler, art›k baflka hiç bir fley istemem” dermifl.
Ünlü hattatlar›m›zdan olan ‹zzet Molla, bilgili, güzel ve tatl› konuflan, girdi¤i her meclisi
flenlendiren bir kimse idi. Cana yak›n oluflundan ötürü Sultan Abdülmecit taraf›ndan çok
sevilirdi.
Afla¤›daki sat›rlar fiemsettin Kutlu Bey’in Eski
‹stanbul’un Ünlüleri adl› eserinden al›nm›flt›r:
Mustafa ‹zzet Efendi ünlü ve usta bir hattatt›.
Eski harflerle ‘v’ harfinin ad› ‘vav’d›. ‹zzet
Efendi, özellikle ‘çifte vav’ yazmakta eflsizdi.
Çifte vav, ‘v’ harfini simetrik olarak yazmaya
denirdi ve bunu her önüne gelen hattat beceremezdi.
Bir gün Üsküdar’dan Befliktafl’a geçecekti. O
zaman Bo¤az’da daha buharl› gemiler çal›flmaya bafllamam›flt›. Bir yakadan ötekine geçecek
olanlar ya ‘pazar kay›¤›’ denilen bir çeflit büyük
dolmufl mavnalar›na bineler, ya da tek bafl›na
bir kay›k kiralay›p öyle geçerlerdi.
Mustafa ‹zzet Efendi, ifli acele oldu¤u için ‘pazar kay›¤›n›’ bekleyemezdi. K›y›da bekleyen
kay›klardan birine atlay›p Kabatafl’a çekmesini
söyledi. Fakat Kabatafl iskelesine yaklafl›rken,
1380
paray› ödemek için koynuna el at›p kesesini
aray›nca dehfletle anlad› ki evden acele ç›karken keseyi yan›na almay› unutmufltur. K›vranmaya bafllad›. Kay›kç› da iri yar›, kaba saba bir
adamd›. Ne deyip ne yapaca¤›n› düflünürken
akl›na bir çare geldi:
“Bak evlâd›m,” diyerek korka korka konuflmaya bafllad›, “para kesemi evde unutmuflum. Yan›mda sana verecek bir akçe bile yok. ‹stersen
adresimi vereyim, akflama gel paran› al, istersen yar›n sabah ben gelip seni iskelede bularak
borcumu ödeyeyim.”
........
Tam o anda Mustafa ‹zzet Efendi’nin akl›na bir
çare geldi, “Evlad›m, ben hattat›m. Hattatl›¤›n
ne oldu¤unu bilir misin?..” Sana bir ‘çifte vav’
yazay›m. Sahaflar çarfl›s›nda kime götürecek
olsan sana bu kay›k paras›n›n elli, yüz mislini
verirler...”
Mustafa ‹zzet Efendi koynundan küçücük bir
ka¤›t parças› ç›kard›. Belindeki divit kalemle
hemen orac›kta ka¤›d›n üzerine bir ‘çifte vav’
çekip hâlâ homurdanmakta olan kay›kç›ya
uzatt›...
Bir kaç gün sonra bofl bir zaman›nda Sahaflar
Çarfl›s›’na giden kay›kç›, ilk önüne gelen dükkânc›ya: “Efendi flu ka¤›t para eder mi?” diye
sormaya kalmadan dükkânc›: “Ooo, Bu Mustafa ‹zzet Efendi’nin ‘çifte vav’›... Ne istersin?”
Dedikten sonra, adam›n cevab›n› beklemeden
eline yar›m alt›n tutuflturdu. Üstüne bir fley karalanm›fl ka¤›d›n bunca para etmesi karfl›s›nda
kay›kç› flaflk›na döndü...
Aradan haftalar geçmiflti. Bir köflede tek müflteri arayan bizim nobran kay›kç›, kalabal›k
aras›nda onu görünce derhal tan›d›. Ötekini
berikini yararak kay›¤›n› ‹zzet Efendi’nin bulundu¤u yere getirdi ve kendisine flöyle seslendi:
“Efendi baba, gel benim kay›¤›ma buyur. Hem
‘çifte vav’ da istemiyorum. Bir vav’a seni karfl›ya geçireyim.”
Mustafa ‹zzet Efendi, ta’lik hat’ta Türk hattatlar›n›n en büyü¤ü say›lan Yesarî Mehmed Esad
Efendi’nin o¤lu olup 1190 (1776) senesinde ‹stanbul’da do¤du.
Ta’lik hatt› babas›ndan ö¤rendi. 1826’da Molla, 1829’da ‹stanbul Kad›s›, 1839’da Anadolu
Kad›askeri, 1840’ta da Rumeli Kad›askeri oldu.
1842’de, devletin resmi gazetesi Takvim-i Vekayi’nin bas›ld›¤› yer olan Takvimhane’ye naz›r tayin edildi ve 2 fiaban 1265 (23 Haziran
1849)’da vefat ederek babas›n›n yan›na gömüldü.
Mustafa ‹zzet Efendi’nin Müderris R›fat Mehmet, Atâullah Mehmet Efendi ve Necip Pafla
isimli üç o¤lu vard›r. Birinci o¤lu 1264 (1848)
tarihinde, Atâullah Efendi ise 1287 (1807) tarihinde vefat etmifltir. Üçüncü o¤lu Ferik Ahmet Necip Pafla ise bir Türk bestekâr› olup
1812 tarihinde ‹stanbul’da do¤mufltur. 33 y›l
Türk ‹mparatorlu¤u’nda Milli Marfl olan Hamidiye Marfl›’n›n bestekâr›d›r. 28 Nisan
1883’te vefat eden Necip Pafla’n›n kabri, Sultan Mahmut Türbesi bahçesindedir.
Yesarizâde Mustafa ‹zzet Efendi’nin kabri, eski ad› Ac›çeflme Caddesi (Efraziye Yokuflu)
olan flimdiki Yesarizâde Caddesi üzerinde ve
Tuti Abdüllâtif Efendi Medresesi hazîresinde
iken 1920 tarihlerinde, caddenin tanzimi s›ras›nda, Fatih Camii Mezarl›¤›’na nakledilmifltir. Ayn› lâhit üzerinde iki flâhide bulunmaktad›r. Birinde:
Üstad-› ekrem Hattat el-hac Mehmed Es’ad elYesarî Efendi
16 Recep 1213 (24 Aral›k 1798)
KOCA MEHMET PAfiA SARAYI
S
aray›n Do¤anc›lar Camii civar›nda oldu¤u
san›lmaktad›r.
Evliya Çelebi, Koca Mehmet Pafla’n›n Kanunî
devri vezirlerinden oldu¤unu ve saray›n›n Üsküdar’›n en görkemli yap›lar›ndan biri bulundu¤unu beyan eder.
Hadîka yazar› ise:
“Çak›rc›bafl› Camii mihrab› önünde Sultan III.
Mehmet Han vüzeras›ndan E¤ri Gazas›’nda
beraber bulunan Koca Mehmet Pafla medfundur.” demektedir.
Ayn› yazar Vefeyât’›nda da:
“Vüzeradan iken 20 Muharrem 1007 (23
A¤ustos 1598) tarihinde vefat etmifltir.” der.
E¤ri Kalesi’nin muhasaras› 24 Eylül 1596’da
bafllam›fl, 12 Ekim 1596’da fetihle son bulmufltur. Bu sefer s›ras›nda ve 26 Ekim 1596 tarihinde meflhur Haç-Ova Meydan Muharebesi
kazan›lm›flt›r.
Koca Mehmet Pafla bu seferden 22 ay sonra vefat etmifl ve Do¤anc›lar Camii k›blesi önündeki mezarl›¤a gömülmüfltür. Bu mezarl›k 1920
tarihlerinde ayn› caminin arka taraf›na kald›r›lm›flt›r. Pafla’n›n flahidesi elan burada mevcuttur.
Di¤erinde ise:
Yesarizâde üstad-› ekrem el-hac Mustafa ‹zzet
Efendi
2 fiaban 1265 (23 Haziran 1849)
Kabrin yan›nda Hanya Fatihi Hüseyin Pafla’n›n mezar› vard› ki, bugün mevcut de¤ildir.
Hüseyin Pafla, Girit seferinden dönüp ‹stanbul’a geldi¤inde 1088 (1677) tarihinde katl
edilmifltir.
yaz›s› yer almaktad›r.
Kaynaklar: (fi. Kutlu, Eski ‹stanbul’un Ünlüleri, s. 301)
(Atâ Tarihi, III/110) (‹nal, Hofl Sada, s. 225) (‹nal, Son
Hattatlar, s. 567) (A. Gövsa, Meflhur Adamlar, s. 814)
(Abdurrahman fieref, Tarih Musahabeleri, Nami Duru
Türkçesi, s. 237) (Y. Öztuna, Türk Musikisi Ans. II/K›s›m
I, s. 68) (fi. Rado, Tan›nm›fl Edebiyatç›lar ‹stanbul’un Nerelerinde Oturdular, Hayat Tarih Mec. 1966, Say›: 12, s. 411) (Sicill-i Osmânî, 4/546) (Leyla Saz, Harem’in ‹çyüzü,
Milliyet Yay. s. 86)
Koca Mehmet Pafla’n›n silindir fleklindeki flâhidesinin üzerindeki tarih 1010 (1601-2)’dir.
Bir Sadaka Tafl› biçiminde yap›lan mezar tafl›n›n tepesinde, bozuk para koymak için oyulmufl bir çukurluk vard›r. Buradan kabrin, vaktiyle yol kenar›nda bulundu¤u anlafl›lmaktad›r.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Koca Mehmet
Pafla ismi bir çok yerde geçmektedir. Baz› tarihçiler Koca Mehmet Pafla ile Sokollu Mehmet Pafla’y› biribirine kar›flt›rm›fllard›r. Çelebi,
eserinde, ‹stanbul’da bulunan saraylar› anlat›rken “fiehzade Camii yak›n›nda Koca vezir
1381
Mehmet Pafla Saray›” ile “Alay Köflkü yak›n›nda Sokollu Mehmet Pafla Saray›”n› ayn› sayfada ayr› ayr› göstermifltir. Yine ayn› yazara göre
“At Meydan› yak›n›nda Koca Mehmet Pafla”n›n bir kervansaray› vard›. Pafla’n›n ayr›ca
Konya Ere¤lisi’nde ve Uluk›flla’da cami ve di¤er baz› hayrat› da mevcuttu. Evliya Çelebi’nin Koca Mehmet Pafla diye bahsetti¤i zat,
Öküz/Kara Mehmet Paflad›r. Pafla, “1030
(1620-21) tarihinde Halep Valisi iken vefat
ederek fieyh Bekir zaviyesinde bina eyledi¤i
türbede defn olunmufltur. 17 Ekim 1614 ve 18
Ocak 1619 tarihlerinde olmak üzere iki sadrazaml›¤› vard›r. Kaptan-› derya oldu¤u s›rada I.
Ahmet’in k›z› Gevher Sultan ile 1020
(1612)’de evlenerek damat olmufltur. ‹lk sadaretinden 17 Kas›m 1616’da Erivan baflar›s›zl›¤›
üzerine azledilmifl ve Üsküdar’daki saray›nda
oturmaya memur edilmiflti.
Koca Mehmet Pafla Saray›’n›n bu Mehmet Pafla’ya ait olmas› daha kuvvetli bir ihtimaldir.
Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/25-28, 75; 4/225, 232,236-237, 240) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Ç. Derin, s. 43, s. 75) (Hadîka, 1/27;
2/230) (‹slâm Ans. 7/581) (Peçevî Tarihi) (Naimâ Tarihi,
Dan›flman Türkçesi, 117) (Daniflmend, Kronoloji, 3/501509) (Sicill-i Osmânî, 4/135-147)
KOCA S‹NAN PAfiA SARAYI
S
adrazam Sinan Pafla’n›n bu muhteflem saray›, Salacak semtinde ve tahminen Çürüksulu Ahmet Pafla Köflkü’nün bulundu¤u yerde
veya civar›nda idi.
Üsküdar’›n bu mahallesi hâlâ Sinan Pafla’n›n
ismiyle yad edilmektedir. Pafla, 1575 tarihlerinde bu mahalleyi yapt›rd›¤› zaman, mahallenin nüvesini teflkil eden cami, çeflme, hamam
ve bir çarfl› infla ettirmiflti. Bunlardan cami ve
çeflme bugün de mevcuttur. Daha genifl bilgi
için Sinan Pafla Camii ve Çeflmesi bahsine bak›n›z.
