içindekiler pdf

Yrd.Doç.Dr. Meltem SARIBEYOĞLU SKALAR
Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi
Milletlerarası Hukuk Anabilim Dalı
Öğretim Üyesi
ULUSLARARASI HUKUK VE
SÜRDÜRÜLEBİLİR
KALKINMA
Kavram, İlkeler ve Yargısal Uygulama
İstanbul - 2015
Yayın No
Hukuk Dizisi
: 3212
: 1571
1. Baskı - Nisan 2015 - İSTANBUL
ISBN 978 - 605 - 333 - 274 - 9
Cop­yright© Bu ki­ta­b›n bu ba­s›­s›­n›n Tür­ki­ye’de­ki ya­y›n hak­la­r› BE­TA Ba­s›m Ya­y›m Da­€›­t›m
A.fi.’ye ait­tir. Her hak­k› sak­l›­d›r. Hiç­bir bö­lü­mü ve pa­rag­ra­f› k›s­men ve­ya ta­ma­men ya da özet
ha­lin­de, fo­to­ko­pi, fak­si­mi­le ve­ya bafl­ka her­han­gi bir fle­kil­de ço­€al­t›­la­maz, da­€›­t›­la­maz. Nor­mal
öl­çü­yü aflan ik­ti­bas­lar ya­p›­la­maz. Nor­mal ve ka­nu­nî ik­ti­bas­lar­da kay­nak gös­te­ril­me­si zo­run­lu­dur.
Dizgi
: Beta Bas›m A.fi.
Bask›-Cilt
: Birlik Fotokopi Baskı Ozalit ve Büro Malz. San. Tic. Ltd. fiti.
Yıldız Mah. Çırağan Cad. No: 5 1 Nolu Mağaza Beşiktaş/‹ST.
Tel: (0-212) 269 30 00 (Sertifika No. 20179)
Kapak Tasar›m: Veysel Coşkun
Beta BASIM YAYIM DA∕ITIM A.Ş. (Sertifika No. 16136)
Narl›bahçe Sokak No. 11
Ca¤alo¤lu - ‹STANBUL
Tel : (0-212) 511 54 32 - 519 01 77
Fax: (0-212) 513 87 05 - 511 36 50
www.betayayincilik.com
“Gerçek barış adalet olmadan imkânsızdır. Adaletin
başlıca unsuru ekonomik adalettir. Ekonomik adalet
sürdürülebilir kalkınma olmadan imkânsızdır.
Sürdürülebilir kalkınma bu nedenle barışın önemli
bir önkoşuludur. Eğer barış uluslararası hukukun
vazgeçilmez bir amacı ise sürdürülebilir kalkınma
uluslararası hukuk tarafından en önemli hedefine
ulaşmakta vazgeçilmezdir.”*
C.G. Weeramantry**
“True peace is impossible without justice. A principal element of justice is economic justice. Economic justice is impossible without sustainable development. Sustainable development is thus an important prerequisite to peace. If peace is an indispensable object of
international law, sustainable development is indispensable to the attainment by international law of its most important goal.”
**
WEERAMANTRY, C.G., Universalising International Law, Martinus Nijhoff Publishers,
Leiden/Boston, 2004, s. 447.
*
ÖNSÖZ
Sürdürülebilir kalkınma kavramı 1987 Brundtland Komisyonu Raporu ile
çevre ve kalkınma tartışmalarına yön veren bir kavram olarak ortaya çıkmış ve
Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı sonunda uluslararası toplumca
oybirliğiyle kabul edilen 1992 Rio Bildirgesi’nin temel taşı haline gelmiştir. Kavramın, çatışan yararları – ekonomik kalkınma, insan hakları ve çevresel koruma
– uzlaştırması beklentisi, sonraki yıllarda devam etmiştir. Nihayet, 2015-sonrası
dönemde Sürdürülebilir Kalkınma Hedeflerinin tasarlanmasıyla, sürdürülebilir
kalkınma, uluslararası siyasetin merkezine yerleşmektedir.
Yeni oluşan kavram ve kavramın etrafında şekillenen yeni hukuk ve siyaset araçları, antlaşmalar ve mekanizmalar uluslararası hukukçuların da sürece
dâhil olmasını sağlamıştır. Sürdürülebilir Kalkınma ve Uluslararası Hukuk: Kavram, İlkeler ve Yargısal Uygulama, sürdürülebilir kalkınmanın, klasik anlamda
uluslararası hukukun kaynakları arasında sınıflandırılmasına gerek olmaksızın,
uluslararası hukukun bir parçası haline geliş sürecini anlatmaktadır. Gerçekten
yargısal uygulamadan çok sayıda örnek sürdürülebilir kalkınmanın uluslararası
hukukta giderek önem kazandığını göstermektedir.
Sürdürülebilir Kalkınma ve Uluslararası Hukuk: Kavram, İlkeler ve Yargısal
Uygulama’nın araştırmacılara ve akademisyenlere yararlı olmasını ve Türk hukuk literatüründe, çevresel korumanın uluslararası hukukun diğer alanlarıyla
entegrasyonunu konu alan çalışmalara katkıda bulunmasını dilerim.
Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde çalışma sürecime destek veren
tüm meslektaşlarıma ve huzurlu çalışma ortamımız için Milletlerarası Hukuk
Anabilim Dalı Başkanımız Prof.Dr. Selami Kuran’a teşekkürlerimi sunarım. Kendisinin manevi desteğini her zaman hissetmek bana çok yardımcı oldu. Özellikle, Sürdürülebilir Kalkınma ve Uluslararası Hukuk: Kavram, İlkeler ve Yargısal
Uygulama’yı yayımlanmasından önce okuyarak bana değerli tavsiyelerini ileten
arkadaşlarım ve meslektaşlarım, Yrd.Doç.Dr. Derya Aydın Okur, Yrd.Doç.Dr.
Halil Rahman Başaran ve Yrd.Doç.Dr. Oya Boyar’a ne kadar teşekkür etsem yetersiz kalır. Ayrıca, bazı ulaşamadığım kaynakları temin etmeme yardımcı olan
Ar.Gör. Firdevs Şeyda Türkay’a da teşekkür ederim. Kitabın yazımı süresince
benden her tür beklentilerini askıya alan aileme ve sevgili eşim Boštjan’a özel-
VI
likle minnettarım. Son olarak, Sürdürülebilir Kalkınma ve Uluslararası Hukuk:
Kavram, İlkeler ve Yargısal Uygulama’yı büyük bir özenle yayıma hazırlayan
Beta Yayıncılık’ın yöneticisi Seyhan Satar’a ve mensupları Nur Baylav ve Veysel
Coşkun’a emekleri için teşekkür ederim.
İstanbul, 16 Mart 2015
Yrd.Doç.Dr. Meltem Sarıbeyoğlu Skalar
İÇİNDEKİLER
Önsöz............................................................................................................................V
Karar Dizini................................................................................................................ XI
Kısaltmalar.............................................................................................................XVII
Giriş................................................................................................................................1
I. Kitabın Kapsamı............................................................................................1
II. Kitabın Amacı ve İçeriği...............................................................................5
III. Bazı Terimlere İlişkin Kısa Açıklama .........................................................7
BİRİNCİ BÖLÜM
ULUSLARARASI HUKUKTA SÜRDÜRÜLEBİLİR
KALKINMA KAVRAMI
I. Sürdürülebilir Kalkınma Kavramının Ortaya Çıkışı......................................17
A. Tarihsel Gelişim............................................................................................17
B. Başlıca Belgeler.............................................................................................21
1. Stockholm Bildirgesi..............................................................................21
2. Brundtland Raporu................................................................................25
3. Rio Konferansı ve Bildirgesi..................................................................29
4. Gündem 21..............................................................................................33
5. Rio Konferansı Sonrası – Johannesburg Konferansı Öncesi
Gelişmeler................................................................................................36
a. Kalkınma Hakkı ve 1993 Dünya İnsan Hakları Konferansı.......39
b. 1997 Birleşmiş Milletler Genel Kurul Özel Oturumu ................46
c. 2000 Birleşmiş Milletler Binyıl Kalkınma Hedefleri ...................47
d. Dünya Ticaret Örgütü ve 2001 Doha Kalkınma Turu ................48
e. Monterrey Uzlaşması.......................................................................53
6. Johannesburg Belgeleri..........................................................................54
VIII