Pafla, 6 Aral›k 1582 tarihinde sadaretten azledilmifl ve bunun verdi¤i üzüntü ile Üsküdar’daki bu saray›na kapanarak “âh-› derd-nâk-i hasret” çekerek vakit geçirmiflti.
Kendisinin Üsküdar civar›nda bir de çiftli¤i ol-
1382
du¤u söylenmektedir.
Sinan Pafla’n›n o¤lu Muhannes Mehmet Pafla,
bu sarayda vefat etmifl ve babas›n›n saray civar›n yapt›rd›¤› cami hazîresine gömülmüfltür.
Sinan Pafla’n›n 1004 fiaban›n›n beflindeki (Nisan 1596) vefat› üzerine saray›n, o¤lu Mehmet
Pafla’n›n uhdesine geçti¤i san›lmaktad›r. Çok
vesveseli olan Mehmet Pafla, 1014 Cemaziyelevvel (Eylül-Ekim 1605)’te vefat etmifltir.
Bundan sonra saray, Sinan Pafla Vakf›’n›n mütevellisi taraf›ndan Musahib Mustafa Pafla’n›n
varislerine kira ile verilmifltir. Mustafa Pafla bu
saray civar›nda, 1094 (1682) tarihinde ve bugün de mevcut olan güzel bir çeflme yapt›rm›flt›r.
Mustafa Pafla, IV. Mehmet’in k›z› Hatice Sultan ile 1086 (1675) senesinde evlendirilmifltir.
Pafla’n›n 1686’daki vefat› üzerine, kira ile oturmakta oldu¤u saray bilinmeyen bir tarihte
kendisine temlik edilmifl ve sonradan evlendirildi¤i Sadrazam Hasan Pafla ile yazlar› burada
oturmufltur.
Saray›n bir taraf›nda Safiye Sultan Saray› bulunuyordu. Safiye Sultan, II. Mustafa’n›n k›z›
olup 13 Ekim 1696’da do¤du. Üç defa evlendi
ve 1192 Rebiyülâhirinde (15 May›s 1778)’de
vefat etti. Kabri, Kanunî Sultan Süleyman
Türbesi’nin kap›s› karfl›s›ndad›r. ‹stanbul’da,
Hal›c›larköflkü’nde bir çeflmesi ve saray› vard›.
Saray› vefat›nda k›z› Zahide Han›m Sultan’a
ihsan olunmufltur.
Sinan Pafla Saray›’n›n di¤er taraf›nda ve Toprakl› Sokak nihayetinde de Cebecibafl› Bostan› bulunuyordu. Bu bostan yak›n tarihlere kadar mevcuttu.
Saray ile Sinan Pafla Camii aras›ndaki dört yol
a¤z›nda, küçük bir çarfl› vard›. Burada, Sinan
Pafla’n›n yapt›rd›¤› tek hamam, bir kahvehane
ve dört dükkân bulunuyordu. Çevrede ise evler, sahilde de Cebecibafl› ve Ebubekir Usta’n›n kay›khaneleri mevcuttu.
Kaynaklar: (Daniflmend, Kronoloji, 3/62) (Ayvansarayî,
Vefeyât, Haz. F. Derin, s. 43)
KÖÇEO⁄LU KÖfiKÜ
1- Köçeo¤lu Köflkü.
(AHMET CELÂLEDD‹N PAfiA
KÖfiKÜ)
2- Küçük Çaml›ca Suyu.
3- Çilehane.
öflk, Ac›badem Semti’nin üst taraflar›ndad›r. Kad›köy yönünden gelindi¤ine göre,
Küçük Çaml›ca-Ac›badem yolunun sa¤ taraf›nda, Çaml›ca-Niflantafl› yolunun da, 500 m.
kadar güneyindedir. Yola ismini veren, Niflantafl› bugün de bâkidir.
4- Serhafiye Ahmet Celâleddin
Abdülmecit ve Abdülaziz devirlerinin büyük
sarraflar›ndan olan Ermeni as›ll› Köçeo¤lu Agop Efendi’nin bu malikanesi sonradan, Padiflah Yaverlerinden Serhafiye lâkab›yla meflhur
olan Ahmet Celâleddin Pafla taraf›ndan sat›n
al›nm›flt›r.
8- ‹mam Said Efendi Köflkü.
K
Pafla Korusu.
5- Suphi Pafla Köflkü ve Korusu.
6- Yaverler Köflkü.
7- Çürüksulu Ahmet Paflazâde
Seyfeddin Bey Köflkü.
9- Adliye Vekili Yusuf Kemal
Tengirflek Köflkü.
10- Serasker R›za Pafla Köflkü.
11- Rauf Pafla Köflkü.
12- Niflantafl›.
Bugün Ankara Asfalt›n›n üzerinden geçti¤i,
Uzunçay›r Mesiresi’ne karfl› bulunan köflkün
yan›nda gayet genifl bir korusu ve arazisi vard›r.
Ahmet Pafla, köflkü sat›n ald›ktan sonra tamir
ettirmifl ve bu s›rada da yan›na iki köflk daha
ilâve etmiflti. Fakat, Ahmet Pafla’n›n yapt›rd›¤› bu köflkler, 1935 tarihlerinde yanm›fl, Köçeo¤lu Köflkü ise günümüze kadar gelebilmifltir.
Duvar ve tavanlar› ya¤l› boya resimlerle süslü
bulunan yap› bugün Askerî Sanatoryum olarak
kullan›lmaktad›r.
Köflkün yan›ndaki koruya 1935 yang›n›ndan
sonra, Güzel Orman Çifli¤i ad›yla bir gazino
aç›lm›flt›.
Köflkün ilk sahibinin Bebek’te, ayr›ca muhteflem bir yal›s› vard›.
Ahmet Celâleddin Pafla, Hademe-i Hassa-i
fiahane’den yetiflmifltir. Saçlar› az oldu¤undan
evvelâ ‘Kel’ sonralar› da ‘Serhafiye’ lâkaplar›
ile an›lm›flt›r. Gösteriflli, yak›fl›kl›, mert ve son
derece do¤ru sözlü bir kimse olan Ahmet Pafla,
M›s›r H›divi ‹smail Pafla’n›n k›z› Prenses Fatma Han›m’›n k›z› ‹smet Han›m’la evlenmiflti.
Kar›s›n› genç yafl›nda veremden kaybetmesi
üzerine, kendisine büyük bir miras kalm›fl ve
bunu da Avrupa kumarhanelerinde yemiflti.
1897’de Paris’e gönderilen Pafla, burada toplanan Jön Türkler’i Türkiye’ye getirme¤e çal›fl-
13- Sultan IV. Mehmet Kasr›.
14- Aziz Pafla Köflkü.
m›fl ve bunda da oldukça baflar›l› olmufltu.
Dönmesini temin etti¤i kimseler aras›nda,
meflhur Mizanc› Murat Bey de vard›. Sultan II.
Abdülhamit’e karfl› sonsuz bir ba¤l›l›¤› oldu¤u
halde, dönüfllerini temin etti¤i Jön Türkler’e,
Y›ld›z Saray›’nca reva görülen muameleler karfl›s›nda muhalefet cephesine geçmiflti.
Köçeo¤lu ve
çevresindeki di¤er
köflklerin yerlerini
gösterir kroki.
1904 tarihinde gizlice M›s›r’a giden Ahmet
Pafla’n›n burada Abdülhamit’e suikast bile haz›rlad›¤› rivayet edilerse de do¤ru de¤ildir.
1908 ‹nk›lab›’ndan sonra ‹stanbul’a dönen Pafla, Abdülhamit zaman›nda Niflantafl›’nda saraydan farks›z bir konakta; mütareke ve Cumhuriyet devrinin ilk y›llar›nda ise, Beyaz›t’ta
Elektrik ‹daresi s›ras›ndaki konaklardan birinde oturmufltu.
Köçeo¤lu Köflküne, Ac›badem Caddesi ile birleflen Niflantafl› Yolu ile gidilir. Bir koru içinde
ve meyilli bir arazide bulunan köflk, yoldan
150-200 m. ileridedir.
Köflkün sol taraf›nda derin bir vadi vard›r. Bunun solunda ve yüksek bir tepe üzerinde bir
koru daha bulunmaktad›r. Köflkün civar›nda
Hassa Müfliri Rauf Pafla’n›n (1832-1908) köflkü ve çiftli¤i vard›. Köflk y›k›lm›fl ve arazisine
Tersane Sitesi yap›lm›flt›r. Havuzu elan durmaktad›r. Kabri, Karacaahmet’tedir.
1383
Müflir Nam›k Paflazâde Cemil Pafla’n›n köflkü
ve genifl arazisi de bu taraflarda idi. Bahçesi
Küçük Çaml›ca’ya kadar uzan›yordu. Nalçac›
Tekkesi Camii bahsine bak›n›z.
Niflantafl› mevkiinde Servili Selim Pafla’n›n
(1752-1841) da bir ba¤ köflkü, Ayazma ‹skelesi civar›nda da bir yal›s› vard›.
Sarraf Köçeo¤lu, Sultan Aziz’den sonra hükümdar olacak olan Veliaht Murat Efendi’nin
gözüne girmek için onu s›k s›k bu köflke davet
ediyordu. Bu davetlerin bir nedeni de, emsalsiz
denecek kadar güzel k›z› Nazl›’y› Sultan Murat’a vermek ve bu sayede kay›n peder olmakt›.
O devirde Peynirci Çiftli¤i ismiyle maruf olan
Ac›badem’de, Niflantafl› mevkiindeki bu köflkte Veliaht, bir çok güzel geceler geçirmiflti.
Köçeo¤lu, “çiftli¤in çam ve servi ormanlar›yla
çevrili olan tepesi üzerine küçük ve zarif bir
köflk ile, bunun önüne mermerden gayet büyük bir havuz infla ettirmiflti. Köflk, oldukça
büyük bir salonla, iki odadan ibaretti. Oval flekilde olan ve Marmara’n›n o haflmetli manzaras›na bakan genifl bir tarasa ile nihayet bulan
bu salon, t›pk› bir saray gibi süslenmifl, tavan›n›n dört köflesine de, Nazl›’n›n melek k›yafetinde dört resmi yap›lm›flt›... Köçeo¤lu, Paris
ve Viyana’dan bir çok mobilyalar getirterek
odan›n birini yatak odas›, di¤erini de yemek
odas› olmak üzere döflettirmiflti. Bütün bu ifller
bittikten sonra, Murad Efendi’yi köflke davet
etmifl, parlak bir ziyafet vermiflti. Ziyafetten
sonra da” Nazl›’n›n bir alt›n tepsi içinde köflkün anahtarlar›n› Veliaht’e takdim etti¤i rivayet olunur.
Bu hediyeden çok memnun olan Sultan Murad, köflke ‘Yumurta Saray›’ ad›n› vermifl, Köçeo¤lu’nun k›z›na da ‘Nazl› Sultan’ ünvan›n›
lay›k görmüfltü.
Nazl›’n›n gerçek ismi Sofi idi. fiuh bir kad›n
olan Sofi, Çengelköy ‹skelesi yan›ndaki muhteflem yal›da otururdu. Bir çok kimsenin onu
seyretmek için vapurla buraya geldi¤i söylenir.
Babadan kalma bu yap› 1900 tarihlerinde yok
olmufltur.
Köçeo¤lu Agop Efendi’nin bu köflkünden baflka Çengelköyü Tepesi’nde, sonradan Sultan
1384
Vahdettin’e intikal eden muhteflem bir köflkü
ve sahilde de bu yal›s› vard›. Ayr›ca, Bebek ile
Arnavutköy aras›nda ve eski Çiftesaraylar’›n
(eski Bo¤aziçi Lisesi) sa¤ taraf›nda da görkemli bir yal›s› daha vard›.
Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, XIX. As›rda Çaml›ca Köflkleri ve Saraylar›, 10 Eylül 1947, Akflam) (S. Mümtaz, Hayal Olmufl Hakikatler, s. 85) (A. B. Kuran, ‹nkilap Hareketleri, s. 161, 196, 342-346) (H. fiehsuvaro¤lu, Çengelköy
Kasr›, ‹stanbul Ans. 7/3834) (E. Koçu, ‹stanbul Ans.
1/335, S. M. Alus) (S. M. Alus, Selimiye’den Çaml›ca’ya,
1939, Akflam) (Ziya fiakir, Yar›m As›r Evvel Bizi ‹dare
Edenler, s. 163 vd.) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 316,
328) (Z. fiakir, Ç›ra¤an Saray›’nda 28 Sene, s. 54-55) (S.
Elden, Köçeo¤lu Yal›s›)
MABEY‹NC‹
HAFIZ MEHMET BEY KONA⁄I
(KÖPRÜLÜ KONAK)
K
üçük ‹hsaniye semtinde, eski ad› Çit Soka¤›, yeni ismi Neyzenbafl› Halil Can Soka¤› ile Haf›z Mehmet Bey Soka¤›’n›n birleflti¤i köflede olup kârgir bir konakt›r.
Haf›z Mehmet Bey Soka¤›’n›n sa¤ köflesindeki yap›, di¤eri gibi üç katl› olup, Eczac› Mustafa Nevzat Bey’e aittir. Mehmet Bey Kona¤›’n›n yan taraf›nda ve yol afl›r› yerdeki harem
dairesine üst kattan, her taraf› kapal›, iki yan
cephesinde pencereleri bulunan ahflap bir
köprü ile ba¤land›¤›ndan, Köprülü Konak
ad›yla ünlü idi. Bu köprü, 1940 tarihlerinde
XIX. yüzy›l ikinci yar›s›nda Sultan Abdülaziz
(1861-1876)’in bafl mabeyincisi, Haf›z Mehmet Bey taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Rivayete göre, köflklerin yerinde ahflap bir yap› varm›fl.
Sultan Abdülaziz, bir ziyareti s›ras›nda bu binan›n yerine kârgir bir köflkün yap›lmas›n› ve
masraf›n›n da Hazine-i Hümâyun’dan karfl›lanmas›n› irade etmifl.
30 May›s 1876 tarihindeki hal s›ras›nda Dolmabahçe Saray›’nda bulunup Padiflah ile beraber Topkap› Saray›’na giden Mehmet Bey, bu
olay› ‘Hakay›ku’l-beyan fî hakk› Cennet-mekân
Abdülaziz Han’ isimli hat›ra kitab›nda ayr›nt›lar›yla dile getirmifltir.
Sesi güzel oldu¤u ve güzel ezan okudu¤u için,
Sultan Abdülaziz taraf›ndan maiyyetine al›nan
Mehmet Bey, genifl omuzlu ve çok kuvvetli bir
zat idi. Ünlü Tozkoparan Yay›’n› hem kurar ve
hem de gevfletebilirmifl. Bu ifli Sultan Aziz de
gayet kolayl›kla yapabiliyormufl.
Mehmet Bey, evvelâ Enderun-› Hümâyun’a ve
sonra da saraya al›nm›fl ve bafl mabeyincili¤e
kadar yükselmifl. Sultan Aziz’in hallinde, tahta
geçen Abdülhamit taraf›ndan kurulan ilk meclise ‹stanbul mebusu olarak girmifl, fakat k›sa
bir zaman sonra, 13 fiubat 1878’de meclis da¤›t›lm›fl ve töhmet alt›nda oldu¤undan, mutasarr›f olarak Antalya’ya gönderilmifl. F›kralar›n› zevkle dinledi¤imiz o¤lu Mahmut Bey’in
a¤abeylerinden biri, Ba¤dat Kutü’l-amara’da,
di¤eri ise Çanakkale’de flehit olmufltur.
Büyük musiki üstad› Dellalzâde’nin ö¤rencisi
olan Mehmet Bey, Köprülü Konak’ta hemen
haftan›n bir ve bazen iki gecesinde musiki toplant›lar› tertip ederdi. Afla¤›daki sat›rlar Mahmut Baler’in hat›ralar›ndan al›nm›flt›r:
Devrin üstatlar› Ali R›fat Bey, Kanunî Hac›
Arif Bey’in o¤lu Zeki, Kanunî Âmâ Ali, Udî
fievki ve çok iyi keman çalan fiehzade Ziyaeddin Efendi, sonra gür ve tesirli sesi ve bilhassa
çok güzel olan yüzüyle de insan›n gözüne ziyafet veren, ayn› zamanda iyi ve usta bir musikiflinas olan Deniz K›z› Eftalya da bulunur ve
toplulu¤a ayr› bir tad ve zevk verirdi.
Arka arkaya dört defa evlenerek bu han›mlar›n› bir arada ve bir çat› alt›nda idaresi müflkül
bir ahenkle kavgas›z, gürültüsüz ve tam bir huzur ile yaflamalar›n› sa¤layan yafll› ve dinç babam, kaç-göç devrinin henüz kalkmamas› hesab›yla toplan›lan salonumuzun sa¤ ve solundaki odalar›n kap›lar›na konan kafesler arkas›nda han›mlar›na bu fas›l alemlerini dinletip
seyrettirir ve bu arada da onlar›n gözlerinden
kaçamak bir ustal›kla gizledi¤ini sand›¤› Eftalya’ya kapt›rd›¤› gönlünün keyfini sürerdi.
Köprülü Konak, 1936 y›l›nda Mehmet Bey veresesince Milli E¤itim Bakanl›¤›’na kiraya verilmifl ve burada Üsküdar ‹kinci Ortaokulu
aç›lm›flt›r.
Mabeyinci Haf›z
Mehmet Bey Kona¤›.
Üsküdar’da bundan baflka da Köprülü konaklar›n bulundu¤u bilinmektedir. Ünlü Cevdet Pafla Tarihi’ne göre sadrazam kaymakam› Rüfldü
Pafla “Üsküdar arkas›nda Nuhkuyusu adl› yerde hâlâ Köprülü konak diye an›lan konakta
oturuyordu.”
Binalar okul durumuna getirilince, meflhur Kenan Ömer Bey’in müdürlü¤ü zaman›nda, okulun bahçesinde, fakir ö¤renciler için, bir sünnet dü¤ünü tertip edilmiflti.
Ahmet Fehim Bey’in bir perdelik komedi oynad›¤› bu toplant›da, Kavuklu Hamdi orta
oyunu, Burhan Felek Bey Arap Bac› rolünü
canland›rm›flt›.
Mabeyinci Haf›z
Mehmet Bey
Kona¤›’nin ilerisinde
Eczac› Mustafa
Nevzat Bey’in kona¤›.
Bunun için de bu saz fas›llar› hiç bir gün Eftalya’s›z yap›lmaz, bazen fiehzade Ziyaeddin
Efendi’nin Kurba¤al›dere’deki köflkünde Eftalya’s›z olarak, bazen fiehzade Ömer Hilmi
Efendi’nin Befliktafl’taki Fer’iye Saray›’nda yap›l›rd›. Bu vesile ile fiehzade Ziyaeddin Efendi
ile aram›zda kuvvetli bir dostluk havas› peyda
olmufltu.
1385
nin hemen sol taraf›ndad›r. Lâhdinin etraf› bir
demir parmakl›k ile çevrilmifltir. Kitâbesi aynen fludur:
Karîn-i evveli Sultan Aziz’in bunda medfundur
Karîn-i rahmet-i rahman ola Haf›z Mehemmed Be¤
Budur Hak’dan niyaz-› zâiran, merkad-i pâki
Saray-› Adn’de mihman ola Haf›z Mehemmed Be¤
1344 Muharremü’l-haram 13 Sal› (3
A¤ustos 1925)
1341 A¤ustos 14
Kitâbe Hakk› Efendi’nin imzas›n› tafl›maktad›r. Bu, ünlü hattat Tu¤rakefl ‹smail Hakk› Altunbezer’dir.
Köprülü Konak’›n
eski hali.
(Mahmut Baler
Arflivi’nden).
Eski ad› Aziziye Soka¤› olup 1934’te Çit Soka¤› ismi ile de¤ifltirilen Halil Can Soka¤› üzerinde Haf›z Mehmet Bey’in ve Tosun Pafla’n›n
konaklar›ndan baflka Serasker Hüseyin Avni
Pafla’n›n, Mustafa Pafla’n›n, Hasan Avni Pafla’n›n ve Mahmut Pafla’n›n konaklar› vard›.
Hüseyin Avni Pafla’n›n torunu Muhiddin Bey
bu konakta oturdu¤u s›rada, devam etmekte
oldu¤u Paflakap›s›’ndaki Üsküdar ‹dadisi’nde
tabanca ile vurularak yaralanm›flt›.
Yukar›da ad› geçen Rüfldü Pafla, 1237 fiaban›nda (Nisan 1822) Sofya’da vefat etti. O¤lu, Muammer Pafla ise 1292 Muharrem 29’da (Mart
1875) ‹stanbul’da vefat etti. Köprülü Konak,
Rüfldü Pafla’dan sonra o¤luna intikal etmifl ve
bu s›rada ressam Cesare Biseo (1843-1909) kona¤›n güzel bir resmini yapm›flt›r.
Hakimiyeti Milliye
Caddesi üzerindeki
dükkânlar.
Haf›z Mehmet Bey, 1925 tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 8.
Ada’da, T›bbiye Caddesi üzerinde ve fieyhü’lmuharririn Burhan Felek Bey’in aç›k türbesi-
Bu aç›k türbenin d›fl›nda Haf›z Mehmet Bey’in
eflinin kabri bulunmaktad›r.
Mehmet Bey’in, Hüseyin Avni Pafla yanl›s› oldu¤u ve Efendisi Abdülaziz’e s›rt çevirdi¤i söylenir. Yusuf Kâmil Pafla’n›n, Zeynep Han›m ile
evlenmesini tebrik için 1261 (1845)’te, k›ymetli hediyelerle M›s›r’a gönderilmifltir.
O¤lu Mahmut Baler, 1988’de vefat ederek babas›n›n kabrine gömülmüfltür.
Kaynaklar: (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 10/108) (Mabeyinci Fahri Bey, ‹bretnüma, fihrist) (Ahmet Fehim Bey’in Hat›ralar›, Tercüman Yay. s. 204) (S. M. Alus, Üsküdar, 14
fiubat 1939, Akflam) (Burhan Felek, Yaflad›¤›m›z Günler, s.
20-21, 211) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 109 ve Fihrist)
(Mahmut Celâleddin Pafla, Mir’at-i Hakikat, Bereket Yay.
Fihrist, Mehmed Bey) (Sicill-i Osmânî, 2/383 Rüfldü Pafla,
4/503 Muammer Pafla) (‹stanbul Ans. 5/2817 Biseo)
MAHMUT fiEVKET PAfiA
KONA⁄I
K
onak, eski ad› Medrese Soka¤› olan Eflref
Saat Soka¤› üzerinde ve Rum Mehmet Pafla Camii k›blesi yönündedir. Tam karfl›s›nda
Haseki ‹smail A¤a’n›n 1115 (1703-4) tarihinde yapt›rm›fl oldu¤u klâsik Türk çeflme mimarîsi tarz›nda bir çeflme vard›r.
Haremli selâml›kl› iki bölümden oluflan köflkün kademeli bahçesinde iki su sarn›c› bulunmaktad›r. Pek harap durumda olan bu ahflap
köflk biri bodrum üç katl›d›r. ‹ki yan› ahflap
konsollar ile d›fla taflmal›d›r.
1386
Mahmut fievket Pafla’n›n çok renkli bir hayat›
vard›r. 31 Mart Vak’as›’nda Hareket Ordusu’na kumanda etmifl, Harbiye Naz›r› ve Sadrazam olmufl ve 14 Haziran 1913’te Beyaz›t
Meydan›’nda, Otomobil içinde bulundu¤u
halde tabanca kurflunu ile vurularak öldürülmüfltür. Kabri, Hürriyet Tepesi’ndedir. Sonradan üzerine Türk milletinin yetifltirdi¤i nadir
mimarlardan, Üsküdar’da Harem ‹skelesinde
dünyaya gelen, Kemaleddin Bey (1870-1927,
Ankara) taraf›ndan bir türbe yap›lm›flt›r.
lep’te evlenmifltir. Bu han›m, ad› Rahlo (Raflel) olan bir rakkase idi. Vedad Han›m’dan
Rabia, Belk›s (Benli Belk›s), Perizat ve Sahamettin adl› dört çocu¤u olmufltur.