7. 2005 Dünya Zirvesi Sonuç Belgesi.......................................................59
8. Rio+20: Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Konferansı.....60
II. Sürdürülebilir Kalkınmanın Uluslararası Hukukta Statüsü..........................65
A. Yumuşak Hukuk Belgelerinde Sürdürülebilir Kalkınma........................65
B. Uluslararası Antlaşmalarda Sürdürülebilir Kalkınma ............................68
C. Uluslararası Yargı Kararlarında Sürdürülebilir Kalkınma......................83
D. Öğretide Sürdürülebilir Kalkınma.............................................................87
İKİNCİ BÖLÜM
SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMAYA İLİŞKİN ULUSLARARASI
HUKUK İLKELERİ
I. İlkelerin Kapsamı................................................................................................99
II. Sürdürülebilir Kalkınmaya İlişkin Genel İlkeler......................................... 103
A. Uluslararası Ekonomik İlişkilerde Hukukun Üstünlüğü...................... 103
B. İşbirliği Yükümlülüğü............................................................................... 104
C. İnsan Haklarının Gözetilmesi İlkesi ...................................................... 108
III. Sürdürülebilir Kalkınmaya İlişkin Yeni Delhi Bildirgesi İlkeleri............... 110
A. Devletlerin Doğal Kaynakların Sürdürülebilir Kullanımını
Sağlamak Görevi........................................................................................ 110
B. Hakkaniyet İlkesi ve Yoksulluğun Ortadan Kaldırılması .................... 118
C. Ortak Ama Farklılaştırılmış Sorumluluklar İlkesi................................ 125
D. İnsan Sağlığı, Doğal Kaynaklar ve Ekosistemlere
İhtiyatlı Yaklaşım İlkesi............................................................................. 134
E. Kamu Katılımı İlkesi ve Bilgiye ve Adalete Erişim ............................... 147
F. İyi Yönetim İlkesi....................................................................................... 156
G. Özellikle İnsan Hakları ve Sosyal, Ekonomik ve Çevresel
Amaçlara İlişkin Olarak Entegrasyon ve Karşılıklı-İlişki İlkesi.......... 163
IX
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
YARGISAL UYGULAMA: ULUSLARARASI YARGISAL VE YARGISAL-BENZERİ
KARARLARDA SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA
I. Uluslararası Adalet Divanı.............................................................................. 171
II. Uluslararası Deniz Hukuku Mahkemesi....................................................... 183
III. Sürekli Hakemlik Mahkemesi........................................................................ 189
IV. Ticaret ve Yatırım Uyuşmazlıkları................................................................. 193
A. Dünya Ticaret Örgütü Temyiz Organı.................................................... 193
B. Uluslararası Yatırım Uyuşmazlıkları Çözümü: ICSID ve NAFTA...... 200
V. Bölgesel İnsan Hakları Mekanizmaları......................................................... 207
A. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi.......................................................... 207
B. Amerikalılar-arası İnsan Hakları Komisyonu ve Mahkemesi............. 223
C. Afrika İnsan ve Halkların Hakları Komisyonu...................................... 230
Sonuç......................................................................................................................... 238
Kaynakça.................................................................................................................. 243
KARAR DİZİNİ****
Uluslararası Adalet Divanı
Construction of a Road in Costa Rica along the San Juan
River (Nicaragua v. Costa Rica); Certain Activities
Carried Out by Nicaragua in the Border Area (Costa
Rica v. Nicaragua), Provisional Measures, Order of 13
December 2013, I.C.J. Reports 2013, p. 398................................................. 183
Fisheries Jurisdiction (Federal Republic of Germany v.
Iceland), Merits, Judgment, I.C.J. Reports 1974, p. 175.............................. 105
Fisheries Jurisdiction (United Kingdom v. Iceland), Merits,
Judgment, I.C.J. Reports 1974, p. 3................................................................ 105
Gabčikovo-Nagymaros Projesi Davası (Macaristan/
Slovakya), I.C.J Reports 1997, p. 7.......................112, 137, 166, 171, 191, 217,
Kasikili/Sedudu Island (Bostwana/Namibia), Judgment, I.