Kona¤›n hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤ildir.
fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi (öl. 1859)
bir müddet burada oturdu¤una göre konak, bu
tarihten evvel yap›lm›flt›r.
Kaynaklar: (Salâh Birsel, Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas
Bo¤aziçi, s. 289-290) (Uzunçarfl›l›, Mithat Pafla ve Y›ld›z
Mahkemesi, Fihrist, Marko Pafla ve Kuzguncuk md.) (Sicilli Osmânî, 4/877 Marko Pafla)
Mahmut fievket Pafla’n›n vefat›ndan sonra konakta, 1970 tarihine kadar varisleri oturmufl
ve bu tarihte harabiyetinden dolay› terk edilmifl ve 1980 tarihinde de y›k›lm›flt›r. Pafla’n›n,
Üsküdar’da, Atlas Soka¤› ile Selmanipak Caddesi’nin birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesinde dört adet dükkân› vard›.
MARKO PAfiA KONA⁄I
B
aba Nakkafl Soka¤›’n›n dirsek yapt›¤› köflededir. Yeri için Baba Nakkafl Soka¤› Köflkleri bahsine bak›n›z. Konak, dört katl› kârgir
ve çok sa¤lam bir yap›d›r.
As›l ad› Apostol olan Marko Pafla, t›bbiye
mektebinden yetiflip mirliva olmufltur. 1277
(1860) senesi sonlar›nda ser et›bba olup sonra
liva ve ferik ve 1288 Recebinde (Eylül 1871)
T›bbiye Naz›r› olmufltur. Daha sonra kona¤›nda kuflpalaz› salg›n› zuhur etmifl, eflini ve yedi
çocu¤unu kaybetmifl ve bu ac›lara dayanamayarak 1306 (1889) tarihinde vefat etmifltir.
Sultan Aziz’in vefat›n› flüphe ile karfl›lam›flt›r.
Ölümünden sonra konak, Müflir Mehmet Ali
Pafla’n›n k›z› Adeviye Han›m’›n ikinci efli, Kutü’l-Amara Mutasarr›f› Selâmi Bey taraf›ndan
1000 alt›n liraya, Konya valisi Dervifl Ali Kemali Pafla’n›n o¤lu, son Harbiye Naz›r› ve sonradan 150’liklerden olan, Süleyman fiefik Pafla
ad›na sat›n al›nm›flt›r.
Süleyman fiefik Pafla’n›n ilk kar›s› Hadice Han›m’d›r. ‹kinci kar›s› Vedad Han›m ile Ha-
Süleyman fiefik Pafla, aftan istifade ederek ‹stanbul’a dönmüfl ve burada vefat ederek Beylerbeyi Küplüce Mezarl›¤›’na gömülmüfltür.
Marko Pafla Kona¤› flimdi, Kuzguncuk ‹lkö¤retim Okuludur.
MEHMET AR‹F PAfiA KÖfiKÜ
Ö
küz Mehmet Pafla diye an›lan Mehmet
Arif Pafla’n›n köflkü, K›s›kl›-Büyük Çaml›ca Yolu üzerinde ve K›s›kl› Camii’nin sol taraf›ndad›r. Bugün de mevcut olan köflk, çok
harapt›r.
Öküz Mehmet Arif Pafla’n›n Sadrazam Öküz
Mehmet Pafla ile bir alâkas› yoktur. Öküz
Mehmet Pafla, Sultan I. Ahmet ve II. Osman
devirlerinde 17 Ekim 1614 - 17 Kas›m 1616 tarihleri aras›nda ve 18 Ocak 1619 - 23 Aral›k
1619 tarihlerinde olmak üzere iki defa sadrazam olmufltur.
Öküz Mehmet Arif Pafla ise, 14 May›s 1878 14 Eylül 1879 tarihleri aras›nda R›za Pafla’n›n
yerine fiehremini olmufltur. Arif Pafla, bu son
tarihte vefat ederek Divanyolu’ndaki Sultan
Mahmut Türbesi hazîresine gömülmüfltür.
Kaynaklar: (Ziya Rak›mo¤lu, ‹stanbul Kad›lar› ve fiehreminleri, s. 129) (Semih Mümtaz, Tarihimizde Hayal Olmufl
Hakikatler, s. 72) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 223) (Osman Nuri, ‹stanbul fiehreminleri, s. 165)
MEHMET PAfiA SARAYI
S
okollu Mehmet Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.
Mimar Sinan’›n eserlerini beyan eden Tuhfe1387
tü’l-Mimarîn’de “Üsküdar’da Mehmet Pafla Saray›” fleklinde, fakat, iki defa tekrarlanm›fl bir
halde geçmektedir.
Mehmet Pafla’n›n Kad›rga Liman›’nda, Ah›rkap›’da, Sütlüce’de, ‹stavroz’da (Beylerbeyi)
saraylar›, Azapkap› ve Kad›rga’da ise Mimar
Sinan yap›s› iki güzel camii vard›r.
Bunlardan baflka Eyüp’te türbesi ve medresesi,
Lüleburgaz’da bir külliyesi ve ‹stanbul’da Fethiye’de medresesi bulunmaktad›r. Daha pek
çok hayrat› olan Sokollu Mehmet Pafla, II. Selim’in k›z› ‹smihan Sultan’›n kocas›d›r.
28 Haziran 1565 tarihinde sadaret mevkiine
getirilmifl ve bu görevde 14 y›ldan fazla kald›ktan sonra 12 Ekim 1579 tarihinde bir suikaste
kurban gitmifltir. Osmanl› Devleti’nin en ünlü
sadrazamlar›ndan biridir.
Mehmet Pafla’n›n saraylar›ndan biri Selimiye
K›fllas› arkas›nda, Talimhane Meydan› ad›n›
verdi¤imiz yüksek plâtform üzerinde idi, Kavak
Saray› bahsine bak›n›z.
Abdurrahman Abdi Pafla (öl. 1692) Vakayinamesi’nde (1648’den 1682’ye kadar) Mehmet
Pafla Saray›’n›n Üsküdar Bahçesi içinde oldu¤u yaz›l›d›r.
Saray arsas› üzerine
sonradan yap›lan
fiehzade Ziyaeddin
Efendi Köflkü’nden iki
görünüfl.
Di¤er saray›n›n ise Sultantepe’de oldu¤u san›lmaktad›r. Sokollu ahfad›ndan olan Süleyman
Asaf Bey’in köflkü de burada idi. Ç›ra¤an
Vak’as› olay›na ad› kar›flan Asaf Bey, 1841’de
do¤mufl ve 16 Rebiyülâhir 1331 (25 Mart
1913)’te bu köflkte ölmüfltür.
Süleyman Asaf Bey, reisü’l-küttapl›k ve Bosna
ve M›s›r valiliklerinde bulunan ve Üsküdar’da
Band›rmal› Tekkesi ve Türbesi’ni tamir eden
Sopasalan Kâmil Ahmet Paflazâde Rumeli valisi Koca Hakk› Pafla’n›n torunu ve Bursa Valisi Ahmet ‹zzet Pafla’n›n o¤ludur. Ve Sokollu
Mehmet Paflazâde Ahmet Pafla’n›n soyundand›r.
Kaynaklar: (‹nciciyan XVIII. As›rda ‹stanbul, s. 24, 42,
129) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi,
2/171-175) (C. Baltac›, Osmanl› Medreseleri, s. 205-421423) (Sicill-i Osmânî, 1/19 ve 4/122) (Peçevî Tarihi, Uras
Türkçesi, 1/21) (O. Taib, Hadîkatü’l-Vüzera, s. 32-34)
(T. Gökbilgin, Edirne ve Pafla Livas›, s. 508-514) (Ahmed
Refik, Sokollu) (Abdurrahman Abdi Pafla Vakayinamesi, s.
40-57) (M. C. Kuntay, Ali Suavi, s. 149) (Hadîka, 2/3738, 210) (Vefeyât, Haz. F. Derin, s. 90)
MELEK MEHMET PAfiAZÂDE
SAL‹H BEY KÖfiKÜ
K
öflk, Büyük Çaml›ca’da, Subafl› Mesiresi
civar›nda idi. Sultan III. Selim, 1206
(1791) senesi yaz›nda, bir gezinti s›ras›nda bu
güzel köflke u¤rayarak kahvalt› etmifl ve bir
müddet istirahat buyurduktan sonra gene atla
Selimiye K›fllas› arkas›ndaki Mehmet Pafla
Köflkü’ne dönmüfltü.
Melek Mehmet Pafla III. Selim devri sadrazamlar›ndand›r. F›nd›kl›l› Süleyman Pafla’n›n o¤ludur. III. Ahmet’in k›z› Zeynep As›me Sultan
ile evlenerek saraya damat olmufltur. 4 May›s
1792’den 19 Ekim 1794’e kadar devam eden
bir sadrazaml›¤› ve üç kaptan-› deryal›¤› vard›r.
16 fievval 1216 (19 fiubat 1802)’de Ortaköy’deki yal›s›nda vefat etmifltir. Kabri, Gülhane Park› kap›s›n›n karfl›s›ndaki Zeynep Sultan Camii hazîresindedir. Zeynep Sultan, kendinden evvel 12 Muharrem 1188 (25 Mart
1774) tarihinde vefat ederek, yapt›rd›¤› bu camiin mihrab› taraf›na Alemdar Caddesi ile
Zeynep Sultan Camii Soka¤›’n›n birleflti¤i yere ve soka¤›n sa¤ köflesindeki türbesine gömülmüfltür. Bu türbe 1912 tarihinde Cemil Pafla’n›n ilk flehreminli¤i s›ras›nda caddenin geniflletilmesi esnas›nda yok edilmifltir. Türbe ve
camiin vaziyet plân› için E. H. Ayverdi Bey’in
haz›rlad›¤› 19. As›rda ‹stanbul Haritas› adl› esere bak›n›z.
Salih Bey, Melek Mehmet Pafla’n›n o¤ludur.
“Silâhflor ve pederinin sadaretinde kapuc›lar
kethüdas› ve 1209 Rebiyülevvelinde (Ekim
1388
1794) azl ile kapuc› bafl›lar›ndan oldu¤u halde
1240 Recebinde (fiubat 1825) vefat edip Zeynep Sultan Camii’ne defn olundu.”
Pafla’n›n Üsküdar’da ‹mrahor Semti’nde bir
mektebi ve bu mektebin arkas›nda büyük bir
saray› ve baz› yerlerde de çeflmeleri vard›r.
Hazîrede Melek Mehmet Pafla’n›n pek çok yak›n› gömülüdür.
Sultantepe’de, Susuzba¤ Soka¤› üzerindeki bir
kona¤›n bahçesinde çok güzel bir selsebil vard›r. Bu selsebilin Mihrimah Sultan veya Kaya
Sultan saraylar›ndan getirilerek buraya konuldu¤u söylenmektedir.
Büyük Çaml›ca’daki bu köflkün Pafla’dan o¤luna intikal etti¤i san›lmaktad›r.
Evliya Çelebi’ye göre, Mihrimah Sultan’›n bir
saray› da Beyaz›t Meydan› civar›nda idi.
Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 1/37; 3/212; 4/509-510) (H.
fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve Saraylar,
10 Eylül 1947, Akflam) (Daniflmend, Kronoloji, 3/489,
577, 581-583) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 7/180) (Cemil
Pafla Hat›ralar›, Canl› Tarihler, 1945, s. 67 vd.) (III. Selim’in S›r Kâtibi Ahmet Efendi Ruznamesi. Haz. S. Ar›kan,
Ankara 1993, s. 70)
Kaynaklar: (S. Eldem, Türk Bahçeleri, s. 295-301) (T.
Gökbilgin, Rüstem Pafla ve Hakk›ndaki ‹thamlar, ‹stanbul
Üni. Ed. Fak. Tarih Der. 1955 Say›: 11-12, s. 11) (Evliya
Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/25)
M‹HR‹MAH SULTAN SARAYI
MOLLA BEY YALISI
B
u muhteflem yap›, Sultantepe’de ve bu tepenin Bo¤aziçi’ne bakan en güzel yerinde
bulunuyordu. Mimar Sinan taraf›ndan yap›ld›¤› san›lmaktad›r.
Saray, müfltemilât› ile beraber çok genifl bir
alan› kapl›yordu. Servilik Caddesi, ‹mam Hüsnü Soka¤› ve Yeni Dünya Soka¤› aras›ndaki
meyilli arazi üzerine infla edilmiflti. Esas saray,
‹mam Hüsnü Soka¤›’n›n Bo¤az’a bakan, sol taraf›nda bulunuyordu. Bu ç›kmaz soka¤›n nihayetindeki yüksek duvar, Mihrimah Sultan Saray›’n› Kaya Sultan Saray›’ndan ay›r›yordu.
Yak›n zamana kadar, top sahas› olarak kullan›lan saray arsas›n›n sa¤ taraf›nda, mutfak oca¤›
ve bacas›n›n ve hamam›n›n kal›nt›lar›n› görmek mümkündü.
Ne zaman yok oldu¤u bilinmeyen yap›n›n yerine XIX. yüzy›l ortalar›nda Hac› Halil Pafla
büyükçe bir köflk yapt›rm›flt›.
Saray, Kanunî’nin k›z› Mihrimah Sultan ad›na
yap›lm›fl oldu¤undan semte ‘Sultantepe’ ad›
verilmifltir.
Sultan, ad›na yapt›r›lm›fl olan ‹skele Camii’nin inflaat›n› buradan takip etmifl olmal›d›r. Kocas› Rüstem Pafla’n›n da zaman zaman
burada oturdu¤u bilinmektedir.
fi
eyhülislâm Ahmet Muhtar Bey Yal›s›-Piyale Pafla Yal›s› ve H›fz› Pafla Yal›s› isimleri ile de bilinir.
Yal›, Salacak sahilinde, Ö¤dül Sokak ile Salacak ‹skele Arka Soka¤› aras›nda olup bu iki soka¤a aç›lan kap›lar› vard›r. Etraf›n› yüksek bir
duvar çevirmifltir. Sahil k›sm›nda ise, Abdi Pafla ‹skelesi ile Yedi Kardefller Burnu aras›nda
idi. Bu k›s›m sonradan Salacak Plaj› ve gazinosu olmufltur. Bahçenin etraf›nda Ahmed
Bey’in, Cafer Tayyar Pafla’n›n ve meflhur tarihçi Abdurrahman Bey’in kona¤› vard›.
Molla Bey Yal›s›, Dr. R›fat Osman Bey’in ifadesiyle: “gençli¤imizde H›fz› Pafla’n›n tasarrufunda idi. Pafla’dan iflitti¤ime göre, bir kaç as›r
evvel meflhur Piyale Pafla’n›n yal›s› burada
imifl.” R›fat Osman Bey 1874 tarihinde Harem’de dünyaya geldi¤ine göre 1895 tarihlerinde yal› H›fz› Pafla’n›n mal› idi.
‹stanbul’u çok iyi bilen Sermet Muhtar Alus
da yal› için flunlar› söylüyor: Bugünkü Salacak
Park›’n›n yerinde Molla Bey Yal›s› vard› ki,
o¤ullar› kazasker payeli iki birader idi.
Molla Bey diye an›lan zat fieyhülislâm Ahmed
Muhtar Beyefendi’dir. Kendisi, Sadrazam Koca Yusuf Pafla’n›n torunu olup 1222 (1807)’de
do¤du. 1288 Recebinin ikisinde (17 Eylül
1871) fieyhülislâm oldu. Bir sene sonra ayr›ld›.
1389
Molla Eflref ulemadan olup pek genç yaflta vefat etmifltir. O¤lu Edirne Kad›s› Paflmakç›zâde
Zühdi Molla, onun o¤lu ise Andelib (Bülbül)
mahlas›yla bilinen fiair Mehmet Esat Bey’dir.
1320 (1902) tarihinde Malatya Tahrirat Müdürü iken orada vefat etti. Kendisi mutasarr›fl›ktan emekli Rauf Pafla’n›n damad› olup fieyhülislâm Paflmakç›zâde Ali Efendi’nin ahfad›ndand›.
Kaynak: (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 100)
Ba¤larbafl› Tramvay
Deposu kulesi.
1295 Rebiyülâhirinde (Nisan 1878)’de ikinci
defa meflîhate getirildi ve k›sa bir zaman sonra
tekrar ayr›ld›. 1300 Saferinin 11’inde (22 Kas›m 1882) öldü. Kabri, Üsküdar’da, ‹nadiye
Tekkesi yan›nda ve Yedi Emirler Türbesi’nde
idi. Bugün mevcut de¤ildir. Âlim, edib ve flair
idi. Kendisinin, Sadrazam Mahmud Nedim
Pafla gibi Bektâflî oldu¤u söylenir. O¤ullar›
amedî hulefas›ndan Ali Haydar ve sudurdan
(kazasker) Mustafa Haflim Bey’dir.
Kaynaklar: (Sermet Muhtar Alus, Üsküdar, 14 fiubat 1939
Akflam) (Dr. R›fat Osman, Üsküdar Sahillerinde Tarihî Bir
Seyran, Belediye Mec. Eylül 1930, Say›: 73/1) (Sicill-i Osmânî, 4/351 Ahmed Muhtar Bey, Molla Bey) (Uzunçarfl›l›,
Mithat Pafla ve Y›ld›z Mahkemesi, s. 355) (‹nal, Son sadrazamlar, s. 312) (Abdurrahman fieref Bey, Tarih fiöyleflileri,
Haz. Mübeccel Nami Duru, s. 231) (Abdülkadir Alt›nsu,
Osmanl› fieyhülislâmlar›, s. 202)
MOLLA EfiREF KONA⁄I
S
elman A¤a Camii civar›nda ve Molla Eflref
Sokak ile Selmanipak Caddesi aras›nda idi.
Hemen yak›n›nda Abdülkerim Pafla han› ve
yan taraf›nda ise fiile Otel ve kahvesi bulunuyordu.
MUSTAFA FÂZIL PAfiA KÖfiKÜ
K
öflk, K›s›kl› Caddesi üzerinde ve Millet
Bahçesi alt kap›s›n›n sa¤ taraf›nda ve yol
afl›r› yerdedir. Yak›n tarihlerde y›k›lm›fl ve yerine Moran Lisesi yap›lm›fl iken bu lise binas›
da y›kt›r›larak yerine bir ifl merkezi infla edilmifltir.
Köflkün hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤ildir.
Fakat, Sultan Abdülaziz (1861-1876) devrinde
yap›ld›¤› muhakkakt›r.
Köflkün mevkiini Mustafa Fâz›l Pafla intihap
etmifl ve “buras›n› bir flevk ve zevk merkezi haline sokmufltu. Saray›nda sabahlara kadar bakara oyunu oynan›r, gece yat›s›na gelen misafirlere ikramlar edilir, köflkün karfl›s›ndaki
umumi bahçede sazlar çald›rt›l›r, fiflekler att›r›l›r”d›.
‹stanbul’da “ilk maskeli balo, Abdülaziz zaman›nda Mustafa Fâz›l Pafla’n›n bu köflkünde tertiplenmiflti. O tarihlerde Genç Türkler’in hareketlerini büyük bir dikkatle takip etmekte
olan fiehzade Abdülhamit balo hakk›nda flu
malumat› vermektedir:
“Baloyu amcam Sultan Aziz zaman›nda Çaml›ca’da Fâz›l Pafla Köflkü’nde yapm›fl... Bu baloda Nam›k Kemal Bey, Sami Bey gibi baz› zevat
da davetli idiler. Onlar da donsuz bir entari
giymifller, k›rm›z› gravat takm›fl, yal›n ayak,
bafl aç›k sofrada iyfl ü nufl etmifller.”
Bu meflhur köflk, 1869 Nisan›nda ‹stanbul’u ziyaret eden ‹ngiliz Veliaht›’na çekilen büyük
bir ziyafete de sahne oldu.
Ba¤larbafl› Tramvay
Deposu.
1390
M›s›rl› Mustafa Fâz›l Pafla, H›div ‹smail Pa-
fla’n›n küçük kardefli olup 1829’da Kahire’de
do¤mufltur. ‹stanbul’a gelerek Maarif (1862)
ve ayn› y›l Maliye Naz›r› oldu. H›div olma
hakk›n› kaybetti¤inden Avrupa’ya kaçt›. Genç
Osmanl›lar Cemiyeti üyelerine paraca yard›m
etti. Abdülaziz’in Fransa gezisi s›ras›nda af edilerek 1867’de ‹stanbul’a döndü. Maliye ve Adliye Naz›rl›klar› gibi görevlerde bulundu. Zengin, cömert ve bilgili bir kimse olarak ünlüdür.
4 Zilkade 1292 (2 Aral›k 1875) tarihinde vefat ederek Eyüp, Bostan ‹skelesi, Mihriflah Valide Sultan ‹mareti bahçesine gömüldü. Fakat
sonradan cesedi buradan al›narak Kahire’ye
götürülmüfltür.
Mustafa Fâz›l Pafla’n›n Prenses Nazl›, Prenses
Azize, Prenses Rukiye ve Prenses Fatma ad›nda dört k›z›; Osman Fâz›l Pafla, Mehmet Ali
Fâz›l Pafla, Kâmil Pafla, Hüsameddin Fâz›l Pafla,
‹brahim Fâz›l Pafla ve Ali Fâz›l Bey adl› alt› erkek çocu¤u olmufltu. Bunlardan Prenses Nazl›,
M›s›rl› Halil fierif Pafla (öl. 1878) ile; Prenses
Azize, Keçecizâde ‹zzet Fuat Pafla (1860-1925)
ile; Prenses Rukiye, köflk komflusu Mahmut
Ayad Paflazâde Tahir Bey ile; Prenses Fatma
ise, M›s›rl› Fuad Pafla ile evlendirilmifltir.
Prenses Rukiye Han›m, babas›ndan sonra senelerce bu köflkte oturmufltu.
Mustafa Fâz›l Pafla, kumarda kazand›¤› paray›,
o gece köflkte bulunan misafirler aras›nda çekilen kurray› kazanana verdi¤i gibi, Maliye Hazinesi’nde para azald›kça yard›m etmesi ile meflhurdu.
ri ve Saraylar›, Akflam, 10 Eylül 1947) (S. Mümtaz, Hayal
Olmufl Hakikatler, s. 82) (M. Pakal›n, Maliye Naz›rlar› 1/3
vd.) (M. Larus 4/553; 5/554) (A. Gövsa Türk Meflhurlar›,
s. 132-165) (M. Süreyya, Sicill-i Osmânî, 4/481) (M. C.
Kuntay, Nam›k Kemal, 1/312, 356; 2/121) (S. Ünver, Selsebiller 1967 Say›: 7, s. 8) (H. fiehsuvaro¤lu, Çaml›ca’ya
Dair, Cumhuriyet, 2 A¤ustos 1952) (S. M. Alus, ‹stanbul
Mesireleri, Akflam, 10 Eylül 1939)
MÜTERC‹M ASIM EFEND‹
KONA⁄I
K
onak, Nuhkuyusu Caddesi üzerinde ve Sal› Tekkesi’nin k›blesi yönünde olup bu
tekkeye k›sa bir yol ile ba¤l› idi. Bu tekke bahsine bak›n›z. Mütercim As›m Efendi burada
vefat ederek Karacaahmet Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Kabri, Nuhkuyusu Caddesi üzerindeki
Harmanl›k Kap›s›’ndan 445 ad›m ileride ve
Üsküdar ahalisinin Melek Baba dedi¤i 1117
(1705-6)’da vefat eden “Kutbü’l-ârifîn, gavsü’l-vâs›lîn, Mevlâna azîz-i muhterem efl-fleyh
Abdülmelik en-Nakflibend” hazretleri’nin demir parmakl›kl› aç›k türbesinin biraz afla¤›s›ndad›r.