C. J. Report. 1999, p. 1045............................................................................... 176
Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons, Advisory
Opinion, I.C.J. Reports 1996, p. 226..............................................112, 122, 171
Pulp Mills on the River Uruguay (Argentina v. Uruguay),
Judgment, I.C.J. Reports 2010, p. 14..................................... 112, 138, 178, 186
Pulp Mills on the River Uruguay (Argentina v. Uruguay),
Provisional Measures, Order of 13 July 2006, I.C.J.
Reports 2006, p. 113.........................................................................112, 179, 181
Request for an Examination of the Situation in Accordance
with Paragraph 63 of the Court’s Judgment of 20
December 1974 in the Nuclear Tests (New Zealand v.
France) Case, I. C. J. Reports 1995, p. 288............................................ 121, 137
*
Yargısal ve yargısal-benzeri organların kitapta yer verilen tüm karar, rapor veya danışma görüşleri bu başlık altında listelenmiştir.
XII
Uluslararası Deniz Hukuku Mahkemesi
Land Reclamation by Singapore In And Around The Straits
Of Johor (Malaysia v. Singapore), Provisional Measures,
Order, 8 Ekim 2003.................................................................................. 141, 185
Minutes of The Public Sittings Held on 19 and 20 November
and 3 December 2001, The MOX Plant Case (Ireland v.
United Kingdom), Provisional Measures...................................................... 140
Responsibilities and obligations of States with respect to
activities in the Area, Advisory Opinion, 1 February
2011, ITLOS Reports 2011...................................................................... 142, 185
Southern Bluefin Tuna Cases (New Zealand/Japan;
Australia/Japan) Requests for provisional Measures,
Order, 27 Ağustos 1999................................................................................... 139
The “Volga” Case (Russian Federation v. Australia) ITLOS
Case No. 11, (23 Dec. 2002). .......................................................................... 184
The MOX Plant Case (Ireland/United Kingdom) Request for
provisional Measures, Order, 3 Aralık 2001......................................... 140, 184
Dünya Ticaret Örgütü Anlaşmazlıkların Halli Mekanizması
ABD - Ton İthalatı Üzerinde Kısıtlamalar (United StatesRestrictions on the Import of Tuna), Panel Raporu,
1991, GATT BISD 39S/155............................................................................. 198
Panel Raporu, European Communities – Measures Affecting
the Approval and Marketing of Biotech Products, WT/
DS291/R, 29 Eylül 2006................................................................................... 144
Temyiz Organı Raporu (Report of the Appellate Body),
United States-Import Prohibition of Certain Shrimp
and Shrimp Products, WT/DS58/AB/R, 12 Ekim 1998.............................. 193
Temyiz Organı Raporu (Report of the Appellate Body),
United States-Import Prohibition of Certain Shrimp
and Shrimp Products; Recourse to Article 21.5 of the
DSU by Malaysia, WT/DS58/AB/RW, 22 Ekim 2001................................. 193
United States – Import Prohibition of Certain Shrimp and
Shrimp Products, Report of the Panel, WT/DS58/R, 15 Mayıs 1998....... 195
XIII
Yatırım Uyuşmazlıkları
Biwater Gauff (Tanzania) Ltd. v. United Republic of
Tanzania, ICSID Case No. ARB/05/22, Award, 24 Temmuz 2008............ 206
Metalclad Corporation v. United Mexican States, (ICSID
Case No. ARB(AF)/97/1), Award, 30 August 2000,
ICSID Review, 16 (2001), no. 1...................................................................... 202
Methanex Corporation v. United States of America, NAFTA,
Decision of the Tribunal on Petitions from Third
Persons to Intervene as Amicus Curiae, 15 Ocak 2001...................... 201, 203
Suez v Argentina, ICSID Case No ARB/03/17, Order in
Response to a Petition for Participation as Amicus
Curiae, 17 March 2006.................................................................................... 205
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