As›m Efendi’nin etraf› tafl duvarl›, oldukça büyük aile sofas›nda 13 kabir bulunup en eskisi
1142 (1729-30) tarihli olup Ahmet A¤a’ya
aittir. Kamus Mütercimi Ahmet As›m Efendi
9 Safer 1235 (27 Kas›m 1819) tarihinde vefat
etmifltir. Bafl tafl› molla sar›kl›, ayak tafl› çiçek
motifleriyle bezeli flâhidesi üzerinde flu kitâbe
bulunmaktad›r:
Mustafa Fâz›l Pafla köflkünün bahçesinde bulunan emsalsiz güzellikteki selsebil, Pafla’n›n vefat›ndan sonra Müze Müdürü Halil Edhem Eldem Bey (1861-1939) taraf›ndan sat›n al›narak Çubuklu’da, Seyir ve Hidrografi Dairesi’nin sa¤ taraf›ndaki, bugün de mevcut olan
ahflap yal›s›n›n bahçesine nakledilmifltir.
“Ve le ni’me darü’l-müttekîn”
Hâzâ kabrü fâz›lü’z-zeman ü vâhid
Üd-devran mütercimü’l-Kamus
Ül-Muhît ve’l-Burhanü’l-Kat›’ ve mütercim
Üs-Siyer’il-Manzumeti’l-Halebî ve flârih-i
Manzumetü’l-Emâlî ve sâhibu’t-tesânif
Fi’l-fünûni’l-mütenevvia an vâlidüna
Ve üstazuna Ebu’l-Kemal el-hâc
Es-seyyid Ahmed As›m el-Ayntâbî
El-me’mur-i fî tahrir-i vekayiu’d-devlet
‹l-Mahmudiyeti’l-Osmaniyet-i sâb›ka
Rahmetullah-i aleyhi ilâ yevm’il-beka
Li ruhihî el-Fatiha
Sene 1235
Fî Safer 9
Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca Köflkle-
Yan›nda 18 yafl›nda iken müderris olan ve ba-
Mustafa Fâz›l Pafla’n›n bu köflkten baflka, Kandilli ‹skelesi’nin hemen yan›nda muhteflem bir
yal›s› vard›. Bu yal›, 1872 yaz›nda infla halinde
bulundu¤undan Pafla, Beylerbeyi’ndeki Hasip
Pafla Yal›s›’n› kiralamak suretiyle o yaz› geçirmiflti. Ayr›ca Beykoz’da Dereseki’de büyük bir
çiftli¤i vard›.
1391
bas› As›m Efendi’den bir ay evvel, 10 Muharrem 1235 (29 Ekim 1819) tarihinde vefat eden
‹smail Nevres Efendi’nin kâtibî sikkeli flâhidesi vard›r. Üzerine flu kitâbe yaz›lm›flt›r:
El-Fatiha
Ve hüve’l-Gafurü’r-Rahîm
Ve hüve’l-Afüvvü’l-Kerîm
Kad intekale ilâ rahmet-i Rabbihi’r-Rahîm
Es-seyyid ‹smail Nevres ‹bn
Üs-seyyid Ahmed As›m gaferallahu leh
Ve ahsene ileyhi ve efaze
Sicale rahmetih aleyhi Âmin
Sene 1235
Fî Muharrem 10
Bunun yan›nda, 25 Zilhicce 1258 (27 Ocak
1843)’te vefat eden As›m Efendi’nin di¤er o¤lu, devlet ricalinden ve fiair Hamid Efendi’nin
fesli flâhidesi vard›r ki üzerine flu kitâbe yaz›lm›flt›r:
Karfl› sayfada.
Üsküdar ve Bo¤aziçi
haritas›.
Ah kim göçdü yine bir seyyid-i vâlâ neseb
Ya’ni Hamid Efendi mazhar-› feyz-i ecel
Bu’l-Kemal As›m Efendizâde idi zat-› pâk
Zahir idi s›rr› ebihi hemçü misli bî bedel
Taat-› Bâri’de geçürmüfl idi ömrün heman
Ravzas›n ide münevver Hazret-i Hak azze-cel
Zühd ü takva ile mevsuf-i fazl ü kemal idi ol
Ra¤bet etmezdi cihana eyledi kat’› emel
Ruhunu firdevsde gördü bir melek tarih didi
‹zzile Hamid Efendi arfl-› Rahman› mahal
Li r. el-Fatiha
Sene 1258
Fî Zilhicce 25
Bunun yan›nda, eski edebiyat›m›z›n son temsilcilerinden biri olan Hicrî Efendi’nin fesli flâhidesi vard›r ki üzerinde flu kitâbe bulunmaktad›r:
“Hüve’l-Bâkî”
Efaz›l-› ulemadan olub kuvve-i haf›za
Ve istihrac-› hayret bahfl-› ukûl
Ve ale’l-husus ‹lm-i Kelâm’da
Hâce-i küll ü fuhûl olan Süleymaniyeli
Hicrî Efendi’nin kabr-i flerifidir
Müflarünileyh kalemen dahi hâiz-i
‹ktidar bir dürr-i fazilet-nisar
‹di ruh-› flerifi / içün r›zaen li’llâhi
Teâlâ el-Fatiha
Velâdeti 1253
‹rtihali 15 fievval 1325
1392
Hicrî Efendi, 1827 tarihinde do¤mufl ve 21 Kas›m 1907’de de ölmüfltür. Kendinden evvel vefat eden fiair ‹brahim Re’fet Efendi’nin kabrine gömülmüfltür. Re’fet Efendi’nin kabir tafl›
yoktur. Fakat, yaz›m› 3 Ocak 1930’da tamamlanan Merâk›d-› Mu’tebere-i Üsküdar adl› eserinde ‹. Hakk› Efendi bu kabrin tafl›n› gördü¤ü
için;
“fiuara-y› benâm ve ulema-› ›zam-› zevil ihtiramdan Bab-› Âli Buharî-i fierîf karii Hace ‹brahim
Re’fet Efendi, rahimehu’llahu-teâlâ. Sene 1319”
diye kitabesini nakletmifltir.
1932 tarihinde yaz›lan Mezar Kitâbeleri adl›
eserinde ise Nüshet Ergun kabir tafl›n›n olmad›¤›n› söylemifltir. Mahmut Kemal ‹nal ise Re’fet Efendi’nin 14 Cemaziyelâhire 1321 (7 Eylül 1903)’te vefat etti¤ini ve Karacaahmet Mezarl›¤›’na gömüldü¤ünü ileri sürmüfltür. Re’fet
Efendi, Kaptanpafla Camii’nin tamir kitâbesini
yazm›flt›r ki, bugün de mevcuttur.
Eni 12, boyu 8 ad›m uzunlu¤unda olan bu hazîrede 13 kabir tafl› mevcut olup bunlardan biri de Ramazan 1262 (Eylül 1846)’da vefat eden
As›mzâde Hamid Efendi’nin efline aittir. Bunun yan›nda 25 Muharrem 1259 (1 fiubat
1843)’te vefat eden As›m Efendi’nin efli Kerime Han›m’›n ve 2 fievval 12 1262 (23 Eylül
1846)’da vefat eden Hamid Efendi’nin k›z›n›n
kabirleri vard›r.
“As›m Efendi, Türk Dili’nin en büyük alimlerinden ve lûgatç›lar›ndand›r. Türkçeye Arapçadan üç büyük cilt teflkil eden ‘Firuzâbâdî
Muhittin’in Kamusu’ ile Acemce’den Tebrizli
Hüseyin’in ‘Burhan-› Kat›’ adl› lûgat kitab›n›
tercüme eden zatt›r, bu eserlerinden dolay›
Mütercim As›m ünvaniyle meflhurdur. Babas›
Antep alimlerinden Mehmet Cenanî Efendi’dir.”
As›m Efendi vak’anüvislik vazifesini dahi bir
zaman yapm›fl ve ‘Vekayi-i Selimiye’ad›yla bir
de tarih yazm›flt›r. Kendisinin ‘Kitab-› Siyer,
Merahü’l-ma’âli fî flerhü’l Emâlî ve Tuhfe-i Lûgat-i Arabiyye’ adl› eserleri de vard›r. Tercümeleri Türk Dili aç›s›ndan çok önemlidir.
As›m Efendi gibi vak’anüvis olan Mehmet
Emin Edip Efendi’nin kabri de bu civardad›r.
Nuhkuyusu Caddesi üzerinde bulunan kabir,
Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n bu caddeye aç›lan
1393
Harmanl›k Kap›s›’ndan 225 ad›m ileride ve Eski Ekmekçibafl› Soka¤›’n›n tam karfl›s›nda ve
set üzerindedir.
Edip Efendi vefat›nda F›nd›kl›’da, Güzel Sanatlar Akademisi önünde iken 1956’da y›kt›r›lan Perizat Hatun, Hatuniye ve Keflfi Cafer
Efendi Dergâh› isimleri ile an›lan Camiin hazîresine gömülmüflken, 1869’da atl› tranvaylar›n iflletmeye sokulmas› üzerine, yolun geniflletilmesi s›ras›nda ailesi taraf›ndan o¤lu Süleyman Necib Efendi ile beraber flimdiki yere
nakledilmifltir. Fesli flâhidesinin üzerinde flu kitâbe vard›r:
Hüve’l-Hayyü’l-Bâkî
Sab›ka teflrifatî-i divan-›
Hümâyun ve vak’a-nüvisi
Saltanat-› rûz efruz merhum
Ve ma¤fur ilâ rahmet-i Rabbihi’l- Gafur
El-hac es-seyyid Mehmed Emin Edib
Efendi ruhiyçün Fatiha
Sene 1216
Yan›nda, 10 Cemaziyelâhir 1248 (4 Kas›m
1832)’de vefat eden Edib Efendizâde Es-seyyid
Süleyman Necib 1184 (1770)’te vefat eden
Üsküdarî ‹smail A¤a’n›n ve 1143 (1730)’da
vefat eden Ali Efendizâde el-hac Mustafa
Efendi’nin kabirleri vard›r.
Mütercim As›m Efendi hazîresinde ayr›ca 20
Muharrem 1305 (8 Ekim 1887)’de vefat eden
Mutasarr›f Mehmed Rasim Pafla’n›n fesli flâhidesi de vard›r.
Kaynaklar: (S. N. Ergun, Mezar Kitâbeleri 1932, s. 2024) (Aynî Divan›, Süleymaniye Kütüp. Hac› Mahmut Efendi Böl. nr: 5041, s. 348) (Fatin Tezkiresi, Hamid Efendi
md. s. 58) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 54-1382 As›m ve
Refet md.) (Hadîka 2/78) (T. Öz, ‹stanbul Camileri 2/30)
(A. Gövsa, Meflhur Adamlar 1/77-377) (M. Tahir, Os-
manl› Müellifleri, 1/268; 3/51) (Sicill-i Osmânî, 3/283) (‹.
Hakk›, Merâk›d, s. 12-13, 18) (‹slâm Ans. 1/665 As›m
md.) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 2/1105) (Türk Ans. 3/448)
(Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl.)
NASUH PAfiA SARAYI
(AYfiE SULTAN SARAYINASUHZÂDE SARAYI)
S
aray›n Zeynep-Kâmil Hastahanesi’nin ön
taraf›nda oldu¤u san›lmaktad›r. Burada,
Körbakkal, Hasan Bey ve Sar› Mehmet Mesut
Pafla sokaklar› ile Toptafl› ve Divitçiler caddelerinin etraf›n› çevirdi¤i, boyu 200 m. eni 170
m. olan bir alanda tonoz bakiyeleri, ince tu¤ladan yap›lm›fl kemerli kap› kal›nt›lar› ve büyük
bir su haznesi bulunmaktad›r. Zeynep-Kâmil
Bulvar›’n›n yap›m› s›ras›nda bunlardan bir k›sm› ortadan kalkm›flsa da, su haznesi durmaktad›r. Burada bulundu¤u san›lan saray›n hangi
tarihte ortadan kalkt›¤› belli de¤ildir. Arsan›n
üzerinde bugün, Arap Odalar› Ç›kmaz›, Hasodalar Ç›kmaz› ve Körbakkal Ç›kmaz› adlar›n›
tafl›yan üç ç›kmaz sokak vard›r. Saray›n ön taraf›nda, bugün y›k›lm›fl bulunan Toptafl› Karakolu bulunuyordu.