Balmer-Schafroth ve Diğerleri/İsviçre, (Judgment),
67\1996\686\876, 26 Ağustos 1997................................................................ 144
Budayeva ve Diğerleri/Rusya, (Judgment) 15339/02,
21166/02, 20058/02, 11673/02 ve 15343/02, 20 Mart 2008........................ 218
Demir ve Baykara/Türkiye, Büyük Daire (Judgment)
34503/97, 12 Kasım 2008................................................................................ 217
Dubetska ve Diğerleri/Ukrayna, (Judgment) 30499/03, 10 Şubat 2011............ 214
Fadeyeva/Rusya, (Judgment) 55723/00, 9 Haziran 2005............................ 213, 216
Fredin/İsveç (No 1), (Judgment) 12033/86, 18 Şubat 1991................................ 221
Giacomelli/İtalya, (Judgment) 59909/00, 2 Kasım 2006..................................... 216
Guerra ve Diğerleri/İtalya, Büyük Daire (Judgment)
14967/89, 19 Şubat 1998......................................................... 152, 155, 210, 216
Hamer/Belçika, (Judgment) 21861/03, 27 Kasım 2007....................................... 222
Hatton ve Diğerleri/Birleşik Krallık, Büyük Daire (Judgment)
36022/97, 8 Temmuz 2003..................................................... 155, 210, 211, 213
Kyrtatos/Yunanistan, (Judgment) 41666/98, 22 Mayıs 2003..............211, 213, 222
Ledyayeva, Dobrokhotova, Zolotareva ve Romashina/Rusya,
(Judgment) 53157/99, 53247/99, 53695/00 ve 56850/00, 26 Ekim 2006.. 214
XIV
López Ostra/Spain, (Judgment) 16798/90, 9 Aralık 1994...................153, 208, 212
Marckx/Belçika, (Judgment) 6833/74, 13 Haziran 1979..................................... 209
Öneryıldız/Türkiye, Büyük Daire (Judgment) 48939/99, 30 Kasım 2004........ 218
Posti ve Rahko/Finlandiya, (Judgment) 27824/95, 24 Eylül 2002..................... 221
Powell ve Rayner/Birleşik Krallık, (Judgment) 9310/81, 21 Şubat 1990........... 210
Taşkın ve Diğerleri/Türkiye, (Judgment) 46117/99, 10 Kasım 2004......... 154, 216
Tătar/Romanya, (Judgment) 67021/01, 27 Ocak 2009................................ 145, 217
Amerikalılar-arası İnsan Hakları Komisyonu ve Mahkemesi
Community of San Mateo de Huanchor and it’s members v.
Peru, Case 504/03, Report No. 69/04, Inter-Am. C.H.R.,
OEA/Ser.L/V/II.122 Doc. 5 rev. 1 at 487 (2004).......................................... 144
Maya Indigenous Communities of the Toledo Dist. v. Belize,
Case 12.053, Inter-Am. Comm’n H.R., report No.
40/04, OEA/Ser.LN/II.122 doc. 5, rev. 1, n.123 (Oct. 12, 2004)................. 226
Mayagna (Sumo) Awas Tingni Community v. Nicaragua,
Inter-Am. Court Hum. Rts (ser. C) No. 79 (Aug. 31, 2001)....................... 227
Saramaka People v. Suriname, Inter-Am. Ct. Hum. Rts. (ser.
C) No. 172 (Nov. 28, 2007).............................................................................. 228
Yanomami v. Brazil, Case 7615 (Brazil), 1984–1985 Annual
Report of the Inter-American Commission on Human
Rights 24, OEA/Ser.L/V/II.66, doc. 10, rev. 1 (1985).................................. 225
Afrika İnsan ve Halkların Hakları Komisyonu
Centre for Minority Rights Development (Kenya) and
Minority Rights Group International on behalf of
Endorois Welfare Council v Kenya. Afr. Comm’n HPR,
Case 276/2003 (Feb. 4, 2010).......................................................................... 235
The Social and Economic Rights Action Center and the
Center for Economic and Social Rights v. Nigeria
(‘Ogoniland’), African Commission on Human and
Peoples’ Rights, Comm. No. 155/96 (2001).................................................. 233
XV
Hakemlik Mahkemeleri
Fur Seal Arbitration, (Bering Sea Tribunal of Arbitration), 1895.................. 17, 84
Gentini Case (Italya/Venezüela), MCC, 1903....................................................... 101
Iron Rhine (“Ijzeren Rijn”) Railway (the King- dom of
Belgium and the Kingdom of the Netherlands),
Permanent Court of Arbitration, 24 May 2005.................................... 166, 190
Island of Palmas case (Netherlands, USA), 4 April 1928.................................... 112
Lake Lanoux Arbitration (Fransa/İspanya), Arbitral
Tribunal, 16 Kasım 1957.....................................................