Saray›n bânisi Nasuh Pafla, 22 A¤ustos
1611’de ve Sultan I. Ahmet devrinde sadrazam ve ayn› padiflah›n üç yafl›ndaki k›z› Ayfle
Sultan ile Zilhicce 1020 (fiubat 1612)’de evlenerek saraya damat olmufltur. Türlü nedenlerle, Eminönü’nde Yeni Cami civar›ndaki saray›nda otururken 13 Ramazan 1023 (17 Ekim
1614) tarihinde, o s›rada henüz befl yafl›nda
bulunan küçük gelinin gözleri önünde bo¤ularak öldürülmüfltür. Okmeydan› civar›nda, Tersane Zindan› arkas›ndaki Maktul ‹brahim Pafla
(öl. 942/1536) sofas›na gömülmüfltür. Bu sofa
bugün mevcut de¤ildir.
Çok zengin bir kimse olan Nasuh Pafla’n›n idam›ndan sonra bu yazl›k saray, efli Ayfle Sultan’a intikal etmifltir.
Toptafl› Hamam› ve
çevresi.
1394
Kösem Mahpeyker Sultan’›n k›z› olan Ayfle
Sultan, bundan sonra Karakafl Mehmet Pafla
(flehadeti: 1030/A¤ustos 1621) ile niflanlanm›fl
fakat evlenememifltir. ‹kinci kocas› Haf›z Ahmet Pafla’d›r. Pafla, 8 fiubat 1625’te atand›¤› sadaretten 1 Aral›k 1626 tarihinde ayr›lmak zo-
runda kalm›fl ve bir müddet sonra da, 13 Mart
1627’de o s›rada 18 yafl›nda bulunan Ayfle Sultan ile evlenmifltir. Fakat Ahmet Pafla’n›n 10
fiubat 1632 günü yeniçerilerce parçalanarak
öldürülmesi ve Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n
Yüksek Kald›r›m k›sm›na gömülmesi ile 23 yafl›nda tekrar dul kalm›flt›r.
Ahmet Pafla’n›n vefat›ndan dört ay sonra Murtaza Pafla ile evlenmifl bu da 1045 (1636)’da
ölünce, 1049 (1639)’da Halep’li Ahmet Pafla
ile nikah› k›y›lm›flt›r. Bu dördüncü kocas›n›n
ölümünden bir y›l sonra da 1055 (Mart
1645)’te Voynuk Ahmet Pafla ile evlendirilmifltir. Voynuk’un 28 Temmuz 1649’da Girit’te flehit olmas› üzerine tekrar dul kalan Ayfle Sultan, bu tarihten befl y›l sonra ve 45-46
yafllar›nda bulundu¤u halde meflhur ‹bflir Pafla
ile evlendirilmifltir.
Büyük bir debdebe ile Üsküdar’a gelen ‹bflir
Pafla, Ayfle Sultan’›n Nasuh Pafla’dan veraseten intikal eden bu saray›na inmifl ve flerefine
verilen muhteflem bir ziyafetten sonra 28 fiubat 1655 tarihinde zifaf odas›na girmiflti.
Bostanc›bafl› Köprüsü’nde karfl›lanan ‹bflir Pafla, buradaki namazgâhta iki rekat namaz k›lm›flt›. Karfl›lamaya gelen heyet aras›nda Ayfle
Sultan’›n a¤as› Mercan A¤a ve yeniçeriler ile
sipahiler de vard›. Bunlar içine kar›flan bozguncular›n fitne sözleri üzerine “Üsküdar içinde k›yamet koptu, bir kay›k bir alt›na ele geçmez oldu. Bütün Yeniçeri Oca¤› korku ve dehfletten ‹stanbul’a geçtiler.” Bu haberi alan ‹bflir
Pafla, sebebini Melek Ahmet Pafla’dan sordukta:
“Yeniçeri Üsküdar’a geçmedi der isen, onlar›n
kanunudur. Bir sadrazam mühür ile ‹stanbul’a
gelirse, Sipahiler Üsküdar’da alay edip, ertesi
günü yeniçeriler Edirnekap›s›’nda alay ederler”
diye cevap vermifl ve Üsküdar’› bu yaman zorban›n elinden kurtarm›flt›.
Büyük alay ile ilerliyen ‹bflir Pafla, “Üsküdar’da
durup, bütün ‹bflir askeri, Ayfle Sultan Saray›’na inip kurbanlar kesildi. ‹bflir Pafla askerinden, Üsküdar içine 40 bin asker serpiflip 40-50
bin kadar› da çad›rlar› ile Üsküdar Sahras›’nda
kal›p, hepsi ‹bflir’in kald›¤› saray› kat kat kuflatt›lar.”
Naimâ Mustafa Efendi ünlü tarihinde bu kar-
fl›lama merasimini flöyle anlat›r:
1065 senesi Rebiyülâhirinin 18. Perflembe günü ‹bflir Pafla Maltepe’den Üsküdar taraf›na
hareket etti. Hoca Reyhan A¤a ileri gelüb, bu
taraftan yaln›z yeniçeri a¤as› ve mumcular ve
kârhaneliler ve kethüda, za¤arc›, samsuncu ve
turnac›, hasekiler ve gedik sahipleriyle karfl›lamaya gittiler. Neferler gitmedi.
Müftü, vezirler ve Rumeli ve Anadolu kazaskerleri ve di¤er devlet büyükleri Üsküdar’a geçip Bostanc›bafl› Köprüsü’ne do¤ru vard›lar...
Veziriazam merih y›ld›z› gibi safi k›rm›z› elbiselere bürünüp endam›ndan yi¤itlik asar› görünürdü... Üsküdar’›n üstünde Nasuh Pafla Saray› ki, Ayfle Sultan Hazretlerinindir. Oraya bütün ayan ile indiler. Ayfle Sultan ki, ‹bflir Pafla’n›n nikâhl›s›d›r. Büyük ziyafet tertip etmifllerdi... Ertesi Cuma günü sabahleyin vezir ve
müftü Salacak ‹skelesi’nden hemen bir kaç
hizmetkâr ile bir kay›¤a binip Saray-› Hümâyun’a ç›kt›lar...”
Evliya Çelebi de bu ziyafette bulunmufl ve:
“Sonra ‹bflir Pafla ve bütün karfl›ya ç›kan vezirlere ve vükelâya ve di¤er devlet adamlar›na,
Ayfle Sultan taraf›ndan öyle bir büyük ziyafet
olmufltur ki, güya Hatem Taî Sofras› idi.” demektedir.
Celâlî Abaza Mehmet Pafla’n›n “ammizâdesi”
olan Mustafa ‹bflir Pafla’n›n ikbali fazla uzun
sürmemifl ve 11 May›s 1655’te bo¤ularak öldürülmüfltür. Kabri, Çarfl›kap›’da, 1958 tarihinde
y›k›lm›fl bulunan Kemankefl Mustafa Pafla (öl.
1644) Türbesi hazîresinde iken, türbenin karfl›s›nda bulunan Merzifonlu Kara Mustafa Pafla
Sebili yan›ndaki hazîreye nakledilmifltir.” Mücevvezeli mezar tafl› bugün mevcut de¤ildir.
‹bflir Pafla’n›n ölümüyle tekrar dul kalan Ayfle
Sultan, bu türlü üzüntülere daha fazla tahammül edemeyerek 1066 (1656) tarihinde vefat
etmifl ve babas› Sultan I. Ahmet’in Sultanahmet Meydan›’ndaki türbesine gömülmüfltür.
Ayfle Sultan’›n 1040 (1631) tarihinde Ali Pafla’n›n (öl. 1017/1608) o¤lu Canpuladzâde
Mustafa Pafla (öl. Muharrem 1046/2 Temmuz
1636) ile de evlendi¤i söylenir. Fakat Evliya
Çelebi’ye göre “Kapudan Vezir Canbuladzâde
Mustafa Pafla, Murad Han’›n k›z kardefli Fatma
Sultan”la evlendirilmifltir.
1395
d›fll›, bir kaç kademeli, 2000 at al›r ah›rl›, baflkacak develikli, beyaz sahra gibi bir meydanl›,
mavi kurflunlu bir mamur han” idi.
Altunizade’de Reji
Müdürü’nün evi.
Ayfle Sultan’›n bu yazl›k saray›ndan baflka birde, Sultanahmet Camii civar›nda bir saray› daha vard› ki, sonradan Köprülü Fâz›l Ahmet Pafla (öl. 1676) Saray›’na eklenmifltir.
Evliya Çelebi, Ayfle Sultan Saray›’ndan Nazif
Paflazâde Saray› diye bahseder. Çelebi’nin Nazif Pafla dedi¤i zat ise, Ayfle Sultan’›n ilk kocas› Gümülcineli Nasuh Pafla’d›r. Bu ifadeden saray›n Ayfle Sultan’dan sonra Nasuh Paflazâde’ye intikal etti¤i anlafl›lmaktad›r. Nasuh Pafla’n›n bilinen o¤ullar› ise flunlard›r:
1- “Ali Bey ki, kibardan bir adamd› ve ‹stanbul’da oturuyordu.” Kardeflinin 26 Haziran
1643’te yaratt›¤› Nasuhpaflazâde Hüseyin Pafla
olay›ndan sonra bo¤duruldu ve cesedi denize
at›ld›.
2- Hüseyin Pafla, 1643 olay›nda katledildi.
3- Yusuf Bey, ayn› olayda sürgün edildi.
4- Ömer Bey, ayn› olayda hapsedildi.
Ömrî mahlasiyle fliirler yazan Nasuh Paflazâde
Ömer Bey, ‹stanbullu olup ünlü bir hattatt›.
Uyvar ve Girit seferlerine Niflanc› olarak ifltirak etmifl ve 1068 (1657) tarihinde de vefat etmifltir.
Evliya Çelebi, 1058 Cemaziyelâhiresinde (Haziran-Temmuz 1648) Ankara’dan ‹stanbul’a
gelirken evvelâ Beypazar›’na u¤ram›fl ve buradan hareketle Sar›lar ve daha sonra da “Kösebey Han›/Köstebek Han›” denilen köye gelmifltir. Bir derbent olan bu mevkide, Sultan I.
Ahmet devri (1603-1617)’nde haydutlar bir
kervan› basm›fllar ve ikibinden fazla insan› k›l›çtan geçirmifllerdi. Bunun üzerine Nazif Pafla
(Nasuh Pafla), burada kale gibi bir büyük han
yapt›rarak köy halk›n› oturtmufltu. “Anadolu
ülkesinde bir benzeri” olmayan bu han “içli
1396
Yine ayn› yazara göre, Nazif Pafla’n›n Nall›han’da da bir han› vard›. Ve Nall›han’›n “hakimi yine Nazif Pafla mütevellisidir. Bu han
dahi Nazif Pafla’n›n hayrat›d›r. Hemen köstebek yuvas› gibi bir hendese üzerine yap›lm›fl
tuhaf, büyük hayratt›r.” Bu iki han bugün
mevcut de¤ildir. Nazif Pafla’n›n Anadolu’da
baflka hayratlar› da bulundu¤u san›lmaktad›r.
Diyarbekir’deki bir meydan Evliya Çelebi’ye
göre, Pafla’n›n ismini tafl›maktad›r. Diyarbekir
Fatihi B›y›kl› Mehmet Pafla Camii bu meydan›n yan›ndad›r.
Evliya Çelebi’nin bahsetti¤i Sar›lar Köyü ile
Köstebek Köyü bugün de mevcut olup Gönyük’den 50-60 km. uzakl›ktad›r.
Seyahatname’nin 5. cildinde, Bulgaristan’daki
Varna fiehri’nin 30 km. bat›s›ndaki Pravadi
kasabas›n›n vas›flar›n› anlatan Evliya Çelebi,
flehrin kuzeyinde görenlerin “dünyada benzeri
yoktu” dedi¤i bir Bektâflî Tekkesi’nin bulundu¤unu ve bu tekkenin “Sultan Ahmed Han zaman›nda Vezir Nazif Pafla” taraf›ndan y›kt›r›lm›fl oldu¤unu beyan etmektedir.
Yine ayn› cildin 231. sayfas›nda Nazif Paflazâde Ömer Bey’in Varna’n›n 40 km. kuzeyindeki Hal›c›o¤lu Pazar›/Pazarc›k fiehri’ndeki bir
çeflmeye tarih düflürdü¤ü görülmekte ve “son
tarih Nasuh Paflazâde’nindir” dedi¤i dikkati
çekmektedir.
Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/273, 285, 297; 4/145, 167-168; 5/192-231, 5/236;
6/47-49, 57-59, 61, 66-68, 71-74, 94, 125; 9/250) (Adnan Giz, Sekiz Ayfle Sultan, Hayat Tarih Mec. 1970, Say›:
8, s. 16) (Adnan Giz, Ayfle Sultan, Tarih Dünyas› 1950,
1/283-285) (Sicill-i Osmânî, 1/49; 2/67; 3/587 Ömer Ömrî Bey; 4/389, 556) (Harita Genel Müd. 1946 Ankara
1/500.000) (Türkiye’de Vak›f Âbideler ve Eski Eserler,
1/486 Vak›flar Genel Müd. Yay. 1972) (Daniflmend, Kronoloji, 3/511, 390-391, 500, 548) (Osmanzâde Taib, Hadîkatü’l Vüzera, s. 59) (‹slâm Ans. 9/121) (Naimâ Tarihi,
Dan›flman Türkçesi, 2/625-630, 662-67; 4/1566 vd.;
6/2541, 2593) (Ayvansarayî, Vefeyât, s. 35-36, 102, 112,
147, 151) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s.
135) (Topçular Kâtibi Abdülkadir Efendi Tarihi, Süleymaniye, Esad Efendi Kütüp. nr. 2151, varak 158) (Ayvansarayî,
Mecmua-y› Tevarih, Topkap› Saray› Kütüp. nr. 1565, s.
43/a) (Eski Eserler, Dosya C-8) (Gezi Notu) (S. N. Ergun,
Türk Musikisi Antolojisi, s. 33, 72, 129) (Y›lmaz Öztuna,
Türk Musikisi Ans. II/1. K›s›m, s. 131) (Müstakimzâde,
Tuhfetü’l-Hattatîn, s. 349) (F. Babinger, Osmanl› Tarih
Yazarlar›, s. 232 Nasuhpaflazâde) (Y›lmaz Öztuna, Devletler
ve Hanedanlar, s. 777)
NAZIM PAfiA’NIN EV‹
Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 8. Ada’da,
fiair Nedim’in civar›ndad›r. Karacaahmet Mezarl›¤›, 8. Ada, A Bölümü bahsine bak›n›z.
Kaynaklar: (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 1137) (Hasibe
Maz›o¤lu, Ahmet Remzi Akyürek’in Hayat› ve Eserleri, s.
261) (Fevziye Abdullah Tansel, Mehmed Nâz›m Pafla, ‹lâhiyat Fak. Der. Cilt: 14, s. 155 1966) (Veled Çelebi Hat›ralar›, Canl› Tarihler, Say›: 14, s. 10-13, 21, 31) (Semih
Mümtaz, Canl› Tarihler Say›: 18, s. 28 vd.)
N
âz›m Pafla’n›n evi, Mihrimah Sultan Camii arkas›nda ve Kurflunlu Medrese Soka¤› üzerinde idi. 1975 tarihinde yanm›flt›r. Arsas›na, biri Kurflunlu Medrese Soka¤›’na, di¤eri
ise Yeni Dünya Soka¤›’na bakan iki apartman
Üç katl› ahflap yap›n›n üst iki kat› cumbal›
olup soka¤a göre bir set üzerinde bulunuyordu.
Yoldan, dik bir merdivenle ön bahçeye ç›k›l›yordu. Simetrik binan›n avlusu k›rm›z› çini ile
kaplanm›flt›. Orta katta büyük divanhanesi,
üst katta ise harem dairesi vard›. Arka bahçesini Yeni Dünya Soka¤›’n›n istinat duvar› korumakta idi. Yol afl›r› yerde, Hüseyin Hâki
Bey’in ve fieyhülislâm Zeynelâbidin Efendi’nin köflkleri bulunuyordu. 19. yüzy›l sonlar›nda yap›ld›¤› san›lan evin güzel bir manzaras› vard›.
Mehmet Nâz›m Pafla, Ya¤l›kç› Hüseyin A¤a
ahfad›ndan Akflehir kaymakam› iken vefat
eden fiakir Efendi’nin o¤ludur. 1 Recep 1265
(23 May›s 1849) tarihinde Üsküdar’da, Selmana¤a mahallesinde dünyaya geldi. Bir çok görevlerde bulundu. 1912’de Selânik Valisi oldu.
Balkan Harbi ç›k›nca, Selânik’in Yunanl›lar
taraf›ndan iflgali üzerine son vali olarak oradan
ayr›ld›. Kendisi flair olup eserleri vard›r. K›z
kardeflinin o¤lu Saffet Bey de flair idi. 1936’da
vefat etti.
N‹fiANCI MEHMET PAfiA
SARAYI
S
aray›n ismi, Mimar Sinan’›n eserlerini beyan eden Tuhfetü’l-Mimarîn adl› eserde
“Saray-› Mehmed Pafla Niflanc› der Üsküdar”
diye kay›tl›d›r. Kara ve Boyal› lâkablar›yla an›lan Mehmed Pafla, muhtelif tarihlerde üç defa
Niflanc› olmufltur. Türbesindeki kitâbeye göre,
1001 Ramazan›’nda (1593 Haziran› sonlar›)
vefat etti.
‹stanbul’da Fatih Camii ile Karagümrük aras›nda ve Niflanca Caddesi üzerinde cami, medrese, türbe ve tekkesi vard›r.
Kavak Saray› bahsine bak›n›z.
Kaynaklar: (R. Melul Meriç, Mimar Sinan, s. 41) (Sicill-i
Osmânî, 4/131) (Daniflmend, Kronoloji, 2/454 ve 3/599600)
NUR‹ BEY KÖfiKÜ
(NAZ‹ME SULTAN KÖfiKÜ)
K
öflk, Küçük Çaml›ca Seyran Tepesi’nin
bat› eteklerinde ve Küçük Çaml›ca Cad-
Nâz›m Pafla, Hikmet Bey’in babas›, fiair Nâz›m
Hikmet’in de büyük babas›d›r. 11 Cemaziyelevvel 1345 (17 Aral›k 1926) tarihinde, Kad›köyü’nde o¤lu, Hikmet Bey’in evinde vefat etti. Üsküdar Mevlevihanesi’nin son fleyhi Ahmet Remzi Efendi vefat›na flu tarihi düflürmüfltür.
Rütbe-i kurbüne Remzi didi tarih-i güher
Câh-› dünyaya veda eyledi Nâz›m Pafla
1345
Altunizade’de
eski bir ev.
1397
desi ile Çilehane Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdedir. Sa¤ taraf›nda ve gerisinde sonradan Serasker R›za Pafla’ya intikal eden Subhi Pafla Korusu ve köflkü vard›r.
unutamad›¤› üçüncü eflinin yan›na, Büyük
Çaml›ca’daki Selâmi Ali Efendi Celvetî Tekkesi hazîresine gömüldü. Bu tekke bahsine bak›n›z.
Nuri Bey’in köflkünün arsas› Subhi Pafla’n›n
1887’deki vefat› üzerine veresesinden sat›n
al›nm›fl ve bir müddet sonra da bugün görülen
ahflap, üç katl›, beyaz boyal› güzel köflk yapt›r›lm›flt›r. “‹lk zamanlar bu köflkün bahçesi ç›plakça idi. Ve Subhi Pafla korusundan befl on
a¤aç olsun duvarlar› içine girmemiflti.”
Nuri Bey bir çok bestelerini bu güzel köflkte
yapm›flt›r. fiu flark›n›n güfte ve bestesi onundur:
Köflk daha sonra “Abdülaziz’in k›zlar›ndan Nazime Sultan için sat›n al›nd›. Sultan, köflkü
sonradan büyüttü. Mevsiminde Çaml›ca’daki
köflkte bir iki ay ve bir iki ay da Kuruçeflme’deki yal›s›nda otururdu. Çaml›ca’daki köflkün
bugünkü sahibi muhterem Ord. Prof. Dr. Mazhar Osman Uzman Bey’dir.”
Köflkün ilk sahibi Reji Komiseri Menapirzâde
Hac› Mustafa Nuri Bey (1844-1906), vezir Yusuf Pafla’n›n (öl. 1850) o¤ludur. ‹yi bir tahsil
görmüfl, yabanc› dil bilir, pek faziletli bir Türk
münevveri idi. Sultan II. Abdülhamit devrinde mabeyin kâtibi ve reji komiserli¤i görevlerinde bulunmufltur. May›s 1867’de Nam›k Kemal ve Ziya Pafla’n›n Avrupa’ya kaç›fllar›ndan
bir müddet sonra, o da gitmifl, orada befl y›l
kald›ktan sonra di¤erleri gibi 1872’de yurda
dönmüfltü.
Gedikpafla Tiyatrosu’nda Nam›k Kemal’in Vatan Yahut Silistre adl› eseri temsil edildi¤i s›rada
tevkif edilerek Akka Kalesi’ne sürülmüfltü.
Abdülhamit’in tahta geçmesi üzerine ‹stanbul’a döndü. Yeni Padiflah›n süt kardefli oldu¤u
söylenen Nuri Bey, güzel fliir yazar ve bestelerdi. 1906 tarihinde vefat ederek, vasiyeti gere¤ince, 1896’da ölen, hayat›n›n sonuna kadar
Bak flu güzel köylüye iflte bu k›zd›r peri
Toprak ile oynam›fl belli güzel elleri
Böyle midir hep acep köylülerin dilberi
Düfltü gönül aflk›na terk edemem bu yeri
Nuri Bey’in a¤abeyi Faz›l Bey, Sultan Abdülmecit’in dördüncü kad›n› Perestu Kad›nefendi’nin k›zkardefli Fatma Han›m ile evlenerek
Hayri Pafla, ‹zzet Pafla ve göz hekimi olarak bilinen Esat Pafla (1865-1943) adl› üç o¤lu olmufltur.
Köflkün ikinci sahibesi Nazime Sultan 9 fievval 1283 (14 fiubat 1867)’de Hayran›dil Kad›nefendi’den do¤mufl, 1305 (20 Nisan 1889)’da
‹brahim Dervifl Pafla’n›n o¤lu Ali Halit
Bey/Pafla ile evlendirilmifltir.
Nazime Sultan Köflkü civar›nda Sultan Aziz’in
k›z› Saliha Sultan’›n köflkü vard›.
Kaynaklar: (A. Giz, Çaml›ca, Hayat Tarih Mec. 1969 Say›: 10, s. 26-31) (Sicill-i Osmânî, 4/674 Yusuf Pafla) (H.
fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve Saraylar,
Akflam 10 Eylül 1947) (S. Mümtaz, Tarihimizde Hayal Olmufl Hakikatler, s. 75) (Y. Öztuna, Türk Musikisi Ans.
II/1. K›s›m, s. 107) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 288328-361) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi,
1/237-262) (M. Larus 6/281; 9/94 ve 10/575) (S. M.
Alus, Letafet Ap. Akflam, 7 Haziran 1950) (‹nal, Son As›r
Türk fiairleri, fihrist, Nuri Bey md.) (‹nal, Son Sadrazamlar,
fihrist, Nuri Bey, ) (M. Rona Türk Musikisi, s. 21) (M. C.
Kuntay, Nam›k Kemal, Nuri Bey md. fihrist) (E. Tevfik,
Yeni Osmanl› Tarihi, Kervan Yay. I-II-III, endeks, Nuri
Bey, Menapirzâde md.)
XIX. As›rda Kuzguncuk ile Üsküdar Aras›ndaki Yal›lar:
Üsküdar
Kuruçeflme’de,
Çaml›ca Caddesi
üzerindeki ahflap
evler.
1398
Afla¤›daki sat›rlar rahmetli Haluk fiehsuvaro¤lu’nun bir yaz›s›ndan al›nm›flt›r:
“... Üsküdar ‹skelesi Meydan›’ndan Paflaliman›’na do¤ru yüründü¤ünde, bugün bir tak›m
akaryak›t antrepolar›yla, büyük bir kârgir yap›-
n›n iflgal etti¤i yerde Kerim Pafla Yal›s› bulunuyordu.
Kerim Pafla Yal›s›n›n

PDF - Üsküdar Belediyesi

Transkript

Benzer belgeler

The Holy See

SM93-06 - Spormeydani.org

Untitled

Kurtulus 2. baski NETCOPY