84...............................................................................................................................
Trail smelter case (United States, Canada), 16 April 1938
and 11 March 1941..................................................................................... 84, 112
KISALTMALAR
AB
Avrupa Birliği
ABAD
Avrupa Birliği Adalet Divanı
ABD
Amerika Birleşik Devletleri
AÇG
Açık Çalışma Grubu
AfB
Afrika Birliği
AGİT
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı
AİHM
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
AİHS
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi
AKAS
Avrupa Konseyi Antlaşmaları Serisi
ASEAN
Güneydoğu Asya Ulusları Birliği Şartı (Charter of the Association
of Southeast Asian Nations)
AT Avrupa Toplulukları
BÇS
Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi
Bkz.Bakınız
BM
Birleşmiş Milletler
BMDHS
Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi
BMİDÇS
Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi
CARICOM
Karayipler Topluluğu ve Ortak Pazarı (Caribbean Community
and Common Market)
CARU
Uruguay Nehri İdare Komisyonu (Administrative Commission
of the River Uruguay)
CSD Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Komisyonu (United
Nations Commission for Sustainable Development
CTE
Ticaret ve Çevre Komitesi (Committee on Trade and Environment)
ÇED
Çevresel Etki Değerlendirme
Çev. Çeviren
XVIII
Der. Derleyen
DTÖ Dünya Ticaret Örgütü
Ed.
Editör
FAO Gıda ve Tarım Örgütü (Food and Agriculture Organization)
GATT
Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (General Agreement on Tariffs and Trade)
GEF
Küresel Çevre Kuruluşu (Global Environment Facility)
Ibid.
Aynı yerde
IBRD
Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (International Bank for
Reconstruction and Development)
ICSID
Yatırım Uyuşmazlıklarının Çözümü İçin Uluslararası Merkez
(International Centre for Settlement of Investment Disputes)
ILA
Uluslararası Hukuk Derneği (International Law Association)
IMF Uluslararası Para Fonu (International Monetary Fund)
IMO
Uluslararası Denizcilik Örgütü (International Maritime Organization)
InfraAşağıda
ITLOS
JPOI
International Tribunal for the Law of the Sea
Johannesburg Eylem Planı (Johannesburg Plan of Implementation)
Loc. cit.
Yukarıda belirtilen yer
m. madde
NAFTA
Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması
NIEO Yeni Uluslararası Ekonomik Düzen (New International Economic Order)
OECD
Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (Organisation for Economic Co-operation and Development)
OSPAR
Kuzey-Doğu Atlantik’in Deniz Çevresinin Korunması için Sözleşme (Convention for the Protection of the Marine Environment
of the North-East Atlantic)
s. sayfa
SupraYukarıda
UAD
Uluslararası Adalet Divanı
UDHM
Uluslararası Deniz Hukuku Mahkemesi
XIX
UNCED
Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı (United Nations Conference on Environment and Development)
UNCLOS
United Nations Convention on the Law of the Sea
UNDP Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (United Nations Development Programme)
UNEP Birleşmiş Milletler Çevre Programı (United Nations Environment Programme)
UNESCO Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization)
vb.
ve benzeri
vd.
ve devamı
Vol.Volume
WCED
Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu (World Commission on
Environment and Development)
WEHAB
Su, enerji, sağlık, tarım ve biyolojik çeşitlilik
WHO Dünya Sağlık Örgütü (World Health Organization)
WSSD
Sürdürülebilir Kalkınma Dünya Zirvesi (World Summit on
Sustainable Development)